S1 MAERTEN TIJDSCHRIFT VAN DE HISTORISCHE VERENIGING

^MMÊ^m:^mmm^^^^['

September '93

Nummer 10 Ten geleide

Soms helpt het toeval de lokale geschiedbeoefening een handje. Dat blijkt uit het jongste nummer van St. Maerten. Enkele jaren geleden werd Loes de Raadt-Nolst Trenité uitgeno­ digd om eens langs de oude grenzen van en Achttienhoven te rijden. Dat was zo'n interessante ervaring dat ze op zoek ging naar de reden waarom Westbroek en Achttienhoven in de loop der jaren zoveel grondgebied en daarbij hun zelfstandigheid zijn kwijtgeraakt. Wat volgde was een speurtocht langs archieven en oude kaarten. En de werkelijkheid van vandaag krijgt er dan een boeiende historische dimensie bij. Want in de 19e eeuw wees niets erop dat het aanzien van Westbroek en Achttienhoven snel zou veranderen. Het hele gebied was te overzien en de kerk van Westbroek was een baken in het open veld. Maar reeds in 1815 worden de Gageldijk en de Vechtdijk in Achttienhoven inundatiekade en in Westbroek wordt de Klopdijk door het Rijk verhoogd en als waterkering ingericht.

Niet alleen het aanzien veranderde, maar daarna ook de grenzen met de omliggende ge­ meenten. Tot verdriet van burgemeester Huydecoper van Westbroek die opheffing van zijn gemeente vreest. Hij wil samengaan met Tienhoven en Oud-Maarsseveen. Maar de pro­ vincie wil het niet en Westbroek wordt gemeente Maartensdijk. Het verhaal van Loes de Raadt laat vooral zien dat het aanzien van de huidige gemeente pas in een laat stadium tot stand is gekomen en in de loop der tijden de nodige veranderingen heeft doorgemaakt. Maar die veranderingen gingen niet zo snel dat Westbroek en Achttienhoven geheel van de kaart zijn verdwenen.

Dat geldt wel voor de hofstede van de Vrouwe van Elten. Die staat vermeld op oude kaar­ ten van de gemeente Maartensdijk. Anne Doedens wees de lezers daarop in nummer 6 van St. Maerten. Louis v.d. Brink werd nieuwsgierig en ging snuffelen in oude kaarten en do­ cumenten. Hoe is het mogelijk dat in Maartensdijk een hofstede heeft gestaan met de naam van een plaats tussen Zevenaar en Emmerik? .

De afsluiting van dit nummer is in vertrouwde handen. Wim Hoebink winkelt nogal eens bij de (enige) supermarkt in en vroeg zich af hoe die typische dorps winkel daar gekomen is. Met gevoel voor het gebeuren van alledag in de lokale geschiedenis schetst Hoebink een verrassend beeld van de winkel van Van der Neut. Eindredacteur L. Fijen

Inhoud Ytin dit nummer

ML. de Raadt-Nolst Trenité De oude grenzen van Westbroek en Achttienhoven L. van den Brink De hofstede van de Vrouwe van Elten

Afbeelding W. Hoebink De supermarkt in Groenekan voorpagina: Het oude raadhuis Een schets van de historie van Achttienhoven De oude grenzen van Westbroek en Achttienhoven

Het is 14 april 1818. Op de ochtend van bepaald. Het rijk stelde voor deze omvang­ deze voorjaarsdag stapt landmeter der eer­ rijke operatie landmeters aan, die volgens ste klasse A. Slitz het raadhuis van de ge­ een vaste procedure te werk gingen. Een meente Achttienhoven binnen. Hij moet landmeter begon op een punt waar drie ge­ zijn komst hebben aangekondigd, want de meenten elkaar raakten. Op dat punt werd schout N. de Graaf en de aanwijzer Jan Lam een paal met een driehoekige doorsnee ge­ wachten hem al op. Die dag zullen zij ge­ slagen. Van daaruit werd de grens van een drieën langs de grenzen van de gemeente gemeente nu verder bepaald met de schout lopen. Het gaat om een fikse voettocht. en de aanwijzer van die gemeente, in aan­ Doel ervan is te komen tot een nauwkeurige wezigheid van vertegenwoordigers van de vaststelling van de grenzen van het grond­ buurgemeenten. Al wandelend bleef de be­ gebied der gemeente. De buurgemeenten treffende gemeente steeds aan de rechter­ zijn ook op de hoogte. Vertegenwoordigers hand. Van tijd tot tijd werden limietpalen ervan zullen op de afgesproken punten aan­ geslagen. De landmeter verrichtte zijn me­ wezig zijn. Die buurgemeenten zijn West­ tingen en hij schetste en beschreef het pro­ broek. Hilversum. Maartensdijk. ject. Zijn schetsen en aantekeningen vorm­ en Zuilen. den het zgn. Proces-verbaal van Delimitatie (grensbepaling) van een gemeente.' Zo werd het grondgebied van Nederland Gemeentehuis van geregistreerd. In 1832 werden deze kadas­ Achtiienhoven, brandde in 1916 tot de trale registraties bij wet bekrachtigd. Vanaf grond toe af dat jaar hadden alle gemeenten exacte gren­ zen: door landmeters vastgesteld en ook vastgelegd.

Het begrenzen van Achttienhoven lÊËmmmà Terug naar 14 april 1818. De heren Slitz, De Graaf en Lam vertrekken op die ochtend vanaf het raadhuis naar het punt waar drie gemeenten aan elkaar grenzen en Acht­ tienhoven aan de rechterhand is. Dat is het huis "de Klop" bij de rivier de Vecht en aan Waarom deze grensbepaling? In de middeleeuwen had de bisschop van "Schets der grens­ Utrecht, Achttienhoven ter ontginning aan V scheiding tusschen de het kapittel van St. Jan geschonken. Het • ]<** gemeenten van Achttienhoven en land werd bebouwd en het was een ieder be­ Westbroek en Zuilen, kend wie eigenaar was van welk perceel. v? art. 5 van het Proces De inwoners en het kapittel kenden dus glo­ verbaal" baal de grenzen. De omtrek van het gerecht was afgeleid van het bestuur, dat de macht uitoefende. Na de Franse tijd ging de staats- overheid de grenzen van het nieuwe ko­ ninkrijk nauwkeurig en betrouwbaar vast­ 0 77 ™ \ leggen. Begonnen werd met het opmeten // ^ der gemeenten. Uit die opmetingen vloei­ den voort de grenzen van de provincies, ßm*"*^ P'"^.. zijnde verzamelingen van een aantal ge­ meenten. Toen dat allemaal in kaart was ge­ d 4 bracht waren de grenzen van het koninkrijk Achter- weteringseweg 70

de Groeneweg. Huis "de Klop" ligt in de Misschien hebben zij daar wel gerust. gemeente Zuilen, de Groeneweg hoort ech­ Immers er moet nog ruim acht kilometer ter bij Westbroek. Ter oriëntatie: op dit punt worden afgelegd voordat het punt van ver­ ligt heden ten dage fort "de Klop". trek weer is bereikt. Al wandelend over de Achttienhovense kade kruisen zij de De schout en aanwijzers van Westbroek Kooydijk tot zij op de St. Anthoniedijk ko­ zijn al aanwezig. Het gezelschap gaat direct men. Deze dijk wordt afgelopen tot aan de op pad. Al lopende staat de landmeter af en weg achter de Kruitmolen. De Anthonie­ toe stil om metingen te verrichten. Uit het dijk ligt op het grondgebied van Achttien­ proces-verbaal van de landmeter citerend: hoven, de weg achter de Kruitmolen hoort "De grensscheiding dezer twee gemeenten bij de gemeente Utrecht. wordt gevormd door de Kloppervaart tot aan het bosje van Swellengrebel, alwaar de Nu wordt het gemeenschappelijk raakpunt gemelde vaart zich in tweeën verdeelt'.2 bereikt van de gemeenten Achttienhoven, Deze splitsing van de vaart is ook nu nog te Maartensdijk en Utrecht. De burgemeester zien aan de Huydecoperweg, toentertijd van de stad is niet zelf gekomen. Hij heeft Kerkeindsche dijk genoemd. De grens gaat twee plaatsvervangers gestuurd om land­ recht door, dwars over de Dr. Wellferweg, meter Slitz terzijde te staan. Het gezelschap in die tijd nog Kerkdijk geheten. Tenslotte slaat rechtsaf en loopt dan op de weg achter wordt de "Hollandsche Raaying" bereikt. de Kruitmolen "tot aan de rivier de Vecht De landmeter neemt daar aangekomen af­ bij een klijn sluisje agter den moestuin van scheid van de Westbroekers en begroet de Van Hoozen". Het midden van de rivier de schout van Hilversum. Alles loopt blijkbaar Vecht vormt hier de grensscheiding met conform de gemaakte afspraken. Utrecht. Zij gaan nog een tijdje door en zien Vervolgens wordt de grens met Hilversum dan aan de overkant van de Vecht "het land vastgelegd. Dat leidt tot het punt waar genaamd Groenendaal". Niettegenstaande Achttienhoven grenst aan Maartensdijk. deze ligging behoort Groenendaal bij Achttienhoven. Het is een stukje van nog Het drietal loopt nu met de vertegenwoordi­ geen drie hectare, ingeklemd dus tussen gers van Maartensdijk in nagenoeg zuide­ Utrecht en Zuilen. lijke richting "tot aan de Laan van het Tolhek bij de boerewoning van Cornelis Eerst bij de grenswijziging van 1954 zal dit van Zeidvliet". Die woning is nu die mooie landje over de Vecht bij Utrecht worden ge­ witte boerderij: Achterweteringseweg 70. voegd. Terloops zij opgemerkt, dat de R.K. Eerste blad van de •'Consideratien be­ treffende Westbroek en de Veenderije" in­ gediend bij Gedeputeerde Staten a (1761)

; '/••(.-,(/ fan e>e ^.fi' v^f' "*-- vl f*p /y^

/ P-P*** (it/ K-É-f)

• i

/ \Ç/?5 //°/f c&y ,<&)'• 'y^Sr^r

Vau (Ab/ü-ft/c (/r-(j?// t/e ùeét / Uùf,-#-ttrcJ 9êST*./jtf -~éOö j£ «O

/â-itt <.«,'Je {\j-œ., ytcettà PC 10s/r* rwä^r^, ä^_.

kerk aan het Adriaan van Bergenplein op zen van dit gebied nauwkeurig in kaart ge­ het voormalige Groenendaal staat. bracht. Daarop wordt weer teruggevaren. Het gezelschap steekt de Vecht over, lag er Het midden van de Vecht is weer de grens een bootje voor hen klaar? tot aan de Klopbrug bij het huis "de Klop". Bij zijn voorbereidingen van de tocht moet ''Aan dit punt gekomen zijnde is bevonden de landmeter aan van alles hebben gedacht. dat wij op dezelfde plaats waren van waar Aan de overkant gekomen worden de gren­ wij vertrokken zijn en hebben aldus ons proces-verbaal, hetwelk schout en aanwij­ zijn werk doen met schout F.H. van der zers van gemelde gemeenten getekend heb­ Helm (die in 1825 burgemeester zal wor­ ben, gesloten". Voor Utrecht zullen de ver­ den) en aanwijzer Gooyert Lam. Zij begin­ tegenwoordigers van de burgemeester ge­ nen hun tocht aan de Westbroekervaart bij tekend hebben. de Westbroekse watermolen. Die molen ligt net over de grens met Zuilen dus bij het Westbroek en zijn grenzen gemeenschappelijk grenspunt van Zuilen, In het oude archief van de voormalige ge­ Westbroek en Nieuw Maarsseveen. Ook de meente Westbroek bevindt zich een interes­ Westbroekse vaart eindigt in een bosje en sant stuk uit 1761 getiteld "Consideration wel van Gerrit van der Vuurt. De grens betreffende Westbroek en de veenderije".3 loopt vervolgens langs enkele percelen tot In een prachtig handschrift worden hierin een "klein gemeen bosje". Daar begint het de grenzen van dit gerecht boeiend beschre­ grondgebied van Tienhoven. De oude ven. De schrijver begint duidelijk, met grenspalen 21 en 22 markeren de grens met ruime alinea's en krullende hoofdletters. Hilversum. Allengs wordt het schrift steeds kleiner. Hij Doorlopend in oostelijke richting komen wilde kennelijk zoveel mogelijk op een zij op het punt waar Westbroek, Hilversum kantje van een vel. Daardoor is het op het en Achttienhoven elkaar raken. Dat is voor eind nauwelijks meer te lezen. Westbroek het land van Cornells van der Hij start zijn beschrijving bij de herberg "de Wildt en voor Achttienhoven het land van Klop" net zoals landmeter Slitz bij de deli- de heer Eyck. Hoe de grens dan verder loopt mentatie van Achttienhoven: "langs de is al aan de orde gekomen bij de beschrij­ Groenewegh Noordwestelijk op tot de wa­ ving van de landmeting van Achttienhoven. termolen voorbij den dorpe Zuylen, van- Ook nu wordt de voettocht dus beëindigd daer Noord Oost waerts de Maersseveense bij de Klopvaart. De landmeter maakt ook Vaart langs met een streek lands agter de dit keer een proces-verbaal. Samen met dat van Achttienhoven wordt het naar de pro­ vinciale griffie gezonden. Door de EB Gouverneur van de provincie Utrecht wor­ den de beide stukken op 27 juni 1818 ge­ zien en goedgekeurd.4

1 K De grenzen van Westbroek en Achttien­ •KI hoven zijn nu bepaald. Duidelijk is dat de ,.ïI „ •i landmeter uiterst serieus te werk is gegaan, maar zich wel volledig heeft laten leiden door de aanwijzingen van de schouten. Grenspaal 22 in , ',fCf Mi» Dezelfde landmeter heeft op 26 april, dus de boerderij staat op tussen de data van deze twee metingen in, het grondgebied van 1lêM& ook nog de grenzen van Maartensdijk vast­ Hilversum gelegd. Zo hebben in het hele koninkrijk de landmeters gewerkt. Te voet, met schouten hofstede van heer Abraham van Duiken (nu en aanwijzers, zijn de lokale grenzen in de laatste boerderij aan de Kerkdijk) naar kaart gebracht. de Berph oo Hollandse Radin^e, schietende vandaer langs de Hollandse Radinge Zuid De twee dorpen Westbroek en Achttien­ Oostwaerts op tot 't land van Bart de hoven Greeff'. Zo gaat hij meerdere kantjes door, waarbij gelegen, met een gezamenlijke kerk, school hij ook vermeldt het aantal "morgen" per en begraafplaats hebben zich door de polder. Wie geïnteresseerd is kan het stuk eeuwen heen verschillend ontwikkeld. vinden in het archief van Maartensdijk. Bestuurlijk viel Achttienhoven onder het Kapittel van St. Ian. Westbroek was een Het grondgebied van Westbroek is dus be­ Heerlijkheid van de heren van Zuilen. Ook kend. Toch zal ook in deze gemeente land­ het grondgebruik verschilde. Bestond meter Slitz zijn metingen verrichten. Op 13 Westbroek voornamelijk uit veengebied, mei 1818 komt hij in Westbroek. Hij gaat Achttienhoven had naast veel weiland ook grote percelen bouwland. De bevolking van de inundaties uitsteken, maar deze werden Achttienhoven was veel welvarender dan weer verdedigd door de forten.7 die van Westbroek. De laatste bestond uit veenboeren, kleine boeren en daghuur- Al in 1815 worden de Gageldijk en de ders.1 Vechtdijk in Achttienhoven inundatiekade. Geen wonder dat Achttienhoven fel protes­ In Westbroek is het de Klopdijk die door het teerde toen in 1798 besloten werd de beide Rijk verhoogd wordt en als waterkering dorpen samen te voegen tot één gemeente. wordt ingericht. Hierdoor gaan deze dijken In Achttienhoven werd gevreesd de tekor­ deel uitmaken van 's Rijks Militaire gron­ ten van Westbroek te moeten betalen. den. Op het grondgebied van Zuilen en Verder speelde mee dat de schout van Westbroek bij de Vecht wordt fort de Klop Westbroek zeer Fransgezind was en Acht­ gebouwd. Op de grens van Achttienhoven tienhoven trouw bleef aan Oranje. en Westbroek bij de Gageldijk komt fort de In 1802 werd het besluit van 1798 ingetrok­ Gagel. ken, maar tijdens de Franse overheersing Land wordt onteigend en de grenzen van de werden de beide dorpen weer een "com­ forten en de dijken moeten volgens een wet mune" met één "Maire". Ook dit besluit van 1814 precies worden vastgelegd. De werd gewijzigd en in 1813 zijn Westbroek landmeter gaat weer aan de slag. Zijn palen en Achttienhoven weer twee afzonderlijke gaan in de grond, zijn lijnen worden uitge­ gemeenten. zet. Ook deze keer werkt hij zeer nauwkeu­ Vanaf die tijd heeft het provinciaal bestuur rig: 'Alle lijnen zijn waterpas, alle hoeken van Utrecht nog verschillende malen een inwendig, dat is aan de zuidkant gemeten".8 hereniging bij de minister voorgesteld, zelfs een keer met Zuilen erbij, maar in 1853 besliste de minister tenslotte dat de vereniging geen doorgang kon vinden we­ gens verzet der ingezetenen.6 Wel hadden beide gemeenten vanaf 1849 één burgemeester.

De forten In de negentiende eeuw was het grondge­ bied van Westbroek en Achttienhoven ruim en open. Op een heldere dag was het hele gebied te overzien. Vanaf de rivier de Vecht bij Utrecht en Zuilen tot aan de grens met Noord-Holland (Hollandsche Rading) vie­ len alleen langs de dijken enkele boerde­ rijen en kleine huizen te zien. De kerk van Westbroek was een baken in de ruimte. Niets wees erop, dat daar ooit verandering Het grondgebied van Westbroek en Acht­ Scheepswerf van Van in zou komen. De bevolking groeide nau­ de Berg aan de tienhoven wordt hierdoor weliswaar niet Nedereindsevaart, welijks, de mobiliteit was zeer gering, het gewijzigd, maar binnen het territorium van hoek Maarsseveen, vervoer ging voornamelijk per schouw beide dorpen komen nieuwe grenzen en wel toen nog Westbroeks door de vaarten en de levenswijze van de die van 's lands Militaire gronden. In 1849 grondgebied inwoners van de dorpen was sober. en in 1850 worden van deze grenzen pro­ cessen-verbaal opgemaakt. Luitenant-ko­ Toch zal al snel de inrichting van het open lonel van Rappard tekent namens de minis­ landschap worden gewijzigd door de ver­ ter van Oorlog. De burgemeesters van hoging van sommige dijken tot inundatie­ Achttienhoven en Westbroek doen dit na­ kade en door de bouw van forten van de mens alle belanghebbenden, d.w.z. namens Hollandse Waterlinie. alle eigenaren die langs de dijken en forten Deze linie steunde in hoge mate op water grond bezitten. In de algemene bepalingen als verdedigingsmiddel - de zogenaamde wordt geregeld, dat het Rijk het onderhoud inundaties - het onder water zetten van van de dijken op zich neemt. grote stukken land, waardoor de vijand zou Voor de bevolking is vooral de slotbepaling vastlopen. Alleen de dijken bleven boven belangrijk. Daarin staat het volgende: Kaart van de landme- ter behorende bij het /$£„ proces-verbaal van de grensbepaling van het fort De Gagel. Schaal ,&.*/ jt.r A„*.„ van 20 El op den .. *_.. Duim (1849)

-...*.* iSifüi:

•"—'—£-*•

/,A.Jf/r'*e

k.«^ t,.*-—T..t it,.,

"Daar de gracht van het Fort de Gagel moet Utrecht worden belaagd zijn: , dienen tot verbinding van de Vaart naar Bunnik, Houten, Jutphaas, Maartensdijk, Westbroek en met den Vaart langs den Oudenrijn en Zuilen. In dit voorstel denkt Klopdijk, zoo zal het departement van de stad Utrecht slechts een klein gedeelte Oorlog door die Gracht eene geul moeten van Achttienhoven nodig te hebben. In onderhouden van genoegzame breedte en 1932 zijn de verlangens al veel sterker ge­ diepte om te voldoen aan de bepalingen worden. Dan willen B. en W. van Utrecht de welke dienaangaande voor de Westbroe­ Gageldijk als noordgrens. kervaart vastgesteld zijn of mogten wor­ In 1948 wordt een rapport uitgebracht door den". de streekplan-commissie voor Utrecht en 9 De doortocht van de schouwen is hierdoor Omstreken. In dit rapport worden annexa­ veilig gesteld. De Vecht blijft bereikbaar. ties van delen van de randgemeenten voor­ Voor de inwoners is die bereikbaarheid van gesteld. Bij realisatie van dit voorstel zou levensbelang o.a. met het oog op de afvoer de grens tussen Utrecht en Achttienhoven van turf naar Utrecht en Amsterdam. 500 meter ten noorden van de Gageldijk ko­ Het open landschap is door de bouw van de men te liggen. Westbroek zou in het zuiden forten voorgoed gewijzigd. Een nieuw ruim 175 hectare kwijt raken. vreemd element heeft zich op het grondge­ De streekplan-commissie was ingesteld om bied van beide dorpen gevestigd. een doelmatige ruimtelijke indeling te ont­ werpen voor het gebied rondom de ge- „+„ rTt, Ut T"\~~~ ™~ + ~ l^™~f^ ni De grenswijzigingen JllCtlJLC WLIWCIIL. L/tLt g^lllUUUL^ JVCllliptW O.I De bouw van de forten in de negentiende jaren met grote ruimtelijke problemen. eeuw is slechts een kleine verstoring van de Binnen haar grenzen waren er geen moge­ openheid van het ruime land in vergelijking lijkheden meer om woningen te bouwen met de plannen van de gemeente Utrecht in voor de groeiende bevolking. Ook voor de twintigste eeuw. sport, recreatie en groenvoorziening was Al in 1911 stuurt het bestuur van deze ge­ niet voldoende ruimte beschikbaar. De in­ meente een voorstel voor uitbreiding van dustrieën wilden uitbreiden maar konden zijn grondgebied naar Gedeputeerde geen kant op. Dat was slecht voor de werk­ Staten. In het kader van dit artikel wordt al­ gelegenheid. Het toenemende verkeer liep leen aandacht geschonken aan de wijziging vast. Een nieuw wegennet rondom de stad van de grenzen van Westbroek en Acht­ was noodzakelijk wilde die stad bereikbaar tienhoven. De andere gemeenten die door en toegankelijk blijven. Voor al deze pro- blemen moest de commissie oplossingen de Gageldijk te trekken". Het is enkele ja­ aandragen. Dat deed zij ook. Maar die op­ ren na de Tweede Wereldoorlog. De voed­ lossingen waren zeer ingrijpend voor de selvoorziening voor de Nederlandse bevol­ randgemeenten. Bijvoorbeeld, een van de king heeft de hoogste prioriteit. Er wordt voorstellen was een grote woonwijk te bou­ ook gedacht om de Heuvelrug vol te bou­ wen voor inwoners van Utrecht ten noorden wen, "recreatie is minder belangrijk dan de van de spoorlijn Utrecht- en de voeding van de bevolking".1" rivier de Vecht. Maar het betreffende Toch wordt besloten tot grenswijziging ten grondgebied was wel van Achttienhoven. noorden van de Gageldijk, in één rechte lijn met de grenswijziging van Maartensdijk. De streekplan-commissie vraagt ook van De wet tot wijziging van de grenzen van de de andere randgemeenten om grondgebied gemeente Utrecht en de randgemeenten af te staan aan Utrecht. Geen wonder dat de wordt op 8 oktober 1953 in het Staatsblad besturen van deze gemeenten zeer verbol­ 471 afgekondigd, tegelijk met "de vereni­ gen zijn. ging van overblijvende gedeelten der ge­ Een deel van hun gemeente dreigt te wor­ meente Westbroek en Achttienhoven tot den ingelijfd, een aantal inwoners zal bur­ een nieuwe gemeente Westbroek", in­ ger van de stad worden. Dat betekent ook gaande 1 januari 1954." minder inkomsten voor zo'n gemeente. Op initiatief van Zuilen komen de burgemees­ Wat betekent deze wet voor Achttienhoven ters van de 9 genoemde gemeenten bijeen. en Westbroek? Vóór de grenswijziging van Zij besluiten een tegenrapport op te stellen. 1954 omvat het grondgebied van Achttien­ Al op 30 september 1948 sturen zij hun rap­ hoven ruim 1090 ha en van Westbroek ruim port met een begeleidende brief aan Gedeputeerde Staten. Uit die brief blijkt, dat zij onder geen beding akkoord gaan met de voorgestelde grenswijzigingen. Zij plei­ ten voor samenwerking op het gebied van de ruimtelijke ordening voor Utrecht en omgeving, evenwel zonder annexering. "Belangrijk is de band tussen de bestuurder en bestuurde, die in grote steden verloren dreigt te gaan. Historisch gegroeide en ver­ groeide gemeenten met een eigen karakter, een eigen leven en streven mogen niet in hun ontwikkeling worden beknot of ont­ hecht". Aan het einde van het rapport van de rand­ gemeenten tegen de annexering wordt ge­ steld, dat "deze annexatieplannen een par­ tiële oplossing zijn voor het besturen van deze agglomeratie, tenzij men het gehele centrum der Provincie onder de Utrechtse magistraat brengt. Dan nadert het moment 1521 ha. Achttienhoven verliest meer dan Bomvrij wachthuis. waarop opheffing der Provincie Utrecht, in 364 ha en Westbroek meer dan 175 ha aan fort De Gagel, 1851 Fotoprivcbezit overweging kan worden genomen". Wat Utrecht. De nieuwe gemeente Westbroek Douwe Koen een profetische blik in 1948! beslaat nu 2071 ha, 63 are en 35 ca.n Het mocht niet baten. Het provinciebestuur Van Achttienhoven wordt dus ruim een­ treft voorbereidingen voor een ontwerp tot derde gedeelte ingelijfd bij Utrecht. Maar grenswijzigingen. Tijdens de behandeling dat is het niet alleen. Het inwonertal loopt van deze grenswijzigingen in de Tweede terug van ± 900 naar ± 400, het aantal wo­ Kamer der Staten-Generaal (1951-1952) ningen van ± 190 naar ± 90, het aantal be­ wordt nog wel de vraag gesteld waarom drijven van ± 100 naar ±50. goede cultuurgronden van de gemeente Voor Westbroek zijn deze aantallen veel ge­ Achttienhoven voor sport- of recreatieter­ ringer omdat slechts een relatief klein ge­ rein moeten worden bestemd. "De grens deelte van haar grondgebied naar Utrecht ware op behoorlijke afstand ten Zuiden van gaat. Bomvrije toren, fort Een historisch moment De Klop, 1852 Voor het gemeentebestuur van Achttien­ Foto Dienst Gemeente Utrecht hoven was het wel even slikken. De ge­ meente werd tenslotte toch opgeheven. In de laatste raadsvergadering van 21 decem­ ber 1953 blikt wethouder Verheul terug op het vele dat tot stand was gekomen. Hij noemt een moderne brandspuit, verlichting van de Kooidijk, verbetering van wegen en bruggen, een nieuwe zandstrooier en subsi­ dieverlening aan vele instellingen. Hij ty­ peert het verschil tussen de benadering van een bewoner in zijn gemeente en een van de grote stad als volgt: "In het gemeentehuis van Achttienhoven kom je wel voor een lo­ ket, maar je kan iedereen te spreken krijgen. In Groot-Utrecht is dit niet zo, men komt daar ook voor een loket, maar nog is men niet uitgesproken of het klinkt alweer, wie volgt". De voorzitter, burgemeester Huydecoper, besluit deze raadsvergadering met een toe­ spraak. "Deze opheffing der gemeente zou ik een historisch mo­ ment willen noemen, nu de gemeente welke zoveel honderden ja­ Hoe reageren de inwoners van Achttien­ ren heeft bestaan, plot­ hoven, die ineens burger van de stad seling wordt geliqui­ deerd en van de kaart Utrecht worden? Men legt er zich bij neer, 13 hogerhand beslist. Protestacties zijn dan gaat verdwijnen". nog onbekend. Ter illustratie toch nog en­ kele uitspraken van bewoners die de an­ De inlijving nexatie hebben meegemaakt. Een nieuw hoofdstuk "Wij waren altijd het buitengebied, met het volgt: de inlijving van dorp Achttienhoven hadden we niet zoveel de gemeente West­ binding". "Als ik sigaretten nodig had, ging broek door de ge­ ik op de fiets naar Lauwerecht, dat was meente Maartensdijk. dichterbij dan Achttienhoven". Maar ook: Tegelijkertijd gaat een "Ik heb nooit meer gestemd bij gemeente­ groot gedeelte van het raadsverkiezingen, wat weet zo'n stadsbe­ grondgebied van West­ stuur nu van agrariërs". broek naar de ge­ De pijn kwam later, toen de grond werd ont­ meente Maarssen. Mr. eigend en tuinders en boeren hun land Schuller, oud-burge-

i 1 11 C»tll\.lV. 1 iiiccöici van iviaai icus- maar dat is een ander verhaal. Nog steeds dijk, stelt dat het ge­ Wethouder Verheul wonen er mensen aan de Vechtdijk bij fort meentebestuur van de Klop die vóór 1954 inwoner van Maartensdijk zich al­ Achttienhoven waren. Een klein landelijk tijd neutraal heeft opgesteld. Zo niet burge­ gebied met uitzicht op de Vecht, erachter de meester Huydecoper van Westbroek. Hij is hoogbouw van Overvecht. fel tegen de opheffing van zijn gemeente. Hij is voorstander van een gemeente die ge­ Deze Vechtdijk splitst zich oostwaarts in de vormd wordt door Westbroek, Tienhoven Achttienhovensedijk en het Zandpad. Is dit en Oud-Maarsseveen. De gemeenteraden van Westbroek en Achttienhoven schrijven soms het punt van onze landmeter uit 1818 14 wanneer hij komt bij een klein sluisje achter een brief aan Gedeputeerde Staten. Zij de moestuin van Van Hoozen? pleiten voor een nieuwe gemeente die zal

10 Kaart samengesteld op basis van de Hilversum Topografische Atlas van Nederland en de kadastrale kaart van Hollandsche Rading de gemeente Maartensdijk Bewerking Maarten de Raadt

Fort fbàgmhaek

voormalig grcngebled Westbroetc In 1957 overgedragen aan fvtaarssen

vbormaHg grondgebied Westbroek en AchTtlenhoven: t\ 1954 overgedragen aan utrecht bestaan uit de bovengenoemde dorpen. komt duidelijk naar voren dat de burge­ Westbroek en Achttienhoven hebben geen meester de stuwende kracht is achter dit binding met Maartensdijk, wel met plan. Zonder veel discussie staan alle raads­ Tienhoven en Oud-Maarsseveen. Een leden achter het voorstel van hun burge­ staatje van de beroepsstructuur wordt bij de meester. Hij is wel zo slim de briefte laten brief ingesloten. Hieruit blijkt dat de bevol­ schrijven door de gemeenteraden. De pro­ king van alle vier de dorpen vooral agra­ vincie weet dan dat de hele bevolking sa­ risch is georiënteerd. Ook geografisch vor­ men wil gaan met Tienhoven en Oud- men deze gemeenten één geheel. De brief­ Maarsseveen. Het provinciebestuur laat schrijvers menen dat er zo gezien vol­ zich niet ompraten. Sterke randgemeenten doende argumenten zijn voor de vorming zijn nodig nu de stad Utrecht na de grens­ van deze nieuwe gemeente. wijzigingen zo invloedrijk is geworden. Uit de notulen van de raadsvergaderingen Westbroek heeft 1600 inwoners. Met

11 Burgemeester Huydecoperen het gemeentepersoneel voor het gemeente­ huis van Westbroek op 1 juli 1957 Links achter de bur­ gemeester de heer A. Oudhof

Tienhoven erbij zijn dat slechts 3000 bur­ met een aantasting van haar grondgebied. gers. Dat is volgens de provincie te weinig En deze keer zeer ingrijpend. De P.P.D. stelt voor een daadkrachtig bestuur. Het hele ge­ namelijk de volgende grenswijziging voor: bied onder het bestuur van de gemeente "Langs de Gageldijk wordt tot fort de Gagel Maartensdijk is niet logisch. Tienhoven is de zuidelijke bermsloot gevolgd, daarna het teveel georiënteerd op Maarssen en de af­ noord-westelijke deel van de fortgracht en stand naar Maartensdijk is te groot.15 dan in noordelijke richting de oostelijke De Planologische Dienst van de Provincie bermsloot van de Kerkeindse Vaart tot het Utrecht krijgt de opdracht een gebiedsinde­ punt waar een lijn getrokken wordt in het ling te maken. Deze dienst vindt het nood­ verlengde van de Looydijk en evenwijdig zakelijk dat het natuurgebied in de aan de Kerkdijk". De grenslijn in het ver­ Molenpolder en het toekomstige recreatie­ lengde van de Looydijk is niet willekeurig, gebied (de Maarsseveense Plassen) in het­ omdat op deze plaats een diepe brede wete­ zelfde gemeentelijke verband komen. Het ring zal worden gegraven. Deze wetering is andere gedeelte van het grondgebied kan er nooit gekomen, maar de grens is wel zo worden overgedragen aan Maartensdijk. vastgelegd. In verband met de toekomstige Op 26 januari 1954 roepen Gedeputeerde ruilverkaveling stelt de P.P.D. voor een Staten de gemeentebesturen van Maarssen, klein gedeelte in het noord-oosten van Maartensdijk, Westbroek en Tienhoven bij Tienhoven aan Maartensdijk toe te voegen. elkaar om de grenswijzigingen vertrouwe­ lijk te bespreken. Maarssen wil Tienhoven Op 24 maart van datzelfde jaar vraagt de annexeren. De Bethunepolder moet niet gemeente van Tienhoven de inwoners naar doorsneden worden door een gemeente­ hun mening over samenvoeging van grens. Westbroek en Tienhoven zijn voor­ Tienhoven met Westbroek of met stander van een nieuwe gemeente. Maarssen. De bevolking kiest in overgrote Tienhoven voegt er wel aan toe dat zij de meerderheid voor Maarssen. Burgemeester voorkeur geeft aan Maarssen, mocht die Huydecoperzal zich neer moeten leggen bij nieuwe gemeente er niet komen. het verloren gaan der gemeente Westbroek. Maartensdijk volgt het voorstel van de Het ontwerp van wet dateert van 14 februari P.P.D. Westbroek staat alleen. De buurge­ meenten voelen niets voor een nieuwe ge­ 1956. De samenvoeging van Westbroek meente. Daarna gaat het allemaal snel. Drie met Maartensdijk vindt plaats op 1 juli maanden na de vorige grenswijziging 1957. Het grootste gedeelte van de wordt Westbroek opnieuw geconfronteerd Molenpolder en van de polder Binnenweg wordt grondgebied van Maarssen. Ruim

12 driekwart van de Burgemeester Huyde- ting Vleuten-De Meern. Dan zal de land- coperweg hoort vanaf die datum bij meter weer op pad gaan en zijn lijnen trek­ Maarssen. Waar de grens precies ligt is nog ken. steeds in het plaveisel te zien. De bewoners Niet meer met de schout en zijn aanwijzers van de Groeneweg, de Nedereindse bij het bosje van Gerrit van der Vuurt of Vaartdijk, de Westbroekse Gageldijk en de langs het land van Groenendaal. Binnenweg, 673 in getal, worden ingezete­ Dat is geweest! nen van Maarssen. Van Westbroek gaan de overige 1084 inwoners naar Maartens­ M.L. de Raadt-NolstTrenité dijk.16 Noten Het is gebeurd! Het laatste hoofdstuk van 1. Auke van der Woud, Het lege land, 1987 de gemeente Westbroek is voltooid. Tijdens 2. Archief van de gemeente Achttienhoven inv. nr. de raadsvergadering van 21 juni 1957 107 3. Oude archieven van Westbroek inv. nr. 155 vraagt de voorzitter zich af wat de bestem­ 4. Archief van de gemeente Westbroek inv. nr. 139 ming zal worden van het gemeentehuis nu 5. G. Masmeijer: Uit het Grijs Verleden naar het Westbroek wordt opgeheven en bovendien Heden, 1958 in twee delen wordt gesplitst. Hij wendt 6. W A.G. Perks: Geschiedenis van de gemeente­ zich dan tot de burgemeesters van grenzen in de provincie Utrecht van 1795-1940, 1962 Maarssen en Maartensdijk: "Geachte 7. Douwe Koen: De Hollandse waterlinie, 1993 en Collegae, ik volsta met de belangen van de zijn artikel over fort Voordorp, St. Maerten nr. 5, ingezetenen van Westbroek in uw bijzon­ 1990 dere belangstelling te mogen aanbeve­ 8. Archief van de gemeente Achttienhoven inv. nr. 17 483 len". 9. Archief van de gemeente Achttienhoven inv. nr. 108 Tot slot 10. Archief van de gemeente Maarssen doos 186 1 !. Archief van de gemeente Maarssen doos 123 De oude grenzen van Westbroek en 12. Archief van de gemeente Westbroek inv. nr. 141 Achttienhoven bestaan niet meer. Het 13. Archief van de gemeente Achttienhoven inv. nr. 9 grondgebied is opgedeeld. De drie omlig­ 14. Archief van de gemeente Tienhoven inv. nr. 407 gende gemeenten, Utrecht, Maarssen en 15. Archief van de gemeente Tienhoven inv. nr. 408 16. Archief van de gemeente Westbroek inv. nr. 143 Maartensdij k hebben elk een part gekregen. 17. Archief van de gemeente Westbroek inv. nr. 11 Het vroegere zuidelijke gedeelte is onher­ kenbaar gewijzigd. Agrarisch gebied is nu Het begin van dit archiefonderzoek was een uitnodi­ een woonwijk van de stad Utrecht. ging van de heer A. Oudhof om langs de oude gren­ zen van Westbroek en Achttienhoven te rijden. Deze Maar de beide dorpen zijn niet van de kaart tocht - enkele jaren geleden - was zo boeiend dat ik verdwenen zoals de burgemeester ver­ besloot uit te zoeken hoe het gekomen is dat wachtte. Integendeel, zij zijn springlevend. Westbroek en Achttienhoven zoveel grondgebied zijn kwijtgeraakt en hun zelfstandigheid hebben ver­ loren. De geschiedenis herhaalt zich. Nu heeft de Ik ben de heer Oudhof hiervoor zeer erkentelijk. Dit stad Utrecht nieuwe annexatieplannen rich- artikel was nooit geschreven, als hij mij niet had ge­ wezen op de historie van de grenzen van Westbroek en Achttienhoven. Impressie van de Gagel dijk in 1969 Verder heb ik gesproken met: Folo: Hans Tukker, 't Sticht : H.H. Schuller - * i sf^MKijHwiyJMtt E. Schuurman-van Vulpen J. van Vulpen E. van der Wilt

13 De hofstede van de Vrouwe van Elten

In 1843 maakten de landmeters A. van naast de deur. Hoe kwam nu een voorma­ Oorschot en N. Nelemans een nieuwe kaart lige hofstede in onze gemeente aan zo'n be­ van Gooiland.1) Op die kaart staat ook een naming? In het onderstaande wordt een po­ gedeelte van het grondgebied van ging gedaan die vraag te beantwoorden. Maartensdijk. Welnu op dat gedeelte wordt Daarbij moest om te beginnen ruim duizend een hoeve vermeld met een naam die de jaar teruggegaan worden in de (Europese) aandacht trekt. Die naam luidt: Van ouds geschiedenis. Hofstede van de Vrouwe van Elten. Elten is een kleine plaats gelegen tussen Een bruidsschat Zcvcnaar en Emmerik. Dat is niet bepaald Laag-Elten ligt aan het spoor naar Emmerik. Hoog-Elten ligt erbij, op een Détail van de kaart aanzienlijke heuvel. Op die heuvel werd in van Gooiland uit lang vervlogen tijden een burcht gebouwd. 1843, met de vermel­ Het waarom daarvan wordt in dit verband ding "Vanouds buiten beschouwing gelaten. Burggraaf in Hofstede van de A CtfTIJSjVHo VJSJV I Vrouw van Elten". het midden van de tiende eeuw was (Zie cirkel en noot 1) Wichman II. Zijn baas was de Duitse keizer Otto I. Wichman had van Otto in leen Hamaland en Naerdincklant.2) Hamaland was de naam voor het gebied ten oosten van de Usel.3) Elten lag aan de zuidelijke grens ervan. Naerdincklant bestond onder meer uit Gooiland, en Eemnes.4) Ook de woeste gronden in het noorden van onze ge­ meente behoorden ertoe. In 967 stichtte Wichman voor zijn dochter yv> Luitgardis een klooster op de genoemde heuvel van Elten. Als bruidsschat schonk 5 De St. Vitusabdij te hij haar o.m. Naerdincklant. ) Bij zo'n Hoog-Elten. Gravure •:„.-, «,ss :i„w-,: !/.-.•;:,,;

14 •••••••nMnMaaH^i^HmuKw^w^Q»^-»!«"» grondbezit kon plaatsvinden via het sys­ Keizer Otto II van -«WS Duitsland, naar een teem van de "curtis". Dat was een bedrijfs­ miniatuur uit de 10e IR organisatie met als centrum "den hof' van eeuw. iL— de heer of vrouwe en een aantal hofhorige Met zijn oorkonde hoeven rondom.9) Het is zeer wel mogelijk, van 14 december 973, 7 dat de "de hofstede van de Vrouwe van bevestigde hij de schenking door Otto I lll/I Elten" zo'n vroonhoeve was. Een oorkonde aan het klooster te ^fek^^l van 1129 bevat een aanwijzing in die rich­ Elten en verkreeg dit ting.10) De genoemde oorkonde is afkom­ klooster tevens de la­ stig van de Duitse koning Lotharius III. In gere immuniteit in het document wordt nog eens bevestigd dat Naerdincklant ü î$(ÊÊ&&?W 3^ : 5 het gebied van Naerdincklant toebehoort '^^M?,J^i$iSHfiJ lil&jsb it§?c"- -^IsËT \&U4&a aan de Vrouwe van Elten. Tevens is er •^M^^IC ••HrTlSSW sprake van een curtis of hof in dit gebied. M^y ; >J ~2^sSi -• Die curtis kan de hofstede van Elten ge­ weest zijn.11) Zeker is, dat er in de 1 Oe eeuw WÊÊT'Aill l meerdere hoven in de wijde omgeving in ^S#HI ' WÊ œÊÈ.^m&^ M^ß- wWwim-ïM ^WÊ&i bedrijf waren. o.a. in Zeist, Heest en Soest.12) Een en ander zou zelfs tot de con­ ïïîilil^ clusie kunnen leiden, dat deze curtis deel • Mr Sff*i^.''i • uitmaakte van hetgeen Wichman II in 968 schonk aan Luitgardis. ,^twwMWii>i«awBi»&5 a-Js'MäWsf^*^" 'AV.K#l«ä «-JU2ie«iKûML4ÉKJuK:.:ai ^^^^ Informant Gijsbert Lapp In het voorafgaande werd geprobeerd een Keizer Otto III van schets te geven van de oorsprong en de mo­ Duitsland, naar een miniatuur uit de 10e gelijke aard van de in het geding zijnde hof­ eeuw. stede. Een bron uit de 16e eeuw biedt enige Met zijn oorkonde informatie over de waarschijnlijke bouw­ van 18 december 996, kundige vorm van deze hoeve. Het gaat om werd ondermeer de een gepubliceerd reisverslag van de hand hogere immuniteit aan de lagere in van de stadssecretaris van Naarden, Pieter Naerdincklant toege­ Aelmanszoon. Hij maakte in de jaren 1525 voegd en daarmee tot 1527 te voet enkele onderzoek) ngstoch- verkreeg de Vrouw ten. Doel van zijn onderzoekingen was in­ van Elten "het recht formatie te verwerven over de loop van de van put en galg" omstreden grens tussen het Sticht en het Gooi. Welnu, tijdens zijn derde tocht ver­ bleef hij korte tijd in de abdij Selwert bij Groningen. Hij had daar een ontmoeting met ene Gijsbert Lapp. Deze Lapp was voordien monnik in de abdij van Oostbroek. Pieter Aelmanszoon legde hem allerlei kwesties voor aangaande de loop van de voornoemde grens. Zo o.a. of de "Stenen Kamer" oorspronkelijk de Hof­ stede van Elten was. Lapp weerlegde dit. Naar zijn oordeel was die hofstede veel gro­ ter geweest en bovendien omgeven met stond. In 996 verwierf de landsvrouwe van brede grachten. Die grachten vielen vol­ Elten voor haar gebieden vervolgens de ho­ gens hem nog steeds te ontwaren ook al wa­ gere rechtsmacht, ook wel "het recht van ren ze dan nu droog en dichtgegroeid. Op put en galg" genoemd.7) Daartoe behoorde het terrein erbinnen had een groot huis ge­ ook het berechten van feiten, die met de staan. De fundamenten ervan zouden nog 8 zichtbaar zijn en ook in de grond te vin­ dood konden worden gestraft. ) 13 Voor wat betreft de economische opzet het den. ) De monnik kon niet onomstotelijk volgende. De exploitatie van een groot­ bewijzen dat dit grote huis de Hofstede van

15 Tekening van een Van hofstede tot burcht vierkante, middel­ Pieter Aelmanszoon liet er verder geen gras eeuwse, tot burcht uit­ gebouwde "donjon" over groeien. Tijdens zijn vierde tocht ging of "woontoren". Het hij op zoek naar de door de monnik uit oorspronkelijke Selwert beschreven restanten. Hij vond in­ zware, torenvormige derdaad op de aangegeven plaats de grond­ woongebouw (don- jon) werd gebruikt als vesten van een hofstede. Deze laatste was uitgangspunt voor de door drie grachten omringd geweest. Op de latere burchtbouw voormalige binnenplaats vond hij onder de grond de fundering van een grote toren, van een ridderzaal en nog andere gebouwen. De Naardense stadssecretaris kwam tot de con­ clusie, dat ter plekke een grote versterkte hofstede had gestaan.15) Zo'n ontwikkeling van hofstede tot versterkte burcht was ove­ rigens niet uitzonderlijk. Dat is bekend ge­ worden door oudheidkundig bodemonder­ zoek.16) Om zich te beschermen tegen aan­ Elten was geweest. Maar hij had wel rede­ vallen werd het terrein van een oorspronke­ nen om dit aan te nemen. Hij noemde er een lijke hofstede in eerste aanleg soms drietal. Om te beginnen was er zijns inziens omgeven door een aarden wal. Vervolgens in het gehele gebied ten zuidwesten van de werd aan de buitenkant van die wal een Vuurse en Wernershoeve geen enkele an­ brede sloot gegraven: een gracht. Bleek dere hofstede te vinden die voor deze naam zo'n voorziening onvoldoende dan werd in aanmerking kwam. Bovendien had het een volgende aarden wal opgeworpen en betreffende gebied altijd behoord tot een een gracht gemaakt en ook nog wel een Copie van A. Perk, derde tweetal. Om en nabij het begin van de van de "Ronde kaart vrije heerlijkheid waaraan het "recht van van Gooiland, ca. put en galg" was toegekend. Als derde re­ elfde eeuw behoorde zo'n walburcht tot het 1525", waarop de den voerde Lapp aan, dat het gebied nooit gebruikelijk kasteeltype. In een latere pe­ hofstede van Elten riode werd binnen de wallen niet zelden een voorkomt. onder de rechtsmacht van de bisschop had gestaan.14 dikbemuurde woontoren gebouwd, een (zie cirkel en noot 20) zgn. donjon. Zo'n donjon werd dan weer uitgebreid met een ridderzaal. Een derge­ lijke uitbreiding stamt doorgaans uit de tweede helft van de 13e eeuw. Zo gezien be­ vond de hofstede van Elten zich voor zijn verval of verwoesting in deze fase van bouwkundige ontwikkeling. Uiteraard geldt deze zienswijze onder het voorbe­ houd, dat de restanten die Pieter Aelmanszoon vond van die hofstede waren.

Grensteken De informatie van monnik Lapp strookt op menig punt met hetgeen aan gegevens Kon worden opgediept uit oude oorkonden. Met name zijn bewering, dat het domein van de hofstede van Elten was gelegen in een heer­ lijkheid met eigen rechtsmacht. Dat het vol­ gens hem ook ging om een "grote hofft- stede" valt te rijmen met een gegeven van geheel andere aard. In documenten uit de 15e en 16e eeuw wordt "Vanouds de hof­ stede van Elten" nog herhaaldelijk ge­ 60?« noemd als oriëntatiepunt en ook wel als 17 M'ôHJUB™ grensteken. ) Dat laat zich denken. Zo'n Ripa ArcUd tests' indrukwekkende sterkte met hoge toren

16 leende zich bij uitstek bij de cartografie van heeft gelegen op de plek die staat aangege­ het omringende landschap. Ter illustratie ven op de kaart van Gooiland van 1843. Zo wordt hier geciteerd uit een stuk van 1449. ja dan stond het bouwwerk niet ver van de Het is een proces-verbaal opgesteld door huidige boerderij Tautenburg. Om dit vast ambtelijke ondergeschikten van de hertog te kunnen stellen behoefde slechts een oude van Bourgondië. Zij hadden informatie in­ kaart van onze gemeente over de kaart van gewonnen bij bejaarde inwoners van o.a. Gooiland gelegd te worden. Een en ander Naarden en Blaricum aangaande de grens leidt overigens nog tot een volgende veron­ tussen Holland en het Sticht. Deze oude lie­ derstelling. In de tweede helft van de 16e den verklaarden, dat de grens van het Sticht eeuw liet de Utrechtse bisschop Frederik liep van de Wakkersweg naar "den Schenk van Toutenburg een jachtslot bou­ Vuyrsboom", vandaar naar Soestapel, dan wen. Het is bekend, dat dit jachtslot lag in naar de "Hofstede van Elten", die halver­ de buurt van de uit dezelfde tijd stammende wege het Gooiersbos en Vosbergen bij de boerderij Tautenburg. Vuurse was gelegen en van die hofstede in Zou het kunnen zijn, dat het kasteel Touten- noordelijke richting naar Breukelen. Pro­ burg werd gebouwd op de fundering van de fessor Enklaar heeft het onderhavige stuk hofstede van de Vrouwe van Elten? Toe­ van 1449 opgenomen in zijn publikatie gegeven, de veronderstelling is gewaagder "Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en Is dan enkele andere in dit artikel. Alleen Lande van Gooiland". ) Hij constateerde, grootscheepse opgravingen zouden ter dat de tekst ervan in de verleden tijd is ge­ zake helderheid kunnen verschaffen. steld. Op grond daarvan trok hij de conclu­ sie, dat de "Hofstede van Elten" in 1449 al L. v.d. Brink niet meer bestond.19)

Slotopmerkingen De speurtocht naar een voormalige hof­ Noten stede voerde ver terug in het verleden van 1 ) Collectie Goois Museum, inv. nr. G-7-A. Kaart van Gooiland na de heideverdeling van Maartensdijk. Er moest zelfs teruggegaan 1843, aanwijzende de soort van bebouwing en worden tot voor het tijdvak van de georga­ alle veranderingen tot opgemeld tijdstip, met toe­ niseerde ontginning. Immers lang voor dit stemming van zijne Exellentie van Financiën, op tijdvak was de hofstede van de "Vrouwe aanvrage en met medewerking van A. Perk, Agent van het Domein te Hilversum. van Elten" al een centrum van agrarische Vervaardigd door de Landmeters van het bedrijvigheid op Maartensdijks grondge­ Kadaster A. van Oosterhout en N. Nelemans. bied. Gegraveerd door D. Veel waard. Gedrukt bij de Blijft de vraag of die hofstede nu werkelijk Wed. A. Koning en J.F. Brugman en te Amsterdam bij Mortier, Covens en zoon, de uitge­ ver. Gekleurde kaart 87,5 x 55 cm, schaal 1:25.000. Jachtslot Toutenburg 2) H.W.J. Volmuller. Nijhoffs Geschiedenis lexicon te Maartensdijk. Nederlanden België. Martinus Nijhoff, 's- Tekening van Gravenhage-Antwerpen. 1981. Anthonie van 3) Prof. dr. Th. Luykx en H.W.J. Volmuller. Borssom. Geschiedenis van Nederlanden België. A. Plusminus 1731. Oosthoeks uitgeversmij. N.V. Utrecht, 1968. p. R.A.U. inv. nr. 2000- 37. 0625 Dr. H.P.H. Jansen, Middeleeuwse geschiedenis dei' Nederlanden, 3e druk, Uitgeverij Het Spectrum B.V., Utrecht/Antwerpen, 1972, p. 142. 4) D.Th. Enklaar, Geschiedenis van Gooiland, Ie deel, De Middeleeuwen, N.V. uitgeversmij. Parnassus, Amsterdam, 1939, pp. 32,51 en 107. A.CJ. de Vrankrijker. Naerdincklant. Uitg. de Kern. Den Haag. 1947. pp. 29 e.v. 5) D.Th. Enklaar. Geschiedenis... enz., p. 21. Oorkonde van 29 juni 968, afgedrukt in: Mon. Germ. Dipl. I, nr. 358. Door middel van voornoemde oorkonde bekrach­ tigt keizer Otto I de schenking van Wichmann II aan het vrouwenklooster te Elten en krijgt de ab­ dis de vrije macht Naerdincklant te bezitten, er over te beschikken en er mede te doen wat haar behaagt.

17 6)Oorkonde van 14 december 973, afgedrukt in vroonhoeve welke op de plaats van het huidige Mon. Germ. Dipl. II, nr. 67. Drakestein gelegen was en al in het begin van de Met deze oorkonde van keizer Otto II verkrijgt het 10e eeuw bestond. Deze hofstede behoorde toen klooster van Elten de lagere immuniteit in tot de bezittingen van Otto I en werd in het jaar Naerdincklant. 953 door hem overgedragen aan Balderik, de Dr. H.P.H. Jansen zegt in zijn "Middeleeuwse ge­ toenmalige bisschop van Utrecht. schiedenis... enz.", p. 49 het volgende: Op de kaart van Gooiland van 1843, wordt die Als speciale gunst werd het land van kathedralen, hofstede, die in de veertiende eeuw, naarééne kloosters en andere kerkelijke instellingen soms Warnard van Drakenburg, Warnards hofstede tot immuniteit gemaakt. Op grond van zo' n oor­ werd genoemd, vermeld als: "vanouds Warners konde was het aan alle koninklijke ambtenaren Hofstede". verboden binnen die goederen recht te spreken, 13)Zestiende-eeuwse wandelingen door Nederland. geld te innen, e.d. Voor de rechtspraak zorgde de Zwerftochten van Pieter Aelmanszoon, secretaris immuniteitsheer of immuniteitsvrouwe zelf. van Naarden. 1525-1527. Met inleiding en aante­ 7)Oorkonde van 18 december 996, afgedrukt in: keningen door D.Th. Enklaar. Mon. Germ. Dipl. II, nr. 285. Uitg. drukkerij "De Kroon", Hilversum, 1934, pp. Met deze oorkonde van keizer Otto III verkrijgt 52 en 53. de abdis van Elten de bevoegdheid tot berechting 14)Idem,p. 117. van zogenaamde halsmisdaden ook wel het "recht 15)Idem,p. 63. van put en galg" genoemd. 16)G.D. van der Heide. Elseviers atlas van de 8)D.Th. Enklaar. Geschiedenis... enz., pp. 2 e.v. Archeologie der Lage landen. Elsevier 9)H.W.J. Volmuller. Nijhoffs Geschiedenis lexi­ Amsterdam/Brussel, 1963, pp. 194 t/m 199. con., enz., p. 608: Vroonhoeve, in de middeleeu­ 17)Akten waarin sprake is van "der vrouwen hof­ wen versterkte hoeve van de heer of vrouwe, mid­ stede van Elten" of "de hofstede van Elten" zijn: delpunt van uitgestrekte landerijen, hoofdzakelijk - een stuk uit 1471 van de commissarissen van bewerkt door horige boeren, die de verplichting hertoa Karel van Bourgondië, graaf van hadden tot herendiensten en leveringen in natura. Holland; Naast het bouwland lag het gemeenschappelijk - een verslag uit 1472 van de commissie be­ beheerde gebied, bestaande uit bos- weide- of hei­ staande uit de raad van de hertog Karel van degronden, waar de horige boeren vee mochten Bourgondië en vier door bisschop David van laten grazen, hout sprokkelen en heideplaggen af­ Bourgondië benoemde gemachtigden; steken; - een getuigenverklaring van Ghijsbert Janszoon, idem p. 311 : de vroonhoeven vormden met de uit Loosdrecht, gedateerd 5 november 1502. kloosters de economische centra van de middel­ 18) D.Th. Enklaar. Middeleeuwse rechtsbronnen van eeuwse maatschappij. Stad en Lande van Gooiland, Kemink en zoon lü)Afgedrukt in: Mon. Germ. Dipl. VIII, nr. 19. N. V. - over den Dom - Utrecht, 1932, pp. 35 en 1 IjD.Th. Enklaar. Geschiedenis van... enz. p. 19. 36. 12)Gegeven de in het oorkondeboek van het Sticht. 19)D.Th. Enklaar. Geschiedenis... enz., p. 1 18. Utrecht I en III afgedrukte oorkonden: O.B.St. I, 20) Een door Albertus Perk vervaardigde kopie van nr.63,nr. 189,nr. 209 en O.B.St. III, nr. 1321. de "Ronde kaart van Gooiland", uit ca. 1525. was er in de 9e, 10e en het begin van de 11 e eeuw Uit: Hortensius, "Opkomsten ondergang van sprake van de hoven van Zeist, Hees, Soest en Naarden". Met vertaling en aantekeningen van Emmeklaar onder Hoogland. prof. Peerlkamp en met nalezingen en bijvoegsels Daarnaast maakt Isaak Tirion in de van A. Perk. Tegenwoordige Staat der Verenigde Utrecht, Kemink en zoon, 1866. Nederlanden, 12e deel, p. 274, melding van een

18 De Supermarkt in Groenekan EEN SCHETS VAN DE HISTORIE

Een enkele oude Groenekanner weet het vastgelegd in het handelsregister van de nog: waar nu café Beylo is gelegen was Kamer van Koophandel te Utrecht. In het vroeger een "bomgèrtje". Zo klein zal die formulier met registratienummer 22897 boomgaard overigens niet zijn geweest. De staat te lezen: Izaäk van der Neut, geboren gemeente schatte alleen al de zuidzijde van te Willeskop in 1904. Wat nu volgt is een het perceel groot genoeg voor twee wonin­ historische schets van zijn onderneming. gen. Met vooruitziende blik werden dan Het accent ligt op de vooroorlogse jaren. ook evenzovele huisnummers gereser­ veerd: Groenekanseweg 1 en 3. De over­ Ijzerwaren heid wikt en het leven beschikt: die wonin­ Van der Neuts zuster had een drogisterij an­ gen zijn er niet gekomen.' Het eerste pand nex verkoop van verfwaren in . links aan de Groenekanseweg bleef even­ Zij had die zaak voortgezet na het overlij­ wel het huisnummer 5 dragen. Tot op de den van haar man. De winkel was gevestigd dag van vandaag. aan de Tweede Brandenburgweg, dicht bij

Omstreeks 1970 Drogisterij Levensmiddelen IJzerwaren

24 september 1934 Inventum. Tijdens een ziekte van haar in Groenekanseweg 5 bevat van boven naar 1929 nam Izaäk, toen nog vrijgezel, het beneden en vervolgens van voor naar achte­ werk over. Ook nadien bleef hij helpen ren vijf gedeelten. Dat zijn: twee bovenwo­ maar begon daarnaast voor eigen rekening ningen, een zelfbediening met o.a. een uit­ met de verkoop van ijzerwaren aan boeren gebreid levensmiddelenassortiment, een in de omtrek. IJzerwaren hield onder meer toonbankbediening voor onder meer ijzer­ in: emmers voor het voeren van vee, melk­ waren en verfartikelen en een fors maga­ emmers, draad, spijkers en ook gereed­ zijn. Aan de pui van de gevel is een zwart- schap. Geboren en getogen op een boerderij marmeren plaat bevestigd. Daarin zijn ge­ wist hij wat een boer nodig had en zoal kon beiteld datum en jaar van oprichting van dit gebruiken. Tot zijn afzetgebied behoorden kleinhandelsbedrijf: 25 augustus 1934. De o.a. Bunnik, Groenekan en de Nieuwe personalia van de oprichter zijn officieel Wetering. Alles ging per transportfiets, het

19 In 1928 werd ge­ bouwd koffiehuis "De Leeuw" met verga­ derzaal en woning. De lichtbak met "café- restaurant" is van 1940. Nuopde/.e plaats "Beylo"

verkopen en het inkopen. Bij klanten dicht­ naar Utrecht of terug kwamen langs en za­ bij kon zonodig nagebracht worden. Dat gen hetgeen was uitgestald. betrof dan soms iets uit de drogisterij of bij­ De leveranties aan de boeren werden alras voorbeeld een tot dan nog niet gevraagd ar­ te omvangrijk voor transport per fiets. Het tikel. Dat werd alsnog op slag ingekocht. volgende logistieke stadium voor een ne­ Gaandeweg kon het assortiment uitgebreid ringdoende was toentertijd vervoer met worden. Er werd o.a. tuingereedschap aan paard en wagen. De aanschaf daarvan was toegevoegd. Dat paste bij een plaats als de eerste grote investering. Welbeschouwd Bilthoven. 's Morgens werd dat soort spul­ was zich al doende een ontwerp gaan afte­ len buiten gezet. De woonforensen op weg kenen voor een geheel nieuwe zaak: een veelzijdige buurtwinkel in combinatie met Adriana van Vliet en een handel in ijzerwaren en gereedschap­ Izaäk van der Neut, gehuwd 23 augustus pen. 1934inBreukelen- Nijenrode Een besluit Zijn zus in Bilthoven hertrouwde in 1934. De nieuwe zwager nam het werk in de dro­ gisterij over. Die omstandigheden brachten Izaäk van der Neut ertoe een meer defini­ tieve lijn voor zichzelf uit te zetten. Bij zijn zuster had hij vijfjaar gewerkt voor kost en inwoning. De laatste jaren was daar een geldbedrag bijgekomen t.w. ƒ10,- per week. Voor dat bedrag kon mogelijk ook bedrijfsruimte worden gehuurd. Tot dan toe had de drogisterijwinkel gefungeerd als ba­ sis. Maar een eigen pand zou zijn nering on­ tegenzeggelijk meer herkenbaar maken voor zijn klanten. Daar kwam nog iets ge­ heel anders bij. Hij had trouwplannen. Zijn toekomstige vrouw was een dochter van een boer uit Breukelen-Nijenrode. Zij had uiteraard kennis gemaakt met de familie in

20 Bilthoven en daar een indruk gekregen van paard en een schuur als garage voor de wa­ wat erin zo'n zaak omging. Zij zag wel wat gen. in een drogisterij met aanverwante artike­ len. Er werd dus uitgezien naar iets anders. Erop af Het oog viel op een woonhuis met winkel Van der Neut. nu bijna negentig, zegt: aan de wetering in Groenekan, dichtbij het "Toen ik hier begon waren er mensen die koffiehuis van De Leeuw. Op 23 augustus zeiden: ga bij een baas werken inplaats van 1934 traden Izaäk van der Neut en Adriana hier op een klant te gaan wachten. Ik van Vliet in het huwelijk. Twee dagen later wachtte niet, want ik was gewend erop af te startte het prille paar de zaak op. gaan". Eerst werd nog gereden met een open wagen op karre wielen. Maar die wie­ Een verbouwde boerderij len kwamen vaak vast te zitten, vooral als Het pand waarin zij kwamen te wonen was de opgevroren zandwegen na een vorstpe­ van oorsprong een boerderij. De eigenaar riode gingen ontdooien. Later werd het een was Van Beerschoten, van beroep aanne­ gesloten wagen op luchtbanden. Evenals in mer. Gaandeweg was hij ook gaan handelen de Bilthovense jaren werden ook nu ver­ in huisjes. Het langgerekte deel van het kocht: ijzerwaren, gereedschap en verfarti- pand, de oude koestal, had hij weten te ver­ kelen. De actieradius werd nog enigszins vergroot: Soest ging er o.a. binnen vallen. Er werd ook geprobeerd in Westbroek klan­ De oude boerderij omstreeks ] 930. Toen dizie te krijgen, maar dat bleek een nogal nog bevattende 5 wo­ gesloten dorp te zijn. Er viel weinig te ver­ ningen met de num­ kopen voor een buitenstaander. De mers 5,7.9, I I en 13. ging beter. Op de voorgrond de toenmalige brand­ Het waren meest vaste klanten. Ze werden spuit. Links op de ook op vaste dagen en tijden bezocht. bok: Willem Groenekan kreeg op maandagochtend een Blankenstein beurt, op de middag van die dag De Gagel, dinsdag de Nieuwe Wetering en donderdag Bunnik. Van der Neut wist veelal wel van te voren wat een klant nodig had. Voorzijde winkel en delen in drie wooneenheden.2 Daarin De drogisterij woonhuis, na 1933. woonden ten tijde het gezin van Jan Schras, Huisdeur in het mid­ Terwijl hij overdag op pad was, stond zijn den van de voorpui. van Antoon Kooy en van Jan Adams. In vrouw in de winkel. Dat wil zeggen als de Op het winkel raam: 1933 had Van Beerschoten er nog een voor­ winkelbel ging kwam zij uit het woonhuis Levensmiddelen en huis aan gebouwd. Het was gezet op de fun­ om te helpen. Verfwaren dering van het afgebroken woongedeelte van de oude boerderij. Het nieuwe voorhuis bestond uit een winkel en een woonhuis. De woonkamer lag naast de winkel. Dat mocht als bijzonder gezien worden. De meeste ne­ ringdoenden woonden immers in die tijd achter de winkel. Op de etage erboven wa­ ren de slaapkamers. Wat nog ontbrak was een onderdak voor paard en wagen. Daarin werd als eerste voorzien. Westelijk van het winkelgedeelte lag de houten toegangsbrug over de wetering. Wie daarover ging kwam op een enigszins verhard weggetje, dat naar de winkeldeur voerde. Die deur zat in de zijmuur. De weg vervolgend langs de drie woninkjes werd het oude achtererf bereikt. Daar stonden de schuurtjes van de ge­ noemde gezinnen. Er was op dat erf nog ruimte over en die benutte Van der Neut om een kleine stal te laten zetten voor zijn

21 Voor zalf, hoestmiddelen e.d. waren men­ wat vergroot worden. Verder was de houten sen tot dan toe naar de Bilt gegaan. Op de brug aan vervanging toe. Het dek lag zelfs Holle Bilt was een oude drogisterij. Of men gedeeltelijk los en dat was onaangenaam liep voor geneesmiddelen naar hartje stad. voor de klanten. De eigenaar Van Nu was er dichtbij een drogisterij en de Beerschoten moest de nieuwe brug voor klant liet niet op zich wachten. Er was voor zijn rekening nemen. De uitvoering vond boer en burger een veelheid van artikelen te plaats overeenkomstig de voorschriften koop. Om er enkele te noemen: hoestmid­ van het waterschap. Omdat het brugdek van delen, zoetwaren, snoep, zinkzalf, vaseline, gewapend beton ging worden moest ook spenenzalf, geneesmiddelen voor het het Ministerie van Defensie nog vergun­ vee en kloosterbalsem. 's Morgens in alle ning verlenen. Die vergunning was nota vroegte vond de voorbereiding van de dag- bene ook in 1941 nog een vereiste. verkoop plaats. In de houten schuur achter werden de zalven uit de grote potten in Een momentopname kleine doosjes gesmeerd. Vloeibare stoffen Een oudere Groenekanner dook in zijn gingen in kleine flessen. Vervolgens werd jeugdherinneringen en gaf een impressie een en ander naar de winkel gebracht en op van het interieur van de winkel anno 1939. de rekken geplaatst. In de loop der jaren Van die impressie volgt hier een weergave. groeide het assortiment aanzienlijk. De brug die toegang gaf tot het perceel van Verfwaren werden vanaf het begin al ver­ Van der Neut was toen nog van hout. Na het kocht. Maar nu kwamen er bijvoorbeeld passeren van die brug waren er links twee ook nog tuinbouwzaden bij. Zoiets was al­ zware eikebomen. Tegen de eerste werden tijd afwachten. De mensen hier hadden overdag heibezems geplaatst. Even doorlo­ voor bepaalde dingen de loop naar de Bilt. pend was er dan rechts de zijmuur. Daarin Het duurde even maar toen werden ook die zat vooraan de winkeldeur. Wie die opende zaden goed verkocht. Nog later kwamen er­ hoorde de elektrische bel en kwam, naar bij rookwaren en enige kruideniersartike- binnen gaande, voor de toonbank te staan. len w.o. zout en suiker. Met dat al raakte de Daarop was een weegschaal geplaatst. Het winkel vanjaar tot jaar voller. Uitbreiding plafond hing vol met touwen, emmers en van de winkelruimte zou wenselijk zijn. klompen. Daarbij waren blanke, witte en Maar dat was onmogelijk zolang de huisjes gekleurde klompen, maar ook tripklompen achter nog bewoond werden. Wel kon de met zo'n leren bandje over de wreef. Achter schuur op het achtererf provisorisch nog de toonbank waren rekken met grotere en

De houten brug over de wetering. Winkeldeur opzij. De beide oude bomen. Rechts van de weg de pomp van Van Manen, later van ge­ meente en brandweer

cheweg.

22 kleinere stopflessen en bruine glazen pot­ "Dat is een goeie" of "Ik zou die maar ne­ Meest rechtse huis ten. Elk van deze was van een etiket voor­ men". Vaak ging een klant met hem mee "Het Vlijtje", Fournituren. zien. De flessen bevatten vloeibare stoffen achterom naar de schuur. Daar werd dan Vervolgens melkhan- en de potten allerhande poeders. In wille­ een literblik met iets gevuld, draad geknipt del Bos. Dan vracht­ keurige volgorde worden genoemd: Emser- of lood gewogen. Samenvattend: was wagen van de ge­ zout, potas, pijpaarde, gemalen krijt, glyce­ iemand om iets verlegen dan werd gezegd: meente. Erachter het oude woonhuis van rine, kampferspiritus. bloem van zwavel en "Ga maar eens naar Neut". In geval het ge­ smid Van Manen. salpeter. Er waren ook nog open bakken vraagde er niet was, werd het door de win­ Links van de weg de met peulvruchten. Gips zat in een grote zak kelier zo spoedig mogelijk gehaald of be­ toegangsbrug van en werd los verkocht en groene zeep be­ steld. Wat een boer nodig had dat was er 1941 met betonnen vond zich in een ton. Petroleum en spiritus vrijwel altijd. Er waren: harken, spaden, wegdek waren eveneens verkrijgbaar. Verder kun­ zeisen, strekels, boomzagen, haarijzers, nen nog worden genoemd: sommige le­ stelen voor sikkels etc. vensmiddelen, voer voor kippen, voor kal­ veren en koeien, schoolbenodigdheden Geheel nieuw w.o. blocnotes en kroontjespennen, limo­ Vlak voor het begin van de oorlog werd Van nade-gazeuse, ansichtkaarten en postzegels der Neut ziek. Hij ging er niet meer op uit. en niet te vergeten verfwaren. In de muur Vanaf die tijd werd alles vanuit de winkel achterde toonbank bevond zich ook de deur verkocht. Dat bleef ook zo na de oorlog. naar de gang, die het woon- en winkelge­ Wel regelde hij als vanouds de inkoop. deelte scheidde. Die gang gaf toegang tot Een belangrijk jaar was 1961. Van der Neut de trap naar de bovenverdieping en de zol­ werd eigenaar van het gehele pand, 5 tot en der. De zolder werd ten dele als voorraad­ met 13. Bovendien kwamen de twee eerste ruimte gebruikt. achterliggende huisjes vrij. Die werden nu Van der Neut ging over de ijzerwaren. Hij bij de bedrijfsruimte getrokken. De zes me­ wist van de hoed en de rand en gaf niet zel­ ter brede winkelpui werd ook enigszins ver­ den een advies. Dat ging zo in de trant van: anderd. Er kwam een tweede etalage. Bij

23 Flessen met drank tief einde aan de periode van verbouwen en voor het pakken, om­ woekeren met de beschikbare ruimte. Het streeks 1970, neut in soorten gehele pand ging tegen de vlakte, winkel en winkelierswoning incluis. De van oor­ sprong oude boerderij was van de aardbo­ dem verdwenen.3 Op de plaats ervan werd, op totaal nieuwe fundamenten, een gebouw gezet van zes meter hoog, voorzien van een plat dak en bevattende een winkelruimte beneden en twee verdiepingswoningen. Dat er twee woningen kwamen behoeft enige toelichting. Zoon Jan, 26 jaar en se­ dert januari 1966 vennoot, kreeg een huis toegewezen in het zich uitbreidende dorp Maartensdijk. Maar daar gaan wonen had zijn bezwaren: op en neer van dag tot dag, de noodzaak van een auto en zijn vrouw zou niet zozeer in de gelegenheid zijn dagelijks in de winkel te helpen. Zijn vader stelde hem deswege voor ook boven de winkel te gaan wonen. Daartoe werd besloten en van­ daar die twee bovenhuizen.4

Zelfbediening Ten tijde van de bouw verbleef de familie het etaleren kon nu de gegroeide diversiteit Van der Neut, ouders en de nog thuiswo­ aan artikelen en waren meer tot zijn recht nende kinderen, zolang in het huis van me­ komen. vrouw Van Manen aan de overkant. Haar Het laatste van de drie huisjes bleef nog tot overleden man was kachelsmid geweest. 1967 bewoond, door de familie Van Aalst. Later maakte hij fraai hekwerk voor tuinen Maar in datzelfde jaar kwam er een defini­ en landgoederen. Achter Van Manens huis

Winkelier Den Otter. Grothelaan 20. Zijn winkel was in de ach­ terkamer. Verkocht ook levensmiddelen in Bilthovenen Utrecht. In de crisisja­ ren met zijn zaak op­ gehouden

24 De winkel nu. De brug is weg. Onder de parkeerplaats ligt een grote duiker via welke het water van de wete­ ring loopt naar de Maartensdijkse vaart

: ¥ -'^ stond nog altijd de grote schuur met daarin melkboeren van hier, die in het dorp ventten de oude smidse. In die schuur kwam nu tij­ vielen op de vingers van één hand niet te delijk de winkel. Van der Neut was hiermee tellen. Dat was dan bij benadering de win­ goed geholpen. Want zo kon er in de bouw­ kelstand die Van der Neut aantrof in het jaar periode doorgewinkeld worden. van vestiging. "Iedereen deed in zaken", In die jaren gingen veel kruidenierszaken merkte hij op in een gesprek. De concurren­ over op zelfbediening. Ook de firma Van tie was dus sterk. Daarom probeerde een der Neut had, al vóór de afbraak, concrete winkelier de kosten laag te houden. Veelal plannen in die richting gemaakt. Het werd een deel van de woning als winkel­ nieuwe interieur was dan ook grotendeels ruimte gebruikt, werden huisgenoten inge­ volgens het moderne systeem opgezet. De schakeld en lange werktijden gemaakt. En verkoop liep evenwel ongestoord, zonder dan nog was het vaak werken voor een haperingen, door. Bedrijf en klanten waren droge boterham. In de crisisjaren moest kennelijk met de tijd mee gegaan. En niette­ menige confrater het opgeven. Van der genstaande de grootschaliger opzet bleef Neut hield het en kon na de oorlog uitbrei­ toch de formule van het dorp behouden. den. Evenals daarvoor verliet ook nu welhaast geen klant de zaak zonder een praatje met Slotopmerkingen deze of gene bekende of buur. Het begon met de jaren dat zijn vrouw in de winkel op de kleintjes lette en hij de boer De lokale context opging om zijn vaste klanten te bezoeken. Van der Neut zat hier niet in zijn eentje. Dat Toen dat laatste niet meer gebeurde kwa­ was zeker zo in de jaren dertig. Groenekan men diezelfde klanten naar de winkel. De kende in die tijd een indrukwekkend aantal vestigingsplaats bleek achteraf gezien goed kleine neringdoenden. Daartoe behoorden gekozen. Op het moment dat uitbreiding o.a. bakkers, groenteboeren, kruideniers, gewenst was, konden aangrenzende onder­ vissers om den brode, fietsenmakers, kap­ komens worden gebruikt. pers en café-houders.3 Van elk van deze wa­ Na 1965 schakelden de kruideniers over op ren er op zijn minst twee. Er was verder een assortimentsverbreding en zelfbediening. kolenboer, een olieboer en een slager. De Van der Neut achtte de tijd gekomen om

2? fors te investeren en liet een nieuw pand bouwen. Wat betreft rechtspersoon werd Noten het bedrijf in 1966 een vennootschap onder 1 In 1928 kwam er weliswaar koffiehuis De Leeuw, maar dat had de voordeur aan de Utrechtseweg, na firma. 1945 Wilhelminaweg geheten. In de directe omgeving van de winkel ge­ "> Vóór 1933 waren er in deze boerderij 5 wooneen­ beurde ook nog een en ander. In 1965 en heden, met de huisnummers 5. 7. 9. 11 en 13. Het vervolgens in 1971 werd het huis ''op de volgende pand, nu genaamd "'t Ravenest", draagt 6 nog altijd nummer 15. hoek" aanzienlijk ingekort. De verkeerssi­ Tevens raakte hiermee in onbruik de naam tuatie aan het begin van de Groenekanse- "Rottegracht". Zo werd de boerderij wel genoemd weg werd daarmee overzichtelijker. In sedert deze was verdeeld in meerdere wooneenhe­ den. Het water van de sloot tussen deze onderko­ 1987 werd aan de gemeente toestemming mens en De Leeuw (Beylo) was niet altijd van het gevraagd de wetering voor de winkel te zuiverste gehalte. Vandaar genoemde (bij)naam dichten terwille van parkeerruimte aldaar. (rot = rat). Eerst was zij tegen. Uitdraaiende auto's 4 Op het nieuwe pand rusten nu alle eerderge­ zouden allerlei moeilijkheden, zelfs onge­ noemde nummers. Daarvan heeft de bovenwo­ lukken teweeg kunnen brengen. Maar het ning van Izaäk van der Neut sr. het nummer 5, en die van Jan van der Neut 7. alternatief was welhaast opstappen. Buiten beschouwing blijven hier de vrije zelfstan­ Tenslotte kwam de vergunning. De ver­ digen meteen ambacht (smid, aannemer) of hand­ trouwde toegangsbrug verdween, een dui­ werk (sleper). Bij elkaar overigens ook een verba­ ker werd gelegd en een parkeerplaats ge­ zingwekkend aantal. "De hoek" is in Groenekan vanouds de naam voor maakt. de hoek Groenekanseweg en Wilhelminaweg, aan de zuidzijde. Van der Neut leeft nu stil, op de gerieflijke 7 Sjaak van der Neut was van 1970-1986 ook ven­ noot. De naam van het bedrijf was in die jaren: westelijke bovenwoning. De tijd dat hij met Firma Van der Neut en Zonen. De oudste zoon, een stallantaarn naar de schuur op het ach­ Leo, hielp zijn vader in de jaren 50. tererf liep is lang voorbij. Zijn vrouw werd toevertrouwd aan de goede zorgen van Gesproken met: H. van Brenk L. v.d. Brink "Beukenburg". De vennoten anno 1993 G. Voskuil zijn: zoon Jan (sedert 1966) en kleinzoon P. den Otter Erik (sedert 1988).7 Het zaakadres is nog al­ J. Melissen tijd: Groenekanseweg 5 tot en met 13, een W. Melissen C. Tieland respectabel aantal nummers. en I. van der Neut W. Hoebink

26 Historische Vereniging Maartensdijk

De Historische Vereniging Maartensdijk is opgericht tijdens de oprichtingsvergadering die werd gehouden op 7 oktober 1987 in het Dorpshuis "De Groene Daan" in Groenekan.

De vereniging stelt zich ten doel het bevorderen van de belangstelling voor en zo mogelijk het onderzoeken van de geschiedenis van Maartensdijk en omstreken. De vereniging streeft dit doel na zonder winstoogmerk.

Bestuur Voorzitter J.H.W. Hermsen, Veldlaan 5, 3737 RH Groenekan, tel. (03461) 15 41. Secretaris: A.E. Zoetebier-Kluyver, Vijverlaan 2, 3737 RH Groenekan, tel. (03461) 12 48. Penningmeester: C. Eijkelboom, Nachtegaallaan 19, 3738 EA Maartensdijk, tel. (03461) 18 54.

De contributie bedraagt ƒ30,- per jaar. Voor informatie over en opgave als lid van de Historische Vereniging kan men zich wenden tot de secretaris.

Het gironummer van de Historische Vereniging is: 4400774 t.n.v. Historische Vereniging Maartensdijk.

St. Maerten is het tijdschrift van de Historische Vereniging september '93 no. 10 zesde jaargang Redactie N.J.M. Adema, Dr. Welfferweg 8d, 3615 AN Westbroek, tel (03469) 11 79. W.P. Hoebink, Copijnlaan 17. 3737 AV Groenekan, tel. (03461) 20 20. J. Middelhoff, Spoorlaan 31, 3739 KB Hollandsche Rading, tel. (02157) 19 79. L.A.M. Fijen, Gruttolaan 3, 3738 EV Maartensdijk, tel. (03461) 39 45 (eindredactie).

Grafische verzorging en lay-out J.C. van Hoffen.

© 1993 Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Historische Vereniging Maartensdijk.

27