JUTPHAAS – VREESWIJK – NIEUW Van De Redactie

Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 40 - Nummer 1 - 2018 CronyckMuseum Warsenhoeckde Geyn Redactioneel Colofon Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de 3E’s: de drie erfgoed- Beste lezer, instellingen in Nieuwegein Ik weet niet of het u ook zo is vergaan, maar ik heb het gevoel dat dit jaar voorbij is gevlogen. En daarom mag ik u alweer via deze weg de allerbeste wensen voor 2018 ISSN 1384-7139 doen toekomen namens de gehele redactie van Cronyck de Geyn. En natuurlijk wensen wij u ook weer heel veel leesplezier, te beginnen met het voorliggende num- Redactie mer. Hierbij allereerst bijzondere dank aan Bart Jan Damstra vanwege zijn grote Renée Blom, eindredacteur bijdrage aan dit nummer. Maar liefst drie artikelen zijn van zijn hand; deel 9 uit zijn Jaap Boersema serie Wijken, een artikel over het Zwaard van Jutphaas en een stuk over de specta- Wolfgang Herrlitz culaire verplaatsingen van verschillende elementen van de Hollandse Waterlinie in Ben Remie Het Klooster. Verder treft u een mooi verhaal aan over de Zandwinning in Vrees- Loes Slooten wijk geschreven door Rina Copier. En natuurlijk de ’Tijdlijn’ door Jaap Boersema, Ton Vis waarin hij deze keer het zicht op Vreeswijk vanaf de Lek door de afgelopen ruim honderd jaar heen laat zien. Contact Graag wil ik u nu alvast attenderen op een extra themanummer van Cronyck de [email protected] Geyn dat in februari verschijnt. Dit nummer staat helemaal in het teken van 100 Jaar Kiesrecht en geeft vanuit verschillende invalshoeken een prachtig beeld van hoe de politiek zich in Vreeswijk, Jutphaas en daarna Nieuwegein heeft ontwikkeld. Tot slot Heeft u een tip voor een onderwerp of wilt u zelf een keer een artikel schrijven, laat het ons dan weten door een mail te sturen aan de redactie. Maar misschien vindt u het ook leuk om 4x per jaar mee te denken over de inhoud van dit magazine, om schrijvers te zoeken voor onderwerpen of bent u goed in het redigeren van artikelen, dan verwelkomen we u graag als lid van onze redactie. Zie colofon voor ons mailadres. Renée Blom (eindredacteur)

Vormgeving Michiel Ridderikhoff [email protected] Inhoud

Redactioneel 2

De Nieuwe Hollandse Waterlinie in Het Klooster 3 Bart Jan Damstra

Batau-Noord en Batau-Zuid 7 Bart Jan Damstra

Mede mogelijk gemaakt door de Het Zwaard van Jutphaas 11 gemeente Nieuwegein Bart Jan Damstra

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- De glorie en teloorgang van de zandwinning 12 lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar Rina Copier-van den End worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Gezicht op Vreeswijk aan de Lek 16 gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Activiteitenprogramma 2018 18

Losse nummers € 2,50

Cronyck de Geyn | 2 Nummer 1 - januari 2018 De Nieuwe Hollandse Waterlinie in Het Klooster Objecten verplaatsen om te behouden

Bart Jan Damstra

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een uniek fenomeen dat steeds meer op waarde wordt geschat. Het is genomineerd om te worden benoemd tot UNESCO werelderfgoed in 2019. In 2017 werd in Het Klooster een aantal objecten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie verplaatst. Naast deze verhuizing vinden nog meer ingrepen plaats in het landschap. Aanleiding hiervoor is de aanleg van een derde sluiskolk bij de Beatrixsluizen en de daarvoor noodzakelijke verbreding van het Lekkanaal en de Voorhaven. In dit artikel wordt ingegaan op de Waterlinie, de objecten en de gevolgen van de herinrichting van het landschap voor deze elementen in Het Klooster. Het betreft het gebied ten oosten van het Lekkanaal, de Beatrixsluizen en de Voorhaven.

Waterlinie Drie elementen zijn van belang en staan centraal in het beschreven gebied: het natuurlijke landschap in de vorm van hoogten en laagten als gevolg van oude rivieractiviteiten (stroomruggen), de Nieuwe Hollandse Waterlinie en waterbeheer/waterstaat.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een verdedigingswerk dat westelijk Neder- land van de 19e eeuw tot de jaren zestig in de 20e eeuw verdedigde. De inundatie (het onder water zetten) van grote stukken land is het basisprincipe van een waterlinie. Begin 19e eeuw komt de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot stand. De linie wordt ten oosten van de Vaartse Rijn geprojecteerd. Op de zwakke (lees: hooggelegen) plekken zoals stroomruggronden en dijken, worden forten en schansen Afbeelding 1: Verplaatsing Kazemat Vreeswijk-Oost, februari 2017 (foto Rijkswaterstaat) aangelegd. In het huidige Nieuwegein zijn dit fort Jutphaas, de Batterijen aan de Overeindseweg, fort Vreeswijk en een batterij op de kruising Wierselaan/ Kerkweg in Vreeswijk. Rond 1870 word de ‘Geniekade’ aangelegd als Liniedijk, de keerkade die moest voorkomen dat het water (met een gemiddelde hoogte van ongeveer 80 cm) in het geïnundeerde gebied via de Vaartse Rijn kon wegstromen. Door de aanleg van het Lekkanaal vanaf 1934 kwam de hoofdweerstandslinie/ inundatiedijk van de Waterlinie oostelijker te liggen. Beide linies zijn weergegeven op afbeelding 2. Daarnaast had de aanleg van het Lekkanaal en het Am- sterdam-Rijnkanaal gevolgen voor de te inunderen gebieden. Ook verander- Afbeelding 2: Links: Het Klooster (rood gemarkeerd) als onderdeel van het te inunderen de de opzet van de verdedigingswerken. gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Rechts: projectie liniekade 1870 (de In plaats van grote, kwetsbare forten en ‘Geniekade’) en liniekade 1934. andere verdedigingswerken werden in

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 3 geval van mobilisatie kleine, verspreide infanterieopstellingen met loopgraven (groepsnesten), schuilplaatsen en kazematten aangelegd. Deze zijn meestal in lineair verband aangelegd en vormden samen de hoofdweerstandsstrook. De werken langs het Lekkanaal kwamen in 1936 tot stand. Bij de plaatsing van de objecten werd al rekening gehouden met een toekomstige aanleg van een derde sluiskolk en een verbreding van het Lekkanaal. De huidige schaalgrootte maakt echter een verplaatsing alsnog noodzakelijk. Afbeelding 3: Het Klooster met de locaties van de objecten van de Nieuwe Hollandse Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Ne- Waterlinie en overige locaties die van belang zijn. Oude locaties objecten zijn in ‘wit’ derland binnen, waarna zware gevechten aangegeven. De oude contouren zijn met een rode onderbroken lijn weergegeven. plaatsvonden in de Grebbelinie. Na de 1. Kazemat Vreeswijk-Oost; 2. Kazemat Schalkwijkse wetering; 3. Sluis Schalkwijkse ontruiming van de Grebbelinie op 13 mei wetering; 4. Duiker; 5. Kazemat Houtense wetering; 6. Plofsluis en restant trok het Veldleger zich volgens plan op Inundatiekanaal; 7. Inundatievelden; 8. Locatie voormalige middeleeuwse woontoren de Nieuwe Hollandse Waterlinie terug, (Oud) Heemstede. om hier de verdediging voort te zetten. Intussen was een dag eerder, op 12 mei oorlog, maar om diverse redenen werd zematten van de linie (Vernoemd naar het bevel tot het stellen van inundaties in daarvan definitief afgezien. Daarmee was voorschrift 77, Voorschrift Inrichten Stel- deze linie gegeven; de laaggelegen polders het verdedigingsconcept van een water- lingen, 1928). Van belang is de functione- stonden al snel “dras en plas”. Door de ca- linie echter niet opgegeven, want vanaf le en fysieke samenhang met de Kazemat pitulatie van de Nederlandse krijgsmacht 1951 werd de IJssellinie aangelegd, die Vreeswijk-West wat een zeldzaam voorop 14 mei 1940 is het echter niet meer tot een mogelijke aanval van de Sovjet-Unie beeld is van een gevechtsopstelling uit de gevechtshandelingen in de Nieuwe Hol- moest stoppen. Pas in 1964 werd deze li- laatste fase van de permanente verster- landse Waterlinie gekomen. Na de capi- nie opgeheven. De kazematten en water- kingen. De Kazemat Vreeswijk-Oost van tulatie vielen de verdedigingswerken als staatkundige werken langs het Lekkanaal 1,2 miljoen kilo(!) dik betonwerk verkeert krijgsbuit in Duitse handen. De kazemat- waren in de naoorlogse in goede staat en zijn oorspronkelijke ten werden ontdaan van hun bewapening tijd in beheer bij Rijkswaterstaat en een vorm en functie zijn nog goed herken- en onderdelen als periscoop en ventila- particulier. De kazematten op rijksgrond baar. De kazemat werd onder grote pu- tieapparaten. Uit de koepelkazematten werden dichtgezet en geheel of gedeel- blieke belangstelling verplaatst over een werden de gietstalen koepels verwijderd. telijk ondergewerkt met aarde om onge- afstand van 150 meter (zie afbeelding 1). De waterstaatkundige objecten gingen wenste betreding te voorkomen. vanwege hun belang voor de waterhuis- In mei 2017 volgt de verplaatsing van de houding in beheer over naar de Dienst Verplaatste objecten Kazemat Schalkwijkse wetering. Deze ka- Bijzonder Beheer van Rijkswaterstaat. De verplaatsacties worden uitgevoerd zemat is het enige exemplaar in zijn soort Na de bevrijding in 1945 gingen de ver- door de firma Mammoet door middel in Nederland. Het gaat om een dubbele dedigingswerken weer over naar de Ne- van hijsportalen. De objecten worden mitrailleurkazemat die een zeer zeldza- derlandse Geniedienst. In 1948 volgde volgens het principe ‘objet trouvés’ verme variant op een standaard V.I.S.-ont- een onderzoek naar de mogelijkheden of plaatst. In februari 2017 wordt Kazemat werp vormt. Ook deze kazemat is nog de Nieuwe Hollandse Waterlinie een rol Vreeswijk-Oost verplaatst. Deze kazemat in goede conditie. Het oorspronkelijke kon spelen in een eventuele toekomstige is één van 24 nog resterende V.I.S. ka- grondlichaam was later bedekt met aarde

Afbeelding 4-4a-4b: Kazemat Vreeswijk-Oost. Links de oude situatie, dec 2013. Midden: situatie 2016. Rechts: situatie na de verplaatsing in 2017

Cronyck de Geyn | 4 Nummer 1 - januari 2018 Afbeelding 5 – 5a: Kazemat Schalkwijkse wetering. Links: tijdens de verplaatsing, rechts: op de nieuwe plek, 2017

voorkomen dat het zes exemplaren van gebouwd, waarvan water uit de inunda- er drie bewaard zijn gebleven (één daar- tievelden ten oosten van ligt langs het inundatiekanaal bij de van de Lekkanaal- Overeindseweg). De koepelkazematten dijk via de Schalk- zijn gebouwd als compensatiemaatregel wijkse wetering voor de aanleg van het Amsterdam-Rijn- naar het Lekkanaal kanaal. Door de ligging van de kaze- zou wegstromen. mat in het profiel van het dijklichaam De kazemat Schalk- was deze nauwelijks nog herkenbaar als wijkse wetering verdedigingswerk. De kazemat is door moest de sluis te- verwijdering van de koepel middels gen grondaanval- springstof, zwaar beschadigd geraakt in Afbeelding 6: Nederlandse Genieofﬁcieren op inspectie bij de len verdedigen. De 1941. De kazemat weegt 750.000 kilo en is sluis in de Schalkwijkse wetering, april 1940 (afb. Historische sluis die in totaal 1,4 80 meter naar het oosten verplaatst. Genieverzameling Vught) miljoen kilo weegt, is ongeveer 120 me- Tot slot en begroeiing. Met 1,6 miljoen kilo is het ter verplaatst. Dit is in vier delen gebeurd Naast de verplaatste objecten zijn er nog de zwaarste kazemat in het gebied en is vanwege de kwetsbare constructie. meer resten en relicten zichtbaar van de (binnen een uur!) ongeveer 80 meter op- In dezelfde periode wordt ook het duiker- Nieuwe Hollandse Waterlinie. De be- geschoven naar zijn nieuwe plek. hoofd van 180.000 kilo verplaatst (door kendste hiervan is de Plofsluis over het middel van twee kranen). Deze dui- Amsterdam-Rijnkanaal. Met het opbla- In juli 2017 wordt de Inundatiesluis in ker is een mooi voorbeeld van militaire zen van deze met zand en stenen gevulde Schalkwijkse wetering verplaatst. waterbouwkunde. de betonnen bak kon het kanaal worden De schutsluis met damsluis is een goed afgesloten, waarmee voorkomen kon zichtbaar en opvallend element en gaaf De verplaatsing van de kazemat Houtense worden dat het geïnundeerde gebied leeg bewaard gebleven en wordt gekenmerkt wetering vindt plaats in augustus 2017. De zou lopen via het kanaal (daarnaast zou door zeldzaam voorkomende enkelvoudi- kazemat uit 1939 bevatte een gietstalen de eventuele doorvaart van vijandelijke ge houten draaideuren. De schutsluis had koepel, met afwachtingsruimte. Dit is een schepen onmogelijk worden gemaakt). een belangrijke militaire functie, namelijk speciaal type kazemat dat is ontwikkeld Op enkele plaatsen worden noord-zuid voor de inlaat van water maar ook om te voor de inbouw in dijken. Er zijn maar lopende sloten verbreed tot weteringen,

Afbeelding 7: de sluis op de nieuwe locatie Afbeelding 8 en 8a: Links: Kazemat Houtense wetering en liniekade, 1999. Rechts: op de nieuwe locatie, 2017

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 5 Afbeelding 9 – 9a – 9b: restant Inundatiekanaal. Locatie met pijl aangegeven op de kaart van 1920 en de huidige kaart. zodat het land sneller onder water kan monument. Daarna volgde ook de voor- worden gezet. Van een inundatieka- Lang was er geen of nauwelijks belang- dracht als UNESCO werelderfgoed. naal die voor de aanleg van het Amster- stelling voor deze bouwwerken, zowel op dam-Rijnkanaal aansloot op de Batterijen landelijk niveau als specifiek in Nieuwe- Het gebied is volop in ontwikkeling. Het aan de Overeindseweg zijn de resten nog gein. Maar de laatste jaren worden deze is dan ook de moeite waard regelmatig zichtbaar nabij de Plofsluis. De gebieden objecten steeds meer gezien als waar- een kijkje te komen nemen. Sta hierbij die onder water werden gezet, de zoge- devol militair erfgoed. Gezien het bre- dan ook stil bij de bijzondere en unieke naamde inundatievelden, komen weer de maatschappelijk draagvlak voor de landschappelijke, waterstaatkundige en tot uiting in de nieuw aangelegde water- Nieuwe Hollandse Waterlinie besloot het militaire achtergrond van dit gebied. partijen, ten oosten van de nieuwe kade toenmalige kabinet de Nieuwe Hollandse langs het Lekkanaal (zie ook afbeelding 3) Waterlinie in 2009 aan te wijzen als rijks-

Bronnen / en voor meer informatie www.prinsesbeatrixsluis.nl www.rijkswaterstaat.nl/water/projectenoverzicht/aanleg-3e-kolk-beatrixsluis-en-verbreding-lekkanaal Rapport ‘Onderzoek Kazematten Nieuwe Hollandse Waterlinie - Cultuurhistorische beschrijving’. Rijkswaterstaat, 2011 www.topotijdreis.nl www.hollandsewaterlinie.nl/unesco/ 2013RGW85-2 Bijlage statenbrief Unesco nominatie Nieuwe Hollandse Waterlinie (waaronder een waarderende beschrijving van de objecten en afbeeldingen van de liniekades 1870 en 1934) Archeologische waardenkaart gemeente Nieuwegein. Cultuurhistorische waardenkaart gemeente Nieuwegein. ‘De Wiers en Het Klooster. ‘Buitengebied’ van Vreeswijk – deel 2’, Cronyck de Geyn april 2016

Afbeelding 10 -10a : de verbreding van het Lekkanaal in uitvoering. Links: op de achtergrond de machines gebruikt bij verplaatsing kazemat Houtense wetering, juli 2017. Rechts: de situatie in december 2017.

Cronyck de Geyn | 6 Nummer 1 - januari 2018 Batau-Noord en Batau-Zuid Wonen op ‘goede grond’

Bart Jan Damstra

Dit is het negende deel in de reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komen de wijken Batau-Noord en Batau-Zuid gezamenlijk aan bod. Deze wijken, die bij elkaar bijna een kwart van de Nieuwegeinse bevolking huisvesten, zijn gelegen in het oorspronkelijke (Oost) Nedereind van Jutphaas. Het te beschrijven gebied wordt in het westen begrenst door de A2, in het noorden door de Reinesteijnseweg en in het verlengde de Batauweg, in het oosten door de A.C. Verhoefweg en in het zuiden door de Wijkerslootweg en de Weg naar de Poort. De centraal gelegen Nedereindseweg is de grens tussen beide wijken.

turen, waarvan de Nedereindseweg een phase stroomrug een oudere stroomrug Natuurlijk landschap voorbeeld is. die actief was van 5000 - 3.750 v.Chr. Op Het oorspronkelijke natuurlijke land- Omstreeks 1850 v.Chr. ontstaat even ten afbeelding 1a zijn de Jutphase- en Blokse schap en de latere structuren die hierin oosten van Houten Dorp een afsplitsing stroomrug herkenbaar in het bodemge- zijn aangebracht door de mens, hebben van de toenmalige Rijnloop. Deze afsplit- bruik: in het patroon van de hoger ge- een zeker verband met elkaar. Rivieren sing stroomt westwaarts naar Jutphaas en legen percelen bouwland tekenen deze hadden duizenden jaren vrij spel in een splitst zich ter hoogte van het Kerkveld af verhogingen zich af. Deze stroomruggen onbedijkt landschap. Van deze rivieren in een tak die verder westwaarts stroomt komen na het verzanden van de rivier (de resten nadien de zogenaamde stroom- (basis voor de Jutphase stroomrug) en rivier ter hoogte van Jutphaas verzandt en ruggen, die zich ten opzichte van de lager een tak naar het noorden (basis voor de verdwijnt tussen 750 en 500 v .Chr.) en gelegen komgronden als een verhoging in Blokse stroomrug). Ten noorden van de het inklinken van de uit veen en klei be- het landschap aftekenden. De oost-west huidige Nedereindseplas komen beide staande komgronden wat hoger te liggen georiënteerde stroomruggen vormen stromen weer samen. In het zuiden van in het landschap. In een moerasachtige vaak de basis voor de latere hoofdstruc- het huidige Batau-Zuid overlapt de Jut- omgeving zijn deze hoger gelegen ‘ruggen’ bij uitstek geschikt voor bewoning (in Jutphaas vanaf de ijzertijd) en vormen een goede basis voor de latere middeleeuwse ontginningen, die op initiatief van de kerkelijke instellingen plaatsvinden. Ontginningen - cultuurlandschap Het in dit artikel beschreven gebied maakt deel uit van het Oost-Nedereind. Men start tussen 1060 en 1076 op initiatief van de bisschop van Utrecht en de Utrechtse Kapittelkerken met de ontginning van het West-Nedereind, Oost-Ne- dereind en het Overeind. Het gebied wordt dan nog niet doorsneden door de Vaartse Rijn, die dateert van de 12e eeuw; de ontginning wordt daarom als één geheel opgepakt, waarbij waarschijnlijk in het oosten (dus in het Overeind) werd begonnen. De Nedereindseweg (of Jutp- hasedijk) fungeert als ontginningsas en de Nedereindse wetering ten noorden Afbeelding 1: Links: digitale bewerking kadastrale kaart 1832 (basiskaart hisgis.nl), met van de Nedereindseweg als (hoofd)afwa- toegevoegde naamgeving van kenmerkende structuren en toponiemen. Beige/wit = teringswetering. De boerderijen worden landbouwgrond; donkergrijs = boomgaarden en bosschages; lichtgrijs = weiland; Rechts: op de kop van het perceel opgetrokken de huidige situatie. De oude hoofdstructuren zijn deels nog herkenbaar, de inmiddels aan de Nedereindseweg en -wetering. verdwenen structuren zijn toegevoegd. Het geriefbosje aan de Ringslangweide (5) en o.a. Hiervandaan worden de min of meer re- de boerderijen Geinhof (1), De Batau (2) en Bouwlust (3) (allen rijksmonumenten) en De gelmatige kavels uitgezet, die zich ten zui- Nieuwe Batau (4) zijn nog altijd te bewonderen. den van de Nedereindseweg uitstrekken

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 7 Afbeelding 3: Perceel en huis De Batau, gelegen tussen Nedereindseweg en Randijk, ca 1650 II

Pas in 1551 is voor het eerst sprake van elementen; dwarshuistype) en De Laat- een huis De Batau (die in dat jaar af- ste Stuiver aan, allen ten zuiden van de Afbeelding 2: Uitsnede van boerderij en brand), waarbij mag worden aangeno- Nedereindseweg. De boerderij Bouwlust stenen kamer De Batau, ca 1626 I men dat er al reeds langer een huis staat. (17e eeuws; dwarshuistype) ten noorden In 1644 wordt het huis als Ridderhofstad van de wetering stond ook wel bekend als tot aan de Randijk en in het noorden tot erkent, wat de nodige voordelen en pri- Bovenhoeve. de Galesloot. De Galesloot bevond zich vileges met zich meebrengt. Het is dan daar waar zich nu een singel bevindt tus- nog altijd een leengoed. In 1688 staat het Veranderingen sen de Reinesteijnseweg en de bebouwing bekend als ‘van outs genaempt de Batoue’ Gedurende een periode van negen eeu- van Galecop. De kerk, gewijd aan St. Ni- en het bestaat dan uit twee viertellen wen, van de 11e eeuwse ontginningen tot colaas, wordt centraal in deze ontginning (twee keer een vierendeel of vier morgen) in de 20e eeuw, veranderde de landschap- geprojecteerd aan het Kerkveld aan de land.III Het leenstelsel wordt in 1798 afge- pelijke structuur nauwelijks. Wel vind een Nedereindseweg. schaft en De Batau wordt verkocht aan omslag plaats in het bodemgebruik. In het De dienstlieden of ambtenaren van de Evert Pauw, die het tot dan in leen heeft begin zullen de lager gelegen komgronden bisschop, de zogenaamde ministerialen, gehad. Deze Evert Pauw is ook degene tussen de stroomruggen nog benut zijn treden hierbij op als ‘projectontwikke- die in 1791 de huidige boerderij (van het voor de landbouw, totdat deze landerijen laars’ en verwerven veel rechten in hun dwarshuistype) laat (ver)bouwen. Zijn enkel nog gebruikt konden worden voor gebied. Zo treden ze op als gerechtsheer voorganger liet de toenmalige boerderij de veeteelt. De lintbebouwing zal hier en in hun gerecht en worden verantwoor- waarschijnlijk slopen in 1763; deze boer- daar zijn verdicht. De aanleg van de rijks- delijk voor de lagere rechtspraak en het derij is waarschijnlijk zichtbaar op afbeel- weg A2 zorgde voor een grote verande- dagelijkse bestuur. Op deze wijze zijn ding 2 en 3. Op deze afbeeldingen is ook ring in het landschap. Tijdens de tweede met name diverse takken van de familie een torentje zichtbaar, die op een kaart wereldoorlog werden door de bezetter een van Rijn (van Jutphaas) invloedrijk in uit 1789 IV niet meer wordt afgebeeld en tankgracht en stellingen aangelegd langs Jutphaas. dan waarschijnlijk al geheel verdwenen de Nedereindseweg daar waar deze wordt is. Dit torentje, dat waarschijnlijk dateert gekruist door de A2. De Batau van na de brand in 1551, is gezien de da- De huidige woonwijken danken hun tering en de kleine uitvoering te typeren Groeikern Nieuwegein naam aan een stuk grond met de naam als een stenen kamer en niet als woonto- In de periode na de tweede wereldoorlog De Batau of De Baten, wat batige oftewel ren. Het zuidelijke en westelijke deel van is er sprake van een snel groeiende be- goede grond betekend. Het perceel waarde gracht is in de jaren ‘60 van de vorige volking en een huisvestingsprobleem. In op het huis staat, ten zuiden van de Ne- eeuw gedempt.V 1971 werden Jutphaas en Vreeswijk (met dereindseweg, wordt De Batau genoemd (zie afbeelding 3). Een groter gebied ten De boerderij ten noorden van de Nedereindseweg staat oosten van De Ba- veelal bekend als De Baten. De percelen tau werd na de De Kleine Batau en de Grote Batau zijn bouw in 1930 ook hier gelegen. In akten is meermaals spra- wel De Nieuwe Ba- ke van situering van x morgen land ‘in De tau genoemd en Baten’. het gebied erachter Het perceel De Batau ten zuiden van de stond bekend als Nedereindseweg is in de 14e eeuw een Dwarshuis. Verder leengoed (van zes morgen groot) in han- treffen we (van west den van de heer van Vianen. De eerste naar oost) de huis- vermelding dateert van 1381. Het leen- of boerderijnamen goed wordt telkens uitgebreid. Het wordt Vredenhoef, Gein- aan diverse families beleend. hof (19e eeuw, met Afbeelding 4: boerderij De Batau, met rechts het restant van het 17e en 18e eeuwse eiland waarop de stenen kamer stond.

Cronyck de Geyn | 8 Nummer 1 - januari 2018 Afbeelding 5: Bouw van het centrale gebied rond wijken Afbeelding 6: Wijk in aanbouw, omgeving Heemraadsweide winkelcentrum De Baten, uit NieuwegeinNieuws, eind jaren ‘70 (collectie Wil Brok) op dat moment samen 12.000 inwoners) legd. Het “Jeugdjongerencentrum Noord” samengevoegd tot de gemeente Nieu- Begin 1976 start de bouw van een onder- in de boerderij De Nieuwe Batau wordt wegein, als ‘overloopgebied’ voor de gekomen voor onderwijs en het wijkacti- in 1985 geopend. In 1983 wordt definitief meente Utrecht ten zuiden van de stad. viteitencentrum Batau (afgekort tot ‘t besloten om delen van de Nedereind- De groeikern Nieuwegein krijgt opdracht WAC) in ‘wijkcentrum Batau’. In maart seweg niet te hernoemen. Wel ontstaan om uit groeien tot een stad van 50.000 1976 gaat de eerste paal de grond in voor ‘huisnummerblokken’, ten behoeve van inwoners in 1980 (wat in 1982 wordt ge- het centrumgebied ‘De Baten’, waaronder de hulpdiensten en PTT. haald). Groeikernen namen rond 1980 de sporthal en de bibliotheek; deze komt 22% van de nationale woningbouwpro- in de plaats van de bibliotheek aan de Ondertussen gebeurt ook het nodige ductie voor hun rekening. Van Heukelomstraat. Het centrumgebied aan de randen van de beide wijken. Zo omvat 24 winkels (waar 150 inschrijvin- wordt in 1975 de A.C. Verhoefweg in ge- In dit kader gaat begin jaren ‘70 de plan- gen op worden ontvangen), kantoren en bruik genomen. In de jaren ‘80 volgden vorming en ontwikkeling van de bei- na de laatste opleveringen in 1983, 470 de loopbruggen over de AC Verhoefweg de Batau’s van start.VI Het project wordt woningen waaronder 79 ‘bejaardenwo- en aansluitingen op de tramhalte van verdeeld in een dertiental secties, met ningen’. Na moeizame voorbereidingen de nieuw aangelegde trambaan. In 1979 5500 koop- en huurwoningen met zo’n vanaf 1977 over realisatie en financiering werd besloten standplaatsen voor woon- 16.500 inwoners als beoogd resultaat. werd in mei 1982 gestart met de bouw wagens in te richten nabij de Reinesteijn- Op 12 november 1975 geeft minister van van een versoberd ontwerp van het win- seweg. Vanaf 1982 nam de verkeerdruk Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening kelcentrum en verschijnen er de eerste toe vanwege de groei van het aantal in- Gruijters het startsein woningbouw De noodwinkels. Het winkelcentrum kon woners en de nabijgelegen aansluiting op Batau. De beide wijken komen gefaseerd uiteindelijk op 14 maart 1984 worden ge- de A2 bij de Nedereindseweg. De ope- tot stand. In Batau-Zuid worden in au- opend. De wijken Batau, Zuilenstein en ning van de nieuwe open afritten bij gustus 1975 de eerste woningen opgele- Jutphaas/Wijkersloot behoren tot het verde Poort van Nieuwegein was voor 1985 verd in het deel tussen de Batauweg en de zorgingsgebied van het winkelcentrum. gepland. In de zuidelijke strook van Ba- Wijkerslootweg. Batau-Zuid omvat uit- Recent zijn de sportzaal “De Waterlelie” tau-Zuid verrezen een brandweergarage eindelijk ruim 2500 woningen. In 1977 is en het woon- en zorgcomplex de “Nieuwe en kantoorpanden. de bouw van de woningen gereed en start Baten” verschenen. de bouw van het buurtcentrum. De scholen aan de overzijde van de Ba- De straatnamen in Batau-Noord eindigen tauweg kwamen in april 1977 gereed. Het op “weide” en “burg” en in Batau-Zuid In diezelfde periode wordt een nieuwe plan voor een vier meter hoge overklui- eindigen deze op “drift” en “gaarde”. manier van samenwerken tussen gemeen- zing van de Batauweg komt in 1976 defi- Kenmerkend voor de nieuwe wijken is te en toekomstige bewoners opgestart, in nief te vervallen. In 1976 werd ook gestart het woonerfprincipe. In 1979 werd het de vorm van bewonersparticipatie voor met de aanleg van de ‘ringweg’ door woonerf zelfs als een ‘mentaliteit’ geken- Batau-Noord voor de bouw van een klei- Batau-Noord (Batauweg, Middenweide merkt. Als gevolg van deze opzet is naast ne 1100 woningen. Opvallend is dat 82% en Heemraadsweide). In september van de Nedereindseweg en een enkele singel deelnemers onder de 40 jaar is. Er is in- hetzelfde jaar start ook de woningbouw nauwelijks nog de oude (verkaveling) spraak mogelijk over woningtype, straat- in Batau-Noord. Het zuidelijke deel van structuur zichtbaar of herkenbaar. Net als beeld, groen en inrichting omgeving. Batau-Noord wordt in de periode 1977- in de lager gelegen delen in Doorslag en Deze vorm van bewonersparticipatie 1980 gerealiseerd, het noordelijk deel in Fokkesteeg werd in de lage gelegen de- werd ook later toegepast bij de totstand- de periode 1980-1983. In de jaren 1978 en len van Batau (< NAP) gekozen voor het koming van de wijken Fokkesteeg en 1979 wordt aan weerszijden van de Ne- verlagen van het grondwaterpeil. Deze Doorslag. dereindseweg het wijkpark Batau aange- oplossing was goedkoper dan ophogen

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 9 dereindse wetering zijn nog prominent aanwezig, evenals diverse boerderijen van het boerderijenlint van Jutphaas. Voorbeelden van boerderijen zijn de nu naamloze boerderij Nedereindseweg 405 (voorheen de Geinhof genaamd), De Batau (inclusief historische oprijlaan; Nedereindseweg 403) en Bouwlust (Ne- dereindseweg 302). Direct tussen en achter deze boerderijen zijn nog belangrijke delen aanwezig van de kenmerkende oorspronkelijke (cultuurhistorische) groene elementen, welke nu grotendeels dienen als (wijk)park. Het oorspronkelijke erf en de directe omgeving werden gekenmerkt door populieren, essen, vruchtbomen, walnootbomen, knot- en treurwilgen en leilinden. Het verschil tussen hoog en Afbeelding 7: het schut in de singel tussen Mispelgaarde en Koriandergaarde laag, tussen stroomrug en komgrond, is goed te zien bij het schut in de singel met zand, hoewel de bouw van wegen en gische werkgroep van de HKN en archeo- tussen Mispelgaarde en Koriandergaarde. woningen weer gemakkelijker gaat in een logische werkgroep Zuid-West Utrecht Deze markeert (nog steeds) het hoog- met zand opgehoogd gebied. Gevolg van zijn meerdere campagnes uitgevoerd. He- teverschil tussen Het Hoge Stuk en Het de keuze voor deze “goedkope” oplossing laas was het niet mogelijk overal gedegen Lage Stuk op het perceel De Batau en is was dat de geluidswal langs de A2 diverse onderzoek in te stellen, waardoor moge- op afbeelding 1 aangegeven met een Π. keren moest worden verhoogd, vanwege lijk veel gegevens verloren zijn gegaan. verzakkingen door de slechte bodem- Archeologie vinden we zowel op de stro- Meer weten? bezoek ons museum War- structuur. Batau-Zuid telt momenteel omrug als op de komgrond terug, waar- senhoeck. In de vaste collectie komen 6490 inwoners en Batau Noord 7318, bij de verwachting (zoals onder andere is o.a. de stroomruggen, de Jutphase ont- respectievelijk 10% en 12% van het totaal vastgelegd op de gemeentelijke archeo- ginningen en de boerderij De Batau aan aantal inwoners in Nieuwegein. logische waardenkaart en cultuurhisto- bod. Ook speciale aandacht voor de ex- rische waardenkaart) met name op de positie over Batau-Noord en Batau-Zuid Cultuurhistorische waarden en stroomruggen het grootste is. De vond- als onderdeel van de expositie ‘van (geen) archeologie stlocaties varieerden van een daadwerke- wijken weten’, welke van 17 februari t/m Bij de metamorfose van het gebied ver- lijke site of fossiele rivierbedding tot een 27 mei te zien is in het museum. Tot slot dween het kenmerkende landschap; er enkele losse vondst. Aan de Donkeregaar- is er de foto-expositie over de Nedereind- verschenen woningen. In 1976 kwam de de werd een Romeins-inheemse boer- se wetering, welke nog te zien is tot 28 nota “boerderijen” uit. Hierin kregen di- derij en een restgeul van de oude rivier februari. verse boerderijen een hoge waardering, aangetroffen. In de omgeving Achilles- Daarnaast komt de Historische Kring waaronder De Batau, waardoor deze burg-Minervaburg werden tevens resten ook graag meer te weten. Heeft u of behouden zijn gebleven. Geschreven uit de Romeinse tijd aangetroffen. Langs kent u verhalen die zich hier of elders in staat: “handhaving beslist noodzakelijk Galecopperdijk en Batauweg werden ver- Nieuwegein afspelen, bijvoorbeeld om- ten gunste van het karakter van de Ne- spreid losse vondsten gedaan. Deze loca- dat u hier bent opgegroeid of juist bent dereindseweg”. Daarnaast werd veel ar- ties bevinden zich zonder uitzondering komen wonen, of beschikt u over inte- cheologisch onderzoek verricht bij alle op de (Jutphase) stroomrug. ressante foto’s of filmfragmenten of an- werkzaamheden in Nieuwegein, waaron- dere mooie gegevens die u met ons wilt der in het hier beschreven gebied. Met de Ervaar het zelf delen, dan is de Historische Kring altijd aanleg van de wijk doken veel vondsten Meer ervaren? Ga op ontdekkingstocht geïnteresseerd! en vondstlocaties op. Door de Archeolo- door de wijk. De Nedereindseweg en Ne-

I HUA. Archief Kapittel Oudmunster, Inv.933, f81 II HUA. Archief Kapittel van St. Marie, Inv.1323 III HUA. Archief Dorpsgerechten, inv.930 IV HUA. Archief Kapittel De Dom, Inv.887 V Voor een meer uitvoerige beschrijving van huis en goed en bronverwijzing verwijs ik naar: ‘De Batau: kasteel of edelmanswoning?’ (René van der Mark, Cronyck de Geyn 1996) of ‘Kastelen en buitens in ‘oud’ – Nieuwegein’ VI De beschrijving van de totstandkoming van de beide wijken is grotendeels ontleend aan NieuwegeinNieuws, een gemeentelijke periodiek, uitgegeven gedurende de grote groei van de gemeente in de jaren 1970 en 1980

Cronyck de Geyn | 10 Nummer 1 - januari 2018 Het Zwaard van Jutphaas Een topvondst uit de bronstijd

Bart Jan Damstra

Het Zwaard van Jutphaas is nationaal en internationaal bekend. Het bronzen zwaard is ruim 3500 jaar oud en helemaal intact. Het behoort tot een groep van zes bijna identieke zwaarden die zijn gevonden in Frankrijk, Zuid- Engeland en in Nederland in Ommerschans en Jutphaas. Een samenhangend totaalbeeld ontbrak en publicaties hierover waren vaak onvolledig. Enkele jaren geleden hebben leden van de werkgroep Cultuurhistorie bestaande informatie samengebracht en het resultaat hiervan is te bewonderen in museum Warsenhoeck via Digitaal Nieuwegein. In 2016 was in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden de tentoonstelling ‘Vlijmscherp verleden’ te zien, over de geschiedenis van het zwaard en de rituele en symbolische betekenis ervan. De zes ceremoniële zwaarden hadden een prominente plek in deze expositie. Het Zwaard van Jutphaas maakt deel uit van de collectie en de vaste archeologische expositie van het RMO. In museum Warsenhoeck in het Natuurkwartier is een replica te bewonderen.

Vondst Ritueel object Het zwaard wordt in de jaren ‘40 van de Dat het zwaard niet vorige eeuw gevonden tijdens bagger- op zich zelf staat werkzaamheden bij De Liesbosch, in het blijkt uit het feit dat noorden van de toenmalige gemeente Jut- er op dit moment phaas. Met de baggermolen Friesland II zes bekend zijn. wordt gebaggerd op het terrein van de Alle zwaarden zijn scheepswerf en machinefabriek “De Lies- waarschijnlijk ooit bosch”. Het prehistorische zwaard wordt in dezelfde werk- niet direct herkend als een zeldzame plaats gemaakt en vondst. Het zwaard wordt overgedragen nooit bedoeld als aan de bedrijfsleider. Bij hem heeft het wapens. Daarvoor bijna een kwart eeuw thuis aan de muur zijn de zwaarden gehangen, voordat de Rijksdienst voor te groot, ze zijn Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) ongeslepen en bie- wordt ingelicht. Uit het daarop volgende den geen houvast, onderzoek blijkt het belang van dit voor- maar ze zijn wel werp. Het RMO gaat vervolgens over tot bijzonder mooi en aankoop in 2004. Aan het object werd in getuigen van groot juni 2005 een aflevering gewijd van het vakmanschap. Het televisieprogramma Nieuw in Nederland waren waarschijn- en het was dat jaar dé attractie van het lijk rituele objec- Nationaal Museumweekeinde. ten, die uiteindelijk allen zijn geofferd in rivieren of moerassen. Dit ritueel Overzicht van de zes bronzen zwaarden (afbeelding HKN) is typisch voor de bronstijd; moerassen en rivieren waren in vol bezit geweest en was zonder twijfel in de bronstijd heilige plaatsen waar wordt bezit van een machtige eigenaar. Het is geofferd. Het Zwaard van Jutphaas is hier geen wapen om in de strijd te gebruiken dus een voorbeeld van. maar een prestigeobject. Het moet status en rijkdom onderstrepen: een kostbaar De smid die het zwaard tussen 1800 en object om te offeren in een rivier of moe- 1500 v.Chr. heeft gemaakt kan niet anders ras. Dat is ook de reden dat er geen hand- dan een vakman zijn geweest. Hij is niet vat aan zit. alleen in staat om een groot voorwerp van 42 bij 13 centimeter te maken, maar Bronstijd Het Zwaard van Jutphaas (tweede van ook om het brons met behulp van een De periode 2.000 – 800 v. Chr. staat be- rechts) in de tentoonstelling ‘Vlijmscherp mal perfect in een vorm te gieten. Zo’n kend als de bronstijd. In deze periode verleden’ (foto RMO, 2016) bijzonder zwaard is daarom een waarde- bestaat het landschap hoofdzakelijk uit

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 11 staat uit een mix van koper en tin. Het materiaal was sterker dan vuursteen en kon in allerlei vormen gegoten worden en daarnaast weer omgesmolten worden om er andere voorwerpen van te maken. Er worden voornamelijk zwaarden en siera- den van brons gemaakt. De grondstoffen voor brons komen in Nederland niet voor en komen hier terecht via handel. Hier- door is brons schaars. Vuursteen blijft Afbeelding 3: baggermolen Friesland II aan daardoor nog voor veel voorwerpen het het werk nabij de Liesbosch (foto collectie belangrijkste materiaal. Gerard de Waard) De bewoners van “Nederland” leven in de loofbos. De mensen leven nu hoofd- bronstijd voor het eerst bijna allemaal van zakelijk van de landbouw. Er ontstaan de landbouw. Zo zijn er boerderijen in boerderijen, zoals wij die ook kennen. Zijderveld en Wijk bij Duurstede gevon- De stal bevindt zich aan de ene kant en den. De boerderijen zijn rechthoekig met het woongedeelte aan de andere kant. ronde uiteinden, met houten staanders en Er komen nieuwe uitvindingen, zoals een rieten dak. Er is een woongedeelte en een ploeg om het land makkelijker te een staldeel voor de koeien. Ook schapen bewerken en wagens getrokken door os- en geiten worden er gehouden. sen. Ze begraven hun doden meestal in grafheuvels. In Nieuwegein zijn naast het Zwaard van De mensen ontdekken ook het gebruik Jutphaas geen sporen van bewoning be- De replica van het Zwaard van Jutphaas in van brons. Brons is een metaal dat bekend uit de bronstijd. de vaste expositie in museum Warsenhoeck

De glorie en teloorgang van de zandwinning Rina Copier-van den End

Waar het water westwaarts stroomt langs de uiterwaarden van de rivier de Lek en het kostbare zand wordt achtergelaten op de bodem van de rivier, woonden generaties lang de beugelaars. Zo’n honderdvijftig schuitjes voeren dagelijks naar de rivier om ‘het gele goud’ te winnen. Het beeld van de zandschipper, die met zijn schuit, beugel en ‘lamme arm’ de Oude Sluis uitvaart is uit het dorpsbeeld verdwenen. De groep mensen die van het zand moesten leven nam een dominante plaats in.

Het waren mensen die generaties lang in Er wordt een kleine beugel overboord lijk varen. De stroom van de rivier was het dorp woonden. Begin 20e eeuw was gezet, die zij langs de bodem schrapen. in die periode nog zeer sterk. Heel wat het zandbedrijf nog geen vetpot. In de De beugel is een ijzeren ring, die aan de schuitjes zijn door de deining van een winter konden de beugelaars soms we- voorzijde iets uitloopt, een lip, met daar- passerend schip volgelopen en gezonken. ken niet uitvaren omdat de Oude Sluis aan vastgemaakt met dun touw een lin- Vanaf de rivier de sluis in draaien gaf gesloten bleef vanwege het hoge water of nen baggerzak. De beugel is bevestigd soms ook problemen. Menig schuitje is in ijsgang. Had men niets over kunnen hou- aan een lange buigzame stok. Is de zak vol het zicht van de haven gekapseisd. den voor ‘barre tijden’, of waren er geen zand, dan haalt de baggerman de beugel e neveninkomsten, dan kwam men meestal naar boven en leegt die in de schuit. Het Eerste helft 20 eeuw terecht bij de armenkas van de diaconie beugelen met de hand was zwaar werk, Een groot deel van de jaarlijkse behoef- terecht. vooral als er in de winter ijs aan de stok te aan zand in Nederland werd begin 20e zat. Het was een geheel vrij bedrijf. Het eeuw uit de rivieren gebaggerd die zand Het beugelen zand lossen gebeurde uiteraard met de aanvoerden van de Boven Rijn. De zand- De beugelaars voeren met kleine houten schop en de kruiwagen. Vijftien of meer winning was behalve een lonende ook scheepjes van 11 tot 15 ton en haalde het uren werken per dag was heel gewoon. een noodzakelijke bezigheid. De vaargeu- zand met de hand naar boven. En met die kleine schuitjes was het moei- len moesten op diepte gehouden worden

Cronyck de Geyn | 12 Nummer 1 - januari 2018 In de Oude Sluis Zandscheepjes in 1902 en de havens mochten niet verzanden. katoen. Er was altijd een rijgnaald aan verlichting bij het varen, later gebruikte Aan de andere kant mocht er niet zoveel boord zodat je onder het baggeren kon men de motor ook om de beugel te be- worden weg gebaggerd, dat de bedding repareren als dat nodig was. Dan werd er dienen. Deze ontwikkeling had voor en van de rivier te laag kwam te liggen. Dan wel tegen moeder de vrouw gezegd dat nadelen. Aan de ene kant had een schip- zou er een gevaarlijke situatie ontstaan. het tijd werd dat er een nieuwe kwam. per eerder een schuit vol gebaggerd, aan Het probleem van teveel baggeren kende de andere kant kwamen er de zorgen en men in die periode nog niet. Wel werd De gouden tijd de kosten voor het onderhoud van de het werk iets gemakkelijker. Er werd een Door de aantrekkende woningbouw steeg motor bij. Het was wel minder arbeidsin- lier in de schuit aangebracht voorzien de vraag naar zand en daarmee de prijs. tensief. De schipper kon het werk nu met van een vliegwiel . Een touw, waaraan de Rond 1910 beginnen de prijzen te stijgen. één knecht aan. Een groot gedeelte van beugel bevestigd was, werd over een soort De stijging zet zich ook door gedurende de schippers zuchtte in die jaren onder fietswiel uit het water omhoog getrokken. de Eerste Wereldoorlog tot een maximum aanzienlijke hypothecaire lasten. Het mo- Dat werd wippen genoemd. Door dit sys- van fl. 2,- per m3. De gouden tijd voor de torisch beugelen was mogelijk door een teem konden ook de vrouwen aan boord zandschippers. zijschroef, door de schippers de ‘lamme meewerken, dat spaarde een knecht uit. Het zand werd vanaf die tijd merendeels arm’ genoemd. Je kreeg een motortje van En de schippersvrouwen naaiden meest- aan aannemers verkocht in Utrecht. Ook 6 pk in je schuit, dan liep je een kilome- al zelf de baggerzakken. Bij de manu- de afzet naar Amsterdam was belangrijk. ter of vier vijf per uur. Je kon er tevens facturier op de Oude Sluis kocht je voor Amsterdamse onderaannemers kwamen mee lossen. Je voer makkelijker met een fl. 1,- baggerzakkenlinnen van zeer zwa- met hun schuiten, de zogenaamde bok- zijschroef maar als je de sluis inkwam re kwaliteit. Met dun touw werd de zak ken, naar Vreeswijk om zand te halen. moest je op tijd stoppen, want je kon er aan de beugel bevestigd. Waar die bij el- Het laden en lossen gebeurde nog steeds in het begin nog niet mee achteruit. Het kaar kwam, hield je een opening in een met de schop en de kruiwagen. ging net als met zeilen, je had een gan- V vorm, ze noemden dat het snijersgat. getje en dan maar aan de kant zien te ko- Daar kon het water aflopen. Dat moest De motor doet zijn intrede men. De zijschroef moest uit voor je aan wel voorzichtig gebeuren, want je mocht De periode vanaf 1918 kenmerkte zich de wal kwam. Je moest daar wel worden geen zand verliezen. Zo’n baggerzak ging door de vrij algemene aanschaf van een opgevangen. Op de Oude Sluis liepen vier of vijf weken mee. Als de zak ging motor. Dat was een geweldige verbete- altijd wel een paar oude mannetjes, die lekken stopte je hem met dun touw of ring. Aanvankelijk bracht de motor alleen noemden ze tijmannen. Zij zorgden er

Onderneming Van der Vlerk-Zwitink De ‘Goke’ van Van der Vlerk

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 13 Zandzeverij van Loon Van Loon aan de Helling voor dat je een goede plek kreeg in de het Pannerdenska- sluis. Ze pakten je draad aan en legde die naal en de IJssel. Er om een paal. Je gaf ze een dubbeltje en werd geprobeerd de daarmee gingen de meesten naar café ‘de gewenste beperking Hoop’ voor een borreltje. te bereiken door vergunningen te De zandzuiger weigeren en bagger- Een nieuwe ontwikkeling kondigt zich plaatsen aan te wij- aan in 1920. De eerste Vreeswijkse zand- zen. De maatregel zuiger verschijnt op de rivier, de RIJN EN bleek onvoldoende. LEK van de firma van Loon. Deze werd In de jaren 1932- spoedig gevolgd door twee anderen: de 1935 werd gemid- HILLEGONDA van G.H. Van Leusden deld 400.000 m3 en DE ONDERNEMING van Van der op de Neder-Rijn Vlerk-Zwitink. gebaggerd, waarvan 2/3 door de beuge- De Bongenaar Ze zijn veruit superieur aan de beugelaars, bij een jaarlijk- laars. De zuigers meten gemiddeld 210 se zandaanvoer van circa 150.000 m3 Op ton, de schuiten 55 ton. De zuigers heb- 1 november 1935 gebeurde het onvermijde- De zandzeverijen ben motoren van 50 pk, de beugelaars tot lijke: de contingentering werd ingevoerd. De firma Gebr. Van Loon had al zes zand- 24 pk. Bovendien heeft een zuiger in ver- Elke schipper kreeg een nieuwe vergun- schuiten varen met daarop zetschippers. houding weinig personeel nodig. Het los- ning met daarop vermeld zijn maximaal In het jaar 1920 kwam daar de zandzuiger sen gebeurt nu ook mechanisch, met de te baggeren kwantum Hierbij werd uitge- RIJN EN LEK bij. In 1927 besloot men het zelflosser of een kraan. Een zuiger vergt gaan van de hoeveelheden, die de vergun- bedrijf uit te breiden met een zandzeverij. uiteraard een behoorlijke investering en ninghouders volgens hun eigen opgaven Op 17 januari werd een vergunning aan- was maar voor een enkeling weggelegd. de laatste jaren hadden gebaggerd. Waren gevraagd voor het bouwen van een loods De zuigers worden dan ook geëxploiteerd de contingenten aanvankelijk nog redelijk, op de Helling, gevolgd door een vergun- door een NV, een commanditaire ven- per 1 mei 1938 werden deze met 20% ver- ning voor het oprichten van een zand-, nootschap of een firma. De beugelaars laagd en per 1 mei 1940 nog eens met 15%. droog- en zeefinrichting, aangedreven zijn allen individuele ondernemers. De Waal werd niet gecontingenteerd, door een benzinemotor van 8 pk. maar het beugelen daar was weinig aan- De contingenteringen trekkelijk. De afstand van Vreeswijk naar In 1933 vindt er opnieuw uitbreiding Sinds 1900 was de zandschippersvloot de Waal was aanzienlijk, op de Waal van het bedrijf plaats, ten oosten van de zo groot geworden dat op de Lek en de moest men dieper baggeren en de be- Vaartse Rijn, langs de Wierselaan. In die Neder-Rijn duidelijk teveel werd gebag- drijfskosten voor olie en dergelijke wer- periode nog een smal grindpad. Ingrij- gerd. Na de komst van de zuigers werd den hoger. Om een volle schuit op de pende vernieuwingen vinden plaats in dit probleem nog groter. Dat er beper- Waal te baggeren was een werkdag nodig 1955 in de vorm van een hypermoderne kende maatregelen moesten komen was van ‘s morgens 6 tot ‘s avonds 10 uur. Als zevingsinstallatie. duidelijk. Bij Koninklijke Besluit van 10 ze hun contingent bereikt hadden, stopte Gerardus Hendrikus van Leusden was de november1931 werd het baggerreglement het werk. In de gouden jaren omvatte de stichter van de zand- grind- en gushan- gewijzigd. Met ingang van 1 mei 1932 was groep mensen die werkzaam was in het del. Op vijftienjarige leeftijd begon hij te er een vergunning nodig voor het bagge- zand circa 300 personen. Wat globaal baggeren met een kleine vlet van onge- ren op de Neder-Rijn beneden Rhenen en neerkomt op 10% van de totale en circa veer tien ton. Op 22 oktober 1929 kocht op de Lek. Per 1 januari gold dit ook voor een derde van de beroepsbevolking. Van Leusden zijn eerste stuk grond aan

Cronyck de Geyn | 14 Nummer 1 - januari 2018 Veel bedrijvigheid bij Van der Vlerk Piet van Dijk lost de ‘Anna’. de Bongenaar, twee en negentig are en stand van de zandschippers anders valt Het actieve bestuur boekt al snel gunsti- veertig centiare groot. de laatste werkgelegenheid hier weg. ge resultaten bij Rijkswaterstaat. Op 1 ja- Gedeputeerde Staten ondersteunen dit nuari 1949 heeft de vereniging 22 leden; Gezien de grote vraag naar zand werd de verzoek. Het antwoord van de Minister; aan het eind van dat jaar 94 leden. Dat de vlet al spoedig verkocht. In 1930 liet van “Ik kan alle baggerwerk niet door uw zandwinning voor Vreeswijk belangrijk is Leusden een zuiger bouwen bij Boot in zandschippers laten uitvoeren, want dan blijkt wel uit het rapport van het Econo- Leiden van 147 ton de HILLEGONDA. gaat het te langzaam”. misch Technologisch Instituut. In 1949 is Daar de vraag naar grind steeds groter Duidelijk moge zijn dat er niets is ge- het gezamenlijk inkomen van de zand- en werd, besloot van Leusden een kempe- beurd voor Vreeswijk, net zo min als voor grindbedrijven fl. 400.000,--. naar te laten bouwen van 600 ton. Het de zandschippers. Ook gooide de Tweede schip kreeg de naam HILLEGONDA 2. Wereldoorlog roet in het eten. In 1950 wordt door de zand- en grind- Met dit schip werd grind gehaald op de Een rapport van het Economisch Techno- handel 23% van het totale Vreeswijkse Maas en ook op de Rijn in Duitsland. logisch Instituut voor Utrecht verschijnt inkomen ingebracht. Wat nog nooit eer- Om in de singels van Utrecht zand en uiteindelijk pas in 1954. Dat adviseert de der was gelukt, wordt in 1950 bereikt. grind te kunnen leveren werden enkele zonen van de zandschippers zich uit het Op 14 januari wordt de Nederlandsche kleine scheepjes aangekocht van onge- zandmilieu los te weken en een baan in Vereniging voor Beugelschippers op- veer twintig ton; de HILLEGONDA 3 de industrie te zoeken. gericht. Eindelijk een spreekbuis voor en de HILLEGONDA 4. Deze scheepjes Nooit zijn de Vreeswijkers in staat ge- het collectief belang, en zelfs gespreks- vervoerden zand en grind voor de bouw weest zich zodanig te organiseren, dat partner is in onderhandelingen met van het grote spoorwegkantoor in het zij een prijs vast konden stellen. In plaats overheidsinstanties. Moreelsepark. daarvan ondergroef het individu steeds In deze periode gaan veel beugelaars er het belang van de groep door soms moor- toe over een grijperinstallatie op hun Het einde van de zandwinning dende onderbieding. Het probleem was schip te plaatsen. In 1938 liep de werkgelegenheid in Vrees- eigenlijk dat de hijschbeugelaars zich niet Een nieuwe ontwikkeling is het plan tot wijk sterk terug. Oorzaken: de bouw van verenigden. regularisatie, respectievelijk kanalisatie de Prinses Beatrixsluis, beperkte schut- De contingenten worden ook zo gering van de Rijn en Lek, waardoor de rivier ting Vaartse Rijn, het steeds maar weer dat de zandschippers en de zuigers hun geen zand meer zal aanvoeren. De stuwen verminderen van de contingenten en er contingent al binnen drie maanden bij el- die in de rivier zijn aangebracht bij Driel, werden geen nieuwe vergunningen meer kaar hebben gebaggerd. Noodgedwongen Amerongen en Hagestein hebben een uitgegeven. Burgemeester Jhr. J.C. Molle- gaan de zandschippers inzien dat er iets einde gemaakt aan 150 jaar zandwinning rus stuurt op 28 februari 1938 een brand- moet gebeuren. In 1948 komen zij tot de in Vreeswijk. brief naar het Ministerie van Waterstaat oprichting van de “Zandschippersvereni- met de vraag: Doe iets aan de noodtoe- ging Vreeswijk”.

Bronnen: Vreeswijk, keerpunt 1938? - Drs. W.A Bijkerk Van kruiwagen tot knijper - H. van Grootheest De Beugelschipper. Tijdschrift voor Economische Geographie 1952 - W. Zandbergen Het Vreeswijksche Zandwinningsbedrijf. Tijdschrift voor Economische Geographie 1942 - G.H.L Zeegers Vreeswijk en de Zandwinning - Rina Copier-van den End

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 15 Gezicht op Vreeswijk aan de Lek

Rond 1900

Een witpijper (sleepboot van Rutters uit Amsterdam) gaat met een sleep bestaande uit een klipper en een zeilkastje -beiden met gestreken masten een tjalk op de voorhaven van de Koninginnensluis af. (verzameling Jan Schut)

Rond 1905

De raderboot VREESWIJK van Rederij op de Lek ligt aan de steiger in Vianen. Zij voer een lijndienst van Rotterdam naar Culemborg en deed verscheidene plaatsen aan, waaronder ook Vreeswijk. Net als op de vorige foto zien we de molen van J.A. van Eck.

1930

Hier aan de Viaanse kant een tweetal zeilschepen Aan de overzijde staat de Oude Sluis open. Het zou kunnen zijn, dat het rechtse motorschip (type: luxe motor) net de sluis uitkomt en in de opvaart gaat. (verzameling Jan Schut)

Cronyck de Geyn | 16 Nummer 1 - januari 2018

1935

Links zie we de balkenloods bij de Emmabrug. Midden: het woonwagenkampje op De Kade en de restanten van de molen van Van Eck. In 1908 waren de wieken al verwijderd. Deﬁnitieve sloop volgde begin zeventiger jaren. Op de rivier een luxe motor. (collectie: Adrie van Zutphen)

1965

Deze foto is ook te zien op de afdeling “Zand” van de Museumwerf. Links nog net zichtbaar de steiger van de kalkzandsteenfabriek en midden boven het geladen schip zien we wat er nog rest van de molen.

1992

Waar eens de kalkzandsteenfabriek De Lek stond, verrees de Lekboulevard. Aan de Koninginnensluis werden in 1991 woningen gebouwd. Een fraaie foto met een spits in de opvaart.

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 17 ACTIVITEITENPROGRAMMA 2018 van de 3 Erfgoedinstellingen in Nieuwegein

Zondag 24 september 2017 t/m 11 februari 2018, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Jutphaas en Wijkersloot Museum Warsenhoeck Zaterdag 28 oktober 2017 t/m 28 februari 2018, Foto-expositie De Nedereindse wetering Museum Warsenhoeck Zaterdag 13 januari t/m 22 april, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Centrum en Merwestein Museum Warsenhoeck Zondag 14 januari t/m 4 april, Kunstexpositie Armien Visser (graﬁek, textiele werkvormen, rouwkleden) Museum Warsenhoeck Vrijdag 26 januari, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zaterdag 17 februari t/m 27 mei, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Batau-Noord en Batau-Zuid Museum Warsenhoeck Donderdag 22 februari, 20.00 uur, Lezing Eddy Habben Jansen: Kiesrecht: al meer dan 100 jaar in beweging Bibliotheek De 2e verdieping in het Stadshuis Vrijdag 23 februari, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zondag 4 maart t/m 4 juli, Foto-expositie Oudheden in Galecop, Blokhoeve en Huis de Geer Museum Warsenhoeck Vrijdag 23 maart, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Maandag 26 maart, 20.00 uur, Algemene ledenvergadering HKN. Aansluitend lezing door De Bron, Buizerdlaan 1 Jaap Boersema: De scheepswerven van Jutphaas Zondag 8 april t/m 27 juni, Kunstexpositie Wilma Husman (beelden) Museum Warsenhoeck Zaterdag 14 april, 8.45 – 17.30 uur, Met de bus naar Zutphen; Kofﬁe met gebak in het Genietcafe; Rondleiding door Dagexcursie naar Zutphen de oude stad; 16.00 uur terugreis. Leden 3 e’s € 22.00, niet-leden € 25.00 Vrijdag 27 april, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zaterdag 28 april t/m 5 augustus, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Doorslag, Museum Warsenhoeck Fokkesteeg, Oudegein en Hoge Landen Zaterdag 28 april, 13.00 uur, Lezing Jaap Boersema: Scheepswerven van Jutphaas, Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Vreeswijk en Nieuwegein (€ 5.00, bootsmaatjes gratis) Zondag 6 mei, 13.00 – 17.00 uur, Themazondag (€ 2.00, bootsmaatjes gratis) Museumwerf Vreeswijk Vrijdag 25 mei, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zaterdag 26 mei, 11.00, 12.00, 13.00 uur, Op eigen gelegenheid naar Utrecht; Rondleiding door het Bezoek van het Rietveld-Schröderhuis te Utrecht Rietveld-Schröderhuis. Leden 3 e’s € 20.00 (museumkaart € 7.00); Niet-leden € 23.00 (Museumkaart € 9.00) Zaterdag 2 juni t/m 9 september, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Huis de Geer en Zuilenstein Museum Warsenhoeck Zondag 3 juni, Lentefeest Natuurkwartier Zondag 3 juni, 13.00 – 17.00 uur, Themazondag (€ 2.00, bootsmaatjes gratis) Museumwerf Vreeswijk Zaterdag 9 juni, 10.30 uur, Fietstocht (voor het thema zie later www.museumwarsenhoeck.nl) Museum Warsenhoeck

Cronyck de Geyn | 18 Nummer 1 - januari 2018 Zaterdag 23 juni, 10.30 uur, Fietstocht (voor het thema zie later www.museumwarsenhoeck.nl) Museum Warsenhoeck Zondag 24 juni, 13.00 – 17.00 uur, Themazondag (€ 2.00, bootsmaatjes gratis) Museumwerf Vreeswijk Vrijdag 29 juni, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zondag 1 juli t/m 5 september, Kunstexpositie Jolanta Golenia Mikusz (schilderijen) Museum Warsenhoeck Zondag 1 juli, 13.00 – 17.00 uur, Themazondag (€ 2.00, bootsmaatjes gratis) Museumwerf Vreeswijk Zaterdag 7 juli, 10.30 uur, Fietstocht (voor het thema zie later www.museumwarsenhoeck.nl) Museum Warsenhoeck Zondag 8 juli t/m 14 november, Foto-expositie Oudheden in Plettenburg en de Wiers Museum Warsenhoeck Vrijdag 27 juli, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zondag 5 augustus, 13.00 – 17.00 uur, Themazondag (€ 2.00, bootsmaatjes gratis) Museumwerf Vreeswijk Zaterdag 11 augustus t/m 6 januari 2019, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Blokhoeve, Galecop Museum Warsenhoeck Vrijdag 31 augustus, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zaterdag 1 september, 10.00 tot 17.00 uur, Werfweekend: De beurtvaart Zondag 2 september, 12.00 tot 17.00 uur, Museumwerf Vreeswijk Zaterdag 8 september Open Monumentendag Zaterdag 15 september t/m 6 januari 2019, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Laagraven, Plettenburg, de Wiers, Museum Warsenhoeck Het Klooster, De Nieuwe Hollandse Waterlinie, (Fort Jutphaas en De Batterijen aan de Overeindseweg), Rijnhuizen en Nieuw Vreeswijk Zondag 16 september t/m 28 november, Kunstexpositie Gerestaureerde Rouwborden Museum Warsenhoeck Zaterdag 22 september, 11.00 – 13.00 uur, Op eigen gelegenheid naar Haastrecht. Rondleiding door Bezoek aan het Museum Paulina Bisdom van Vliet te Haastrecht het museum. Leden 3 e’s € 6.00, niet-leden € 8.00 Vrijdag 28 september, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis 12, 13, 14 oktober Nationale Archeologiedagen Vrijdag 26 oktober, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Vrijdag 30 november, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Zondag 2 december t/m 7 januari 2018, Kunstexpositie Kerststalletjes Museum Warsenhoeck Woensdag 12 december, Kaarslicht in Vreeswijk Museumwerf (en velen anderen in) Vreeswijk Zaterdag 15 december, 15.00 uur, Vrijwilligersmiddag HKN Museum Warsenhoeck Maandag 24 december Kerstavond in het Natuurkwartier Vrijdag 28 december, 15.00 – 21.00 uur, Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Museumwerf Vreeswijk, Theehuis Voor nadere informatie zie t.z.t. de websites www.museumwarsenhoeck.nl, www.museumwerf.nl, www.hetvreeswijksmuseum.nl

Nummer 1 - januari 2018 Cronyck de Geyn | 19 Jos Scholman

Uw totaalpartner op het gebied van Infra, Sport en Groen

Jos Scholman is een aannemingsbedrijf in de grond-, wegen waterbouw en sport- en cultuurtechniek. Een hele mond vol voor dat wat we doen, namelijk alles op het gebied van Infra, Sport en Groen. We gaan geen uitdaging uit de weg en realiseren met vele vakbekwame medewerkers tal van prachtige projecten.

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

Cronyck de Geyn | 20 Nummer 1 - januari 2018

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 40 - SPECIAL - 2018 CronyckMuseum Warsenhoeckde Geyn

EGEIN JUTPHAAS – VREESWIJK – NIEUW Van de Redactie

Colofon Namens de gehele projectredactie voor deze bijzondere editie van Cronyck de Geyn Cronyck de Geyn is een gezamenlijke wensen wij u heel veel leesplezier. Van  tot en met  vieren we dat  jaar uitgave van de E’s: de drie erfgoed- geleden het algemeen kiesrecht werd ingevoerd. Het magazine gaat daarover, maar instellingen in Nieuwegein ook over wat dit betekende binnen de gemeenten Vreeswijk, Jutphaas en Nieuwe- gein en hoe de politiek zich in die  jaar ontwikkelde. Aan de bronnenlijst op ISSN - pagina  kunt u zien dat er heel veel onderzoek is gedaan door de auteurs om de artikelen zo waarheidsgetrouw mogelijk te kunnen opschrijven. Op initiatief van Projectredactie het zittend college (-) vindt momenteel de uitvoering plaats van het project Renée Blom, eindredacteur ‘Digitalisering raadsnotulen gemeente Nieuwegein en haar rechtsvoorgangers Jut- drs J.Ph.S. Lemmink, senior adviseur phaas en Vreeswijk -heden’. De toegankelijkheid van deze rijke, historische bron Informatiebeleid, Documentaire van informatie wordt hiermee voor iedereen enorm vergroot. Dit project maakt Dienstverlening en Archief gemeente deel uit van het Nieuwegeinse feest rond ‘100 jaar Kiesrecht’. Het project wordt door Nieuwegein Het Utrechts Archief uitgevoerd en zal worden voltooid in , het jaar waarin de Loes Slooten gemeente Nieuwegein haar vijftigjarig bestaan hoopt te vieren! Ton Vis Expositie in Stadshuis Contact Aansluitend op dit magazine vindt er van  februari tot en met  maart in het [email protected] Atrium van het Stadshuis en bij bibliotheek De tweede verdieping een informatieve expositie plaats.

Vormgeving Landelijke essaywedstrijd Michiel Ridderikhoff Tot slot attenderen we u er graag op dat de Kiesraad in samenwerking met Prode- [email protected] mos een de essaywedstrijd ‘De verkiezing van de toekomst’ houdt voor scholieren uit de klassen , , en  van het voortgezet onderwijs. De Kiesraad vraag jongeren na te denken over de toekomst van c.q. een alternatief te bieden voor verkiezingen en dit uit te werken in een essay van maximaal  woorden. Insturen voor zondag 15 april 2018 naar de Kiesraad, via [email protected]. Meer info op www. kiesraad.nl.

Renée Blom (Eindredacteur en tekstschrijver)

Inhoud

Voorwoord van de burgemeester 

De geschiedenis van ons kiesrecht – Anne Terwisscha (De tweede verdieping)  Stemrecht versus stemplicht – Jacques Lemmink 

Deze eenmalige editie is gemaakt in Raadswerk toen en nu – Renée Blom/Jacques Lemmink/Ton Vis  opdracht van en in samenwerking met Kiesverenigingen - – Jacques Lemmink  de gemeente. De extra grote oplage is eveneens eenmalig gefinancierd door de Het ‘vrouwelijk element’ in de gemeentebesturen - Jacques Lemmink  gemeente Nieuwegein. Vrouwen nog steeds te weinig zichtbaar – Loes Slooten 

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- Het gebruik van de stemmachine in Nieuwegein – Jacques Lemmink  lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar Verkiezingen, een militaire operatie – Renée Blom  worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Burgemeester hoeder van de democratie – Renée Blom  gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. Jongeren en de politiek – Loes Slooten/Renée Blom  ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Gemeentehuizen in Nieuwegein – Bart Jan Damstra  Losse nummers € , Lijst met gebruikte bronnen 

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Op  maart  zijn er weer verkiezingen voor de gemeente- nodig was, werd op  december  om . uur door de raad. Eens in de vier jaar krijgen alle Nederlanders van  jaar burgemeesters officieel afgekondigd vanaf alle gemeentehuizen. en ouder een oproep om naar de stembus te komen voor de Maar deze verandering was nog niet genoeg, want vrouwen verkiezing van een nieuwe gemeenteraad. Ook alle niet-Ne- mochten nog steeds niet actief stemmen. Op initiatief van Henri derlandse inwoners van  jaar en ouder die langer dan  jaar Marchant (-) van de Vrijzinnig Democratische Bond in Nederland wonen worden uitgenodigd om deel te nemen werd in  ook het algemeen kiesrecht voor vrouwen geregeld. aan deze verkiezing. Het lijkt vanzelfsprekend dat we van dit stemrecht gebruik kunnen maken. Maar meer dan  jaar ge- Het is goed om bij de komende gemeenteraadsverkiezingen te leden was het helemaal niet vanzelfsprekend dat zo veel mensen bedenken dat het kiesrecht geen vanzelfsprekendheid is. Alleen mochten stemmen. Er was toen sprake van censuskiesrecht: al om die reden is het te betreuren dat de opkomst bij lokale slecht een beperkt aantal mannen mocht stemmen. Vrouwen verkiezingen zo laag is. Om aandacht te besteden aan  jaar hadden in het geheel geen stemrecht. We kunnen ons dat niet algemeen kiesrecht wordt deze speciale editie van de Cronyck meer voorstellen. de Geyn uitgegeven. Het magazine geeft een mooi beeld van de democratische ontwikkelingen in Jutphaas en Vreeswijk, later Er is behoorlijke politieke strijd geleverd om het censuskies- samen Nieuwegein. Ik hoop dat deze Cronyck de Geyn de op- recht af te schaffen. In  lukte dat: het algemeen kiesrecht komst bij de verkiezingen ook zal verhogen! voor mannen werd ingevoerd. Alle mannen van  jaar en ouder mochten voortaan actief deelnemen aan de verkiezingen. Vrouwen kregen toen het passief kiesrecht; zij konden alleen Frans Backhuijs worden gekozen! De wijziging van de Grondwet die daarvoor Burgemeester van Nieuwegein.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  De geschiedenis van ons kiesrecht Het kiesrecht zoals we dat nu kennen, heeft in de loopder tijden diverse wijzigingen gekend. Tussen 2017 en 2019 wordt één van de grootste wijzigingen herdacht: een eeuw geleden kregen alle mannen vanaf 25 jaar het recht om te stemmen in plaats van dat alleen de elite dat mocht. In 1919 kregen ook alle vrouwen actief kiesrecht.

Grondwet mer niet rechtstreeks gekozen worden. om de census te verlagen, maar uitein- Het kiesrecht wordt in de Grond- Een beperkt aantal kiezers koos de leden delijk strandden al deze pogingen tot wet geregeld. De eerste Grondwet die van Provinciale Staten en die kozen ver- democratisering. Nederland kent (of die als zodanig volgens de Tweede Kamerleden. beschouwd kan worden) is de Staats- regeling voor het Bataafsche Volk van Revolutiejaar  mei . In deze Staatsregeling was  staat in Europa bekend als het Re- voor het eerst sprake van een gekozen volutiejaar. In diverse Europese landen volksvertegenwoordiging. braken (korte) revoluties uit, met als doel Nederland maakte in die periode deel uit om een liberaal systeem, liberale grond- van het Franse keizerrijk. Aan deze inlij- wet of het verdrijven van vreemde heer- ving kwam in november  een einde, sers mogelijk te maken. Nederland heeft waarna besloten werd dat er een Grond- in dat jaar geen revolutie gekend, waar- wet moest komen. schijnlijk omdat koning Willem II eieren voor zijn geld koos. Vanaf  hield hij In maart  werd een ontwerp voor de elke grondwetswijziging tegen die een Grondwet goedgekeurd. Deze versie was beperking van zijn soevereiniteit inhield. Rode Dinsdag 1912 Den Haag geen lang leven beschoren. In  werden Hij zag echter wat er gebeurde met ko- (Foto: Prodemos) Noord- en Zuid-Nederland namelijk ver- ningshuizen in andere landen en besloot enigd, waarna de Grondwet herzien werd. om het hier niet zover te laten komen. In de aangepaste versie van de Grondwet Onder leiding van de liberale staatsman Stemcriteria werd opgenomen dat de volksvertegen- Johan Rudolf Thorbecke werd in  een Vanaf  was de hoogte van de belas- woordiging gevormd moest worden door grondwetsherziening doorgevoerd. Deze ting die men betaalde niet meer het enige de Staten-Generaal, en dat deze uit een herziening wordt sindsdien het ‘Huis van criterium om te mogen stemmen. In dat Eerste en een Tweede Kamer bestaat. Thorbecke’ genoemd en dat betekende jaar werd een extra artikel in de Grond- dat ministers verantwoordelijk werden wet opgenomen. Dit hield in dat het in plaats van dat ze een soort uitvoerende kiesrecht werd verleend op grond van adviseurs van de koning waren. Een be- kentekenen van geschiktheid en maat- langrijke wijziging voor het kiesrecht was schappelijke welstand. Behalve het beta- dat Tweede Kamerleden in het vervolg len van belasting konden dat ook andere rechtstreeks gekozen werden. In het voor- zaken zijn, zoals bijvoorbeeld het betalen stel voor de herziening wilde men ook dat van huur of het kunnen lezen en schrij- de Eerste Kamerleden op die manier geven. Het maakte het er niet duidelijker kozen zouden worden, maar daar had de op. Welke kentekenen nu precies recht Tweede Kamer bezwaren tegen tijdens de gaven om te mogen stemmen, leverde bespreking van het voorstel. nog flink discussie op na . De invoering had er wel toe geleid dat in  on- Bij het rechtstreeks kiezen van de geveer % van alle mannen boven de  Tweede Kamerleden vanaf  werd jaar stemrecht hadden. gebruikgemaakt van een meerder- In  kwam de Kieswet van Van Hou- heidsstelsel. Nederland werd daar- ten, die als criteria om te mogen stemmen toe in districten verdeeld. De partij noemde ) het betalen van belastingen ) die in een district de meeste stem- het bezit van spaargeld ) het behalen van J.R. Thorbecke men kreeg, leverde een afgevaardig- bepaalde examen ) een bepaald loon ) de voor de Tweede Kamer. Per . het bezit van een woning. De stemgerech- Het aantal zetels in de Eerste en Tweede inwoners was er één afgevaardigde. tigde leeftijd werd verhoogd naar  jaar. Kamer is in de loop der tijd af en toe ge- Alleen mannen boven de  jaar die vol- In  had daardoor  procent van alle wijzigd. In  kreeg de Tweede Kamer doende belasting betaalden mochten mannen het kiesrecht en in  was dat  leden die indirect gekozen werden. stemmen. Dit wordt het censuskiesrecht percentage gestegen naar  procent. Van deze  leden kwamen er  uit het genoemd. In de praktijk kon daardoor Ondanks de uitbreiding van de criteria Noorden en  uit het Zuiden, ook al had slechts % van die mannen stemmen. om te mogen stemmen, bleef belasting het Zuiden meer inwoners. Tussen  In de periode - werden door betalen het voornaamste criterium om en  konden leden van de Tweede Ka- diverse ministers voorstellen gedaan kiesrecht te krijgen. In  was  pro-

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  cent van de kiezers belastingkiezer, ter- eniging voor VrouwenKiesrecht (VKK) wijl slechts zeven procent stemrecht had opgericht. Een jaar later werd de eerste op grond van het loon. Drie procent van vrouwelijke Nederlandse arts Aletta Ja- de kiezers waren huurders en twee pro- cobs de presidente van de afdeling in cent mochten stemmen als spaarbank- of Amsterdam en nog een jaar later werd ze examenkiezer. de presidente van het landelijk bestuur. Ondanks al hun inspanningen moest de Kiesrecht voor ‘iedereen’ VKK nog wachten tot  september . Er kwam in de tweede helft van de ne- Toen ondertekende koningin Wilhelmi- gentiende eeuw steeds meer kritiek op de na de wet die vrouwen het volledige kies- wijze waarop het kiesrecht werd verleend. recht gaf. Vooral de socialisten waren van mening dat een deel van hun aanhang daardoor geen stem kon uitbrengen. Vanaf  voerden zij krachtig strijd voor invoering van algemeen kiesrecht. In  en  werden zogenaamde rode dinsda- gen gehouden: massademonstraties op Prinsjesdag in Den Haag voor algemeen Aletta Jacobs (Foto: Prodemos) stemrecht. Eén van de politici die hierbij betrokken waren, was de socialist Pieter Deze wijziging had zo’n grote betekenis Jelle Troelstra. Op de rode dinsdag in  voor de democratie, dat er honderd jaar maakte hij deel uit van de delegatie die later alle reden is om hierbij stil te staan. . handtekeningen voor algemeen Niet dat er sindsdien geen wijzigingen kiesrecht bezorgde bij het Ministerie van meer zijn geweest in het kiesrecht. De Binnenlandse Zaken. minimumleeftijd ging bijvoorbeeld diverse malen omlaag: in  naar  jaar, Toch moest Nederland nog wachten tot in  naar  jaar en in  naar  jaar.  december  voor het algemeen kies- Dit is vandaag de dag nog steeds de mini- recht werd uitgeroepen voor alle mannen mumleeftijd. Of deze ooit verder omlaag vanaf  jaar. Maar daarmee waren we er gaat, wie weet? In Oostenrijk mogen jon- uiteraard nog niet. In  werd de Ver- geren vanaf  jaar stemmen.

Dames in het stemlokaal waarschijnlijk bij de Tweede Kamer verkiezingen op 5 juli 1922, toen vrouwen voor het eerst mochten stemmen. (Foto: Prodemos)

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Stemrecht versus stemplicht in Jutphaas-Vreeswijk Met de grondwetsherziening van 1917 werd in de wet de opkomstplicht opgenomen. Reden was dat de meeste Nederlanders niet gewend waren om te stemmen of niet wensten te stemmen. Vanaf 1896 waren kiesgerechtigden verplicht om op het stembureau te verschijnen (vóór die tijd kon het stembiljet thuis worden ingevuld!). Kwam men niet opdagen, dan kreeg men een berisping of een geldboete van maximaal drie gulden. Viel men binnen twee jaar in herhaling, dan kon de boete oplopen tot maximaal tien gulden.

Er bestond ook een groep kiesgerechtig- ste gemeenteraadverkiezingen met alge- ander niet geraadpleegd vroeg de kan- den die door de rijksoverheid van het kies- meen kiesrecht op  mei  deden zich tonrechter zich publiekelijk af? recht werd uitgesloten. Redenen waren in in Jutphaas ruim  ‘verhinderingen’ om “Menschen geven me in deze zaak toch : ontzegging van rechtswege, het onder uiteenlopende redenen voor, zoals ziekte, geen goeden raad, meende beklaagde, curatele staan wegens krankzinnigheid “krankheit, kan ook niet ter kerke”, een op maar het Bijbelwoord legde haar den plicht ed., verlies van beheer over eigen goede- handen zijnde bevalling, verblijf buiten de niet op; dus deed zij het niet!! “Maar de ren, ontheffing uit de ouderlijke macht, gemeente, en soms bleek een stemplichtige Wet schrijft het U voor”, merkte de Kan- meerjarige gevangenisstraf, landloperij of al te zijn overleden! tonrechter op “en ge zult moeten boeten veroordelingen zoals naar aanleiding van met fl. 3,- subs 3 dagen hechtenis”. openbare dronkenschap. Sinds de grond- Het vonnis werd binnen  uur geveld wetsherziening van  moet er écht door de Utrechtse kantonrechter. Als de sprake zijn van een ernstige aantasting bejaarde huisvrouw iets aan de veroorde- van de grondslagen van het Nederlandse ling wilde laten veranderen, diende ko- staatsbestel om van het kiesrecht te wor- ningin Wilhelmina (-) gratie te den uitgesloten. In de praktijk gebeurt dat verlenen. niet al te vaak. Vanaf de Europese verkiezingen in  beschikken ook personen Pas in de Kieswet van  werd vastgelegd die onder curatele staan over het algemeen dat het alleen ging om de opkomstplicht. kiesrecht. De kiezer moest vanaf toen zijn oproe- pingskaart bij het stembureau inleveren, In Jutphaas werden tussen - één maar was niet verplicht te stemmen. Bij persoon voor onbepaalde tijd en vier voor verzuim moest hij zich schriftelijk of hoogstens tien jaar uitgesloten. Onder hen mondeling verantwoorden tegenover de was één vrouw. Gegevens over de Vrees- burgemeester of een daartoe aangewezen wijkse uitsluitingen zijn alleen bekend ambtenaar. Oordeelde deze dat er een on- over de jaren -. Het ging om  geldige reden was, dan moest de persoon mannen en negen vrouwen. Opvallend is Na de eerste gemeenteraadsverkiezingen verschijnen voor de kantonrechter, die een het aantal uitsluitingen (-) van waarvoor vrouwen van 25 jaar en ouder boete van maximaal  gulden kon opleg- in Duitsland geboren personen, onder werden opgeroepen om hun stemrecht/ gen. In  adviseerde een staatscom- wie een Duitse landloper. Eén uitgeslo- plicht actief uit te voeren, dienden ook missie de regering de opkomstplicht af te tene riep de hulp in van prinses-regentes vrouwen in Jutphaas zich voor het eerst schaffen. “Op grond van de ervaring mag Juliana (-) om zijn veroordeling voor hun afwezigheid in het stemlokaal te geconcludeerd worden, dat de volwassen- ongedaan te krijgen. Een ander werd uit- verantwoorden (bron: Archief gemeente- heid van de kiesgerechtigden zo groot is gesloten omdat hij in vreemde krijgsdienst bestuur Jutphaas (1814-1929), invnr 2678). geworden, dat het belang van verkiezingen was getreden ten tijde van de Suez-crisis ten volle wordt beseft.” en Hongaarse Opstand (). Alle geval- Het gemeentebestuur achtte het niet len in Jutphaas en Vreeswijk werden voor nodig hen door te geleiden naar de Nederland kende tot  een opkomst- korte of langere tijd uitgezonderd van hun kantonrechter. Toch kwam een bejaar- plicht. Na afschaffing daalden de op- grondrecht en werden om niet nader ge- de vrouw uit Jutphaas voor het gerecht. komstcijfers aanzienlijk. Zo kwam bij de specificeerde redenen overgebracht naar Zij had haar stem niet willen uitbren- gemeenteraadsverkiezingen in ,  andere locaties in het land. gen tijdens de Tweede Kamerverkie- en  nog geen % van de stemge- In de praktijk bleek stemplicht dus de ver- zingen van  juli . Op  maart  rechtigden opdagen. Bij de verkiezingen plichting om een stembiljet in de stembus verklaarde zij voor het Utrechtse kan- voor de Provinciale Staten en het Euro- te deponeren. De wet omschreef niet dui- tongerecht dat zij zich als huisvrouw pees Parlement werden opkomstper- delijk of het nu ging om opkomst- of stem- niet geroepen voelde voor die taak. Zij centages gehaald van minder dan %, plicht. Moesten mensen zich alleen maar meende hiertoe geen verplichting te terwijl de opkomst bij de Tweede Kamer- melden of dienden zij ook hun stem uit te hebben en was te goeder trouw wegen gemeenteraadsverkiezingen (%- brengen? Wegens het stemgeheim is het gebleven. Naar eigen zeggen had ze er %) hoger lag dan in andere landen. De laatste niet controleerbaar. niet genoeg verstand van, maar had zij opkomst bij de gemeenteraadsverkiezin- Kwam een kiesgerechtigde niet opdagen, de Bijbel geraadpleegd die haar ‘vrij- gen in  (,%) was vrijwel gelijk aan dan kon die worden vervolgd. Bij de eer- sprak’. Waarom had zij haar man of een de opkomst in  (,%).

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Raadswerk toen en nu; een wereld van verschil Het stemrecht zou niets voorstellen als er op lokaal niveau geen kandidaten voor de gemeenteraad zouden zijn. In de Gemeentewet van 1851 staat dat de gemeenteraad het hoogste orgaan binnen de gemeente is en dat het aantal raadsleden afhankelijk is van het aantal inwoners. Tot 1851 was je raadslid voor het leven! Nu is de zittingstijd telkens vier jaar. Als er tussentijds raadsleden aftraden, werden er voor de vrijkomende zetels gemeenteraadsverkiezingen gehouden.

Eind  woonden er in Vreeswijk . Politiek in Jutphaas blij zijn weer op volkomen democratische inwoners. Als gevolg daarvan zaten er in Tussen  november  en  augustus wijze te kunnen handelen.  elf leden in de gemeenteraad. Dat  was er een tijdelijke gemeenteraad Na de landelijk gemeenteraadsverkiezin- bleef zo tot eind juni . In de raad van met dertien leden, de noodraad, in Jut- gen op  mei  werden op  septem- Jutphaas zaten vanaf  eveneens elf le- phaas. Zes van hen hadden zitting ge- ber   raadsleden beëdigd; zes voor den. Dat aantal bleef de gehele vooroor- had in de laatste democratisch gekozen de KVP, vijf voor de PvdA en vier voor de logse periode hetzelfde. raad. Vanaf  maart  vormden vijf Protestants-Christelijke partijen. Op  ja- leden van SDAP en twee leden van de nuari  ging echter de wijk Hoograven Na de Duitse inval in mei  bleven de Christelijk-Historische partijen (CH) de van Jutphaas naar de gemeente Utrecht. raad en het college in beide gemeenten fractie van de pas opgerichte Partij van Op  december  vonden daarom nog ruim een jaar in functie tot alle be- de Arbeid (PvdA). De eerste naoorlogse weer gemeenteraadsverkiezingen plaats. voegdheden aan de burgemeester werden democratisch gekozen raad werd op  Het aantal raadsleden werd teruggebracht overgedragen. De laatste openbare raads- september  geïnstalleerd en uitge- naar elf omdat Jutphaas nu minder inwo- vergaderingen in vredestijd vonden in breid van elf naar vijftien leden. Negen ners telde. beide gemeenten plaats op woensdag  van hen zaten ook al in de Noodraad. Vijf  juli  hield Jutphaas op te bestaan. februari . Anderhalf jaar later kwam van hen hadden zowel in de ‘vooroorlog- Tijdens de installatie van de raadsle- de volledige Vreeswijkse gemeenteraad se’ raad als in de Noodraad gezeten. “Na den en wethouders op  september  noodgedwongen voor het laatst bijeen op een periode van onnederlandsch gedoe", spoorde Th. baron de Smeth van Deur- zaterdag  augustus , één dag nadat waarmee gerefereerd werd aan de oor- ne als laatste burgemeester van Jutphaas de Jutphase gemeenteraad haar werk- logsjaren en de tijd van noodwetgeving, (-) hen aan zich krachtig in te zaamheden had moeten afbreken. moest men volgens raadslid J.G. van Dijk zetten voor de “spoedige liquidatie van de eigen gemeente”.

Politieke handwerk Uit de weergaves van raadsvergaderin- Het inefficiënt vergaderen zat hem er er veel taken vanuit het Rijk bijgekre- gen in de boeken van Jan Schut blijkt ook in dat veel voorstellen door de bur- gen, zoals de Jeugdzorg en WMO. Dit dat het er in het pre-digitale tijdperk gemeester eerst helemaal werden voor- zijn hele complexe operaties, waarbij heel anders aan toe ging. Er was re- gelezen, wat sommigen niet snel genoeg de gevolgen van het handelen van de gelmatig sprake van veel tumult op ging. Ook hadden vergaderingen vaak gemeenteraad direct voelbaar is bij de de publieke tribune als ook tussen de veel te lange agenda’s waardoor er soms inwoners. Onder andere vanwege deze raadsleden onderling. Soms had dat wisselend in de openbaarheid en dan complexe taken werken gemeenten te maken met de botte manier waarop weer achter gesloten deuren gesproken in de regio steeds nauwer samen. Dat raadsleden het woord voerden, maar werd. De vergaderingen duurden dan betekent dat raadsleden ook veel vaker ook door het inefficiënt vergaderen. ook regelmatig tot ver na middernacht. zich moeten bezighouden met regiona- Zo vonden er in Jutphaas in  en Als we naar het werk van raadsleden le kwesties. Een groot zorgpunt in heel  een aantal rumoerige raadszittin- in de afgelopen decennia kijken, dan Nederland is dat het raadslidmaatschap gen plaats waarbij in het openbaar ge- is er ongelooflijk veel veranderd. Tij- steeds zwaarder wordt en daarmee voor discussieerd werd over het al dan niet dens de raadsvergaderingen wordt er velen minder aantrekkelijk. Daarom goed functioneren van de gemeente- bijvoorbeeld gewerkt met spreektijden wordt door het ministerie van Binnen- secretaris. Hierbij liet het publiek zo af per fractie en met een eerste termijn en landse Zaken samen met de Vereniging en toe haar goed- of afkeuring ook dui- een tweede termijn waarin raadsleden Nederlandse Gemeenten en de Neder- delijk horen. Tegenwoordig is ondenk- vragen aan het college en met elkaar landse Vereniging voor Raadsleden baar dat er in de openbaarheid over het in debat kunnen gaan. Maar wat voor- gekeken naar het verbeteren van de po- functioneren van een ambtenaar wordt al opvalt is dat het raadswerk steeds sitie van raadsleden, zoals de verhou- gesproken door de gemeenteraad. complexer is geworden. Met name de ding werk en de financiële vergoeding afgelopen vijf jaar heeft de gemeente voor het raadswerk.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Politiek in Vreeswijk In de Noodraad van Vreeswijk werden op  november  elf heren geïnstalleerd. Tijdens de eerste naoorlogse gemeenteraadsverkiezingen van  juli , kozen de Vreeswijkers een nieuwe raad die van start ging op  september . Acht leden uit de oude Noodraad namen zitting in de eerste naoorlogse democratisch gekozen gemeenteraad, vier van hen hadden ook deel uitgemaakt van de voor- oorlogse gemeenteraad.

Fusie een feit Sinds de jaren 70 worden inwoners steeds meer betrokken bij het werk van de Als gevolg van de verkiezing van  mei gemeenteraad o.a. door middel van informatiebijeenkomsten op locatie.  werden vijf raadsleden uit Jutphaas (met bijna . inwoners) en vijf raads- ti-islampartij profileert of de ouderenpar- Christen-Democratisch Appèl. Zowel de leden uit Vreeswijk (met . inwoners) tijen, waarvan de VSP in Nieuwegein een PvdA als het CDA hebben regelmatig in met vijf nieuwe raadsleden op  juli  voorbeeld is. de Nieuwegeinse colleges gezeten. Mo- beëdigd door de een dag eerder benoem- Ten tijde van de Verzuiling speelde het menteel is de VVD al jaren de grootste de burgemeester, F.J. Hermsen. geloof een belangrijke rol. Na de Twee- partij van het land en van Nieuwegein. de Wereldoorlog leidde de komst van Vanaf het begin van de e eeuw speel- Ontstaan politieke partijen de PvdA, waarvan zowel katholieken als den ook kleinere partijen een rol in de Veel politieke partijen ontstonden omdat protestanten lid konden worden, niet tot politiek. Zoals de SGP, die in  werd mensen zich rond belangrijke politieke het doorbreken van die verzuiling. Wel opgericht en het langstzittende raadslid thema’s verenigden, zoals de positie van werkten katholieke en protestantse partij- van Nederland voortbracht, de heer Job arbeiders. Tegenwoordig gebeurt dit nog en vanaf de -tiger jaren nauwer samen. Hoegée. steeds. Denk aan de PVV die zich als an- Dit leidde in  tot de vorming van het

Kiesverenigingen 1917-2017 In iedere gemeente werd op woensdag 12 december 1917 op het bordes, de pui of gewoon voor de deur van het ‘huis der gemeente’, door de burgemeester “met den ambtsketen om”, omringd door wethouders en gemeentesecretaris en allen ‘hooggehoed’ de koninklijke publicatie van de Grondwet afgekondigd.

Van de bijzondere plechtige afkondiging op  oktober  werd de Algemeene Pas daarna werd het fenomeen ‘kandi- van de grondwetsherziening in Jutphaas Bond van R.-K. Kiesverenigingen opge- daatstelling’ ingevoerd. De kiesvereni- en Vreeswijk is niets terug te vinden in richt die in  werd omgevormd tot een de notulen van de colleges van B&W, heuse landelijke partij, de Roomsch-Ka- de notulen van de gemeenteraadsver- tholieke Staatspartij (RKSP), voorloper gaderingen of in de lokale pers! Nadien van de Katholieke Volkspartij (KVP, werd bij de invoering van het vrouwen- ) en het Christen Democratisch Ap- kiesrecht binnen één van de kiesvereni- pèl (CDA, ). gingen in Jutphaas wel stilgestaan. Het dorp kende drie kiesverenigingen, een In  werd als eerste in Amsterdam de voor rooms-katholieken en twee voor Anti-Revolutionaire Kiesvereniging ‘Ne- protestanten. derland en Oranje’ opgericht, en daarna tot tweemaal toe ook in Jutphaas (Jut- Kiesvereniging phaas-Dorp en Hoograven/De Lies- Stond het gemeentebestuur van Jutphaas Na de grondwetswijziging van  bosch). Deze kiesverenigingen stelden op de trappen van het gemeentehuis ter werden kleine, veelal tijdelijke, katho- zich ten doel de a.-r. beginselen uit te gelegenheid van de afkondiging van de lieke kiesverenigingen of kiescomités dragen samen met andere a.-r.-kiesver- nieuwe grondwet? We weten het niet! opgericht. Ook in Jutphaas bestond een enigingen. Voor  kon op ieder wille- (bron: fotocollectie St. Historische Kring Roomsch-Katholieke Kiesvereniging. Pas keurig (mans)persoon worden gestemd. Tolsteeg-Hoograven).

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Deze stond in het teken van het nieuwe stelsel van evenredige vertegenwoor- Voor de gemeenteraadsverkiezingen diging, wat wil zeggen het percentage van het voorjaar  werden geschei- stemmers bepaalt percentage zetels. Er den voorlichtingsbijeenkomsten voor zouden immers op  juli  (Tweede mannen én vrouwen georganiseerd. Kamerverkiezingen) bijna dubbel zoveel Het was binnen deze kiesvereniging stemmers naar de stembus gaan. Alle dat half maart  de oprichting van aandacht ging uit naar kiezers, die nog de nog jonge volkspartij ter sprake nooit van hun kiesrecht gebruik hadden kwam; gedoeld werd op de RKSP. Een gemaakt. Men zocht dan ook een goede lokaal comité van katholieke arbeiders spreker om alle gevolgen van de nieuwe bleek bevreesd voor aantasting van de Kieswet toe te lichten tijdens de bijeen- katholieke eenheid. Tijdens deze ver- komst op  juni. Niet lang daarna zou gadering werden zo’n  katholieke ar- ook het reglement worden herzien, dat beiders lid, een aantal dat na twee jaar de naam ‘Eendracht door Samenwerking’ zou zijn opgelopen tot bijna . meekreeg. Nog voor de eerste gemeenteraadsverkiezingen, waarbij sprake was van algemeen kiesrecht voor mannen én Het verschijnsel kiesvereniging bestaat vrouwen, werd besloten het bestuur van nog steeds. Voorbeeld van een recen- de r.-k. kiesvereniging uit te breiden “en te kiesvereniging is de kiesvereniging tevens eenige vrouwelijke leden in het be- ChristenUnie Nieuwegein-IJsselstein. stuur te laten plaats nemen.” Dit leverde Deze werd formeel opgericht op  april een e vrouwelijke penningmeester op:  als een politieke fusie van Reforma- mej. G. (sic!) van der Woudenberg-van torische Politieke Federatie (RPF; - Reglement van de Anti-Revolutionaire den Akker, winkeliersdochter op het ) en Gereformeerd Politiek Verbond Kiesvereniging Nederland en Oranje [I= Kerkveld, die samen met twee andere be- (GPV;-). Na het ontstaan van Jutphaas-Dorp] vastgesteld op 12 juli 1918 stuursleden - Johanna van Wijk en Alida Nieuwegein op  juli  werd nog een door het toenmalig dagelijks bestuur met van Rossum – echtgenotes/dochters van kiesvereniging opgericht te weten Nieu- A. van Oosterum (vz.), A.W. van Veeren katholieke veehouders - voor het eerst het wegein Nu, waarvan het archief in  (secr.) en T.C. de Uijl pennningm.). ‘vrouwelijk element’ in de kiesvereniging door de Historische Kring Nieuwegein vertegenwoordigden. in bruikleen werd gegeven om in  te worden geschonken aan de gemeente gingen werden overkoepeld door het Nieuwegein. Centraal Bureau van de AR-kiesverenigingen “Nederland en Oranje”. In het bestuur zaten afgevaardigden van besturen van de kiesverenigingen. Van Jutphase kiesverenigingen van beide geloofsrichtingen zijn bescheiden archieven overgeleverd, zodat slechts ontwikkelingen over de periode -  binnen de r.k. kiesvereniging kunnen worden gevolgd. Tot op heden zijn er geen particuliere archieven van Vrees- wijkse kiesverenigingen - zo die er nog zijn - overgebracht naar de Nieuwegeinse archiefbewaarplaats, terwijl er in Vrees- wijk zeker sprake is geweest van drie kiesverenigingen: de a.-r. die zeker al in  bestond, de r.-k. en de christelijk historische. Deze laatste werd op  juli  opgericht door leden van de n.-h. gemeente, terwijl in Jutphaas pas op  februari  de c.-h.-afdeling Hoograven/ De Liesbosch werd opgericht.

Op zondag  juni  werd in de grote zaal van de St Nicolaasschool in Jutphaas De afkondiging van het algemeen mannenkiesrecht op het bordes van het stadhuis te de algemene ledenvergadering van de Den Haag, 12 december 1917. Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, r.-k. kiesvereniging Jutphaas gehouden. Amsterdam/Collectie Pieter Jelles Troelstra.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Het ‘vrouwelijk element’ in de gemeentebesturen van Vreeswijk en Jutphaas 1917 - 1971

Bij de grondwetswijziging van 1917 was weliswaar het passief kiesrecht voor zowel vrouwen als mannen ingevoerd, het actief kiesrecht bleef enkel voorbehouden aan mannen. De allereerste vrouw die gebruik maakte van het pas verworven algemeen kiesrecht tijdens gemeenteraadsverkiezingen bleek echtgenote te zijn van een bestuurder uit de derde bestuurslaag, een burgemeester. Zij maakte op zaterdag (!) 15 mei 1920 tijdens tussentijdse raadsverkiezingen als eerste vrouw in Nederland actief gebruik van het algemeen kiesrecht.

het eerste gezicht een achterhaald ver- Politica in Jutphaas EEN HISTORISCH FEIT. trekpunt. Die opstelling zou echter geen Het eerste vrouwelijke raadslid dat haar Als een feit van historische beteekenis recht doen aan de politieke vrouwen van intrede deed in de Jutphase gemeente- kunnen wij hier mededeelen, dat het eerste uur in stad en land. Wat zou er raad was M.C. de Ruiter-Nagtegaal (- j.l. Zaterdag 15 Mei voor ‘t eerst immers van de politieke emancipatie van ). Gehuwd met een beambte van Nederlandsche vrouwen tot de de vrouw zijn terechtgekomen zonder de Nederlandsche Spoorwegen, nadien stembus werden toegelaten en wel te de inspanning van vrouwen als Wilhel- nachtwaker, woonde deze dochter van GRONSVELD bij Maastricht waar mina Drucker (-), Nederlands een Utrechtse winkelbediende/kruidenier de verkiezing voor den gemeenteraad bekendste feministe Aletta Jacobs (- en stovenzetter in de Utrechtse Domkerk plaats had. De eerste Nederlandsche  wier archief sinds kort mag worden met haar Nederlands-Hervormd gezin in vrouw, die gestemd heeft, is MEVR. gerekend tot het werelderfgoed), of het de Verlengde Hoogravenscheweg/nadien SPAUWEN, echtgenoote van den eerste vrouwelijke Tweede Kamerlid Suze Prinses Julianaweg. Eerst nadat de raad burgemeester dier gemeente. Groeneweg (-)? een brief uit Soestdijk kreeg voorgelezen over de geboorte van prinses Irene Bron: Limburger Koerier 75 (1920) 115 De actuele vraag die zich in het kader van (--), werd De Ruiters entree in de (17 mei), p. 2. ‘ jaar Kiesrecht’ vanuit lokaal perspec- vergadering van  augustus  aange- tief bezien, opdringt, luidt dan ook: Wie kondigd met een onderzoek naar haar Het percentage vrouwen in de huidige ge- waren de politieke vrouwen van het eerste geloofsbrieven. meenteraden in Nederland is gemiddeld uur in de Nieuwegeinse rechtsvoorgan- %. Van de wethouders is slechts % gers. Wat weten we van hen, wat was bij- Tijdens de raadsvergadering van  sep- vrouw. Sinds de invoering van het passief voorbeeld hun sociale achtergrond? Deze tember  werd De Ruiter-Nagtegaal vrouwenkiesrecht in  kwam het per- bijdrage kan worden beschouwd als een samen met haar mannelijke collegae bin- centage vrouwen in gemeenteraden nooit bescheiden aanzet tot lokaal onderzoek nengeleid. Mevrouw en de mijne heren hoger dan die %, terwijl toch iets meer naar de gevolgen van de invoering van werden gelukgewenst met hun lidmaat- dan de helft van de bevolking uit kiesge- het kiesrecht op gemeentelijk niveau, een schap onder sombere omstandigheden; rechtigde vrouwen bestaat. De gemeente- fenomeen dat tot op heden onvoldoende vier dagen daarvoor was Polen binnenge- raad van Nieuwegein bestaat inmiddels aandacht heeft weten te genereren. vallen door Nazi-Duitsland. Waarschijn- uit  leden. % van de huidige raad is lijk was de stemming er niet naar om van het vrouwelijk geslacht; % boven Rode pluche gewag te maken van het ‘historische mo- het landelijk gemiddelde. Het huidige In de periode - hebben in Vrees- ment’ dat voor het eerst een vrouw (voor college van burgemeester en wethouders wijk  mannen en slechts drie vrouwen de Sociaal-Democratische Arbeiderspar- bestaat daarentegen enkel uit mannen en deel uitgemaakt van het gemeentebestuur tij SDAP, ), deel uit ging maken van haalt daarmee bij lange na niet het lan- van Vreeswijk. Voor de gemeente Jut- de gemeenteraad van Jutphaas! delijk gemiddelde van % vrouwelijke phaas ontbreekt vooralsnog een dergelijk Na de Duitse inval in mei  bleef het wethouders. Zal het percentage in beide overzicht, maar het staat wel vast dat in algemeen en dagelijks bestuur in beide gremia stijgen, dalen of enkel worden ge- dezelfde periode slechts vier vrouwen gemeenten voorlopig in functie. Na ruim evenaard tijdens de aanstaande gemeen- zitting hadden in de gemeenteraad. Tot een jaar werd de gemeenteraad al zijn teraadsverkiezingen op  maart ? aan de opheffing van de gemeente werd democratische bevoegdheden ontnomen slechts één van hen wethouder voor nog en overgedragen aan de functie van bur- In het huidige tijdsbestek, waarin het geen jaar. Ofschoon er vanaf  sprake gemeester, “waarnemende de taak van steeds meer de ‘bedoeling’ schijnt te is geweest van algemeen kiesrecht voor de Raad”. Op zaterdag  augustus  zijn dat gemeenten, provincies en het mannen én vrouwen, zou het precies kwam de volledige, geheel uit mannen rijk burgers gender-neutraal benaderen, twintig jaar duren voordat het eerste bestaande, Vreeswijkse gemeenteraad lijkt historisch onderzoek naar de aan- vrouwelijke raadslid zich aandiende in noodgedwongen voor het laatst bijeen, wezigheid van het ‘vrouwelijk element’ het gemeentebestuur van … Jutphaas. één dag nadat de Jutphase gemeenteraad in de bestuursorganen van de voormali- - inclusief De Ruiter-Nagtegaal - ook zijn ge gemeenten Jutphaas en Vreeswijk, op werkzaamheden had moeten afbreken.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  tussentijds een raadszetel openviel, werd VooruitlopendVoVoororuiuitltlopopenend opop dede eersteeeeersrstete nnaoorlog-aoaoororlolog- deze ingenomen door het eerste vrouwe- sese vrijevririjeje verkiezingenvererkkiieze iningegen bestondbebeststonond inin Jutp-Jututp- lijk raadslid van Vreeswijk, M. Menge- haashhaaasas eeenenen ttijdelijkeijijdedelilijkjke gemeenteraad.ggeememeenenteteraraadd. Inn ddee rink-van der Laan (Arnhem, -). NoodraadNoNoododraraadad ontbrakontntbrbrakk hethetet vooroorlogsevooooroororlologsgse Zij was gehuwd met Geldersman J. Men- SDAP-raadslidSDDAPAP--raaaadsdslilid DeDe RRuiter-Nagtegaal,uiuitteerr-NaN gttegegaaaal,l, gerink (-), instrumentenmaker maarmamaarar vverscheenererscscheheenn JJ.M..M.M. DoDDonia-Brugmannnia-Brrugugmaman bij de PTT; het gezin woonde aan de ()(() aalslsls afgevaardigdeaffggevevaaardrdigi ded voorvooo r dede PPvdA.vddA.A Utrechtsestraatweg. GeborenGGeebob reren inn AmsterdamAmsm teterdrdama hhuwdeuuwded zzee metmemet ded In de raadsvergadering van  april  FriesFFrrieies HH.. DDoniaono iaa (().).) ZZijij woondenwoooondndeen aaanan was de geloofsbrief van Mengerink-van dede JulianawegJuuliaiananawweg enen vanafvaanafa  aanaaa n dede HooftHooft der Laan (PvdA) door de raadsleden Graaflandstraat.GGrraaaaflaflannddststrar ata . W.C. Spinhoven, J. Visser en J.H. van Zut- phen onderzocht. Van Zutphen rapporteerde de raad dat de brief in orde was en stelde haar benoeming voor. In de spoed- eisende openbare vergadering van  mei  werd Mengerink binnengeleid, In het kader van een werkbezoek aan de provincie Utrecht bracht Prins Bernhard op geflankeerd door de heren Spinhoven en woensdag 25 mei 1949 een visitatie aan Jutphaas-Dorp. Op het Kerkveld werd de prins Van Zutphen. Ten overstaan van jhr. L.E. voorgesteld aan het gemeentebestuur van Jutphaas. Naast de prins burgemeester de Geer van Oudegein (-) legde J.M.M. Hamers. Tot de verkiezingen van 22 juni 1949 bestond de raad uit: W. van den ze de zuiverings- en ambtseed af, zoals Akker (Katholieke Volkspartij KVP), J. Bomer (PvdA, 4e van links), C. van den Bovenkamp voorgeschreven in de Gemeentewet. De (Communistische Partij Nederland CPN), A. van Dam (PvdA), J.G. van Dijk (CH, naast de burgemeester van christelijk-histori- prins), R. Drost (PvdA), J. de Haan (CH), J.H. de Lange (KVP), Ph.J. van Leeuwen (KVP), schen huize (--/--) sprak P.W. Postema (CH), H.A.J. Schneiders (KVP), M. Sixma (PvdA), W.G.A. Sturkenboom (KVP), als voorzitter van de raad het welkomst- J. Veenendaal (CH) en uiterst rechts mevr. J.M. Donia-Brugman (PvdA) (bron: fotocollectie woord uit. De Geer achtte het een belang- St. Historische Kring Tolsteeg-Hoograven). rijk momentum in het bestaan van de gemeente Vreeswijk. Voor het eerst kreeg Op  december werden in het licht van de tember  werd ze onbezoldigd amb- een vrouw zitting “in het lichaam, dat aan herindeling in de regio Utrecht, waarbij tenaar van de burgerlijke stand, zodat in het hoofd der gemeente staat.” Een vrouw Hoograven overging van Jutphaas naar de trouwzaal van het Utrechtse stadhuis in de raad was volgens hem goed. De Utrecht, nogmaals gemeenteraadsverkie- ook een vrouwenstem pasgehuwden op- Geer hoopte dan ook dat zij zich spoe- zingen georganiseerd. In wat werd geka- riep met de zinssnede: “wat is hierop uw dig geheel zou thuis voelen in de kring rakteriseerd als ‘Groot-Utrecht’, verkreeg antwoord?” van (mannelijke) bestuurders. Met dit Donia-Brugman in  een zetel voor de “thuis-gevoelen” bedoelde spreker twee PvdA in de Utrechtse raad en nam zij ook Met het verlies van Hoograven en het zaken: dat zij net als de andere raadsle- zitting in de onderwijscommissie. In sep- vertrek van Donia-Brugman naar Utrecht den, spoedig zou blijkgeven van een hoge in , zou het acht jaar duren vooral- taakopvatting en dat zij ook zou deelne- eer opnieuw een vrouwelijk raadslid het men aan de gemoedelijke en aangename woord zou voeren in de raadszaal van samenwerking tussen raad en college. Jutphaas. In  werd dat mevr. M.B. Daarna volgde de verklaring van instal- van den Hout-Van der Hoek (Leeuwar- latie. Nog voor het einde van het jaar, den, ), dochter van een katholieke werd Mengerink door de burgemeester veehandelaar uit Leeuwarden. Gehuwd nogmaals gefeliciteerd, maar nu vanwege met Th.H.A. van den Hout, (-) gezinsuitbreiding. hoofd van de r.-k. jongensschool in Wijk bij Duurstede, nam deze oud-onderwijze- res als eerste vrouw voor de KVP, zitting in de Jutphase gemeenteraad.

Op woensdag 27 maart 1968 woonden leerlingen van de Christelijke lagere school Politicae Vreeswijk aan de Nedereindseweg de gemeente- In Vreeswijk werden geen vrouwen op- raadsvergadering van Jutphaas bij. Op genomen in de Noodraad. Dat gebeur- hun vragen over o.a. het instructiebad, de pas in de eerst gekozen naoorlogse de rolschaatsbaan, het ﬁetspad en de gemeenteraad. Eind februari  werd straatnaamgeving werd door het college tijdens een raadsvergadering een brief van B&W antwoord gegeven. Geheel links van het lid F.D. van der Vlies (PvdA) mevr. M.B. van den Hout-Van der Hoek voorgelezen waarin hij ontslag aanvroeg Bron: Archief gemeente Vreeswijk (bron: Utrechts Nieuwsblad, 28 maart 1968). vanwege gezondheidsredenen. Nu er (1940-1971), invnr 415.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Kort daarop werd ook de burgemees- het ‘vrouwelijk element’ in zijn gemeen- der meer raadslid Hardenbol-Regeling. ter gefeliciteerd met de komst van een te haar intrede deed. Hij hoopte dat ook Dankzeggend voor haar invulling van dochter. zij zich spoedig zou thuis voelen en haar tweeëneenhalf jaar lidmaatschap van de steentje zou bijdragen aan de welvaart raad, meende burgemeester De Geer van Het raadslidmaatschap van de eerste van de gemeente. Waarschijnlijk met de Oudegein te moeten vermelden, dat door vrouw in Vreeswijk heeft niet lang mogen recente ervaringen met het vertrokken haar vertrek het ‘vrouwelijk element’ duren, slechts drie jaar en drie maanden raadslid in het achterhoofd, maande De voorlopig uit de raad verdween, hetgeen scheidden haar van haar dood; op  au- Geer van Oudegein de gehele raad: “Men hij betreurde. Kiezers hadden het nu een- gustus  overleed Martina Mengerink dient in de raad niet de tegenstellingen maal zo beslist! Op  september werd “na geduldig gedragen lijden”, echtgenoot toe te spitsen, doch met begrip voor el- een nieuwe raad geïnstalleerd. Er zouden en drie kinderen achterlatend. Tijdens de kaars standpunt te ijveren voor de wel- in de jaren dat er nog sprake was van de eerste raadsvergadering (-) na haar vaart van de gemeente en haar inwoners.” gemeente Vreeswijk, geen vrouwelijke overlijden werd zij herdacht. De Geer Ook Zuidwijk-Hollinga zat slechts kort in raadsleden meer worden verwelkomd. bracht haar in herinnering. Dankbaar de raad (-), ofschoon haar poli- voor het feit dat zij haar belangstelling en tieke aspiraties zich al eerder hadden ge- Politica in Nieuwegein haar werkkracht in hoge mate had ingezet openbaard, aangezien haar naam reeds in In het vooruitzicht van het aanstaande voor de bevordering van de belangen der het voorjaar van  stond vermeld op samengaan van de gemeente Vreeswijk gemeente Vreeswijk en haar inwoners. de kandidatenlijst van de PvdA. en Jutphaas werden, vanwege de on- Daarna volgden enige ogenblikken van De procedure voor haar opvolgster was zekerheid over het exacte tijdstip van stilte. Vervolgens verzocht de gemeente- al in gang gezet. Partijgenote T. Harden- samensmelting, de gemeenteraadsver- secretaris de raadsleden acte de présence bol-Regeling (-) werd, na het kiezingen van  juni  in beide ge- te geven tijdens de begrafenis. Op  sep- doorlopen van de gebruikelijke procedu- meenten gewoon gehouden. Tijdens de tember sloot de gemeentelijke delegatie res, beëdigd op  december . Deze installatie van de wethouders op  sep- ter hoogte van het Raadhuisplein aan bij Friezin uit Wijns was gehuwd met de tember  beschouwde hij het als een het cortège op weg naar de Algemene Be- Vreeswijker Hermanus Hardenbol (- voorrecht dat een vrouw was verkozen graafplaats. Een rouwbeklag werd gezon- ); zij woonden in de Beatrixstraat. in het college van burgemeester en wet- den aan de familie waarin de bestuurders Voor beiden was het hun tweede huwe- houders. Hij wees Van den Hout-Van der stil stonden bij “hetgeen Uw Echtgenote lijk. Haar politieke aspiraties hadden zich Hoek op de moeilijke periode die haar als lid van de Raad in het belang dezer ge- reeds een aantal jaren eerder al geopen- wachtte, maar was ervan overtuigd dat zij meente heeft willen verrichten”. Het leven baard. Samen met Zuidwijk-Hollinga veel steun zou hebben van haar ervaring ging door. In dezelfde vergadering werd stond ze in april  al op de kandida- als raadslid, KVP fractievoorzitter en lid de geloofsbrief van A. van Beest onder- tenlijst van de PvdA. De burgemeester van de Kringraad Midden-Utrecht. Bij zocht, die op  november als raadslid zou verwelkomde Hardenbol-Regeling bij afwezigheid van de burgemeester trad zij aantreden. haar intrede en hoopte dat ze zich snel ook op als loco-waarnemend burgemees- zou thuis voelen, zich spoedig zou in- ter; zo had Jutphaas bij tijd en wijle de Ook Van Beest zou niet lang zitting heb- werken en op een goede relatie met de primeur van een vrouwelijke burgemees- ben in de Vreeswijkse gemeenteraad. Die raad. Deze keer werd er niet gerefereerd ter! Op  oktober nam de tweede vrouw relatief korte duur had een geheel andere aan het vrouw-zijn van het aantredend zitting in de raad: mevr. A.S.H.C. Hage- oorzaak. Zijn vertrouwen in college van raadslid. naar-van den Wijngaard voor de lijstver- B&W bleek ernstig geschokt, veroorzaakt binding (PvdA/PPR in het PAK). door een geschil over het handelen van Dat gebeurde wel tijdens de laatste verga- het college inzake de huisvesting van dering van de oude raad op  juni , Van alle vrouwen ( van in totaal ) zijn gezin. Als gevolg van zijn plotselinge waarin afscheid werd genomen van on- wier namen voorkwamen op de kan- vertrek ontstond opnieuw een vacature. didatenlijst van  mei  voor de ge- Mevr. J.D.G. Zuidwijk (-), gebo- meenteraadsverkiezing zou opmerkelijk ren Hollinga werd namens de PvdA lid genoeg uiteindelijk maar één enkele van de Raad. Gehuwd met G.A. Zuidwijk vrouw - mevr. M.B. van den Hout-Van (-), rivierpolitie nadien wacht- der Hoek - plaatsnemen in de eerste raad meester bij de rijkspolitie, woonde het van de gemeente Nieuwegein (-)! r.-k. gezin uit Den Haag, met vier kinderen aan de Utrechtsestraatweg, nadien Epiloog Zuidstraat. De viering ‘ jaar Kiesrecht’ zou officieel op  december  van start Na goedkeuring van haar geloofsbrieven zijn gegaan. Van een officiële aftrap in vonden beëdiging en installatie plaats de Haagse Ridderzaal in aanwezigheid op  oktober , na het uitspreken van het staatshoofd en georganiseerd van de eden van zuivering en trouw. De door Prodemos en het Ministerie van burgemeester sprak zijn welkomstwoord, Raadslid T. Hardenbol-Regeling met naast Binnenlandse Zaken, is jammer genoeg waarin hij zich opnieuw verheugde over haar burgemeester jhr. L.E. De Geer van niets terechtgekomen. De Voorzitter van het feit dat een vertegenwoordigster van Oudegein (bron: particuliere collectie). de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  voorbehouden aan mannen en vrouwen of zelfs roeping gezien en kennelijk niet van  jaar en ouder, om van het kies- als een ‘baan’. recht voor groepen personen, die wor- De politieke opvatting van de vrouwelij- den vermeld in de introductie van deze ke raadsleden was eenzijdig gekleurd. De bijdrage, maar niet te spreken. Met haar SDAP/PvdA domineerde het ‘vrouwelijk aankondiging dat de Kamer pas in  element’ in de politiek in beide gemeen- zèlf een viering zal organiseren, veron- ten; één KVP’ster, tevens van katholieken achtzaamt de Kamervoorzitter ook het huize, was na de Tweede Wereldoorlog historische feit dat mevr. Suze Groene- alleen te vinden in de Jutphase gemeen- weg namens de SDAP als eerste vrouw teraad. De vier aanhangsters van de PvdA Burgemeester F.J. (Frans) Hermsen (1926- haar entree maakte in de Tweede Kamer hadden allen dezelfde Nederlands-Her- 2003) en mevr. Maria Bonifasia van den na de verkiezingen op  juli . De eer- vormde geloofsachtergrond, terwijl één Hout-Van der Hoek, na overhandiging ste vrouw in de Eerste Kamer was mevr. Vreeswijkse partijgenote het katholieke van erepenning en oorkonde van de Cary Pothuis-Smit (-) die in  geloof praktiseerde. Tot slot kwam het gemeente Nieuwegein, ter gelegenheid tussentijds voor de SDAP werd gekozen. raadlidmaatschap voor Vreeswijk door van haar afscheid als gemeenteraadslid van Na  zou het vrouwenkiesrecht voor de drie vrouwelijke raadsleden ruwweg Nieuwegein vanwege haar terugkeer naar velen - zelfs binnen de vrouwenbewe- neer op zes ‘dienstjaren’ binnen een totaal haar geboortegrond in Friesland in 1977. ging - nog lang worden beschouwd als van  ‘raadsjaren’, wat voor Jutphaas re- een controversiële kwestie. Ook door sulteerde in  ‘dienstjaren’ van vier vrou- vrouwen werd de parlementaire poli- welijke raadsleden binnen een totaal van maakte bezwaar. Daarmee negeert zij de tiek nog lang gezien als een ‘mannelijk’  ‘raadsjaren’. Vreeswijk bleef met bijna historische ontwikkeling van de totstand- domein. % beduidend achter op Jutphaas waar koming van de politieke rechten voor en het ‘vrouwelijk element’ % bedroeg in door vrouwen én voor en door mannen; Gedurende de jaren - werden in vooral de periode -. een proces dat ver teruggaat in de negen- het totaal slechts zeven vrouwen raads- tiende eeuw. lid in oud-Nieuwegein; drie in de gemeenteraad van Vreeswijk (-) Tegen de achtergrond van een wereld- en vanaf , met uitzondering van de oorlog (-) en dreigende, (wereld) jaren -, vier in de gemeente- revoluties kwam in het neutrale Neder- raad van Jutphaas. Waren de Vreeswijk- land eerst het algemeen kiesrecht voor se raadsvrouwen afkomstig uit Utrecht, mannen, gecombineerd met het passief ’s-Gravenhage en Tietjerksteradeel; hun kiesrecht voor vrouwen tot stand door de Jutphase collega’s - allen wonend in wijziging van de Grondwet van  decem- Hoograven - waren geboren in Utrecht, ber . Toen werd elk beletsel tegen het Amsterdam en Leeuwarden. Toeval of vrouwenkiesrecht geschrapt: “… de be- niet, als men de herkomst op provinciaal lemmeringen tegen de bevoegdheid der niveau taxeert, dan blijkt dat zij in beide vrouw om te kiezen, [zijn] uit de grond- gemeenten afkomstig waren uit de pro- wet (…) gelicht en deze kwestie [wordt] vincies Utrecht, (Noord/Zuid-) Holland Vóór aanvang van de bouw van vier aan den gewonen wetgever (…) overge- en Friesland! In alle zeven gevallen ging torenﬂats aan het Van Herwijnen- en laten.” De Kieswet werd binnen de luttele het om gehuwde, vrouwelijke raadsleden, Wenckebachplantsoen, werden tussen tijdspanne van  maanden veranderd, in de leeftijdscategorie van  tot  jaar gemeentebestuur en bestuurders van waardoor het actief kiesrecht ook voor (Vreeswijk) en van - jaar in Jutphaas. de woningbouwvereniging Jutphaas vrouwen mogelijk werd ( mei ). In Nederlandse, gehuwde vrouwen waren in besprekingen gevoerd. Herkenbaar  werd het actief vrouwenkiesrecht de jaren veertig-vijftig over het algemeen zijn burgemeester Th. baron De Smeth opgenomen in de Grondwet. huisvrouw. De vrouwelijke raadsleden in van Deurne (staand), met naast hem Vanaf dat moment wordt weliswaar beide gemeenten maakten daarop geen respectievelijk wethouder Van den Hout- gesproken van algemeen kiesrecht in uitzondering, want een raadslidmaat- Van der Hoek en raadslid mevr. Hagenaar- Nederland, maar dat was vooralsnog schap werd als parttime openbaar ambt van den Wijngaard.

Het ‘vrouwelijk element’ in het gemeentebestuur van Nieuwegein -heden: eerste vrouwelijke raadslid: M.B. van den Hout-Van der Hoek (KVP) - eerste vrouwelijke wethouder: C.A. Buursema-Kassel (VVD) - G.N. van der Nat (PvdA) ex aequo - eerste vrouwelijke griffier: A.G. Joosten - eerste vrouwelijke gemeentesecretaris: P.J.M. Liebregts -heden eerste vrouwelijke burgemeester: aanstaande?, maar dan bestaat Nieuwegein meer dan  jaar!

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Vrouwen nog steeds te weinig zichtbaar

verkiezingen voor Nieuwegein. Toen “Eigenlijk was ik nooit heel bewust met Corrie van Rooijen moeten ze bij de PPR gedacht hebben ‘vrouw-zijn’ en ‘feminisme’ bezig, ik deed Geboren in  “er was toch een huisvrouw die wat van gewoon mijn werk.” “Reacties als ‘die -: Gemeenteraadslid PPR zich liet horen over speelgelegenheden. vrouw met het haar op de tanden’, ter- -: Gemeenteraadslid voor Misschien wil zij wel voor ons op de lijst.” wijl eenzelfde houding bij een man ge- GroenLinks “Zo ben ik erin gerold. En ik Corrie kwam waardeerd werd, zijn heel onprettig. Het -: Wethouder voor meteen op de tweede plaats te staan.” werpt je iedere keer een stuk terug en is GroenLinks Corrie had heel bewust gekozen voor lid- niet goed voor je zelfvertrouwen. Maar ik -: Raadslid en fractie- maatschap van de PPR. Zij had geconsta- ging wel door.” voorzitter GroenLinks teerd dat er door het Beleid structurele Achteraf is Corrie trots op zichzelf en misstanden gecontinueerd werden. De vindt ze het sterk dat ze haar standpunt PPR van Bas de Gaay Fortman en Ria Be- vast kon houden, ook als ze de enige was Corrie van Rooijen was de tweede vrouw ckers gaven haar hoop voor verandering. met het betreffende standpunt en ook nog in de Nieuwegeinse gemeenteraad. Me- “Ik werd lid met het oog op de uitkomsten eens een vrouw was in het gezelschap. vrouw M.B. van den Hout-van der Hoek van rapport van de Club van Rome dat Van Rooijen vindt het belangrijk dat (KVP) ging haar voor. Zij werd al in  toen al aangaf dat de wereld aan milieu- vrouwen politiek actief zijn, al was het al- beëdigd en bleef actief tot in . Corrie problemen ten onder zou gaan als er geen leen al omdat vrouwen meer dan de helft volgde in  de heer D.A.M. Oddens maatregelen zouden worden genomen van de bevolking uitmaken. Maar in het op. Als je alle periodes bij elkaar op zou en dat er grote landverhuizingen zouden algemeen vindt ze dat vrouwen ook meer tellen, dan is zij  jaar actief geweest als gaan plaatsvinden. De tweede reden was oog hebben voor het geheel. “Ik ben voor raadslid, fractievoorzitter en wethouder. de andere kijk op wat toen nog ontwikke- ‘gemengd’ maar vrouwen moeten nog wel Corrie ’s politieke belangstelling en soci- lingssamenwerking werd genoemd. Wat over drempels heen. En daar heb je elkaar ale betrokkenheid kreeg zij van huis uit door de PPR als een plicht en geen gunst voor nodig en soms extra stimulans en mee. werd gezien vanwege het achterblijven ondersteuning voor vrouwen.” “Bij mij zijn dingen organisch gegaan, van de ontwikkelingen aldaar.” In deze tijd ziet Corrie dat de emancipatie ik heb niet zulke hele bewuste politieke van vrouwen nog niet helemaal bereikt is. stappen gezet.” “Na een jaar ging het enige gemeente- “Als er een man is die wethouder wil wor- Haar sociale gevoel en gevoel voor recht- raadslid voor de PPR, een man, weg. den, zal het geen vrouw worden. Ik heb vaardigheid zijn altijd sterk geweest. Als Die kon ergens anders een baan krij- het zien gebeuren, alhoewel iedereen het verpleegkundige zette ze zich eind jaren gen. Mannen doen dat gewoon, hè? Ik zal tegenspreken.” ’ van de vorige eeuw in om patiënten snap dat niet. En toen moest ik in de “Onze premier Rutte zegt dat hij voor meer inspraak te geven. “Dit kwam van gemeenteraad.” kwaliteit gaat en vervolgens kan hij geen binnenuit maar bleek ook een politiek “Ik voelde me eenzaam, weinig gesteund. vrouwen vinden. Mannen worden blijk- thema te zijn.” Gemeenteraadslid worden was toen in baar beoordeeld op andere kwaliteiten, Nieuwegein nog een zaak van notabe- anders zou hij zeker voldoende vrouwen len. Dit betekende dat je al lange tijd in hebben gevonden.”Van Rooijen legt de Jutphaas of Vreeswijk moest wonen, on- schuld niet alleen bij de mannen. Zij vindt derwijzer zijn, hoofd van een school of de ook dat vrouwen hun invloed te weinig vrouw daarvan. Een beetje een kliekje.” gebruiken om het handelen van politici te Volgens Corrie was de algemene gedachte beïnvloeden. Bijvoorbeeld in actiegroepen toen nog dat vrouwen eigenlijk niet in de en bewonersgroepen zijn het vooral man- politiek hoorden. “Een meneer in de raad nen die in besturen zitten en het woord heeft me ook eens letterlijk gezegd “wat voeren“ Vrouwen zullen vast en zeker wel doe jij hier, ga naar je keuken”. Later is dat ergens hun invloed laten gelden, maar ze V.l.n.r. mevr. Buursema (vvd en wethouder goed gekomen. Hij heeft toen gezegd mij zijn nog altijd te weinig zichtbaar.” tussen 1982 en 1886), mevr. v.d. Molen (VVD) te respecteren. Maar in die tijd … er was en mevr van Rooijen-Kuiper (PPR/PSP). geen enkele man die het voor me opnam. Dat was echt schokkend. Ik kan er nog In  kwam ze met haar man in Jutp- steeds emotioneel van worden.” haas wonen. Ze was zwanger. “Er was Het was hard werken. Corrie las ’s nachts niets voor kinderen te doen en eigenlijk ter voorbereiding de gemeenteraadsstuk- was er überhaupt niets te doen. Hierdoor ken omdat ze overdag de zorg voor haar had ik een afgesloten en eenzaam gevoel. twee dochters had. Vanaf de jaren ’ van Al snel vond ik dat er speelgelegenheid de vorige eeuw heeft Corrie in een pret- voor kinderen moest komen. Er kwam tiger en meer ondersteunend team ge- iemand van de krant bij me langs die me werkt. Dit was in de tijd na de oprichting Corrie van Rooijen opent in 2004 de nieuwe vroeg wat het probleem was.” En onder- van GroenLinks (), waarin de PPR leeszaal van het gemeentearchief in het tussen kwamen er in  gemeenteraads- was opgegaan. gemeentehuis aan de Martinbaan.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Het gebruik van de stemmachine in Nieuwegein 1980-2009

Rond 1970 werd in ons land op uitgebreide schaal gestemd met behulp van stemmachines. Juist in die periode werd door minister H. Beernink hard gewerkt aan de totstandkoming van Neêrlands jongste gemeente: op 1 juli 1971 was de gemeente Nieuwegein een feit. Voor haar eerste gemeenteraad werden in de op te heffen gemeenten Jutphaas en Vreeswijk op 26 mei 1971 verkiezingen gehouden met zes partijen. De verkiezingen waren georganiseerd vanuit de gemeente Jutphaas. Het verkiezingsmateriaal voor zes stembureaus, waaronder 8.000 stembiljetten en 4.000 huis- aan-huisbiljetten, was reeds in maart 1971 voor rekening van de nieuwe gemeente besteld. Kortom, de kiesgerechtigden brachten hun stem uit op traditionele wijze. Het zou tien jaar duren voor de gemeente Nieuwegein overwoog gebruik te maken van elektronische stemmachines. De goede ervaringen van verschillende gemeenten met dergelijke apparatuur tijdens de verkiezingen voor het Europese Parlement op 7 en 11 juni 1979 vormden in Nieuwegein pas aanleiding om de stemmachine te introduceren tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 26 mei 1981.

De investering in mechanische stem- Incidenten stemmachine de herstelknop weigerde. machines werd in  begroot op De introductie van de eerste elektroni- Dat apparaat werd snel verwisseld met € .,. De meerkosten ten opzichte sche stemmachines in Nieuwegein ver- een van de reserveapparaten. Ter on- van de traditionele stemprocedure wer- liep niet geheel volgens plan. Zo viel op dervanging van dergelijke calamiteiten den geschat op € , per jaar, maar  mei , tussen de middag, in twee werden vanaf het allereerste begin reser- die wogen ruimschoots op tegen de voor- stembureaus, o.a. in de wijk Doorslag, de ve-exemplaren achter de hand gehouden, delen. Voor de jaren dat er geen verkie- stroom uit. De gemeente was niet voor eerst twee en vanaf  drie. zingen waren, moest wel een extra bedrag één gat te vangen en hield accu’s achter de Elders in het land klonken ook minder worden gereserveerd. Alle oorspronkelij- hand. Indien zich een stroomstoring zou positieve ervaringen met de elektroni- ke bedragen in guldens uitgedrukt, zijn voordoen, stonden in de periode - sche stemmachine. Dat gaf in april  omgerekend naar euro’s (berekend met  in Garage Sangers aan de Kruyder- voor de gemeente Middelharnis aanlei- gebruikmaking van www.iisg.nl/hpw/cal- laan, eerst zes, nadien acht accu’s klaar. ding een enquête te houden onder andere culate-nl.php). Ambtenaren kregen die dag de elektro- gemeenten. Kiezers gebruikten vaak de nische stemmachines binnen  minuten knop áchter de naam van de verkiesba- Op  mei  werden de eerste vijf- ‘Accu-raat’ weer aan de praat, een woord- re persoon in plaats van die van vóór de tien stemmachines in gebruik genomen. speling te lezen in het Nederlands Dag- naam. In % van de gevallen werd de her- De invoering zou geleidelijk verlopen blad. Gereformeerd gezinsblad. stelknop gebruikt. Uit de correspondentie en men streefde naar volledige invoe- Nieuwegeiners, die vóór de storing had- die Middelharnis met de Kiesraad voer- ring van het elektronisch stemmen. Bij den gestemd, hoefden niet opnieuw te de, bleek toen al de overweging te bestaan aanvang kregen niet alle stembureaus de stemmen. De stemming was opgeslagen het landelijk gebruik van stemmachines beschikking over een door Samsom Effi- in een geheugenkaart. Het oponthoud te stoppen. Nieuwegein liet Middelhar- ciency BV in samenwerking met Nedap was er echter debet aan dat ook ná . nis weten dat het de stemmachine vanaf NV ontwikkelde machine. uur nog werd gestemd. Dat was in strijd  vier keer had gebruikt, het inmiddels met de Kieswet. De meer dan  stem- om  exemplaren ging en dat er “weinig men, uitgebracht ná dat tijdstip, werden verschil” bestond in het stemproces met dan ook ongeldig verklaard. of zonder stemmachine. Het foutief stem- Na een eerste evaluatie bleek de prognose men werd als nihil gekwalificeerd. Wel inzake het aantal stembureaus te optimis- werd aanbevolen de kiezer een informa- tisch. Het argument dat er minder stem- tief “verhaaltje” aan te bieden en kleur- bureaus nodig zouden zijn als gevolg van gebruik op het paneel aan te brengen. de invoering van de stemmachines, bleek Geadviseerd werd het aantal kiezers per te optimistisch ingeschat. Noodgedwon- kiesdistrict terug te brengen naar . à gen zou dat eind  leiden tot aanschaf . kiezers. van negen extra stemmachines. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken Tijdens de Tweede-Kamerverkiezingen (BIZA) hield in de herfst van dat jaar vol op  september  bleven storingen in dat er sprake was van een kleine foutmar- het gebruik van de stemmachines beperkt ge in het gebruik van de knoppen vóór en tot twee incidenten; van één machine áchter de naam van de kandidaat. Van- Het bedrijfsklaar maken van een moest het geheugen worden overgezet daar dat BIZA Samsom adviseerde met elektronische stemmachine tijdens de op een ander apparaat om het afdrukken aanpassingen te komen om toekomstige verkiezingen in 1982. mogelijk te maken, terwijl van een andere verkiezingen vlekkeloos te laten verlopen.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |   Aanpassingssets, bestaande uit nieuwe ren uitgevoerd en dubbel stemmen was het hele verkiezingsproces door te laten stemstrookvensters, een aluminium kop- onmogelijk. lichten door de Kiesraad. Dat leidde in lijst en zelfklevende sticker ‘Knop voor Voor de Tweede-Kamerverkiezingen september  slechts tot de politieke kandidaat indrukken’, werden Nieuwegein van  mei  ontvingen abusievelij- wens dat er moest worden voorzien in nog in november van datzelfde jaar tegen ke niet-Nederlanders een oproepkaart. een wettelijke schouwings-, toetsings- en een bedrag van € ., aangeboden, Volgens de gemeente was bij de uitdraai goedkeuringsprocedure van de uitslagbe- ruim voor de provinciale verkiezingen gebruik gemaakt van een verouderd com- rekeningsprogrammatuur en een certifi- van  maart . Naast deze aanschaf- puterprogramma van de Gemeentelijke cering van stemcomputers. Aanpassing kosten was er vanaf  ook nog sprake BevolkingsAdministratie (GBA). Volgens van de Regeling () bleef echter uit. van een inspectie- en onderhoudsabonne- de Kieswet mogen alleen mensen ouder Het hele onderwerp verdween naar de ment vooraf aan iedere verkiezing. dan  jaar met de Nederlandse nationa- politieke achtergrond. Het dossier stem- liteit stemmen voor de Tweede Kamer. computers raakte verweesd zoals de Kostenoverzicht in € inzake de aanschaf Dezen kregen (te) grote, aloude papieren ‘Commissie Besluitvorming Stemmachi- stemmachines excl. verzekeringskosten kieslijsten onder ogen, aangezien Nieu- nes’ in  treffend zou constateren. jaar Samsom-krediet wegein enkel de beschikking had over 1981 163.975 verouderde stemmachines. Niet alleen 1982 89.235 in Nieuwegein werden noodgedwongen 1983 19.190 de oude stembus en het traditionele rode 1984 -1985 34.000 potlood weer uit de catacomben van de 1988 10.330 gemeentehuizen gehaald. 1989 11.600 aanpassingen aan tafels etc. Van machinaal naar digitaal Gemeenteraadsverkiezingen (--), Pas in de gewijzigde Kieswet () werd maar ook die voor de Tweede-Kamer bepaald dat de raad of het gemachtigd (--) verliepen niet geheel volgens college van B&W kon toestaan anders het boekje; maar wel in Nieuwegein! De dan met stembiljetten te laten stemmen, landelijke pers- en de vakbladen rappor- op voorwaarde van ministeriële goed- teerden er uitgebreid over in het verkie- keuring van de gehanteerde techniek. Er zingsjaar. Intussen was de mechanische ontbraken echter specifieke bepalingen stemmachine getransformeerd tot stem- inzake technische eisen, normerings- en computer. De landelijke politiek en het toetsingskader . Vanaf  werd getoetst departement van BIZA lieten na de regel- aan de hand van een TNO-rapport, maar geving inzake gebruik en betrouwbaar- er werd geen rekening te gehouden met heid van stemcomputers te actualiseren. Loesje, ‘democratie en actie, Politiek en eisen voor onder andere de software. In- Het belang van een toetsingscriterium maatschappij (Landelijke serie. 1 april tussen leek de opmars van het gebruik voor het stemgeheim werd onderkend, 1998), in: https://www.loesje.nl/ van stemmachines niet te stuiten. maar het ontbrak aan een procedure voor posters/?search+stemcomputer uitslagberekeningsprogrammatuur. Die Succes verzekerd? problematiek zou zelfs in  nog niet ‘Stemmachine verdringt rode kiespot- zijn verholpen! Hertelling, onmogelijk bij Verweesd dossier lood’ kopte het Nieuwsblad van het het mechanisch tellen, maar realiseerbaar Ondanks het bestaan van meerdere aan- Noorden aan de vooravond van de gein een digitale omgeving, bleek ook na bieders van stemmachines had tegen het meenteraadsverkiezingen van . In beide verkiezingen onmogelijk. Het werd einde van de eeuw Groenendaal Bureau vergelijking met vier jaar ervoor steeg wel een eis. De roep om een nieuw type voor Verkiezingsuitslagen % markt- het aantal van % naar de helft van de stemcomputer werd steeds luider, ook aandeel van stemmachines weten te ver- kiezers en waren voor  de verwach- vanwege de wens het monopolie van de werven. De praktijk rond  bestond tingen hooggespannen als + % van leverancier te doorbreken. Tot slot be- daaruit dat de verkiezingsuitslag met de kiesgerechtigden zou gaan stemmen pleitte de staatssecretaris de papieren uit- de computer werd berekend, maar dat met een stemmachine. Een stemmachine draai van het ‘stembewijs’. slechts incidenteel handmatig werd ge- kostte toen € .,, maar dat bedrag controleerd. Eind  verliet de raad het kon binnen zes à zeven verkiezingen weer Vanaf  was er geen sprake van door- ministerie van BIZA, waardoor het pas worden terugverdiend door besparingen ontwikkeling van de stemmachine, echt een zefstandig, onafhankelijk orgaan op stemlokalen, stembiljetten, personeel terwijl de -uurseconomie een flexi- werd. Twee jaar later zou de Commissie én rode potloden! Ook het tijdrovende beler verkiezingsproces vorderde met Inrichting Verkiezingsproces voorstellen (her)tellen van de stemmen werd verme- gebruikmaking van plaatsonafhankelij- doen betreffende de herinrichting van het den, aangezien de uitslag er met één druk ke hulpmiddelen, zoals ‘stemzuilen’ of héle verkiezingsproces. op de knop per kiesdistrict uitrolde. TNO het internet. De Kiesraad, verstrengeld stond garant voor de betrouwbaarheid met een oligopolie van aanbieders van Einde in zicht van het apparaat. Keuring op gebruiks- stemmachines, stelde zich te kwetsbaar Ná de gemeenteraadsverkiezingen (-- vriendelijkheid en betrouwbaarheid wa- op. In de herfst van  werd besloten ), maar vóór de verkiezingen van

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  de Tweede Kamer (-) en die van programma ÉénVandaag (AVRO/TROS, gebruik van stemcomputers met al zijn Provinciale Staten (--) werden tij- --). technische en procedurele tekortkomin- dens de eerste naturalisatieceremonie in gen moest worden erkend; het stem- Nieuwegein op  augustus  (wet- De commissie besluitvorming stemma- gedrag kon worden ‘afgetapt’. Daarmee telijk verplicht vanaf  oktober ) de chines constateerde dat het departement kwam een van de basisprincipes van de zogeheten ‘nieuwe’ Nederlanders wegwijs van BIZA in de jaren - het democratie in gevaar: vrije én geheime gemaakt in het hanteren van de stemma- dossier stemmachines/-computers on- verkiezingen! Voor gemeenten, waaron- chine, opdat zij reeds in november voor voldoende op waarde had geschat. Ac- der Nieuwegein, had enkel het gemak van het eerst gebruik konden maken van hun tualisering van weten regelgeving was het gebruik van de stemcomputers geteld. kiesrecht. Zou dat gaan lukken? achterwege gebleven door het ontbreken Bijna alle gemeenten hadden tot  in van ambtelijke én politieke sturing. Dit ieder stembureau één of meerdere stem- In aanloop naar de vervroegde Twee- terwijl de Kiesraad in zijn rol als advies- computers geplaatst. Met de introduc- de-Kamerverkiezingen (--) ont- college in de periode - meerma- tie van de stemcomputer in Amsterdam stond namelijk een groot publiek debat len gewag had gemaakt van de noodzaak () sloot de hoofdstad zich als een over integriteit, veiligheid, betrouwbaar- procedures te herzien. Daarnaast bleek er der laatste gemeenten aan, maar was in heid van stemcomputers. Eerder was zelfs sprake van een teveel aan onderling ver- aanloop naar de Provinciale Statenver- een stichting in het leven geroepen, met trouwen tussen overheid en leveranciers kiezingen (--) een van de eerste de leus “wij vertrouwen stemcomputers van stemcomputers. Zij hielden elkaar die de oude stemprocedure weer uit de niet”. Zij kocht exemplaren en toetste niet scherp voor wat betreft de eisen aan kast haalde. Na ruim  jaar gebruik van soft- en hardware. Wat bleek; het stem- apparatuur én software. Een uitslagbe- stemmachines/-computers, werd van- geheugen kon worden gemanipuleerd rekeningsprogrammatuur ontbrak, de af  weer ‘ouderwets’ gestemd. In en geherprogrammeerd. Geluidssignalen broncode werd niet openbaar gemaakt heel het land was het voorlopig gedaan konden elders worden opvangen waar- en er was geen risico- en dreigingsanaly- met het gebruik van de stemcomputer door het stemresultaat ook buiten het se voorhanden. Buitenlandse ervaringen en keerde het vertrouwde stemhokje, stemhokje bekend raakte! Nederland en adviezen werden genegeerd. Voor de het papieren stembiljet én het rode pot- bleek het land waar stemmachines het kiezer bleek er geen enkel moment van lood weer terug, ook in de gemeente minst veilig waren. De resultaten werden verificatie ingericht. Daardoor viel niet Nieuwegein! wereldkundig gemaakt via de eigen web- te ontkomen aan een publiek en politiek site, de landelijke pers en via het televisie- debat. Kritiek uit de samenleving op het

Herstemming nieuw fouten gemaakt bij de bediening noemde stemlokalen maakten van de van stemmachines. Daardoor verliep de aangeschreven . kiesgerechtigden verdeling van restzetels onjuist. Volgens slechts . opnieuw gebruik van hun de VVD-fractie werden twee stemmen stemrecht;  meer dan op  maart. ten onrechte toegekend aan het CDA. In Dit alles kostte uiteindelijk Talip Demir- stembureau  ‘Klimop’, z o b l e e k a c h t e r a f , han, lokaal CNV-medewerker, zijn be- waren twee stemmen uitgebracht door oogd zetel voor het CDA, maar leverde één persoon omdat de stemmachine door de VVD het raadslid M.A.M. (Rien) van een lid van het stembureau te vroeg was Lamoen op. Deze perikelen haalden zelfs vrijgegeven, terwijl in stembureau  ‘De de landelijke pers. Botter’ één stem teveel was uitgebracht. Het stembureau nr.  verklaarde dat een aanzienlijk aantal stemgerechtigden moeilijkheden had met de bediening van de knoppen en dat vaak de hersteltoets moest worden ingedrukt. De oude raad besloot vervolgens vier kandidaatraads- leden niet toe te laten tot de nieuwe raad; Bron: Secretariearchief van de gemeente zij belandden in de ‘wachtkamer’! Op  Nieuwegein (1971-1990), invnr. 2245. april  werden dan ook slechts  van de  personen geïnstalleerd. In de lokale Installatie van de 4 nieuwe raadsleden in Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen pers werd het collectief van raadsleden 1986 door burgemeester Harmannus (Mans) op  maart  werden in twee van zelfs als ‘noodraad’ getypeerd! Flik (1925-2011). 5e van links J.H. (Jan) de  stemdistricten Wijkersloot (in de Uiteindelijk vond de herstemming plaats Remie. 7e van links G.N. (Riet) van der Nat, r.k school ‘Klimop’) en Fokkesteeg-mid- op  mei, gelijktijdig met de verkiezin- W.H.M. (Wil) Sluis, en daarnaast H.A. (Henk) den (openbare school ‘De Botter’) op- gen voor de Tweede Kamer. In de ge- Balvers.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Verkiezingen; militaire operatie met grote verantwoordelijkheid

“In december begon het wel weer te kriebelen”, vertelt John ten Heuvel, verantwoordelijk voor de logistiek bij de verkiezingen. John is sinds 2010 betrokken bij de organisatie van alle tien de verkiezingen die de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Samen met het team Burgerzaken, openbaar domein en enkele honderden vrijwilligers maakt hij het mogelijk dat wij gebruik kunnen maken van ons democratisch recht; ons stemrecht.

opkomst soms twee stembureaus op één slot en grendel opgeslagen in zeecontai- locatie ingericht. Op zich is die opkomst ners en koffers. lastig te voorspellen omdat je overal in de stad mag stemmen en niet verplicht bent In oktober start ook het werven van naar het stemlokaal welke op je stemkaart stembureauleden. Nu zijn dit er meer staat te gaan. vanwege de dubbele verkiezingen;  in De hele voorbereiding valt onder de af- plaats van  incl. voorzitter en vicevoor- deling Stadswinkel, team Burgerzaken. zitter. Zij moeten allemaal via e-learn- John: “Een paar mensen krijgen ieder  ing een test doen. De stembureauleden of  stemlocaties onder zich en regelen krijgen een vergoeding voor hun zware de verdere afstemming. Het voelt als een werk. Hun dag duurt van . tot veelal militaire operatie met grote verantwoor- na middernacht. delijkheden. Wat niemand wil is dat er zaken mis gaan, waardoor het stemmen Voorafgaand aan de Gemeenteraadsver- in het gedrang komt of je gemeente ne- kiezing wordt voor vier jaar een hoofd- gatief in de pers. Het is dan ook een heel stembureau met  leden ingesteld. Het fijn gevoel als alles goed verloopt.” hoofdstembureau treedt ook op als cen- In november en december begint het traal stembureau. De burgemeester is de John ten Heuvel met Wilma Viergever voor werk. De opdracht wordt aan de leveran- voorzitter. De plaatsvervangend voor- container met stemhokjes. cier van de tegenwoordig voorbedrukte zitter en andere leden worden door het borden gegeven. Voor de medewerkers van Openbaar Domein is het daarmee Voor de komende gemeenteraadsverkie- een stuk simpeler geworden. Ze hoe- zingen in maart  begon het allemaal ven ze enkel nog maar te plaatsen. En er in oktober met het aanschrijven van de hoeft door de partijen niet meer geplakt locaties voor mogelijke stembureaus. te worden. Sommigen vinden dat jam- Daarbij is een goede spreiding over de mer, maar velen niet. Op de Gemeente- stad belangrijk en worden bij een hoge werf ligt alles voor verkiezingen achter

CronyckCrC ono ycck dede GeynGeyeyn |   jajjaaraara KieswetKieieswswetet - februarifebebruuarari  Jeffrey (25jr): gevoel van een ‘thuiswedstrijd’ Jeffrey begon op zijn 16de als alleenstaanden, die graag een “praatje” gen wat er onder hen leeft en speelt! willen maken. Het gesprek met de jongeren zelf is stemmenteller op het stembureau Ik vind het vooral belangrijk dat ie- belangrijk! Laat jongeren zien wie de bij JSV Nieuwegein. “Het was dereen, jong, oud, allochtoon of au- gezichten in de Nieuwegeinse politiek voor mij een bijbaantje, maar tochtoon al dan niet zijn stem kan zijn en wat zij voor jongeren kunnen ik vond het ook erg leuk en uitbrengen. Dat is vrijheid! betekenen! Jeffrey is niet erg bekend met de lokale Gemeenteraadsverkiezingen onder- interessant om mee te helpen. politiek. “Ik weet wel wie onze burge- scheiden zich volgens Jeffrey een bé- Hierdoor heb ik meer over de meester en wethouders zijn. Maar met tje van andere verkiezingen. “Vooral politiek geleerd. Nu ben ik al enkele een relatie, baan, sport en andere ver- tijdens de verkiezingsavond op het ge- jaren bij alle verkiezingen actief plichtingen, is het lastig om “actief bij meentehuis staan alle gezichten van de te houden” wat er speelt. Het is veel lokale politici op spanning en voelt het als stembureaulid en voorzitter. gemakkelijker als het via de televisie of alsof je middenin een “thuiswedstrijd” Het is leuk om contact te hebben met op social media, voorbij komt. zit, in afwachting van de prognose!” de ‘kiezers’! Soms zijn het bekenden De lokale politici zouden via social uit de wijk, maar vaak ook ouderen en media of vlogs jongeren kunnen vra-

Chris Kerkhof: “Lange dag als het regent” Het teamwerk is wat Chris Kerkhof Chris Kerkhof heeft zich ook voor sinds die losgelaten is, is de opkomst de komende gemeenteraadsverkie- minder geworden. De opkomst is niet (81jr) aanspreekt waar het zijn zingen weer aangemeld als stembu- goed te voorspellen, maar als de zon werk voor het stembureau in reaulid. “Ik kreeg tot mijn verbazing schijnt dan weet je in ieder geval ze- Jutphaas betreft. Al vele jaren deze keer een telefoontje of ik het ge- ker dat het een betere dag wordt, dan geniet hij van zijn samenwerking zien mijn leeftijd nog wel aan kan. Ik wanneer het regent. Dan kan de dag voorzie geen problemen, omdat ik zo erg lang duren.” met Ton Sleurink, de voorzitter langzamerhand precies weet waar ik Behalve de samenwerking met de an- van het stembureau op Kerkveld. aan begin. En veel zwaarder dan de dere stembureauleden, zorgen ook Ook zijn vrouw Lenie schoof Tweede Kamerverkiezingen zal het anderen dat er een goede sfeer is. “We verschillende keren aan als toch niet worden. Toen had ik, net als hebben altijd een pot snoep op tafel iedereen trouwens, vooral tijdens het staan voor de kinderen. Ik vind het gewoon lid van het stembureau. tellen wel af en toe een zweetdrup- goed als ouders kinderen laten zien peltje op mijn voorhoofd. Er deden dat stemmen belangrijk is.” zoveel partijen mee, dat het lastiger was om die enorm lange stembiljetten Lenie Kerkhof doet nu niet meer mee: te tellen. Dat was echt vreselijk, want “Ik hoefde als laatste achter de tafel als je één stem mist, dan kun je weer er alleen maar op toe te zien dat het helemaal opnieuw beginnen. Wat dat stembiljet ook daadwerkelijk in de bus betreft mogen de stemmachines van werd gedaan. Dat vond ik saai werk mij meteen weer terugkomen. Druk om te doen. De vele bekenden die je op de knop en de uitslag kwam er zo op zo’n dag weer even spreekt, waar- uitrollen.” onder de vrouwelijke postbode, die Kerkhof vindt het echt leuk om te ons jarenlang verwende met een grote doen en dat heeft ook alles te maken doos snoep, zorgden ervoor dat ik het met Ton Sleurink. “Ton houdt van toch jarenlang heb volgehouden.” uur tot uur precies bij wat er allemaal Chris Kerkhof hoopt op een hoge gebeurt. Dat maakt het spannend, opkomst bij zijn stembureau. zeker als je veel aanloop hebt. Ik heb (Foto: Renée Blom) de stemplicht nog meegemaakt, maar

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  college van burgemeester en wethouders benoemd. Het hoofdstembureau stelt de stemtotalen vast en het centraal stembureau de verkiezingsuitslag Ook heeft het team verkiezingen burgerzaken en het centraal stembureau veel werk rondom de inlevering van de kan- didatenlijsten en ondersteuning politieke partijen. De dag voor de verkiezingen worden de stembureaus ingericht. De stemhokjes, stembussen, proviandtassen gaan naar Bron: J. Schut ‘Vreeswijk in het nieuws )1920-1944)’ de locatie. Bij de inrichting wordt vooral gelet op het waarborgen van het stemge- ze pas na . uur thuis. Gelukkig heb- Na het tellen brengen de voorzitter en heim. De bussen worden op de locatie tot ben we een redelijk vaste groep van in- vicevoorzitter hun koffer, de biljetten (in de volgende ochtend in afgesloten ruimte middels ervaren voorzitters.” verhuisdozen) en het procesverbaal met geplaatst. daarin de uitslagen naar het Stadshuis. Op de verkiezingsdag halen de voorzit- Daar wordt alles in ontvangst genomen. ters hun koffer en  stembiljetten op. Mensen van burgerzaken controleren De overige stembiljetten worden later Het tussentijds openen van een stem- het proces-verbaal Als het proces-verdie ochtend gebracht. In de koffer zitten bus is niet toegestaan. Een man wilde baal niet klopt moet er opnieuw geteld o.a. voor ieder stembureau twee proces- enkele jaren geleden, na zijn stembiljet worden. Alle bescheiden worden in het sen-verbaal; één voor het referendum in bus te hebben gegooid, een geintje Stadshuis in afsluitbare containers met en één voor de gemeenteraadsverkie- uithalen. Hij sloeg de beugel op de bus een inhoud van  liter weggeborgen en zingen en het ROS (Register Ongeldige dicht, om zo zijn vrouw te belemme- na  maanden vernietigd. Stempassen). ren te stemmen. Het slot was echter Bij de gemeente worden ’s avonds en de niet geblokkeerd waardoor bus op slot volgende ochtend de uitkomsten op kan- sloeg. Er moest een nieuwe stembus didaatsniveau per stembureau op een gehaald worden, voordat mensen weer aantal stand-alone computers door me- konden stemmen. dewerkers twee keer ingevoerd in de on- dersteunende software verkiezingen van het Ministerie. Als beide invoeren gelijk zijn, gaat het hieruit gekomen verzamel De tellers komen erbij na het sluiten van proces-verbaal ter vaststelling en onder- de stembureau’s om . uur. “Het tellen tekening naar het gemeentelijk centraal is trouwens openbaar, maar er komt zel- stembureau. den iemand kijken”, aldus John. De dag na de verkiezingen worden De bussen worden op locatie geleegd. alle spullen als stemhokjes etc. over- Het tellen voor het referendum is mak- al opgehaald en weer tot de volgen- kelijkk omdat het alleen om een ja of nee de verkiezingen achter slot en grendel gaat. Het tellen van de biljetten voor de op de Gemeentewerf in een container gemeenteraadsverkiezingen moet tot op opgeslagen. kandidaatsniveauk kloppen.

BrBron:on: NiNieuwsbladeuwsblad vvanan hhetet NNoordenoorden 30 november 1972

In dit register staat precies of mensen gemachtigd zijn of dat ze helemaal niet mogen stemmen. “Het is een spannend moment of alle voorzitters op tijd zijn”, vertelt John. “Daarna is het nog spannend of alle locaties ook echt toegankelijk zijn voor de stembureauleden. Daarna begint er een zware, maar vooral lange dag. Soms zijn Bron: J. Schut, ‘Jutphaas in het Nieuws (1920-1929)’.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Burgemeester hoeder van de democratie Als je kinderen uit de groepen 4 tot en met 8 vraagt wie er de baas is in onze stad, dan antwoordt het merendeel “De burgemeester”. Slechts enkelen geven het goede antwoord, namelijk de gemeenteraad. De burgemeester is o.a. de voorzitter van de Raad en heeft de taak er over te waken dat de gekozen volksvertegenwoordigers optimaal hun werk kunnen doen. Daarmee zou je hem de lokale hoeder van de democratie kunnen noemen.

hadden nog steeds meerdere burgemees- daarbuiten makkelijk aanspreekbaar. ters. Zo kreeg bijvoorbeeld Amsterdam Omdat gemeenten toen nog niet over een in  een president-burgemeester, drie groot ambtelijk apparaat beschikten, ging burgemeesters en zesendertig raadsleden. de burgemeester vervolgens zelf op zoek In  kregen alle steden en dorpen één naar oplossingen voor de aangedragen burgemeester, wethouders en een raad. problemen door zijn ‘onderdanen’. De huidige burgemeesters en de huidige gemeenten vinden hun oorsprong in Na de Tweede Wereldoorlog veranderde grondwet van  en de Gemeente- den de lokale taken voor de burgemeester wet van . Vanaf toen werd de bur- met de verdere uitbreiding van de verzor- gemeester door de Koning benoemd en gingsstaat. De rol van wethouders kreeg ontslagen. ook veel meer inhoud. En de bemoeienis Voor de Tweede Wereldoorlog was de vanuit het Rijk werd groter en vanuit de burgemeester een magistraat, burger- kerken kleiner. Daardoor ontstond er een Op 6 september 1923 brengen vader en handhaver van het gezag en grotere behoefte onder burgemeesters om schoolkinderen voor het Jutphase stadhuis daarmee de baas van de veldwachter. Hij contact met elkaar te hebben. Dit leidde een serenade aan koningin Wilhelmina beschermde de openbare orde en de goe- in  tot de oprichting van het Neder- vanwege haar 25-jarig regeringsjubileum. de zeden. Hij vertegenwoordigde vooral lands Genootschap van Burgemeesters Burgemeester Constant Erzeij neemt de de elite. (NGB). Dit genootschap had tot doel een felicitaties van de inwoners in ontvangst. De burgemeester was herkenbaar omdat bijdrage te leveren aan de waarde en het hij vaak in jacquet en met ambtsketen gezag van het ambt. Het foute antwoord van veel kinderen, over straat liep. Burgemeesters die ge- In de jaren zestig van de vorige eeuw en trouwens ook van veel volwassenen, is noeg vermogen hadden, beschikten ook werd de roep om democratisering groter. niet zo heel vreemd omdat de burgemees- over een ambtskostuum met degen, zoals In  kreeg de burgemeester de plicht ter vaak optreedt namens de gemeente- burgemeester Eduard Constantijn Erzeij zich te verantwoorden aan de Raad over raad of namens de inwoners van de stad van Jutphaas; zijn familie had ook een de openbare orde. Ook nam vanaf  de bij belangrijke gebeurtenissen, bijv. als militaire achtergrond. invloed van de gemeenteraad op de keuze hij een bezoek brengt aan mensen die  van de burgemeester toe. Vanaf de jaren jaar getrouwd zijn of als hij Sinterklaas Het werk van de burgemeester binnen het ' mag de Raad zich uitspreken over een ontvangt namens de hele stad. Hij is het stadhuis bleef in de de en begin ste herbenoeming door de Commissaris van gezicht van Nieuwegein! eeuw veelal beperkt tot het tekenen van de Koning(in). stukken. De meeste burgemeesters rie- Met de toegenomen betekenis van de me- Het ambt van burgemeester heeft een pen de gemeenteraad en het College van dia, de komst van (soms populistische) enorme ontwikkeling doorgemaakt, die B&W ook zo weinig mogelijk bij elkaar. lokale partijen en de invoering van het in grote mate gelijk loopt met de ont- Zij hoefden toch enkel besluiten te nemen dualisme (), waardoor de rollen, ta- wikkelingen in steden en dorpen. In de over de voorstellen van de burgemeester. ken en posities van de raad en het college de eeuw wordt er al melding gemaakt In zijn rol van burgervader hielden bur- zijn gescheiden, is het lokaal bestuur ru- van burgemeesters in Dordrecht. Heel gemeesters spreekuren en waren zij ook moeriger geworden. Waar de burgemees- lang hadden steden vaak meerdere burgemeesters omdat zij veelal een deel van de stad vertegenwoordigden. Ook was het een onbezoldigde functie. Pas in jaren  van de ste eeuw werd het inkomen van burgemeesters betaalt uit gemeenschapsgeld. Nadat Napoleon beslissend was versla- gen tijdens de Slag bij Waterloo, kon Nederland zich in  richten op het herstellen van de politieke orde. Op  maart  werd de nieuwe grondwet van kracht. De macht van het stedelijk De burgemeester ziet toe op de zedelijkheid. (Bron: J.Schut, Jutphaas in het Nieuws’ bestuur nam weer toe. Maar de steden (1920-1929), p.508-509

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  ter voor de oorlog vooral een magistraat Mollerus kreeg in zijn ambtsperiode met uit den strijd te voorschijn gekomen. was, werd hij in de eerste decennia na een paar zware ontwikkelingen te maken. Omtrent eenigen leeft men nog in onge- de Tweede Wereldoorlog bovenal ma- In  voorzag hij dat veel ondernemers rustheid. Eén achtenswaardige ingezetene nager en na de democratisering van de in Vreeswijk een moeilijke tijd tegemoet en vader van drie kinderen is voor zeer jaren ' de teamleider. Daarbij vindt er zouden gaan door de komst van de buiten kort met een schip op een mijn geloopen sinds de jaren ' tot op heden de discus- het dorp gelegen Prinses Beatrixsluis. en is ten gevolge daarvan om het leven sie plaats rond de gekozen burgemeester. “Het ziet er ongunstig uit voor Vreeswijk gekomen.” Burgervaders en -moeders zijn sceptisch, doch laten wij hopen, dat het stervende zo blijkt uit een enquête van het TV-pro- stadje nog eens bijtijds een industrie-in- Na de roerige eerste oorlogsdagen () gramma Nieuwsuur (okt. ) onder  jectie krijgt die het er bovenop zal hel- kwam het gewone leven -voor zover mo- burgemeesters. Slechts één op de tien van pen”, verklaarde Mollerus. gelijk- weer op gang. De grote aandacht de bevraagde burgemeesters is er voor. van de Duitse bezetter voor de strategi- Tweederde wil de benoemingsprocedure In  was Mollerus betrokken bij de sche ligging van het sluizencomplexen houden zoals zij is. aanhouding van twee communistische en de brug over De Lek zorgden ervoor Duitse spionnen. Zij werden betrapt dat het Vreeswijks verzet vaak in actie Vreeswijk terwijl zij tekeningen maakte van Fort moest komen om onderduikers te her- Het dorp Vreeswijk telde vanaf het be- Vreeswijk. De beide heren uit Berlijn en bergen, maar ook om geallieerde piloten gin van de ste eeuw tot  zeven Breslau werden uiteindelijk veroordeeld verder te helpen op hun vluchtroute naar burgemeesters. tot een gevangenisstraf van  weken. de vrijheid. Er vielen daardoor meerdere oorlogsslachtoffers onder de bevolking. Mollerus haalde dan ook opgelucht adem Burgemeesters Vreeswijk vanaf 1917 Utrechtsche Courant meldt toen op maandagmorgen  mei  om- - R.M van den Berg van aanhouding streeks half elf, de Canadese tanks via Saparoea “De arrestatie geschiedde op aanwij- het Beatrixsluizencomplex Vreeswijk - J.J.P.C. van Kuijk zing van den fortwachter van het Fort binnenrolden. - jhr J. C. Mollerus Vreeswijk, den heer C.H. Hafels. Een - W.H. baron Taets van beide als heeren gekleede per- van Amerongen sonen maakte een tekening van de (waarnemend) plaatselijke situatie. De fortwachter - jhr L.E. de Geer van waarschuwde aanstonds den bur- Oudegein germeester. Deze begaf zich met den - F.J.H. Schneider veldwachter Van der Scheer naar de - G.B. Pellikaan plaats, waar de beide heeren zich op- (waarnemend) hielden. Den burgemeester arresteerde beide personen en nam hen mede naar het bureau van politie, waar zij van des De langstzittende burgemeester was morgens  uur tot des namiddags  jonkheer J.C. Mollerus. Hij overleed in uur aan een scherp verhoor werden Burgemeester jhr L.E. de Geer van Haarlem op  maart  en ligt op het onderworpen.” Oudegein verhuisde met zijn gezin van het algemene kerkhof in Vreeswijk begraven. kasteel Oudegein op Jutphaas grondgebied naar een nabij gelegen bijgebouw op Veel burgemeesters bleven in onze regio Vreeswijks grondgebied. na het uitbreken van Tweede Wereldoor- log op hun post om te voorkomen dat Na de oorlog worstelde Vreeswijk nog een aanhanger van de Nationaalsocia- steeds met het gegeven dat veel minder listische Beweging in Nederland (NSB) schippers het dorp bezochten. De mid- het gemeentebestuur zou overnemen; zo denstand had het zwaar. Sommigen pro- ook Jhr. J.C. Mollerus in Vreeswijk en mr. beerden hun omzet te behouden door J.M.M. Hamers van Jutphaas. met scheepjes gevuld met levensmiddelen De vijandelijke aanval in de meidagen naar de schippers toe te varen. Het colle- van  memoreerde de Vreeswijkse ge van B&W bleef zich inzetten op meer burgervader als volgt: bedrijvigheid aan de wal. “Dank aan God, dat hij de gemeente Vreeswijk, die ons zoo na aan ‘t hart ligt, Jutphaas heeft willen sparen voor oorlogsrampen. Na de inval van de Fransen in  wer- Alle Vreeswijkers hebben hun have en den de dorpsgerechten van het Overeind goed tot op heden hier ongeschonden en Nedereind samengevoegd en ontstond mogen behouden op één enkele woning de gemeente Jutphaas (). Pas in  na. Voor zoover bekend zijn al de mili- kreeg zij haar eerste burgemeester, de Burgemeester Mollerus tairen uit Vreeswijk, levend en ongewond heer Isaac Schalij.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  wachter iets later meldde dat de secretaris Burgemeesters van Jutphaas vanwege het late uur niet meer kon ko- vanaf 1917 men, was de raad verbluft. Anno  zou - E.C. Erzeij (tevens het ondenkbaar zijn het functioneren van burgemeester van een ambtenaar in een openbare raadsver- Oudenrijn) gadering te bespreken. - J.M.M. Hamers De Kermiskwestie (Bron: J. Schut, ‘Jutphaas - Th. baron de Smeth van Al vrij snel na het aantreden van burge- in het Nieuws’ (1920-1929), p.343 Deurne meester Hamers in  waarschuwde hij de gemeenteraad dat het niet om het pra- ten, maar om opschieten en zaken doen Nieuwegein Het dorp Jutphaas deed vanaf  langer ging. Dit had niet alleen te maken met Op  juli  werden Vreeswijk en Jut- met zijn burgemeesters dan Vreeswijk. hoe de vergaderingen verliepen, maar phaas samengevoegd. Al  jaar eerder Hier vervulden slechts drie heren het ook met de al eerder in  ontstane fi- waren er besprekingen gestart tussen de ambt. nanciële tekorten van bijna . gulden colleges. Burgemeester De Smet van Jutp- (koopkracht van €  . in !), haas bleef burgemeester tot de samenvoe- Uit de bronnen die ten grondslag liggen die ten tijde van zijn aantreden nog niet ging. Zijn Vreeswijkse collega Schneider, aan dit artikel ontstaat het beeld dat het er geheel waren weggewerkt. In  zette nam een benoeming aan in Leusden. in de gemeenteraad van Jutphaas een stuk Hamers zich in om onrust onder het per- Daardoor kwam er nog korte tijd een roeriger aan toe ging dan in de vergade- soneel van de Steenfabriek De Liesbosch waarnemend burgemeester. In  werd ringen in Vreeswijk. Burgemeester Er- weg te nemen. Een staking werd daar- F.J. Hermsen de eerste burgemeester van zeij kreeg bijvoorbeeld in  te maken door snel opgeheven. Om de veiligheid Nieuwegein. met bijzonder roerige en voor het groot- op het platteland te vergroten, introdu- ste deel openbare vergaderingen rond ceerde Hamers samen met IJsselstein een het ontslag van de gemeentesecretaris. Nachtelijke Politiedienst. Burgemeesters van Nieuwegein Raadslid Drost verweet de burgemeester Ook de burgemeester van Jutphaas kreeg - F.J. (Frans) Hermsen te lang onder druk van de gemeentesecre- kort na het uitbreken van WO te maken - KVP taris te hebben gezeten, waardoor meer- met een stroom van ruim vierduizend - W.A. (Willem) Fib- dere mensen schuldig zouden zijn aan de vluchtelingen uit Veenendaal. Het ge- be - ARP/CDA wanprestaties van de secretaris. Daarna meentebestuur zorgde voor voedsel en on- (waarnemend) volgde een discussie of de raadsverga- derdak van de vluchtelingen, hoofdzakelijk - H. (Mans) Flik – PvdA dering niet gesloten moest worden en bij boeren. Dat kostte wel enige voorbe- - J. (Jan) Laan – PvdA voortgezet moest worden als een gewone reiding aangezien Jutphaas slechts enkele - C.M. (Cor) de Vos openbare vergadering. Uiteindelijk liepen uren van te voren was gewaarschuwd. – PvdA de emoties zo hoog op dat de veldwachter -heden F.Th.J.M. (Frans) Back- werd opgedragen de gemeentesecretaris Na de oorlog kregen burgemeester Ha- huijs – VVD ter vergadering te roepen. Toen de veld- mers en zijn opvolger De Smeth van Deurne het regelmatig aan de In hoog tempo werd het ambt van bur- stok met hun gro- gemeester na de Tweede Wereldoorlog te buurgemeente complexer. Het is behalve een ambt nu Utrecht. Of het nu ook een vak met veel meer inhoud. Daar- om de overlast van bij wordt van de burgemeester verwacht kermis op de grens dat hij boven de partijen staat, ondanks van Jutphaas en dat ze tegenwoordig meestal wel uit een Utrecht ging, of om politieke partij afkomstig zijn. Behalve de tollen in Vrees- burgemeester is hij ook voorzitter van de wijk en Jutphaas, gemeenteraad, voorzitter van het college waarvan Utrecht de en burgervader voor de inwoners. Behal- gelden incasseerde, ve dat de burgemeesters tot in het eerste of om het begelei- decennium van de ste eeuw bezig wa- den van potentiele ren met het bouwen van de nieuwe stad, ‘voetbalhooligans’ kregen zij in toenemende mate te maken over hun grond- met mondiger inwoners. Daarnaast is in gebied. Het vergde de laatste decennia regionale samenwer- veel van de burge- king met andere gemeenten steeds be- meesters om deze langrijker geworden. dossiers goed af te Voetbalhooligans en bedelarij (Bron: J. Schut, ‘Jutphaas in het handelen. In  werd Mans Flik benoemd. In Nieuws’,1926 (1920-1929) het dagblad Trouw zei hij er in  het

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  bestuurder in hart en nieren en belangrijk tie van het nieuwe Stadshart. Ook zet- bouwer voor Nieuwegein. Volgens velen te hij zich in ten behoeve van de grote ging er een markant en zeer sociaal voe- Roma-gemeenschap. En het wijkgericht lend persoon heen. werken deed zijn intrede, waarmee een Burgemeester Jan Laan vond het jammer eerste aanzet werd gegeven om inwoners dat door zijn vertrek in  hij het slaan meer te betrekken bij de ontwikkelingen van de eerste paal voor het nieuwe Stads- in hun wijk. hart moest missen. Iets waar hij gedu- We leven in een veranderend tijdsbeeld, rende zijn hele ambtsperiode mee bezig waar inwoners steeds meer betrokken was geweest. Hij had ook één wens voor willen zijn bij de besluiten, vooral over de stad: “Het ‘wij-gevoel’ begint zo lang- hun directe leefomgeving. Onze huidige Burgemeester Mans Flik in 1984 zamerhand te komen in Nieuwegein. Een burgemeester heeft van de raad de op- professionele voetbalclub, mits die in de dracht gekregen om trekker te zijn van volgende over: “Toen ik daar begon, had eerste of eredivisie speelt, kan daar zekere de bestuurlijke vernieuwing, waardoor Nieuwegein . inwoners en met de toe bijdragen.” de invloed van inwoners vergroot wordt. jaren zijn daar . vreemdelingen bij- Het was Cor de Vos die de eerste paal Een hele uitdaging in een tijd waarin so- gekomen. Samen moeten ze een nieuwe voor het Stadshart wel mocht slaan. Bij ciale media een steeds nadrukkelijker en gemeenschap vormen en dat gaat soms zijn afscheid gaf hij aan met een goed vaak negatieve rol spelen bij de menings- wat moeizaam.“ Bij zijn overlijden noem- gevoel terug te kijken op het feit dat on- vorming van mensen. De in oktober  de zijn partij, de PvdA, hem een her- danks de economische crisis, het toch actief geworden raadswerkgroep Bestuur- kenbare oorspronkelijke socialist, lokaal was gelukt door te gaan met de realisa- lijke Vernieuwing heeft sindsdien al de eerste belangrijke stappen gezet. Zo kunnen direct betrokkenen, maar ook andere belangstellenden, bij en bepaald onderwerp tijdens de commissievergaderingen, die vooraf gaan aan de raadsvergaderingen, nu aanschuiven en meepraten op basis van gelijkwaardigheid met de raadsleden en commissieleden.

Dit artikel laat zien hoe de ingrijpende en ontwikkelingen vanaf de de eeuw tot in de ste eeuw er voor hebben gezorgd dat het ambt van burgemeester ingrijpend is veranderd. Voor iedere burgemeester bleef één centrale opdracht hetzelfde, de kunst om ‘feeling’ te houden met zijn stadsgenoten. In de optiek van dit artikel over de functie van dé burgemeester is de enige nog te verwachten en wellicht te wensen noviteit, een vrouwelijke burgemeester; maar dat zal nog wel even duren Koningin Juliana wordt op 30 mei 1972 door burgemeester Hermsen voorgesteld aan het met een burgemeester, die zich met ziel college van B & W. V.l.n.r. Koningin Juliana, burgemeester Hermsen, wethouder Arie van en zaligheid inzet voor onze gemeente: Heiningen, C. de Kievit, G. Swaan en J.A.F. van Osch. Nieuwegein!

Burgemeester Fibbe Burgemeester Laan Burgemeester De Vos Burgemeester Backhuijs

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Jongeren en politiek geen natuurlijke combinatie In Nieuwegein wordt veel gedaan om de betrokkenheid van jongeren bij de politiek te vergroten. Groepen uit het basisonderwijs bezoeken het Stadshuis of maken zoals in oktober 2017 tijdens de Roefeldag kennis met de politiek. Ook Prodemos geeft regelmatig kennismakingslessen voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs in het Stadshuis. Tot enkele jaren geleden kende de gemeenteraad ook nog het JongerenAdoptiePlan (JAP), waarbij zij een tijd mee konden lopen bij een fractie. Tegenwoordig zijn er nog maar enkele fracties die jongeren de kans geven om gedurende een korte tijd kennis te maken met de politiek. Jongeren doen dit nu bijvoorbeeld door hun maatschapplijke stage bij een fractie te lopen. Maar ook wordt hen steeds vaker gevraagd mee te denken over plannen in de stad.

stemmen. Daarna duurde het tot  Haar stage bij GroenLinks is nog niet af- toen de leeftijd voor iedereen werd ver- gelopen. Josephine verheugt zich er op laagd naar  jaar. Verdere verlagingen om ook nog een raadsvergadering of zo volgden: in  naar , in  naar  bij te wonen. “Tijdens de fractievergade- jaar. ring heeft het me vooral positief verbaasd dat er bijvoorbeeld uitgebreid wordt na- Josephine op stage bij GL gedacht over de voor- en nadelen voor een nieuw aan te leggen fietspad. Ik dacht ‘Ooh, zo gaat dat dus’.” GroenLinks sprak Josephine al voor Zo af en toe laten kinderen en jongeren haar stage meer aan dan andere partijen. van zich horen als zaken anders moeten, “Mijn beeld is bevestigd dat GroenLinks zoals dit protest tegen de sluiting van heel goed nadenkt over het milieu. Als bouwspeeltuin Bouwgein in ong. 2005. ik nu zou mogen stemmen zou ik zeker GroenLinks stemmen. Maar het lijkt me vooral superleuk om later zelf de politiek in te gaan. Mijn stage duurt nog enkele maanden, dus ik zou het super vinden als ik mee kan helpen met flyeren en andere campagneacties.” Het enige wat Josephine jammer vindt, is Josephine Lely (13) vindt politiek superleuk dat ze geen klasgenoten heeft die ook een (Eigen foto) stage bij de politiek wilden volgen. “De meesten zijn toch nog met hele andere Tijdens de MaS Stagemarkt 2017 kreeg zaken bezig. Ik ook, maar de politiek is er Monique de Beer geeft uitleg op de de 13-jarige Josephine Lely allerlei flyers bij mij één van.” Roefeldag 2017 samen met collegaraadslid in handen van organisaties waar ze haar Renée Blom en onder het toeziend oog van maatschappelijke stage zou kunnen lopen. Roelof de Wild, een snelle de wethouders Stekelenburg (SP) (li) en Josephine doet Mavo/Havo op het Ooster- carrière VVD-er Gadella (re) achter de collegetafel. licht College. Zij koos er voor haar stage te lopen bij de fractie van GroenLinks. De leeftijd waarop jongeren soms enige interesse gaan tonen in de politiek, wordt “Ik vind politiek heel erg leuk”, vertelt Jo- vaak bepaald door de leeftijd waarop zij sephine enthousiast. “Dat is denk ik geko- voor het eerst mogen stemmen. Die leef- men doordat mijn vader voor de PvdA in tijd is de afgelopen ruim honderd jaar re- de IJsselsteinse gemeenteraad zat. Ik hielp gelmatig veranderd. Zo werd in  het altijd mee tijdens campagnetijd zonder te kiesrecht toegekend aan mannen van  weten waarom ik eigenlijk in het rood ge- jaar en ouder. In  mochten voor de kleed aan voorbijgangers rozen uitdeelde. Tweede Kamer mannen van  jaar en En toch vond ik het superleuk. Later ben ouder stemmen, die in het voorgaande ik me daar in gaan verdiepen. jaar een aanslag in de directe belastin- Ook houd ik van het voeren van discus- gen hadden gekregen en die ook hadden sies. Tijdens het avondeten hebben we het betaald. In  werden de voorwaarden over allerlei onderwerpen. Zoals toen een enigszins versoepeld. Alle in Nederland donkere jongen werd aangehouden om- woonachtige mannen met de Nederland- dat hij in een dure auto reed. Was dat nu Na 13 jaar als geboren Nieuwegeiner se nationaliteit vanaf  jaar kregen het wel of geen racisme?” politiek actief te zijn geweest nam hij op 21 kiesrecht. In  mochten ook vrouwen september 2017 afscheid. (Foto: CDA)

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Hij wilde aanspreekbaar zijn voor men- vergaderden. “Ik zag dat de SP de enige Roelof de Wild sen en hun vertegenwoordigers. partij was die hun eigen “troep” na afloop Geboren in  Roelof is ook initiatiefnemer geweest van opruimde”, vertelt Nine. “Ze zeiden niet : lid van het CDA het Jongerenlintje, dat nu ieder jaar wordt alleen sociaal te zijn maar gedroegen zich : CDA-bestuurslid en uitgereikt. “Dit is voor mij een mooi “wa- daadwerkelijk sociaal. Dit was voor mij campagneleider penfeit” waarmee er meer oog is voor de de laatste aanleiding om voor de SP te : Raadscommissielid bijdragen van jongeren aan onze samen- kiezen.” Sociaal Domein leving. Ik vind het heel belangrijk dat Na haar studie verhuisde ze naar Nieuwe- -: Gemeenteraadslid jongeren daarvoor de waardering krijgen gein en hier werd ze voor het eerst ook : ‘Politicus van het Jaar’ die ze verdienen. En dat er niet alleen echt actief bij de SP. Tegelijkertijd was (Nieuwegein Awards) aandacht is voor de overlast die ze soms ze werkzaam in de Jeugdhulpverlening. : Lijsttrekker en geven.” Bij een bijeenkomst van de Provinciale fractievoorzitter Roelof vindt het erg belangrijk dat jonge- Staten voor de vaststelling van het ver- : Wederom genomineerd ren zich betrokken voelen bij de politiek kiezingsprogramma, hield Nine een voor- voor ‘Politicus van het Jaar’ zodat ze mee kunnen denken en beslissen dracht waarin ze wijzigingsvoorstellen over hun leven en toekomst. “Jongeren deed voor Jeugdbeleid. Agnes Kant kwam zien de politiek vaak als iets voor “grijze later naar haar toe en vroeg haar te solli- Roelof was van jongs af aan geïnteres- oude muizen”, maar dit beeld klopt niet”, citeren naar de functie van fractiemede- seerd in politiek en geschiedenis. Studeerde volgens Roelof. “Ik heb veel scholierende- werker. “Ze gaf aan dat er altijd mensen Maatschappelijk Werk en Dienstverlening batten geleid in Nieuwegein. uit de praktijk nodig waren. Zo werd ik en signaleerde al snel vele problemen in het in  fractiemedewerker Jeugd van de leven van mensen. Daarbij merkte ik dat het voor jongeren landelijke SP en werd ik nog geen twee vaak makkelijker is om met een jonge jaar later gekozen in de Tweede Kamer.” “In  was er sprake van een roerige politicus in debat te gaan. Er komt dan politieke periode in Nederland met de sneller vertrouwen en jongeren kunnen moord op Pim Fortuyn en de opkomst elkaar makkelijker een spiegel voorhou- van de LPF”, vertelt Roelof. “Door deze den. Mijn advies aan politici om jonge- gebeurtenissen werd ik aangespoord po- ren meer te bereiken, zou dan ook zijn: litiek kleur te bekennen. Van huis uit ben houd eerst je mond, luister, vraag door, ik christelijk opgevoed en daar paste het sta naast ze en begin niet direct in “amb- CDA het beste bij.” Roelof werd gelijk telijke taal” te spreken.” een actief lid. Hij hield zich eerst bezig met de bestuurlijke organisatie van de Nine Kooiman stoomt snel door partij, volgde cursussen en deed mee met naar Tweede Kamer campagnes. “Ik heb het altijd mooi gevonden in mijn Nine Kooiman eigen stad politiek actief te zijn en zo mee Geboren in  te denken over de inrichting en ontwik- -: bij SP Nieuwegein in keling van de stad. Nieuwegein is de stad verschillende functies; Tot op heden zit Nine in de Tweede Kamer. waar ik letterlijk mijn eerste stappen heb commissielid, raadlid, (Foto: SP) gezet; zowel als kind als in de politiek. Ik afdelingsvoorzitter, actie- vond het heerlijk om met zichtbare, her- team mee opgezet Kooiman vindt het belangrijk dat jon- kenbare en tastbare thema’s bezig te zijn : Fractiemedewerker Jeugd geren vertegenwoordigd zijn in de po- en met mensen in gesprek te zijn.” SP landelijk litiek. “Jongeren maken een groot deel Vanaf : Lid Tweede Kamer SP van de samenleving uit. Bovendien hebben zij specifieke belangen waar wij als politiek voor op moeten komen, zoals Nine studeerde voor Maatschappelijk Werk bijvoorbeeld met betrekking tot baanze- en Dienstverlening in Driebergen. Tijdens kerheid. Zo komen jongeren momenteel stages zag ze gezinnen die van het kastje veelal in flexbanen terecht, zonder veel naar de muur gestuurd werden. Ze kaartte zekerheden.” de problemen aan bij leidinggevenden en Om jongeren meer geïnteresseerd te directies. Die verwezen haar door naar de krijgen zou het helpen als de debatten politiek voor de oplossing van de proble- in “gewone” taal gehouden worden. “De men. Daarom besloot ze actief te worden taal is veelal te ambtelijk en technisch. in de politiek. Maar behalve dat is het ook erg belangrijk dat politici meer naar “buiten” gaan Tijdens een bijbaan in een Conferen- om te horen en zien wat er daadwerkelijk Roelof (uiterst rechts) leidt in 2012 het tiecentrum kreeg ze te maken met ver- leeft onder de mensen en dus ook onder Nieuwegeinse scholierendebat. schillende politieke partijen die daar jongeren.”

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Gemeentehuizen in Nieuwegein Een beknopt overzicht van gerechts- en gemeentehuizen

In deze bijdrage staan de rechten gemeentehuizen in Nieuwegein centraal. In dit artikel zal worden ingegaan op enkele gebouwen waarin het bestuur van de voorlopers van de gemeenten, de gerechten, bijeenkwamen. Daarnaast zullen de gemeentehuizen van Jutphaas, Vreeswijk en Nieuwegein aan bod komen. In Jutphaas sprak men over het ‘gemeentehuis’, terwijl in Vreeswijk de term ‘raadhuis’ in gebruik was. Een aantal van deze (historische) gebouwen is min of meer tot op de dag van vandaag te bewonderen.

Gerechten zwaartepunt en letterlijk middelpunt van ouds een herberge’ […] aen de Geynbrug’. Rechthuizen waren meestal boerderijen het dorp Jutphaas. Het is dan ook niet Als bijzonderheid wordt gemeld: vanouds of herbergen waarin ook een ruimte in verwonderlijk dat het rechtshuis van het gerechtshuis van ‘t Gein. Het huis, nu gebruik was als gelag- en rechtskamer. Nedereind van Jutphaas zich juist hier Geinoord , staat in de loop van de tijd Een groot verschil ten opzichte van de bevond. In de zuidwestelijke hoek van als Geinhuis, Gerechtshuis (van ‘t Gein), (latere) gemeentehuizen, die specifiek het Kerkveld, ter hoogte van de huidige Het Gein en Oudersvreugd bekend. Het voor het bestuurlijk apparaat bedoeld huisnummers  en  stond een pand behoorde toe aan Isaac Schalij, de eerste waren. dat dienst deed als rechtshuis. Over de burgemeester van Jutphaas, net als het datering van dit pand is weinig bekend. recent gesloopte huis Voorzorg nabij de De voormalige gemeente Jutphaas be- Het pand had onder andere een kelder Doorslagsluis. stond tot  uit de heerlijkheden of met cellenblok. Het gebouw was in  gerechten Nedereind van Jutphaas, in vervallen staat en is toen gesloopt. Het gerecht Galecop was een zelfstandig Overeind van Jutphaas, Rijnhuizen, Het gerecht, voordat het in  deel ging uit- Gein en (Oost- en West-)Raven. Het maken van de gemeente Oudenrijn. Dit Nedereind bestond gedurende de mid- gerecht omvatte enkele tientallen boerde- deleeuwen uit meerdere gerechten. De rijen. Onder andere het huis De Kikvor- heerlijkheid van het Overeind van Jut- sch ‘zynde geregthuys’ is in gebruik als phaas werd in  verkocht aan Nico- gerechtshuis. Dit huis bevond zich op de laas de Malapert en bleef vervolgens in plek van het huidige adres Galecopper- handen van diverse leden van de familie dijk . Naast dit gebouw zijn de restan- De Malapert. In  werd Louis de Ma- ten van een woontorenachtig gebouw uit lapert ook nog beleend met de heerlijk- de e eeuw opgegraven. Mogelijk werd heid van het Nedereind van Jutphaas. boerderij het Misverstand (daar waar de Beide heerlijkheden waren nu in één Galecopperdijk nu afbuigt bij de A) hand maar bleven gescheiden omdat ook gebruikt als gerechtshuis. In  ze niet aan dezelfde instantie leenroe- wordt Galecop bij de gemeente Jutphaas rig waren: het Overeind was leenroerig gevoegd. aan het huis Loenersloot en het Neder- In Vreeswijk wordt de bestaande situa- eind aan het Sticht. Na het overlijden tie min of meer voortgezet. Het gerecht van Pieter de Malapert in  werden Vreeswijk wordt de gemeente Vreeswijk. de beide heerlijkheden op een openbare Het gerecht was vanaf  in eigendom veiling verkocht aan Barthold de Geer van de stad Utrecht, dat het gerecht in de en Isaac Schalij. In hetzelfde jaar deed e al in onderpand kreeg. De Drost was Isaac Schalij afstand van zijn aandeel ten de vertegenwoordiger van het stadsbe- behoeve van Barthold de Geer. Beide stuur in Vreeswijk. heerlijkheden hadden hun eigen schepenen. De schout en de secretaris waren ge- Raadhuis Vreeswijk meenschappelijk. Na de afkondiging van Het raadhuis op het Raadhuisplein dat het beginsel van de volkssoevereiniteit in tot  in gebruik was bij de gemeen-  werden de schouten uit hun ambt Het (vervallen) rechtshuis op het Kerkveld te Vreeswijk was daarvoor al in gebruik gezet en vervangen door een voorzitter. te Jutphaas, jaren ‘50. als gerechtshuis. Uit onderzoek ten tijde In artikel  van het reglement voor het van de sloop blijkt dat het gebouw een e departementaal bestuur van Utrecht uit In het gerecht het Gein staan in de e en eeuwse kern had met latere toevoegin-  werd bepaald dat de ambten van e eeuw niet meer dan zes (belastbare) gen en een kelder. Een door sommigen schout en gadermeester ten plattelande boerderijen. Het gerecht wordt in  veronderstelde relatie met het middel- werden hersteld, zo mogelijk gecombi- opgeheven en wordt samen met het eeuwse blokhuis de Gildenborg kan ge- neerd in één persoon. ‘ mini-gerecht’ Rijnhuizen bij het Neder- zien de datering worden uitgesloten. De Het Kerkveld is vanaf de middeleeu- eind van Jutphaas gevoegd. In  is eerste betrouwbare afbeelding dateert wen tot omstreeks  het economisch sprake van ‘een huyzinge […] zynde van- van omstreeks . Waarschijnlijk is het

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  pand kort daarvoor met een verdieping Gemeentehuis Jutphaas verhoogd. In  zijn er plannen voor Tot  is aan de Herenstraat een pand, nieuwbouw, dit gaat echter niet door. Wel dat gezien zijn uiterlijk oorspronkelijk wordt het verder relatief sobere gebouw als woning/herenhuis zal zijn gebouwd, uitgebreid met een portaal aan de hoof- in gebruik als gemeentehuis. Over dit dingang. De raadszaal en ruimten voor gemeentehuis is helaas niet veel bekend, het administratieve apparaat bevinden maar lijkt gezien de bouwstijl van de zich op de eerste verdieping. Ook het in- gevel uit de e eeuw te dateren en zal terieur is betrekkelijk sober en eenvou- in die zelfde eeuw in gebruik zijn geno- dig. Van  tot  is hier de afdeling men als gemeentehuis. Dit gemeentehuis Financiële Zaken van de gemeente Nieu- aan de Herenstraat is tot  in gebruik, wegein gevestigd. wanneer het vanwege ruimtegebrek In - wordt het gemeentehuis af- plaatsmaakt voor haar opvolger. Het ge- gebroken en vervangen door nieuwbouw meentewapen dat zich boven de ingang in enigszins vergelijkbare vorm. Het ge- bevind verhuist mee naar het nieuwe bouw krijgt een woonbestemming. gemeentehuis. Het gemeentehuis van Jutphaas van 1910 tot 1971, jaren ‘50.

Links het pand dat tot 1910 dienst doet als Het ‘regthuis’ van Vreeswijk, circa 1830 gemeentehuis van Jutphaas, rond 1905. (Archief Ministerie van Waterstaat en Raadsvergadering in het Jutphase voorgangers). In eerste instantie is uitbreiding van het gemeentehuis. bestaande pand met een raadszaal het doel. Uiteindelijk wordt mede op advies van aannemer Heijman gekozen voor Gemeentehuizen Nieuwegein nieuwbouw (omdat “het veel goedkooper Tijdelijk aan de Wiersdijk is alles af te breken en nieuw op te bou- Aan de Wiersdijk in Vreeswijk, nabij het wen”, aldus de aannemer). Het nieuwe zwembad Watergein, wordt het eerste gemeentehuis dateert uit  en wordt stadskantoor voor de nieuwe gemeente op de plaats van het oude gemeentehuis Nieuwegein tijdelijk ondergebracht in gebouwd. Het is gebouwd in de Holland- een voormalige houten noodschool. se Neorenaissancestijl, naar het ontwerp Van tot  zijn hier de volgende af- van G.A. Elbers. In  werd het aan de delingen ondergebracht: afdeling Alge- rechterzijde uitgebouwd met een kan- mene Zaken, Bureau Juridische Zaken, Het raadhuis van Vreeswijk, circa 1900. De toorruimte en een cellenblok. Door deze Bureau Ruimtelijke Ordening, Bureau horizontale lijst op de gevels is een gevolg beide acties is de huidige vrijstaande situ- Interne Zaken, Bureau Kabinet en Voor- van de 19e eeuwse verhoging. atie ontstaan. Het is tot  in gebruik als lichting, Bureau Onderwijs, Bureau Wel- gemeentehuis en tot  zijn tijdelijk de zijn, afdeling Personeelszaken, afdeling afdelingen Bureau Bevolking, burgerlijke stand, verkiezingen en militaire zaken en Bureau Sociale Dienst in het pand gevestigd. Daarna, van  tot , fungeert het als politiebureau. In het pand School- straat  (de oude brandweerkazerne, nu KCN) zijn tijdelijk de Dienst Gemeen- tewerken en het Grondbedrijf gevestigd. In  is het verbouwd tot een zestal appartementen. De op de afbeelding zichtbare tinnen kannen, de klok en één van De laatste raadsvergadering in het raadhuis de raadstafels maken nu deel uit van de Het tijdelijke stadskantoor aan de van Vreeswijk op 30 juni 1971. collectie van de Historische Kring. Wiersdijk, in gebruik tussen 1971 en 1976.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Bestuurszaken en de afdeling Planning en ken. Inmiddels blijkt het pand ook niet Coördinatie. meer als kantorencentrum te verhuren te De bijeenkomsten van de gemeenteraad zijn en zal daarom worden omgebouwd vinden plaats in dit gebouw. De raadszaal tot appartementencomplex. staat ook wel bekend als ‘de stuurhut’. Stadshuis terug in centrum Dit opvallende ‘representatieve’ nieuwe gebouw, waarvan de eerste paal in  de grond in ging, is ontworpen door ar- chitectenbureau XN. Het nieuwe Stads- Het gemeentehuis aan de Raadstede. huis is in november  in gebruik genomen. Naast gemeentehuis zijn in dit verzamelgebouw meerdere instellingen Naar de Martinbaan gevestigd, zoals de bibliotheek de Twee- De nieuwe, tijdelijke locatie wordt gevon- de Verdieping. Dit pand is geen stadhuis, De raadzaal (‘de stuurhut’) in het tijdelijke den in een kantorenbouw ‘de Meander’ maar een stadshuis; het huis van de stad stadskantoor aan de Wiersdijk. (architect Jaco de Visser) aan de Martin- waar meerdere organisatie en winkels baan op Plettenburg, waar het gemeen- onderdak hebben en waar de inwoners tehuis tot  is gevestigd. Opvallend van de stad elkaar kunnen ontmoeten. Aan de Raadstede is de glazen ingangspartij waarboven De raadszaal op de derde verdieping staat De gemeentelijke diensten bevinden zich zich onder andere de raadszaal bevond. bekend als ‘de cocon’. zoals beschreven aan het begin nog ver- Dit deel van het gebouw werd ook wel Dit nieuwe gebouw is voorlopig het sluit- spreid over diverse gebouwen in Nieuwe- ‘de lens’ genoemd. Deze tijdelijke loca- stuk in een reeks van gemeentehuizen op gein. Op  augustus  wordt door de tie wordt in  verlaten als het nieuwe Nieuwegeins grondgebied… toenmalige Commissaris der Koningin in stadshuis in het centrum wordt betrok- de Provincie Utrecht, P.J. Verdam, de eerste paal geheid van het nieuwe gemeentehuis van Nieuwegein aan de Raadstede. Het nieuwe gemeentehuis, gebouwd door Florie en Van den Heuvel, wordt in januari  in gebruik genomen en officieel geopend op  september . Het gemeentehuis is ontworpen door het archi- tectenbureau Van Wijk uit Soest. In  wordt het Masterplan Binnenstad vastgesteld, waarin verbetering van het stadscentrum centraal staat. Het stadhuis blijkt (eigenlijk bij oplevering al) te klein en wordt in - gesloopt; de gemeente wijkt uit naar een tijdelijke locatie. Het carillon krijgt een nieuwe plek langs de Noordstedeweg. Bezoekers van het centrum kijken jarenlang naar ‘het gat van Nieuwegein’.

De raadzaal (‘de lens‘) in het tijdelijke gemeentehuis aan de Martinbaan.

Het kantorencomplex aan de Martinbaan De raadzaal in het gemeentehuis aan de waarin het gemeentehuis tijdelijk is Raadstede. gevestigd. Het nieuwe Stadshuis in het centrum.

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn | 

Raadstafel via hobbyclub naar museum Warsenhoeck

(v.l.n.r.): Achter de raadstafel de raadsleden van de gemeente Het wapen op de poot van de raadstafel. Foto: Ton Vis Jutphaas de heer Prins, C. de Kievit, G. Swaan, A. de Vries in ong. 1960. Foto: Archief HKN

Wie Museum Warsenhoeck bezoekt en plaatsneemt aan de  opgerichte Historische Kring Nieuwegein, die ze wegens koffietafel, zal niet vermoeden dat aan deze tafel in de vo- plaatsgebrek een tijdje in opslag had in de kleedkamers van rige eeuw de gemeenteraad van Jutphaas vergaderde. Toen Hockeyclub Rijnhuizen. Toen de Historische Kring in  het Raadhuis van Jutphaas in  aan de Herenstraat werd de beschikking kreeg over een eigen museum kon men één gebouwd werd de raadszaal ingericht met eiken meubilair. van de tafels, na een grondige restauratie, in het museum Toen in  Jutphaas werd samengevoegd met Vreeswijk plaatsen. De andere tafel was te ver heen om nog gerestau- tot de nieuwe gemeente Nieuwegein, verloor het Raadhuis reerd te kunnen worden. zijn functie en werd het meubilair overbodig. De raadstafels (toen nog twee) werden geschonken aan de hobbyclub in Op de poten van de tafel prijkt het wapen van de Gemeen- Buurthuis Kerkveld. te Jutphaas. Opmerkelijk is dat dit wapen hier in de juiste kleuren is geschilderd, anders dan het wapen op de gevel Het zal duidelijk zijn dat het figuurzagen, timmeren en knut- van het voormalige Raadhuis aan de Herenstraat, waar de selen de tafels geen goed heeft gedaan. Toen het Buurthuis kleuren van de balken in het wapen in verkeerde volgorde is de tafels wilde wegdoen werden deze geschonken aan de in aangebracht.

Cronyck de Geyn |   jaar Kieswet - februari  Lijst van gebruikte bronnen

Afkortingen: - J. Schut, ‘Jutphaas in het Nieuws - Honderd jaar Kiesraad - (Den A archieven (-)’. Haag, ). GB gedrukte bronnen - Utrechtsch Nieuwsblad. - http://wijvertrouwens- IB internetbron L temcomputersniet.nl/ L literatuur A. van Kessel, J. Ramakers, ‘Een wapen Wij_vertrouwen_stemcomputers_niet in de strijd tegen de machten van het Algemeen verhaal kiesrecht behoud. Historische ontwikkeling van Burgemeester hoeder van de IB het kiesrecht in Nederland -’, in: democratie http://www.alettajacobs.org/atria/Aletta_ A.W. Heringa, J. Schinkelshoek (red.), GB Jacobs/themas/vrouwenkiesrecht.html De stembus. Honderd jaar algemeen J. Schut, serie boeken ‘Vreeswijk in het http://www.iisg.nl/troelstra/chronologie. kiesrecht en evenredige vertegenwoor- nieuws’ php diging - (Montesquieu-reeks ; J. Schut, serie boeken ‘Jutphaas in het https://www.parlement. Den Haag, ). nieuws’ com/id/vhnnmtltkw/ P. W. van Wissing, ‘Biografisch woor- historische_ontwikkeling_kiesstelsels_en Het ‘vrouwelijk element’ in de denboek Gelderland_ bekende en onbe- https://www.prodemos.nl/ – Huis voor gemeentebesturen Jutphaas en kende mannen en vrouwen ... Democratie en Rechtsstaat Vreeswijk 1917-1971 Trouw, Artikel  februari  over A burgemeester Flik Stemrecht versus stemplicht 1917-1971 Archief Gemeentebestuur Jutphaas IB A (-ca. ), invnr . Wim Derksen, artikel ‘De historie van de - Archief Gemeentebestuur Jutphaas Archief Gemeentebestuur Jutphaas burgemeester’ () (-), invnr . (-), invnr , , . Gemeente Nieuwegein – ‘In memoriam - Archief Gemeentebestuur Jutphaas Archief Gemeentebestuur Vreeswijk burgemeester Flik’ () (-), invnr . (-), invnr , , , . Wikipedia - Lijst burgemeesters Vrees- - Archief Gemeentebestuur Vreeswijk Archief Secretarie Gemeente Nieuwegein wijk, Jutphaas, Nieuwegein (-), invnr . (-), invnr , . RTV, Afscheid van een bevlogen bur- GB GB gemeester - https://www.youtube.com/ J. Schut, ‘Jutphaas in het Nieuws, - J. Schut, ‘Vreeswijk in het Nieuws watch?v=rbjcmmXvM -’. -’. L Utrechtsch Nieuwsblad. - J. Schut, ‘Vreeswijk in het Nieuws NGB – Jubileumboek ‘Burgemeester -’. bijeen –  jaar Nederlands Genootschap Lokale politieke ontwikkelingen - J. Schut, ‘De Molenkruier. Nieuws- en van Burgemeesters’ –… A Advertentieblad -’. J. Lemmink, Inventaris Archief voor- - Utrechtsch Nieuwsblad Gemeentehuizen in Nieuwegein malige gemeente Vreeswijk (-), L A Inleiding. H.J.T Geubels,  jaar kiesrecht. Hand- Archief Ministerie van Waterstaat en J. Lemmink, Inventaris Inventaris leiding voor lokaal historisch onderzoek voorgangers (Nationaal Archief) Archief voormalige gemeente Jutphaas naar de invoering van het algemeen kies- Gerechtelijke archieven het Gein en (-), Inleiding. recht en de invloed van deze invoering Galecop (Het Utrechts Archief) GB op de gemeenten (uitgave van ProDe- GB J. Schut, serie boeken ‘Jutphaas in het mos, Den Haag, ). P. Daalhuizen; ‘De geschiedenis van een Nieuws’ en ‘Vreeswijk in het Nieuws’. bouwwerk. Het vroegere gemeentehuis Gebruik stemmachine in Nieuwegein van Jutphaas’; Cronyck de Geyn  Kiesverenigingen 1917-2017 1980-2009 P. Daalhuizen; ‘Nieuwegein; twintig of A A dertig jaar?’; Cronyck de Geyn  - Archief van de Roomsch-Katholieke Archief Secretarie Gemeente Nieuwegein kiesvereniging Jutphaas en de Katholie- (-), invnr , . ke Volkspartij, afdeling Nieuwegein, GB Wij hebben met grote zorgvuldigheid aan deze -. https://www.delpher.nl/ speciale uitgave gewerkt. Desondanks kunnen - Archief Anti-Revolutionaire kiesver- Gemeentepagina in: De Molenkruier  wij niet instaan voor de volledigheid, juistheid eniging te Jutphaas c.q. Nieuwegein ()  ( mei), p. . of actualiteit van de gegevens en de inhoud van (-); L dit magazine. Mocht u dan ook vragen/opmer- - Archief van de AR-kiesvereniging - L.M.L.H.A. Hermans, M.J.W. van kingen hebben ten aanzien van de inhoud dan “Jutphaas II”, vanaf  “Nederland Twist, ‘Stemmachines, een verweesd kunt u ons altijd mailen: cronyckdegeyn@mu- en Oranje I”, vanaf  Utrecht-Zuid dossier. Rapport van de Commissie seumwarsenhoeck.nl. -. Besluitvorming Stemmachines’ (Uitgave Alle foto’s en afbeeldingen waarbij geen bron- GB van het Ministerie van BIZA en Konink- vermelding staat genoemd, zijn afkomstig uit - J. Schut, ‘Vreeswijk in het Nieuws rijksrelaties, Den Haag, april; gewijz. de fotocollectie van de gemeente Nieuwegein. (-)’. mei, ).

 jaar Kieswet - februari  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

1950 Overeindseweg 32, jaren 50 Trots op onze rijke historie bouwen wij aan onze toekomst

2018

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 40 - Nummer 2 - 2018 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Colofon Redactioneel Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de E’s: de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Beste lezer, Wij hebben vele enthousiaste reacties ontvangen over de bijzonder extra uitgave ISSN - van de Cronyck,  Jaar Kiesrecht en politiek in Jutphaas, Vreeswijk en Nieuwe- gein. Dank daarvoor. Maar nu is het Redactie weer tijd voor de reguliere Cronyck de Renée Blom, eindredacteur Geyn, die zeker niet minder interessant Jaap Boersema is. U treft er twee verhalen in aan die Wolfgang Herrlitz over de Tweede Wereldoorlog gaan, Ben Remie maar ook een artikel over welke straat- Loes Slooten namen moesten worden veranderd Ton Vis na de samenvoeging van Jutphaas en Vreeswijk in . Contact Een bijzondere gebeurtenis de afge- [email protected] lopen maanden was de vondst van ‘de oudste baby’ van Nederland. In de De foto op de voorpagina hoort bij Cronyck van juli zullen we daar iets het artikel op pagina 36. Het is de ark uitgebreider op in gaan binnen een Geertruida, die onder andere in de haven, nieuwe rubriek die we dan starten; de in de kop van de Houtense Wetering heeft rubriek ‘Voor u gelezen’. Reconstructieafbeelding is gemaakt door gelegen en waarop Dick Heijkamp werd Archeo3D geboren. (Collectie Heijkamp) Tot slot Wederom de oproep dat als u een tip heeft voor een onderwerp waar u graag meer over wilt weten of als u zelf een keer een artikel wilt schrijven, laat het ons dan weten door een mail te sturen aan de redactie. Maar misschien vindt u het ook leuk om x per jaar mee te denken over de inhoud van dit magazine, om schrijvers te zoeken voor onderwerpen of bent u goed in het redigeren van artikelen, dan verwelkomen we u graag als lid van onze redactie. Zie colofon voor ons mailadres.

Renée Blom (eindredacteur) Vormgeving Michiel Ridderikhoff [email protected]

Inhoud

Redactioneel 

Huis de Geer, Zuilenstein en Blokhoeve  Bart Jan Damstra

Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (deel )  Cisca de Ruiter

Mede mogelijk gemaakt door de Activiteiten  gemeente Nieuwegein

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- Straatnaamperikelen  lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen Ton Vis in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Handelskade bij de ‘lage brug’ (Wilhelminabrug)  gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) Jaap Boersema p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Verstopte boot bij de Plettenburgerweg tijdens WOII  Loes Slooten-Glimmerveen Losse nummers € , Onbekende oorlogsslachtoffers in Jutphaas  Ben Remie Huis de Geer, Zuilenstein en Blokhoeve Bart Jan Damstra

Dit is het tiende deel in de reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komen de wijken Huis de Geer, Zuilenstein en Blokhoeve gezamenlijk aan bod. Alle drie de wijken hebben een historisch ‘verantwoorde’ naam en zijn gelegen in het oorspronkelijke (Oost)Nedereind van Jutphaas. Het te beschrijven gebied wordt in het westen begrenst door de A.C. Verhoefweg, in het noorden door de Taludweg, in het oosten door het Merwedekanaal en in het zuiden door de Nedereindseweg. Omdat voor de begrenzing van het te beschrijven gebied de huidige wijkgrenzen zijn aangehouden, valt het oude Jutphaas voor een deel buiten het aandachtsgebied. Dit artikel kan dan ook in samenhang worden gezien met het eerdere artikel dat Jutphaas-Wijkersloot beschrijft.

Natuurlijk landschap romeinse tijd ( v Chr. tot  n Chr.) ten noorden van de Nedereindseweg als Omstreeks  v.Chr. ontstaat even ten zijn aanwijzingen voor bewoning gevon- (hoofd)afwateringswetering. De boerde- oosten van Houten Dorp een afsplitsing den. De grootste concentratie van vindlo- rijen worden aan de Nedereindseweg en van de toenmalige Rijnloop. Deze afsplit- caties uit de romeinse tijd in Nieuwegein wetering gebouwd. Ook hier worden de sing stroomt westwaarts naar Jutphaas en is op de Blokse stroomrug aangetroffen. min of meer regelmatige kavels uitgezet, splitst zich ter hoogte van het Kerkveld af die zich ten zuiden van de Nedereindse- in een tak die verder westwaarts stroomt Ontginningen weg uitstrekken tot aan de Randijk en in (basis voor de Jutphase stroomrug) en - cultuurlandschap het noorden tot de Galesloot. De kerk, een tak naar het noorden (basis voor de Het in dit artikel beschreven gebied gewijd aan St. Nicolaas, wordt centraal Blokse stroomrug). Ten noorden van de maakt deel uit van het Oost-Nedereind. in deze ontginning geprojecteerd aan het huidige Nedereindseplas komen beide Begin e eeuw wordt het gebied Ga- Kerkveld aan de Nedereindseweg. Het stromen weer samen. Deze stroomruggen lecop-Papendorp (als cope) ontgonnen Kerkveld, met zijn kerk, rechthuis en her- komen na het verzanden van de rivier (de op initiatief van de bisschop van Utrecht bergen vormt het middel(ste)punt en gaat Blokse stroom verzandt omstreeks  en komt bestuurlijk in handen van het fungeren als dorpscentrum van het dan v. Chr., de zuidelijker gelegen Jutphase Domkapittel. De Galecopperdijk wordt volledig op agrarische activiteiten gerich- tak  jaar later) en het inklinken van aangelegd tussen Den Hommel (in te dorp. De dienstlieden of ambtenaren de uit veen en klei bestaande komgron- Utrecht) en de zuidelijk gelegen stroom- van de bisschop, de zogenaamde minis- den wat hoger te liggen in het landschap. rug (Blokse stroomrug) en verder naar terialen, treden hierbij op als ‘projectont- In een moerasachtige omgeving zijn deze de Nedereindseweg. Eveneens op initi- wikkelaars’ en verwerven veel rechten in hoger gelegen (oost-west georiënteerde) atief van de bisschop van Utrecht en de hun gebied. Zo treden ze op als gerechts- stroomruggen bij uitstek geschikt voor Utrechtse Kapittelkerken start men tus- heer in hun gerecht en worden verant- bewoning (in Jutphaas vanaf de brons- sen  en  met de ontginning van woordelijk voor de lagere rechtspraak tijd). Tevens vormen deze stroomruggen het West-Nedereind, Oost-Nedereind en en het dagelijkse bestuur. Hierdoor ont- een goede basis voor de latere middel- het Overeind. Het gebied wordt dan nog staat een situatie waarbij deze lieden, eeuwse ontginningen, die op initiatief van niet doorsneden door de Vaartse Rijn, die met name de familie Van Rijn (van Jut- de kerkelijke instellingen plaatsvinden. dateert van de e eeuw; de ontginning phaas), zorgen voor een lint aan stenen Het beschreven gebied bestaat vrijwel ge- wordt daarom als één geheel opgepakt, huizen, woontorens en een enkel kasteel heel uit stroomruggrond, met uitzonde- waarbij waarschijnlijk in het oosten (dus langs de Jutphase wetering (met name ring van Huis de Geer en het noordelijke in het Overeind) werd begonnen. De Ne- aan de zuidzijde). Tot  is de fami- deel van de Blokhoeve die zijn gesitu- dereindseweg (of Jutphasedijk) fungeert lie Van Zuylen (nakomelingen: geslacht eerd op komgrond. Uit de late ijzertijd/ als ontginningsas en de Jutphase wetering Van Zuylen-van Abcoude-van Gaasbeek)

Afb 1. Topograﬁsche kaart, 1887. Beige = landbouwgrond; grijs gestippeld = boomgaard; lichtgroen = weiland; donkergroen: bosschage/griend. De stroomrug tekent zich af in de (grote) stukken landbouwgrond en in de boomgaarden aan beide zijden van de Galecopperdijk en langs de Nedereindseweg. Veldnamen: 1. Schaap(s)kamp (bij benadering); 2. Hogen Boomgaard (locatie huis Vronestein); 3. Platten boomgaard; 4. Vicarijeland; 5. Kerkehoeve (perceel oorspronkelijk behorend bij de kerk, samen met het Kerkveld); 6. Kockenboomgaard (naar de bestuurdersfamilie De Kock); 7. Pastoryeboomgaert (achter de zgn. tweede pastorie); 8. Het Koeij-gat (verbastering van ‘kooi-gat’(=eendenkooi)?); 9. Bonte kraai; 10. Boterkamp (‘vette, goede grond’); 11. Pastoorsbos / Slingerbos (van Zwanenburg); 12. De Geer, of De Geeren (‘gerend’ stuk land); 13. Het Blok (‘beloken’/omsloten stuk land). De oude structuren zijn nog steeds herkenbaar, vergelijk ook met afbeelding 10.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Afb 2. Boerderij Zuilenstein tegenover het Kerkveld, naamgever van de woonwijk. Afb 3. Boerderij Het Blok of Blokhoeve, jaren ’80. bestuurlijk actief in het Nedereind. De bewoners van het huis (en leengoed). Het tenland. De kwekerij sluit in  haar boerderij Zuilenstein nabij tweede pas- huis is vernoemd naar een e eeuwse deuren. Huis Veellust (met dubbel l), nu torie (tegenover het Kerkveld) wordt bewoner, Gerrit Voorn de Wael. Katho- Herenstraat , wordt bewoond door de vermoedelijk gesticht door deze familie. lieken houden er geheime kerkdiensten, eigenaar van de kwekerij. In zijn huidige vorm dateert de boerderij geleid door rondtrekkende priesters. In van omstreeks ; er was onder andere  laten Elisabeth Baesjou-Heytink en De boerderij Blokhoeve of Het Blok valt een kaasmakerij. De naastgelegen voor- haar man het huis afbreken om er een op door zijn ‘afwijkende’ ligging, name- malige pastorie, nu een dubbel woonhuis, nieuw huis te bouwen, wat uiteindelijk lijk landinwaarts van de weg af. Het was voorheen ook in gebruik als boerderij, niet doorgaat. Als weldoenster in Jutp- een versterkte boerderij; dit is een boer- behoort met bouwjaar  tot de oudste haas laat ze o.a. een Zusterhuis bouwen, derij die door één of meerdere grachten stenen gebouwen in Nieuwegein. nu de Lantaern, en het Elisabethshofje was omgeven. Verondersteld wordt dat op het Kerkveld voor arme alleenstaande deze zijn gesticht door de ontginners van Een andere karakteristieke boerderij in vrouwen. de gebieden en dat deze dienden als cen- het boerderijenlint aan de Nedereindse- De voorganger van de huidige Geinhoeve trum van hun bezit en als statusmiddel. weg is boerderij Middenhof, voorheen (Nedereindseweg ) stond bekend als de Bij de Blokhoeve is onder meer aarde- ook wel Middelhof of Mispelhoef ge- Asgathoeve. Verderop, richting ’t Sluis- werk uit de twaalfde eeuw en een om- naamd (naar de mispel, een heester uit de je stond de boerderij Bonenburg. Rond grachting rond de boerderij aangetroffen. rozenfamilie). Dit beeldbepalend gebouw  wordt achter de boerderij een bloe- De vroegst bekende vermelding dateert staat aan de kruising van de Duetlaan menkwekerij gevestigd. Deze verhuist na van : “[…]int bloc bi Jutfaes, aen Ga- (voorheen Galecopperdijk) met de Ne- de sloop van de boerderij naar een ter- lencoep[…]”. De boerderij behoort sinds dereindseweg. Het zal oorspronkelijk een rein achter het even ten westen daarvan het begin van de e eeuw tot de Ridder- middeleeuwse boerderij zijn geweest. De gelegen Veelust. De kwekerij ‘Veelust’ is lijke Duitse Orde, ook wel ‘het Duitse naamgeving gaat terug tot in de e eeuw. internationaal bekend (met name om de Huis’. De boerderij werd in  aan de De boerderij is in  in vlammen op- begonia’s) en heeft veel afzet in het bui- gemeente Nieuwegein verkocht. Het ge- gegaan en een jaar bied ‘Het Blok’ en later herbouwd. boerderij zijn nauw Opvallend is het met elkaar verbon- naastgelegen e den. Blok verwijst eeuwse zomerhuis. naar een omsloten In het complex of ingesloten (= be- is een restaurant loken) stuk (bouw) gevestigd. land. Het was ook Aan de andere zij- niet bereikbaar de van de Duetlaan vanaf de Galecop- stond het huis Vro- perdijk. De boerde- nestein, dat dateert rij ligt nu opnieuw van omstreeks  ‘opgesloten’, maar en is in eerste op- nu tussen de bebou- zet een eenvoudig wing. Boerderij en stenen huis. Ghisel- land zijn naamgever bertus van Zuylen, van de wijk Blok- schout en ridder hoeve. De grens van Jutphaas is tussen Zuilenstein rond  een van en Blokhoeve (tr- de eerste bekende Afb 4. Huis Vronestein, omstreeks 1850. ambaan) volgt op-

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Afb 5. ‘t Sluisje, voor de demping in 1956. Afb 6. Het Sluisje en omgeving, kadastrale kaart 1832 (het noorden is rechts).

Afb 7. Het Huis de Geer, omstreeks 1900. Afb 8. Huis Zwanenburg, in 1874-1939 in gebruik als pastorie. vallend genoeg de oude begrenzing van je gedempt (afgedekt met betonplaten en stond ter hoogte van Utrechtsestraatweg Het Blok. Begin jaren ‘ dreigt sloop, grond) en blijft de wetering via een dui- -. Op de plaats van de huidige pas- maar het is nu een evenementenlocatie. ker verbonden met het Merwedekanaal. torie naast de St.Nicolaaskerk stond huis Op de hoek aan Herenstraat en ’t Sluisje Zwanenburg. De gevelsteen van Zwanen- Veranderingen na de stond de bierbrouwerij ‘de Zevenstar’. De burg vermeldt het jaartal  en is in- middeleeuwen sanering van het buurtje rond ‘t Sluisje gemetseld in de zijgevel van de pastorie Tot in de e eeuw verandert het land- vindt plaats in de jaren ’ en ’ (oude uit . Daarnaast is het toegangshek uit schap nauwelijks. Wel vind een omslag situatie, zie afb.).  nog een herinnering aan het voor- plaats in het bodemgebruik. In het be- Vanaf omstreeks  worden veel kas- malige buitenhuis. gin zullen de lager gelegen komgronden telen omgebouwd tot landhuis. Ook ont- tussen de stroomruggen nog benut zijn staan er met name langs de Vaartse Rijn De doorgaande wegen bestaan eerst voor de landbouw, totdat deze landerij- nieuwe buitenplaatsen, zoals de Lies- hoofdzakelijk uit zand; vanaf de e eeuw en enkel nog gebruik konden worden bosch, Huis de Geer, Zwanenburg, Over worden deze verhard. De drukke door- voor de veeteelt. Het Kerkveld, met zijn Rijn (tegenover Rijnhuizen), de Bonge- gaande weg langs de Vaartse Rijn (later kerk, rechthuis en herbergen is tot dan naar en Huis de Wiers. Het Huis de Geer Merwedekanaal) is in feite de voorgan- toe het centrum van het dorp. Na de wordt in  gebouwd. Het is vernoemd ger van de huidige A. In  wordt een e eeuw gaat het gebied rond ‘t Sluisje naar de vorm van het stuk land waarop tol geopend t.b.v. het onderhoud van de / Herenstraat aan de Vaartse Rijn fun- het wordt gebouwd; een driehoekig ‘ge- weg; deze wordt na ruim  jaar opge- geren als dorpskern, aangetrokken door rend’ stuk land. Naast het huis worden heven. Herenstraat  is een e eeuwse de handelsmogelijkheden die de ligging parken en tuinen aangelegd. De buiten- voormalige pastorie van de Hervormde aan doorgaande wegen en waterwegen plaats komt in  in handen van de fa- Gemeente en later dokterswoning. In de biedt. De wetering was via een overtoom milie De Geer (van Jutphaas). In februari e eeuw wordt de lintbebouwing steeds verbonden met de Vaartse Rijn. In   verblijft keizer Napoleon enige tijd verder verdicht langs de Nedereindseweg werd deze vervangen door ’t Sluisje, zodat in het Huis de Geer. Het huis wordt in en langs de Herenstraat en Utrechtse- houten pramen die dienen voor lokaal  gesloopt, slechts de gevelsteen met straatweg. Eind e eeuw wordt de Vaart- vervoer van goederen de Vaartse Rijn stichtingsjaar resteert. Deze is te bewon- se Rijn verbreed tot Merwedekanaal. De op kunnen varen. In  wordt ’t Sluis- deren in museum Warsenhoeck. Het huis draaibrug uit  wordt bijna honderd

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  jaar later gesloopt en in  geplande voorzieningen in de definitief vervangen door de directe omgeving, zoals win- huidige Rijnhuizenbrug. Vanaf kelcentrum Batau en winkels eind e eeuw is er een tram- aan de Nedereindseweg/He- verbinding met Vreeswijk en renstraat, waardoor een eigen Utrecht, eerst een stoomtram winkelcentrum niet nodig is. en later een paardentram. Deze Het noordelijke deel van het worden uiteindelijk vervangen gebied blijft voorlopig zonder door busdiensten. een vaste bestemming gereser- Het gebied kreeg daarvoor al veerd. Wel worden medische een ander aanzien met de inge- en sociaal-culturele voorzie- bruikname van de nieuwe, in ningen en een wijkpark tussen neogotische stijl gebouwde St. Kerkveld en Sweelicklaan ge- Nicolaaskerk in . Architect pland (de Kokkebogaard, ge- Tepe krijgt opdracht tot het reed ). “Onder meer door bouwen van een “echt Neder- Afb 9. Luchtfoto van de wijk Blokhoeve naar het noordoosten. de aanleg van dit wijkpark zal landse dorpskerk, uitgevoerd Opvallend is het wijkpark op de voormalige atletiekbaan. de functie van de Nedereind- in baksteen, in de e eeuwse seweg als “landschappelijk en bouwstijl aansluitend bij de historisch waardevol element grote voorbeelden van de middeleeuwse het Amsterdam-Rijnkanaal en de “Hoge verder worden uitgebouwd”. Voor de gotiek”. Van dezelfde architect is het ten Brug” over dit kanaal. Daar waar het Middenhof is een bestemming als kinder- zuiden van de kerk in  gebouwde Merwedekanaal dit nieuwe kanaal kruist boerderij bedacht. De nieuwe wijk wordt Franciscanessenklooster/St.Franciscus- wordt nabij Huis de Geer de Zuidersluis ontsloten via de ‘noordelijke randweg’, gesticht, waarin ook een meisjesschool is in gebruik genomen. nu Symfonielaan. De wijk is aangelegd opgenomen. In  wordt de noordelij- Bij het Huis de Geer bevind zich al vanaf volgens het woonerfconcept. De oostzij- ke vleugel aanzienlijk vergroot en  jaar eind e eeuw een kwekerij voor bloemen de wordt gekenmerkt door een hogere later worden nieuwe lokalen toegevoegd. (orchideeën) maar later ook voor fruit. bouwdichtheid; groene ruimtes scheiden In  wordt de naastgelegen (eveneens) Vanaf  worden diverse (broei)kassen de woonbuurten van elkaar. Doel is om in katholieke jongensschool St.Nicolaas ge- gebouwd. In  wordt de kwekerij op-   woningen gebouwd te hebben, bouwd (Utr.straatweg ). geheven. Enkele jaren daarvoor, in , waarvan de eerste in  gereed zijn. De wordt de huidige boerderij Huize de Geer focus ligt in het begin op bouwen ten zui- Tot  is aan de Herenstraat een voor- gebouwd. den van de Sweelincklaan; pas vanaf  malig woonhuis in gebruik als gemeente- wordt ten noorden daarvan gebouwd. huis. Over dit gemeentehuis is helaas niet Nieuwegein Het oorspronkelijke plan biedt ook ruim- veel bekend. Het nieuwe gemeentehuis In de periode na de tweede wereldoor- te aan een openlucht zwembad en een dat er voor in de plaats komt dateert uit log is er sprake van een snel groeiende ziekenhuis (die overigens beiden niet in  en wordt op de plaats van het oude bevolking en een huisvestingsprobleem. deze wijk worden gebouwd) en de bouw gemeentehuis gebouwd. Het is gebouwd Jutphaas laat in  een eigen stede- van een streekschool voor beroepsbege- in de Hollandse Neorenaissancestijl; in bouwkundig plan opstellen met uitzicht leidend onderwijs. In  is ook de A.C.  werd het aan de rechterzijde uitge- op . inwoners binnen  jaar. In Verhoefweg gereed als hoofdontsluiting, bouwd met een kantoorruimte en een  werden Jutphaas en Vreeswijk (met met aansluitend de Sweelincklaan, Die- cellenblok. In  is het verbouwd tot op dat moment samen . inwoners) penbrocklaan en Van Anrooylaan. De een zestal appartementen. samengevoegd tot de gemeente Nieu- Blauwe Brug (Nieuwe Rijnhuizerbrug) Verderop, richting Huis de Geer, wordt wegein, als ‘overloopgebied’ voor de ge- wordt in  in gebruik genomen. De in  de karakteristieke villa Johanna meente Utrecht ten zuiden van de stad. Utr.straatweg en de Nedereindseweg gebouwd (Utr.straatweg ), in de stijl van De groeikern Nieuwegein krijgt opdracht worden verkeersarm en steeds minder het Nieuwe Bouwen. Een maquette van om uit groeien tot een stad van . aantrekkelijk gemaakt voor het verkeer. dit huis dat diende als bespreekobject inwoners in . Doel is een ”logische Daarnaast volgen bus- en tramverbindin- is te zien in het museum Warsenhoeck. uitbouw van Nieuwegein. Eerst vanuit gen. Vanaf  staat de wijk bekend als Naast het huis bevindt zich een e eeuw- bestaande plannen afronden, dan rond Zuilenstein. In dat zelfde jaar wordt het se boerderij. Verderop aan de Utr.straat- het centrum en pas daarna de randen”. verzorgingshuis aan de Diepenbrocklaan weg ontstaat in de periode - geopend welke in  gesloten is. De een lintbebouwing als door de woning- In de jaren ’ en ‘ komt de wijk Jut- opening van basisschool De Toonladder bouwvereniging Sint Joseph  arbei- phaas-Wijkersloot tot stand. In  en kleuterschool de Notekraker volgt een derswoningen worden gebouwd. Twintig duikt de naam ‘Wijkersloot-Noord’ op als jaar later. daarvan zijn bestemd voor arbeiders van werknaam voor een (ontwerp) bestem- In de wijk liggen enkele historische linten: de nabij gelegen scheepswerf “De Lies- mingsplan bouwplannen in het huidige de voormalige Galecopperdijk (nu Duet- bosch”. In  volgde de ingebruikna- Zuilenstein en Huis de Geer. Er wordt laan en Klarinetlaan), de Nedereindseweg me van het traject Utrecht-Jutphaas van rekening gehouden met bestaande en (al) en de Utr.straatweg. De Galecopperdijk

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april 

Cultuurhistorische waarden Er zijn vandaag de dag nog veel cultuurhistorische waarden aanwezig in het gebied, de één wat zichtbaarder dan de ander. Denk hierbij aan de Nedereind- seweg en Nedereindse wetering die nog prominent aanwezig zijn, evenals diverse boerderijen van het boerderijenlint van Jutphaas. Maar ook de oorspronkelijke vorm van (Huis) de Geer en de oude Gale copperdijk zijn nog goed herkenbaar.

Afb. 10. Kaart BingMaps, bewerkt. 1. de Middenhof; 2. Locatie Vronestein; 3. Kokkebogaard; 4. Boerderij Zuilenstein en oude pastorie; 5. Het Kerkveld; 6. ’t Sluisje en omgeving; 7. St.Nicolaaskerk, pastorie, jongens- en meisjesschool; 8. Pastoorsbos; 9. Huize Johanna; 10. Boerderij Huize de Geer en restant landschap; 11. Zuidersluis; 12. boerderij Blokhoeve. met essen en populierenbeplanting heeft Kenmerkend zijn de nog altijd aanwezige riode - veel onderzoek. Er wor- als landschappelijk element een blijvende en herkenbare oude structuren in het ge- den nederzettingssporen uit de ijzertijd/ plaats gekregen in de wijk. bied en opvallend is het aantal woonar- romeinse tijd aangetroffen. In  vind Het plan voor woningbouw in het gebied ken. Op het eiland nabij de Zuidersluis is een noodopgraving plaats en in  Huis de Geer wordt eind  afgesplitst een post van Rijkswaterstaat gevestigd. vindt een ‘publieksopgraving’ plaats, van het plan Zuilenstein. In  wordt waarbij vrijwilligers konden deelnemen het bestemmingsplan vastgesteld, met aan de werkzaamheden. Sportpark, atle- veelal koopwoningen; deze wordt inge- Vanaf  wordt het gebied Blokhoe- tiekbaan en golfbaan hebben inmiddels past in de bestaande situatie. Opvallend ve bebouwd. Zo wordt een sportpark moeten wijken voor woningbouw, de is dat de grenzen van de huidige woon- aangelegd waarin plaats is voor hoc- jongste nieuwbouwwijk van Nieuwegein. wijk min of meer de grenzen volgen van key-, rugby,- en voetbalvelden (JSV) en Het sportpark is verhuist naar de Galeco- het oude gebied ‘de Geer’. Ook het gebied een atletiekbaan; dit sportpark wordt in pperzoom. Recent is de woonwijk ‘Blok- rond de Remise (dan nog van ‘Westne-  in gebruik genomen. De atletiek- hoeve Buiten’ tot stand gekomen (in het derland’) wordt in het plangebied betrok- baan wordt in  door Fannie Blan- oostelijke deel wordt nog gebouwd) met ken en de opening volgt in . In  kers-Koen geopend. De badmintonbond de deelprojecten Het Eiland, De Lamel- volgt de bouw van een kleine  huurwo- neemt in  een sporthal in gebruik len en The Edge en Blokhoeve Oost. Het ningen in het gebied en omstreeks  is en ook is de tafeltennisbond hier geves- Park eiland-West is het buurtpark op de de wijk gereed. In  wordt door de ar- tigd. Aan de Symfonielaan vestigen zich voormalige locatie van het sportpark. cheologische werkgroep van de HKN een verder onder meer het NBC en een au- De oude atletiekbaan is omgevormd tot (ongebruikte) achttiende eeuwse graf- tomatiseringsbedrijf. De archeologische hardloop/skeelerbaan en de vorm is nog kelder bij het Huis de Geer aangetroffen. werkgroep van de HKN verricht in de pe- goed herkenbaar.

Bronnen Nieuwegein. Geschiedenis en architectuur (MIP Provincie Utrecht), 2002; De St. Nicolaaskerk en neo-gotiek, Cronyck de Geyn 1986; Scheepswerf en machinefabriek “De Liesbosch”, Cronyck de Geyn 1990; Historische boerderijen in Nieuwegein, Cronyck de Geyn 2003; Jennie Vermeer, een Jutphase tomaat van ’t Huis de Geer, Cronyck de Geyn 2007; Jutphaas-Wijkersloot en Jutphaas-Wijkersloot (slot), Cronyck de Geyn 2016 (en daar aangehaalde bronnen); Batau-Noord en Batau-Zuid, Cronyck de Geyn 2018 (en daar aangehaalde bronnen); NieuwegeinNieuws 1976-1986; Krantenarchieven knipselkranten HKN (Inv.KNIP01.01 - KNIP01.06); Archief 68 familie de Geer van Jutphaas (HUA), Inv. 857; http://www.atverni.nl/index.php?page=Atverni_his (geraadpleegd 20-2-2018); De nakomelingen van Aernt Ram en zeven Jutphase kastelen, Utrechtse parentelen deel7, 2017.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (deel 1) Cisca de Ruiter

Op het terrein van Museumwerf Vreeswijk staat de Christina. De belangstelling was groot toen dit opgebouwde woonschip onlangs door een enorme kraan op de kant werd gezet. De positieve aandacht betrof niet haar uiterlijk. De triestheid straalt namelijk af van haar sterk verwaarloosde casco waar corrosie gaten in het plaatwerk vreet en hoeklijnen vervormt. De haveloze opbouw gaat schuil achter plaatwerk dat er tegenaan is geschroefd. Erop zijn kleurrijke nautische voorstellingen geschilderd. De meningen erover zijn verdeeld. De fleurige doos op het roestbruine onderschip maakt van het geheel een opmerkelijk gebakje. Wat doet zoiets nou op een Museumwerf?

Als het allemaal lukt, worden met Chris- tina’s behoud, de nieuwe expositie en het scholingsproject belangrijke wensen van de Museumwerf vervuld. Het is allemaal nog toekomstmuziek. Maar laten we eerst eens achterom kijken naar het verleden van de honderdzeven-jarige Christina. Zoektocht naar het verleden De Christina zag ik voor het eerst als woonschip in Utrecht waar ze zestig(!) jaar lang heeft gelegen. In het Project Stalen Woonschepen Utrecht, waarin ik samen met Maarten van de Krol geschie- denissen onderzocht van oude woonschepen in die stad, namen we ook de Christina onder de loep. Zij trof mij door haar uiterlijk en haar scheepse karakter. Zij was een ouderwetse woonboot waar- 12 februari 2018, een gedenkwaardige dag! De Christina vliegt door de lucht. Ze verlaat bij haar kenmerkende akenkop en -kont deﬁnitief het water om te worden neergezet op een ereplaats bij Museumwerf Vreeswijk. prominent onder een recht-toe-recht- Voor het spectaculaire hijswerk kwam de grootste kraan van de Nieuwegeinse ﬁrma J. aane opbouw uitstaken. Op de voor- Brouwer & Zn. aan te pas, een 450-tonner! (Fotograaf: Cisca de Ruiter) plecht groeide op een gegeven moment een forse forsythiastruik, in het voorjaar heldergeel oplichtend. Dat het woonschip Bij Museumwerf Vreeswijk kijken ze langstelling staat en bij de Museumwerf lange tijd verwaarloosd was, zag ik ook. dwars door de roest heen. Men is blij en de Vreeswijkers met open armen is Waarschijnlijk intrigeerde ze mij daar- met het schip dat de werf geschonken ontvangen. door nog meer. Zo’n stoer schip waarvan kreeg. Werfbaas Ton van der Heijden in ik vermoedde dat er vroeger hard mee zijn handen wrijvend: “Kijk eens naar De Museumwerf wil de Christina inzet- was gewerkt en zuinig mee omgespron- de vloeiende lijnen van dit fraai ge- ten als exporuimte voor een tentoonstel- gen en ooit liefdevol tot woonschip is op- vormde casco. Hier valt wel wat van te ling over de Vreeswijkse zandindustrie. gebouwd, lag daar te verkommeren. Daar maken.” “Belangrijk is ook,” volgens di- Hoe precies is nog onduidelijk. Van Schie: wilde ik meer van weten. recteur André van Schie: “dat Christi- “Wij zijn bezig met de plannenontwikke- na’s geschiedenis bewaard is gebleven en ling en het zoeken naar sponsors.” Van Mijn zoektocht naar Christina’s verle- verweven blijkt met de Vreeswijkse zand- der Heijden licht alvast een tipje van de den begon bij de toenmalige eigenaar die winning. Vreeswijk was jarenlang haar sluier: “Voor het restauratiewerk willen mij verwees naar voorgaande eigenaren. thuishaven!” we een scholingsproject opzetten waar- Daarnaast kwam ik bij toeval schippers- Dat dit schip ooit van Adriaan Pieter mee we leerlingen enthousiast maken zoon Piet (Pieter) van Dijk tegen die zijn van Dijk was, de vader van de sympa- voor het boeiende vak van ijzerwerker of jeugd grotendeels had doorgebracht aan thieke, plaatselijk bekende Piet van Dijk, lasser. Vaklieden zijn keihard nodig voor boord van het schip. Piet (*, †) is ook van belang. En daarom kan het het behoud van ons varend en drijvend en zijn broer Wout (Wolter, *, †) niet anders dan dat dit erfgoed in de be- erfgoed.” waren belangrijke informatiebronnen

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Begin jaren twintig zet Van Wijngaar- den de heve-aak te koop op een werf in Vreeswijk waar Adriaan Pieter van Dijk op afkomt. Hij wil de aak kopen maar deinst terug. Het schip is ernstig vervuild. De roef is vergeven van de wandluis. Dat doet wat met de prijs. Vijfhonderd gulden luizenkorting trekken Van Dijk over de streep. In  registreert de scheepsmetingsdienst de eigendomswijziging naar Van Dijk. Van Dijk is zandschipper. Aan zandwinning moet het schip worden aangepast. Hermetisch afgedicht met een dikke laag klei, wordt eerst de roef uitgegast. Ver- volgens worden een lier naast de mast geplaatst, de den (de opstaande rand boven het ruim) verwijderd en de gang- boorden (de dekken aan weerszijden van het ruim) versmald. Zo wordt de aak toegevoegd aan de Vreeswijkse vloot van zandwinningschepen. Met ongeveer  Schematische tekening van een heve-aak door scheepswerf J. Hendriks waar de Christina stuks is die op dat moment de grootste en in 1911 is gebouwd. Het plaatje geeft een oorspronkelijk beeld van de Janna Cornelia/ belangrijkste baggervloot van Nederland. Christina als zeilschip. Van Dijk vernoemt het schip naar zijn vrouw Christina (Gerardina Johanna) Eikelboom en staat met haar aan de voor- door de vele verhalen die ze me vertelden voornamelijk zijn gebouwd. Of Van avond van een leven vol geploeter. en/of op schrift nalieten. Wijngaarden zelf met het schip vaart is En zo volgde ik de lijn terug naar het ver- onbekend. Op het laatst varen de gebroe- Zandwinning leden, niet wetend dat dit later belangrijk ders Huisman uit Amsterdam ermee als Rivieren voeren zand aan. Omwille van zal zijn voor Christina’s toekomst. zetschippers. de bevaarbaarheid moet geregeld wor- Janna Cornelia Graag neem ik u mee terug in de tijd, naar . In dat jaar wordt de Christina als zeilschip te water gelaten bij scheepswerf J. Hendriks in Dodewaard. Deze werf staat bekend om de mooi gelijnde schepen en het degelijke klinkwerk. De eerste bewaard gebleven schriftelijke gegevens over de Christina zijn die uit  van de scheepsmetingsdienst die het schip dan opmeet. Met de meetgegevens stelt de dienst een soort paspoort samen: de meetbrief. Het schip (. meter lang en . breed) heeft een laadvermogen van ruim  ton en staat beschreven als een staal/ijzeren hevelaak met als scheepsnaam: Janna Cornelia. Hier begint officieel haar Vreeswijkse episode want Vreeswijker B. van Wijngaar- den staat als eigenaar genoteerd. Of hij De Christina bij Culemborg begin jaren 40. In de mast hangt het bord met het nummer het schip heeft laten bouwen, vermeldt van de baggervergunning: 1901. Adriaan Pieter van Dijk staat met de beugel klaar om het document niet. een nieuwe vracht zand te baggeren. Zijn vijftienjarige zoon Wolter staat aan de Lier. Niet Onder Van Wijngaarden vervoert de zichtbaar is dat hij huilt van nijd omdat niet híj met de beugel op de foto komt, na net Janna Cornelia/Christina waarschijnlijk drie uren te hebben gebaggerd, maar zijn vader. Eigenlijk zijn ze in overtreding omdat je grondstoffen en producten van en naar zestien jaar moet zijn om de lier te mogen bedienen. (Foto: uit het familiealbum van Piet steenovens, lading waarvoor heve-aken van Dijk. Fotograaf: J.C Mollerus.)

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  steld. Wout: “We baggerden van Ameide tot Rhenen. Dit traject was door Domei- nen in vieren gedeeld. Om het baggeren te reguleren mochten we per maand in één van deze delen zandwinnen. Niet onder dit kwantum vielen de Lek voorbij Ameide en de Waal bij Gorinchem.” Piet: “Voor de Christina kreeg mijn vader als vergunninghouder registratienummer ww. Dit nummer moest goed lees- baar op een bord aan de mast worden gehangen. Baggeren werd toegestaan van zonsopgang tot zonsondergang.” Wout: “Wakers van Rijkswaterstaat controleer- den of we ons aan de regels hielden. Het overkwam mijn vader één keer dat hij per ongeluk vijf minuten te vroeg met baggeren begon. Een dienstklopper lag verdekt achter struiken opgesteld. Hij trok meteen onze vergunning voor vier maanden Zandschipper Adriaan Pieter van Dijk in zijn zondagse pak aan boord van zijn Christina in in. Mijn vader kon direct vertrekken en de thuishaven begin jaren vijftig. De omgeving heeft nog een landelijk karakter. (Foto uit moest toen helemaal voorbij Ameide of de collectie van Chris Kooyman) naar de Waal gaan om zand te winnen. Hij maakte zulke lange dagen dat hij per nacht maar een paar uurtjes kon slapen.” den gebaggerd. Het zand dient weer als Rijn, tegenover de Billitonkade. Als we bouwmateriaal. Zandschippers werkten aankwamen gingen de woonbootbewo- In deel  leest u onder andere over de vaak voor vaste afnemers. Afhankelijk ners aan de overkant weg, boodschappen avonturen van Piet en Wout met de van het gewenste soort zand, zetten de doen of zo. Want door het lossen ging de Christina tijdens de Tweede Wereld- schippers koers naar verschillende win- Christina zo heen en weer dat de woon- oorlog. gebieden. Zo ook baggeraar Van Dijk met schepen gezellig mee gingen doen. Daar zijn Christina. werden de mensen wel eens zeeziek van.” Cisca de Ruiter is organisatiemedewerker “Voor het baggeren of beugelen, waren bij de Museumwerf Vreeswijk en initiatief- twee personen nodig,” legt zoon Piet uit. Na  was voor zandwinning een nemer van het Project Stalen Woonsche- “Aan de zijkant van het schip groef je met vergunning vereist van de Dienst der pen Utrecht. de beugel (een zeildoeken zak om een ij- Domeinen en na  werden quota inge- zeren hoepel aan een lange stok) eerst een putje in de rivierbodem. Door deze kuil verder uit te schrapen, werd de beugelzak gevuld. De stok met de beugel was via een lijn verbonden met de lier naast de mast. Aan die lier stond de tweede man die daarmee de zware beugel modder boven water hees. (Zonder die lier waren daar vroeger drie man voor nodig.) Je moest met een speciale zwaai daarna die zak in het ruim leeg kieperen. Om de dag haalde mijn vader met een knecht, en later met ons, met de Christina zand uit de Lek. We konden  ton laden, ongeveer  beu- gelzakken zand. Als alles meezat duurde het een halve dag voordat we vol waren.” Wout: “Als we geluk hadden, haalden we drie vrachten per week. Vaak waren het er twee.” Piet: “De volgende ochtend na het baggeren, lagen we om  uur weer bij de klant aan de kade te lossen. De mees- Voorjaar 2014, de Christina ligt als woonschip Eenhoorn in Utrecht. Het tuintje op de te afnemers zaten in Utrecht. Vaak losten voorplecht drijft de spot met het verleden van dit voormalige zandschip. De weelderig we bij Trip Bouwmaterialen aan de Oude forsythiastruik kreeg er poot aan de grond. (Fotograaf: Maarten van de Krol)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  ACTIVITEITEN Historische Kring Nieuwegein Museumwerf Vreeswijk Kunstexpositie Wilma Husman (beelden) Dia-lezing “De verdwenen kleinschalige beroepsvaart” Zondag 8 april (opening 15.00 uur) t/m door Willem Oosterlee 27 juni in Museum Warsenhoeck Zaterdag 21 april, 13.00 uur Wilma Husman exposeert graag in Nieuwegein, hier Geboren en getogen binnen schipperskringen kreeg woont haar zus. Voor de gezelligheid heeft Wilma twee Oosterlee de kleine beroepsvaart met de paplepel ingegoten. van haar kunstvriendinnen uitgenodigd: Nadjezdja De schepen waarmee hijzelf, zijn ouders en grootouders van Ittersum en Aleksandra Govers-Zielinska. voeren, illustreren de ontwikkelingen in de regionale Wilma Husman over haar werk: Vanuit mijn klassieke opleiding binnenvaart door de tijd. In zijn dialezing met veel mooie heb ik in de loop van mijn carrière een eigen stijl ontwikkeld, oude foto’s, reist Oosterlee met de familieschepen mee waarin nog vele figuratieve elementen zijn te herkennen. Ik tracht door de tijd. Hij doet vooral het Westland aan en het gebied steeds een gedachte of emotie van het eerste moment vast te rond Maassluis terwijl hij onderweg smakelijk vertelt. houden en maak zonder voorschetsen een houten armatuur of constructie en modelleer er vervolgens het wasmodel omheen. Schipperscafé in het Theehuys Het gehele proces eist vele maanden van vormen en denkwerk, Vrijdag 27 april, 15.00 – 21.00 uur alvorens de balans gevonden is. De beelden worden vervolgens in brons gegoten en zijn in de meeste gevallen unica. Ik noem Dia-lezing “De scheepswerven van Vreeswijk, Jutphaas ze ‘universele overlevingsbeelden’. Ik heb veel geëxposeerd en en Nieuwegein” door Jaap Boersema mijn werk is door particulieren en bedrijven aangekocht. Bij Zaterdag 28 april, 13.00 uur voorbeeld door I.N.G. bank New York: het beeld “Bescherming:”. Langs de Vaartse Rijn in Jutphaas en Vreeswijk rook het Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Doorslag, vroeger naar teer. Luid ketsend bewerkten de hamers het Fokkesteeg, Oudegein en Hoge Landen ijzeren plaatwerk terwijl hun neven - de klinkhamers - witheet gestookte nagels door de scheepshuid joegen. Jutphaas en Zaterdag 28 april t/m 5 augustus in Museum Warsenhoeck Vreeswijk kenden verschillende werven waar schepen werden Bezoek van het Rietveld-Schröderhuis te Utrecht gerepareerd of nieuw gebouwd. De teer en de werven zijn nagenoeg verdwenen. Verhalen en foto’s zijn gebleven. Zaterdag 26 mei, 11.00, 12.00, 13.00 uur Schipper, amateur-scheepshistoricus en Vreeswijkkenner Jaap Boersema vertelt aan de hand van “De werven van Jutphaas, Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Huis de Geer en Vreeswijk en Nieuwegein” over de opkomst en de ondergang Zuilenstein van de scheepsbouw in de vorige eeuw. Een boeiende lezing Zaterdag 2 juni t/m 9 september in Museum Warsenhoeck met veel plaatjes van het oude Vreeswijk en Jutphaas. Lentefeest Themazondag Zondag 3 juni in het Natuurkwartier Zondag 6 mei, 13.00 – 17.00 uur Fietstochten met het thema “Water” (waterlinie etc.) Schipperscafé in het Theehuys Zaterdag 9 juni, 10.30 uur en Zaterdag 23 juni, Vrijdag 25 mei, 10,00 – 21.00 uur 10.30 uur. Vertrek in Museum Warsenhoeck Themazondag Kunstexpositie Jolanta Golenia-Mikusz en Justyna Mikusz Zondag 3 juni, 13.00 – 17.00 uur Zondag 1 juli (opening 15.00 uur) t/m 5 september in Museum Warsenhoeck Schipperscafé in het Theehuys Twee generaties Poolse kunstenaressen, moeder Jolanta Vrijdag 29 juni, 10.00 – 21.00 uur Golenia-Mikusz en dochter Justyna Mikusz, exposeren onder de titel “ Emotioneel” in Museum Warsenhoeck. Themazondag Jolanta Golenia-Mikusz, geboren in 1962 in Opole en in 1988 Zondag 1 juli, 13.00 – 17.00 uur afgestudeerd aan de Kunstacademie in Krakau. Zij schildert voornamelijk abstracties, geïnspireerd door de echte en de door Schipperscafé in het Theehuys haar beleefde wereld. Naast schilderen experimenteert zij met Vrijdag 27 juli, 10.00 – 21.00 uur teken-, tempera- en mengtechnieken. Ze presenteerde werken in Polen, Duitsland, Nederland, Tsjechië, Italië en China. Toegang tot de lezingen bedraagt € , p.p. (incl. twee kopjes Justyna Mikusz, geboren in 1987 in Wrocław en 2013 koffie/thee). I.v.m. voorbereidingen graag tijdige plaatsreserve- afgestudeerd aan de Faculteit Grafische Kunsten van de ring via [email protected] of - (tijdens Universiteit van Katowice. Naast grafische vormgeving kantooruren). (freelance, Londen, Warschau) houdt ze zich ook bezig Meer info is te vinden op www.museumwerf.nl. met digitale afbeeldingen en tekeningen. Het belangrijkste object van haar inspiratie is de menselijke figuur. Tot nu toe heeft ze werken gepresenteerd in Polen en Spanje. Foto-expositie Oudheden in Plettenburg en de Wiers Zondag 8 juli t/m 14 november in Museum Warsenhoeck

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Straatnaamperikelen Ton Vis

Als er twee gemeenten gaan fuseren, zoals met Jutphaas en Vreeswijk gebeurde in 1971, dan heb je ineens van allerlei zaken dubbel. Je hebt twee gemeentehuizen, twee burgemeesters, heel veel wethouders en gemeenteraadsleden en ga zo maar door. Het meeste is organisatorisch wel op te lossen; zo zorgt een gemeenteraadsverkiezing in de nieuw gevormde gemeente voor een nieuw bestuurscollege en een burgemeester wordt door de kroon benoemd of herbenoemd. Een nieuwe gemeente kan ook te maken krijgen met een aantal dubbele straatnamen, met name als het een samenvoeging van gemeenten betreft.

In veel plaatsen in Nederland komen een straat, Utrechtsestraatweg, Klein Vuilcop Jutphaas. Deze straat eveneens te noemen aantal namen van straten en pleinen vrij (Vuilcop), Emmaweg (-laan), Julianaweg naar een vroegere heerlijkheid. algemeen voor, zoals Dorpsstraat, He- (-straat), Prins Hendriklaan (-straat) en De Rijnstraat vormt een verbinding tussen renstraat, Kerkstraat en Markt of Brink. Rijnlaan (-straat). In deze brief gaf hij de IJsselsteinseweg en de Sluyterslaan en In Jutphaas en Vreeswijk was dat niet al direct een aantal aanbevelingen en ligt in een kunstenaarsbuurt. Deze straat anders. De nieuw gevormde gemeente suggesties voor het wijzigen van deze te vernoemen naar een kunstenaar bijv. Nieuwegein kende een aantal straten met dubbele namen, waarvoor hij tevens een Jan Wittenberg (houtsnijder, lithograaf). gelijkluidende of bijna gelijkluidende na- motivatie gaf. Het leek hem gewenst dat De Rijnlaan in Vreeswijk ligt in een men omdat de straten zowel in Jutphaas in één buurt dezelfde soort namen voor- rivierenbuurt. als Vreeswijk voor kwamen. Voor een komen, omdat dit het zoeken naar een De Utrechtsestraatweg in Vreeswijk gaat aantal straten moesten daarom nieuwe straat vergemakkelijkt. Letterlijk stond er over in de Vreeswijksestraatweg van namen gezocht worden. Postcodes be- in zijn brief: Jutphaas. Om de namen van de kernen stonden in het begin van de -er jaren Jutphaas en Vreeswijk in stand te hou- nog niet; deze werden pas in  in Ne- Vreeswijk heeft een ‘Oranjebuurt’ met den lijkt het mij wenselijk de Utrecht- derland ingevoerd. Deze hadden wellicht 13 straten. In Jutphaas daarentegen zijn sestraatweg (Vreeswijk) te wijzigen in voor de postbezorging voor meer dui- 4 straten naar een lid van het Koninklijk Jutphasestraatweg. delijkheid kunnen zorgen, maar voor de Huis genoemd. Deze 4 straten liggen in Klein Vuilcop in Vreeswijk grenst aan inwoners zijn dubbele straatnamen in de onmiddellijke nabijheid van stra- Vuilcop in Jutphaas. Klein Vuilcop met 3 dezelfde gemeente zondermeer onhandig ten, die genoemd zijn naar heerlijk- woningen te wijzigen in Vuilcop. en ongewenst. heden en ridderhofsteden, zoals die in Aan de Schoolstraat in Vreeswijk staan de 17e en 18e eeuw in Jutphaas waren 3 huizen. Ze verkeren in zodanige staat, Op  augustus  stuurde het hoofd (Zwanen burgstraat, Wijnesteijnstraat en dat ze mettertijd worden afgebroken. Op van de Afdeling Bevolking van de net Rijnenborghstraat). deze plaats zullen geen nieuwe woningen gevormde gemeente Nieuwegein, de Uitgaande van de gedachte van een wijk meer komen, wel echter magazijnruimten, heer A. Schuurman, een brief aan Bur- met dezelfde soort namen ligt het voor de bestemd voor de winkeliers aan de Dorps- gemeester en Wethouders waarin hij het hand, dat Wilhelminastraat, Emmalaan, straat. Deze 3 woningen aan de School- probleem van de dubbele of nagenoeg Julianastraat en Pr. Hendrikstraat worden straat te nummeren aan de Dorpsstraat. gelijkluidende straatnamen aankaartte. gewijzigd in bijv. Vronesteijn, Stormer- Naar aanleiding van het bovenstaande Het ging daarbij om de volgende straten: dijk, Eversteijn, Rijnhuizen en Ten Baan. wordt dan ook geadviseerd de volgende Dorpsstraat, Schoolstraat, Wilhelmina- In dit kader past ook de Dorpsstraat in straten te wijzigen:

Jutphaas, Willem III straat. Later werd het de Julianastraat; met de Jutphaas, het zuidelijke deel van de vroegere Wilhelminastraat (nu eenwording van Jutphaas en Vreeswijk werd het Ten Baanstraat de Stormerdijkstraat), gezien in noordelijke richting

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Emmalaan Jutphaas, thans Vredebestlaan Dorpsstraat Jutphaas, nu Herenstraat

Dorpsstraat (Jutphaas) in PTT) en A. Schuurman (bevolking), die h. de naam Utrechtsestraatweg (Vrees- Rijnhuizenstraat; de commissie voorzat. wijk) te wijzigen in: Jutphasestraatweg. Emmalaan (Jutphaas) in Eversteijnlaan; Julianastraat (Jutphaas) in Op  oktober  stuurde de commis- Tevens adviseerde de commissie burge- Vronesteijnstraat; sie straatnaamgeving een verslag van hun meester en wethouders voor te stellen een Wilhelminastraat (Jutphaas) in vergadering d.d.  september, waar- ambtenaar van rijkspolitie en brandweer Stormerdijkstraat; in de suggesties uit de brief van de heer in de commissie op te nemen. Ook werd Pr. Hendikstraat (Jutphaas) in Ten Schuurman in grote lijnen werden over- voorgesteld de gemeenteraad te verzoe- Baanstraat; genomen. Ten aanzien van de Rijnstraat ken een zgn. ‘Machtigingsbesluit’ te ne- Rijnstraat (Jutphaas) in in Jutphaas was de commissie echter van men, zodat het College van Burgemeester Wittenbergstraat; mening dat de naam gewijzigd moest en Wethouders in het vervolg zelfstan- Klein Vuilcop (Vreswijk) in Vuilcop; worden in die van een kunstenaar. Deze dig besluiten kon nemen betreffende de Utrechtsesrtraatweg (Vreeswijk) in straat ligt immers in een kunstenaars- straatnaamgeving. Jutphasestraatweg; buurt. Geadviseerd werd deze de naam Schoolstraat (Vreeswijk) te nummeren Hildo Kropstraat te geven, een stads- In een voorstel van het College aan de aan de Dorpsstraat. beeldhouwer van Amsterdam, die het jaar gemeenteraad werd het bovenstaande daarvoor overleden was. Van hem is o.a. uitvoerig omschreven en gemotiveerd. Naar aanleiding van deze brief besloot het reliëfmonument op de Afsluitdijk. In de gemeente Jutphaas was door een het College van B&W een ‘ambtelijke De commissie was unaniem van mening, raadsbesluit van  oktober  het Col- commissie straatnaamgeving’ in te stel- dat de naam van de Dorpsstraat in Jutp- lege van Burgemeester en Wethouders al len, die zich hierover zou moeten bui- haas moest worden gewijzigd. De heer Van gemachtigd om de namen te bepalen van gen om advies uit te uitbrengen aan het Zutphen bracht de naam Hoofdstraat naar straten, pleinen en grachten, terwijl in de College. Nieuwegein was aangemerkt als voren, omdat vroeger de Dorpsstraat in- gemeente Vreeswijk de raad hierover kon groeigemeente en omdat er voorzien was derdaad een hoofdstraat was. Uiteindelijk besluiten. Uiteindelijk werden de straat- in de bouw van een groot aantal nieuwe heeft het College deze suggestie niet over- naamwijzigingen in het begin van  wijken was dit zeker geen onverstandig genomen en besloot men de naam He- geëffectueerd. Vanuit de bevolking kwa- besluit: er zouden in de loop van de daar- renstraat door te trekken naar het zuiden. men verrassend weinig protesten, vooral op volgende jaren nog vele nieuwe wijken ook omdat men de noodzaak inzag van en straten van een naam moeten wor- Samenvattend adviseerde de commissie het vermijden van dubbele straatnamen. den voorzien. Door het instellen van een de volgende straatnaamwijzigingen: aparte commissie straatnaamgeving kon a. de naam Dorpsstraat (Jutphaas) te wij- Tot op de dag van vandaag is de com- veel discussie buiten de raad gehouden zigen in: Hoofdstraat (werd uiteindelijk missie straatnaamgeving in de gemeente worden en kon door deze commissie veel Herenstraat); Nieuwegein actief, al heet deze nu ‘Com- voorwerk en onderzoek worden gedaan. b. de naam Wilhelminastraat (Jutphaas) missie naamgeving openbare ruimte’. De De eerste taak van de commissie was echte wijzigen in: Stormerdijkstraat; commissie adviseert het college niet al- ter een aanbeveling te doen om het pro- c. de naam Emmalaan (Jutphaas) te wijzi- leen over de naamgeving van wijken, stra- bleem van de gelijkluidende straatnamen gen in: Vredebestlaan; ten en huisnummering, maar ook over op te lossen, zoals aangehaald in de brief d. de naam Julianastraat (Jutphaas) te wij- naamgeving van delen van de openbare van de heer Schuurman. zigen in: Ten Baanstraat; ruimte en gemeentelijke bouwwerken. e. de naam Prins Hendrikstraat (Jutp- Hierop werd een commissie in het leven haas) te wijzigen in: Rijnhuizenstraat; geroepen die bestond uit de heren N.J. f. de naam Rijnstraat (Jutphaas) te wijzi- Zonderland (gemeentewerken), P.W. El- gen in: Hildo Kropstraat; Bronnen/documentatie: Het Utrechts len (stadsontwikkeling), F. van Zutphen g. de naam Schoolstraat (Vreeswijk) te la- Archief (oudheidskundige), S.G. Nieuwenhuizen ten vervallen; Foto’s: Archief Historische (namens het Postdistrict Utrecht van de Kring Nieuwegein

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Handelskade bij de ‘lage brug’ (Wilhelminabrug)

1920 Achter het remmingwerk het ‘Utrechtse bootje’ van dezelfde exploitant als de (paarden)tram: de Tram en Barge dienst, met kantoor en remise in Jutphaas. De sleepdraad vanaf de Rode Ster-sleepboot is duidelijk zichtbaar… er komt nog wat uit de sluis! (coll. Fam. Buter)

1929 Deze bocht in de kade zit er nog steeds. Er is een enorm aanbod van schepen… zeilvaart, sleepboten en sleepschepen. De ﬁets doet me denken aan de Vreeswijksche Rijwielhandel van Krienus van Leusden (1913) in de Cornewalstraat. Hij kwam met de voorloper van de vouwﬁets aanzetten en verkocht ze als: Schippersrijwielen.

1930 Zo rond 1900 was de oever nog een bedroevende modderige toestand. Daar kwam verbetering in, wat goed te zien is. Wat weer een ‘aanbod’ van schepen. Meteen voorbij het remmingwerk komt een van de Vreeswijkse parlevinkers in beeld. (coll. Albert de Vries)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april 

1951 De dooi zet in en er moet weer gevaren worden. Sleepboot ADDY van Wakkee heeft -tot groot verdriet van m.n. de jeugd- het ijs gebroken en de eerste schepen gaan richting de sluis. Rechts zien we dat Wakkee contact heeft met de beide mannen op de kop van de JOHANNA.

1961 Vreeswijk en de zeevaart… Neem bijvoorbeeld Cor Lenten en zijn coaster ORANJE. In mei 1940 hielpen ze mee met de evacuatie vanaf de stranden bij Duinkerken. Ze brachten 605 soldaten naar de overkant. Recentere (oud-) eigenaren van zeeschepen wonen in Vreeswijk, zoals Ab Mooij en de families W. en H. Mastenbroek. Hier ligt de SUZE (ex-ROMEJA) van Jan Muller afgemeerd. (collectie Jan Schut)

Begin 1970 Bij de Gebr. Buitenweg is de voormalige beurtboot TELEGRAAF XV verbouwd tot zandwininstallatie. De sleepboot STAD UTRECHT IV brengt de WILNIS II naar haar bestemming. Wat ook wel opvalt is dat ze de beschoeiing aan het vernieuwen zijn.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Verstopte boot bij de Plettenburgerweg tijdens WOII Loes Slooten-Glimmerveen

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vond op 14 mei 1940 het bombardement op Rotterdam plaats. De Duitsers dreigden ook andere steden te bombarderen als Nederland zich niet zou overgeven, te beginnen met Utrecht. De overgave van Nederland vond plaats op 15 mei 1940.

Op  mei  werd het bericht van de gekomen. Op dat moment vorderden de woont er nu in. Het schip werd niet ont- dreiging van het bombardement van Duitsers het schip van ome Dit. De Duit- dekt door de Duitsers. ‘Waarschijnlijk Utrecht en Jutphaas verspreid. sers vorderden in die tijd zoveel mogelijk heeft de ontoegankelijkheid van het ge- Ik spreek met Dick Heijkamp, geboren schepen ten behoeve van de voorgeno- bied ook een beschermende werking ge- (in ) en getogen in het gebied rond de men aanval op Engeland. Ome Dit heeft had‘, aldus Dick. Plettenburgerweg. In het artikel ‘De Plet- het schip toen op de één of andere manier Op  september  stort er een vlieg- tenburgerweg, een gebied met een eigen verdonkeremaand. De Duitsers hebben tuig neer op het land van Dick’s vader. karakter’ in Cronyck de Geyn nummer nog wel lopen zoeken. Ik denk wel dat er In een artikel in de Molenkruier van -, kunt u meer lezen over dit speci- spanning geweest is. Hij heeft het schip  september  staat het volgende fieke gebied binnen Jutphaas. via de haven in Plettenburg (op dit mo- geschreven. Dick’s tante Met (een zus van zijn vader) ment eigendom van Hatenboer Yachting ‘De -jarige Poolse oorlogsvlieger, was getrouwd met ome Dit den Otter. B.V.) op de Houtense Wetering gebracht Tadeusz Jankowski, in dienst bij de RAF, Zij hadden een vrachtschip van  ton, en van daaruit over het land getrokken vertrok op woensdag  september  genaamd ‘Metje’, waarop ze eveneens in het gebied tegen de Put aan. Dit was om . uur vanaf de luchtmachtbasis woonden. een grote wildernis destijds. Bovenop RAF Brenzett, Romney Marsch in het het schip had hij allerlei materialen op- Engelse graafschap Kent. In totaal twaalf gestapeld en samengebonden. Zoals riet, Mustang III jachtvliegtuigen gingen deel- hout, wilgentenen. Het schip lag eronder nemen aan de operatie Market Garden. verborgen.’ Hij was als piloot ingedeeld bij het -de squadron, dat geheel uit Poolse vliegers Gedurende de oorlogsjaren woonden bestond. Jankowski’s missie voerde hem tante Met en ome Dit met hun gezin bij naar de omgeving van Arnhem. Bij Jut- het ouderlijk gezin van Dick in huis. Dit phaas werd zijn toestel echter rond . was in het zogenaamde recycle huis dat uur door luchtafweergeschut geraakt. De nog bestaat en staat aan de Bongenaar en Mustang belandde in een lange glijvlucht de Schalkwijkse Wetering. Dick’s zoon en stortte uiteindelijk neer in de buurt

De vader van Dick en tante Met op Plettenburgerweg vlakbij haven, jaren ’80. (Collectie Heijkamp)

Dick vertelt: ‘Bij de dreiging van het bombardement van Utrecht en Jutphaas heeft mijn oom Plettenburgers (met name familie) opgeroepen aan boord van zijn schip ‘Metje’ te komen. Het schip is gaan varen op de Hollandse IJssel, tussen rietkragen en naar Woerden toe. Het doel was om buiten de gevechtslinie te blijven. Het heeft  à  dagen geduurd. Onderweg kwamen ze veel dwarrelende vuurres- tanten tegen van het bombardement van Rotterdam, die daar neerdaalden’. ‘Alleen mijn opa bleef bij de boerderij op het Plettenburg om de zaak draaiende te houden. Toen het bericht van de overgave Ark Geertruida, de ark waar Dick geboren is, jaren ’50, ligt op het land. Bij de geboorte van Nederland doordrong, zijn ze terug- van Dick lag deze in de haven, in de kop van de Houtense Wetering. (Collectie Heijkamp)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  De Houtense Wetering met op de achtergrond een rij bomen waarachter ergens het schip “Metje” verstopt was. Foto van rond 1948. Op 400 meter naar het oosten is de haven van Plettenburg (Collectie Heijkamp) ‘De school met den bijbel’aan de Nedereindseweg tegenover de Hervormde kerk, jaren ’30. Naar deze school ging Dick. (Collectie Heijkamp)

In het bovengenoemde artikel uit de Mo- nen met het vervoeren van vrachten. Hij lenkruier staat een verklaring beschreven werkte voor de Beurtvaart. Begin jaren waarom Jopie en zijn vader op het land ’ heeft ome Dit met hetzelfde schip waren. De boeren hadden net hun koren de situatie uit  nagebootst. Met veel van het veld gehaald. En dan blijven er al- familieleden, waaronder kleinkinderen, tijd korenaren op het veld achter, die een is de tocht over de Hollandse IJssel toen goede aanvulling zijn op het weinige eten nog een keer gemaakt. dat er is. Dick: ‘Mijn vader heeft geholpen In de jaren ’ heeft hij het schip verkocht om Jopie naar Jutphaas te brengen, over en het schip is omgebouwd tot woonboot het water of door gebied de Put, het is een door de nieuwe eigenaren. Ome Dit en hele tocht geweest.’ tante Met hebben zelf een nieuwe woon- ark gekocht die in de haven van Pletten- Na de oorlog ging Dick met een vliege- burg lag.’ nierspet op naar school ging. ‘Alles wat overgebleven was uit de oorlog werd Met een glinsteringen in zijn ogen vertelt Dick met Canadese vliegenierspet op daarna weer gebruikt.’ Dick ging naar Dick dat er nog een mythe levend wordt en hiermee ging hij naar school, 1949. de ‘School met den Bijbel’ aan de Neder- gehouden in zijn familie. ‘Ome Dit had (Collectie Heijkamp) eindseweg tegenover de Hervormde kerk. een geweer dat hij in de oorlog moest ‘Mede door het toenemend aantal school- inleveren bij de Duitsers. Hij zou dit be- kinderen en de steeds uitbreidende on- graven hebben onder de grond bij het van de boerderij De Bongenaar, zo’n drie derwijstaken ontstond er een tekort aan ‘recyclehuis’, helemaal in het vet en opge- kilometer ten oosten van wat toen de lesruimte. Om in die behoefte te voor- borgen in een kist. We willen dat geweer dorpskern van Jutphaas was en waar nu zien, werd in  boven op de bestaande nog steeds een keer zien te vinden.’ bedrijventerrein Plettenburg-De Wiers is. schoolgebouwen een etage gebouwd.’ (Uit De piloot kwam bij het ongeluk om het ‘Vreeswijk, Jutp- leven, net als de dertienjarige Jopie Ho- haas, Nieuwegein in veling, die met zijn vader toevallig op het beeld’, geschreven land aanwezig was. Jopie werd door een door de Historische brokstuk van het vliegtuig geraakt. Bei- Kring Nieuwegein, den werden op de algemene begraafplaats uitgave ) Het in Jutphaas begraven… Het graf van Jan- huidige gebouw kowski is er intussen niet meer. Het werd ‘Bazuin’ is hierin in de jaren zestig naar de Poolse Erebe- gevestigd. graafplaats in Breda overgebracht.’ ’Mijn tante Met en Dick vertelt dat de plek waar het vlieg- ome Dit woonden tuig neerstortte ook vlak bij het verstopte na de oorlog weer schip was en dat ome Dit heel bang was met hun gezin op dat het schip ontdekt zou worden. ‘Op dat het schip ‘Metje’. moment kwamen er veel Duitsers naar de Ome Dit gebruik- plek om feest te vieren omdat een vijan- te het schip ook Dick op het schip het “Metje”, rond 1961, Dick is dan 19 à 20 jaar. dig vliegtuig was neergestort.’ om geld te verdie- (Collectie Heijkamp)

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Onbekende oorlogsslachtoffers in Jutphaas Ben Remie

In november 1944 vonden in Rotterdam en Schiedam razzia’s plaats om arbeidskrachten te ronselen voor de ‘Arbeitseinsatz’. Op 10 en 11 november 1944 werden in Rotterdam en Schiedam door de Duitsers biljetten van de volgende inhoud uitgereikt:

Het hiernavolgende relaas gaat over de springen kon hij mijn hand grijpen en me gebeurtenis te Jutphaas. Een ernstig on- op het dek trekken. Er werd aan alle zij- BEVEL geval deed zich voor op het sleepschip den om hulp geroepen en een der mannen Op bevel der Duitsche Weermacht St. Antonie, waarbij drie (vier BR) men- (waarschijnlijk een jongen van 17 jaar) moeten alle mannen in den leeftijd sen om het leven kwamen. riep om zijn moeder. Aan dek gekomen van 17 t/m 40 jaar zich voor den Ter hoogte van Vreeswijk was een sleep zag ik, dat een sleepboot trachtte langszij te arbeidsinzet aanmelden. Hiervoor het Zederikkanaal ingevaren in plaats komen, hetgeen gelukte, waarna tientallen moeten alle mannen van dezen leef- van het Merwedekanaal. (Komende van oversprongen, evenals ik. Op de sleepboot tijd onmiddellijk na ontvangst van Rotterdam over de Lek werd per abuis bij gekomen kwam ik wat tot mijzelf, waarna dit bevel met de voorgeschreven uit- Vreeswijk rechtsaf geslagen i.p.v. linksaf. ik weer ben teruggegaan en heb meegehol- rusting op straat gaan staan. BR). pen met redden, wat er van te redden viel. Alle andere bewoners, ook vrouwen Tegen het vallen van de avond kwam het Er lag een man in het water, die ik met een en kinderen, moeten in de huizen schip te Meerkerk aan, waar de bevolking stok heb opgehaald. Zoveel mogelijk baga- blijven totdat de actie ten einde is. eten en drinken aan de mannen bracht. ge werd overgebracht. Mijn bagage was ik De mannen van de genoemde jaar- Inmiddels werd door de plaatselijke ille- (tijdelijk) kwijt. Er werd met de beroem- gangen, die bij een huiszoeking nog galiteit een tijdbom aan het schip beves- de knijpkatten (zaklantaarns van Philips, in huis worden aangetroffen, wor- tigd, ter hoogte van de roef, teneinde de welke later door de Duitsers werden afge- den gestraft, waarbij hun particulier daar verblijvende Duitse militairen on- nomen) in de ruimen geschenen. De sleep- eigendom zal worden aangesproken. schadelijk te maken en ontvluchting van boot was met Duitsers bemand. Op hun Bewijzen van vrijstelling van bur- de weggevoerden in de hand te werken. vraag of allen er uit waren, werd door eni- gerlijke of militaire instanties moe- De volgende dag vertrok het schip met gen van ons met ja geantwoord, waarna ten ter controle worden meegebracht. zijn drie a vierhonderd opvarenden weer met de sleepboot op de kant werd aange- Ook zij, die in het bezit zijn van zul- in de richting van Vreeswijk en voer het stuurd. Tijdens het zinken van de aak was ke bewijzen, zijn verplicht zich op Merwedekanaal af. Omstreeks midder- er geen Duitser te bekennen. Daar door de straat te begeven. nacht, ter hoogte van Jutphaas, explo- glooiing aan de kant niet kon worden ge- Er moeten worden medegebracht: deerde de tijdbom en scheurde zo’n gat meerd, werd de sleepboot met de boeg op warme kleding, stevige schoenen, in de romp, dat het schip onmiddellijk de kant gehouden; er werd een touw ge- dekens, bescherming tegen regen, begon te zinken. Om de toestand te be- spannen, waarna iedereen zich langs het eetgerei, mes, vork, lepel, drinkbeker grijpen waarin enige honderden mannen touw op de oever kon laten afzakken, waar en boterhammen voor een dag. zich die nacht bevonden, geven we het enkele Duitsers ons opwachtten. Daar heb- Medegebrachte fietsen blijven in het woord aan iemand, die het meemaakte: ben we 3 uur lang op de oever gestaan in bezit van den eigenaar. ‘Om 12 uur ’s nachts hoorden we een ge- de gietregen, hetgeen ons niet zo erg deer- De dagelijksche vergoeding bestaat weldige explosie, zagen wat vuur in het de, want de meesten waren al doornat. uit goeden kost, rookartikelen en vijf ruim in de achterzijde en hoorden water Sommigen hadden geen schoenen meer gulden. binnenstromen. In no-time was er een gro- aan. Een mijner vrienden was zijn bril Voor de achterblijvende familieleden te paniek en iedereen trachtte het trapje te kwijt, waardoor hij zo goed als niets meer zal worden gezorgd. bestormen, waar weldra alles vastliep. In kon zien en aan mijn arm moest worden Het is aan alle bewoners der ge- enkele minuten stond het water aan mijn geleid. Hij heeft weken zonder bril moe- meente verboden hun woonplaats te enkels, je voelde het rijzen. Ik ben nogal ten doen. Klederen en broekspijpen waren verlaten. groot (1,86 m) en trachtte door te springen gescheurd. Toen we aan de oever stonden, Op hen, die pogen te ontvluchten een spant van een luik boven mijn hoofd konden we de situatie verkennen, waarbij of weerstand te bieden, zal worden te grijpen, hetgeen in den beginne niet bleek, dat 1 sleepboot 2 of 3 rijnaken, wel- geschoten. lukte. Het water rees gestadig en ik voelde ke met staaldraden aan elkaar waren ver- tenslotte iets onder mijn voeten drijven en bonden, voorttrok. Men zei, dat de rijnaak kantelen. Waarschijnlijk is het een strobaal op een mijn was gelopen. Alles was slechts geweest. Personen die reeds aan dek waren met zaklantaarns waar te nemen, welker Ten gevolge van dit Bevel werden plm. gekomen, trokken de luiken weg. Plotseling stralenbundels niet vergenoeg reikten. Ten- . Rotterdammers en Schiedammers werd boven mijn hoofd een luik weggetrok- slotte werden we in colonne opgesteld en naar Duitsland en plm. . naar het ken, ik zag iemand verschijnen en vroeg of werden we ondergebracht in een klooster- Oosten van Nederland gevoerd. hij mij wilde helpen. Na de nodige keren tje (het St. Franciscus gesticht, de huidige

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, 28-3-1946

Drie lijken in wrak Op  November  vertrok uit de Koningshaven te Rotterdam het sleepschip St. Antoine met driehonderd man aan boord, vermoedelijk afkomstig uit Rotterdam en omgeving, die door de Duitschers bij razzia’s waren meegevoerd. Door verzetslieden werd een aan het schip bevestigde bom tot ontploffing gebracht. Ten gevolge van die explosie zonk het vaartuig nabij Jutphaas. De opvarenden waren gewaarschuwd en konden zich in veiligheid brengen. Bij het lichten van het schip werden in het wrak thans de overblijfselen van drie personen gevonden. De rivierpolitie te Rot- Lantaarn BR) in Jutphaas, waar we uit- rondissement Rechtbank te Utrecht d.d. terdam verzoekt hen, die inlichtin- stekend door nonnen werden behandeld.  januari . gen kunnen geven betreffende hun We kregen wat eten, de kachel werd aange- Het betreft de volgende slachtoffers: identiteit zich te wenden tot het bu- maakt, er werden wat schoenen uitgedeeld, Pieter Cornelis van Steenoven, lid van het reau St. Jobsweg . kortom het was er prima. Onderweg van verzet, geboren Schiedam  september de aak naar het klooster zagen enigen kans . Hij werd te Jutphaas in het ruim te ontvluchten. Tot 4.30 ’s middags 12 No- aangetroffen en geïdentificeerd. vember 1944 zijn we in het kloostertje ge- Johannes de Roode, meubelschilder, geweest. Om 5 uur werden we in een andere boren Rotterdam  augustus . de roef had aangebracht met de bedoe- aak gebracht’. Hermanus Liduinus van Breukelen, tim- ling, de vijftien daar verblijvende Duitse merman, geboren Schiedam  novem- militairen uit te schakelen. Drie (vier BR) Helaas liep de actie van de illegaliteit in ber . razzia-slachtoffers kwamen om het leven. Meerkerk dus verkeerd af. Er waren geen Adriaan van der Velden, scheepstimmer- De leider van de betrokken Knokploeg, Duitse soldaten het slachtoffer, doch on- man, geboren Schiedam  oktober . M. W. Schakel, werd hieromtrent onjuist schuldige Nederlandse jonge mannen. Van deze laatste drie werden er twee ge- ingelicht; hij rapporteerde aan de Lande- Het schip zou eerst omstreeks  maart vonden bij het lichten van het schip na lijke Sabotage-Commandant van de KP,  zijn gelicht. Het Nederlands Insti- de oorlog. Een ander werd tijdens het van Bijnen: ’Eén Duitser mist beide be- tuut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) transport van het wrak naar Rotterdam nen, twee Duitsers lichter gewond; Rot- en de Oorlogsgraven Stichting willen gevonden. terdam geen verliezen.’ graag weten of er iemand is die weet, Er konden als gevolg van de ontploffing waar de slachtoffers (in een anoniem Aan Dr. L. de Jong: Het Koninkrijk der en de daardoor ontstane verwarring Rot- graf) begraven zijn. Mogelijk zijn er drie Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog terdammers ontsnappen, volgens Schakel van hen in Jutphaas begraven. Van wie -, deel b eerste helft, pag.  is ca. twee- van de driehonderd die zich aan was het sleepschip St. Antonie? nog het volgende ontleend: boord van het schip hadden bevonden; M.u.v. dhr. Steenoven werden drie slacht- In het Merwedekanaal zonk één rijnaak die schatting is vermoedelijk te hoog ge- offers eerst op  februari  in het door de ontploffing van een tijdbom die weest. (M. W. Schakel: ’Rapport tot zin- overlijdensregister van Jutphaas opgete- de Knokploeg uit de Alblasserwaard te ken brengen schip met gevangenen’,  kend. Dit na een beschikking van de Ar- Meerkerk vlak onder de waterspiegel aan nov.  (LOjLKP,  E)

Bron: Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie Monografieën nr. 4 De razzia van Rotterdam 10-11 november 1944, door B.A. Sijes. Uitgever: Martinus Nijhoff, ’s-Gravenhage. http://publications.niod.knaw.nl/publications/Sijes_razzia.pdf

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

1950 Overeindseweg 32, jaren 50 Trots op onze rijke historie bouwen wij aan onze toekomst

2018

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 40 - Nummer 3 - 2018 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Colofon Redactioneel Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de E’s: de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Van de redactie We hebben er al weer een flink aantal zomerse dagen op zitten. Dagen waarop het ISSN - heerlijk is om met een goed boek of met de Cronyck in de hand te genieten van de zon. Ook deze Cronyck bevat weer een afwisselende verzameling verhalen. Zo staat Redactie in de serie over de wijken nu Plettenburg en Laagraven centraal. Verder wordt er Renée Blom, eindredacteur o.a. aandacht besteed aan Alva’s bloedraad en de Beeldenstorm en kunt u genieten Jaap Boersema van deel  over de Christina. Wolfgang Herrlitz En zoals al aangekondigd in de vorige Cronyck starten we met de rubriek ‘Voor u Ben Remie gelezen…’. In deze eerste editie gaan we via artikelen die in de media zijn versche- Loes Slooten nen wat uitgebreider in op de vondst van een  jaar oude baby uit de Swifter- Ton Vis bantperiode in Het Klooster. Komt u bijzondere artikelen tegen over historische gebeurtenissen in Vreeswijk, Jutphaas of Nieuwegein dan horen we dat graag van u. Contact Het mag dan ook gaan om heel oude artikelen. [email protected] Dringende oproep Wederom de oproep dat als u een tip heeft voor een onderwerp waar u graag meer Foto voorpagina: reconstructieafbeelding over wilt weten of als u zelf een keer een artikel wilt schrijven, laat het ons dan gemaakt door ArcheoD weten door een mail te sturen aan de redactie. Maar misschien vindt u het ook leuk om x per jaar mee te denken over de inhoud van dit magazine, om schrijvers te zoeken voor onderwerpen of bent u goed in het redigeren van artikelen, dan verwelkomen we u graag als lid van onze redactie. Zie colofon voor ons mailadres.

Renée Blom (eindredacteur)

Inhoud Vormgeving Michiel Ridderikhoff Redactioneel  [email protected] De Beeldenstorm () en Alva’s Raad van Beroerten  Sander Wassing

‘Met Gods beste zegen’  Door Kaj van Vliet

Voor u gelezen  Loes Slooten-Glimmerveen

Plettenburg en Laagraven  Mede mogelijk gemaakt door de Bart Jan Damstra gemeente Nieuwegein

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (deel )  lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen Cisca de Ruiter in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Beurtvaart, bodediensten en pakketpost  gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. “Op zoek naar de oorsprong van familie de Brey te Vreeswijk”  ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Een genealogisch onderzoek door J.H.C de Brey

Losse nummers € , Activiteiten  De Beeldenstorm (1566) en Alva’s Raad van Beroerten Een (rebelse?) edelman uit Jutphaas aan de vooravond van de Tachtigjarige Oorlog

Sander Wassing

In de nacht van 15 op 16 september 1567 werd Adriaen de Wael van Vronesteyn (ca. 1520-1568), heer van Jutphaas, door ambtenaren van het Hof van Utrecht van zijn bed gelicht en gevangengezet op kasteel Vredenburg. Commissarissen van de Raad van Beroerten hadden hier opdracht toe gegeven. Alva was gekomen om de orde te herstellen na de turbulente gebeurtenissen tijdens de Beeldenstorm een jaar eerder. Hij nam geen halve maatregelen en riep deze uitzonderingsrechtbank in het leven om iedereen die iets met de ‘beroerten’ te maken had op te sporen en te berechten.

De zomer van  tot april  was een gezag van de koning herstellen. Alva’s Vredenburg. Adriaen de Wael van Vro- onstuimige periode voor de inwoners harde hand werd ook in Utrecht gevoeld. nesteyn was één van de slachtoffers. Op van de Nederlanden. Religieuze, sociale Naar schatting werden in de provincie  augustus , na bijna een jaar gevan- en economische spanningen kwamen tot  vonnissen uitgesproken door Alva’s genschap, werd hij onthoofd en begraven uitbarsting tijdens de Beeldenstorm die Raad van Beroerten. Voor degenen die in de Buurkerk. In dit artikel wordt zijn zich vanaf  augustus  door de Ne- tijdig naar elders waren gevlucht bete- aandeel in de gebeurtenissen besproken derlanden verspreidde. Van  augustus kende dit eeuwige verbanning uit de aan de hand van getuigenverklaringen tot  augustus sloegen beeldenstormers Nederlanden en inbeslagname van ach- die door commissarissen van de Raad toe in de stad Utrecht. tergelaten goederen. Voor  van hen van Beroerten zijn opgeschreven. Hoe Als reactie stuurde Filips II de hertog van betekende het een doodvonnis, vaak na stelde De Wael van Vronesteyn zich op? Alva naar de Nederlanden. Hij moest het een periode van gevangenschap in kasteel Was zijn doodvonnis terecht?

Achttiende-eeuwse weergave van Slot Ter Lee te Kesteren, geboorteplaats van Adriaen de Wael van Vronesteyn (Jan de Beyer, Rijksmuseum)

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Kasteel Vredenburg in vogelvlucht, de plaats waar Adriaen de Wael van Vronesteyn van 16 september 1567 tot 25 augustus 1568 gevangen zat (anonieme maker tweede helft zestiende eeuw, Rijksmuseum)

De Nederlanden onder één rel V (-) was door een handige Adriaen de Wael van Vronesteyn nam als vorst huwelijkspolitiek van zijn ouders, diplo- jongeman deel aan de latere krijgstoch- De Nederlanden werden in de zestiende matie en doortastend militair optreden, ten van Van Rossem. Hij was geboren op eeuw anders bestuurd dan andere Euro- in bezit gekomen van Spanje, uitgestrekte Huis Ter Lee bij Kesteren in Gelderland. pese mogendheden. Waar overal in Euro- gebieden in Italië, Oostenrijk en de kroon Dit verbond zijn familie met de Gelderse pa vorsten steeds meer macht naar zich van het Heilige Roomse Rijk der Duitse adel. Op latere leeftijd kreeg hij hiervoor toe trokken, bleven er in de Nederlanden Natie. Ook de reeds veroverde gebieds- een vergiffenisbrief van Karel. Hofstede versnipperde machtsstructuren bestaan delen in de Nederlanden vielen aan hem Vronesteyn kreeg hij mee bij zijn huwe- tot begin . Op lokaal niveau hadden toe. Vanaf  tot  voltrok zich een lijk in  met Beatrix de Voocht van bestuurders vaak veel ruimte om hun ei- proces van territoriale afronding. Een Reynevelt. gen beleid te bepalen. Inmenging in lo- voor een werden de nog zelfstandige pro- kale aangelegenheden door ambtenaren vincies in de noordelijke Nederlanden In ruil voor bescherming door Karel die loyaal waren aan de vorst werd vaak onder Karels gezag gebracht. stond de bisschop in oktober  zijn niet gewaardeerd. Optreden tegen ket- Door een conflict tussen het Utrechtse wereldlijke macht aan hem af. In de ja- ters is hier een voorbeeld van. Wie had- stadsbestuur en de bisschop in  koos ren die volgden vergrootte Karel zijn in- den het recht om ketters te vervolgen en het Utrechtse stadsbestuur ervoor om vloed in de stad. Onder zijn leiding werd hun bezittingen in beslag te nemen? De een verbond te sluiten met de hertog van de dwangburcht Vredenburg in  ge- vorst was van mening dat het ging om Gelre. Zonder steun van het stadsbestuur bouwd, verloren de gilden hun politieke majesteitsschennis. Stedelijke overheden kon de bisschop geen weerstand bieden en militaire invloed en werden de magis- zagen zijn bemoeienis als inbreuk op hun tegen de Gelderse invallen in het Sticht. traatsleden voortaan rechtstreeks door autonomie. Een dieptepunt werd bereikt toen de Gel- de keizer benoemd. In  riep hij ook Gedurende de eerste helft van de zestien- derse krijgsheer Maarten van Rossem in het Hof van Utrecht in het leven, bemand de eeuw veranderden de verhoudingen  Huis ter Eem, de bisschoppelijke ze- door juristen die hun aanstelling aan de binnen de Nederlanden geleidelijk. Ka- tel, belegerde. De omstreeks  geboren keizer te danken hadden. Het proces van

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  De beeldenstorm door de geuzen, 1566 (anoniem) territoriale en bestuurlijke afronding van bel en de handel in aflaten zijn bekende Luther wenste gedurende heel zijn leven de Nederlanden bleef uiteindelijk onvol- voorbeelden. geen definitieve breuk met de Rooms Ka- tooid. Vrije heerlijkheden als IJsselstein, Luthers invloeden en die van ande- tholieke kerk. In samenspraak met enkele Vianen en Jutphaas bleven ook na  re vroege reformatoren kwamen vroeg sympathiserende Rijksvorsten wilde hij zelfstandig bestuurd worden door edelen. aan de oppervlakte in het Sticht. Al op zijn hervormingen doorvoeren. De eer-  augustus  werden er bijvoorbeeld ste generatie wederdopers waren een heel Reformatie boekverbrandingen georganiseerd in andere mening toegedaan en gingen een De door Karel zorgvuldig opgebouw- Amersfoort. Floris van Egmond, heer stap verder. Wereldlijk gezag en het gezag de structuren kwamen onder druk te van o.a. IJsselstein, vaardigde op  mei van de katholieke kerk werden niet er- staan toen Filips II (- ) zijn va-  een plakkaat uit waarin het inwo- kend. Dit maakte hen gevaarlijk voor de der opvolgde in . Hiervoor zijn ver- ners werd verboden te disputeren over regering. In - trachtten de dopers schillende oorzaken aan te wijzen. Als geloofszaken. Tien pond boete stond er een Koninkrijk Gods te stichten in Mün- voorvechter van het katholieke geloof op overtreding waarvan de helft toeviel ster. Ook in de Nederlanden werden aan- zagen Karel V en zijn zoon iedere kri- aan degene die de overtreder had aange- slagen gepleegd. De overheden sloegen tiek op de kerk als potentiële bedreiging geven. Ook vanaf de kansel werden re- al deze pogingen bloedig neer. Na deze van hun macht. Die dreiging nam zorge- formatorische invloeden verspreid. Dirck radicale fase, sloegen de wederdopers lijke vormen aan met de komst van het van Abcoude, pastoor van de Geertekerk (nu doopsgezinden) een andere richting protestantisme in de Nederlanden. An- en Herman Gerritsz, pastoor van de Ja- in. Onder leiding van Menno Simonsz ders dan zijn voorgangers uitte Maarten cobskerk, roerden zich vanaf ongeveer werd een leer van vredelievendheid en Luther middels zijn  stellingen funda- . De twee kregen een conflict waar- terugtrekking uit de maatschappij ge- mentele kritiek op de praktijken die zich in zij tegen elkaar begonnen op te bieden predikt. Dit gedachtegoed ten spijt, bleef voordeden binnen de Rooms Katholieke met betrekking tot ketterse preken. Uit- men doopsgezinden fel vervolgen. Ook in kerk. De dwingende rol van de geestelijk- eindelijk resulteerde dit in een verban- en om Utrecht was de invloed van deze heid op het gebied van uitleg van de Bij- ning van Gerritsz. ‘radicale vleugel van de reformatie’ merk-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  ‘Aanbieding van het Smeekschrift’, Frans Hogenberg(1566). Adriaen de Wael van Vronesteyn was een van de ondertekenaars baar. Op het grondgebied van de graaf vanaf het begin van de zestiende eeuw rug. Hij zou jaren later in gevangenschap van Buren in IJsselstein, konden doperse langzaam leeg. Daar kwam bij dat de ka- verklaren dat hij tekende in benevelde predikers ongehinderd doorgang vinden tholieke geestelijkheid lang niet altijd be- toestand. gedurende de jaren -. Na  is kwaam was om hun ‘kudde’ op religieus In het Smeekschrift werd onder nauwe- sporadisch de invloed merkbaar van een gebied te bedienen. lijks verhulde dreiging tot opstand ver- andere belangrijke reformator: Johannes Wanneer het slecht ging in het land, be- zocht en dat de ketterijplakkaten uit de Calvijn. Sympathisanten treffen we voor- gonnen deze en andere tekortkomingen tijd van Karel V moesten worden opge- al aan onder de hogere geledingen van van de katholieke geestelijken in het oog schort. Het antwoord van de landvoogdes de maatschappij. Dit waren lieden die te lopen. De beginjaren zestig van de was als volgt: de naleving van de ket- een maatschappelijk ambt bekleedden en zestiende eeuw was zo’n periode waarin terijplakkaten zou worden opgeschort, die, mede om die reden, hun opvattingen het slecht ging. De winters waren lang en de inquisiteurs in het land moesten hun veelal binnenskamers hielden tot . extreem koud. De zomers waren onge- werkzaamheden staken en uiteindelijk woon nat en koel. Het gevolg was dat de werden protestantse bijeenkomsten toe- Oplopende spanningen gewassen verrotten op het land en de pest gestaan op de plaatsen buiten de stads- Karel V wist het opkomende protes- uitbrak. Door verschillende handelscon- jurisdicties, waar ze voorheen ook al tantisme in te dammen door strenge flicten met buitenlandse vorsten verging plaatsvonden. Deze afspraken bleven van vervolgingen en ketterijverordeningen, het de economie ook niet goed. Door kracht totdat er een definitief antwoord culminerend in het beruchte ‘Bloedplak- deze tegenslagen kon het gebeuren dat de kwam van Filips II uit Spanje. kaat’ van . Binnen de katholieke kerk mensen ontvankelijk waren voor nieuwe, waren er ook dingen mis, waar nodig iets religieuze ideeën. De lage adel pikte deze Hagenpreken en Beeldenstorm aan gedaan moest worden. Zo waren de sentimenten op en boden een Smeek- Wat voorheen binnenskamers gebeurde, bisdommen die de Nederlanden telden schrift aan bij de landvoogdes in Brussel. had nu plaats in de directe nabijheid van niet gelijk verspreid over het gebied. Hendrik van Brederode (-), vrij- de steden of op het grondgebied van on- Slechts één van de vijf bisdommen die heer van Vianen en al snel bekend als de dertekenaars van het Eedverbond tijdens de Nederlanden vóór  telde bevond ‘Grote Geus’, was hun zegsman. Onder de zogeheten hagenpreken. In Utrecht zich boven de grote rivieren: het bisdom de honderden ondertekenaars vinden we was men er vroeg bij. De Graaf had het Utrecht. De geestelijke instellingen liepen ook Adriaen de Wael van Vronesteyn te- voormalige turfhok van zijn slot ingericht

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  als kerk waar de nieuwe leer werd gein de stad uit de hand. Een menigte be- Nederlanden om orde op zaken te stel- preekt. Vanaf half augustus  werden stormde de Buurkerk, waar slotenmaker len. Eenmaal aangekomen zette hij niet er ook hagenpreken gehouden buiten de Jan van Amerongen de deur had gefor- alleen zijn soldaten in om de rust en vre- poorten van Utrecht. Jan Arentsz Mande- ceerd. Het interieur werd grondig verde te herstellen. Een speciale rechtbank, maker preekte op  augustus bij Loeven- woest. Aan de deur werden bewakers de Raad van Beroerten, werd in het leven hout ter hoogte van de Rode Brug. Drie opgesteld om diefstal te voorkomen. De geroepen om de beeldenstormers op te dagen later preekte Dirck Cater buiten de Sint Jacobskerk werd die dag ook openge- sporen en te bestraffen. Tolsteegpoort, in de boomgaard van de broken, evenals de kloosterkerken van de Ongeveer  commissarissen zwermden Commandeur der Duitse Orde. minderbroeders en de predikheren. Te- vanaf september  uit over de Neder- Op  augustus , in het nu Franse gen de avond trokken honderden lieden landen om hun ‘informaties’ op te doen. Steenvoorde, sloeg de vlam in de pan. Na naar het Mariakerkhof waar zij drie beel- Magistraatsleden, geestelijken en onver- een hagenpreek werd het interieur van den boven de ingang van de kapittelkerk dacht katholieke burgers werden onder- de kerk en het klooster kapot geslagen. neerhaalden. In de ochtend van  augus- vraagd over de gebeurtenissen. Op basis Twee weken later barstte de bom ook in tus braken opnieuw onlusten uit. Twee van deze getuigenissen velde Alva en zijn Utrecht. In Utrecht benaderden enkele resterende beelden boven de kapittelkerk naaste getrouwen vonnissen. Ongeveer spreekbuizen van het Consistorie de ma- op het Mariakerkhof werden vernield.  personen zijn op de lijst der ver- gistraat in de ochtend van  augustus. Hoe Adriaen de Wael reageerde op de oordeelden terecht gekomen. Daarvan Men voelde zich gesterkt door de beel- gebeurtenissen in Utrecht vernemen we zijn ongeveer  personen opgepakt denstorm een dag eerder in Amsterdam. uit een van de getuigenverklaringen voor en geëxecuteerd. De overige personen Na het onderhoud vond er wederom een de Raad van Beroerten. Met één van de werden over een tijdsbestek van enkele hagenpreek plaats bij de Tolsteeg. Het ge- beeldenstormers zou De Wael een verhit- maanden driemaal gedagvaard en ver- rucht ging dat de hagenprediker onder te discussie hebben gevoerd: volgens voor eeuwig uit de Nederlanden gewapende escorte naar Jutphaas werd verbannen. Hun achtergebleven goede- gebracht. Op weg terug naar de stad trof- ‘Dan is hem getuijge wel indachtich, dat ren vielen toe aan de Koninklijke schat- fen zij, ongeveer  in getal, geestelijken Adriaen de Wael in toornygen moede kist. Uit het voorgaande is gebleken dat aan die hun goederen uit de Geertekerk tegens Jelis Spaens ende die andere die verschillende personen een positieve haalden. Men drong de kerk binnen en hij bij hem hadde seijde: “Ghij beelde verklaring hadden afgelegd over Adriaen vernielde de nog aanwezig beelden en ende kerckstormers, ghij hebt gedaen als de Wael van Vronesteyn. Van de tiental- kruisen. Getuigen zouden later voor de dieven en schelmen ende die rijse ofte len ondervraagden heeft vrijwel niemand Raad van Beroerten verklaren dat De hout is opte solder daer men u, kerck- een negatief beeld geschetst van de man. Wael van Vronesteyn zich van de geuzen ende beeldestormers, mede branden sel’ Waarom is hij dan uiteindelijk toch schul- had afgekeerd. De koster van de Geerte- dig bevonden aan majesteitschennis en kerk vertelde dat de ramen van de kerk De pastoor van Jutphaas was de laatste geëxecuteerd? Een van de zaken die hem behouden zijn gebleven door de bescher- week van augustus  zeer bezorgd dat parten speelden was dat zijn handteke- ming van de Jutphase edelman. ook de kerk hier zou worden aangevallen ning onder het Smeekschrift stond, of dat De volgende morgen, op  augustus, en had om die reden kerkgoederen in vei- nu was gebeurd onder invloed van drank verscheen men opnieuw bij de magis- ligheid gebracht. Adriaen de Wael kwam of niet. Ook was de edelman gesignaleerd traat. De Predikherenkerk en de Min- hem kort daarna geruststellen: alles zou bij de hagenpreken buiten Utrecht. Tot derbroederkerk werden opgeëist. De bij het oude blijven! slot is het ook mogelijk dat de autoritei- magistraat had die ochtend edelen en rij- ten een begerig oog lieten vallen op de ke burgers bijeengeroepen voor beraad. Alva en de Raad van Beroerten bezittingen van Adriaen de Wael. Deze Men vroeg om uitstel van acht dagen, wat De Beeldenstorm was een enorme pro- werden na zijn dood geconfisqueerd en uiteindelijk met een handslag beklon- vocatie aan de gevestigde orde. Filips II pas jaren later, in , kregen verwanten ken werd bij de Mariakerk. Ongeveer op stuurde zijn meest ervaren ijzervreter, de het voor elkaar dat het beslag op de goe- hetzelfde ogenblik liep de situatie elders hertog van Alva, met een leger naar de deren werd opgeheven.

Bronnen Jan van Vliet, Ketters rond de Dom: de reformatie in Utrecht, 1520-1580 (Utrecht 1987) 44-46. J. Kleijntjens en J.W.C. van Kampen, ‘Bescheiden betreffende den Beeldenstorm van 1566 in de stad Utrecht’, in: Bijdragen en mededelingen van het historisch genootschap vol. 53 (1932) 63-245. L. Bogaers0, ‘Karel V en Utrecht (1528-1558): de haat-liefde verhouding tussen een stad en haar keizer’, in: Oud Utrecht vol. 73, no. 2 (april 2000) 38-49.

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  ‘Met Gods beste zegen’ raadsnotulen Jutphaas, Vreeswijk en Nieuwegein online

Door Kaj van Vliet, gemeentearchivaris Nieuwegein bij Het Utrechts Archief

Notulen van de eerste vergadering van de gemeenteraad van Jutphaas na de verkiezingen in augustus 1919. Het Utrechts Archief, archief Gemeentebestuur Jutphaas (toegang 1602), inv.nr. 2008.

Kiesrecht voor iedereen: in  werd dat De burgemeester sprak daarop de wens Het Utrecht Archief. Vanaf  juni zullen mogelijk voor alle mannen en vanaf  uit ‘dat de nieuwe leden de zaken op alle Raadsnotulen uit de periode  tot ook voor alle vrouwen. Dat werd voor het aangename wijze zullen behandelen, het  op deze website beschikbaar komen, eerst praktijk bij de gemeenteraadsverkie- algemeen belang zullen dienen en niet zowel die van Jutphaas en Vreeswijk als zingen van augustus  en leidde ook in persoonlijk zullen zijn of het belang van die van Nieuwegein na . Wie zoekt de gemeenteraden van Vreeswijk en van een bepaalde groep zullen trachten voor in de archieftoegangen van deze gemeen- Jutphaas tot een wisseling van de wacht. te staan.’ Hij hoopt ‘op eene prettige en tebesturen (toegang nrs.  en , In de Raadsvergadering van Jutphaas aangename verstandhouding’ en wenst  en ,  en ), vindt de scans op  augustus  werden verschillen- alle leden ‘Gods beste zegen’ toe. bij de beschrijvingen van de betreffende de oudgedienden door de burgemeester Wie de verrichtingen van de nieuwe Raad notulen. van Jutphaas vriendelijk bedankt. Een van Jutphaas verder wil volgen, kan die paar dagen later, op  september, volgde nu woord voor woord nalezen in de ge- de beëdiging van de nieuwe raadsleden. digitaliseerde notulen op de website van

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Voor u gelezen Loes Slooten-Glimmerveen

Eind januari van dit jaar verscheen er in de Molenkruier en in landelijke kranten het bericht van een unieke vondst op het bedrijventerrein Het Klooster.

Uit nrc.nl 31 januari 2018:

Titel artikel: “Een baby was in de steentijd al een individu”, Theo Toebosch “In Nieuwegein is een . jaar oud babylijkje gevonden. Het zat onder de gebogen arm van het skelet van een jonge vrouw. Een verrassende vondst. Een zesduizend jaar oud babylijkje dat bij Nieuwegein in de armen van een jonge vrouw is opgegraven is het oudste ba- bygraf in Nederland. De vondst was een verrassing. Tijdens de archeologiedagen in oktober  waren de archeologen al trots dat ze het skelet van de jonge vrouw, dat in een blok grond was gelicht, aan het publiek konden tonen. Pas bij het uitpre- pareren twee maanden later bleken op de opvallend gebogen rechterarm van de jonge vrouw nog skeletresten van een baby te liggen: een pijpbeen, een kaak met melktandjes, sleutelbeenderen en een schedel. gen als ze de kleuterleeftijd hebben be- Het onderzoek is nog niet afgerond. Uniek in Europa is de vondst tegelijker- reikt en het zeker is dat ze niet snel zullen Leijnse: “Met behulp van DNA-onder- tijd niet. Elders zijn graven van ande- sterven.” zoek hopen we te kunnen vaststellen wat re culturen gevonden uit min of meer De vondst in Nieuwegein toont aan dat het geslacht van de baby was en of het dezelfde periode met ook vrouwen en dit bij de Swifterbantcultuur niet zo was, echt om moeder en kind gaat. Isotopen- baby’s, zegt Kirstin Leijnse van archeolo- zegt Raemakers. “Bij de geboorte was een onderzoek kan als het goed is meer ver- gisch bureau BAAC, die samen met een baby al een individu. De vondst geeft dus tellen over de herkomst van de doden.” collega van het RASAP de opgraving van een intiem inkijkje hoe ze met kinderen De uitslagen worden over enkele maan- deze nederzetting van de Swifterbantcul- omgingen.”… den verwacht. tuur (ca.  tot  v.Chr) heeft geleid. “Ik ken een voorbeeld van de Kanaalei- landen en een uit Duitsland.” Swifterbantexpert Daan Raemakers, hoogleraar archeologie in Groningen, Uit: Molenkruier, 31 januari 2018: kent nog een vondst bij Vedbaek in Dene- marken. “Daar lag de baby ook nog eens Titel artikel: “Het oudste kindergraf Unieke vondst in Nieuwegein” op de vleugel van een zwaan.”Hij noemt Louise Mastenbroek de nieuwe vondst niet alleen emotioneel, “Archeologen hebben een belangrijke en unieke vondst gedaan op bedrijventer- maar ook wetenschappelijk belangrijk. rein Het Klooster. Bij een steentijdvindplaats werd het graf ontdekt van een jon- “De kindersterfte bij de Swifterbantcul- ge vrouw met een baby in haar arm. tuur moet hoog geweest zijn, maar we Een belangrijke ontdekking voor stad en wetenschap. … vonden zelden kindergraven”, zegt Rae- De net niet doorgekomen kiezen wijzen erop dat het kindje  tot  maanden makers. “De verklaring was dat de gra- oud geworden is. Helle Molthof, archeoloog: “Botmateriaal van baby’s vergaat ven slecht geconserveerd waren of dat er snel in de bodem. Deze vindplaats lag onder twee meter klei en veen. Dat heeft een afwijkend ritueel voor dode baby’s en voor een goede conservering gezorgd. Het materiaal is in de klei uitgegraven en kinderen was. Uit antropologisch onder- in alle rust geprepareerd.” zoek weten we dat bij sommige culturen kinderen pas meetellen en een naam krij-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Plettenburg en Laagraven Bart Jan Damstra

Dit is het elfde deel in de reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komen Plettenburg en Laagraven gezamenlijk aan bod. De namen van deze wijken zijn ontleend aan historische namen en zijn (grotendeels) gelegen in het oorspronkelijke Overeind van Jutphaas. Het te beschrijven gebied wordt in het westen begrenst door het Merwedekanaal, in het noorden door de A12, in het oosten door de Heemsteedsedijk/Koppeldijk en het Lekkanaal en in het zuiden door de Schalkwijkse wetering en wordt doorsneden door het Amsterdam-Rijnkanaal.

Afb 1. Topograﬁsche kaart, 1882 (bewerkt). Beige = landbouwgrond; gestippeld = boomgaard; lichtgroen = weiland; donkergroen: bosschage/griend. De stroomrug tekent zich af in de landbouwgrond en in de boomgaarden aan beide zijden van de Overeindseweg. De grienden markeren de lagere ligging van de zuidelijke zone.

1. Rijnhuizen, 2. Overrijn, 3. Fort Jutphaas, 4. Plettenburg, 5. Wijnestein, 6. Stormerdijk, 7. Groenendaal, 8. Batterijen aan de Overeindseweg. Overige elementen: Overeindseweg en Jutphase wetering, Heemsteedse dijk en wetering, lanen bij Rijnhuizen, Ravense wetering, Schalkwijkse wetering Houtense wetering, Hoon, Inundatiekanaal en Inundatiekade Huidige hoofdinfrastructuur in geel en blauw.

Natuurlijk landschap en eerste van fort Jutphaas en Laagraven ten noor- die rond  wordt gegraven. De Over- bewoning den van de Ravenswade; deze uitzonde- eindseweg (of Jutphasedijk) fungeert als Rond  v.Chr. ontstaat bij Houten een ringen zijn gelegen in een komgebied. ontginningsas en de Jutphase wetering afsplitsing van de toenmalige Rijnloop, ten noorden van deze weg als (hoofd) welke westwaarts naar Jutphaas stroom- Ontginningen afwatering. Waarschijnlijk wordt in het de. De stroomrug komt na het verzan- - cultuurlandschap uiterste oosten nabij Heemstede een deel den van de rivier (omstreeks  v.Chr.) Het gebied is gelegen in het latere Over- van de oudere ontginning Wulverbroek en het inklinken van de uit veen en klei eind van Jutphaas. Dit maakte deel uit opgenomen en herverkaveld zodat een bestaande aangrenzende komgronden van het (grotere) oostelijke ontginnings- regelmatig blok ontstaat waarbinnen de wat hoger te liggen in het landschap. Op blok van Jutphaas, waarvan de vermoe- waterhuishouding goed kan worden be- de stroomrug is al vanaf de Romeinse delijke westelijke grens in het Nedereind heerst. De kavels worden noordwaarts tijd sprake van bewoning. Ook vormt de is gelegen en de Heemsteedsedijk (in begrensd door de Helburgerwetering en stroomrug een goede basis voor de late- de middeleeuwen ook wel Zijdewin- -kade (nu Ravenswade) en in het zuiden re ontginningen. Het beschreven gebied de genoemd) de oostelijke begrenzing door de Disselwetering en Gein/Hoon en is vrijwel geheel gelegen op stroomrug- is. Deze ontginning vond plaats tussen kaden. Het ontginningsblok werd ‘afge- gronden, uitgezonderd de zuidelijke zone  en  op initiatief van de bisschop sloten’ door Vronestein in het westen en langs de Schalkwijkse wetering, de zone van Utrecht. Het gebied wordt dan nog (Oud)Heemstede in het oosten. Dit feno- langs het Merwedekanaal ten noorden niet doorsneden door de Vaartse Rijn, meen met stenen huizen en/of versterkte

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Afb 2. Uitsnede van een kaart uit het kaartboek van het Kapittel van Oudmunster (1626), het noorden is onder. V.l.n.r.: ‘Wijnestijn’, Stormerdijk, ‘Plettenborch’ en ‘Rijnesteijn’ (=Rijnhuizen!) als onderdeel van het kastelenlint van Jutphaas. (collectie HUA) boerderijen op de grens van ontginnings- tweeën gesplitst en daarmee ontstaat het is Anna van Rijn. Via haar testament blokken lijkt op meerdere plekken voor Overeind van Jutphaas als gerechtelijke of wordt de oprichting van een armenfun- te komen in het huidige Nieuwegein. Het bestuurlijke eenheid. De percelen zijn in datie, bouw van armenhuisjes (de Anna deel ten noorden van de huidige straat gebruik als bouwland, boomgaardland en van Rijnhuisjes op het Kerkveld) en de Ravenswade is gelegen in de ontginning weiland. Van de stroomruggrond worden bouw van een school en onderhoud van Oostraven (ontgonnen ná ) en maakt vooral ten noorden van Overeindseweg een onderwijzer gefinancierd. Het huis later deel uit van de polder Laagraven. in de e en e eeuw grote delen afgevlet komt in  in handen van de familie Het uiterste zuidoosten van het huidige voor de nabijgelegen steen- en tichelo- van Tuyll van Serooskerken en tegen  gebied Plettenburg, tussen de waterin- vens aan de Vaartse Rijn. De afgegraven krijgt het na een grondige verbouwing laat van de Watertransportmaatschap- percelen zijn daarna nog geschikt als wei- zijn huidige aanzien in Hollands-classi- pij Rijn-Kennemerland (WRK) en de of griendland. cistische stijl. Vanaf  tot  is het Schalkwijkse wetering, maakt deel uit huis in bezit van en wordt het bewoond van de (Vreeswijkse) ontginningen van Kastelen en boerderijen door de familie de Geer van Rijnhuizen het Wierseveld. Dit gebied wordt in  In het Overeind van Jutphaas worden en hun erfgenamen. Vanaf  is het door de aanleg van de Schalkwijkse we- tijdens de middeleeuwen vijf versterkte FOM instituut hier gevestigd en sinds tering afgesneden van het Wierseveld en huizen (allen van oorsprong woontorens)  is het huis weer in particulier be- wordt Klein- of Neder-Vuilcop genoemd. gebouwd. (Oud)Heemstede in het uiter- zit. Opvallend is dat bij de verkoop van De dienstlieden of ambtenaren van de ste zuidoosten dateert van - en de heerlijke rechten van het Overeind bisschop, de zogenaamde ministerialen, zal verder buiten beschouwing blijven in  Rijnhuizen en het perceel van  treden bij de ontginningen op als ‘pro- (gelegen buiten het beschreven gebied, morgen (ca ha) buiten de verkoop blijft. jectontwikkelaars’ en verwerven veel in Het Klooster). Rond  wordt door Hiermee maakt het bestuurlijk geen deel rechten in het gebied en treden op als een telg van de familie Van Rijn nabij de meer uit van het Overeind en ontstaat gerechtsheer in hun gerecht. Hierdoor Vaartse Rijn de woontoren Huis te Jutp- een zogenaamd ‘mini-gerecht’. Recent is ontstaat een situatie waarbij deze lieden, haas (later Huis ten Rijn of Rijnhuizen) de grafsteen van Anna van Rijn heront- met name de familie Van Rijn (van Jut- gebouwd. Het huis is een leengoed. De dekt op het landgoed Rijnhuizen; het ver- phaas), zorgen voor een lint aan stenen familie Van Rijn (Van Jutphaas) treedt op dient aanbeveling dat deze steen een plek huizen, woontorens en een enkel kasteel als gerechtsheer van het Overeind (en het (terug)krijgt op de begraafplaats op het langs de Jutphase wetering (met name Nedereind). Het huis wordt in de loop Kerkveld. aan de zuidzijde), vergelijkbaar met de van de tijd uitgebreid tot een tweebeu- situatie langs de Langbroekerwetering. kig stenen huis. In  kreeg het de titel Plettenburg, de naamgever van het ge- Bij de aanleg van de Vaartse Rijn in  ridderhofstad. De laatste telg en daarmee bied, is vermoedelijk omstreeks  ge- wordt de ontginning van Jutphaas in laatste bewoner uit het geslacht Van Rijn sticht door de familie Van Rijn. Over de

Afb 3. De met bomen beplante heuvel tussen Plettenburgerbaan Afb 4. Het karakteristieke gesloten groene front langs het en Fort Jutphaas markeert de locatie van Wijnestein. Merwedekanaal ten zuiden van Rijnhuizen.

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn | 

Cultuurhistorische waarden Ondanks de forse ingrepen in het landschap en het volbouwen van grote delen van het beschreven gebied zijn de oude structuren nog grotendeels herkenbaar in het landschap. De oude wegen- en pa- denstructuur en diverse waterwegen zijn nog grotendeels aanwezig, zoals park en lanen bij Rijnhuizen, de Overeindseweg (meerdere malen onderbroken), Ra- vense wetering, Heemsteedsedijk, Mer- wedekanaal (voormalige Vaartse Rijn), Schalkwijkse wetering, Ravense/Waijen- se wetering en het Inundatiekanaal. Ten oosten van de Laagravenseweg(N) is het oorspronkelijke landschap met boerderijen en kavelstructuur bewaard gebleven en in Plettenburg zijn verder boomgaarden en grienden bewaard gebleven. Deze elementen staan echter als gevolg van de recente ontwikkelingen in (plan)gebied ‘Rhijnhuizen’ onder druk.

Bronnen en verwijzingen - Cronyck de Geyn 2003-2. Historische boerderijen in Nieuwegein; - Cronyck de Geyn 2016-1. Anna van Rijn van Jutphaes: een update; - Cronyck de Geyn 2018-1. De Nieuwe Hollandse Waterlinie in Het Klooster Afb. 7: 1. Rijnhuizen en monumentaal slingerbos, 2. weiden en boomgaarden, (en daar aangehaalde bronnen); 3. Grienden en oude bedrijvigheid, 4. toegangshek Rijnhuizen, 5. fort Jutphaas, - Cronyck de Geyn 2018-4. De 6. Locatie Wijnestein, 7. Stormerdijk en andere historische bebouwing aan Plettenburgerweg, een gebied met een eigen de Malapertweg, 8. Zuidersluis, 9. Inundatiekanaal, 10. Batterijen aan de karakter. Beschrijft sfeer en de gang van Overeindseweg en ten oosten daarvan het microreliëf in het landschap, 11. Plofsluis zaken in gebied Plettenburg in de 20e eeuw. - Nieuwegein. Geschiedenis en architectuur (MIP Provincie Utrecht), 2002; - Kastelen en Buitens in Nieuwegein; - NieuwegeinNieuws 1976-1986; - Krantenarchieven knipselkranten HKN (Inv.KNIP01.01 - KNIP01.06); - Een gestapeld verleden. Gemeente Nieuwegein Een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart; - Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort bij Jutphaas. Naslagwerk; - De nakomelingen van Aernt Ram en zeven Jutphase kastelen, Utrechtse parentelen deel 7. Met name voor Plettenburg en Stormerdijk. - Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie, 1983. Naamgeving Zijdewinde voor latere Heemsteedsedijk (p.261) - Veronderstelde begrenzing oostelijke ontginningsblok, mededeling René van der Mark 2018 - www.hollandsewaterlinie.nl/unesco/ Afb. 8: (Het karakter van) het gebied ten zuiden van Rijnhuizen, bestaande uit - www.clubrhijnhuizen.nl/ weiden en boomgaarden, wordt bedreigd door de herontwikkeling van het gebied - www.kasteleninutrecht.eu tot woonwijk.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  maar raakt in de e aanleg van de kanalen) en ‘de Punt van eeuw in verval. Ook Plettenburg’ bij de Zuidersluis. dit huis wordt verkocht aan Jan Jacob Waterlinie de Geer (van Rijn- Vanaf de eerste kwart van de e eeuw huizen), in . In komt het gebied het Overeind in de in-  laat baron van vloedssfeer van de Nieuw Hollandse Utenhove het huidi- Waterlinie (NHW) te liggen, een stelsel ge huis Stormerdijk van verdedigingswerken dat westelijk bouwen. Verder Nederland tot in de ste eeuw verde- wordt het Over- digde. Deze ‘Utrechtse Linie’ wordt ten eind gedomineerd oosten van de Vaartse Rijn geprojecteerd. door enkele grote Op de zwakke, hooggelegen zone op de boerderijen en e stroomruggronden worden fort Jutphaas eeuwse buitenplaat- en de Batterijen aan de Overeindseweg sen met parkaan- aangelegd. Fort Jutphaas bestond in eer- leg, zoals Overrijn ste opzet (aanleg in -) uit twee (tegenover Rijn- schansen die in - werden sa- Afb. 5. Projectie stroomrug op de huidige situatie. Fort Jutphaas huizen) en Groe- mengevoegd tot één geheel. In het hart en de Batterijen a/d Overeindseweg zijn gelegen op de hoger nendaal/Rijnwijk van het fort bevindt zich een afzonderlijk liggende stroomrug. even ten oosten van verdedigbaar bomvrij reduit. Ten oosten Stormerdijk. Het daarvan, op het tracé van het huidige huis Overrijn werd Lekkanaal, worden in - twee bat- oudste vorm van het huis is niets bekend begin e eeuw afgebroken. Groenendaal terijen (de Batterijen aan de Overeind- en voor de naam is ook geen zekere ver- moest wijken voor de aanleg van het Am- seweg) aangelegd als voorpost van fort klaring te vinden (plet of plat verwijst sterdam-Rijnkanaal in de jaren ‘. Nabij Jutphaas en als bescherming van het In- mogelijk naar de vlakke, lage ligging van Groenendaal wordt in  een ‘schuil- undatiekanaal. De zuidelijke batterij is in het perceel). Het gaat in diverse handen kerk’ gebouwd voor de katholieken. Te- de jaren ‘ afgegraven bij de verbreding over en in  komt het in bezit van Ni- genover Rijnhuizen stond de boerderij de van het Amsterdam-Rijnkanaal. Rond colaas de Malapart. In  wordt gestart Kiviet en tegenover Plettenburg de boer-  word een Inundatiekade aangelegd met de bouw van een groot nieuw huis in derij Carsbergh. Aan de Malapartweg als Liniedijk, de keerkade die moest voor- Hollands classicistische stijl. Het huis is bevindt zich de boerderij Oortmanshoe- komen dat het water (met een gemiddel- in  verwoest en was vermoedelijk tot ve (de aangebrachte naam Boterkamp is de hoogte van ongeveer  cm) in het de bouw van het nieuwe huis niet meer niet oorspronkelijk). Naast Stormerdijk geïnundeerde gebied via de Vaartse Rijn dan een ruïne. In  worden de heer- bevindt zich de Kunemanshoeve. Direct kon wegstromen. Op afb. is het tracé lijke rechten van het Overeind door hem ten oosten van de Batterijen aan de Over- Bongenaar-fort Jutphaas-Merwedekanaal gekocht. In  komen huis en Heerlij- eindseweg was de Bije Hoeve te vinden te zien van deze inundatiekade (resten ke rechten van het Overeind in bezit van en even verderop staat de boerderij Nooit zijn nog aanwezig in de ondergrond van Barthold de Geer van Jutphaas en Isaac Gedacht. Nabij de Schalkwijkse wete- de hockeyvelden). De naamgeving ‘e Schalij. In  wordt het huis afgebroken ring stonden de hoeven het Eendennest Veld’ en ‘e Veld’ is terug te voeren op de om plaats te maken voor een schans (later en de Scherpe Hoeve (naar de vorm van verboden kringen rond de beide fortifica- opgenomen in fort Jutphaas). het land). Verder treffen we aan de Vaart- ties. In  wordt het beschreven gebied Het huis en leengoed Wijnestein dateert se Rijn enkele percelen met de naam in tweeën gesplitst door de aanleg van het van omstreeks  en wordt in  Rijnakker aan. Namen als Scherpencamp, Amsterdam-Rijnkanaal en het Lekkanaal Wyndensteyn genoemd. Het is gedurende Blaasbalk en Kivitenkamp duiden de en komt de hoofdweerstandslinie/inun- de de middeleeuwen o.a. in leen bij de opvallende vorm of de aanwezige (weide) datiedijk van de Waterlinie oostelijker te families Van Rijn Van Jutphaas en Van vogels aan. De in grote getalen aanwezi- liggen langs Inundatiekanaal en (oostzij- (den) Wael. Omstreeks  raakt het in ge boomgaarden werden vaak aangeduid de) Lekkanaal en wordt versterkt met ka- verval en wordt verbouwd. In  koopt naar hun vorm, ligging of soort fruit, zo- zematten. In de aanloop naar de tweede Jan Jacob de Geer (van Rijnhuizen) het als Oosterse, Westerste, Achterste, Krieke wereldoorlog wordt een bijzonder kunst- opnieuw in verval geraakte huis en laat en Lange boomgaard. De Pannengriend werk gebouwd, namelijk de ‘Plofsluis’ het slopen. Het huis Storm(er)dijk is nabij de Ravense wetering duidt op de over het Amsterdam-Rijnkanaal. Met het vermoedelijk rond  als woontoren vlakke en lage(re) ligging. Ten zuiden van opblazen van deze met zand en stenen gebouwd door de familie Van Rijn, die Rijnhuizen is de naam ’t Hulckie bekend; gevulde betonnen bakken kon het kanaal het als ‘eigengeërfden’ (als niet-adellij- een verwijzing naar zichtbaar hoogtever- worden afgesloten, waarmee voorkomen ke grondbezitters) in bezit hadden. Het schil in het landschap. Nieuwe(re) ge- kon worden dat het geïnundeerde gebied komt daarna in handen van o.a. de fami- biedsnamen zijn ‘De Put’ (nabij de oprit leeg zou lopen via het kanaal. De verde- lies Proeys, Ram, Boll en Rooijensteijn. van de Overeindsebrug, ontstaan bij de diging bestond vanaf dat moment uit In de e eeuw wordt het huis verbouwd, meerdere linies met kleine, verspreide in-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  fanterieopstellingen, loopgraven, schuil- tussen Merwedekanaal en Lekkanaal plaatsen en kazematten. In de tweede en groene gebieden rond Oudegein en wereldoorlog en al ver daarvoor spelen de Rijnhuizen). In  bereidt Jutphaas een forten geen rol van betekenis meer. Wel flinke uitbreiding voor, met oriëntatie op wordt het fort door de Deutsche Kriegs- Wijkersloot en Plettenburg. De roep om marine gebruikt als radio/radarpost voor een bestemmingsplan voor Plettenburg de Duitse onderzeeërs. Het fort liep on- wordt steeds luider omdat er sprake is danks geallieerde bombardementen wei- van een ‘ongeorganiseerde ontwikkeling’ nig schade op. De betonnen voet van de in Plettenburg. Jutphaas is in  op- radar is nog aanwezig. Het wachthuis op gegaan in de gemeente Nieuwegein en het fort is na de oorlog in gebruik geno- nadat het gebied tussen Merwedekanaal men als wijnkoperij. Verder is de scou- en Amsterdam-Rijnkanaal in zijn geheel ting Jutphaas op het fort gevestigd. wordt aangeduid als Plettenburg en een industriële bestemming krijgt verandert Verdere veranderingen en het gebied in korte tijd. In  wordt be- nieuwste ontwikkelingen graafplaats Noorderveld aangelegd (ge- Rond  wordt de Vaartse Rijn vernoemd naar de ligging in het noordelijke breed tot Merwedekanaal, waarbij aan deel van Nieuwegein in het Eerste Veld). de oostzijde van het kanaal ongeveer In  wordt de Blauwe Brug (Nieuwe  meter werd afgegraven, de bocht in Rijnhuizenbrug) in gebruik genomen. In Afb. 6. Inundatiekanaal langs de Batterijen het kanaal nabij de aansluiting met de hetzelfde jaar wordt ook de Nieuwegein- a/d Overeindseweg, gezien naar het Doorslag wordt verbreed en vergroot. De sebrug over het Amsterdam-Rijnkanaal noorden vanaf de Nieuwe Heemstederbrug. draaibrug uit  wordt bijna honderd als onderdeel van de Plettenburgerbaan jaar later gesloopt en in  vervangen in gebruik genomen; de Plettenburger- door de huidige Rijnhuizenbrug. Het baan is de grote ontsluitingsweg van het te liggen in Laagraven, met de aanleg van verbrede kanaal blijkt al snel niet meer gebied en is in  geheel gereed. In  een recreatieplas en diverse voorzienin- te voldoen, wat leidt tot de aanleg van wordt een aantal straatnamen gewijzigd gen en een golf- en crossterrein. In  het Amsterdam-Rijnkanaal en het Lek- in Plettenburg: de Overeindseweg van wordt het Amsterdam-Rijnkanaal ver- kanaal vanaf . Het Overeind wordt (oude)Rijnhuizerbrug tot Plettenburger- breed zodat het kanaal om de Plofluis hierdoor opgesplitst; er komt een nieuwe baan wordt Batterijbaan (nu: Rond het wordt geleid. Enkele jaren later wordt verbinding via de Overeindsebrug en de Fort). Kamerlingh Onnesbaan is dan de dezelfde Plofsluis in gebruik genomen als Plofsluis (Heemsteedsebrug) tot stand. naam van de huidige Malapartweg. De stortplek voor vervuilde grond. Bij de aanleg van het Amsterdam-Rijn- namen Plettenburg, Eerste Veld, Groe- Het westelijke deel van Plettenburg, kanaal verdwijnt de scheepswerf Cit- nendael, Overeindseweg (in Laagraven) tussen Plettenburgerbaan en Merwede- adel. In het zuiden van Plettenburg nabij worden gehandhaafd. De overige stra- kanaal heeft recent deels een woonbe- de Bongenaar is vanaf begin e eeuw ten worden vernoemd naar uitvinders stemming gekregen en is momenteel in ook bedrijvigheid terug te vinden, zoals en eindigen op -baan. In  wordt herontwikkeling en zal de naam Rijn- scheepswerven en handelsbedrijven. In door de verslechterde economische om- huizen krijgen. De historische structuren de jaren ’ wordt in het uiterste zuidoos- standigheden besloten dat in Pletten- zullen worden geaccentueerd. Keerzijde ten van Plettenburg een waterinlaatpunt burg geen woningbouw zal plaatsvinden is dat het monumentale e eeuwse slin- gebouwd door de Watertransport Maat- maar bedrijfsvestiging en wordt gestart gerbos direct ten zuiden van Rijnhuizen schappij Rijn-Kennemerland (WRK). met het nieuwe industrieterrein Plet- en de historische grienden in het zuiden Vanaf de jaren ’ bestaan er concre- tenburg-Oost. Bij de wijk(her)indeling van het plangebied worden bedreigd. te plannen voor verdere industrialise- worden het Nieuwegeinse deel van de Ook dreigt het mooie groene, geslo- ring van het gebied. Er bevindt zich een polder Laagraven en het Overeind ten ten karakter langs het Merwedekanaal woonbuurtje langs de Plettenburgerweg. oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal te worden aangetast door een geplande Voor een verdere sfeerimpressie en oude ondergebracht in de nieuwe wijk Laagra- nieuwe brugverbinding en een woning- bedrijvigheid verwijs ik verder naar het ven. Het deel ten noordwesten van de bouwplan rond een haven in een karak- artikel ‘De Plettenburgerweg, een gebied nieuwe Laagravenseweg (N) wordt tervol en groen gebied (met weiden en met een eigen karakter’ in Cronyck de omgevormd tot bedrijventerrein. Eerder, boomgaarden). Fort Jutphaas en directe Geyn -. in , wordt besloten dat de groente- omgeving krijgen een parken recreatie- In  wordt tegenover Rijnhuizen een veiling aan de Croeselaan wegens ruim- bestemming. Aan de andere kant van het sportpark geopend dat plaats biedt aan tegebrek zal verhuizen naar Laagraven Amsterdam-Rijnkanaal, in Laagraven, voetbal, korfbal en krachtsport. In  en deze is alweer enige jaren gesloten. In hebben de Batterijen aan de Overeindse- wordt de tennisvereniging Rijnhuyse  wordt Laagraven Noord aangewezen weg een nieuwe bestemming gekregen als opgericht. In dezelfde periode ontstaan als recreatiegebied Groenraven. Hiermee horeca- en vergaderlocatie. In  werd concrete plannen voor de vorming van wordt een groen lint beoogd van Rijnen- de oude oostwestverbinding hersteld met Nieuwegein (wonen ten westen van burg via Galecop en Laagraven Noord de ingebruikname van de Nieuwe Heem- Merwedekanaal, industrie en bedrijven naar Oudwulven. Het zwaartepunt komt stederbrug (fietsbrug).

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (deel 2) Cisca de Ruiter (Organisatiemedewerker Museumwerf Vreeswijk en initiatiefnemer Project Stalen Woonschepen Utrecht)

Op het terrein van Museumwerf Vreeswijk staat de Christina, een opgebouwd woonschip. Het casco is verroest. De haveloze opbouw schuilt achter vrolijk opgeschilderd plaatwerk. De Museumwerf is blij met de schenking van dit woonschip en ruimde er een vaste plaats voor in. De Christina is namelijk niet zomaar een schip. Ooit was dit fraai gelijnde aakje van Adriaan Pieter van Dijk, vader van de plaatselijk bekende, sympathieke Piet van Dijk. Het schip zit vol Vreeswijkse verhalen.

De Museumwerf ontwikkelt plannen waren op de doorvaart door Den Haag. Geschiedenis van de Christina voor de Christina als tentoonstellings- Haar Vreeswijkse episode startte officieel schip over de vroegere Vreeswijkse zand- in , het jaar waarin de scheepsme- Zijschroef winningsindustrie. De restauratie wordt tingsdienst de Vreeswijker B. van Wijn- Jaar-in-jaar-uit ploeteren Adriaan Pieter mogelijk een leertraject waarbij mensen gaarden als eigenaar noteerde. Vanaf  Van Dijk en zijn knecht (o.a. Jan Tukker enthousiast worden gemaakt voor het vak was Vreeswijker Adriaan Pieter van Dijk en Kees Daalhuizen) met zijn heve-aak van lasser/ijzerwerker. Dat is van groot officieel eigenaar. Hij vernoemde de aak Christina op het water. De ene dag wordt belang voor het behoud van het varend naar zijn vrouw Christina Gerardina Jo- er op de zandwinningsplaten geladen, de en drijvend erfgoed. hanna (Stien) Eikelboom en maakte het andere dag ergens gelost. Het is een hard schip geschikt voor de zandwinning. bestaan en niet ongevaarlijk. De dieplig- Korte terugblik Zijn zoons Wout (Wolter) en Piet (Pie- gende zwaar met zand beladen schepen In deel  kon u lezen dat de Christina in ter) kwamen later met broer Adriaan als lopen kans ten onder te gaan door over-  als het zeilschip Janna Cornelia van knecht aan boord. Zij vertelden mij later spoeling. Omdat de boorden in de zijden stapel liep bij scheepswerf J. Hendriks over de zandwinning met de beugel en van de Christina voor de zandvaart nogal in Dodewaard, destijds een bekende over de avonturen aan boord. Hun verha- laag zijn, loopt ook zij gevaar. Daarom bouwer van mooi gelijnde en kwalita- len vormen de basis van de reconstructie wil Van Dijk het boeksel (boeisel of boor- tief goede schepen. De Christina/Janna van Christina’s geschiedenis. den) verhogen. Jammer genoeg ontbreekt Cornelia werd aangeduid als hevelaak of We gaan verder met het bewogen verhaal daarvoor het geld. Wanneer er wat is ge- heve-aak. Ook werd ze een Hagenaar ge- over de Christina. spaard, besteedt de schipper dit toch lie- noemd omdat haar afmetingen berekend ver eerst aan de motorisering. Het zeilen

De Christina, nog als opgebouwd woonschip, op haar ereplaats bij Culemborg 1940-‘42. Drie zandschepen in actie. Links ligt de Museumwerf Vreeswijk (Foto Cisca de Ruiter) Christina. Fotograaf is de Vreeswijkse burgemeester J.C. Mollerus die zich speciaal voor deze gelegenheid naar Culemborg liet roeien. (Foto uit het familiealbum van Piet van Dijk)

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Begin jaren vijftig, Adriaan en Piet (rechts) van Dijk poseren De Christina had begin jaren vijftig nog wat verdiensten als voor de foto. Zij werken hard maar hebben ook tijd voor een overslagschip. Hier ligt zij aan loswal De Horde bij Jaarsveld. Daar geintje. Het verhoogde boord is goed te zien. Het is nog eens werden hoogovenslakken uit IJmuiden gelost die nodig waren voor extra verhoogd met losse houten opzetstukken, de steekleren. De de onderlaag van de provinciale weg IJsselstein-Jutphaas. Goed te verhogingen beschermen het schip tegen overspoelende golven. zien is hoe klein het stuurhutje is dat Van Dijk liet aanbrengen voor De Christina ligt op de thuisplek aan het Lage Wallegie langs de meer comfort. Prins Hendriklaan. Op de achtergrond Scheepswerf Nooit Gedacht Links ligt de Anna Mathilda van Van der Hoeven met schipper Bart van de ﬁrma Buitenweg. Adriaan en Piet kunnen niet vermoeden van der Horst. (Foto uit het familiealbum van Piet van Dijk) dat daar, waar een kraanbalk uit de loods steekt, zo’n 65 jaar later een ereplaats voor de Christina wordt gemaakt. of vooruit bomen van het schip is nogal krukas die dan weer ergens moet worden met deze dreiging geconfronteerd. Op bewerkelijk en zwaar. In  wordt de gerepareerd. weg naar de zandwinningsplek wordt het Christina voorzien van een  Pk Wafflard schip in beslag genomen door het Ne- benzinemotor met een zijschroefinstal- Tweede Wereldoorlog derlandse leger om, samen met twintig latie. Ook wordt de lier bij de mast erop De crisisperiode in de jaren dertig is ook andere zandschepen dienst te doen als aangesloten. Het hijswerk van de volle voor zandschippers een moeilijke tijd. De ponton voor een noodbrug. Na een aan- beugel zand uit het water, wordt daardoor zandprijs daalt door de sterk teruglopen- tal maanden krijgt Van Dijk zijn schip behoorlijk verlicht. Dat is hard nodig. de vraag en de grote onderlinge concur- gehavend terug. De overheid geeft hem Van Dijk ‘s gestel blijkt namelijk niet be- rentie. De opbrengst van een kuub zand een schadevergoeding. Door zelf repara- rekend op het zware baggerwerk. Hevig is gehalveerd tot veertig cent. Volgeladen ties uit te voeren, weet Van Dijk geld over lijdend aan ischias, moet hij het geregeld met veertig kuub komt dat neer op f ,- te houden. Eindelijk kan hij de boorden laten afweten. Toch moeten de monden per reis. Daar vanaf gaan het loon van de laten verhogen waardoor varen met zijn van zijn jonge gezin met zes kinderen knecht, dat iets minder is dan de helft en met zand geladen schip veiliger wordt. worden gevoed. Met de gemotoriseerde de onkosten zoals brug- en sluisgelden. lier kan Van Dijk langer aan het werk blij- Voor de Oude Sluis in Vreeswijk wordt Gevorderd ven. Desondanks kan hij niet zonder een bijvoorbeeld  cent per ton gerekend. Wout heeft zijn herinneringen aan de tijd goede maar tevens kostbare knecht. Voor de Christina, wiens laadvermogen rond de Tweede Wereldoorlog opgeschre- door de scheepsmetingsdienst in  is ven. Over de vordering van de Christina Naast zijn ziekte krijgt de zandschipper vastgesteld op ruim  ton, betekent dat door de genie van het Nederlandse leger regelmatig te kampen met motorpech.  cent. lezen we in zijn memoires het volgende: De Wafflard benzinemotor heeft kuren Met zulke lage verdiensten moet de “Op een maandagmorgen in de maand en is duur in het gebruik zodat Van Dijk schipper uitkijken naar ander werk. In mei weer richting Culemborg om een al in  overstapt op een ABC (Anglo  kan de Christina vier maanden in vrachtje zand te baggeren, toen wij ter Belgian Company) gloeikop oliemotor het Drentse Weerselo aan het werk als hoogte van de steenoven te Hagestein van  Pk. De gloeikopmotor waarbij zoals overslagschip. In de jaren erna moeten zo verschillende zandscheepjes bij elkaar de benaming al aangeeft, de kop waarin goed en zo kwaad als het kan de inkom- zagen liggen met de politieboot en een de ontsteking plaatsvindt moet worden sten bij elkaar worden gescharreld. Varen militair schip van de pontonniers erbij. verhit, staat in het vooronder en drijft met een knecht terwijl de verdiensten Dit was geen zuivere koffie. Wij werden via een riem bovendeks de as aan van lange tijd minimaal zijn, wordt Van Dijk gesommeerd om in de rij aan te sluiten, de zijschroef. De motor krijgt het bete begrotelijk. In , na afronding van want gauw terug was niet meer mogelijk, hoorlijk voor de kiezen met zestien tot de lagere school neemt zijn oudste zoon, daar lette de politieboot wel op. … He- soms wel twintig draaiuren per dag. Het de veertienjarige Wout de plaats in van de laas, ook de Christina werd gevorderd, apparaat slijt snel waardoor ook deze knecht. dus kregen we de opdracht om terug naar motor voor problemen zorgt. Geld voor Onder de oorlogsdreiging worden de Vreeswijk te varen waar dan alles zoals een nieuwe is er niet. En of dat nog niet omstandigheden nog slechter. Na een mast, giek, zijschroefinstallatie van boord genoeg is, breekt bijna maandelijks de paar reizen al wordt de Christina direct moest, met de opdracht dat de Christina,

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  na alles eraf, om vijf uur gereed moest van de boorden), naamborden, buik- drie weken weer aan boord komen. Het liggen, want dan kwam de sleepboot van denning (laadvloer), koekoek (raampje eerste was naar de motor kijken… Ik zie de pontonniers de gevorderde scheepjes bovenop de roef), helmstok (helmhout nog z’n ogen, want wat hij zag, overtrof ophalen… waarmee het roer wordt bediend) enz. alle verwachtingen. Daar stond het ABC- Daar sta je dan, je scheepje kwijt, en een Tevens lag in het woonroefje een tafel- tje geheel schoongemaakt ons tegemoet gezin waar toch brood op de plank moest hoogte zand en modder. De betimmering te blinken. Och wat was ik trots, on- komen. Menig schippertje stond dan ook was door het water totaal vernield. Ook danks dat m’n vader wel een beetje boos met de tranen in de ogen.” het vooronder/motorruimte zat vol mod- was, toen hij hoorde dat ik dat zelf had De genie zette de gevorderde schepen in der, zodat ons ABC-tje nog maar net er- gedaan. Er was namelijk f ,- voor uit- als draagponton voor een noodbrug over bovenuit stak.” getrokken. Die hadden we nou verdiend, de Merwede bij Woudrichem. Onttakeld Het rijk bood f ,- schadevergoeding al vond m’n vader eigenlijk dat werk wel en samen met zo’n twintig andere zand- zodat de Christina bij de Vreeswijkse wat te zwaar voor een jongen van  jaar schepen, droeg de Christina een wegdek Scheepswerf en Machinefabriek De Ge- (die wel  kruiwagens had verwerkt, met waarover gevechtstroepen hun weg ver- broeders Van Zutphen weer vaarklaar doornat zand en modder, die uit het ge- volgden. Nadat de laatste manschappen kon worden gemaakt. zonken schip vandaan waren gekomen).” waren gepasseerd, werd de schipbrug Terwijl zijn vader ziek op bed lag, ont- De motor startte meteen alsof hij al die afgebroken. En toen gebeurde er iets dat deed de jonge Wout de aak op eigen tijd niet had stilgestaan! niemand ooit zal begrijpen. In plaats van houtje van de ongewenste lading modder. Een nieuw roer werd door Van Duinker- teruggave, werden de zandschepen lek Ook brak hij de betimmering weg om ken, de plaatselijke specialist, geleverd. geschoten. Samen met haar lotgenoten het schip goed schoon te kunnen maken. Van Dijk voorzag de roef zelf van een zakte de Christina naar de bodem. Ondertussen dichtte het werfpersoneel de nieuw interieur. Daardoor bleef van de De warboel van gezonken zandaken be- kogelgaten. De verbogen voorplecht, ont- schadevergoeding genoeg over om de lemmerde het vaarverkeer in hoge mate staan bij het lichten, behield het schip als Christina eindelijk te kunnen voorzien zodat de gedupeerde zandschippers een aandenken aan dit nare avontuur. van vaste verhoogde boorden. spoedige berging verwachtten. Toch Tot slot werden mast en zijschroef terug- duurde het vier maanden voordat de De ABC-motor moest ook nog worden geplaatst. De giek bleek spoorloos ver- schepen naar Vreeswijk terugkeerden. aangepakt. De vraag was wat daarvan was dwenen. Van Dijk kon een andere kopen Wout schreef hierover: “Ik weet nog de overgebleven. Wout verhaalde hierover: voor honderd eieren, een vermogen in dag dat ze in de Koninginnensluis ar- “Toen ik klaar was met alles schoon te oorlogstijd. riveerden. M’n vader, die bijna niet kon maken, heb ik wat sleutels geleend bij Van lopen, was toch naar de sluis gestrom- Zutphen en heb ik eerst het cilinderkopje Voedselvoorziening peld… Dat had hij beter niet kunnen eraf gehaald. Eerst zag het er niet mooi Na dit avontuur gaat de Christina weer doen, de Christina was één bonk modder uit, maar toen ik een lap er doorheen aan de slag in de zandwinning. Maar en roest. Daarbij ontbrak alles wat van haalde kwam er een mooi blanke cilinder na een paar reizen alweer, breekt voor hout was, zoals het roer, de steekleren voor de dag, dus wat een geluk. ’s Maan- de zoveelste keer de krukas. Reparatie (losse houten opzetstukken ter verhoging dags kon mijn vader voor het eerst na blijkt ditmaal onmogelijk. Met hulp van een geldschieter kan het schip worden voorzien van een liggende Deutz gloeikop oliemotor van / Pk. Niets lijkt de zandwinning nu meer in de weg te staan. In oorlogstijd is echter alles ongewis. De Christina wordt voor de tweede maal gevorderd, nu voor de voedselvoorziening op de zogenaamde Appelvaart op Am- sterdam. Wouts memoires vermelden: “Ook dit varen was niet geheel van gevaren vrij, want dat kon alleen nog ’s nachts, vanwege de beschietingen door de Engel- se jagers, die alles onder vuur namen, wat zich maar durfde te bewegen.” Aan boord beleeft de bemanning angstige momen- ten. Na diverse malen te zijn beschoten, wordt het Van Dijk te veel. Hij legt zijn Christina voor de rest van de oorlog aan de kant. De Christina begin jaren vijftig. De heve-aak vaart op de zijschroef met een ﬂinke gang voorbij Scheepswerf en Machinefabriek Gebroeders Van Zutphen. Zij heeft als In deel  gaan we op Appelvaart en le- overslagschip net een grindschip gelost. De modderspetters zitten er nog op, aldus Piet zen we o.a. over het einde van Christina’s van Dijk. (Foto uit het album van de familie Van Dijk) werkzame bestaan.

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Beurtvaart, bodediensten en pakketpost

In 2016 verscheen het eerste artikel met bovenstaande titel. Dit jaar staat het Werfweekend van de Museumwerf op 1 en 2 september in het teken van: Beurtvaart. Elk dorp aan een water(tje) gelegen had wel een ondernemer, die varend zijn diensten verleende. Van de 193 rederijen en expediteurs, die in 1925 de stad Utrecht aandeden, kwamen er heel wat door Vreeswijk en Jutphaas.

Bestemming: Utrecht - 1925

Van: per Ligplaats: type schip week Benschop A. Rietveld 1x Rijnkade Schuit Houten Gebr. Bos 1x Oudegracht Motorboot IJsselstein G. van Heezik 3x Rijnkade Motorboot Lopik C.Borst 1x Gaardbrug Schuit A. Rijstenbil 1x Westerkade Motorboot Montfoort J.A. Vreeswijk 2x Rijnkade Motorboot Polsbroek Th. den Besten 1x Oudegracht, Motorboot Gaardbrug W. de Wilde 1x Catharijnekade Motorboot N. Versluys 1x Catharijnekade Schuit Schalkwijk J. van Galen 1x Oudegracht, Schuit Bakkerbrug J. Kool 2x Oudegracht, Schuit De kleine scheepjes uit Benschop, Tull en ’t Waal, Houten en Bakkerbrug Schalkwijk kwamen in Jutphaas op het Merwedekanaal om hun Tull en ‘t Waal J.G. van Lit 1x Oudegracht, Motorboot weg te vervolgen via de Vaartsche Rijn, de Catharijnesingel of de Bakkerbrug Oude Gracht naar hun vaste bestemming.

Beurtschipper Van Galen uit Schalkwijk voer 1x per week naar Utrecht: Het scheepje had een vaste ligplaats bij de Bakkerbrug. (collectie Wim van de Heuvel)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Om zijn schip te keren voer Van Galen naar de zwaaikom, die daar nog steeds is. De scheepjes met hun lading pasten precies onder de gemetselde boogbruggen door. Veel van deze beurtschepen hadden passagiersaccommodatie of vervoerden alleen maar passagiers, zoals de Tram- en Bargedienst, die tussen Vreeswijk en Utrecht voer. Tram en bootje troffen elkaar op de eindbestemming, zoals hier aan de Handelskade. (Collectie Mevr. A. van Zutphen)

Door het Merwedekanaal en de sluizen van Vreeswijk passeerden heel wat beurtschepen. Een lezenswaardig boek over de beurtvaart Te herkennen aan de rederijnamen en de laadmasten. Niet te verwarren met de zelﬂossers in deze regio is ‘Kapitein Aart Luteyn’ van (zandschepen). de hand van Herman de Man. Twee beurtschepen meren af in de benedenkolk van de Oude Sluis. Er moest in twee keer geschut worden i.v.m. hoge waterstand van de Lek. Nu de deuren onder de hoge brug geopend zijn, loopt de kolk vol en misschien wel wat over de benedendeuren onder het Digitaal leest u meer in het artikel “De zgn. kippenbruggetje. ontwikkeling van het openbaar vervoer“ van J. Dommerholt in de CRONYCK de Geyn van januari .

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  “Op zoek naar de oorsprong van familie de Brey te Vreeswijk” Een genealogisch onderzoek door J.H.C de Brey

Toen wij in de tweede klas van het lyceum onze stamboom moesten opmaken vroeg ik aan mijn ouders waar wij precies vandaan kwamen. Het antwoord was kort maar duidelijk “Uit Vreeswijk”. “Waar ligt dat dan?”, was mijn wedervraag. Het moest ergens bij Utrecht liggen maar niemand was er ooit geweest. Toen ik in 1985 in Vianen kwam wonen, ging ik op zoek naar de herkomst van mijn familie. Op het kerkhof in Vreeswijk ontdekte ik een grafsteen met de naam C. Brij erop. Dat was een wethouder geweest in het begin van de vorige eeuw, maar was hij familie? Overleg met Mieke Brij die in haar jeugd in Vreeswijk had gewoond en al langer aan genealogie deed, leverde weinig op. Het was onduidelijk of we familie van elkaar waren. Mijn broer had al wel het familiewapen gevonden in de Amoral General van Rietstap. Hoe verder?

( resp. ). Schout en schepenen Maar waar hadden ze dan eigenlijk ge- was toen wel een bekend begrip voor woond, was mijn vraag. Via een boek- mij. De schout was als bestuursambte- je over Vreeswijk (Boon,) kwam ik naar hoofd van de politie en handelde daar achter. In dat boekje staat een lijst ook rechtszaken af terwijl de schepenen van inwoners van het dorp uit  en een soort wethouders waren die met het toen woonde onze familie daar. Die lijst bestuur en de wetgeving van een stad wa- betreft de inwoners die een brandemmer ren belast. Daarmee was inmiddels dui- bezaten. In die tijd was het verplicht om delijk dat de familie al in het begin van de zo’n emmer per huishouden te bezitten. e eeuw in Vreeswijk leefde. Kleinzoon Bij brand vormde men een keten en gaf Anthony stond bijvoorbeeld geboekt als de lederen emmers vol water door naar tollenaar en pinnemaker (pontenier). In de brandhaard. Op deze ‘Lijste waernaer die tijd was er een tol in Vreeswijk aan d’huysinge alhier gesteld sijn op leere de toentertijd geheten Jutphase straatweg brantemmeren’ staat een rij namen van die pas in de vorige eeuw is opgeheven. personen die ‘aende Schans’ woonden Er was toen nog geen brug over de Lek met daarbij de naam van onze schepen en de mensen werden overgezet door een Gijsbert Aryensz Brey, de zoon van stam- veerman. vader Adriaen! Daar woonde hij dus met Mijn beide grootvaders hadden rond Vreeswijk was toen een dorp gelegen aan zijn vrouw en kinderen. Op het kaart- mijn geboortejaar in  al een eerste het begin van het Merwedekanaal dat je van Vreeswijk uit  is te zien waar versie van onze familiestamboom op- naar Utrecht liep. Strategisch een uiterst de Schans zich bevond, namelijk aan de gesteld en daarin Adriaen (de) Brey als belangrijke locatie, stamvader te Vreeswijk aangemerkt. Hij want dé scheep- was kennelijk niet in Vreeswijk geboren vaartroute naar maar zijn geboortejaar  was wel be- Amsterdam. Al het kend. Onduidelijk was echter waar hij vrachtverkeer over vandaan kwam. Uit Frankrijk want de Rijn en Lek naar naam klinkt toch echt Frans, nietwaar? Utrecht en Amster- Was hij een uitgeweken Hugenoot? De dam ging door de vrouw van Adriaen was in  wel in sluis bij Vreeswijk. Vreeswijk geboren en Adriaen was blijk- Vreeswijk was dus baar later in haar dorp komen wonen. erg belangrijk voor Evenals zijn zoon Gijsbert, die omstreeks Utrecht dat in   was geboren, en zijn kleinzoon Jan de sluis had la- in . Maar ook bij hen was onduide- ten bouwen. Alles lijk of dat in Vreeswijk was geweest of draaide daar om elders. Verder was er echter best wat be- de scheepvaart en kend over deze beide heren. Gijsbert en ik vermoedde dat Jan waren namelijk allebei schepen van mijn voorouders Vreeswijk geweest, dus ze moeten er heb- daarmee te ma- ben gewoond en zijn er ook gestorven ken hebben gehad.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  oostkant van de sluiskolk. Eerst was het tieboeken van Vreeswijk. Deze boeken Brij, dan vinden wij over hem de volgen- dorp niet ommuurd en blijkbaar alsnog gaan over de bestuurlijke besluitvorming de beschrijving: versterkt met enige vestingwerken om de van Vreeswijk tussen  en . In- “Afschrift van een verzoek van Christi- sluis te beschermen. Het was toen mid- spectie van de resolutieboeken leverde aan de Brij van 25 januari 1765 aan bur- den in de Tachtigjarige Oorlog. veel informatie op. Diverse leden van de gemeesters en vroedschap van Utrecht, familie brachten het in deze periode ook waarbij deze verzoekt in verband met de Gijsbert Adriaenszoon Brey ( - ) tot schepen van Vreeswijk en enkele tot vrijwillige afstand van Lammert Kloprog- was de eerste schepen in de familie en buurmeester. Dat was dus in de tweede gen te Vreeswijk het beroep van chirurgijn werd later opgevolgd door zijn zoon Jan helft van de e eeuw terwijl hun voor- te mogen uitoefenen. Hij is burger van Gijsbertzoon( - ). Deze laatste vaderen Gijsbert Adriaansz Breij en zijn Utrecht en Gereformeerd. Van jongs af overleed dus op -jarige leeftijd, maar zoon Jan Gijsbersz Breij al schepen waren aan heeft hij de chirurgie beoefend, zowel ik ontdekte dat zijn weduwe veel langer geweest in de periode  tot . Buur- te Utrecht als te Rotterdam. Op 18 januari had geleefd en dat er over haar meer be- meester was de titel voor burgemeester 1765 heeft hij het examen in de anatomie kend is. Dat vond ik in het Rijksarchief in een dorp in de e eeuw. Er waren er en chirurgie afgelegd. Drost, schout en gein Utrecht waar ik op haar naam stootte trouwens twee, een buurmeester van ont- recht geven hierop een positief advies.” in het rechtsarchief. Het bleek een ver- vangst(financiën) en een van de schepe- slag van een rechtszitting uit  inzake nen. Deze werden jaarlijks genomineerd Ondertussen was nog steeds niet duide- de weduwe Adriaentje Breij over het ‘be- en vervolgens verkozen. Zo was Wouter lijk waar onze stamvader Adriaen Brey taelen van vijff Jare grondgelt sijnde alle Breij, zoon van eerder genoemde wedu- vandaan kwam. Was hij een Hugenoot of Jare tien guldens’ aan Teuntje Ravens- we, tussen  en  schepen en later niet? Op die vraag kreeg ik onverwacht waij, eiseres. Het waren heel wat stukken buurmeester tot . Daarna kwam zijn antwoord. over een dappere dame die al op leeftijd broer Arien Breij in de raad (-). Ik werd gebeld door een mevrouw uit was en een proces aan haar broek kreeg Beide waren ook biersteker van Vrees- Utrecht. Ik kende haar niet maar zij ver- vanwege een erfpachtkwestie. Zij werd wijk, dwz. groothandelaar in bier ten telde me dat een Amerikaan naar mij op als Adriaentje Spijkers omstreeks  behoeve van schippercafés. Zij werden zoek was. Die man bleek Paul DeBry te in ‘t Gein-Jutfaas geboren en overleed op in de raad weer opgevolgd door Adriaen heten en hij was op zoek naar verwanten  juni  in Vreeswijk. Ze werd dus  Breij tot . Dus bijna  jaar achterin Nederland, in het bijzonder in Rotter- jaar, zeer oud voor die tijd. Ik vond een een zaten er familieleden in het bestuur dam waar hij vandaan scheen te komen. groot aantal opeenvolgende zittingen van Vreeswijk. Alles volgens democra- Ik had nooit van het bestaan van een voor het Hof van Utrecht over de periode tische besluitvorming. Aan bestuurlijke Amerikaanse familietak gehoord, maar april  - mei  waarin deze betover- kwaliteiten ontbrak het kennelijk niet het was best mogelijk want de familie was grootmoeder zich kranig wist te weren in de familie. Later zie je dat inderdaad uitgezwermd over de hele wereld van Ja- want ze was het oneens met de eis. Zij liet terugkomen bij wethouder C.Brij waar- pan en Australië, tot Argentinië en de VS. het er niet bij zitten toen zij werd aange- van ik de grafsteen op het kerkhof van slagen voor deze erfpacht. Ik ontdekte la- Vreeswijk vond. Wat opvalt bij het lezen Dus ik zoek contact met Paul, eerst per ter dat de eiseres zelf in grote problemen van de stukken is dat de familienaam op brief later per email. Hij stuurde mij in zat wegens vernielingen die het Franse verschillende manieren werd geschreven:  een meterslange computerafdruk leger in / aan haar huizenbezit in met ei, eij of ij, met y of ey, en soms ook van zijn familiestamboom. En we bleken Vreeswijk had toegebracht. De Fransen met ‘de’ ervoor. inderdaad familie van elkaar, maar wel hadden hier namelijk beestachtig huis op ruim  jaar afstand! Dat wil zeggen gehouden met brandschattingen en plun- Interessant is ook om te kijken naar de we stammen beide af van Jan de Breij deringen waarbij ook de gereformeerde beroepen die worden vermeld bij de verdie in  in Utrecht werd geboren en kerk in de vlammen opging. Dit in op- schillende familieleden. In deel V van gehuwd was met Antonia van Arkel. Jan dracht van Louis XIV. Door angst aan de resolutieboeken staat een overzicht was beurtschipper op Bergen op Zoom te jagen zou de Nederlandse bevolking van de volgende kwalificaties: korporaal en hoofdman van het Grootschippersgil- wel klein te krijgen zijn. Maar het lukte van de nachtwacht, pachter van logies- de. Dus daarmee werd ook direct aange- hem niet de Nederlanden te vernietigen geld, schepen van Vreeswijk, bierslijtster, toond dat de scheepvaart met de familie met zijn machtige leger, uiteraard dank- ouderling van de gereformeerde kerk, was verbonden. Een mooi voorbeeld is zij de Hollandse Waterlinie. Dat was wel buurmeester, deken van het Rijnschuit- zijn jongere broer Adrianus die op  juli het plan van deze katholieke koning die schippersgilde, chirurgijn, nachtwaker,  te Utrecht werd geboren en al over- de rijke protestante Nederlanden van de vulster turfton, pinnemaker, weer een leed in , dus  jaar oud aan boord kaart had willen vegen. Onze stadhou- Rijnschuitschipper, turftonster voor de van het VOC-schip “Bleiswijk” op de te- der-koning Willem III heeft hem toen steenovens, stadsarbeider, diverse we- rugreis uit Nederlands-Indië. Hij was als stevig partij gegeven. Vreeswijk moest wel duwen, weer een schepen, een tollenaar, matroos al eerder naar Indië gevaren met voor de tweede maal herbouwd worden, timmerman benevens schepen, kerk- diverse schepen. Zijn broer Jan inde zijn dat wel, maar Nederland bleef overeind. meester, en tenslotte nog een schepen. gage bij de kamer van de VOC in Rot- Kortom, een heel arsenaal van beroepen terdam toen hij niet meer terugkwam Via mevrouw Gieteman, archivaris van van hoog tot laag. Kijken wij bijvoorbeeld uit de Oost. Het leven aan boord was Nieuwegein, hoorde ik over de resolu- naar de chirurgijn, dat was Christiaan de bikkelhard.

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Maar veel belangrijker was de informatie zus Christus. En die informatie zit in hun Conclusie van Paul over de herkomst van de familie. grote computer met gegevens van over Indien Thomas Brey al rond  in Want het bleek dat hij de geboorteplaats de hele wereld. Dat was mijn geluk, want Montfoort werd geboren, kan de familie van Adriaen Brey wist! Rara, hoe kan dit? zo kwam ik er achter dat onze stamvader onmogelijk van oorsprong Hugenoot zijn Paul woont in de buurt van Salt Lake City Adriaen uit Montfoort komt en daarmee geweest want de instroom van Franse fa- en ik vermoed dat hij en zijn naaste fami- stamvader af is want er zitten nog twee milies in de Nederlanden was veel later, lie na hun emigratie eind e eeuw tot de generaties voor hem. Namelijk Ghijsbert namelijk na  toen Lodewijk XIV het Mormonen zijn toegetreden. Vijf leden (, Montfoort) en Thomas Brey (, Edict van Nantes ophief en de Hugenoten van de familie de Breij, vier broers en een Montfoort). De jaartallen zijn schattingen vogelvrij werden in hun eigen land. Een zuster, emigreerden toen uit Rotterdam maar deze mannen hebben echt bestaan Franse oorsprong van de familie de Brey naar de V.S., eerst naar Californië en later zoals ik verifieerde in het streekarchief te wordt daarmee naar het rijk der fabelen door naar Salt Lake City. Daar kregen ze Woerden. verwezen. Het is een volbloed Nederland- veel nakomelingen. Zo ontstond er een Thomas en Ghijsbert hebben in Mont- se familie. Zij woonden achtereenvolgens (verre) familietak in de Verenigde Staten. foort geleefd en Adriaen is er in  in Montfoort, Vreeswijk, Utrecht en Rot- Zij kwamen uit Rotterdam waar ook mijn geboren. Adriaen bleek nog een broer terdam en waren vooral bezig met de grootvader() is geboren. en een zuster te hebben. De broer heet- scheepvaart en de handel in hout. Mijn te Thomas Ghijsbert () naar hun grootvader Jan de Brey was de eerste aca- De Mormonen hebben zoals bekend hun grootvader en vader en het zusje heette demicus en dat is zo gebleven. centrum in Salt Lake City en bezitten Elisabeth(). Allen geboren in Mont- daar zelfs een eigen tempel. Deze mensen foort. Elisabeth was getrouwd met Leen- zijn zeer gelovig, steunen elkaar door dik dert Cats, schipper op een Keulenaar of Voor meer informatie kunt u mailen en dun en moeten hun stamboom tot  Sammereusschip. Dat was een vrij groot naar: [email protected] generaties terug kunnen opdreunen. Dit vrachtschip dat kennelijk op Duitsland naar analogie van de stamboom van Je- voer. Dus opnieuw de scheepvaart.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  ACTIVITEITEN

Historische Kring Nieuwegein Museumwerf Vreeswijk

Foto-expositie Oudheden in Plettenburg en de Wiers Schipperscafé (aanmelden tot de dinsdag ervoor) Zondag 8 juli t/m 14 november in Museum Warsenhoeck Vrijdag 27 juli, 31 augustus en 28 september, 15.00 – 21.00 uur; Museumwerf Vreeswijk, Theehuis

Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Blokhoeve, Galecop Werfweekend: De beurtvaart Zaterdag 11 augustus t/m 6 januari 2019 Zaterdag 1 september, 10.00 tot 17.00 uur, en in Museum Warsenhoeck Zondag 2 september, 12.00 tot 17.00 uur; Museumwerf Vreeswijk Het gezelligste kijken doeweekend in scheepse sferen Expositie VAN (GEEN) WIJKEN WETEN: Laagraven, voor iedereen van 3 tot 103 jaar. Dit jaar staat het Plettenburg, de Wiers, Het Klooster, De Nieuwe Hollandse Werfweekend in het teken van de BEURTVAART. Aanmelden Waterlinie, (Fort Jutphaas en De Batterijen aan de is niet nodig en de toegang is gratis. Voor sommige Overeindseweg), Rijnhuizen en Nieuw Vreeswijk activiteiten wordt een (kleine) bijdrage gevraagd. Zaterdag 15 september t/m 6 januari 2019 Tijdens het Werfweekend is bij de Museumwerf voor in Museum Warsenhoeck jong en oud weer veel te zien en te doen. En te horen! Want het draaien van oude scheepsmotoren wordt ruim gedemonstreerd. Gevaren wordt er ook: in het groot met Kunstexpositie Gerestaureerde Rouwborden rondvaarten langs de Vreeswijkse kaden, en in het klein in Zondag 16 september t/m 28 november in mini-uitvoeringen van opduwers en binnenvaartschepen in Museum Warsenhoeck een bassin op het werfterrein. Ook de jonge bezoekers kunnen Wist u dat de rouwborden die hebben gehangen in de het water op, veilig en zelfstandig in handraderbootjes. voormalige kerk op het Kerkveld en die nu in het bezit Het beurtschip JANSJE uit Maassluis ligt afgemeerd. zijn van de Historische Kring Nieuwegein gerestaureerd De bemanning geeft los- en laaddemonstraties. worden? Ze zijn terug gevonden, gerestaureerd en Meer informatie op www.museumwerf.nl worden op de zolder van Museum Warsenhoeck van 16 sept t/m 28 nov 2018 tentoongesteld. Samen met afbeeldingen van wapentekeningen, zullen we de rouwborden van deze adellijke familie de Malapert, die woonde op kasteel Plettenburg (waar thans Fort Jutphaas ligt) exposeren. Deze familie was belangrijk voor Jutphaas. Ten behoeve van de restauratie is onderzoek gedaan naar de wapens, daar deze door de tijd van kleur zijn veranderd en details zijn verdwenen. Restauratie was noodzakelijk door kieren in de houten constructie, slechte ophangconstructie en verfverlies. De 7 rouwborden van 1625 t/m 1782 bevatten gedecoreerde familiewapens of alliantiewapens (een gecombineerd wapen van de familie van een overleden vrouw met het wapen van de echtgenoot). Naast deze wapens bevinden zich kwartieren, voorzien van wapens van de voorouders. Kom ze bekijken!

Bezoek aan het Museum Paulina Bisdom van Vliet te Haastrecht Zaterdag 22 september, 11.00 – 13.00 uur

Lezing “Het restauratieproces van de 7 rouwborden van de Historische Kring Nieuwegein” door Marlies Adriaanse Donderdag 11 oktober, 12.15-13.00 uur in de bibliotheek De 2e Verdieping in het Stadshuis

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Jos Scholman neemt u mee terug naar de jaren 70!

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 40 - Nummer 4 - 2018 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Colofon Van de redactie Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de E’s: de drie erfgoed- U heeft alweer de laatste Cronyck van  in handen en ook deze keer hebben wij instellingen in Nieuwegein geprobeerd mooie artikelen te schrijven, die meer dan lezenswaardig zijn. Ik wens u dan ook weer, mede namens de gehele redactie heel veel leesplezier. ISSN - Als redactie vinden we het ook heel erg leuk en interessant als u niet alleen goede ideeën voor onderwerpen aandraagt, maar ook als we reacties naar aanleiding van Redactie onze artikelen krijgen. Hieronder treft u dan ook een lezersvraag aan. Renée Blom, eindredacteur Jaap Boersema Lezersvraag Wolfgang Herrlitz In De Cronyck de Geyn jaargang 40 Nummer 3 staan wederom hele interessante ar- Ben Remie tikelen over de historie van Nieuwegein. Op pagina 53 wordt gewag gemaakt over Loes Slooten Nicolas de Malapart die in 1596 in het bezit komt van Plettenburg. In 1608 verwerft Ton Vis hij de heerlijke rechten van Het Overeind. In diverse alinea’s wordt daarna gesproken over “de Malapartweg”. Kun je mij uitleg- Contact gen waarom het heden ten dage “De Malapertweg” genoemd wordt? [email protected] Is het geschiedvervalsing van de gemeente of heeft het een andere reden waarom deze Franse Goudsmit een naamsverandering heeft ondergaan. Lijkt me een heel interessant item om daar eens de oorzaak van te onderzoeken. Foto voorpagina: Ben heel benieuwd hoe dit afloopt, misschien moet de naam wel veranderen? Foto uit het archief van familie Scholman, Jos van Rossum van rond . Heeft u een antwoord op de vraag waarom Malapertweg is veranderd in Malapart- weg, dan horen wij het graag.

Renée Blom (eindredacteur)

Vormgeving Michiel Ridderikhoff [email protected]

Inhoud

Van de redactie 

Vreeswijk  Bart Jan Damstra

Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (slot)  Mede mogelijk gemaakt door de Cisca de Ruiter gemeente Nieuwegein

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- Boerderij Zeijlenstein in Jutphaas  lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen Loes Slooten-Glimmerveen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Actviteiten  gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. Voorhaven Koninginnensluis (tot )  ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Nieuwe bestemming voor roemrucht pand  Losse nummers € , Ton Vis Vreeswijk Deel 1: grepen uit de oudste geschiedenis

Bart Jan Damstra

Dit is het twaalfde deel in de reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komt de wijk Vreeswijk aan bod. Deze wijk wordt in het westen begrensd door de zone Handelskade/Merwedekanaal, in het noorden door de zone Wiersdijk en Kerkweg, in het oosten door het Lekkanaal en in het zuiden door de rivier de Lek. Voor het historische kader zullen ook uitstapjes buiten de huidige wijkgrens worden gemaakt.

Naamgeving onouuic-Vreeswijk ligt naamkundige en v.Chr. actief en wordt in het noorden en Over het Vreeswijk van vóór  zijn we topografische gezien voor de hand. Maar oosten begrensd door de oeverwal op slecht geïnformeerd. Oude bronnen zijn plaatsing van Fresionouuic buiten het het tracé Wiersdijk-Oude Kerkweg. Kort schaars en geven nauwelijks inzicht. In ‘Vreeswijkse’ is ook niet uitgesloten. De voor het begin van de jaartelling ontstaat de naam onderscheiden we de elementen archeologie en de historische geografie de huidige rivier de Lek. Deze blijkt in de ‘Vrees’ en ‘wijk’. Vrees of Vries kan divers leveren ook geen ‘zekere’ aanwijzingen. e eeuw bevaarbaar te zijn. worden geïnterpreteerd. ‘Wrêse’ kan dui- Nader onderzoek zal mogelijk meer in- Gedurende de e eeuw schenken de Fran- den op een kronkelig element of kenmerk zicht kunnen verschaffen. kische machthebbers diverse goederen in het landschap in de betekenis van be- aan de bisschop van de jonge Utrechtse groeid met krom of kronkelig hout. Ook Ontginningen kerk. In de e eeuwse goederenlijst van kan het verwijzen naar een waterloop of Rivierlopen vormen een landschap van de Utrechtse kerk is sprake van Fresion- een hogere ligging van een oeverwal. In stroomruggen met oeverwallen met ouuic. Mogelijk is dit een claim van de de namen ‘vri Vresenhoeve’ of ‘Vrees- daarbuiten de komgronden. In het zui- Utrechtse kerk. Deze kan worden gerela- se lant’ in Langbroek en de voormalige den onder Vianen ontstaat omstreeks teerd aan de meer grootschalige ontgin- hofstede Vreeswijk bij Rijnauwen is het  v.Chr. de stroomgordel van het ningen rond het jaar . Als gevolg van element ‘Vries’ of ‘Fries’ herkenbaar in de Benschopperstelsel. Deze volgt een deel een snelle groei van de bevolking neemt betekenis van land dat is ontgonnen vol- van het huidige tracé van de Lek en gaat de behoefte aan cultuurland toe. Voor gens de Friese methode, of dat is ontgon- via het Klaphek westwaarts richting Ben- aanvang van de genoemde ontginningen nen door Friese kolonisten. Van ‘wrêse’ schop. Dit stelsel blijft tot omstreeks  zijn in de vroege middeleeuwen moge- kan de betekenis onbekend zijn geraakt waarna de term werd geassocieerd met de volksnaam ‘Friezen’. Later in de middeleeuwen heeft op meerdere plaatsen een taalkundige ‘omslag’ plaatsgevonden van ‘Wers’ naar ‘Wres’. Vergelijkbare vroeg middeleeuwse naamgeving in Duitsland: Vrees werd afgeleid van ‘Weres’, waarbij een relatie wordt gelegd met een oude waternaam. Het oud-Engelse ‘wrāse’ heeft ook een dergelijke betekenis. Wijk of Wic heeft de betekenis van “(woonplaats aan) inham”. De oudste (e eeuwse) vermelding van ‘Fresionouuic’ kan betrekking hebben op een Friese handelsnederzetting op de smalle oeverwal van de Lek of juist de oeverwal in De Wiers, omgeving boerderij De Oude Wiers-Oude Kerkweg. De interpretatie van en een veronderstelde relatie met het eveneens vermelde ‘Fresdore’ is onzeker. Een exacte lokalisa- tie en afbakening van een gebied waarop Afb.1: Uitsnede Vreeswijk van de Topograﬁsch Militaire Kaart uit 1849. Opvallend is de een naam betrekking heeft is in het alge- kaarsrechte loop van de Lekdijk ten westen van de dorpskern. De donkergroen gekleurde meen lastig voor middeleeuwse naamge- percelen boven ‘Dykveld’ vormen het parkbos bij Huis de Wiers. Ten westen daarvan de ving. De relatie huidige dorpskern en het Zandveldse wetering die eerst parallel aan de Wiersdijk ligt en bij ‘Zandveld’ afbuigt naar in het noorden aangrenzende gebied De het zuiden naar de Lekdijk nabij Het Klaphek (even ten westen van de huidige A2 bij de Wiers en daarmee Wiers-Wrese-Fresi- rioolwaterzuiveringsinstallatie)

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  lijk op lokaal initiatief al stukken land in ding komt voor in de stichtingsoorkonde waterloop als overstromingsgeul (ook wel cultuur gebracht op de oeverwallen van van de parochiekerk in ’t Gein, waarbij ‘crevassegeul’), bevaarbaar was of werd bestaande en verdwenen waterlopen. Er de parochies van Vreeswijk en Eiteren gemaakt en men zo de Lek kon berei- zijn geen aanwijzingen van bewoning tegen vergoeding grondgebied afstaan. ken. Een variant waarbij goederen over vóór de middeleeuwen in het huidige De patroonheilige van zowel de kerk van land werden verplaatst is ook niet uit te Vreeswijk. Bij de ontginningen tussen Vreeswijk als van ’t Gein zijn niet bekend. sluiten. In de e eeuw komen Vreeswijk  en  op initiatief en onder regie De vermelding van ‘het kercken werfje’ in en andere delen van Het Sticht, vanwe- van de kapittels van Oudmunster en De  voor een perceeltje tussen Wiersdijk ge grote schulden van de bisschop van Dom fungeert de oeverwal van de Lek in en Zandveldse wetering (in  in bezit Utrecht, door verpanding van de hoge het zuiden als een kade (later de Lekdijk) van ‘De Hervormde Armen’) biedt verder en lage rechtsmacht van het gebied onder en als ontginningsas. In het westen wordt ook onvoldoende aanknopingspunten de invloedssfeer van Holland. Het wordt het gebied begrensd door de IJssel; mo- voor een relatie met een middeleeuws vervolgens in leen gegeven aan achter- gelijk fungeert de Geindijk hier ook als kerkgebouw. In  is sprake van een eenvolgens de heren van Vianen (Van een ontginningsas of als zijdewende (af- nieuw kerkgebouw ter plaatse van het Beusichem) en Van Voorne. In  komt sluiting aan de zijkant). In het noorden huidige kerkhof waarbij niet duidelijk Vreeswijk weer onder invloed van de bis- fungeert de Wiersdijk wellicht eerst als is of deze een bestaand gebouw op deze schop van Utrecht. De bisschop verpandt achterkade. De Wiersdijk gaat ten oosten plaats of elders vervangt. De heren van vervolgens in  ‘onse gherecht van van de Vaartse Rijn over in de Kerkweg, Vianen hebben op dat moment het pa- Vrieswijc ende van der Nyervaert’ aan in oude akten ook regelmatig als Wiers- tronaatsrecht, onder meer het recht van Willem van Duvenvoorde en omstreeks dijk aangeduid. Verder oostwaarts loopt benoemen van de pastoor, in leen van de  komen de rechten op het gebied dede ontginningsgrens over het tracé van bisschop. finitief weer in Utrechtse handen. Voor de in de jaren ‘ aangelegde Achterweg. de stad Utrecht is dit gebied van cruciaal De oostgrens wordt gevormd door de Nyevaert belang vanwege de scheepvaart en water- Waalsewetering of Opwetering (de hui- In de e eeuw wordt op initiatief en kos- staatkundige werken. dige gemeentegrens met Houten), waar- ten van de stad Utrecht een kanaal gevan de kade fungeert als een zijdewende. graven van de Tolsteeg naar de IJssel als Nieuwe rivierhaven aan de Lek Het zuidelijke deel wordt eind e eeuw gevolg van de afdamming van de Rijn De toename van het handelsverkeer en bij graven van de Vaartse Rijn in tweeën bij Wijk bij Duurstede in . Mogelijk daarmee de behoefte aan verbetering van gesplitst, later bekend als Zandveld en ontstaat in die periode het eerste volledig de verbindingen over water en de toege- Dijkveld. Aansluitend wordt tussen  gesloten dijkstelsel langs de Lek. De IJssel nomen noodzakelijke waterstaatkundige en  het Wierseveld inclusief de late- staat dan nog in open verbindingen met kennis, maken dat in  wordt overge- re Oudegeinse polder ontgonnen. Om- de Lek bij het Klaphek. Nabij de aanslui- gaan tot de bouw van een houten schut- streeks  wordt het resterende deel ting van het kanaal De Doorslag op de sluis die de Vaartse Rijn verbindt met de van het Wierse Broek tussen Tiendkade IJssel ontstaat de handelsnederzetting ’t Lek. De sluiskolk wordt afgesloten door en Kerkweg ontgonnen. De benaming Gein als rivierhaven van de stad Utrecht. een tweetal hefdeuren met heftorens. ‘Meentblok’ voor het tiendblok in dit Om politieke en waterstaatkundige re- Vanwege het strategische belang voor gebied duidt mogelijk op een oudere be- denen wordt de IJssel in  afgedamd het handelsverkeer en daarmee voor de woningsgeschiedenis, als meent wordt bij het Klaphek (“de Nieuwe Dam”). Als Utrechtse gilden en vanwege de kwets- gelezen als “gemene” ofwel gezamenlijke gevolg hiervan komt rond  “Die Nye- bare ligging op de grens van Stichtse en gronden. Doorgaans een kenmerk van vaert” tot stand. een vroeg middeleeuwse cultivering. Deze volgt een deel van de Schalkwijkse Kerspel Vreeswijk wetering en buigt Het is nog altijd onduidelijk waar, wan- vervolgens naar het neer, welke nederzetting of bewonings- zuiden toe af tot kern ontstond of bestond. De zone aan het Wierse ge- Wiersdijk-Oude kerkweg en de oeverwal bied ter hoogte van van de Lek komen in aanmerking. In de Wiersdijk-Kerkweg. e eeuw is reeds sprake van een familie Bij de Wiersedam De Wiers, mogelijk een ministerialen- worden goederen geslacht. Over de rol van deze familie overgeslagen. Mo- en een mogelijk verband met de ontgin- gelijk wordt ook al ningen zijn helaas geen aanwijzingen be- een verbindings- kend. In  is er sprake van een kerspel kanaal naar de Lek ‘Vreeswyck’ en een omgrachte boerderij, gegraven. Een an- Afb.2: Uitsnede Vreeswijk (‘op de Vaert’) van de kaart van Vianen, mogelijk De Oude Wiers. Dit betekent dere optie is dat de door Jacob van Deventer, 1560. De eerste betrouwbare afbeelding dat de nederzetting beschikte over een Zandveldse wete- van Vreeswijk. Opvallend zijn de locatie van de kerk, de spuitorens, kerk op een onbekende locatie met het ring, een van oor- het ontbreken van de tweede sluiskolk en de grote zandplaat in de daartoe behorende territoir. Deze vermel- sprong natuurlijke Lek.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Afb.3: Gezicht op het grotendeels verwoeste Vreeswijk, 1672.

Hollandse invloedssfeer wordt beslo- Tweede sluiskolk en als verdedigingslinie gebruikt en alles ten ten het sluizencomplex te beschermen oorlogsgeweld oosten daarvan wordt prijsgegeven. De met een fortificatie. Deze mobiele toren De zandplaat in de Lek vormt een belem- kerk wordt door de verdedigers in brand binnen een ommuring wordt gefinan- mering voor de scheepvaart. Vanaf  gestoken om te voorkomen dat de Span- cierd door de Utrechtse gilden en wordt zijn pogingen bekend deze zandplaat jaarden zich hierin zouden verschansen. om deze reden dan ook Gildenborg ge- te laten verdwijnen door de stroming De restanten blijven tot in de e eeuw noemd. Deze versterking wordt in  langs de noordelijke oever van de Lek zichtbaar op wat dan bekend staat als ‘het definitief verwoest. De exacte locatie is te geleiden door middel van kribwerken oude kerkhof’. De begraafplaats blijft in niet bekend, maar het feit dat het huidige tussen Hagestein en Vreeswijk. Blijk- gebruik getuige een aanwezige grafzerk Raadhuisplein en het Laantje tot in de e baar niet met blijvend resultaat, want in uit . Bij de wederopbouw van het eeuw ook wel Geldenborg of Gildenborg  blijken er opnieuw plannen te zijn dorp krijgt men niet direct de beschik- werd genoemd lijkt deze locatie voor de voor aanpassing van de kribwerken om king over een nieuw kerkgebouw. Tot hand te liggen. Sluis en kanaal vormen de de(zelfde?) zandplaat weg te krijgen. In  moest men zich behelpen met een levensader voor de Utrechtse handel en - wordt een tweede sluiskolk ruimte in het ‘speuye-boven’, mogelijk een watervoorziening. Terugkerend element aangelegd, de huidige buitenkolk tussen ruimte bovenin het recht- of verlaathuis is het strategische belang van de contro- Raadhuisplein en Verlengde Dorpsstraat. (in  ‘de stadts huysinge mette spuyen le over Vreeswijk. In  wordt de sluis Deze sluiskolk ligt niet exact in het ver- op’ genoemd). Of een uit  daterend in steen uitgevoerd. Rond de sluiskolk lengde van de bestaande kolk maar bevat fortificatieplan van Adriaan Antonisz. is en buitendijks aan de huidige Verleng- een duidelijke knik richting het zuidwes- uitgevoerd is onbekend. de-Dorpsstraat vormt zich in de loop van ten. Dit is het gevolg van het aanpassen de tijd de dorpskern, die primair gericht aan de bestaande situatie met de zand- Economische voorspoed en is op de scheepvaart. plaat waarbij het sluishoofd zo gunstig neergang mogelijk in de toenmalige stroomgeul Eind e eeuw komt het dorp tot grote Het dorp wordt vanaf de e tot in de e wordt gelegd. Ook worden de hefdeu- bloei. Er zijn volop handelsmogelijkhe- eeuw voornamelijk als ‘De Vaart’ aan- ren vervangen door puntdeuren. Voor den. In  telt het dorp  inwoners. geduid. Gedurende deze periode komt de ruimtelijke ordening en groei van het De bebouwing bevindt zich langs de de (oude) naam Vreeswijk opnieuw in dorp betekent dit dat de voorheen bui- beide zijden van de sluiskolken en langs zwang, maar vaak als combinatie van tendijks gelegen grond verder in gebruik Molenstraat en Lekstraat. Herbouw van beiden. In  krijgt Reinoud van Via- wordt genomen. Vreeswijk heeft op dat het dorp vindt plaats met restricties en de nen Vreeswijk als pand in bezit. De da- moment naar schatting - inwo- kerk moet aan de westzijde worden her- gelijkse rechtsmacht is in handen van de ners. De kerk bevind zich ter plaatse van bouwd. In  wordt een nieuwe kerk in bisschop. De schuld die het pandschap de huidige Hervormde begraafplaats aan gebruik genomen. In hetzelfde jaar wordt veroorzaakte wordt in  door de kapit- de Gildenborglaan en gaat tijdens de re- door stad Utrecht ten behoeve van de tels van de Dom en Oudmunster afgelost. formatie in  over in gereformeerde watertoevoer een duiker en een kanaaltje Deze kapittels oefenen vanaf die tijd de handen. In Vreeswijk ging men al relatief aangelegd ter plaatse van de huidige Spui- rechtsmacht uit; er is sprake van het ge- vroeg over op de gereformeerde leer on- sluis. Daarbij wordt ook een volmolen gerecht van de heren van de Dom en Oud- der invloed van de handelscontacten met bouwd op de Lekdijk, die in  al weer munster. Later, in , mag de heer van het Duitse achterland, met steden met wordt gesloopt vanwege slecht functione- Vianen bij de Lek tol heffen en hoofden grote gereformeerde gemeenschappen zo- ren. Vanwege het toegenomen belang van aanleggen in de rivier. De  meter lan- als Wesel en Kleef. De katholieken kerken het wegverkeer wordt in  het beheer ge zandplaat ‘Jan van Merensweert’ (, vanaf dat moment in ’t Waal. Niet veel la- van de Rijndijk, de weg langs de Vaartse ha) ligt precies voor de havenmonding ter, in , wordt de kerk samen met het Rijn naar Utrecht, overgenomen door van Vreeswijk en is dus in bezit van de grootste deel van het dorp verwoest in de de stad Utrecht. Ook wordt een jaagpad heren van Vianen. oorlog met de Spanjaarden (de Neder- aangelegd. In  wordt het sluizencom- landse Opstand). De Vaartse Rijn wordt plex vernieuwd, waarbij een derde van de

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Afb.4: 19e eeuwse kopie van een kaart uit 1672. huizen werd afgebroken om deze verbou- panden gaan er  verloren, inclusief de ren van deze tijd. De grote kroonluchter wing mogelijk te maken. kerk en de in  gebouwde molen. De wordt geschonken door de schippers van stad Utrecht verordonneert dat er niet het Pinnemakersgilde. Als gevolg van de Waar Vreeswijk in de loop van de Ne- meer huizen worden gebouwd dan er oorlog is er in en na  nauwelijks nog derlandse Opstand nog kon profiteren voor de verwoesting stonden. Nog lange sprake van handelsverkeer. Dit is een slag van extra handel en inkomsten als gevolg tijd blijven diverse erven onbebouwd. De voor de schippers en herbergiers. Ook de van blokkades van andere handelsroutes, kerk wordt in - herbouwd op lokale elite vertrekt. gaat het rond  economisch minder dezelfde locatie aan de Molenstraat. Er voorspoedig. Ondanks een grondige ver- worden diverse giften ontvangen en tot In het tweede gedeelte over Vreeswijk, dat nieuwing van de sluis in . De Fransen begin e eeuw wordt tol geheven voor zal verschijnen in de volgende editie van slaan het dorp in  niet over. Nadat de afbetaling van leningen. De kerk is de Cronyck de Geyn, zal ingegaan wor- verwoesting in eerste instantie wordt gebouwd in de sobere Hollandse classi- den op de latere ontwikkelingen en de afgekocht middels een brandschatting cistische bouwstijl. De preekstoel en de scheepvaart. wordt het alsnog verwoest. Van de  betimmering van de consistorie date-

Bronnen -JUFSBUVVSA)FU,FSTQFM7SFFTXJKL+))PGNBO øÿĀý Qù÷üùýÿ rA)FUHPFEFSFOSFHJTUFSWBOEF4U.BBSUFOTLFSLUF6USFDIU %1#MPL øĀüþrA7SFFTXJKLBBOEF-FL'WBO;VUQIFO øĀýûrA7SFFTXJKL7PPSIFFO+(.#PPO øĀþùrA)FU,SPNNF 3JKOHFCJFEJOEF.JEEFMFFVXFO&FOJOTUJUVUJPOFFMHFPHSBêTDIFTUVEJF$%FLLFS øĀÿúQøĀþrA%F0VEF4MVJTJO7SFFTXJKL &FOXBUFSTUBBULVOEJHNPOVNFOU)%BN øĀĀÿFOEBBSBBOHFIBBMEFCSPOOFOrA1BMBFPHFPHSBQIJDEFWFMPQNFOUPG UIF3IJOF.FVTFEFMUB UIF/FUIFSMBOE)+"#FSFOETFO&4UPVUIBNFS ù÷÷ørA)FU%SFOUTFUPQPOJFN7SJFT+UFS -BBL ù÷÷ú&OEBBSJOBBOHFIBBMEFCSPOOFO TQFDJêFL'ÕSTUFNBOOøĀøú **rA/JFVXFHFJO(FTDIJFEFOJTFOBSDIJUFDUVVS ".'BêBOJFB ù÷÷ùrA/JFVXFHFJOJOøÿúù(SPOEHFCSVJLFOFJHFOEPN ù÷÷úrA6USFDIUTF1BSFOUFMFOWPPSøýü÷ %FFMø$WBO4DIBJL ù÷ø÷rA)FU/FEFSMBOETF-BOETDIBQ4#BSFOET ù÷ø÷QýýrA#F[JUTWFSIPVEJOHPQIFUHSPOEHFCJFE van het huidige Nieuwegein vanaf de vroege middeleeuwen. Deel 2’ in Cronyck de Geyn, 2013 en daar aangehaalde CSPOOFOrA"NCJUJFJOCBLTUFFO0WFSEFBDIUFSHSPOEFOWBOIFU-BOHCSPFLFSLBTUFMFOMBOETDIBQ+WBO%PFTCVSH ù÷øù rA'SJF[FOJOIFUWFFO &OJHFPQNFSLJOHFOPWFSEFIFSLPNTUFOUBBMWBOEFNJEEFMFFVXTFPOUHJOOFSTWBOEFWFOFOJO /PPSE)PMMBOE ù÷øùQüüüýrA%F8JFSTFO)FU,MPPTUFSJO$SPOZDLEF(FZO ù÷øþFOEBBSBBOHFIBBMEFCSPOOFO "SDIJFѢSPOOFO)6"4U.BSJFJOWøü÷÷r%F%PNJOWÿĀùBr0VENVOTUFS*OWĀúúr3JKLTXBUFSTUBBUJOWúúû ý÷÷ r4UBETCFTUVVSWBO6USFDIUøüþþøþĀü JOWĀĀĀr/PUBSJÌMF"LUFOúûû6ø÷÷B÷ùû úûû6ùûúB÷÷ýr7BO%FS .VFMFO JOWûûür%PSQTHFSFDIUFO JOWùøùýr(FNFFOUF7SFFTXJKL EPSQTCFTUVVS JOWûĀþ

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Heve-aak Christina – geschenk aan Museumwerf Vreeswijk (slot) Cisca de Ruiter (Organisatiemedewerker Museumwerf Vreeswijk en initiatiefnemer Project Stalen Woonschepen Utrecht)

Op het terrein van Museumwerf Vreeswijk staat de Christina, een voormalig woonschip dat aan de Museumwerf werd geschonken. De opbouw was haveloos en het casco zwaar geroest. De Museumwerf was in haar nopjes met het geval en ruimde er een vaste plaats voor in. De Christina is namelijk niet zomaar een schip. Ooit was het aakje van zandschipper Adriaan Pieter van Dijk, vader van onder andere de plaatselijk bekende, sympathieke Vreeswijker Piet van Dijk. Het schip zit vol Vreeswijkse verhalen die zijn nagelaten door Piet, zijn broer Wout en later ook zijn zussen Everdina en Evertje.

De Museumwerf ontwikkelt plannen Van Dijk vernoemde de ca.  ton me- gevorderd en ingezet voor voedseltrans- voor de Christina als tentoonstellings- tende heve-aak naar zijn vrouw Christi- porten op de zogenaamde Appelvaart. schip over de vroegere Vreeswijkse zand- na Gerardina Johanna (Stien) Eikelboom We gaan verder met het bewogen verhaal winningsindustrie. De restauratie wordt en maakte het schip geschikt voor de over de Christina, grotendeels bekeken mogelijk een leertraject waarbij mensen zandwinning. Hij voer met een knecht, door de ogen van Wout en Piet van Dijk. enthousiast worden gemaakt voor het vak een functie die zijn opgroeiende zoons van lasser/ijzerwerker. Dat is van groot Wout (Wolter), Adriaan en Piet (Pieter) belang voor het behoud van ons varend overnamen. De Geschiedenis van de en drijvend erfgoed. Het was hard werken aan boord voor de Christina familie Van Dijk die nogal wat tegen- Appelvaart slagen te verduren De oorlog haalde velen uit hun vaste rou- kreeg. De motor tine. School was er niet meer zodat Piet met de zijschroefin- van Dijk als jong jochie meevoer met zijn stallatie die in  vader en oudere broer Wout. Tijdens de aan boord kwam, Appelvaart vervoerden ze kisten groente had kuren; Van en fruit naar de veiling in Amsterdam. Dijk leed zwaar aan De helft van de opbrengst ging richting de ziekte ischias; in bezetter. de crisisjaren liepen Piet: “Ik weet nog dat mijn vader lang- werk en verdien- zaam onder de Amsterdamse bruggen sten ernstig terug door voer. Te langzaam volgens de mee- en tijdens de mo- varende inspecteurs. Vader trok zich daar De Christina als opgebouwd woonschip op haar nieuwe vaste plek bilisatie raakte het niets van aan want bij de bruggen ston- bij Museumwerf Vreeswijk. Hier is ze nog een opmerkelijk gebakje schip beschadigd den magere jongens met lange stokken met een kleurrijke doos op een roestbruin/zwart onderschip. tijdens de vorde- met een spijker eraan waarmee ze voedsel De schilderingen werden een paar jaar terug aangebracht door ring. De Christina uit het ruim konden prikken. Mijn vader buurtbewoners in het kader van een kunstproject. Als deze diende samen met was van mening dat de lading beter op Cronyck verschijnt zijn de opbouw met de voorstellingen en ruim zo’n twintig an- zijn plaats was bij deze knullen dan bij 60 jaar woonschepengeschiedenis verdwenen. (Foto Cisca de dere zandschepen de veiling waar handelaren en de bezetter Ruiter) als ponton voor flink geld verdienden.” een noodbrug bij Dat de bevolking honger leed, schetsen Woudrichem waar- nog andere verhalen van de broers. Wout Korte terugblik na de scheepjes met mitrailleurschoten vertelt onder andere van een aangrijpend In de vorige afleveringen kon u lezen dat tot zinken werden gebracht. Eenmaal tafereel dat plaatsvond in de roef van de de Christina in  als het zeilschip Jan- gelicht en teruggekeerd in Vreeswijk Christina toen zij weer eens in Amster- na Cornelia van stapel liep bij scheeps- ontdeed de toen -jarige Wout, tot gro- dam lagen. “De ramen waren verduisterd werf J. Hendriks in Dodewaard. In  te schrik van zijn door ziekte verzwakte en we hadden net het eten opgeschept noteerde de scheepsmetingsdienst de vader, in zijn eentje de Christina van alle toen er een onbekende jonge vrouw met Vreeswijker B. van Wijngaarden als ei- modder en vuil en maakte hij de scheeps- een klein kindje op de arm binnenstapte. genaar, officieel in  opgevolgd door motor eigenhandig weer aan de praat. Zonder een woord te zeggen pakte ze een dorpsgenoot Adriaan Pieter van Dijk. Kort daarna werd de Christina opnieuw bord, ging zitten, at het leeg, zette het te-

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  kunnen de concurrentie met elkaar en de grotere, efficiëntere zandzuigers steeds slechter aan. Voor kleine baggeraars als Van Dijk blijkt het vak niet meer lonend. De Christina werkt daarom steeds vaker als overslagschip. Ook wordt ze ingezet bij werkzaamheden aan het Amster- De oorlog is voorbij. Vreeswijkse padvinders De Christina op de Vaartse Rijn in Utrecht. dam-Rijnkanaal waarvoor ze betonnen worden ingescheept voor een reisje met de De verbouwing tot woonboot gaat damwandplaten vervoert. Desondanks Christina. (Foto uit het album van Go van van start. Goed te zien is hoe klein het blijft het kruimelwerk dat de inmiddels der Hoeven – Zwitink) stuurhutje is dat Van Dijk erop had laten verouderde Christina verdient. zetten. Duidelijk zichtbaar is ook het In  koopt Van Dijk een grote tjalk. brandmerk waaruit blijkt dat het schip Giek, zijschroef en grijper van de Christi- rug waarna ze weer vertrok. Niemand zei geregistreerd staat bij het scheepskadaster: na worden daarop overgezet. Als de tjalk een woord …” 308B Utrecht 1954. De B staat voor ook de naam overneemt, is de rol van het Uit een ander verhaal van Piet komt naar binnenvaartschip; Utrecht voor de regio zandscheepje uitgespeeld. Na ruim dertig voren dat zijn vader doorgedraaide prei waarin het schip geregistreerd staat en jaar trouwe dienst laat Van Dijk zijn oude en wortelen bij de Utrechtse veiling laad- 1954 het jaar van registratie. Links staat Christina onttakeld achter op een werf in de en moeilijk tegen onrecht kon. “Mijn Riet Bloemberg. Haar naam zit verwerkt Groot-Ammers. vader liet diverse mensen een maaltje in de nieuwe scheepsnaam: Ridina. (Foto uit het ruim halen. Een opzichter kwam uit 1954 uit het album van de familie Woonschip kijken en vulde voor eigen gebruik een Stekelenburg) Als schipper Bloemberg in  voorbij- zak. Toen een vermagerd jochie een re- vaart en het aakje te koop ziet staan, weet delijke wortel vond en die mee wilde ne- hij daar direct een bestemming voor. Na men, sloeg die inspecteur het knulletje Piet en Adriaan die met de Christina op WO II heerst een enorme woningnood. weg. Vader zei eerst niets en liet de man pad gaan. Het zijn kwajongens die naast Bloemberg ziet in het schip een perfecte zijn zak vullen. Toen hij weg wilde gaan, hard werken ook plezier aan boord bele- basis voor de drijvende woning voor zijn sloegen mijn vader en broer hem met de ven, vooral door de streken die zij soms dochter en haar verloofde. De Christina eigen zak in elkaar. De opzichter hebben uithalen. Zoals die keer dat zij door de wordt naar de Vaartse Rijn in Utrecht we nooit meer teruggezien. We hebben er jarige schipper van de olieboot al in de gesleept en door de aanstaande schoon- later ook niets meer over gehoord.” morgen op een borreltje worden getrak- zoon, de heer Stekelenburg die timmer- In Wouts memoires lezen we: “Ook dit teerd. Het blijft niet bij dat ene glaasje. man is, onderhanden genomen. Stuurhut varen was niet geheel van gevaren vrij, Met pretogen herinnerde Piet zich het en lier worden verkocht en de mast ver- want dat kon alleen nog ’s nachts, vanwe- voorval: “De dag was al aardig gevorderd dwijnt in moten in het ruim om dienst ge de beschietingen door de Engelse ja- maar ons ruim was nog leeg terwijl er wel te doen als dragende vloerbalken. Van gers, die alles onder vuur namen, wat zich op een lading zand werd gerekend. Met sloophout wordt de woning opgetrokken. maar durfde te bewegen.” aangeschoten koppen baggerden we snel Het uiterlijk van het voormalige zand- Tussen de bedrijven door was er kenne- het schip vol. Maar we hadden niet goed schip verandert ingrijpend. Alleen de lijk noodzaak om overdag met zand te opgelet. Het was op een verkeerde win- varen. Jongste zus Evertje van Dommelen plaats waardoor we waardeloze prut naar – Van Dijk herinnert zich nog het ver- boven haalden. We waren als de dood haal dat twee van haar broers met zand dat we dit niet aan de straatstenen kwijt op weg waren naar Utrecht. “Ter hoogte zouden raken. Je gelooft het of niet maar van de Liesboschbrug werd het schip be- toevallig stond er een aannemer op de schoten. Mijn broers doken het water in kant staat die om een lading zand stond om zichzelf te redden. De Christina heb- te springen. Ongezien kocht hij de lading. ben ze achter moeten laten en zijn in hun We zijn er goed vanaf gekomen want we natte pak naar huis gelopen. De volgen- hebben er nooit meer iets over gehoord.” de dag werd naar het scheepje gezocht. Ergens aan de kant werd ze gevonden, Voor een beetje comfort voorziet Van De Christina in 1954 als woonschip Ridina onbeschadigd.” Dijk het schip van een kleine stuur- tegen het praktisch lege decor van het Zulke angstaanjagende gebeurtenissen hut. Niet lang daarna moderniseert hij toekomstige Kanaleneiland in Utrecht. hebben impact. Na diverse malen te zijn de Christina met een grijperinstallatie. Het schip onderging een metamorfose beschoten wordt het Van Dijk te veel. Hij Daarmee kan het zand gemakkelijk en maar is nog herkenbaar doordat de roef legt zijn Christina voor de rest van de met grotere hoeveelheden tegelijk van intact bleef en de akenkop en –kont goed oorlog aan de kant. de bodem worden gehapt. Ondanks zichtbaar zijn. Kop, kont en roef geven de deze verbetering blijven de verdiensten fris geschilderde woonboot een scheeps Na de oorlog hervat Van Dijk de zand- tegenvallen. Zandschippers mogen van karakter. (Foto uit het album van de familie winning. Het zijn voornamelijk de zonen Domeinen steeds minder baggeren en Stekelenburg)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  oude roef blijft staan omdat Stekelenburg zijn drukke baan en zijn zeilboot heeft branche, waarin zoveel Vreeswijkers hun geen geld heeft om ook dit deel van het hij voor klussen aan zijn woonschip brood verdienden, en aan de familie Van schip te verbouwen. Na vijf maanden is geen tijd. Het jarenlange gebrek aan on- Dijk. de woonboot klaar. Ze komt te liggen aan derhoud eist steeds duidelijker zijn tol Piet en Wout zijn helaas niet meer on- de Merwedekade (het latere Merwede- en maakt van het eens zo blinkend wit der ons. Gelukkig hebben zij hun verha- plantsoen), een plek in Utrecht waar zij geschilderde woonschip, een grauw ver- len via het Project Stalen Woonschepen vroeger vaak met zand voorbijkwam. De vallen krot. Een opgemetseld en verwaar- Utrecht voor ons achter gelaten. Verwerkt meelevende moeders van het stel, Riet en loosd tuintje op de voorplecht lijkt daarbij in de expositie brengen zij Christina’s ver- Dina, inspireren de nieuwe bewoners tot ook nog eens de spot te drijven met het leden tot leven. de scheepsnaam: Ridina. verleden van de oude baggerschuit. In  wordt de ligplaats van de Een- In  wordt de opgebouwde aak ver- hoorn/Christina verkocht. Opnieuw kocht aan familie De Lange die het schip raakt de rol van het schip, nu als woning, naar hun paard “Amarella” vernoemt. uitgespeeld en moet ze plaatsmaken voor De Lange krijgt werk in Den Haag en een nieuwbouwark. verhuist, heel efficiënt, met schip en al naar die stad. Het Haagse intermezzo is van korte duur. Terugkeer naar de plek in Utrecht is niet meteen mogelijk omdat de gemeente niet akkoord gaat. Daardoor komt de woonboot terecht in buurgemeente Jutphaas. Met veel overredings- kracht lukt het De Lange om de oude plek aan de Merwedekade terug te krijgen. 12 februari 2018, een gedenkwaardige dag! De Christina vliegt door de lucht. Ze verlaat deﬁnitief het water om te worden neergezet op een ereplaats Het schip, weer Christina genoemd, in bij Museumwerf Vreeswijk. Voor 2014 op weg naar Museumwerf Vreeswijk, het spectaculaire hijswerk kwam de opzij genomen door sleepboot Harmke grootste kraan van de Nieuwegeinse van Mastenbroek en Touwslager. Op het ﬁrma J. Brouwer en Zn. aan te pas, een achterschip van de Christina staat Arie 450-tonner! (Foto Cisca de Ruiter) Hoogendoorn, kleinzoon van zandschipper Van Dijk. (Foto: Ton van der Heijden) Erfgoedproject Maandag  februari  werd voor de Terug naar Vreeswijk Christina een gedenkwaardige dag. Defi- Oude, overbodig geraakte woonschepen nitief verruilde ze het water voor de vaste De Eenhoorn/Christina in 2007 op haar plek wachten doorgaans de sloop. Wanneer wal bij Museumwerf Vreeswijk. De ge- langs het Merwede plantsoen. Ze is dan al echter hun (aansprekende) geschiedenis- beurtenis werd meebeleefd door het ver- een ruime halve eeuw woonboot. Ondanks sen boven water zijn gehaald, is er kans zamelde publiek en leden van de familie de verwaarloosde staat zijn haar mooie op behoud. Met de sloop van de Een- Van Dijk. Daags erna kopte het Algemeen lijnen zichtbaar. (Foto Cisca de Ruiter) hoorn/Christina zou, naast haar zestig- Dagblad: “Het lijkt of je kind de lucht in jarige(!) geschiedenis als woonboot, ook gaat.” Het is een citaat van de geëmotio- een laatste getuige van de Vreeswijkse neerde -jarige schippersdochter Ever- Het woonschip wisselt vervolgens een zandwinningsindustrie verloren gaan. Dit dina Hoogendoorn - Van Dijk, die als aantal keren van eigenaar en scheeps- laatste laat de Museumwerf niet gebeuren kind Christina’s roef schoonhield en het naam (Jij en Ik; Eenhoorn). In  en aanvaart in  het woonschip als schip bij de Museumwerf de hoogte in maakt de roef plaats voor uitbreiding van schenking. Weer Christina genoemd en zag gaan. Na een zachte landing werd de de opbouw. In  koopt Pieter Albeda begeleid door Van Dijks kleinzoon Arie nieuwe vaste plek op het werfterrein een het woonschip. Naast bewoning gebruikt Hoogendoorn, keert de heve-aak terug feit. hij de bescheiden woonboot ook enige naar haar oude thuishaven Vreeswijk. Met het hijswerk zijn de eerste stappen jaren als tandtechnisch laboratorium met Als historisch woonschip is ze voor gezet van het Erfgoedproject Christina. drie man personeel. Utrecht verloren gegaan. Voor de Muse- In de tussentijd is de opbouw gesloopt umwerf vormt de schenking een unieke zodat de Christina woonboot-af is. De Albeda is de laatste bewoner van de kans een scholingsproject te beginnen verdere werkzaamheden die leiden tot de Eenhoorn/Christina. Een woning ziet en het schip te behouden als tentoon- restauratie als zandschip en de inrichting hij slechts als een dak boven zijn hoofd stellingsruimte. Het is een eerbetoon aan als tentoonstellingsruimte zullen jaren waaronder kamperen voldoende is. Naast de voorbije Vreeswijkse zandwinnings- in beslag nemen en hopelijk enthousias-

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Onder het publiek waren bijzondere Vrijwilligers Cees van Dam (links) en gasten: leden van de familie Van Dijk! Na Gerbrand Feijten steken de handen uit meer dan 64 jaar begroet schippersdochter de mouwen. Zij behoren tot de groep De Christina nu als kaal casco op de Everdina Hoogendoorn – Van Dijk het vrijwilligers die de opbouw van het Museumwerf. Op de voorgrond de laatste scheepje van haar vader. Als kind hield schip eraf hebben gehaald. Nu wordt de resten ballast. Die worden afgevoerd door zij de roef schoon. Het is een emotioneel leefvloer gesloopt. Leuk is dat de oude vrijwilligers Quirinus van den Bosch (links) moment. Schepen blijven doorgaans in de mast van de Christina (vooraan op de foto) en Louis de Wit. Wat het schip betreft kan harten gesloten van de schippers en hun tevoorschijn komt. Het beslag zit er nog op! de restauratie beginnen. (Foto: Cisca de familie. (Foto Quirinus van den Bosch) (Foto: Cisca de Ruiter) Ruiter)

te vaklieden voortbrengen. Dit interessante proces kan worden gevolgd via de website: www.museumwerf.nl/werken- de-werf/. Maar beter nog kan dat in het echt, gewoon tijdens een bezoek aan Mu- seumwerf Vreeswijk!

Met dank aan: Zandschippers Pieter en Wolter van Dijk Schippersdochter Evertje (Eef) van Dom- Het bezoek van de familieleden wordt melen – van Dijk vastgelegd door een fotograaf van het Oud-bewoners Pieter Alberda, dhr. en AD/UN. Vooraan v.l.n.r.: Everdina mw. Stekelenburg, Rein de Lange, An- Hoogendoorn – van Dijk, haar schoonzus netje Enkelaar, Bart Weggemans, Bert en Jopie van Dijk – Doorman (weduwe van Wies van Seumeren Piet). Achter Everdina staan haar zoon Arie, Jaap Boersema Het graf van zandschipper Adriaan haar nicht Maud Kikkert – van Dijk (dochter Go van der Hoeven – Zwitink Pieter van Dijk en zijn vrouw Christina van Wolter van Dijk) en haar dochter Chris Kooyman Gerardina Johanna (Stien) Eikelboom op Hanneke. (Foto Cisca de Ruiter) George Snijder van Het Historisch de Nederlands Hervormde begraafplaats in Bedrijfsvaartuig Vreeswijk (Foto: Cisca de Ruiter)

Everdina Een maand na plaatsing van de Christina op de wal overleed plot- Bronnen: seling schippersdochter Everdi- “Schepen die Blijven – Type- en scheepsbeschrijvingen van Nederlandse na Hoogendoorn – van Dijk. Op historische bedrijfsvaartuigen”, uitgave van de Landelijke Vereniging de rouwkaart staat een foto met tot Behoud van het Historische Bedrijfsvaartuig, 1999 daarop een stralende Everdina, “Schepen die Voorbijgaan – Een verzameling afbeeldingen en geschoten in het Theehuys van de beschrijvingen van schepen die de Nederlandsche binnenwateren Museumwerf op de dag van de hijs- bevaren”, bewerkt door H.C.A. Van Kampen en H. Kersken Hzn. actie. Op de binnenzijde prijkt de “Vreeswijk en de Zandwinning”, auteur Rina Copier–van oude foto van het schip met daarop den End, uitgave van Oudheidskamer Vreeswijk haar broers Adriaan en Piet. Het Historisch Bedrijfsvaartuig / Liggers van de scheepsmetingsdienst Het is fijn dat zij zo van de droog- zetting van de Christina heeft kun- Heeft u meer informatie over de Christina en/of oude foto’s? Neem nen genieten. Het is droevig dat we dan contact op met de Museumwerf: [email protected]. haar nu moeten missen.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Boerderij Zeijlenstein in Jutphaas Loes Slooten-Glimmerveen

Aan de Utrechtsestraatweg nummer 11 en 12 staat een boerderij. Het is op de hoek met de Symfonielaan en schuin tegenover de Blauwe Brug over het Merwedekanaal. Mevrouw Scholman-Groen is de eigenaresse en bewoonster van deze boerderij en is 86 jaar oud. Ze heeft vier kinderen en haar man is in 2013 overleden. Haar man werd geboren in 1924 op deze boerderij. Het betreft een boerderij van het type dwarshuisboerderij.

Mevrouw Scholman bij boerderij Zeijlenstein, voor de schuur die gebouwd is in 1905. Mevrouw Scholman zegt dat haar man hier eigenlijk had moeten staan als zijnde de meest oorspronkelijke bewoner en nakomeling uit het boerenbedrijf. (Foto: Loes Slooten-Glimmerveen - 26 juni 2018)

“Ik ben in  getrouwd en op dezelfde stond nog niet. De boerderij stond in Jut- Mevrouw Scholman vertelt dat er jaren- avond ben ik met mijn man mee naar de phaas. “We hadden toen koeien, jong vee, lang een plan besproken en uitgewerkt is boerderij gegaan. Hij was boer en heeft een paar schapen en wat kippen en var- om een hoge brug te bouwen op de huidi- altijd gewerkt bij zijn vader. De vader van kens. Het land liep hierachter naar Huis ge plaats van de Blauwe Brug. mijn man is geboren op een boerderij in de Geer waar de koeien dag en nacht “Dan zou onze boerderij weg moeten. Vreeswijk in . Rond  kochten liepen. Mijn man melkte toen al met een Alle voorbereidingen waren al gedaan. mijn man zijn grootouders deze boer- machine, hetgeen zeer modern was voor Dat zal heel wat gekost hebben. Op het derij. De vader van mijn man vader nam die tijd. De koeien werden bij de schuur stuk grond van de boerderij zouden ap- deze weer over en vervolgens mijn man. gemolken; daar was een overkapping te- partementen gebouwd gaan worden. Mijn schoonvader ging destijds voor in gen het kippenhok aan waar ze allemaal Toen kwam na jaren het bericht dat deze de boerderij wonen en wij achterin.” stonden. Na het melken gingen ze het boerderij een monument is en niet afge- In  waren de Symfonielaan en de weiland weer in. Het bijbehorende land broken mocht worden. De periode dat we Blauwe Brug er nog niet. Nieuwegein be- was ongeveer  hectare groot.” hoorden weg te moeten zal ongeveer 

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Op de voorgrond is het genoemde kleine huisje van mevrouw van Rooijen aan de Huize Veellust. (Foto: Loes Slooten- Utrechtsestraatweg te zien. Dit huisje is er niet meer. En achter de boom moet boerderij Glimmerveen -19 juni 2018) Zeijlenstein zich bevinden. (Foto: Historische Kring - FJ5586) jaar geweest zijn. Deze jarenlange onze- gebruikten. Dat was het stuk land voor hoek tegenover de brug over het Mer- kerheid is erg zwaar geweest.” het bos van de pastoor. Tussen ons bouw- wedekanaal bij de Persilfabriek, haalde “De naam van deze boerderij is Zeijlen- land en het witte huis stond het huisje de kolenboer bij een cafeetje altijd even stein. Ik wilde mijn man voor zijn e van mevrouw van Rooijen.” een borrel. Mijn man bleef ondertussen verjaardag een bordje geven met de naam Het bos van de pastoor was het zoge- op de “brik” en het paard bleef staan. Die erop maar de kunstenares die het zou naamde ‘Pastoorsbos’. Dit is het parkbos/ man is oud geworden. Hij had geen kin- maken overleed vroegtijdig. Mijn man slingerbos dat bij de buitenplaats Zwa- deren en zei daarom dat mijn man het zei altijd dat de boerderij haar naam te nenburg hoorde. Dit huis stond op de huis mocht kopen. En dit huis hebben we danken heeft aan de schepen die hier de plaats van de huidige pastorie uit ; de dan ook gekocht.“ Zoals gezegd woont nu zeilen moesten strijken voor de brug bij gevelsteen van Zwanenburg met  is in één van mevrouw Scholman’s dochters café De Zwaan.” de zijgevel gemetseld. op Utrechtsestraatweg . Sinds een paar Vanuit historisch onderzoek ontstaat In de tijd dat de afbraak van de boerde- jaar is zij daar “Theetuin en meer” begon- het vermoeden dat de naam van de rij boven hun hoofd hing, heeft de fami- nen met de naam “Begheerlijk”. boerderij is overgekomen van het huis lie Scholman een huis in de wijk Huis de Zwanenburg, alias Zijlestein. En dat de Geer en huize Veellust gekocht. Dit laat- Mevrouw Scholman vertelt dat rechts on- buitenplaats en de boerderij een geheel ste huis hoorde bij de tuinderij met de- der de “hoge brug” (de Jutfasebrug) over vormden. In een schriftelijke bron uit zelfde naam die erachter lag. Het adres is het Amsterdam-Rijnkanaal (aan het ein-  “herenhuis genaamd Sylestyn met Herenstraat . de van de Utrechtsestraatweg naar rechts) boerenwoning” (Ua J. van Over- “Toen de boerderij uiteindelijk kon blij- een broer van vader Scholman een boer- meer akte ) staat beschreven: “Pro- ven staan, hebben we kamers verhuurd in derij had. “De vader van mijn man heeft curatie – tot passeren plecht f .,- ten deze huizen. Later is één van mijn doch- deze boerderij in  laten bouwen voor behoeve van David Hoffert, gevestigd ters in het huis in de wijk Huis de Geer zijn tweede zoon.” Dit huis staat er nog. op een herenhuis genaamd Sylestyn met en mijn zoon in Veellust gaan wonen. Deze boerderij staat ten westen van de boerenwoning en annexe landeryen groot Toen wij Veellust kochten was de tuin- Noordersluis. “Het land van boerderij  morgen in het Nedereind van Jutfaas.” derij al gestopt. Op de oorspronkelijke Zeijlenstein is op dat moment in twee- plek van de tuinderij (die achter huize en gedeeld zodat oom Scholman ook Mevrouw Scholman vertelt dat de eer- Veellust lag) waren huizen gebouwd. De land kreeg.” Nu wordt het huis gebruikt ste boer aan de Nedereindseweg, vanaf oude mevrouw van de tuinderij woonde door een bedrijf en eromheen staan ook de Herenstraat, boer van Leeuwen was. alleen in het huis. Ze had geen kinderen bedrijven. “Zijn land liep precies naast ons land. Die en zette het huis te koop. In het huis in Ik ben gaan kijken bij de voormalige had ook allemaal koeien. Naast het witte de wijk Huis de Geer woonde een ko- boerderij van oom Scholman. Op het huis aan de Utrechtsestraatweg (gebouwd lenboer; het adres is Utrechtsestraatweg huis staat “anno ”. Heel intrigerend rond ) huurden we een stuk land van . Als jochie van een jaar of acht mocht daar nu te staan en je in te beelden dat de Katholieke kerk, dat we als bouwland mijn man al mee kolen brengen. Op de het Amsterdam-Rijnkanaal er niet was.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Kaartje jaren ’20 vorige eeuw; 1 = boerderij Het huis dat oorspronkelijk de boerderij van oom Scholman was. Op de achtergrond is Zeijlenstein, 2 = boerderij oom Scholman en de Jutfasebrug en daarachter de brug van de trambaan, beiden over het Amsterdam 3 = Pastoorsbos. Rijnkanaal. (Foto: Loes Slooten-Glimmerveen - 8-8-2018)

En dan zie je inderdaad dat aan de over- wat te beleven, er is ruimte en daardoor land, waar nu de Symfonielaan ligt, aan kant van het Amsterdam-Rijnkanaal het aantrekkelijk voor kinderen.” de gemeente. En later ook het land achter Merwedekanaal doorloopt. En dat het de Utrechtsestraatweg waar nu ook vele dus echt zo was dat het land van deze Vanaf de jaren ’ van de vorige eeuw is huizen staan zoals aan de Harmonielaan boerderij aansloot aan het land van boer- er enorm veel veranderd voor de fami- en de De Bruijnstraat, de Prof. Aalber- derij Zeijlenstein. (zie kaartje) Beiden lie Scholman. Het ontstaan van Nieu- sestraat en de Schaepmanstraat. Op hun lagen aan dezelfde kant van het Merwe- wegein en de daarmee gepaard gaande stuk land waar nu de Symfonielaan loopt dekanaal. Op internet las ik dat in  bij bouw van huizen en wegen, moet een was een boomgaard. Aan de andere kant de wet werd vastgelegd dat het Amster- enorm aanpassingsvermogen hebben van de boerderij bevindt zich een kleine dam-Rijnkanaal er moest komen. Het gevraagd. Rond  verkochten zij hun boomgaard die er nu nog is. Achter de gedeelte tussen Utrecht en het Lekkanaal werd op  augustus  in gebruik genomen. Op  mei  werd het gehele kanaal geopend door koningin Juliana. Het hele kanaal had een lengte van  km. Over de geschiedenis van de boerderij Zeijlenstein wordt het volgende verteld. “De vader van mijn man is in boerderij Zeijlenstein komen wonen rond ; zijn ouders kochten het pand en maakten er een boerderij van. In  is de schuur gebouwd en waarschijnlijk ook het ach- terhuis. Ik heb wel eens gehoord dat het een kaaspakhuis was toen zij het kochten. Alleen het voorste gedeelte stond er. Wat ook bekend is, is dat deze boerderij van voor  is.”

Op de laatste foto is te zien dat er ook kinderen uit de buurt bij boerderij Zeijlenstein kwamen. Mevrouw Schol- man vertelt dat dit altijd zo was, ook toen zij en haar man de boerderij runden en De boerderij Zeijlenstein met de boomgaard rechts en de start van de aanleg van de bewoonden. “Op een boerderij is altijd Symfonielaan. (Foto van familie Scholman)

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Foto uit het archief van familie Scholman, van rond 1940. Boerderij Zeijlenstein met dhr. Scholman rond de 16 jaar oud rechtsonder bezig met het melken van een koe, achteraan is vader Scholman te zien, rechts 2 jongere zussen van dhr. Scholman, midden achter twee dochters van dokter Sloof, links nog twee zonen Scholman en 1 zoon van “van de Hurk”, hun buren en daarnaast woonde gezin van dokter Sloof. boerderij is in  schoonheidssalon van die grote chrysanten. Vanuit huis ver- Dit betekent dat zij aan het boerenleven “Beauty Inn” gebouwd, op oorspronkelijk kochten we die chrysanten en ook eieren. gewend was. “Mijn man deed al het di- land van boerderij Zeijlenstein. Om wat extra inkomen te hebben, heeft recte boerenwerk en ik ruimde de rom- mijn man ook een tijd koeienschetsen mel op en maakte schoon in en rondom Mevrouw Scholman vertelt: “Na het land gemaakt. Hierop werden alle eigenschap- de boerderij. Ik hoefde de koeien niet te verkocht te hebben aan de Gemeen- pen en informatie van de koe gezet. Te- melken; alleen in uitzonderlijke situaties te Nieuwegein, hebben we hier de hele genwoordig hebben koeien een plaatje in hielp ik. Bijvoorbeeld als mijn man ziek boerderij verbouwd. We hebben een tijd het oor hangen waarop alles staat. was.” vee van een ander op stal gehad. Daarna En in deze periode heeft hij ook nog voor hebben we het kippenhok laten vergroten Rijkswaterstaat gewerkt. Hij heeft het heel Het is goed dat deze boerderij behouden en hebben we wel duizend kippen gehad. moeilijk gehad met het stoppen van de is gebleven, en dat we nog mensen onder We verkochten zeker even zoveel eieren, boerderij. ons hebben, zoals mevrouw Scholman, onder andere ook grote hoeveelheden Zeker voor mijn man was het erg fijn hier die kunnen vertellen over de geschiede- aan restaurants. Op een gegeven mo- te wonen, het was echt zijn plek. Hij zei nis en over hoe er de afgelopen eeuwen ment moesten we stoppen met de kippen “ik ga hier nooit weg, dus dan weet je het. in het boerendorp Jutphaas geleefd werd. omdat we de mest niet meer kwijt kon- Je kunt me van het erf afdragen.” Hij was den. De afvoer ervan werd veel te duur. op en top een boer. Hij was het liefst op Daarna hebben we nog eieren verkocht de boerderij, in een overall, constant aan die we bij een eierboer haalden; dit wa- het werk. En uitstapjes of reisjes maken ren ongeveer vijfhonderd eieren per keer. deed hij liever niet.” Na ziekte van de eierboer stopten we ook Mevrouw Scholman komt zelf van een daarmee. We hebben bloemen verbouwd, boerderij uit Willeskop, bij Montfoort.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  ACTVITEITEN

Historische Kring Nieuwegein Museumwerf Vreeswijk

Lezing “De Swiferbant-cultuur, 5000-3500 vC. - tussen Schipperscafé in het Theehuis jagers en boeren” door prof. dr. Leendert Louwe Kooijmans Vrijdagen 26 oktober, 30 november en 28 december, Donderdag 1 november, 20.00 – 22.00 uur in de 15.00 – 21.00 uur bibliotheek ‘de tweede verdieping’ in het Stadshuis De Swifterbant-cultuur is pas ontdekt in de jaren zestig van de vorige eeuw door vondsten in het lage deel van ons Vreeswijk bij kaarslicht land, waar meer dan alleen hun moeilijk te identiﬁceren Woensdag 12 december, 19.00-23.00 uur vuursteen bewaard is gebleven. Het is echter zeker geen onbelangrijk verschijnsel. Het is een traditie van 2500 jaar die de overgang van jagers en vissers naar een boerensamenleving Voor nadere informatie zie t.z.t. de websites vertegenwoordigt. Enerzijds zien we in tal van aspecten de www.museumwarsenhoeck.nl, voortzetting van de oude mesolithische tradities, anderzijds www.museumwerf.nl, heel schoorvoetend de overname van graan en vee die www.hetvreeswijksmuseum.nl bekend waren geworden door boeren-migranten die zich in de tweede helft van het 5e millennium over Centraal Europa hadden verspreid. Maar in dezelfde tijd zijn er ook heel andere contacten, met vergelijkbare gemeenschappen in de uitgestrekte Noord-Europese Laagvlakte, tot ver in Rusland. Daar moeten we de inspiratiebron zoeken voor het aardewerk met de kenmerkende puntbodems.

Kunstexpositie Kerststalletjes Zondag 2 december (opening 15.00 uur) t/m 7 januari 2019 in Museum Warsenhoeck Van 2 december 2018 tot 9 januari 2019 is in Museum Warsenhoeck een expositie van Kerststalletjes te zien. Cors de Kruijk en Clary Houtzager zijn gepassioneerde verzamelaars die in ruim 20 jaar tijd een zeer omvangrijke collectie Kerststalletjes hebben verzameld, van klein tot groot. Het zijn kerstgroepen uitgevoerd in meerdere stijlen en afkomstig uit verschillende landen. Soms alleen Maria, Jozef en het kindje, maar soms ook groepen uitgebreid met koningen, herders, os, ezel en schapen en zelfs met dorpsbewoners. Wat Cors en Clary fascineert is dat veel landen hun eigen culturele kenmerken verwerken in de ﬁguren. Cors en Clary tonen ze met trots op heel veel plekken in het land. Nu dus ook in Museum Warsenhoeck.

Viering Kerstavond Maandag 24 december, 17.30 uur in het Natuurkwartier

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Voorhaven Koninginnensluis (tot 1930)

Begin 1900. Alleen maar masten! De schepen liggen zo kort op de sluis, dat het waarschijnlijk is dat ze een seintje hebben gekregen: “We komen leeg naar buiten.” Links een afgeladen tjalk met zand en rechts een stevige klipper. Aan de overzijde van de Lek nog vaag zichtbaar: de steiger van Rederij op de Lek.

Poststempel 1904… Een bonte verzameling scheepstypen… Links een sleepboot van Rutters (een zgn. witpijper) Voor het overige nog veel zeilvaart, dat richting het Noorden wel wat sleepboothulp of paardentractie nodig zal hebben. In het midden: de balkenloods. Het bord rechts vermeldt: LANGZAAM STOOMEN en ZEIL STRIJKEN.

In 1909 verzonden. Wat een rust. De seinen/ korven geven het aan. We zouden nu zeggen: de lichten staan zeker op rood. Weer veel masten en rechts de kop van een zeetjalk. Heel wat binnen-en buitenvaarders passeerden Vreeswijk wanneer ze richting Hamburg of de Oostzee gingen. En waar laat je je kinderen? Vanaf 1915 op de Prins Hendrik School. Zo ook mijn familie. (collectie familie Buitenweg)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Men is begonnen in te varen. De eerste is al weer een stevige zeetjalk. Daarachter -rechts- boomt een zandschipper zijn schuitje richting de sluis. Van de Lek komt zojuist een sleep, waarvan beide schepen een deklast hebben. De tekst op de remming links, luidt: VERBODEN TE LIGGEN ACHTER DEZE PAALWERKEN. (collectie Albert de Vries)

Deze houten hagenaar heeft vast een reden om hier te mogen liggen. Aan de andere kant van het remmingswerk wachten schepen keurig op hun beurt. Voorop een sleepboot. Er is uitvaart, w.o. een stoomgoederenboot. Aardige details: het rijtuigje en de balkenloods op de dijk.

Deze reclamekaart met uitgebreide tekst werd door de Prins Hendrik School verzonden aan Leen Jiskoot in Dordrecht. Bijzonder: het sleepschip MARKNIMPH uit Dinteloord, dat vanaf de bouw in 1915 bevaren werd door familieleden van Leen. Melden bij de sluis deed je met de roeiboot. Links van het molenhuis van de ﬁrma Van Eck, steken de daken van de barakken voor de gemobiliseerde troepen nog net boven de dijk uit.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Nieuwe bestemming voor roemrucht pand Ton Vis

Het zal velen al opgevallen zijn: het pand van het voormalige café en restaurant De Zwaan op de hoek van de Herenstraat en Het Sluisje wordt momenteel grondig verbouwd. ’t Zwaantje, zoals het in de volksmond vaak genoemd werd, was voor vele oud-Jutphanesen een geliefde ontmoetingsplek. Op dit moment worden in het pand en de bijgebouwen veertien appartementen gerealiseerd.

Gezicht op de Dorpsstraat gericht naar het noorden, met links op de foto Hotel De Zwaan. Duidelijk zijn de rails van de paardentram te zien.

Foto van Het Sluisje van omstreeks 1900, met in het midden het Brandspuithuisje en links Hotel De Zwaan.

Op het - helaas verdwenen - uithangbord Pieter Verhaar. Van hem gaat het bedrijf van “De Zwaan” staat vermeld “Anno over naar Jan Vendrig die het een aantal ”, maar het hoofdgebouw moet veel jaren later aan zijn neef en naamgenoot ouder zijn. Op een kaart uit  staat op Jan Vendrig doorverkoopt. De familie Het begin van de Dorpsstraat in Jutphaas, deze plek een gebouw ingetekend dat op- Vendrig zou bijna  jaar lang, tot , met wachtkamer voor het beurtveer in vallende gelijkenis vertoont met het pand De Zwaan exploiteren. Hotel “De Zwaan”. De foto dateert van dat we zo goed kennen. Aan het begin omstreeks 1915. van de e eeuw bevond zich aan de over- Opmerkelijk is dat uit de koopakte van zijde van de Jutfase Wetering een behoor-  blijkt dat bij De Zwaan een kolfbaan lijk grote bierbrouwerij, “De Zevenster”. is geweest . Het kolfspel is in de e eeuw eind en het Overeind verbindt. In  Vermoedelijk heeft herberg De Witte inderdaad een populaire sport, een soort werd de Jutfase Wetering, ook wel Neder- Swaen, zoals het pand in die tijd heette en voorloper van het huidige (mini)golf. Bij eindse Wetering genoemd, door middel op de tegenoverliggende hoek lag, bij dit meerdere herbergen zijn kolfbanen te van een sluis op deze vaart aangesloten, complex behoord. vinden van  tot  meter lang, omgeven waardoor nu het begin van de Nedereind- In januari  wordt brouwerij De dor een houten palissade. Er is soms zelfs seweg als “Het Sluisje” wordt aangeduid. Zevenster door brand verwoest. Deze sprake van overdekte banen. Welke vorm brouwerij, die in oktober  door Cor- de Jutfase kolfbaan heeft gehad is niet na In vroeger eeuwen ging vrijwel al het goe- nelis van Wijngaarden voor ƒ ,- is te gaan, ook is niet bekend hoe lang de derentransport over water. De Vaartsche aangekocht, wordt daarna aan een ze- kolfbaan heeft bestaan. In de koopakte Rijn vormde daarom een belangrijke ver- kere Cornelis Schaley voor slechts ƒ van  worden ook “stallingen” ge- binding van Utrecht met het achterland, ,- verkocht. De brouwerij is daarna noemd. In ieder geval heeft De Zwaan tot onder andere Duitsland, waarmee veel nooit meer in bedrijf geweest. in de jaren ’ van de vorige eeuw paar- handel werd gedreven. Niet voor niets Ongetwijfeld heeft ook herberg De Witte denstallen gehad. heette de vaarroute in Utrecht de Keul- Zwaan bij de brand flinke schade opgelo- sche Vaart. pen. Van Wijngaarden doet dit pand, met De herberg lag op een strategisch punt Bij Het Sluisje vond overslag plaats van stalling en kolfbaan, voor ƒ ,- van de langs de omstreeks  op initiatief van goederen die met grote schepen werden hand aan Hendrik van den Born, die het de stad Utrecht gegraven Vaartsche Rijn, aangevoerd, maar met kleinere schepen een halve eeuw later weer overdoet aan bij een brug die al sinds  het Neder- via de Nedereindse Wetering verder wer-

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  tueerd op de hoek restaurant Ruby in het horecagedeelte gevan de Herenstraat vestigd geweest. en Het Sluisje. Het pand heeft een In juni  werd op de bovenverdieping witte bepleistering van het café een wietplantage aangetrof- met schijnvoegen fen, die vervolgens door de Politie werd en staat op een leeggeruimd. Vanaf die tijd staat het groene plint. Het pand leeg en raakte het in verval. In sep- schilddak, met de tember  kreeg de eigenaar, Van der nokrichting haaks Louw Vastgoed BV, vergunning van de op de voorgevel, is Gemeente Nieuwegein om in het com- belegd met blau- plex huurappartementen voor kleinere we Oud-Holland- huishoudens te realiseren. Na overleg se pannen. De met de Monumentencommissie is er een Café De Zwaan zoals velen het gekend hebben, foto ca. 2010. neoclassicistische akkoord gegeven en vergunning afgege- invloed op de archi- ven voor de bouw van de appartementen. den gebracht richting Heycop en Mast- tectuur is te herkennen in kleine details Café De Zwaan is een Rijksmonument, wijk. Ook boeren profiteerden van deze zoals de met rozetten versierde kroonlijst. wat inhoudt dat aan het uiterlijk van het verbinding; zij vervoerden hun producten pand geen ingrijpende veranderingen via de wetering naar de Vaartsche Rijn De Zwaan heeft als adres Herenstraat . aangebracht mogen worden. om zo de Utrechtse stedelingen van de Deze adressering dateert pas vanaf  nodige landbouwproducten te voorzien. toen de gemeenten Jutphaas en Vreeswijk Bij de verbouwing die momenteel gaande Na gedane arbeid op markten en veilin- werden samengevoegd tot de gemeente is, zijn in de hallen diverse schilderingen gen bespraken de boeren in de herberg de Nieuwegein. Voor die tijd was het adres aangetroffen; deze blijven zoveel moge- gang van zaken. Hun koetsen en karren van De Zwaan Dorpsstraat , maar omdat lijk aanwezig. Ook de glas-in-lood ramen werden langs Het Sluisje geplaatst en de Vreeswijk ook al een Dorpsstraat kende blijven behouden. Een monumentale trap paarden in de stallen van De Zwaan. is er in  voor gekozen de naam He- wordt achter een muur weggewerkt, maar Pas bij de aanleg van het Amster- renstraat door te trekken voor de bebou- blijft wel in het pand aanwezig zodat deze dam-Rijnkanaal en het Lekkanaal in de wing ten zuiden van de Nedereindseweg. voor de toekomst behouden blijft. jaren ’ van de vorige eeuw verloor de Vaartsche Rijn haar belangrijke rol. In In de e eeuw is  werd het sluisje in de Nedereind- er ook sprake van se Wetering gedempt en de sluiskolk “seven cameren”, afgebroken. kleine huisjes die Herberg De Zwaan lag daarmee eeu- op oude foto’s te wenlang op een plek waar veel econo- zien zijn. Deze mische bedrijvigheid heerste. Voor het huisjes die grens- wegvervoer betekende de Dorpsstraat in den aan Het Sluis- Jutphaas een belangrijke schakel in de je zijn in de jaren noord-zuid verbinding. Deze weg ging ’ van de vorige nog meer betekenen toen Napoleon bij eeuw gesloopt om decreet van  december  de verhar- uitbreiding van de de zand- en kleiweg aanwees tot een van hotelaccommodatie de “routes impériales de première clas- mogelijk te maken. se”. Daarmee werd de weg een rijksweg Aan het pand heb- Reclamekaart met Interieur van Café De Zwaan. en werd op kosten van het rijk over het ben zich talrijke gehele traject een bestrating met klinkers grotere en kleinere wijzigingen voorge- Momenteel worden in het pand  ap- aangelegd, die in  gereed kwam. Aan daan. In  werd het café verbouwd. partementen gerealiseerd, variërend in deze belangrijke verbinding kwam pas In  is er in de noordgevel een raam grootte van  tot  m. Alle appar- een eind in , toen westelijk van Jut- geplaatst en is er het een en ander ver- tementen worden volgens de nieuwste phaas begonnen werd met de aanleg van anderd aan de voorgevel. Zes jaar later is normen geïsoleerd en hebben uitzicht rijksweg A. er verbouwd ten behoeve van het café en op de straat of de tuin. De appartemen- een slijterij. In  is het pand als hote- ten, waarvan een deel in sociale huur en Het uiterlijk van Hotel De Zwaan is sinds laccommodatie geschikt gemaakt en in een deel in de vrije sector terecht komen, het einde van de e eeuw nagenoeg on-  werd het café-restaurant aangepast. zullen eind dit jaar voor bewoning gereed gewijzigd gebleven. Het huidige uiterlijk In  is het café opnieuw verbouwd zijn. En zeg nu zelf, wie zou er niet willen zal ontstaan zijn vlak na , toen het en in  is de slijterij weer verdwenen. wonen in een pand met zo’n rijk histo- pand na de grote brand herbouwd is. Het Het jaar daarop is er nog extra zaalruimte risch verleden? tweelaagse diepe pand is markant gesi- gecreëerd. Als laatste is Chinees-Indisch

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Sterk en veelzijdig in Groen

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl