HISTORIE

‘Oud-Bussem’ wist zich als modelboerderij merkwaardig lang te handhaven een opvangtank. Maar ook het spoelwa- ter van de stal en vooral het regenwater van het rieten dak kwam in de leiding terecht. Modelmelk bleef een Het waren problemen waarmee Floris Vos werd geconfronteerd in de eerste ja- ren. Maar er was meer: de flamboyante bedrijfsdirecteur kon nauwelijks door economisch moeilijk product één deur met de weduwe van Van Woen- sel Kooy, zodat in 1907 al werd besloten het faillissement van het bedrijf aan te Onder extreem hygiënische omstandigheden werd in het begin van de twintigste vragen en verder te gaan als nieuwe ven- nootschap, waarin een invloedrijk man eeuw op diverse modelboerderijen melk geproduceerd. ‘De Vaan’ bij als hoogleraar Hector Treub een belang- rijke rol als adviseur kreeg. Gezamenlijk en ‘Huis ter Aa’ bij Doornwerth kwamen in Veeteelt al eens aan bod. Nergens trok men ten strijde tegen de melkver- valsing – aangelengd met water uit slo- was de investering zo royaal als bij hofstede ‘Oud-Bussem’. Prentbriefkaarten ten, waarin ook de uitwerpselen van de buren werden gedeponeerd – en te- en stereokaarten geven een beeld van decennialang volharding. gen de onhygiënische omstandigheden, Floris Vos waaronder de melk in de donkere pot- tekst Reimer Strikwerda en Hans Miltenburg (1871-1943) ‘Oud-Bussem’ rond 1906, enkele jaren nadat de bouw was voltooid stallen werd geproduceerd. Floris Vos was een man die graag tekeer- ging tegen misstanden. Hij vocht voor de an geld, aan relaties en vooral ook Woensel Kooy hield er kennelijk reke- aan de toenmalige Rijksveeartsenijschool Floris Vos moest zich laten gelden als Achter de koeien bevond zich een mest- rechten van de erfgooiers, hij bestormde Aaan ambitie en goede bedoelingen ning mee dat winsten van de bouwgrond in en als lid van de Gezondheids- manager van het nieuwe bedrijf, dat goot, door de architect ingebouwd in een (letterlijk) de tollen op de rijkswegen en ontbrak het de veelbelovende student nodig zouden zijn om de verliezen van raad verdiepte hij zich in de kwaliteit voor die dagen gigantische afmetingen ingenieus systeem van afvoer. De vaste hij werd met voorkeurstemmen in de Joannes van Woensel Kooy zeker niet. de modelmelkerij op te vangen – hij in- van drinkmelk, Lambertus Schey was kende. mest werd naar het laagste gedeelte van Tweede Kamer gekozen. ‘Een man van Wat was de reden dat hij met zijn vrouw vesteerde anderhalf miljoen gulden. de gezaghebbende zuivelconsulent in de mestgoot geschoven. Daar zat een gat allure, een hereboer, die reed in een ex- in 1902 het ongeveer 180 hectare omvat- De jonge ondernemer pakte de zaken Noord-Holland en Cornelis Koning was Niet alles functioneerde ideaal waardoor de mest in een gereedstaande clusieve Bugatti’, zo scheef men ooit tende landgoed Oud-Bussem aankocht? voortvarend aan. Als directeur benoem- scheikundige en bacterioloog met een Architect De Bazel leverde een schitte- kiepkar viel. Onder alle vijf stallen was over Vos, die werd gekarakteriseerd als Helemaal duidelijk is het nooit gewor- de hij Floris Vos, stammend uit een eigen laboratorium. Maar ook de ‘eigen’ rend gebouw af: een U-vormige boerderij een tunnelsysteem, waar de kiepkarren ‘een Nederlander in de beste zin van het den. Door de aanleg van de spoorlijn en artsengeslacht, die intussen er- Naardense dierenarts Bernardus Busing onder een imponerend rieten dak, met door een paard over rails naar een mest- woord, die men nu eenmaal moet nemen nieuwe wegen was het aantrekke- varing op diverse terreinen had. Voor de werd vanaf de start betrokken bij de daarnaast nog een aparte stal. Er was put moesten worden gereden. Al snel zoals hij is’. lijk geworden voor de bouw van nieuwe bouw van de nieuwe boerderij werd een plannen. plaats voor bijna tweehonderd koeien, bleek dat de mestput te klein was, zodat villa’s, maar de pas 24-jarige, veelbelo- van de toparchitecten van die dagen, Ka- Die werden al na een jaar wreed ver- die royaal waren gehuisvest in de Hol- er ook in de winter mest over het land Geen gezang tijdens het melken vende econoom had ook het idealistische rel de Bazel, aangetrokken. Hij had wel- stoord toen enkele dagen nadat de eerste landse stal met een ruim, betegeld mid- moest worden uitgereden. Centraal op Oud-Bussem stond uiteraard plan om op het landgoed een modelboer- iswaar geen ervaring met het ontwerpen steen voor de boerderij was gelegd Joan- denpad, waar vanaf de betonnen zolders Nog meer bleek men zich verkeken te het melken van de koeien, die regelma- derij te bouwen. Hij was geraakt door van boerderijen, maar in die leemte werd nes van Woensel Kooy als gevolg van een het voer werd gedeponeerd. De koeien hebben op de productie van gier. Ook tig werden geschoren, terwijl de opge- een uitbraak van tyfus in Utrecht – ver- ruimschoots voorzien door het inschake- tbc-aanval plotseling overleed. Zijn we- aten en dronken uit betonnen bakken, hier was een mooi systeem bedacht: via bonden staarten iedere dag werden ge- oorzaakt door het drinken van besmette len van deskundigen op hun eigen ge- duwe, Davida Wilhelmina Hacke, nam die gemakkelijk schoongemaakt konden een buizensysteem ging de vloeibare wassen. De tientallen melkers – voor het melk – die vele slachtoffers eiste. Van bied. Dirk Frederik van Esveld was leraar de zaken voor een deel over, maar vooral worden. mest van de hooggelegen boerderij naar grootste deel ongehuwde jonge mannen,

Het betegelde middenpad, waarop na het Het vullen van de gekoelde melk in de Regelmatig werden de koeien door de Een deel van het opzienbarende Luchtfoto uit 1928 van het gebouwencomplex van Oud-Bussem, met helemaal rechts op de melken het voer voor de koeien werd gestort melkflessen in het zuivelhuis dierenartsen onderzocht ondergrondse mestcircuit foto de oude (in 1974 afgebrande) boerderij

40 VEETEELT septejanuarimber 1/2 2 20092010 VEETEELT september 2 2010 41 HISTORIE

Fokkerijproef door beroemde onderzoekers op Oud-Bussem Het mag merkwaardig heten dat de koeien op Oud-Bussem on- danks alle weelde van het bedrijf nooit in het stamboek zijn ingeschreven. Ook werd er niet gestreefd naar een ‘gesloten’ bedrijfsvoering. Er was altijd wel een jonge stier aanwezig, maar de kalveren werden niet aangehouden. Op de markt wer- den telkens weer nieuwe melkkoeien aangekocht, die na een royale quarantaineperiode – waarin veel tbc-besmette dieren afvielen – in de modelstal werden geplaatst. De grote melkveestapel was wel aantrekkelijk voor onderzoek. Zo deden de in Nederland ietwat verguisde geneticus Arend Hagedoorn en de etholoog (en latere Nobelprijswinnaar) Niko Tinbergen een proef, waarbij werd onderzocht of er een ver- band bestond tussen de fijnheid en inplanting van de staart en het productievermogen van de koe. In de keuringsrapporten De melkwagens waren bekende verschijningen in het Gooi Het handmelken in de wei tijdens de crisisjaren dertig van beide stamboeken werd aan de staart een flink gewicht toegekend. die intern waren ondergebracht – had- Laren, Utrecht, Zaandam, Zeist en enige Hij was in 1930 getrouwd met Nettie de Het zal zeker Hagedoorn goed hebben gedaan dat uit het on- den een eigen uniform: een blauwe tijd zelfs in Rotterdam. Jongh, de weduwe van Klaas Tjebbes, een derzoek nauwelijks positieve verbanden waren te bespeuren – broek met witte bies, een wit jasje voor De bedrijfsopzet van Oud-Bussem was toonaangevende Zeeuwse zaadkweker, hij pleitte toen al voor meer aandacht voor productiegegevens gebruik tijdens het melken en een blauw gebaseerd op een gedegen melkproduc- die na een carrière bij onder andere Van en fundamenteel onderzoek op genetische basis. Verband tussen staarten en melkproductie? kieltje voor het overige werk. De melkers tie, die een zeer omvangrijk personeels- der Have, was gaan rentenieren op land- spraken van ‘een mooie show’, want hun bestand vereiste. De prijs van de mo- goed Oud-Bussem. Vos was bezig met voorschriften logen er niet om. Het ging delmelk – tegenhanger van de door zijn politieke carrière in Den Haag en hij dan om praktische zaken als ‘Het is ver- pasteurisatie nogal aangetaste melk – leek steeds minder oog te hebben voor melkerijen in Nederland had intussen de log steeds meer op de achtergrond. De hebben steeds meer land moeten bijhu- boden de handen op eenige andere wijze was daardoor hoog, zodat het klantenbe- Oud-Bussem. Het was duidelijk: de prijs poorten al gesloten. nieuwe ontwikkelingen van pasteurisa- ren, tot op 12 km afstand’, zo vertelde te bevochtigen dan met melk’ en ‘De stand betrekkelijk klein bleef. De enige van bouwgrond daalde en de modelmelk Nettie Vos-de Jongh besloot het aantal tie van drinkmelk betekenden op ter- Nettie Vos aan de Gooi- en Eemlander, handen worden voor en na het melken mogelijkheid om het financiële tekort werd voor steeds minder mensen betaal- koeien te verdubbelen en het aantal per- mijn het definitieve eind van de rauwe toen op de laatste februari- en de eerste van iedere koe gewasschen’, maar ook min of meer in de hand te houden, bleek baar. Dus moest er worden gekrompen. soneelsleden te halveren en ze benoem- modelmelk. Er viel eenvoudig niet mee maartdag van 1956 het boelgoed op de om subtieler zaken als ‘Praten, zingen of inderdaad de geregelde verkoop van Het aantal koeien viel terug van zo’n 200 de haar zoon Martijn Tjebbes als bedrijfs- te concurreren. Er werden nog verschil- indrukwekkende hoeve werd gehouden. het maken van hinderlijke geluiden is bouwpercelen op Oud-Bussem. De conse- naar 45 en het personeelsbestand be- leider. Daarbij kreeg hij de onvoorwaar- lende mogelijkheden onderzocht, zoals De verkoop van zo’n 140 stuks rundvee tijdens het melken streng verboden’. quentie was wel dat er steeds minder stond uit ‘nog’ maar 25 man. delijke steun van de befaamde werkers de productie van kaas. en een keur aan werktuigen kostte twee Stonden de koeien op stal, dan werden weidegrond beschikbaar kwam en de Het was tijd voor harde beslissingen op van het bedrijf, mannen als Jan Buwalda Het bleken oplossingen voor de korte dagen. de melkemmers in de aangrenzende koeien almaar verder van de stal moes- Oud-Bussem, dat was duidelijk. Floris en de gebroeders Kooi – ze waren niet termijn, want de melkveehouderij op ‘Het gaat hier beslist niet om een faillie- melklokalen geleegd. De melk werd bac- ten worden gemolken. Vos werd ontslagen als directeur, zijn weg te denken uit de bewogen historie Oud-Bussem was door de slechte verka- te boedel’, hield de kranige directrice, teriologisch zeer frequent onderzocht en vrouw volgde hem op. De commissaris- van deze modelmelkerij, die op het punt veling nauwelijks rendabel. die overigens steeds slechter kon zien, een verdachte koe werd direct in de zie- Floris Vos op een zijspoor sen vonden Gerrit Jan Blijdenstijn, telg stond een ‘normaal’ boerenbedrijf te de krantenmensen voor. ‘In een van de kenstal geplaatst. Daar werd ze gemol- Toen de crisis van de jaren dertig zich van het beroemde Twentse bankiersge- worden. Hoewel, de nieuwe directrice Nieuwe toekomst Oud-Bussem nevengebouwen, de oude boerderij hier- ken door een aparte melker, die op alle aankondigde, kwam de financiële onder- slacht, bereid een flinke financiële injec- nam nog diverse initiatieven, zoals de ‘Een grote boerderij is in deze omgeving naast, zal een pachtboer het bedrijf manieren op afstand van het andere per- bouwing van Oud-Bussem serieus in ge- tie te plegen in het noodlijdende bedrijf, productie van smeerkaas en zuigelingen- niet meer te exploiteren. En zeker een blijven voeren.’ Ze doelde op de broers soneel werd gehouden. Zijn loon werd vaar. Steeds werd duidelijker dat Floris dat maar ternauwernood van de onder- voedsel. modelboerderij niet, want aan model- Herman en Gerard van Eijden, die er in- zelfs speciaal bij hem thuis afgeleverd. Vos meer een man was van mooie verha- gang gered kon worden. Trouwens, het Het specialistische karakter van het be- melk bestaat geen dringende behoefte derdaad nog boerden, tot in 1974 het Ook wanneer de koeien in de wei liepen, len dan van economisch ondernemen. merendeel van de vergelijkbare model- drijf kwam rond de Tweede Wereldoor- meer. Is zelfs niet meer geoorloofd. We historische pand voor het grootste deel werd er gezorgd dat de melk zo snel in vlammen opging. Hun boerencarrière mogelijk in een beschermde omgeving Oud-Bussem heeft een nieuwe bestemming gekregen en de oude charme behouden vervolgden de broers in Swifterbant en kwam. De na enige tijd bekende witte Kuinre. melkkarretjes van Oud-Bussem zorgden En de modelboerderij? Even diende die voor een constant vervoer naar het zui- als opslagplaats, maar al na enkele jaren velhuis naast de modelboerderij, waar dreigde het prachtige pand te verpaupe- de melk werd gekoeld naar een tempera- ren: de plukken riet hingen uit het tuur van 10 graden Celsius. machtige dak en de luiken dreigden uit Het zuivelhuis vormde het door een hun hengsels te vallen. Gelukkig kwam noodstroomvoorziening veiliggestelde in 1971 de oplossing: uitgeverij Streng- zenuwcentrum van de onderneming. holt (vooral groot op het gebied van mu- Daar werden de flessen gevuld en met ziek) groeide in uit de be- een loden dop afgesloten, waarna de huizing en na een miljoenenvergende melk op transport ging, voor een deel opknapbeurt werd Oud-Bussem in oude met paard en wagen en voor een ander, glorie weer bewoond. De beroemde veel groter deel vanaf het nieuwe trein- schepping van Karel de Bazel is een rijks- station Bussum-. In heel de om- monument – nog altijd een juweel in het geving had Oud-Bussem filialen: Amster- Gooi, een indrukwekkend pand met een dam, Amersfoort, , , bewogen verleden. l

42 VEETEELT septemberjanuari 1/2 2 20092010 VEETEELT septemberjanuari 1/2 2 20092010 43