Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ ρνιή Κνηλσληθώλ θαη Πνιηηηθώλ Δπηζηεκώλ Σκήκα Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο θαη Γηεζλώλ ρέζεσλ
Πξόγξακκα Μεηαπηπρηαθώλ πνπδώλ «Γηεζλείο ρέζεηο θαη Πνιηηηθέο
Από ηελ Πνιηηηθή Δμέγεξζε ζηελ Δκθύιηα Γηακάρε Οη πεξηπηώζεηο: Σπλεζία, Αίγππηνο, Ληβύε, πξία
Δπδνμία Ακνηξίδνπ
Κόξηλζνο, Ιαλνπάξηνο 2017
[1]
University of Peloponnese Faculty of Social and Political Sciences Department of Political Science and International Relations
Master Program in «International Relations and Politics»
On the Political Uprising in Civil War Cases: Tunisia, Egypt, Libya, Syria
Evdoxia Amoiridou
Corinth, January 2017
[2]
ηνλ γην κνπ, γηα λα καζαίλνπλ νη λεψηεξνη απφ ηα παζήκαηα ηνπ παξειζφληνο.
[3]
Από ηελ Πνιηηηθή Δμέγεξζε ζηελ Δκθύιηα Γηακάρε. Οη πεξηπηώζεηο: Σπλεζία, Αίγππηνο, Ληβύε, πξία
Λέμεηο θιεηδηά: Πνιηηηθή εμέγεξζε, εκθχιηα δηακάρε, εζλν-ζξεζθεπηηθέο ζπγθξνχζεηο, Αξαβηθή Άλνημε, Μέζε Αλαηνιή, Βφξεηα Αθξηθή.
Πεξίιεςε
ηελ παξνχζα εξγαζία δηεξεπλνχκε ηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζε ηέζζεξα θξάηε: Σπλεζία, πξία, Ληβχε θαη Αίγππηνο. Γεδνκέλνπ φηη νη εμεγέξζεηο πνπ ραξαθηήξηζαλ ην θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, μεθίλεζαλ απφ ηελ Σπλεζία επηιέμακε λα μεθηλήζνπκε ηελ αλάιπζε καο απφ εθεί. Οη εμεγέξζεηο, παξφιν πνπ έρνπλ θάπνηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά, έρνπλ κηα νπζηαζηηθή δηαθνξά. ηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην ε αλαηξνπή ησλ θαζεζηψησλ δελ έγηλε δηακέζνπ ελφο εκθπιίνπ πνιέκνπ φπσο ζπλέβε ζε Ληβχε θαη πξία. θνπφο ηεο εξγαζίαο είλαη ε ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, εθηηκψληαο ην ξφιν ηξηψλ κεηαβιεηψλ: α) ηνλ έζλν-ζξεζθεπηηθφ παξάγνληα, β) ην ξφιν ηνπ ζηξαηνχ θαη ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο, γ) ην ξφιν ησλ μέλσλ δπλάκεσλ. Αθνχ γίλεη απηφ, ζε δεχηεξν επίπεδν, ζα επηρεηξήζνπκε κηα πξνζέγγηζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο κέζα απφ ην πιαίζην ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνχ ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ.
[2]
On the Political Uprising in Civil War Cases: Tunisia, Egypt, Libya, Syria
Keywords: Political rebellion, civil war, ethno-religious conflicts, Arab Spring, Middle East, North Africa.
Abstract
In this essay we investigate the event of the Arab Spring in four countries: Tunisia, Egypt, Libya and Syria. Since the uprising started in Tunisia we chose to begin our analysis from there. The riots, even though they have some common characteristics, they have a fundamental difference. In Tunisia and Egypt, the overthrow of the regimes has not been through a civil war as it happened in Libya and Syria. The aim of the essay is the comparative study of the Arab Spring by estimating the role of three variables: a) the ethno-religious factor, b) the army and the security forces, c) the foreign powers. After this is done, in a second level, we will try to approach the Arab Spring within the theoretical frame of the theory of realism of international relations
[2]
Πεξηερόκελα
Πεξίιεςε
Abstract
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: ΔΙΑΓΩΓΗ 1.1 Δηζαγσγή 1 2.2 θνπφο θαη εξσηήκαηα 2
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2 : Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ 2.1 Ο ξφινο ηνπ ζηξαηνχ θαη ν εζλν-ζξεζθεπηηθφο παξάγνληαο ζηηο ζπξξάμεηο 4 2.2 Πξνζεγγίδνληαο ζεσξεηηθά ηελ Αξαβηθή Άλνημε 6 2.3 Σα θίλεηξα πίζσ απφ ηελ Αξαβηθή Άλνημε 8
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΔΡΙΠΣΩΔΙ ΜΔΛΔΣΗ 3.1 Σπλεζία 12 3.2 Αίγππηνο 17 3.2.1 Ο ξφινο θαη ε ηαπηφηεηα ηεο Μνπζνπικαληθήο αδειθφηεηαο 21
3.3 Ληβχε 23 3.4 πξία 33
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4: ΘΔΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ 4.1 Η Αξαβηθή Άλνημε κέζα απφ ην πξίζκα ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνχ 41
[2]
ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 46
ΔΠΙΛΟΓΟ 49
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 50
[1]
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1
ΔΙΑΓΩΓΗ
1.1 Δηζαγσγή
Σν 2011 ζηνλ αξαβηθφ θφζκν έιαβε ρψξα κηα αιπζίδα γεγνλφησλ θέξλνληαο ζεκαληηθέο αλαθαηαηάμεηο ζην πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ ηνπίν ησλ αξαβηθψλ θξαηψλ. Ο απηφ- ππξπνιηζκφο ηνπ Mohamed Bouazizi, ελφο πιαλφδηνπ πσιεηή ζηελ Σπλεζία ηνλ Γεθέκβξε εθείλεο ηεο ρξνληάο, εμαηηίαο ηεο θαηάζρεζεο ηνπ εκπνξεχκαηνο ηνπ απφ ηελ αζηπλνκία, ππξνδφηεζε κηα ζεηξά εμεγέξζεσλ νη νπνίεο εμαπιψζεθαλ κε ηαρχηαην ξπζκφ ζηα θξάηε ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο θαη ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Οη εμεγέξζεηο έγηλαλ γλσζηέο κε ηελ νλνκαζία Απαβική Άνοιξη. Με ηνλ έλαλ ή ηνλ άιιν ηξφπν, επέθεξαλ ηηο αλαηξνπέο ησλ πνιηηηθψλ θαζεζηψησλ. Οη απαληαρνχ θσλέο ησλ εμεγεξζέλησλ θαινχζαλ γηα ηελ πηψζε ησλ απνιπηαξρηθψλ θαζεζηψησλ θαη ηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ησλ πνιηηηθψλ ζπζηεκάησλ1.
ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, φπσο ζηελ Ληβχε θαη ηελ πξία, νη εμεγέξζεηο εμειίρζεθαλ ζε εκθχιηεο ζπγθξνχζεηο, νη νπνίεο ζεκαδεχζεθαλ απφ έλα βαξχ θφζηνο αίκαηνο πνπ θέξνπλ πάληνηε νη έλνπιεο δηακάρεο. ε θάπνηεο άιιεο πεξηπηψζεηο, φπσο ζηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, ηα αηηήκαηα ησλ εμεγεξζέλησλ γηα ηελ αλαηξνπή ησλ απνιπηαξρηθψλ θαζεζηψησλ θαη ηελ κεηεμέιημε ηνπο ζε δεκνθξαηηθά, έιαβαλ κηα νκαιφηεξε θαη αλαίκαθηε κνξθή 2 . ε θάζε πεξίπησζε σζηφζν, φια ηα βιέκκαηα ηεο δηεζλήο θνηλφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ήηαλ ζηξακκέλα ζηε Βφξεην Αθξηθή θαη ζηε Μέζε Αλαηνιή. Η πνιηηηθή αζηάζεηα ησλ πεξηνρψλ απηψλ έθαλε έληνλεο ηηο
1Berman, S. «Σα ζηάδηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο: καζήκαηα δεκνθξαηηθήο κεηάβαζεο απφ Γαιιία, Ιηαιία θαη Γεξκαλία», 20/05/2013. Γηαζέζηκν απφ:
1
αλεζπρίεο ηφζν ζε πεξηθεξεηαθφ φζν θαη ζε παγθφζκην επίπεδν. Η αίζζεζε ηεο απεηιήο θαη ηεο αλαζθάιεηαο ήηαλ δηάρπηε ζην δηεζλέο ζχζηεκα3.
Τπήξραλ θάπνηα θνηλά γλσξίζκαηα πνπ λα ραξαθηεξίδνπλ ηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο; χκθσλα κε θάπνηνπο, αλ εμαηξέζνπκε φηη ζθνπφο ησλ εμεγέξζεσλ ήηαλ ε αλαηξνπή ελφο θνηλσληθφ-πνιηηηθνχ status quo κε πνιχρξνλε παξάδνζε ζηα αξαβηθά, ηα βαζηθά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο εληνπίδνληαη ζην φηη «δελ ππήξρε θνηλή ηδενινγία … ε πιεηνλφηεηα ησλ εμεγεξζέλησλ ήηαλ λένη θαη κνξθσκέλνη θαη δελ ππήξρε θάπνην έληνλν αληί-Γπηηθφ ζπλαίζζεκα ή θάπνηα πξνβνιή ηεο ζξεζθείαο» 4. Χζηφζν, φπσο ζα δνχκε αξγφηεξα, ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο δελ ηζρχεη ην ζηνηρείν κηαο κνξθσκέλεο θαη θαιά θαηαξηηζκέλεο λενιαίαο. ε γεληθέο γξακκέο, ν αξαβηθφο ιαφο αληηιακβάλνληαλ πην θνληά ηνπ ηα ηζιακηθά θφκκαηα εμαηηίαο ηνπ γεγνλφηνο πσο αξθεηά απφ ηα κέιε ηνπ είραλ ππνζηεί δηψμεηο, θπιαθίζεηο θαη βαζαληζηήξηα απφ ηα αξαβηθά θαζεζηψηα ησλ θξαηψλ πνπ εμεηάδνπκε. Γηα απηφ θαη άλζξσπνη φπσο ν Ραζίλη Γθαλνχζη, πλεπκαηηθφο εγέηεο ηεο Σπλεζηαθήο Δνάσνηα (an-Nahda, θφκκα ηεο αληηπνιίηεπζεο), ν νπνίνο είρε πεξάζεη αξθεηά ρξφληα ζηηο θπιαθέο, είρε κεγάιε απήρεζε ζην ηπλεζηαθφ ιαφ κέζα απφ ηα κελχκαηα ηνπ ελαληίνλ ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ Ben Ali5.
1.2 θνπόο θαη εξσηήκαηα
Χο έλα επξχ ζχλνιν μερσξηζηψλ φκσο αιιεινζρεηηδφκελσλ γεγνλφησλ πνπ εθδειψζεθαλ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη ζε δηαθνξεηηθά θξάηε, νη εμεγέξζεηο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο κνηάδνπλ λα ππξνδνηήζεθαλ απφ παξφκνηα πξνβιήκαηα νηθνλνκηθνχ θαη θνηλσληθφ-πνιηηηθνχ ραξαθηήξα. Η ηξνπή σζηφζν ησλ εμεγέξζεσλ δηαθέξεη απφ θξάηνο ζε θξάηνο αλάινγα ην ξφιν θάπνησλ ζπγθεθξηκέλσλ κεηαβιεηψλ, φπσο νη
3Βι. φ.π. Berman, S. «Σα ζηάδηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο: καζήκαηα δεκνθξαηηθήο κεηάβαζεο απφ Γαιιία, Ιηαιία θαη Γεξκαλία», 2013 4Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» ζην «Η Αξαβηθή Άλνημε θαη νη επηπηψζεηο ηεο γηα ηελ Διιάδα θαη ηελ επξχηεξε πεξηνρή», 9 Φεβξνπαξίνπ, 2012 5Βι. ην ίδην
2
δπλάκεηο αζθαιείαο θαη ε έζλν-ζξεζθεπηηθή ζχζηαζε ησλ αξαβηθψλ θνηλσληψλ ζηα θξάηε πνπ ζα εμεηάζνπκε. Η εξγαζία ζα εζηηάζεη επίζεο ζηνλ ξφιν ησλ μέλσλ δπλάκεσλ ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ επελέβεζαλ. Θα επηρεηξήζεη λα απνζαθελίζεη ηε ζεκαζία ηεο παξέκβαζεο ηνπο, εμεηάδνληαο ην θαηά πφζν ηειηθά ε εθ ησλ έμσ επεκβάζεηο ζπλέβαιαλ ζηελ αλαηξνπή ησλ θαζεζηψησλ. Βεβαίσο νη κεηαβιεηέο απηέο δε ζα κπνξνχζαλ λα εμεηαζηνχλ απνθνκκέλεο απφ ηελ πεξηγξαθή ηεο επξχηεξεο θνηλσληθφ-πνιηηηθήο θαηάζηαζεο πνπ επηθξαηνχζε ζηα αξαβηθά θξάηε, θαζψο νη ζπλζήθεο απηέο έπαημαλ βαζηθφ ξφιν γηα ηελ πξνεηνηκαζία ηνπ εδάθνπο φπνπ πάλσ ηνπ αλαπηχρζεθαλ νη εμεγέξζεηο.
Παξά ηηο φπνηεο νκνηφηεηεο πνπ θαίλνληαη φηη ραξαθηεξίδνπλ θάπνηνπο απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ ζπλέδξακαλ γηα ηελ εθδήισζε ησλ εμεγέξζεσλ ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, ππάξρνπλ θαη θάπνηεο ζεκειηψδεηο δηαθνξέο. θνπφο ηεο παξνχζεο εξγαζίαο ινηπφλ είλαη λα εμεηάζεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθδειψζεθε ε Αξαβηθή Άλνημε ζηα θξάηε ηεο Σπλεζίαο, ηεο Αηγχπηνπ, ηεο Ληβχεο θαη ηεο πξίαο. Η ζθηαγξάθεζε ηνπ θνηλσληθφ- πνιηηηθνχ πεξηβάιινληνο ζα γίλεη ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πεξηγξαθή ησλ θπξίσλ γεγνλφησλ ησλ εμεγέξζεσλ. Απηφ ζα δηεπθνιχλεη θαη ηνλ βαζηθφ ζθνπφ ηεο εξγαζίαο πνπ είλαη ε ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο κέζα απφ ηνλ εληνπηζκφ ησλ δηαθνξψλ. Γηα λα επηηεπρζεί απηφ, ζα πξνζεγγίζνπκε ηηο εμεγέξζεηο κε αλαθνξά ζην ξφιν πνπ δηαδξακάηηζαλ ηξεηο κεηαβιεηέο: α) νη δπλάκεηο αζθαιείαο θαη ν ζηξαηφο, β) ε έζλν-ζξεζθεπηηθή ζχζηαζε ηεο θνηλσλίαο, γ) νη μέλεο δπλάκεηο. ην ηέινο ζα επηρεηξήζνπκε λα θάλνπκε κηα απνηίκεζε ησλ γεγνλφησλ κέζα απφ ην πξίζκα απηψλ ησλ ηξηψλ κεηαβιεηψλ θαη επηρεηξήζνπκε λα εξκελεχζνπκε ηελ Αξαβηθή Άλνημε κέζα απφ ην πιαίζην ηεο ζεσξίαο ηνπ Ρεαιηζκνχ ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο.
3
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2
Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ
2.1 Ο ξόινο ηνπ ζηξαηνύ θαη ν έζλν-ζξεζθεπηηθόο παξάγνληαο ζηηο ζπξξάμεηο
Ο ζηξαηφο απνηειεί ακθφηεξα, μέζο θαη ανηικείμενο κέζα ζην πιαίζην ηεο εζλνηηθήο ζχξξαμεο. Πξφθεηηαη γηα ζεζκηθφ κέζν εθφζνλ ε εζλνηηθή ζχζηαζε ηνπ ζηξαηνχ –αιιά θαη ηεο αζηπλνκίαο θαη ησλ ζσκάησλ αζθαιείαο– είλαη ίδηα ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο φπνπ αλήθνπλ θαη ηεο θπβέξλεζεο πνπ ππεξεηνχλ. Χζηφζν, αλ ζπκβαίλεη ην αληίζεην κπνξεί θάιιηζηα λα απνηειέζεη εζηία γηα ηελ εθδήισζε ή ηελ ελίζρπζε ηεο δπζαξέζθεηαο θαη ηελ δηεθδίθεζε ηεο εμνπζίαο6.
Ο ζηξαηφο κπνξεί λα παίμεη πνιινχο ξφινπο ζηηο εκθχιηεο ζπξξάμεηο. Παξφιν πνπ ζεσξείηαη φηη είλαη έλα νινθιεξσκέλν ζεζκηθφ φξγαλν, ζε θνηλσλίεο βαζηά δηραζκέλεο ζπρλά ν ζηξαηφο έρεη ππάξμεη πεγή έθθξαζεο ηεο έζλν-ζξεζθεπηηθήο δπζαξέζθεηαο. Άιιεο θνξέο, ν ζηξαηφο ρξεζηκνπνηείηαη σο κέζν ειέγρνπ θαη θαηαζηνιήο ησλ εμεγέξζεσλ. Άιιεο θνξέο, αλ ππάξρνπλ ζηελ θνηλσλία απνζρηζηηθέο ηάζεηο, ν ζηξαηφο κπνξεί λα επεξεάζεη ηελ καθξά παξάηαζε ησλ ζπξξάμεσλ. Αθφκε ζεσξείηαη πσο ζε πεξίπησζε πνπ ν ζηξαηφο πάξεη ην κέξνο θάπνηαο εμεγεξκέλεο νκάδαο, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ εληαηηθνπνίεζε θαη ζηελ παξαηεηακέλε εθδήισζε ησλ ζπξξάμεσλ7.
Δίηε ινηπφλ σο κέζν παξέκβαζεο, είηε σο παξάγνληαο ζπκβνιήο, ν ξφινο ηνπ ζηξαηνχ είλαη θεληξηθφο. Παξφιν πνπ ε έζλν-ζξεζθεπηηθή ζχζηαζε ηνπ ζηξαηνχ δελ αληαλαθιά πάληα ηε κνξθή θαη ην ραξαθηήξα ηνπ θαζεζηψηνο, εληνχηνηο κέρξη έλα βαζκφ, ζεσξείηαη φηη αληαλαθιά ηηο δηαηξέζεηο πνπ επηθξαηνχλ ζηελ επξχηεξε θνηλσλία.
6Horowitz, D. L. «Ethnic groups in conflict». Berkeley: University of California Press, 1985, ζζ. 443 7Βι. ζην ίδην, ζζ. 443
4
πλεπψο, ν ζηξαηφο κπνξεί λα αληηζηξέςεη ή λα εληζρχζεη ηα αλακελφκελα απνηειέζκαηα κηα εμέγεξζεο8.
αλ έλλνηα, ν φξνο εθνοηική ομάδα (ethnic group), πξνέξρεηαη απφ ηελ παξάδνζε ηεο Ακεξηθαληθήο Κνηλσληνινγίαο θαη κεηαμχ άιισλ εηζήρζεθε γηα λα αληηκεησπίζεη ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο θαη ηηο αλαθαηαηάμεηο πνπ άξρηζαλ λα ιακβάλνπλ ρψξα απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη κεηά, ζε παγθφζκην επίπεδν, ζηελ «πεξηθέξεηα» αιιά θαη ζην δπηηθφ βηνκεραληθφ «θέληξν». Οη εζλνηηθέο νκάδεο είλαη πξντφλ ηεο δηρνηφκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ πεδίνπ, κηαο δηρνηφκεζεο πνπ «λνκηκνπνηεί» ηε δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ Δμείρ θαη ηνπ Άλλοι. Απηφ αλάγεη ηελ ηαπηφηεηα, εζλνηηθή θαη ζξεζθεπηηθή, σο ζπλέπεηα θάπνησλ ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, γεγνλφο πνπ κε ηε ζεηξά ηνπ δηακνξθψλεη ην ξεπζηφ θαη κεηαβαιιφκελν ραξαθηήξα ησλ δηάθνξσλ νκάδσλ, κεηνλνηηθψλ θαη πιεηνλνηηθψλ, φπσο θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο9.
Ο εζλνηηθφο παξάγνληαο δε ζα πξέπεη λα ηαπηίδεηαη κε ην έζλνο/θξάηνο. Μηα εζλνηηθή νκάδα κπνξεί λα πθίζηαηαη ρσξίο λα έρεη ζεκειηψζεη θάπνην δηθφ ηεο θξάηνο. Αληίζεηα, ε χπαξμε ηνπ έζλνπο/θξάηνπο εμαξηάηαη απφ ην βαζκφ ζχγθιηζεο ησλ εζλνηηθψλ νκάδσλ κε ην επξχηεξν πνιηηεηαθφ πιαίζην10. Πνιχ ζπρλά ε εζλνηηθή/ζξεζθεπηηθή ηαπηφηεηα επεξεάδεη πνιχ ηζρπξά ηε ζπκπεξηθνξά ησλ νκάδσλ, ζπκπεξηθνξά πνπ αληηκεησπίδεηαη απφ θπξψζεηο, ηηο νπνίεο εθκαηεχεη ε θπξίαξρε πνιηηηθή νκάδα. Απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ πξνθαιεί ηε έθθξαζε απηήο ηεο ηαπηφηεηαο κέζα απφ ηε ρξήζε βίαο11.
Γηα ηνλ Daniel Horowitz νη ζπξξάμεηο ζηηο νπνίεο εκπιέθεηαη ν εζλνηηθφο παξάγνληαο είλαη άκεζα ζπλπθαζκέλεο κε κηα δηαδηθαζία εθκνληεξληζκνχ θαη σο πξνο απηή ππάξρνπλ ηξείο ηξφπνη γηα λα εξκελεχζεη θάπνηνο ηηο εζλνηηθέο ζπγθξνχζεηο: α) σο θαηάινηπν κηαο μεπεξαζκέλεο παξαδνζηαθξαηίαο, ε νπνία ζα απνξξνθεζεί εληέιεη απφ
8Βι. ζην ίδην, ζζ. 444 9Αγγειφπνπινο, Γ. «Δζλνηηθέο νκάδεο θαη ηαπηφηεηεο: Οη φξνη θαη ε εμέιημε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο», Πεξηνδηθφ χγρξνλα Θέκαηα, Σεχρνο 63, 18 – 25, 1997 10 Varshney, A. «Ethnicity and ethnic conflict» in Boix, C. Stokes, S. The Oxford Handbook of Comparative Politics, Oxford University Press, 2009, ζζ. 277 11Βι. φ.π. Horowitz, D. L. «Ethnic groups in conflict», ζζ. 7
5
ηνλ εθκνληεξληζκφ, β) σο αληίδξαζε ηεο παξάδνζεο απέλαληη ζηνλ εθκνληεξληζκφ, θαη γ) σο αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ ίδηνπ ηνπ εθκνληεξληζκνχ12
Μέζα ζην ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηελ εξκελεία ησλ ζπγθξνχζεσλ, ππνγξακκίδεηαη φηη κεξηθέο θνξέο εγεηηθά θφκκαηα πνπ είραλ ηελ ζηήξημε ηνπ ζηξαηνχ, έβξηζθαλ θαη πνιινχο ππνζηεξηθηέο απφ ην ρψξν ηεο κνξθσκέλεο ειίη. Οη ζπξξάμεηο γηα ιφγνπο εζλνηηθνχο πξνθαινχζαλ ηε δηαίξεζε ηνπ ζηξαηνχ. Δπίζεο γίλεηαη ιφγνο γηα ηνλ νηθνλνκηθφ παξάγνληα. Καηά πφζν δειαδή ε νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε πνπ πθίζηαηαη κηα εζλνηηθή νκάδα κπνξεί λα απνηειέζεη αηηία γηα εζλνηηθέο ζπξξάμεηο. Χζηφζν πξφθεηηαη γηα κηα δηάζηαζε πνπ δελ έρεη κειεηεζεί ζε βάζνο αθφκα13. Παξαθάησ ζα δνχκε θαηά πφζν απηά ίζρπαλ γηα ηηο εμεγέξζεηο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο.
2.2 Πξνζεγγίδνληαο ζεσξεηηθά ηελ Αξαβηθή Άλνημε
Δίλαη ζεκαληηθφ θαηά ηε δηάξθεηα απηήο ηεο αλαδήηεζεο λα απνθχγνπκε λα εξκελεχζνπκε ηνλ «αξαβηθφ θφζκν» ζαλ θάηη ην εληαίν. Παξφιν πνπ ππάξρνπλ πνιινί ζηελνί δεζκνί θαη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπλδένπλ ηα αξαβηθά θξάηε –γεγνλφο πνπ θάλεθε θαη απφ ηελ εθξεθηηθή δηάδνζε ησλ ηδεψλ ππέξ ηεο εμέγεξζεο πνπ μεθίλεζε απφ ηελ Σπλεζία– ην λα πξνζεγγίζνπκε ηελ Αξαβηθή Άλνημε ζαλ έλα εληαίν θαηλφκελν ζα καο εκπνδίζεη απφ ην λα εληνπίζνπκε ηηο δηαθνξέο ζηηο αηηίεο αιιά θαη ζην πεξηερφκελν ησλ αξαβηθψλ εμεγέξζεσλ14.
Ο ξφινο ηνπ ζηξαηνχ, νη εζσηεξηθέο πηέζεηο θαη νη εμσηεξηθέο επεκβάζεηο ηξίησλ θξαηψλ ζπγθαηαιέγνληαη ζηνπο βαζηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ ζπλζέηνπλ ην εξκελεπηηθφ ζρήκα πξνζέγγηζεο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο15. Δίλαη γεγνλφο πσο ζηε Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, φπνπ νη πνιηηηθέο εμεγέξζεηο δελ νδήγεζαλ ζε έλνπιεο ζπξξάμεηο, ε εθηφπηζε ησλ
12Βι. ζην ίδην, ζζ. 97 13Βι. ζην ίδην, ζζ.97 θαη ζζ.106 14Salehyan, Idean. Heger, Lindsay. «Tyranny in the Arab Spring», March, 13, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
6
θαζεζηψησλ έγηλε ρσξίο ηελ εμσηεξηθή παξέκβαζε μέλσλ δπλάκεσλ, φπσο ζπλέβε ζε πξία θαη Ληβχε. Δπηπιένλ, φρη ηφζν ηα ζψκαηα αζθαιείαο φζν νη δπλάκεηο ηνπ ζηξαηνχ, επέιεμαλ λα κελ επέκβνπλ θαηά ησλ εμεγεξζέλησλ, ζπκβάιινληαο έηζη ζηελ εληαηηθνπνίεζε ησλ δηαδειψζεσλ θαη ελ ηέιεη ζηελ αλαηξνπή ησλ θαζεζηψησλ16.
Η κεηάβαζε ή κε, ζε κηα θαηάζηαζε έλνπιεο ζχξξαμεο εμαξηήζεθε ζε έλα βαζκφ απφ ην θαηά πφζν ηα θαζεζηψηα θαηάθεξαλ λα δηαηεξήζνπλ ηελ ππνζηήξημε ηνπ ζηξαηνχ αιιά θαη ησλ ζπκκάρσλ ηνπο. Παξάιιεια έπαημε ξφιν ε κνξθή θαη ηελ ακεζφηεηα ηεο αληίδξαζεο ηνπο απέλαληη ζηηο εμεγέξζεηο 17 .Ο Idean Salehyan ππνγξακκίδεη φηη ε εζλνηηθή ξήμε κεηαμχ θαζεζηψηνο θαη αληηπνιίηεπζεο είλαη παξάγνληαο κείδνλνο ζεκαζίαο ν νπνίνο έπαημε ξφιν ζην βαζκφ πνπ ηνπ αλαινγεί ζηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο θαη ν νπνίνο ζπρλά παξαβιέπεηαη18.
Η εξκελεία ηνπ βαζίδεηαη ζηελ παξαηήξεζε πσο ηα θαζεζηψηα πνπ δελ ραίξνπλ επξεία απνδνρή θαη αλαγλψξηζε, αιιά αληίζεηα, ζηεξίδνπλ ηελ εμνπζία ηνπο ζε κηα κηθξή έζλν- ζξεζθεπηηθή ειίη, είλαη πην «επηξξεπή» ζηε ρξήζε βίαο απέλαληη ζε αληηδξάζεηο θαη θηλήκαηα πνπ απεηινχλ ηελ χπαξμε ηνπο. Παξφιν πνπ απηή ε ζεσξία αθνξνχζε πεξηπηψζεηο φπνπ νη αληηδξάζεηο ζρεηίδνληαλ κε έλνπιεο εμεγέξζεηο, ηα γεγνλφηα ζηε πξία νδήγεζαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο απηφ κπνξεί λα ζπκβεί θαη ζε πεξηπηψζεηο φπνπ ν ραξαθηήξαο ηεο πνιηηηθήο δηακάρεο ζεκαηνδνηείηαη απφ ηελ παξνπζία κηαο θαηαθεξκαηηζκέλε έζλν-ζξεζθεπηηθήο θνηλσλία 19 . ηε πξία νη εμεγέξζεηο ππξνδνηήζεθαλ απφ έλα ζχλνιν πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ δηάθνξεο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο20. Δθεί, ε κεηνλφηεηα ησλ Αιανπηηψλ ζπζπεηξψζεθε γχξσ απφ ην θαζεζηψο ηνπ Άζαλη. Σν θαζεζηψο εμνπζίαο εξκήλεπζε κηα ελδερφκελε ππνρψξεζε απέλαληη ζηηο δεκνθξαηηθέο απαηηήζεηο ηεο αληηπνιίηεπζεο σο ηελ πεξηζσξηνπνίεζεο ησλ κειψλ ηεο Αιανπίηηθεο θνηλφηεηαο. Αληίζεηα, ζηελ Αίγππην θαη
16Βι. φ.π. Βι. φ.π. Dalakoura, K. «The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications», 2012, ζζ. 70 17ICG. «The Syrian regime‟s slow motion suicide», p. II. Γηαζέζηκν απφ:
7
ζηελ Σπλεζία, ε πνιηηηθή δηακάρε κεηαμχ θαζεζηψησλ θαη αληηθαζεζησηηθψλ δελ ηαπηίζηεθε κε δεηήκαηα έζλν-ζξεζθεπηηθψλ δηαθνξψλ21.
ηελ έξεπλα πνπ έθαλε ν Telhami κεηά ηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έδεημε φηη ην ηειεπηαίν δηάζηεκα πξηλ ηηο εμεγέξζεηο νη Αηγχπηηνη απέθεπγαλ λα ηαπηηζηνχλ κε ην θαζεζηψο ηνπ Μνπκπάξαθ. Γηα απηφ ην ιφγν αλαθέξεη φηη νη αηηίεο ηεο πνιηηηθήο εμέγεξζεο ήηαλ ζπλδεδεκέλεο κε αηηήκαηα φπνπ θπξηαξρνχληαλ απφ ηηο ηδέεο ηεο «αμηνπξέπεηαο θαη ηεο ειεπζεξίαο»22.Τπφ απηφ ην πξίζκα, ζχκθσλα κε ηελ Dalakoura, ην γηα πνηνπο ιφγνπο ε πνιηηηθή εμέγεξζε ζηε Ληβχε θαη ηε πξία νδήγεζε ζε έλνπιή ζχξξαμε, ελψ ζε Αίγππην θαη Σπλεζία δε ζπλέβε θάηη ηέηνην είρε λα θάλεη κεηαμχ άιισλ κε δχν βαζηθνχο παξάγνληεο: α) κε ην θαηά πφζν ην θάζε θαζεζηψο ηαπηίδνληαλ ή απνζηαζηνπνηνχληαλ απφ ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο θαη, β) πνηά ήηαλ ε ζπκπεξηθνξά θαη ε αληίδξαζε απηψλ ησλ ζεζκψλ, θπξίσο ηνπ ζηξαηνχ θαη ησλ ζσκάησλ αζθαιείαο23.
Οη αηηίεο γηα ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ πξνεθηάζεσλ πνπ είραλ νη πνιηηηθέο εμεγέξζεηο ζρεηίδνληαη κε ηε επξχηεξε ζπκπεξηθνξά θαη ζηάζε πνπ πηνζέηεζαλ ηα αξαβηθά θαζεζηψηα αιιά, πνιχ ζεκαληηθφ, αληαλαθινχλ θαη ηηο βαζχηεξεο δνκέο ηεο αξαβηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ζηηο νπνίεο έιαβαλ ρψξα24.
2.3 Σα θίλεηξα πίζσ από ηελ Αξαβηθή Άλνημε
Οη κειέηεο ζπγθιίλνπλ ζηελ άπνςε πσο, ππφ ην πξίζκα ησλ θηλήηξσλ πνπ νδήγεζαλ ζηελ εθδήισζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, έιαβε ρψξα ν ζπλδπαζκφο ελφο ζπλφινπ παξαγφλησλ πνπ, ιίγν-πνιχ, ήηαλ θνηλνί ζηα αξαβηθά θξάηε. H πςειή αλεξγία θαη νη κεγάιεο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, ην θησρφ βηνηηθφ επίπεδν φπσο θαη ε άλνδνο ησλ ηηκψλ
21Βι. φ.π. Salehyan, I. «Tyranny in the Arab Spring» 22 Telhami, S. «Arab public opinion: What do they want?» in Pollack Kenneth, et al, «The Arab Awakening, America and the transformation of the Middle East», Massachusetts :The Brookings Institution, 2011, ζζ. 17 23 Βι. φ.π. Dalakoura, Katerina. «The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications», 2012 24Βι.ζην ίδην
8
ζε ηξφθηκα θαη ζε είδε πξψηεο αλάγθεο, θαη θπζηθά ε παξνπζία δηεθζαξκέλσλ θαζεζηψησλ πνπ δελ δίζηαδαλ λα παξαβηάδνπλ ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα θαη λα πεξηνξίδνπλ ηηο πνιηηηθέο ειεπζεξίεο ηνπ αξαβηθνχ ιανχ, ήηαλ ηα βαζηθά ζηνηρεία πνπ ζπλέζεηαλ ην παδι κηαο αξαβηθήο θνηλσλίαο πνπ ππέκελε απηέο ηηο ζπλζήθεο γηα πεξίπνπ κηζφ αηψλα25.
Παξά ηελ ζρεηηθή άλνδν ηνπ δείθηε νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο πνπ παξνπζίαζαλ θξάηε φπσο ε Σπλεζία, ε Αίγππηνο θαη ε Ληβχε ιίγν πξηλ ηελ Αξαβηθή Άλνημε, νη κεηαζρεκαηηζκνί πνπ έιαβαλ ρψξα ζε δεκνγξαθηθφ επίπεδν έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηελ επηδείλσζε ησλ πξνβιεκάησλ. Με άιια ιφγηα, ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε δελ αξθνχζε γηα λα αληηκεησπίζεη ηα πξνβιήκαηα αλεξγίαο θαη άληζεο θαηαλνκήο ηνπ πινχηνπ κεηαμχ ελφο αξαβηθνχ πιεζπζκνχ πνπ ήηαλ πην λένο φζν πνηέ άιινηε. Σα ηειεπηαία ρξφληα πξηλ ηελ εθδήισζε ησλ εμεγέξζεσλ, ηα αξαβηθά θξάηε είδαλ λα κεηψλεηαη ν δείθηεο βξεθηθήο ζλεζηκφηεηαο, λα απμάλνληαη ηα πνζνζηά γέλλεζεο θαη ην πνζνζηφ ηνπ λεαξνχ ζε ειηθία πιεζπζκνχ. ηα πεξηζζφηεξα αξαβηθά θξάηε, πεξίπνπ ηα ¾ ηνπ πιεζπζκνχ ήηαλ θάησ ησλ ηξηάληα εηψλ κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο απφ απηνχο λα βηψλνπλ ηελ αλεξγία θαη ηελ επαγγεικαηηθή ζηαζηκφηεηα. Η αχμεζε ηνπ λεαξνχ πιεζπζκνχ, ζε ζπλδπαζκφ κε κηα ζρεηηθή επέθηαζε ηεο κφξθσζεο κεηαμχ απηψλ δεκηνχξγεζε ην θαηάιιειν έδαθνο γηα ηελ θαιιηέξγεηα αηηεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαλ κε θαιχηεξεο επαγγεικαηηθέο επθαηξίεο θαη πεξηζζφηεξεο πνιηηηθέο ειεπζεξίεο θαη δηθαηψκαηα26.
Όζν απηνί νη κεηαζρεκαηηζκνί ζπλέβαηλαλ ζηηο αξαβηθέο θνηλσλίεο, ηα θαζεζηψηα έδεηρλαλ αθακςία θαη απξνζπκία απέλαληη ζην λέν πεξηβάιινλ πνπ δηακνξθψλνληαλ. Σα νηθνλνκηθά ζπζηήκαηα ήηαλ θαηεπζπλφκελα απφ ην θξάηνο, αζθψληαο ηελ θπξηαξρία ηνπο ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα, θαη ραξαθηεξίδνληαλ απφ κηα εζσζηξέθεηα, αιιά θαη κηα έληνλε δηεθζαξκέλε θηλεηηθφηεηα. Απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά, έθαλαλ ηηο νηθνλνκίεο ησλ αξαβηθψλ θξαηψλ λα κελ κπνξνχλ λα απνξξνθήζνπλ νκαιά ηηο αιιαγέο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαλ ζην θνηλσληθφ θαη δεκνγξαθηθφ επίπεδν. Μεηαμχ ησλ θαζεζηψησλ θαη ηνπ ιανχ ππήξρε έλα ράζκα πνπ νινέλα θαη κεγάισλε. Τπφ απηφ ην πξίζκα ινηπφλ, ε Αξαβηθή Άλνημε εμέθξαδε γηα ηνλ αξαβηθφ ιαφ έλα εγρείξεκα γηα ηελ εγθαζίδξπζε
25Ozekin, M. K. &Akkas, H. H. «An empirical look to the Arab Spring: Causes and consequences», Turkish Journal of International Relations, Vol. 13, No. 1-2, Spring-Summer, 2014 26Βι. ην ίδην
9
θαζεζηψησλ ππεχζπλσλ θαη γηα ηελ απφθηεζε κηα δσήο βαζηζκέλεο ζηελ αμηνπξέπεηα θαη ηελ ειεπζεξία27.
Οη έζλν-ζξεζθεπηηθέο δηαθνξέο άιιεο θνξέο ππνδαπιίζηεθαλ θαη άιιεο φρη, αλάινγα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληέδξαζαλ ηα θαζεζηψηα απέλαληη ζηηο δηακαξηπξίεο. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Σπλεζία, ε αληίδξαζε ηνπ Ben Ali ήηαλ κεηξηνπαζήο, πηζαλψο δηφηη νη εμεγέξζεηο δελ ήηαλ αλακελφκελεο νπφηε θαη αηθληδίαζαλ ηελ θπβέξλεζε. Έηζη ε αλαηξνπή ηνπ Σπλήζηνπ πξνέδξνπ έιαβε ρψξα κε εηξεληθφ θαη αλαίκαθην ηξφπν. Αληίζεηα ζηε Ληβχε, ε αληίδξαζε ηνπ Καληάθη ήηαλ ηαρχηαηε θαη άκεζε, θαη βαζίζηεθε ζηε ιήςε βίαησλ κέηξσλ. Η βηαηφηεηα θαη ε αγξηφηεηα ηεο θαηαζηνιήο βάζπλε αθφκε πεξηζζφηεξν ηα αηζζήκαηα νξγήο ησλ εμεγεξζέλησλ θαη ζεσξείηαη πσο έπαημε θάπνην ξφιν γηα ηελ αλάιεςε δξάζεο απφ μέλεο δπλάκεηο. Καηά παξφκνην ηξφπν, ε βηαηφηεηα κε ηελ νπνία αληηκεησπίζηεθαλ νη δηακαξηπξίεο ζηε πξία, έθαλαλ ην θαζεζηψο εμνπζίαο λα απνιέζεη ηελ φπνηα λνκηκφηεηα δηέζεηε ζηα κάηηα ησλ ππεθφσλ ηνπ, ππξνδνηψληαο θαη θιηκαθψλνληαο ηηο επηζέζεηο ηνπο θαηά ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο πνπ ππνζηήξηδαλ ην θαζεζηψο28.
Μέρξη έλα ζεκαληηθφ βαζκφ, ε έθβαζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο εμαξηήζεθε απφ ην ξφιν θαη ηε ζηάζε πνπ ηήξεζαλ νη δπλάκεηο αζθαιείαο θαη ν ζηξαηφο φπσο επίζεο θαη απφ ηηο εμσηεξηθέο επεκβάζεηο ησλ ηξίησλ δπλάκεσλ. Η ηθαλφηεηα ησλ αξαβηθψλ θαζεζηψησλ λα έρνπλ ππφ ηνλ έιεγρν ηνπο, ζεκαληηθνχο ζεζκνχο φπσο ήηαλ ε αζηπλνκία θαη ν ζηξαηφο, έπαημε θαηαιπηηθή ζεκαζία γηα ηελ εηξεληθή ή βίαηε αλαηξνπή ησλ Αξάβσλ εγεηψλ. ε γεληθέο γξακκέο ν ξφινο ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο θαη ηνπ ζηξαηνχ κπνξεί λα ζπλνςηζηεί ζε ηξεηο δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο: α) ππνζηήξημε ηνπ θαζεζηψηνο, β) δηαίξεζε και η ςυμμετοχή ηνπο ζηελ εκθχιηα ζχξξαμε, γ) ηήξεζε νπδέηεξεο ζηάζεο29.
ηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, φπνπ ε αλαηξνπή ησλ εγεηψλ έγηλε κε ζρεηηθά εηξεληθφ ηξφπν θαη ρσξίο ηηο επεκβάζεηο εμσηεξηθψλ δπλάκεσλ, ν ζηξαηφο πξνηίκεζε λα παξακείλεη νπδέηεξνο, δηεπθνιχλνληαο έηζη ηελ πνιηηηθή κεηάβαζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηελ Σπλεζία, φπνπ νη δηακαξηπξίεο έιαβαλ κεγάιε έθηαζε βάζε κηαο ηζρπξήο
27 Dalakoura, K. «The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications», International Affairs, 88(1), 2012 28Βι. φ.π. Ozekin, M. K. &Akkas, H. H. «An empirical look to the Arab Spring: Causes and consequences» 29Βι. ην ίδην.
10
θνηλσληθήο ζπλαίλεζεο, ν ζηξαηφο παξέκεηλε ακέηνρνο ελψ νη δπλάκεηο αζθαιείαο φπσο ήηαλ ε Πξνεδξηθή Φξνπξά θαη ε αζηπλνκία, ππνζηήξημαλ ην θαζεζηψο ηνπ Ben Ali. Θεσξείηαη κάιηζηα πσο ε άξλεζε ηνπ αξρεγνχ ηνπ ζηξαηνχ, ηξαηεγνχ Rachid Ammar, λα αλνίμεη ππξ θαηά ησλ δηαδεισηψλ φπσο είρε δηαηάμεη ν Ben Ali, έπαημε θαηαιπηηθφ ξφιν γηα ηελ αλαηξνπή ηνπ ηειεπηαίνπ. Καηά παξφκνην, αιιά φρη αθξηβψο ίδην ηξφπν, ζηελ Αίγππην, φπνπ νη εμεγέξζεηο πέξα απφ ηελ εχπνξε ειίη, είραλ κεγάιν έξεηζκα ζε έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ηεο θνηλσλίαο, ν ζηξαηφο ηήξεζε κηα ζρεηηθά ακθίζεκε ζηάζε παξακέλνληαο ζεζκηθά ζην πιεπξφ ηνπ θαζεζηψηνο σζηφζν εκπξάθησο πήξε ην κέξνο ησλ δηαδεισηψλ κέζα απφ ηελ άξλεζε ηνπ λα θαηαζηείιεη ηηο δηακαξηπξίεο ηνπο30.
ε αληίζεζε κε ηηο πεξηπηψζεηο ηεο Σπλεζίαο θαη ηεο Αηγχπηνπ, νη εμεγέξζεηο ζηελ Ληβχε θαη ζηελ πξία αληαλαθινχζαλ ηηο βαζηέο έζλν-ζξεζθεπηηθέο αιιά θαη θπιεηηθέο (ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο) δηαηξέζεηο ησλ θνηλσληψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηε πξία ε ζξεζθεπηηθή πνιηηηθή ηνπ θξάηνπο, επέδξαζε ζεκαληηθά ζηελ εθδήισζε θαη ζηελ κνξθνπνίεζε ησλ γεγνλφησλ πνπ θαζφξηζαλ ηελ ηχρε ηνπ θαζεζηψηνο. Γηα λα θαηαλνήζνπκε απηή ηελ πιεπξά, νθείινπκε λα ππνγξακκίζνπκε ην ξφιν ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο. ηε πξία, νη δπλάκεηο αζθαιείαο παξέκεηλαλ πηζηέο ζην θαζεζηψο Άζαλη. Έλαο απφ ηνπο ιφγνπο ήηαλ φηη πνιιά απφ ηα κέιε θαη ηνπο αμησκαηηθνχο ηεο πξνέξρνληαλ απφ ηελ θνηλφηεηα ησλ Αιανπηηψλ φπσο θαη απφ άιιεο κεηνλνηηθέο νκάδεο ηεο πξίαο. Η ζξεζθεπηηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζνχζε ν Άζαλη βαζίδνληαλ ζε κηα ζπλεηδεηή –αιιά θαη πξνθιεηηθή γηα ηηο ππφινηπεο ζξεζθεπηηθέο νκάδεο– ηαχηηζε ηεο πνξείαο ηνπ ζπξηαθνχ θξάηνπο κε ηελ δσή ησλ Αιανπηηψλ. Απηφ δηέγεηξε ην θιίκα αβεβαηφηεηαο θαη αλαζθάιεηαο αλάκεζα ζηηο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο πνπ δελ αλήθαλ ζηνπο Αιανπίηεο θαη νη νπνίεο ζπρλά έπεθηαλ ζχκαηα ζξεζθεπηηθψλ δηαθξίζεσλ θαη πεξηζσξηνπνίεζεο, ηφζν ζε νηθνλνκηθφ φζν θαη ζε θνηλσληθφ επίπεδν31.
30Βι. φ.π. Ozekin, M. K. &Akkas, H. H. «An empirical look to the Arab Spring: Causes and consequences» 31Βι. ζην ίδην
11
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3
ΠΔΡΙΠΣΩΔΙ ΜΔΛΔΣΗ
3.1 Σπλεζία
Όηαλ μέζπαζαλ νη δηακαξηπξίεο θαη νη εμεγέξζεηο ζηελ Σπλεζία, πξφεδξνο ηεο ρψξαο, απφ ην 1987, ήηαλ ν Ben Ali. Όιν απηφ ην δηάζηεκα είρε επηβάιιεη ζην ιαφ έλα θαζεζηψο δηθηαηνξίαο, πεξηνξίδνληαο θάζε πνιηηηθή ειεπζεξία, θπιαθίδνληαο θάζε αληίπαιν ηνπ θαη κνηξάδνληαο ηνλ νηθνλνκηθφ έιεγρν ηεο ρψξαο ζε κέιε ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο πξνεδξίαο ηνπ ε Σπλεζία ζεσξείην απφ ηα πην «δπηηθνπνηεκέλα» θξάηε ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ32. ηηο 17 Γεθεκβξίνπ 2011, έλαο λεαξφο πιαλφδηνο κηθξνπσιεηήο, o Mohamed Bouazizi, απηνππξπνιήζεθε σο έλδεημε δηακαξηπξίαο γηα ηελ ζχιιεςε ηνπ θαη ηελ θαηάζρεζε ηνπ εκπνξεχκαηνο ηνπ πνπ είραλ πξνεγεζεί 33 . ηηο 4 Γελάξε ν λεαξφο απέπλεπζε εμαηηίαο ηεο ζνβαξφηεηαο ησλ ηξαπκάησλ ηνπ. Σν γεγνλφο ππξνδφηεζε κηα ζεηξά απφ έληνλεο θαη εθηεηακέλεο ηαξαρέο ζην εζσηεξηθφ ηεο Σπλεζίαο. Γέθα κέξεο αξγφηεξα, ν Αηγχπηηνο πξφεδξνο Ben Ali, θάησ απφ ην βάξνο ησλ εμεγέξζεσλ, αλαγθάζηεθε λα δηαθχγεη ζηε ανπδηθή Αξαβία, θαη λα «παξαδψζεη» ηελ πξνεδξία ζηνλ Moncef Marzouki, πνιηηηθφ ηνπ αληίπαιν θαη ηδξπηή ηνπ θφκκαηνο ηνπ Κνγθξέζνπ γηα ηε Γεκνθξαηία34. Ο απηνππξπνιηζκφο ηνπ Bouazizi πνπ έιαβε ρψξα ζηελ πφιε Sidi Bouzid, ζηελ επξχηεξε πεξηθέξεηα ηεο Σπλεζίαο , ππξνδφηεζε δηαδειψζεηο πνπ ηεξκάηηζαλ ην θαζεζηψο ηνπ Ben Ali πνπ κέρξη ηφηε αξηζκνχζε είθνζη ηξία ρξφληα χπαξμεο35.
32Βι. φ.π. Παξίζεο, Ι. «Η Αξαβηθή Άλνημε ζηηο ρψξεο ηνπ Μάγθξεκπ», ζζ. 34 33 Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε» ζην «Η Αξαβηθή Άλνημε θαη νη επηπηψζεηο ηεο γηα ηελ Διιάδα θαη ηελ επξχηεξε πεξηνρή», 9 Φεβξνπαξίνπ, 2012, ζζ. 43 34 Βι. φ.π. Παξίζεο, Ι. «Η Αξαβηθή Άλνημε ζηηο ρψξεο ηνπ Μάγθξεκπ», ζζ. 34 35Βι. φ.π. Dalakoura, K. «The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications», ζζ. 63
12
Γηα θάπνηνπο, ζα ήηαλ ππεξβνιή λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε απηνθηνλία ηνπ Bouazizi απνηέιεζε ηελ αηηία γηα ηελ εθδήισζε ησλ ηαξαρψλ πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλαηξνπή ηνπ Ben Ali. Καη απηφ γηαηί, «ηα αίηηα ελφο πνιηηηθνχ θαηλνκέλνπ είλαη βαζχηεξα, έρνπλ ρξνληθή δηάξθεηα θαη πνηνηηθέο δηαθπκάλζεηο σο πξνο ην ζεκείν επεξεαζκνχ ηεο ίδηαο ηεο αθνξκήο». Ο ζάλαηνο ηνπ λεαξνχ κηθξνπσιεηή ήηαλ κηα θίλεζε ζπκβνιηθή, ε νπνία ιεηηνχξγεζε πεξηζζφηεξν ζαλ αθνξκή παξά ζαλ αηηία, θαζψο νη αθνξκέο «έρνπλ κηθξή ρξνληθή δηάξθεηα» θαη ιεηηνπξγνχλ πεξηζζφηεξν ζαλ κεραληζκνί «ππνδαχιηζεο θαη εμσηεξίθεπζεο» ησλ αηηηψλ πνπ πξνθαινχλ ηα γεγνλφηα. Τπφ απηφ ην πξίζκα ινηπφλ θαη έρνληαο ππφςε φηη κεηά ηηο εμεγέξζεηο ζηελ Σπλεζία έιαβαλ ρψξα κηα ζεηξά απφ δηαδειψζεηο, δηακαξηπξίεο θαη ζπγθξνχζεηο ζηα αξαβηθά θξάηε, ηφηε κπνξεί λα εηπσζεί φηη ε απηνθηνλία ηνπ Bouazizi απνηέιεζε ηελ αθνξκή γηα ηελ εθδήισζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο36.
Η άλνδνο ηνπ Ben Ali ην 1987 ζηελ εμνπζία είρε ζπλνδεπζεί απφ ηηο πνιηηηθέο ππνζρέζεηο γηα ηελ πξννδεπηηθή αλακφξθσζε θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηεο ρψξαο. Πξάγκαηη ηα πξψηα ρξφληα έγηλαλ θάπνηεο ελέξγεηεο πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, νη νπνίεο είραλ ζεηηθή απήρεζε ζε κεγάιε κεξίδα ηνπ Σπλεζηαθνχ ιανχ. Χζηφζν απηφ πνπ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1990 μεθίλεζε ζαλ δηαδηθαζία εθδεκνθξαηηζκνχ ηνπ αξαβηθνχ θξάηνπο θαηέιεμε ζην ζρεκαηηζκφ ελφο δηθηαηνξηθνχ θαζεζηψηνο, ην νπνίν θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 2000 έθηαζε ζην απνθνξχθσκα ηνπ επηβάιινληαο ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ πνιηηηθψλ ειεπζεξηψλ θαη θαηαπαηψληαο ζεκειηψδε αηνκηθά δηθαηψκαηα37.
ε θνηλσληθφ-πνιηηηθφ επίπεδν, γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ν Ben Ali είρε ππνβάιιεη ην θξάηνο ζε ζπλζήθεο ππαλάπηπμεο θαη ζεζκηθήο δηαθζνξάο, αλαγθάδνληαο κεγάιν κέξνο ηνπ ηπλεζηαθνχ ιανχ λα δεη θάησ απφ δπζρεξείο ζπλζήθεο38. Έλα κεγάιν πνζνζηφ ηνπ ιανχ ήηαλ αλαγθαζκέλν λα δεη ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο. Οη επθαηξίεο γηα
36 Βι. φ.π. Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε», ζζ. 44 37Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», San Diego: Reference Point Press, 2014 38 Βι. φ.π. Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε», ζζ. 49
13
επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε ήηαλ ιηγνζηέο θαη νη πηζαλφηεηεο γηα βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ζρεδφλ αλχπαξθηεο39.
ε ζξεζθεπηηθφ επίπεδν, ε απφθαζε ηνπ Ben Ali λα ζέζεη εθηφο λφκνπ ην Ιζιακηζηηθφ θφκκα an-Nahda, πνπ ήηαλ ε κεγαιχηεξε πνιηηηθή νληφηεηα ησλ Ιζιακηζηψλ ζηελ Σπλεζία, θαη λα θπιαθίζεη ηνπο εγέηεο ηνπ, δπζαξέζηεζε θαη εμαγξίσζε ηνπο Ιζιακηζηέο, αξθεηνί απφ ηνπο νπνίνπο πξνέξρνληαλ απφ ην αθξαίν θαη ζπληεξεηηθφ θάζκα, δειψλνληαο έηνηκνη λα πξνρσξήζνπλ ζηε ρξήζε βίαο, αθφκε θαη λα ζπζηάζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, κε ζθνπφ ηελ επηζηξνθή ελφο θαζεζηψηνο πνπ ζα εγείην βάζε ησλ παξαδνζηαθψλ αξρψλ πνπ έζεηε ην Κνξάλη. Η έληνλε παξνπζία αθξαίσλ Ιζιακηζηψλ απνηεινχζε έλα κεγάιν θφβν γηα ην θνζκηθφ θαζεζηψο ηνπ Ben Ali, ην νπνίν επέβαιιε ζηελ ηπλεζηαθή θνηλσλία έλα ζηελφ αίζζεκα ειέγρνπ κέζσ ηεο ηζρπξήο αζηπλνκηθήο παξνπζίαο ζε θάζε πηπρή ηεο θαζεκεξηλφηεηαο40.
ηαδηαθά ινηπφλ, θαηά ηα ρξφληα χπαξμεο ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ Ben Ali νη δπλάκεηο αζθαιείαο, θαη εηδηθά ε αζηπλνκία, είραλ απνθηήζεη επξείεο εμνπζίεο. Υσξίο λα είλαη ππφινγνη ζε θαλέλαλ, απζαίξεηα θαη αλεμέιεγθηα, είραλ ην δηθαίσκα λα δηαπνκπεχνπλ, λα ζπιιακβάλνπλ αθφκε θαη λα ππνβάιινπλ ζε βαζαληζηήξηα αλζξψπνπο πνπ ζεσξνχζαλ «χπνπηνπο» σο απεηιή γηα ην θαζεζηψο41.
ηελ πξνζπάζεηα ηνπ λα απνδπλακψζεη ηελ αθξαία πιεπξά ηνπ Ιζιάκ, ν Ben Ali δηέηαζζε ηελ αζηπλνκία λα ζπιιακβάλεη πνιινχο ζπληεξεηηθνχο Μνπζνπικάλνπο κε επηξξνή θαη απήρεζε ζηνλ ιαφ ηεο Σπλεζίαο. Πεξηπηψζεηο φπσο ηνπ Abdel Karim Harouni, ν νπνίνο νπζηαζηηθά απήρζεη ζην δξφκν απφ ηηο δπλάκεηο αζθαιείαο θαη θπιαθίζηεθε γηα δεθαέμη ρξφληα, πξνθαινχζαλ βαζηέο ζξεζθεπηηθέο ξήμεηο ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ηεο Σπλεζίαο, απεηιψληαο ηε ζπλνρή ηεο θαη δεκηνπξγψληαο ην θαηάιιειν έδαθνο γηα ηελ εθδήισζε αληηδξάζεσλ42.
Όζνλ αθνξά ηηο ζξεζθεπηηθέο δηαθνξέο, απηέο εληνπίδνληαη πάλσ ζε έλα πεδίν φπνπ ν Ben Ali είρε απέλαληη ηνπ ηνπο αιαθηζηέο. Οη αιαθηζηέο απνηεινχλ βαζηθή πηπρή,
39Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 30 40Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 28-29 41Βι. ζην ίδην, ζζ. 33 42Βι. ζην ίδην
14
απφ ηηο δηάθνξεο πνπ ππάξρνπλ ζηνλ αξαβηθφ θφζκν, ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ πνπ δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηα αξαβηθά θξάηε κέζα απφ ην δεισηηθφ θαη ζενθξαηηθφ ραξαθηήξα ηεο43. ηελ Σπλεζία νη αιαθηζηέο ήηαλ αληίζεηνη ζην θνζκηθφ θξάηνο πνπ είρε επηβάιιεη ν Ben Ali. Δπηζπκνχζαλ ηελ αλαηξνπή ηνπ, θηινδνμψληαο ζηελ δεκηνπξγία θαη επηθξάηεζε κηαο ζενθξαηηθήο Σπλεζίαο. ε γεληθέο γξακκέο σζηφζν ε Σπλεζία απνηειεί έλα θξάηνο πνπ γηα θαηξφ δηέζεηε έλα πςειφ βαζκφ έζλν- ζξεζθεπηηθήο θαη θνηλσληθήο νκνηνγέλεηαο. ε αληίζεζε κε πνιιά αξαβηθά θξάηε, ε ιαφο ηεο Σπλεζίαο ηαχηηζε ηνλ εαπηφ ηνπ κε ην θξάηνο44. H κηθξή παξνπζία θπιψλ είλαη πεξηνξηζκέλε ζηηο λφηην-δπηηθέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο 45.
Με ηηο δηακαξηπξίεο λα βξίζθνληαη ζηελ απνθνξχθσζε ηνπο θαη βιέπνληαο ηελ απνθιηκάθσζε ηνπο σο θάηη δχζθνιν, ν Σπλήζηνο πξφεδξνο ζηξάθεθε ζηηο δπλάκεηο αζθαιείαο θαη ζην ζηξαηφ, δεηψληαο λα δηαζπάζνπλ ηνπο δηαδεισηέο θαη λα ζπιιάβνπλ ηνπο πξσηεξγάηεο ηεο. ηηο αξρέο ηνπ Ιαλνπαξίνπ ηνπ 2011, δηάθνξνη άλζξσπνη πνπ πξνέξρνληαλ απφ ην αληηθαζεζησηηθφ κέησπν, νη νπνίνη είραλ απήρεζε ζην θίλεκα, ζπλειήθζεζαλ. Κάπνηνη πηζαλνινγνχζαλ κάιηζηα πσο πεξίπνπ 150 δηαδεισηέο ζθνηψζεθαλ απφ ηελ αζηπλνκία θαη ην ζηξαηφ46.
Παξά ηηο παξνηξχλζεηο ηνπ πξνέδξνπ ζηα θαλάιηα ηεο δεκφζηαο ηειεφξαζεο γηα ςπρξαηκία, νη δηακαξηπξίεο εληαηηθνπνηήζεθαλ κε απνθνξχθσκα ηε ζπγθέληξσζε δεθάδσλ ρηιηάδσλ αλζξψπσλ ζηελ ιεσθφξν Bourguiba ηεο Σχληδαο, πνπ απαηηνχζαλ ηελ αλαηξνπή ηνπ Ben Ali. Δθείλε ε ζηηγκή ζεσξείηαη πσο ήηαλ θαηαιπηηθή θαζψο ζεκαηνδφηεζε ηελ έθβαζε ησλ εμεγέξζεσλ ζηελ Σπλεζία. Σν γεγνλφο πνπ ζπλέβαιε ζε απηφ ήηαλ ε άξλεζε ηνπ Γεληθνχ Αξρεγνχ ηνπ ηξαηνχ, Rachid Ammar, ζηελ απαίηεζε ηνπ πξνέδξνπ λα θαηαζηείιεη ηε δηαδήισζε. Υσξίο ηελ ππνζηήξημε ηνπ ζηξαηνχ, ν Σπλήζηνο πξφεδξνο ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιν έσο θαη αδχλαην λα έρεη ηνλ έιεγρν ησλ πξαγκάησλ 47 . Κάησ απφ ην βάξνο ησλ πεξηζηάζεσλ, ζηηο 14 Ιαλνπαξίνπ ηνπ 2011,
43Βι. φ.π. Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε», ζζ. 60 44 Darwisheh, H. «Trajectories and outcomes of the „Arab Spring‟: Comparing Tunisia, Egypt, Libya and Syria», Institute of Developing Economies, No. 456, 2014. 45 Ρνχζζνο, . «Αξαβηθέο εμεγέξζεηο: ηέινο „πξψηνπ γχξνπ‟». Γηαζέζηκν απφ:
15
επηβηβάζηεθε ζε αεξνπιάλν θαη δηέθπγε ζηε ανπδηθή Αξαβία, φπνπ θαη βξήθε θαηαθχγην48.Η αλαηξνπή ηνπ Ben Ali ήηαλ ε πξψηε απφ κηα ζεηξά αλαηξνπψλ πνπ έκειιαλ λα ζπλζέζνπλ απηφ πνπ έγηλε σο γλσζηφ κε ηελ νλνκαζία Απαβική Άνοιξη49.
ρεηηθά κε ηηο αηηίεο γηα ηηο νπνίεο ν ζηξαηφο απνθάζηζε λα αςεθήζεη ηελ απφθαζε ηνπ πξνέδξνπ γηα ηελ ρξήζε ππξφο θαηά ησλ δηαδεισηψλ, κπνξεί θάπνηνο κφλν λα πηζαλνινγήζεη. Έλαο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ πξνηείλνληαη βάζε ηνπ νπνίνπ ν ζηξαηφο ηήξεζε νπδέηεξε ζηάζε, ήηαλ πσο ν Ammar ελδερνκέλσο λα κελ έηξεθε κεγάιε βεβαηφηεηα πσο νη δπλάκεηο ηνπ ζα κπνξνχζαλ φλησο λα θαηαζηείινπλ ηηο εμεγέξζεηο ζε πεξίπησζε πνπ απηέο εμειίζζνληαλ ζε έλνπιεο ζπγθξνχζεηο ζηνπο δξφκνπο ηεο Σπλεζίαο. Μηα απφ ηηο βαζηθέο κέξηκλεο ηνπ Ben Ali θαηά ηα ρξφληα εμνπζίαο ηνπ, γλσξίδνληαο ηε ζπκβνιή ηνπ ζηξαηνχ ζηελ εθδήισζε πξαμηθνπεκάησλ ζηνλ αξαβηθφ θφζκν, ήηαλ λα δηαηεξήζεη ηηο δπλάκεηο ηνπ ζηξαηνχ ζηελ Σπλεζία ζρεηηθά κηθξέο ζε φγθν θαη δχλακε. Μηα άιιε αηηία πνπ πξνηείλεηαη είλαη φηη ελδερνκέλσο ν Γεληθφο Αξρεγφο ηνπ ηξαηνχ φλησο λα δηαθαηέρνληαλ απφ θηινιατθά αηζζήκαηα θαη γηα απηφ λα ηνπνζέηεζε σο πξνηεξαηφηεηα ηε ρψξα ηνπ αληί γηα ηνλ πξφεδξν. Αλαθνξέο ηνπ Γάιινπ πξέζβε ζηελ Σπλεζία εθείλε ηελ επνρή, Jacques Lanxade, ππνγξακκίδνπλ φηη ζε αληίζεζε κε ηελ αζηπλνκία πνπ ήηαλ δηαηεζεηκέλε, ν ζηξαηφο αξλήζεθε λα αλνίμεη ππξ θαηά ησλ δηαδεισηψλ δηα ζηφκαηνο Ammar, ζπκβάιινληαο έηζη θαηαιπηηθά ζην δησγκφ ηνπ50.
Οη δπλάκεηο ηεο Γχζεο επέιεμαλ λα παξακείλνπλ νπδέηεξεο απέλαληη ζηηο εμεγέξζεηο ηεο Σπλεζίαο. Σα επξσπατθά θξάηε πεξηνξίζηεθαλ ζην λα ππνγξακκίζνπλ κε δειψζεηο ησλ θπβεξλεηηθψλ αμησκαηνχρσλ ηνπο ηελ θξηζηκφηεηα ηεο θαηάζηαζεο, εθθξάδνληαο ηελ ππνζηήξημε ηνπο ζην ιαφ ηεο Σπλεζίαο51. Η ζηάζε ησλ ΗΠΑ ήηαλ παξφκνηα κε ηελ ππνπξγφ εμσηεξηθψλ Hillary Clinton λα δειψλεη ηνλ Ιαλνπάξηνπ ηνπ 2011 φηη νη Ηλσκέλεο Πνιηηείεο «δελ παίξλνπλ ην κέξνο θαλελφο». Γηα ηνλ Hamid ε νπδέηεξε ζηάζε νθείιεηαη ελ κέξεη ζην φηη ν Ben Ali ζεσξνχληαλ ζχκκαρνο ησλ ΗΠΑ, έρνληαο ιάβεη
48Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» 49Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 38 50Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 36 51 BBC, “In quotes: Reaction to Tunisian crisis” January 15, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
16
απφ ην 1987 αξθεηά εθαηνκκχξηα δνιάξηα απφ απηέο σο βνήζεηα γηα ηνλ αγψλα θαηά ηε ηξνκνθξαηίαο52. χκθσλα κε ηνλ ίδην γηα ηηο ΗΠΑ δελ δηαθπβεχνληαλ πνιιά ψζηε λα επηιέμνπλ κηα άκεζε επέκβαζε. Η αλαηξνπή ηνπ ηπλεζηαθνχ θαζεζηψηνο δελ απνηεινχζε δπλεηηθή απεηιή γηα ηε ακεξηθαληθά ζπκθέξνληα53
3.2 Αίγππηνο
Η Αίγππηνο απνηειεί ην κεγαιχηεξν αξαβηθφ θξάηνο θαη ηελ επνρή ησλ δηαδειψζεσλ ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο απνηεινχζε θαη έλα απφ ηα θησρφηεξα. Με ηελ αλεξγία λα ηαιαλίδεη ηηο ηάμεηο ησλ λέσλ, ηνλ θαηαζθεπαζηηθφ ηνκέα θαη ηηο ππνδνκέο ησλ κεγάισλ πφιεσλ λα βξίζθνληαη ζε θαθή θαηάζηαζε θαη, απφ ηελ άιιε, ηνλ Αηγχπηην πξφεδξν Hosni Mubarak θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ λα δνχλε κέζα ζηνλ πινχην, νη ζπλζήθεο ήηαλ ηδαληθέο θαη γηα ηελ εθδήισζε εμεγέξζεσλ54.
ηελ Αίγππην, φπσο θαη ζηελ Σπλεζία, νη εμεγέξζεηο εθδειψζεθαλ θαη κνξθνπνηεζήθαλ αξθεηά γξήγνξα, παξά ηελ δχλακε θαη ηνλ έιεγρν πνπ αζθνχζε ην πνιηηηθφ θαζεζηψο55. Απφ ηα πξψηα θηφιαο ζηάδηα νη δηαδειψζεηο ήηαλ αηκαηεξέο κε ζχκαηα λα ππάξρνπλ ζε ακθφηεξα ηα «ζηξαηφπεδα». αθψο ζε απηφ ζπλέβαιε ην γεγνλφο πσο νη δπλάκεηο αζθαιείαο ήηαλ ηαγκέλεο ζην πιεπξφ ηνπ Αηγχπηηνπ πξνέδξνπ56.
Πεξίπνπ έμη εθαηνκκχξηα Αηγχπηηνη δηαδήισλαλ ζηνπο δξφκνπο ηεο Αηγχπηνπ ζηηο 25 Ιαλνπαξίνπ. Η ζχζηαζε ησλ δηαδεισηψλ ήηαλ ζε κεγάιν βαζκφ λένο πιεζπζκφο, κε κφξθσζε νη νπνίνη αλήθαλ ζην θηιειεχζεξν θαη αξηζηεξφ πνιηηηθφ θάζκα. Σν
52 Hamid, S. «Tunisia: birthplace of the revolution» in Kenneth Pollack et al, «The Arab awakening. America and the transformation of the Middle East», Massachusetts: Brookings Institution, 2011 53 Hamid, S. «Islamism, the Arab Spring and the failure of America‟s do-nothing policy in the Middle East» October 9, 2015. Γηαζέζηκν απφ:
17
ραξαθηεξηζηηθφ πνπ είραλ νη δηακαξηπξίεο ηεο Αηγχπηνπ ζχκθσλα κε ηνλ Hamid είλαη πσο δελ εθπξνζσπνχληαλ απφ πξνζσπηθφηεηεο εγεηηθνχ ραξαθηήξα. Ή ηνπιάρηζηνλ ππήξρε έλα κεγάιν ράζκα κεηαμχ απηψλ πνπ ηζρπξίδνληαλ πσο εθπξνζσπνχζαλ ηνπο δηαδεισηέο (φπσο ην θηιειεχζεξν θφκκα Wafd θαη ε Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα) θαη ηνπο δηαδεισηέο απηνχο θαζ‟ απηνχο, νη νπνίνη δήισλαλ ακεηαθίλεηνη ζε νπνηαδήπνηε δηαπξαγκάηεπζε κε ην θαζεζηψο Μνπκπάξαθ57.
Η ζθαηφηεηα κε ηελ νπνία αληηκεηψπηδε ν αηγχπηηνο πξφεδξνο ηηο δηακαξηπξίεο έγηλε αθφκε πην αθξαία φηαλ ζηηο 2 Φιεβάξε, ππνζηεξηθηέο ηνπ Μνπκπάξαθ θαη άλζξσπνη ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο ληπκέλνη κε πνιηηηθά ξνχρα, επηηέζεθαλ κε καραίξηα θαη άιια αληηθείκελα ζε αλζξψπνπο πνπ ζπκκεηείραλ ζε αληηθαζεζησηηθή δηαδήισζε58. ε θακία φκσο πεξίπησζε νη δηακαξηπξίεο δελ έιαβαλ ηε δξακαηηθή δηάζηαζε ησλ ζπξξάμεσλ ζηε Ληβχε θαη ηε πξία. Γηα δεθανθηψ εκέξεο, νη εηξεληθέο δηακαξηπξίεο πξαγκαηνπνηνχληαλ κε δήιν παληνχ ζηελ Αίγππην59.
Ο ζηξαηφο παξφιν πνπ γηα δεθαεηίεο έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ θαζεζηψηνο Μνπκπάξαθ, δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλνο λα αλνίμεη ππξ θαηά ησλ δηαδεισηψλ, ζε αληίζεζε κε ηηο δπλάκεηο αζθαιείαο, ψζηε λα πξνζηαηεχζεη έλαλ πξφεδξν πνπ είρε ράζεη πιένλ θάζε λνκηκφηεηα. Αληίζεηα, εμαλάγθαζε ηνλ Μνπκπάξαθ λα παξαηηεζεί κεηά απφ πεξηζζφηεξεο απφ ηξείο δεθαεηίεο ζηελ εμνπζία60. ηηο 11 Φιεβάξε 2011, ηε ζέζε ηνπ Μνπκπάξαθ αλέιαβε πξνζσξηλά ν αληηπξφεδξνο Οκάξ νπιετκάλ θαη ε εμνπζία πεξηήιζε ζην Αλψηαην πκβνχιην ησλ Δλφπισλ Γπλάκεσλ61.
Η ζηάζε πνπ ηήξεζε ν ζηξαηφο ζεσξείηαη θαζνξηζηηθή γηα ηελ έθβαζε ησλ γεγνλφησλ. Οη Έλνπιεο Γπλάκεηο ηεο Αηγχπηνπ δελ είραλ θακία ζρέζε κε ηηο Γπλάκεηο Αζθαιείαο θαη ηελ Αζηπλνκία ηνπ θαζεζηψηνο Μνπκπάξαθ. Μάιηζηα, ζεσξνχζαλ ηνλ «εαπηφ» ηνπο σο θάηη μερσξηζηφ απφ ην θαζεζηψο απηφ κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ θξάηνπο. ε κεγάιν βαζκφ επηθξαηνχζε κηα αίζζεζε ελφο «εζληθνχ θαζήθνληνο» απέλαληη ζηνλ ιαφ ηεο
57 Hamid, S. «Egypt: The Prize” in Pollack et al, «The Arab Awakening: America and the transformation of the Middle East», Washington DC: Brookings Institution Press, 2011, ζζ.103 58Βι. ην ίδην 59Sharp, J. M. «Egypt in transition», Congressional Research Service, May 4, 2011 60Βι. ν.π. Hamid, S. «Egypt: The Prize», ζζ. 104 61Βι. φ.π. Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο»
18
Αηγχπηνπ. Η δηαθζνξά θαη νη βηαηφηεηεο ησλ Γπλάκεσλ Αζθαιείαο θαη ηεο Αζηπλνκίαο ελίζρπαλ πεξαηηέξσ ηφζν ην αίζζεκα απφζρηζεο απφ ην θξάηνο φζν θαη ην αίζζεκα ζπκπάζεηαο απέλαληη ζηνλ αηγππηηαθφ ιαφ. Χζηφζν ππήξραλ θαη ξήμεηο ζηηο Έλνπιεο Γπλάκεηο ηεο Αηγχπηνπ νη νπνίεο είραλ λα θάλνπλ κε ηελ Πξνεδξηθή Φξνπξά θαη ηελ ηξαηησηηθή Αεξνπνξία, πνπ έκεηλαλ πηζηέο ζην θαζεζηψο Μνπκπάξαθ62
χκθσλα κε θάπνηνπο, κηα βαζηθή ηνκή πνπ ραξαθηήξηδε ηελ θνηλσλία ηεο Αηγχπηνπ ήηαλ ε ξήμε κεηαμχ ηεο αζηηθήο ηάμεο, πνπ ππνζηήξηδε ην θαζεζηψο Μνπκπάξαθ γηα λα πξνζηαηεπηνχλ ηα ζπκθέξνληα ηνπο, θαη ηνπο Αηγχπηηνπο ππεθφνπο πνπ έπαηξλαλ κέξνο ζηηο δηακαξηπξίεο. ηελ Αίγππην ήηαλ έληνλε ε αλάπηπμε θνκκάησλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηνλ ζξεζθεπηηθφ ρψξν. Η αλαηξνπή ηνπ πνιηηηθνχ θαζεζηψηνο απνηέιεζε έλαλ παξάγνληα απνζηαζεξνπνίεζεο ησλ πξνλνκίσλ θαη ησλ εμνπζηψλ πνπ απνιάκβαλαλ ζε ζεζκηθφ επίπεδν, δεκηνπξγψληαο έλα πεξηβάιινλ αβεβαηφηεηαο, ην νπνίν επλννχζε ηηο ζπγθξνχζεηο θαη ηηο εζσηεξηθέο αλαηαξάμεηο63.
Σν θαζεζηψο ηνπ Μνπκπάξαθ βαζίδνληαλ ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ επηβνιή θαη ιεηηνπξγία ελφο αζηπλνκνθξαηνχκελνπ θξάηνπο, ην νπνίν είρε δεκηνπξγεζεί κέζα ζηα πιαίζηα ελφο λφκνπ πνπ πηνζέηεζε ην Αηγππηηαθφ χληαγκα κεηά θαη ηελ δνινθνλία ηνπ πξνέδξνπ Anwarel-Sadat, ην 1981. Γηα ηελ απνθπγή παξφκνησλ πεξηζηαηηθψλ, ν Μνπκπάξαθ, έδσζε ζηελ αζηπλνκία εθηεηακέλεο εμνπζίεο, επηηξέπνληαο ηνπο λα ζπιιακβάλνπλ αλζξψπνπο επ‟ ανξίζηνπ θαη λα ηνπο ππνβάιινπλ αθφκε θαη ζε βαζαληζηήξηα εάλ έθξηλαλ φηη θάηη ηέηνην ήηαλ απαξαίηεην64.
Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο βηαηφηεηαο κε ηελ νπνία δξνχζε ε αζηπλνκία απνηέιεζε έλα ζπκβάλ πνπ έιαβε ρψξα έμη κήλεο πξηλ απφ ηνλ απηνππξπνιηζκφ ηνπ Bouazizi ζηελ Αίγππην. Σνλ Ινχιηνπ ηνπ 2010, αζηπλνκηθνί έζπξαλ κε ηε βία ηνλ Khaled Said, έλαλ λεαξφ Αηγχπηην αθηηβηζηή, έμσ απφ ην ίληεξλεη θαθέ θαη ηνλ μπινθφπεζαλ κέρξη ζαλάηνπ. Σν γεγνλφο απηφ πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηνπ θφζκνπ ε νπνία πξαγκαηψζεθε
62 Amar, P. «Why Mubarak is out» in Haddad, B. Bsheer, R. & Rish, Z.A. (ed.), «The dawn of Arab uprisings», London: Pluto Press, 2012 63Ogbonnaya, U. M. «Arab Spring in Tunisia, Egypt and Libya: A comparative analysis of causes and determinants», Turkish Journal of International Relations, Vol.12, No.3, Fall, 2013 64Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 39
19
κε κηα ζεηξά απφ εηξεληθέο δηακαξηπξίεο ρηιηάδσλ Αηγππηίσλ ζηνπο δξφκνπο ηεο Αιεμάλδξεηαο πνπ απαηηνχζαλ ηελ παξαίηεζε ηνπ πξνέδξνπ Μνπκπάξαθ65.
Έλα βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ είλαη φηη ν πιεζπζκφο ηεο Αηγχπηνπ ήηαλ πεξηζζφηεξν νκνηνγελήο, ηνπιάρηζηνλ ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα Αξαβηθά θξάηε, (εθηφο ίζσο ηεο Σπλεζίαο), φπνπ εθδειψζεθε ε Αξαβηθή Άλνημε66. Η νκνηνγέλεηα απηή αθνξνχζε ηφζν ην έζλν-ζξεζθεπηηθφ επίπεδν φζν θαη ην θνηλσληθφ. Όπσο θαη ζηελ Σπλεζία, έηζη θαη ζηελ Αίγππην, ν ιαφο ήηαλ ζπλδεδεκέλνο κε ην θξάηνο. Αθφκε κηα ηδηαηηεξφηεηα ήηαλ φηη ππήξρε έλαο βαζκφο δηαθνξνπνίεζεο κεηαμχ ηνπ θξάηνπο θαη ησλ ζεζκψλ ηνπ, γεγνλφο ην νπνίν ζηελ πεξίπησζε ηνπ αηγππηηαθνχ ζηξαηνχ, νδήγεζε ηελ ζρεηηθά γξήγνξε αλαηξνπή ηνπ θαζεζηψηνο Μνπκπάξαθ67.
ηελ πεξίπησζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηελ Αίγππην νη δηαδειψζεηο πξνσζήζεθαλ πξνο ηελ θνηλή γλψκε σο έλα θίλεκα κε βίαησλ εμεγέξζεσλ πνπ ζεκαηνδνηήζεθαλ απφ ηελ παξνπζία λέσλ αλζξψπσλ, κνξθσκέλσλ, πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηελ κεζαία ηάμε ηεο αηγππηηαθήο θνηλσλίαο. χκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ Mahdi επξφθεηην γηα κηα θαηαζθεπή ησλ δπηηθψλ κέζσλ ελεκέξσζεο, ε νπνία απνζθνπνχζε ζηελ ηαχηηζε ή ηνπιάρηζηνλ ηελ κεηαηξνπή ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο σο έλα γεγνλφο εθδεκνθξαηηζκνχ ηεο Αηγχπηνπ απφ έλα ζχλνιν αλζξψπσλ νη νπνίνη έρνπλ ηηο ίδηεο αμίεο κε ηε Γχζε68.
Αλάκεζα ζηνπο δηαδεισηέο θαηά ηνπ θαζεζηψηνο Μνπκπάξαθ ππήξρε έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ απφ Κφπηεο Υξηζηηαλνχο, νη νπνίνη ήηαλ αληίζεηνη κε ηελ πνιηηηθή ηνπ Μνπκπάξαθ,69. Τπφ απηφ ην πξίζκα ινηπφλ, νη ζξεζθεπηηθέο δηαθνξέο έπαημαλ ην ξφιν ηνπο θαζψο ζηηο δηακάρεο πνπ δηακνξθψζεθαλ ζε απηφ ην πιαίζην, ζπκκεηείραλ Κφπηεο Υξηζηηαλνί πνπ δηακαξηχξνληαλ ελάληηα ζηελ θαηαπίεζε πνπ πθίζηαλην απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο70. Γηα απηφ ην ιφγν θαη φηαλ αλεηξάπε ν Αηγχπηηνο πξφεδξνο, πνιινί
65Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 41 66Khalidi, R. «Preliminary Historical Observations on the Arab Revolutions of 2011» in Haddad, B. Bsheer, R. Abu-Rish, Z. (ed.), «The dawn of Arab uprisings: End of an old order?», London: Pluto Press, 2012 67 Βι. φ.π. Darwisheh, «Trajectories and outcomes of the Arab Spring: Comparing Tunisia, Egypt, Libya and Syria» 68Mahdi, R. «Orientalizing the Egyptian Uprising», April 12, 2011. Γηαζέζηκν απφ:
20
απφ ηνπο Κφπηεο Υξηζηηαλνχο απαίηεζαλ ηελ αιιαγή ηνπ Άξζξνπ 2 ηνπ πληάγκαηνο, βάζε ηνπ νπνίνπ ν Μνπκπάξαθ φξηδε σο επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο ην Ιζιάκ, θαη ηηο αξρέο ηεο αξίαο σο ηελ βαζηθή πεγή ηεο αηγππηηαθήο λνκνζεζίαο 71.
Όπσο κπνξεί λα παξαηεξήζεη θάπνηνο, νη ΗΠΑ θαη ε Δπξψπε δελ δηαδξακάηηζαλ θάπνηνλ ξφιν ζηελ εθδήισζε ησλ εμεγέξζεσλ πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλαηξνπή ηνπ Μνπκπάξαθ, παξά ηνπο δεζκνχο πνπ είραλ καδί ηνπ θαη ηελ ππνζηήξημε πνπ παξείραλ θαηά θαηξνχο ζην θαζεζηψο. Η αξλεηηθή εηθφλα ησλ ΗΠΑ ζηνλ αηγππηηαθφ ιαφ, ελδερνκέλσο λα ζπλέβαιε ζηελ απφθαζε ηνπο λα κελ επέκβνπλ έκπξαθηα ζηηο εμεγέξζεηο. Απφ ηελ εκέξα πνπ απηέο μεθίλεζαλ ε αληίδξαζε ησλ Ηλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ήηαλ απιψο θάπνηεο δειψζεηο νη νπνίεο εμέθξαδαλ κηα αβεβαηφηεηα, θαζψο κέζα ζε έλα δηάζηεκα ηξηψλ εβδνκάδσλ θηλήζεθαλ κέζα ζε έλα εηεξφθιεην θάζκα πνπ εθηείλνληαλ απφ ην αίηεκα γηα πνιηηηθή αιιαγή ζηελ Αίγππην θαη ηε δηεμαγσγή δηαιφγνπ κεηαμχ θαζεζηψηνο θαη δηαδεισηψλ κέρξη θαη ηελ έθθξαζε ππνζηήξημεο ζην «ζξίακβν» ηνπ θηλήκαηνο θαηά ηνπ Μνπκπάξαθ72
Σα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηελ Αίγππην έδεημαλ πσο νη θαηαιπηηθνί παξάγνληεο πνπ έπαημαλ ην ξφιν ηνπο, δειαδή ν ηξαηφο, ε Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα θαη νη αιαθηζηέο, ζηελ νπζία εμέθξαδαλ κηα βαζχηεξε δηακάρε κεηαμχ ηνπ θνζκηθνχ θαη ζξεζθεπηηθνχ παξάγνληα γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ73.
3.2.1 Ο ξόινο θαη ε ηαπηόηεηα ηεο Μνπζνπικαληθήο Αδειθόηεηαο
Με ηνλ φξν πνιηηηθφ Ιζιάκ, ελλννχκε ηελ είζνδν ηνπ Ιζιάκ ζηε ζχγρξνλε πνιηηηθή αξέλα κε ηελ κνξθή θνκκάησλ. Σν πνιηηηθφ Ιζιάκ γίλεηαη αληηιεπηφ σο πνιηηηθφ ζχζηεκα ην νπνίν εθθξάδεηαη κέζσ πνιηηηθψλ θνκκάησλ. Μπνξεί λα εθδειψλεηαη σο
71Βι. φ.π. Sharp, J. M. «Egypt in transition», ζζ. 2 72 ICG, «Popular protest in North Africa and the Middle East: Egypt Victorious?» 73Βι. ζην ίδην
21
κεηξηνπαζέο ή ξηδνζπαζηηθφ φπσο νη αιαθηζηέο θαη νη Σαιηκπάλ, αλάινγα κε ην βαζκφ απνδνρήο ησλ δεκνθξαηηθψλ ζεζκψλ74.
Οη απφςεηο γχξσ απφ ην ραξαθηήξα θαη ην ξφιν πνπ κπνξεί λα δηαδξακάηηζε ε Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα παξνπζηάδνληαη κε δηθνξνχκελε ζεκαζία. Η Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα απνηειεί έλα ζνπληηηθφ θίλεκα πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηελ Αίγππην ην 1928 θαη ην νπνίν επηδηψθεη ηελ εθαξκνγή ηνπ Ιζιακηθνχ Νφκνπ. Γηα θάπνηνπο ζεσξείηαη φηη ε νξγάλσζε αληηηίζεηαη ζηηο ηδέεο θαη ηηο αμίεο ηεο Γχζεο θαη πξνηάζζεη ηνλ ζξεζθεπηηθφ θψδηθα ηνπ Ιζιάκ σο απάληεζε απέλαληη ζε απηέο αιιά θαη ζηηο δπηηθέο πνιηηηθέο ηδενινγίεο75. Κάπνηνη άιινη σζηφζν ππνζηεξίδνπλ φηη σο κηα νξγάλσζε πνπ δηαθαηέρεηαη απφ ξεαιηζκφ, ε Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα βαζίδεηαη ζηε δπηηθή βνήζεηα76.
ηφρνο ηεο Μνπζνπικαληθήο Αδειθφηεηαο ήηαλ αλέθαζελ ε δεκηνπξγία ελφο Ιζιακηθνχ Κξάηνπο, ην νπνίν ζα θαζνδεγνχζε ππφ ηηο αξρέο ηνπ Ιζιακηθνχ Νφκνπ θαη ηηο επηηαγέο ηνπ Αιιάρ, φινπο ηνπο κνπζνπικαληθνχο πιεζπζκνχο. Η Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα θπξηαξρείηαη απφ κηα ηδενινγία ζπληεξεηηθή, ε νπνία έρεη ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα77. Χζηφζν φπσο ππνγξακκίδεηαη, ζην παξειζφλ «απέξξηςε ηε ζενθξαηία, απνδέρζεθε ηνλ θνζκηθφ ραξαθηήξα ηνπ θξάηνπο θαη απνδέρζεθε πιήξσο ηε δεκνθξαηία θαη ην δηαρσξηζκφ ησλ εμνπζηψλ» 78 . Όζνλ αθνξά ηηο νηθνλνκηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο, ε Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα παξφιν πνπ θάλεη ιφγν γηα ηνλ εμηζιακηζκφ ηεο νηθνλνκίαο, θαηά βάζνο ξέπεη πξνο ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ, θαη απνδέρεηαη ηνλ θαπηηαιηζκφ σο ην επηθξαηέζηεξν νηθνλνκηθφ ζχζηεκα 79 . Απψηεξνο ζηφρνο ησλ
74Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη», ζζ. 23 75Βι. φ.π. Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο» 76Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» 77Βι. φ.π. Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο» 78Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» 79Βι. φ.π. Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο», Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη»
22
Αδειθψλ Μνπζνπικάλσλ είλαη ε άζθεζε επηξξνήο θαη ε αχμεζε ηεο δχλακεο ηνπ ζην πεδίν ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο80.
3.3 Ληβύε
Ο Muammar Gaddafi (Μνπακάξ Καληάθη) αλέιαβε ηελ εμνπζία ηεο Ληβχεο ην 1969. Φπιάθηζε φινπο ηνπο πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο, έπαπζε ηε ιεηηνπξγία αληηθαζεζησηηθψλ εθεκεξίδσλ, ηνπνζέηεζε ζε ζέζεηο-θιεηδηά ζην ζηξαηφ αλζξψπνπο ηνπ θιεηζηνχ πεξηβάιινληνο ηνπ θαη έδησμε ηνλ Ακεξηθάληθν ζηξαηφ απφ ηελ βάζε πνπ είρε ζηελ αθηή ηεο Μεζνγείνπ. Μέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 2000 ζην δηεζλέο πεξηβάιινλ είρε αξρίζεη λα δηακνξθψλεηαη ε θήκε γηα ελδερφκελε ζρέζε ηνπ Καληάθη κε ηξνκνθξαηηθέο ελέξγεηεο, φπσο ε αλαηίλαμε ηεο πηήζεο 103 ηεο Pan America ην 1988. Απηφ πνπ ήηαλ εκθαλέο σζηφζν ήηαλ ε βηαηφηεηα πνπ εθδήισλε απέλαληη ζηνπο πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο, φπσο ε εθηέιεζε εθαηνληάδσλ απφ απηνχο ην 1996 πνπ ήηαλ θπιαθηζκέλνη ζηηο θπιαθέο ζην Abu Salim ζηελ πφιε ηεο Σξίπνιεο. Οη νηθνγέλεηεο ησλ ζπκάησλ ζέιεζαλ λα απνδνζεί δηθαηνζχλε γηα ην ζάλαην ησλ ζπγγελψλ ηνπο. Κάηη ηέηνην σζηφζν ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιν φζν ππήξρε ε δηθηαηνξία ηνπ Καληάθη. Όηαλ νη νηθνγέλεηεο ζηξάθεθαλ γηα βνήζεηα ζην δηθεγφξν θαη αθηηβηζηή γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, Fathi Terbil, δελ κπνξνχζαλ λα θαληαζηνχλ ν αγψλαο ηνπο πνπ ζα δηαξθνχζε ρξφληα, ζα έπαηξλε ηε κνξθή καδηθήο δηαδήισζεο ην 2010 θαηά ηνπ θαζεζηψηνο81.
Οη καδηθέο δηαδειψζεηο θαηά ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ Muammar Gaddafi πνπ θπβεξλνχζε ηε Ληβχε απφ ην 1969, μεθίλεζαλ ζηα ηέιε ηνπ Ιαλνπαξίνπ, 2011. Όπσο νη δηακαξηπξίεο πνπ έιαβαλ ρψξα ζηελ Σπλεζία θαη ζηελ Αίγππην, έηζη θαη απηέο ζηελ Ληβχε μεθίλεζαλ κε εηξεληθφ ηξφπν. Χζηφζν θιηκαθψζεθαλ γξήγνξα ζε βίαηεο θαη έλνπιεο ζπξξάμεηο κεηαμχ αληηθαζεζησηηθψλ θαη ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο θαη ηνπ ζηξαηνχ πνπ ππνζηήξηδαλ ηνλ Λίβπν πξφεδξν82. Τπφ ην θσο ησλ εμεγέξζεσλ πνπ ζπλέβαηλαλ ζηα ππφινηπα αξαβηθά θξάηε, ν Καληάθη θαηαδίθαδε δεκφζηα ηα θηλήκαηα δηακαξηπξίαο πνπ
80Βι. φ.π. Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο» 81Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 8 82Βι. ζην ίδην, ζζ. 11
23
είραλ νδεγήζεη ζηελ αλαηξνπή ηνπ Ben Ali ζηελ Σπλεζία θαη ηνπ Μνπκπάξαθ ζηελ Αίγππην83.
Κέληξν ησλ εμειίμεσλ ήηαλ ε πφιε Benghazi. ηελ καδηθή δηαδήισζε πνπ έγηλε εθεί εμαηηίαο ηεο ζχιιεςεο ηνπ δηθεγφξνπ Terbil, απηφ πνπ μεθίλεζε σο αληίδξαζε ηεο αζηπλνκίαο κε ηε ρξήζε πιαζηηθψλ ζθαηξψλ θαηέιεμε ζε ππξνβνιηζκνχο θαηά ησλ δηαδεισηψλ, ζθνηψλνληαο θαη ηξαπκαηίδνληαο πνιινχο απφ απηνχο. Σν ζθεληθφ επαλαιήθζεθε θαη ζε άιιεο πφιεηο ηεο Ληβχεο. Χζηφζν αληί λα απνζαξξχλεη ηνπο δηαδεισηέο, αληίζεηα, ηνπο εμαγξίσλε θαη ηνπο έθαλε λα επηκέλνπλ ζηνλ αγψλα θαηά ηνπ θαζεζηψηνο αθφκε πεξηζζφηεξν 84.
Σηο δηακαξηπξίεο ππξνδφηεζε αθφκε πεξηζζφηεξε ε ζχιιεςε ηνπ γλσζηνχ ζπγγξαθέα θαη αθηηβηζηή γηα ηηο πνιηηηθέο ειεπζεξίεο, Σδακάι αι-Υαηδί. Δλ ησ κεηαμχ νη εμεγεξζέληεο βξήθαλ ηελ πνιηηηθή εθπξνζψπεζε ηνπο ζην Δζληθφ Μεηαβαηηθφ πκβνχιην πνπ ηδξχζεθε ζηα ηέιε Φιεβάξε, 2011. Ο Gaddafi ρξεζηκνπνίεζε ηα ΜΜΔ γηα λα πξνβάιιεη κηα εηθφλα θηιηθά πξνζθείκελε πξνο απηφλ θαη λα πεξάζεη κελχκαηα θαηά ησλ ΗΠΑ θαη ησλ δπηηθψλ ζπκκάρσλ ηνπο. Οη δηαδειψζεηο άξρηζαλ λα εμαπιψλνληαη ξαγδαία ζε δηάθνξεο πφιεηο ηεο Ληβχεο θαη ε ζηάζε ηνπ πξνέδξνπ απέλαληη ηνπο λα γίλεηαη πην βίαηε. Η θαηάζηαζε άξρηζε λα επηδεηλψλεηαη θη άιιν φηαλ δηαδεισηέο έπεθηαλ λεθξνί απφ ππξά αγλψζησλ. Όζν νη εμεγέξζεηο επέκελαλ ηφζν ν Gaddafi ζθιήξαηλε ηε ζηάζε ηνπ, δειψλνληαο ζηα ΜΜΔ φηη δελ είλαη δηαηεζεηκέλνο λα παξαδψζεη ηελ εμνπζία θαη απεηιψληαο ηα θξάηε ηεο Γχζεο ζε πεξίπησζε πνπ επέκβνπλ85.
Οη πξψηεο δηακαξηπξίεο ζηελ Benghazi μεθίλεζαλ ζηηο 13 Ιαλνπαξίνπ. Ο πιεζπζκφο ηεο πφιεο πξνβιεκάηηδε αλέθαζελ ηνλ Καληάθη, ν νπνίνο ηνπο ζεσξνχζε σο ζχιαθα αληηθαζεζησηηθψλ ηδενινγηψλ. Παξά ηελ νηθνλνκηθή επεκεξία ηεο Ληβχεο ράξε ζηα θνηηάζκαηα πεηξειαίνπ, θαηά ηα ρξφληα δηαθπβέξλεζεο ηνπ Καληάθη ε Benghazi παξέκεηλε ζηάζηκε, κε ηε θηψρεηα λα ηαιαλίδεη ηνπο θαηνίθνπο ηεο, ηελ αλεξγία λα
83Βι. ζην ίδην, ζζ. 55 84Βι. ζην ίδην, ζζ. 11 85 Διεπζεξνηππία, «Αληίζηξνθε κέηξεζε γηα ζηξαηησηηθή δξάζε ελαληίνλ ηνπ Καληάθη», 19/03/2011. Γηαζέζηκν απφ:
24
θπξηαξρεί ζηα ζηξψκαηα ηεο θνηλσλίαο θαη ηηο πξννπηηθέο γηα ηελ βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ζρεδφλ αλχπαξθηεο86.
Η αξρηθή αληίδξαζε ηνπ Καληάθη ήηαλ λα θπιαθίζεη πνιινχο απφ ηνπο πνιηηηθνχο αληηπάινπο θαη εθπξνζψπνπο ηνπ αληηθαζεζησηηθνχ θηλήκαηνο ζηελ πφιε απηή. ε κηα πξνζπάζεηα λα θαηεπλάζεη ηα πλεχκαηα ν Λίβπνο πξφεδξνο, ζηηο 17 Ιαλνπαξίνπ, δηά ζηφκαηνο ηνπ γηνχ ηνπ, Saadi Gaddafi, ππνζρέζεθε ζηνπο θαηνίθνπο ηεο Benghazi φηη ζα θξφληηδε γηα ηε βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ησλ ππνδνκψλ ηεο πφιεο. Χζηφζν ε ζχιιεςε ηνπ αθηηβηζηή δηθεγφξνπ Fathi Terbil ηελ πξνεγνχκελε εκέξα είρε ήδε θηλεηνπνηήζεη καδηθέο δηαδειψζεηο ζε άιιεο πφιεηο. Οη ζάλαηνη θαη ηξαπκαηηζκνί ησλ δηαδεισηψλ ζηηο πφιεηο Tobruk θαη Al Beida πξνεηθφληδαλ ηελ βίαηε ηξνπή ησλ εμειίμεσλ87.
Όληαο ε κεγαιχηεξε πφιε ηεο Κπξελατθήο, νη εμεγέξζεηο πνπ είραλ αθεηεξία ηελ Benghazi, έκεηλαλ γλσζηέο σο ε Δμέγεξζε ηεο Κπξήλεο. Οη θάηνηθνη ηεο πφιεο εκθνξνχληαλ απφ έλα έληνλν αίζζεκα εζληθήο ππεξεθάλεηαο εμαηηίαο ηνπ φηη απνηέιεζε ην ηζηνξηθφ θέληξν ηνπ εζληθνχ ήξσα Omar Mukhtar, πνπ πξσηνζηάηεζε ζηνλ αληί- απνηθηαθφ αγψλα θαηά ησλ Ιηαιψλ ζηηο αξρέο ηνπ 1920. Η αληηθαζεζησηηθή ζηάζε ησλ θαηνίθσλ άζθεζε επηξξνή ζηελ αληίδξαζε θαηά ηνπ θαζεζηψηνο θαη άιισλ πεξηθεξεηαθψλ πφιεσλ ηεο βφξεην-αλαηνιηθήο Ληβχεο φπνπ νη ζπλζήθεο δηαβίσζεο ήηαλ άζιηεο. Οη δηακαξηπξίεο θαη νη νδνκαρίεο ησλ θαηνίθσλ πφιεσλ φπσο ε Benghazi, Derna θαη Bani Walid, φπσο ζα δνχκε αξγφηεξα, ήηαλ θάηη παξαπάλσ απφ ηελ έκπξαθηε έθθξαζε ηεο δπζαξέζθεηαο αλζξψπσλ πνπ δνχζαλ ζε άζιηεο ζπλζήθεο88.
Η απφθαζε ηνπ Καληάθη λα θαηαζηείιεη ηηο δηαδειψζεηο ρξεζηκνπνηψληαο ηηο δπλάκεηο ηνπ ζηξαηνχ πξνθάιεζε πξαγκαηηθφ ράνο. Σν πξσί ηεο 17εο Φεβξνπαξίνπ, νη «ππνζρέζεηο» γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Benghazi ζπλνδεχζεθαλ απφ ηελ απνζηνιή ζσξαθηζκέλσλ ζηξαηησηηθψλ νρεκάησλ θαη κηζζνθφξσλ απφ ην Αθξηθαληθφ Σζαλη ζηνπο δξφκνπο ηεο πφιεο. Οη θαζεζησηηθέο δπλάκεηο άλνημαλ ππξ θαηά ησλ δηαδεισηψλ. Σα γεγνλφηα πνπ εθηπιίρζεθαλ ζηηο κέξεο πνπ αθνινχζεζαλ κεηέηξεςαλ
86Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 53 87Βι. ζην ίδην, ζζ. 58 88Βι. ζην ίδην, ζζ. 54
25
ηελ Benghazi ζην θέληξν κηαο εκθχιηαο ζχξξαμεο ε νπνία ήδε ζηηο ηξεηο πξψηεο κέξεο αξηζκνχζε πεξίπνπ δχν ρηιηάδεο ηξαπκαηίεο θαη εθαηφλ δέθα λεθξνχο89.
Θεσξείηαη πσο γηα ηελ έθβαζε αιιά θαη ηελ έθηαζε πνπ έιαβαλ νη εμεγέξζεηο ζηε Ληβχε, ζε αληίζεζε κε Σπλεζία θαη Αίγππην, ζεκαληηθφ ξφιν έπαημε έλα ζπκβάλ ηελ πξψηε εκέξα ησλ εμεγέξζεσλ ζηελ Benghazi. Έλαο απφ ηνπο δηαδεισηέο θαηεχζπλε ην θνξηεγφ πνπ νδεγνχζε θαη ην νπνίν ήηαλ γεκάην κε εθξεθηηθά πάλσ ζην θηίξην ηεο βάζεο φπνπ θπιάζζνληαλ κεγάιν κέξνο ζηξαηησηηθνχ εμνπιηζκνχ. Η πξφζβαζε ησλ δηαδεισηψλ ζε φπια θαη ππξνκαρηθά κεηέηξεςε ηηο εμεγέξζεηο ζηηο πην αηκαηεξέο απφ νπνπδήπνηε αιινχ εθηπιίρζεθε ε Αξαβηθή Άλνημε. Ήηαλ ε πξψηε θνξά πνπ ν αγψλαο ησλ εμεγεξζέλησλ έγηλε έλνπινο. ε Αίγππην θαη Σπλεζία, ακθφηεξνη Μνπκπάξαθ θαη Ben Ali, έρνληαο γλψζε ηεο νπδεηεξφηεηαο ηνπ ζηξαηνχ, νπηζζνρψξεζαλ ππφ ην βάξνο ησλ γεγνλφησλ. ηε Ληβχε σζηφζν ν ζηξαηφο ήηαλ ζην πιεπξφ ηνπ θαζεζηψηνο. Απηφ, ζε ζπλδπαζκφ κε ην γεγνλφο πσο νη αληηθαζεζησηηθνί απέθηεζαλ πξφζβαζε ζε φπια θαη ππξνκαρηθά, εμέιημε ζηελ νπνία πηζαλνινγείηαη πσο ζπλέβαιαλ θαη θάπνηνη ζηξαηησηηθνί πνπ απνζηάηεζαλ, θαηέζηεζαλ ηελ εκθχιηα δηακάρε αλαπφδξαζηε εμέιημε90.
Οη απνζηαζίεο ησλ ζηξαηησηηθψλ απνηέιεζαλ γεγνλφο κε ραξαθηεξηζηηθφηεξε ηελ πεξίπησζε δχν πηιφησλ καρεηηθψλ αεξνζθαθψλ νη νπνίνη κε πξνζσπηθή ηνπο πξσηνβνπιία θαη αςεθψληαο ηηο δηαηαγέο ηνπ πξνέδξνπ, πξνζγείσζαλ ζηηο 21 Φεβξνπαξίνπ ηα αεξνζθάθε ηνπο ζηε Μάιηα. Αξγφηεξα ηζρπξίζηεθαλ φηη αξλήζεθαλ λα αθνινπζήζνπλ ηηο εληνιέο ηνπ Καληάθη γηα βνκβαξδηζκφ ησλ δηαδεισηψλ91.
Γξήγνξα νη έλνπιεο ζπξξάμεηο εμαπιψζεθαλ θαη ζε άιιεο πφιεηο ηεο Ληβχεο. Πνιχ ζχληνκα, νη εμεγεξζέληεο θαηέιαβαλ ηελ Misrata, ηξίηε κεγαιχηεξε πφιε. Μεηά απφ εληνιή ηνπ Καληάθη ν ζηξαηφο πεξηθχθισζε ηελ πφιε ρξεζηκνπνηψληαο βαξέα ππξά. Πνιιέο απφ ηηο βαζηθέο ππνδνκέο ηεο πφιεο, θαηνηθίεο θαη ρψξνη εξγαζίαο θαηαζηξάθεθαλ. Γηα κήλεο ε Misrata απνηέιεζε πεδίν καρψλ κεηαμχ αληηθαζεζησηηθψλ
89Βι. ην ίδην, ζζ. 58 90Βι. φ.π. Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 60 91Βι. ζην ίδην, ζζ. 61
26
θαη δπλάκεσλ ηνπ ζηξαηνχ92. Οη ππνζηεξηθηέο ηνπ Καληάθη δελ βαζίδνληαλ ζε ηζρπξέο ζπκκαρίεο κεηαμχ ηνπο, γεγνλφο πνπ έθαλε πην εχθνιν ην έξγν ησλ αληηθαζεζησηηθψλ93. ηαδηαθά, θαη κε ηε ζπκβνιή ησλ δπλάκεσλ ηνπ ΝΑΣΟ, ην απνηέιεζκα ηεο εκθχιηαο ζχξξαμεο ήηαλ ν ηεξκαηηζκφο ηεο 42ρξνλεο απνιπηαξρίαο πνπ είρε επηβάιιεη ν Καληάθη, θαη ε αλάδεημε ελφο θαηαθεξκαηηζκέλνπ θαη αβέβαηνπ πνιηηηθφ-θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο 94.
εκαληηθφ ζηνηρείν γηα ηηο έλνπιεο ζπξξάμεηο πνπ έιαβαλ ρψξα ήηαλ ινηπφλ ε δξάζε δπλάκεσλ, νη νπνίεο εθπξνζσπνχληαλ απφ δηάθνξνπο θχιαξρνπο θαη πνιέκαξρνπο ηεο αλαηνιηθήο Ληβχεο, θαη νη νπνίνη επηζπκνχζαλ δηαθαψο ηελ επηζηξνθή ζε κηα θξαηηθή θαηάζηαζε ραιαξήο νκνζπνλδίαο, παξφκνηαο κε εθείλε πνπ επηθξαηνχζε κέρξη ην 196995.
ε ζξεζθεπηηθφ επίπεδν, ζεκαληηθφο παξάγνληαο γηα ηελ εθδήισζε αληηθαζεζησηηθψλ αληηδξάζεσλ, ήηαλ ζηελ νπζία ν βίαηνο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ην θαζεζηψο αληηκεηψπηδε θνηλφηεηεο κε δηαθνξεηηθή ηδενινγία, φπσο ηνπο Ιζιακηζηέο. Απηέο νη νκάδεο είραλ αλαπηχμεη έληνλε παξνπζία θαη θηλεηηθφηεηα ζηηο αλαηνιηθέο πεξηθέξεηεο ηεο Ληβχεο, θαιιηεξγψληαο ζηελνχο επαγγεικαηηθνχο δεζκνχο κε πεξηθεξεηαθέο θαη δηάθνξεο θπιεηηθέο νκάδεο πνπ ππήξραλ ζε απηέο ηηο πεξηνρέο. ηαδηαθά, γχξσ απφ απηνχο ηνπο κηθξνχο ππξήλεο ζπζπεηξψζεθαλ φινη εθείλνη πνπ γηα δηάθνξνπο ιφγνπο, θπιεηηθνχο, πεξηθεξεηαθνχο, ηδενινγηθνχο, έβιεπαλ κε ζεηηθφ κάηη ηελ αλαηξνπή ηνπ θαζεζηψηνο Καληάθη96.
Οη εμεγέξζεηο αληαλαθινχζαλ ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ αλάκεζα ζε δηάθνξεο θπιέο θαη ηνλ αληαγσληζκφ αλάκεζα ζε ηνπηθά ζπκθέξνληα. ε αληίζεζε κε ηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, φπνπ πξνεγήζεθαλ ρξνληθά νη δηακαξηπξίεο, ζηε Ληβχε νη δηακαξηπξίεο δελ πξαγκαηνπνηήζεθαλ απφ αλζξψπνπο λένπο ζε ειηθία, θαιά κνξθσκέλνπο πνπ
92Βι. ζην ίδην, ζζ. 60 93Βι. φ.π. Ogbonnaya, U. M. «Arab Spring in Tunisia, Egypt and Libya: A comparative analysis of causes and determinants» 94Βι. φ.π. Ozekin, M. K. &Akkas, H. H. «An empirical look to the Arab Spring: Causes and consequences» 95 Βι. φ.π. Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε», ζζ. 52 96Βι. φ.π. Ogbonnaya, U. M. «Arab Spring in Tunisia, Egypt and Libya: A comparative analysis of causes and determinants»
27
πξνέξρνληαλ απφ ηα κεζαία ζηξψκαηα ηεο θνηλσλίαο 97 . Η πιεηνλφηεηα ηνπ Λίβπνπ πιεζπζκνχ ζπληεξνχληαλ ζηελ νπζία κε ηνπο θαθνπιεξσκέλνπο κηζζνχο ελφο θησρνχ δεκνζίνπ ηνκέα θαη κέζα απφ πεληρξέο επηδνηήζεηο. Η αλεξγία επεξέαδε ζε κεγάιν πνζνζηφ ηηο λεαξέο ειηθίεο. ε αληίζεζε κε ηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, ζηε Ληβχε δελ ππήξμαλ νξγαλσκέλα θηλήκαηα νχηε θάπνηα νξγαλσκέλε αληηπνιίηεπζε πνπ λα παίδνπλ ην ξφιν ησλ αληίξξνπσλ δπλάκεσλ. Δλψ ζε εθείλα ηα Αξαβηθά θξάηε αθφκε θαη ηα ζπλδηθάηα θαη ηα εξγαηηθά θηλήκαηα ζπλέβαιαλ ζηελ ελίζρπζε ηεο πίεζεο πνπ αζθήζεθε ζηνλ Ben Ali θαη ζηνλ Mubarak αληίζηνηρα, ζηηο εμεγέξζεηο ηεο Ληβχεο δελ ζπλέβε θάηη ηέηνην98.
Μηα αθφκε ζεκειηψδεο δηαθνξά ππήξμε ε παληειήο απνπζία ζεζκψλ ηθαλψλ λα δηαρεηξηζηνχλ ηελ θξίζε. ηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην, εηδηθά ν ζηξαηφο έπαημε κεγάιν ξφιν γηα ηελ αλαηξνπή ησλ θαζεζηψησλ. ηε Ληβχε, φηαλ μέζπαζαλ νη εμεγέξζεηο, νη ζεζκνί ηνπ θαζεζηψηνο θπξηνιεθηηθά δηαζπάζηεθαλ. Ο ζηξαηφο ζπζπεηξψζεθε γχξσ απφ ηνλ Καληάθη, ελψ δηπισκάηεο, αλψηεξνη αμησκαηηθνί θαη ππνπξγνί ζπζπεηξψζεθαλ γχξσ απφ ηνπο εμεγεξζέληεο ζην λνηηαλαηνιηθφ ηκήκα ηεο Ληβχεο. Γχν βαζηθνί ιφγνη πξνηείλνληαη γηα ηελ «απνζχλζεζε» πνπ ππέζηεζαλ νη θξαηηθνί ζεζκνί ηεο Ληβχεο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εμεγέξζεσλ: α) ε παξνπζία δηάθνξσλ θπιψλ, β) ε αδπλακία ησλ ίδησλ ησλ ζεζκψλ. Ο Καληάθη είρε θξνληίζεη λα απνδπλακψζεη ζπλεηδεηά φινπο ηνπο ζεζκνχο, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ ζηξαηνχ, έρνληαο γλψζε ηεο παξάδνζεο πνπ είρε ν ζηξαηφο ζηα αξαβηθά θξάηε γηα ηελ εθδήισζε πξαμηθνπεκάησλ. Ο Λίβπνο πξφεδξνο είρε θξνληίζεη λα επηβάιιεη έλα ζχζηεκα θεληξηθήο εμνπζίαο, ηελ νπνία έιεγρε κέζσ ελφο αλεπίζεκνπ δηθηχνπ αλζξψπσλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηελ νηθνγέλεηα ηνπ, ηελ δηθή ηνπ θπιή (ηελ ιεγφκελε Qadhadhfa) φπσο θαη απφ άιιεο δχν θπιέο θηιηθά πξνζθείκελεο ζην πξφζσπν ηνπ, ηελ Warfalla θαη ηελ Magarha99.
χκθσλα κε ηνλ Lacher, ην λα εξκελεχζεη θάπνηνο ηελ εκθχιηα ζχξξαμε ζηε Ληβχε κφλν κε φξνπο θπιεηηθψλ δηαθνξψλ απνηειεί ππεξαπινχζηεπζε, ε νπνία κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ εζθαικέλε εξκελεία ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο σο έλαλ εκθχιην πφιεκν
97Lacher, W. «Families, tribes and cities in the Libyan Revolution», Middle East Policy Council, Winter 2011, Volume XVIII, Number 4 98Βι. ζην ίδην 99Βι. ζην ίδην
28
κεηαμχ θπιψλ . Παξφια απηά νη θπιεηηθέο ζπκκαρίεο έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηελ έθβαζε ησλ εμεγέξζεσλ. Πνιιέο απφ ηηο πεξηπηψζεηο απνζηαζίαο αλψηαησλ αμησκαηηθψλ απφ ην θαζεζηψο ηνπ Καληάθη πνπ πήξαλ ην κέξνο ησλ εμεγεξζέλησλ, αληαλαθινχζαλ ηελ απφθαζε ησλ θπιψλ απ‟ φπνπ πξνέξρνληαλ θαη ηελ δηάζεζε λα αληηζηαζνχλ ζηελ θαηαπίεζε πνπ πθίζηαλην 100 . Δπηπιένλ, φηαλ νη εμεγέξζεηο εθδειψζεθαλ κε αθεηεξία ηελ Κπξελατθή, ν ζηξαηφο δηράζηεθε. ε εθείλε ηελ πεξηθεξεηαθή πεξηνρή ηεο αλαηνιηθήο Ληβχεο ν ζηξαηφο ηάρζεθε κε ην κέξνο ησλ εμεγεξζέλησλ101.
Πξψηεο απφ ηηο θπιέο πνπ δηαδξακάηηζαλ απηφ ην ξφιν ήηαλ ηνπνζεηεκέλεο ζηελ επξχηεξε λνηηαλαηνιηθή πεξηθέξεηα ηεο Ληβχεο, φπσο νη Barasa, Awagir θαη ε θπιή Obeidat, απφ ηελ νπνία πξνέξρνληαλ ν Τπνπξγφο Δζσηεξηθψλ, Abdelfattah Younes. Ιζηνξηθά, νη θπιέο απηέο απνιάκβαλαλ θάπνηα πξνλφκηα ζηελ πεξηνρή εθείλε. Όηαλ είδαλ φηη ηα ζπκθέξνληα ηνπο απεηινχληαλ απφ ην θαζεζηψο ηνπ Καληάθη, άξρηζαλ λα αληηδξνχλ κε πνηθίινπο ηξφπνπο. Ο είρεο Farajal-Zway, εγέηεο ηεο θπιήο Zuwayya, απείιεζε φηη ζα παχζεη ηελ παξαγσγή πεηξειαίνπ ζηελ πεξηνρή ηνπ εάλ δε ζηακαηνχζε ε θαηαπίεζε πνπ επέβαιε ην θαζεζηψο. Η θπιή ησλ Berbers πνπ ήηαλ εγθαηεζηεκέλνη ζηα ιεγφκελα Γςηικά Βοςνά ηεο αλαηνιηθήο Ληβχεο, γξήγνξα ηάρζεθαλ κε ην κέξνο ησλ εμεγεξζέλησλ δηαδξακαηίδνληαο κάιηζηα ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ δηακφξθσζε ηνπ έλνπινπ ραξαθηήξα ησλ εμεγέξζεσλ. Με ηε ζεηξά ηνπο, ε εζλνηηθή κεηνλνηηθή νκάδα ησλ Tubu βηψλνληαο γηα ρξφληα ηελ πνιηηηζκηθή θαη πνιηηηθή πεξηζσξηνπνίεζε ηνπ θαζεζηψηνο βξήθε αθνξκή λα ζπζπεηξσζεί γχξσ απφ ηνπο εμεγεξζέληεο102.
Οη δηάθνξεο θπιέο ζηε Ληβχε είραλ θαηαθέξεη λα απνθηήζνπλ πνιηηηθή εθπξνζψπεζε κέζσ ηεο ζέζπηζεο ησλ ιεγφκελσλ Popular Social Committees θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1990. Η ζηαδηαθή νξγάλσζε ησλ ππφινηπσλ ζεζκψλ, ε αζηηθνπνίεζε θαη ε αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο ελίζρπζαλ, αληί λα απνδπλακψζνπλ, ην ξφιν θαη ηελ επηξξνή ηνπο. Ο θαηαθεξκαηηζκέλνο ραξαθηήξαο ηνπ Ληβπθνχ θξάηνπο πξνζέθεξε ην θαηάιιειν έδαθνο γηα ηελ επηβίσζε ηνπο. Καηά ηα ρξφληα ηεο Ιηαιηθήο απνηθηνθξαηίαο (1911-1931) νη
100Βι. ην ίδην 101 Jeeb, M «The Arab Spring: Libya‟s second revolution», Lesch & Haas, (ed.), «The Arab Spring: Change and resistance in Middle East», Colorado :Westview Press, 2013, ζζ. 71 102Βι. φ.π. Lacher, W. «Families, tribes and cities in the Libyan Revolution»
29
δηάθνξεο θπιέο θαηάθεξαλ λα αλαδεηρζνχλ ζε ζεκαληηθέο ζηξαηησηηθέο θαη πνιηηηθέο δπλάκεηο 103.
Η ζρέζε ηνπ Καληάθη κε ηηο θπιέο ήηαλ νμχκσξε. Παξφιν πνπ ν Καληάθη επηρείξεζε λα ηηο δηαηεξήζεη ζην πεξηζψξην, ρξεηάδνληαλ ηε ζηήξημε ηνπο γηα λα απνδπλακψζεη ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο. Η δηακφξθσζε ηεο Ληβχεο ζε κηα ηζρπξή νηθνλνκία βαζηζκέλε ζηελ παξαγσγή πεηξειαίνπ επέηξεςε ηελ ελδπλάκσζε ησλ πειαηεηαθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ θπιψλ θαη ηνπ θαζεζηψηνο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη κεηά ε αχμεζε ησλ ξπζκψλ αζηηθνπνίεζεο, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ελίζρπζε ην ξφιν ησλ θπιψλ, φπσο ησλ Warfalla, πνπ ήηαλ θηιηθά πξνζθείκελεο ζην θαζεζηψο, θαη ηεο Qadhadhfa, απφ φπνπ άλεθε ν Καληάθη, θαη ζε άιιεο πεξηπηψζεηο ηηο απνδπλάκσζε, φπσο απηέο ησλ πεξηνρψλ Benghazi θαη Misrata104.
Η 42ρξνλε κνλνπψιεζε ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Καληάθη θαη ηελ νηθνγέλεηα ηνπ, δπζαξεζηνχζε ηηο ππφινηπεο θπιέο πνπ έβιεπαλ, καδί κε ηελ εμνπζία θαη ην ζεζαπξνθπιάθην ηνπ, λα απμάλεηαη θαη ε θαηαπίεζε πνπ ηηο επέβαιιε κέζσ ελφο ζηξαηνθξαηνχκελνπ θαζεζηψηνο κε πξφθαζε ηελ πξνζηαζία ησλ εζληθψλ ζπκθεξφλησλ απφ ηηο μέλεο δπλάκεηο105.
Η ζηξαηησηηθή δχλακε ησλ αληηθαζεζησηηθψλ ζεκαηνδνηνχζε έλαλ εληειψο δηαθνξεηηθφ ραξαθηήξα ησλ εμεγέξζεσλ ζηελ Ληβχε ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα Αξαβηθά θξάηε. Γηα θάπνηνπο αλαιπηέο, ν εμνπιηζκφο ησλ εμεγεξζέλησλ ζε ζπλδπαζκφ κε ην γεγνλφο φηη απέλαληη ηνπο είραλ λα αληηκεησπίζνπλ έλα βίαην θαζεζηψο ππνζηεξηδφκελν απφ ην ζηξαηφ, αλαπφθεπθηα ζα νδεγνχζε ζε θιηκάθσζε ηεο εκθχιηαο ζχξξαμεο. Απφ ηε ζηηγκή πνπ θαη νη δχν πιεπξέο είραλ φπια δελ κπνξνχζαλ παξά λα εληείλνπλ ηηο επηζέζεηο ν έλαο ελαληίνλ ηνπ άιινπ. Μηα ελδερφκελε θιηκάθσζε αλεζπρνχζε ηηο μέλεο δπλάκεηο θαη εηδηθά ηηο ΗΠΑ γηα κηα πηζαλή επέθηαζε ησλ ζπξξάμεσλ εθηφο πεξηθεξεηαθνχ επηπέδνπ ηεο Ληβχεο. Κάηη ηέηνην ζα απνζηαζεξνπνηνχζε ηηο
103Βι. ζην ίδην 104Βι. ζην ίδην 105Cockburn, R. «The Arab Spring reported and misreported: foreign intervention in Libya and the last days of Gaddafi», Wednesday, 20 April 2016. Γηαζέζηκν απφ:
30
γεσπνιηηηθέο ηζνξξνπίεο θαη πηζαλφλ θαη ηα ζπκθέξνληα ησλ δπηηθψλ δπλάκεσλ. Τπφ ην πξίζκα ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο εκθχιηαο ζχξξαμεο, νη μέλεο δπλάκεηο είραλ θάζε ιφγν λα απαληήζνπλ ζηνπο εμεγεξζέληεο πνπ θαινχζαλ γηα ηε ζπλδξνκή ηνπο θαηά ησλ δπλάκεσλ ηνπ Καληάθη106.
ηηο 17 Φεβξνπαξίνπ ζπγθιήζεθε ζπλάληεζε ηνπ πκβνπιίνπ Αζθαιείαο ηνπ ΟΗΔ. Η απφθαζε ήηαλ λα επηβιεζεί δψλε απαγφξεπζεο πηήζεσλ πάλσ απφ ηελ Ληβχε, εκπνδίδνληαο ηελ απνγείσζε θάζε Ληβπθνχ αεξνζθάθνπο107. Μεηά απφ ην ςήθηζκα ηνπ πκβνπιίνπ, απνθαζίζηεθε φηη θάζε κέηξν πξέπεη λα ιεθζεί ψζηε λα πξνζηαηεπηεί ν ιαφο ηεο Ληβχεο απφ ηηο ελέξγεηεο ηνπ Gaddafi108. ΗΠΑ θαη ΝΑΣΟ έρνληαο σο βάζε ηελ εκπεηξία ηνπο απφ ηελ ζηξαηησηηθή ηνπο επέκβαζε ζηνλ πφιεκν κε ην Ιξάθ ην 2003, έζεζαλ ηέζζεξηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο νη νπνίεο έπξεπε λα ηθαλνπνηεζνχλ ψζηε λα επέκβνπλ ζηελ εκθχιηα ζχξξαμε ηεο Ληβχεο: α) ηα ηνπηθά αηηήκαηα γηα παξέκβαζε, β) ηελ πεξηθεξεηαθή λνκηκφηεηα, γ) ηε λνκηθή λνκηκφηεηα, δ) έλαλ πνιπκεξέο ζπλαζπηζκφ πνπ ζα επσκηζηεί ην βάξνο ησλ επηζέζεσλ. ρεδφλ φιεο νη θπιέο πνπ ζπζπεηξψζεθαλ θαηά ηνπ Καληάθη έδξεπαλ ζε πφιεηο (φπσο νη Benghazi, Zawiya, Zuara, Derna, θ.α.) φπνπ ην 80-90% ηνπ πιεζπζκνχ άλεθε ζην αληηθαζεζησηηθφ ζηξαηφπεδν. πλεπψο κπνξνχκε λα έρνπκε κηα εηθφλα ηνπ ξφινπ πνπ έπαημαλ ηα ηνπηθά αηηήκαηα ψζηε λα κπνξέζνπλ νη δπλάκεηο ηεο Γχζεο λα λνκηκνπνηήζνπλ ηελ επέκβαζε ηνπο109.
Οη ΗΠΑ, κε δηάγγεικα ηνπ πξνέδξνπ Μπαξάθ Οκπάκα, δήισζαλ απνθαζηζκέλεο λα επέκβνπλ σο «κέινο ελφο δηεζλνχο ζπλαζπηζκνχ» κε ζθνπφ «ηελ πξνζηαζία ησλ πνιηηψλ» απνθιείνληαο ην ελδερφκελν ρξεζηκνπνίεζεο ρεξζαίσλ δπλάκεσλ. Απαίηεζαλ απφ ηνλ Gaddafi λα απνζχξεη ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ απφ δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο Ληβχεο, απνθαζηζηψληαο ηελ παξνρή λεξνχ θαη ελέξγεηαο ζηνπ πιεζπζκνχο απηνχο, απεηιψληαο φηη ζα πξνρσξήζνπλ ζηε ιήςε ζηξαηησηηθήο δξάζεο. Όζν ζπλέβαηλαλ απηά, νη δπλάκεηο
106Dove, F. Mahdi, K. Bennis, F. «How has military intervention in Libya shaped the Arab Spring?» 14 April 2011. Γηαζέζηκν απφ:
31
ηνπ ΝΑΣΟ άξρηζαλ λα αλαπηχζζνληαη ζηε Μεζφγεην έρνληαο ηελ ζηήξημε ηεο πνιεκηθήο αεξνπνξίαο ηεο Βξεηαλίαο, ηεο Γαλίαο θαη ηνπ Καλαδά. Παξάιιεια, ε Γαιιία, Ιζπαλία θαη Ιηαιία, παξαρψξεζαλ ηηο ζηξαηησηηθέο θαη αεξνπνξηθέο ηνπο βάζεηο γηα ηε ζηήξημε ησλ ελαέξησλ επηζέζεσλ. ε πεξηθεξεηαθφ επίπεδν, ε ανπδηθή Αξαβία, ηα Ηλσκέλα Αξαβηθά Δκηξάηα, ην Καηάξ θαη ε Ινξδαλία, δήισλαλ πσο ήηαλ απνθαζηζκέλνη λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο θαηά ηνπ Gaddafi110.
Πξνο ζηήξημε ησλ δπηηθψλ επεκβάζεσλ ήξζε ε απφθαζε ηoπ Αξαβηθνχ πλδέζκνπ, ελφο νξγαληζκνχ πνιηηηθήο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ αξθεηψλ αξαβηθψλ θξαηψλ, λα εκπνδίζεη ηελ πξνζέγγηζε νπνηνλδήπνηε πινίσλ ζηα ιηκάληα ηεο Ληβχεο, ππφ ηελ ππνςία φηη κπνξεί λα κεηαθέξνπλ φπια πξννξηζκέλα γηα ηηο δπλάκεηο ηνπ Καληάθη. Μέζα ζηελ επφκελε εβδνκάδα νη δπλάκεηο ηνπ ΝΑΣΟ ελεπιάθεζαλ κε ηελ απφθαζε ηνπο λα ρξεζηκνπνηήζνπλ αεξνπνξηθέο δπλάκεηο γηα λα βάιινπλ θαηά ησλ Λίβπσλ ζηξαηεπκάησλ πνπ βξίζθνληαλ ζην έδαθνο111.
Η παξέκβαζε ηνπ ΝΑΣΟ ζεσξείηαη φηη έπαημε θαηαιπηηθφ ξφιν ζηελ αλαηξνπή ηνπ Καληάθη. Η ελίζρπζε ησλ αληηθαζεζησηηθψλ κε φπια θαη ε παξάιιειε απνζηαζία πνπ ιάκβαλε ρψξα ζηηο ηάμεηο ηνπ Ληβπθνχ ζηξαηνχ, εμαζζελνχζε ζεκαληηθά ηε ζέζε φπνπ βξίζθνληαλ ν πξφεδξνο. Σνλ Ινχιην ηνπ 2011, νη αληηθαζεζησηηθνί ζε ζπλεξγαζία κε ην ΝΑΣΟ άξρηζαλ λα απεξγάδνληαη έλα ζρέδην γηα ηελ θαηάιεςε ηεο Σξίπνιεο. Η επίζεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο 21 Απγνχζηνπ κε ηελ ελαέξηα ππνζηήξημε ησλ αεξνζθαθψλ ηνπ ΝΑΣΟ. ηελ πφιε είραλ παξακείλεη ιίγνη ζηξαηηψηεο ελψ ν Καληάθη είρε θπγαδεπηεί. Μεηά απφ κέξεο, ε πηψζε ηνπ Καληάθη απνηέιεζε ηελ αηκαηεξή απφιεμε κηαο δξακαηηθήο αλαδήηεζεο πνπ έιαβε ρψξα ηνπο επφκελνπο δχν κήλεο ζηνπο δξφκνπο ηεο Sirte, φπνπ ππήξρε ε ππνςία πσο θξχβνληαλ. Μεηά απφ κηα χζηαηε πξνζπάζεηα ησλ πξνζσπηθψλ ζσκαηνθπιάθσλ ηνπ Καληάθη λα ηνλ θπγαδεχζνπλ απφ ηελ πφιε, νη αληάξηεο κε ηε ζπλδξνκή ησλ δπλάκεσλ ηνπ ΝΑΣΟ εληφπηζαλ ηνλ Λίβπν πξφεδξν ηελ ψξα ηεο δηαθπγήο ηνπο ζηελ έξεκν γχξσ απφ ηε Sirte, φπνπ θαη ζεσξείηαη πσο ηνλ εθηέιεζαλ επί ηφπνπ112.
110Βι. φ.π. Διεπζεξνηππία, «Αληίζηξνθε κέηξεζε γηα ζηξαηησηηθή δξάζε ελαληίνλ ηνπ Καληάθη» 111Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings», 2014, ζζ. 63 112Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings» , 2014
32
3.4 πξία
Σα πεξηζηαηηθά θαη νη εμεγέξζεηο πνπ έιαβαλ ρψξα ζηε πξία δελ έθηαζαλ ην βαζκφ ησλ αληηθαζεζησηηθψλ δηαδειψζεσλ ζηελ Αίγππην. Γηα απηφ ην ιφγν ζεσξείηαη πσο ε πεξίπησζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηε πξία έξρεηαη ζε αληίζεζε κε απηή ηεο Αηγχπηνπ. Η θνηλσλία ηεο πξίαο, κε φξνπο πνιηηηθνχο, έζλν-ζξεζθεπηηθνχο θαη πεξηθεξεηαθνχο είλαη αξθεηά αλνκνηνγελήο, εηδηθά ζε ζρέζε κε ηελ Αίγππην, επηδεηλψλνληαο έηζη ηηο ήδε ππάξρνπζεο δηαηξέζεηο113.
ηε πξία, νη θνηλσληθφ-πνιηηηθέο αδηθίεο ελζαξθψζεθαλ ζε νξηζηηθά πνιηηηθά αηηήκαηα ηα νπνία εθδειψζεθαλ κε ηέηνηα κνξθή θαη ζε ηέηνην βαζκφ πνπ ήηαλ ηθαλά γηα ηελ αλαηξνπή ηεο εμνπζίαο. Σν θαζεζηψο εθκεηαιιεχζεθε ηνπο έζλν-ζξεζθεπηηθνχο δηραζκνχο γηα λα ηξνθνδνηήζεη θφβνπο θαη λα ζπζπεηξψζεη κε ην κέξνο ηνπ ηηο δπλάκεηο αζθαιείαο πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηελ κεηνλφηεηα ησλ Αιανπηηψλ. Δπίζεο, εθκεηαιιεχηεθε ην γεγνλφο ηεο εθδήισζεο ησλ εμεγέξζεσλ ζηηο επαξρίεο γηα λα ηηο θαηαδηθάζεη σο «κεκνλσκέλα» πεξηζηαηηθά ηα νπνία έζεηαλ ζε θίλδπλν ηα ζπκθέξνληα ηεο πξσηεχνπζαο θαη επηπιένλ ρξεζηκνπνίεζεο θάπνηεο ζπνξαδηθέο πεξηπηψζεηο ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ελφο κηθξνχ κέξνπο ησλ δηαδειψζεσλ γηα λα ραξαθηεξίζεη ην θίλεκα ηεο εμέγεξζεο σο ηέηνην ζην ζχλνιν ηνπ114.
Η πεξίνδνο εμνπζίαο ηνπ Άζαλη ήηαλ ζπλδεδεκέλε κε ηελ άλνδν ελφο θαζεζηψηνο δηαθζνξάο πνπ ππνλφκεπε ηελ θνηλσληθή ζηαζεξφηεηα έρνληαο ηελ ππνζηήξημε ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο. Η πεξηζσξηνπνίεζε κηαο κεγάιεο κεξίδαο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ, νη βαζαληζκνί ησλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπ θαζεζηψηνο, ην ρακειφ βηνηηθφ επίπεδν ηνπ πιεζπζκνχ, ε θαηαπίεζε θαη ε θαηαζηνιή πνπ επέβαιιαλ νη ηνπηθέο αξρέο κηα απζαίξεηεο θεληξηθήο θπβέξλεζεο, φπσο θαη ηα κεγάια πνζνζηά αλεξγίαο, θαιιηεξγνχζαλ ην έδαθνο γηα ηελ αλάπηπμε αληηδξάζεσλ. Θεσξείηαη πσο νη δηακαξηπξίεο θάπνησλ λεαξψλ ζηελ πφιε Νηάξα, ζηα κέζα Μαξηίνπ ηνπ 2011, θαηά ηνπ
113Haddad, B. «Why Syria is not next… so far», in Haddad, B. Bsheer, R. Abu-Rish, Z. (ed.), «The dawn of Arab uprisings: End of an old order?». London: Pluto Press, 2012, ζζ. 208 114International Crisis Group. «Popular Protest in North Africa and the Middle East (VII): The Syrian regime‟s slow motion suicide», 13 July, 2011
33
θαζεζηψηνο Άζαλη ζεκαηνδφηεζαλ ηελ απαξρή ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηελ πξία. Η αληίδξαζε ηνπ θαζεζηψηνο Άζαλη απέλαληη ζηηο δηακαξηπξίεο ήηαλ βίαηε115.
Σα γεγνλφηα πνπ μεθίλεζαλ σο εμεγέξζεηο ηνλ Μάξηην ηνπ 2011 είραλ κεηαηξαπεί κέζα ζην 2012 ζε εκθχιηα ζχξξαμε. ηνλ εκθχιην πφιεκν ηεο πξίαο ην θαζεζηψο πξνρψξεζε ζε καδηθέο δνινθνλίεο θαη ε θαηάζηαζε θιηκαθψλνληαλ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν εμαηηίαο ηεο θαηαθεξκαηηζκέλεο έζλν-ζξεζθεπηηθήο ζχζηαζεο ηεο ζπξηαθήο θνηλσλίαο. Απφ ηε κηα πιεπξά νπιηζκέλεο νκάδεο πνπ αλήθαλ ζηελ θνηλφηεηα ησλ νπληηψλ θαη απφ ηελ άιιε νη ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο ησλ Αιανπηηψλ, πνπ ζην πιεπξφ ηνπ Άζαλη, είραλ δηαηαγέο λα θαηαζηείινπλ ηηο εμεγέξζεηο. Οη πιεηνλφηεηα πνπ απνηεινχλ νη νπλίηεο κάρνληαλ ελαληίνλ ζξεζθεπηηθψλ κεηνλνηήησλ πνπ ππνζηήξηδαλ ην θαζεζηψο Άζαλη, εηδηθά νη Αιανπίηεο θαη κηα κεξίδα Υξηζηηαλψλ116.
ηε πξία ε εκθχιηα ζχξξαμε έιαβε ηφζν κεγάιεο δηαζηάζεηο πνπ, ζχκθσλα κε θάπνηνπο αλαιπηέο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, απνηέιεζε ίζσο ηε κφλε πεξίπησζε αλάκεζα ζηα αξαβηθά θξάηε πνπ νη εμεγέξζεηο πξνθάιεζαλ ηφζν βαζηά πιήγκαηα ζην εζσηεξηθφ ηεο θνηλσλίαο. Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 2013 πάλσ απφ εθαηφ ρηιηάδεο χξηνη έραζαλ ηε δσή ηνπο θαη εθαηνκκχξηα άιινη αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο, γηα λα γιηηψζνπλ απφ ηε βία, βξίζθνληαο θαηαθχγην ζηηο γεηηνληθέο πεξηνρέο. Σελ ίδηα ρξνληά κάιηζηα έγηλε ιφγνο, ρσξίο λα εμαθξηβσζεί, φηη ην θαζεζηψο ηνπ Άζαλη πξνρψξεζε ζηε ρξήζε ρεκηθψλ φπισλ γηα λα θαηαζηείιεη ηηο δηαδειψζεηο117.
Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηα γεγνλφηα ησλ εμεγέξζεσλ ζηε πξία ην 2011 πξέπεη λα αλαηξέμνπκε ιίγα ρξφληα πξηλ θαη λα δνχκε πνην ήηαλ ην θνηλσληθφ-πνιηηηθφ πεξηβάιινλ θαηά ηε πεξίνδν δηαθπβέξλεζεο ηνπ Μπαζάξ αι Άζαλη. Απφ ην 2000, φπνπ θαη δηαδέρζεθε ηνλ παηέξα ηνπ ζηε δηαθπβέξλεζε ηεο πξίαο, ν Άζαλη εηζήγαγε έλα πξφγξακκα εθζπγρξνληζκνχ θαη νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Μέζα ζε κηα δεθαεηία ζρεδφλ ε βηνκεραλία εληζρχζεθε, ν ηξαπεδηθφο ηνκέαο είδε ηελ αλάδπζε ηδησηηθψλ νληνηήησλ θαη
115Βι. φ.π. Ogbonnaya, U. M. «Arab Spring in Tunisia, Egypt and Libya: A comparative analysis of causes and determinants» 116Brom, S. «The „Arab Spring‟ and external military intervention». Γηαζέζηκν απφ:
34
ζρεκαηίζηεθε ην ρξεκαηηζηήξην ηεο Γακαζθνχ. Χζηφζν, θαηά ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ, ην θαζεζηψο άξρηζε λα γίλεηαη αξθεηά επηθπιαθηηθφ έσο θαη ερζξηθφ απέλαληη ζηνπο πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο, πνπ ζε κεγάιν βαζκφ εθπξνζσπνχζε ε νπληηηθή Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα, ε νπνία απνζθνπνχζε ζηελ αλάδεημε ησλ ηζιακηζηηθψλ θξαηψλ. Πεξηνξηζκνί άξρηζαλ λα επηβάιινληαη θαη αξθεηά άηνκα άξρηζαλ λα ζπιιακβάλνληαη κε ηελ ππφλνηα φηη δηαηεξνχζαλ ζρέζεηο κε ηελ Αδειθφηεηα118.
Όηαλ μέζπαζαλ νη καδηθέο δηακαξηπξίεο ζηε πξία ην Μάξηην ηνπ 2011 κε αθνξκή ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ, ε αληίδξαζε ηνπ Άζαλη ήηαλ άκεζε θαη βίαηε119. ε ηνπηθφ/εζληθφ επίπεδν ην θαζεζηψο είρε ηελ ζηήξημε ησλ Δλφπισλ Γπλάκεσλ, παξά ηηο θάπνηεο πεξηπηψζεηο ζηξαηησηηθψλ πνπ πξνζρσξνχζαλ ζην ζηξαηφπεδν ησλ αληηθαζεζησηηθψλ. Οη δπλάκεηο ησλ αληηθαζεζησηηθψλ απνηεινχληαλ θπξίσο απφ νπλίηεο, νη νπνίνη είραλ ηελ ππνζηήξημε ησλ ΗΠΑ θαη ηεο Δπξψπεο. Η ζρεηηθά ραιαξή έσο θαη άλαξρε δφκεζε ησλ δπλάκεσλ απηψλ επέηξεςε ηελ παξείζθξεζε δηάθνξσλ αθξαίσλ ηζιακηζηηθψλ ζηνηρείσλ, φπσο θαη δηάθνξσλ θνληακεληαιηζηψλ θαη ηξνκνθξαηηθψλ νκάδσλ. Απηφο ν αθξαίνο εμηξεκηζκφο πνπ ραξαθηήξηδε ηνπο αληηθαζεζησηηθνχο είρε ζηξέςεη ηνπο κεηξηνπαζείο Μνπζνπικάλνπο, φπσο θαη αξθεηέο έζλν-ζξεζθεπηηθέο νκάδεο, ζην πιεπξφ ηνπ Άζαλη, ν νπνίνο ζε δηεζλέο επίπεδν, είρε ηε ζηήξημε ηεο Ρσζίαο, ηεο Κίλαο θαη ηνπ Ιξάλ. Μηα ελδερφκελε δηάζπαζε ηεο ελφηεηαο ηεο πξίαο ζα απνηεινχζε απεηιή γηα ηελ αζθάιεηα ηεο γχξσ πεξηνρήο. Ο θφβνο απηφο εληζρχνληαλ εηδηθά απφ ην γεγνλφο πσο ε πξία είρε ζηελ θαηνρή ηεο βηνινγηθά θαη ρεκηθά φπια, ηα νπνία κεηά απφ κηα ελδερφκελε πηψζε ηνπ Άζαλη ζα κπνξνχζαλ λα πεξηέιζνπλ ζηελ θαηνρή δηάθνξσλ αληηθαζεζησηηθψλ εμηξεκηζηηθψλ νκάδσλ120.
Σν Ιζιακηθφ ζηνηρείν είρε ηζρπξή παξνπζία ζηηο εμεγέξζεηο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηηο νπνίεο σζηφζν ζπκκεηείραλ θαη άιιεο κεηνλφηεηεο φπσο νη Ιζκαειίηεο ζηελ Salamiya θαη κέιε ηεο θνηλφηεηαο ησλ Γξνχδσλ ζηελ Sweida. Ο θαηαθεξκαηηζκφο ηεο πξηαθήο θνηλσλίαο γίλεηαη πεξηζζφηεξν αηζζεηφο θαη απφ ην γεγνλφο πσο ζηε Γακαζθφ, αξθεηνί δηαλννχκελνη, κεηαμχ ησλ νπνίσλ δηαθεθξηκέλνη Αιανπίηεο, ηάρζεθαλ ππέξ ησλ
118Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή». Αζήλα: Geostrategy, 2012, ζζ. 288 119Βι. ζην ίδην 120Βι. φ.π. Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή», 2012
35
εμεγεξζέλησλ. Παξάιιεια, νη θηλεηνπνηήζεηο δηεπξχλζεθαλ κε ηε ζπκκεηνρή αλζξψπσλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηα ζηξψκαηα ηεο κεζαίαο ηάμεο ηεο πξηαθήο θνηλσλίαο121.
ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ην θαζεζηψο εθκεηαιιεχζεθε ηνλ έζλν-ζξεζθεπηηθφ παξάγνληα γηα λα θαηαζηείιεη ηηο εμεγέξζεηο, παξέρνληαο φπια ζηνπο Αιανπίηεο ησλ νξεηλψλ πεξηνρψλ, φπσο ζπλέβε ζηελ επαξρία Latakia φπνπ νη αξρέο εμφπιηζαλ ηνπ θαηνίθνπο θαηά ηνπ ζηηηηθνχ πιεζπζκνχ. Τπήξμαλ αθφκε αλαθνξέο απφ νκάδεο Υξηζηηαλψλ φηη εθθνβίζηεθαλ απφ Μνπζνπικάλνπο δηαδεισηέο. Παξφια απηά, ζεσξείηαη πσο ήηαλ πεξηζζφηεξεο θαη πην πηζαλέο νη πεξηπηψζεηο αλαθνξψλ γηα αδηθαηνιφγεηεο ελέξγεηεο ππνλφκεπζεο απφ Αιανπίηεο ζε πεξηνρέο φπνπ θπξηαξρνχζε ην νπληηηθφ ζηνηρείν, παξά ην αληίζεην122
Γχν παξάγνληεο έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηε βίαηε εμέιημε ησλ εμεγέξζεσλ ζηε πξία. Ο πξψηνο είλαη νη ζξεζθεπηηθέο δηαθνξέο θαη ν δεχηεξνο ε γεσπνιηηηθή ηεο ζεκαζία. Η πξία πξφθεηηαη γηα έλα θξάηνο αξθεηά αλνκνηνγελέο. Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εμειίρζεθε ε Αξαβηθή Άλνημε ζηε πξία είλαη ζεκαληηθφ λα θαηαιάβνπκε ηελ έζλν-ζξεζθεπηηθή ζχζηαζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο θαζψο θαη ηνπο ζπζρεηηζκνχο ηνπο. Η εζλνηηθή θαη ζξεζθεπηηθή πιεηνλφηεηα ηεο ρψξαο βξίζθνληαλ επί ρξφληα ζην πεδίν ηεο αληηπνιίηεπζεο, ελψ αληίζεηα απηνί πνπ θπβεξλνχζαλ απνηεινχληαλ πάληνηε απφ ηηο έζλν-ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο. Απηέο νη κεηνλφηεηεο, νη νπνίεο ζηήξηδαλ ην θαζεζηψο ηνπ Άζαλη, ήηαλ Αιανπίηεο θαη θάιππηαλ πεξίπνπ ην 13% ηνπ ζπλνιηθνχ ζπξηαθνχ πιεζπζκνχ. Δπίζεο ζην πιεπξφ ηνπ θαζεζηψηνο ηάζζνληαλ θαη νη Υξηζηηαλνί, νη νπνίνη απνηεινχζαλ πεξίπνπ ην 10% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πξίαο123, φπσο θαη νη Γξνχδνη, κηα ηζκαειηηηθή ζηηηηθή αίξεζε, νη νπνίνη έρνπλ αξθεηέο δηαθνξέο κε ηνπο ζπκκάρνπο ηνπο Αιανπίηεο πνπ είλαη ζηελ θπβέξλεζε124.
Σν αληηθαζεζησηηθφ ζηξαηφπεδν, ζην νπνίν αλήθε θαη ε πιεηνλφηεηα ηνπ ζχξηνπ ιανχ, απνηεινχληαλ απφ ζνπλίηεο, νη νπνίνη αληηζηνηρνχζαλ πεξίπνπ ζην 60% ηνπ πιεζπζκνχ.
121Βι. φ.π. International Crisis Group. «Popular Protest in North Africa and the Middle East (VII): The Syrian regime‟s slow motion suicide», ζζ. 8 122Βι. φ.π. International Crisis Group. «Popular Protest in North Africa and the Middle East (VII): The Syrian regime‟s slow motion suicide», ζζ. 10 123Βι. ζην ίδην 124Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη»
36
Οη νκάδεο απηέο ήηαλ θάησ απφ ηελ επηξξνή ηεο ανπδηθήο Αξαβίαο θαη ηνπ Καηάξ, ελψ δίπια ζηνπο ζνπλίηεο βξίζθνληαλ θαη Κνχξδνη, νη νπνίνη απνηεινχζαλ ζρεδφλ ην 10% ηνπ πιεζπζκνχ125.Η ηδηαηηεξφηεηα ηεο πξίαο έγθεηηαη ζην φηη απνηεινχζε, εδψ θαη αηψλεο, ηελ «θαξδηά ηνπ αξαβηθνχ εζληθηζκνχ» αλάκεζα ζηα αξαβηθά θξάηε. Γηα απηφ θαη νη εμεγέξζεηο ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο απνηεινχζαλ θάηη παξαπάλσ απφ έλαλ αγψλα γηα ηελ απφθηεζε ηζφηεηαο, δηθαηνζχλεο θαη ειεπζεξίαο. Σν γεγνλφο πσο ε θπβέξλεζε ηνπ Άζαλη παξείρε ζηήξημε ζηε ζηηηηθή νξγάλσζε Υεδκπνιάρ ζπλέβαιε ζην φηη νη εμεγέξζεηο απέθηεζαλ θάπνηα ιατθή λνκηκνπνίεζε126. Γηα απηφ θαη ε έλνπιε ζχξξαμε πνπ μέζπαζε ζηε πξία έιαβε ηε κνξθή ελφο «εκη-ζξεζθεπηηθνχ εκθπιίνπ»127.
Η εζληθή ζπλνρή ήηαλ έλα ζνβαξφ δήηεκα πνπ ηαιάληδε ηελ ελφηεηα ηεο πξίαο δεκηνπξγψληαο ξήμεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο. εκαληηθή ινηπφλ παξάκεηξνο κέζα ζε απηφ ην πιαίζην πνπ φμπλε ηηο εληάζεηο θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο ζπξηαθήο Αξαβηθήο Άλνημεο, ήηαλ απηφ πνπ ν Άξεθ Αινκπέηλη ην πεξηγξάθεη σο «πξαθηηθή ζηηηνπνίεζεο» ηνπ ζνπληηηθνχ πιεζπζκνχ –θαη ν νπνίνο απνηεινχζε ηελ πιεηνλφηεηα– πνπ αθνινχζεζε ην θαζεζηψο Άζαλη, φπσο επίζεο θαη ην γεγνλφο φηη 300.000 Κνχξδνπ δνχζαλ ρσξίο ηε ζπξηαθή ππεθνφηεηα. χκθσλα κε απηή ηελ νπηηθή, νη ζπγθεθξηκέλεο ηαθηηθέο ηνπ Άζαλη δεκηνχξγεζαλ ηε δπζαξέζθεηα ηνπ ζνπληηηθνχ ζηνηρείνπ, επηδεηλψλνληαο ηελ θαηάζηαζε θαη απεηιψληαο ηελ εζληθή ζπλνρή ηεο πξίαο128.
Έλαο ελδνγελήο παξάγνληαο πνπ έπαημε ξφιν ζηελ κεηεμέιημε ησλ γεγνλφησλ ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζε εκθχιηα ζχξξαμε ήηαλ θαη ε αληίδξαζε ησλ ελφπισλ δπλάκεσλ. Ο ξφινο ηνπ ζηξαηνχ είρε ζηε πξία έλαλ παξαδνζηαθφ θαη ζπρλά ζπληαγκαηηθφ ραξαθηήξα129. Όηαλ μέζπαζαλ νη δηαδειψζεηο ε θπβέξλεζε ηνπ θαζεζηψηνο Μπαζάξ αι
125Βι. φ.π. Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή», 2012 126Άξεθ Α. «Η ζπξηαθή θξίζε: αίηηα, δηαζηάζεηο θαη πξννπηηθέο», Γεσπνιηηηθή, επηέκβξηνο, 2012 127Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» 128 Βι. φ.π. Άινκπέηλη Άξεθ. «Η ζπξηαθή θξίζε: αίηηα, δηαζηάζεηο θαη πξννπηηθέο», Γεσπνιηηηθή, επηέκβξηνο, 2012 129Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη»
37
Άζαλη ηεο πξίαο, ζέιεζε λα θαηαζηείιεη ηελ εμέγεξζε κε ηνλ ζηξαηφ θαη ζηα πιαίζηα απηνχ ηνπ ζρεδίνπ, αλέπηπμε ηνλ ζηξαηφ130
ε πεξηθεξεηαθφ θαη ζε παγθφζκην επίπεδν, ηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, πνπ νδήγεζαλ ζε εκθχιηα ζχξξαμε ζηε πξία, ήηαλ κηα επθαηξία γηα ηελ αλάδεημε πνιηηηθψλ δπλάκεσλ, νη νπνίεο επηζπκνχζαλ ηελ δηάζπαζε ησλ ζρέζεσλ κε ην Ιξάλ, δεδνκέλνπ θαη ηεο ηξαληθήο επηδίσμεο γηα ππξεληθά φπια. Μηα ελδερφκελε ξήμε ησλ ζρέζεσλ απηψλ, ζα επλννχζε ηε αζθάιεηα θαη ηε ζηαζεξφηεηα ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Βέβαηα, κέζα ζε φια απηά, ε αβεβαηφηεηα γηα ηελ κειινληηθή θαηνρή ησλ βηνρεκηθψλ φπισλ ηεο πξίαο ζε κηα ελδερφκελε πηψζε ηνπ Άζαλη, εμαθνινπζνχζε λα πθίζηαηαη, θάλνληαο έηζη θξάηε φπσο ην Ιζξαήι λα ακθηηαιαληεχνληαη εάλ ήηαλ πξνηηκφηεξν λα δηαηεξεζεί ην status quo ηνπ θαζεζηψηνο Άζαλη ή λα πξαγκαηνπνηεζεί ε κεηάβαζε ηεο εμνπζίαο ζηα ρέξηα άιισλ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ131.
ε γεσπνιηηηθφ επίπεδν ε πξία ζεσξείηαη φηη απνηεινχζε ηε κφλε ίζσο αξαβηθή ρψξα πνπ είρε κεγάιε ζεκαζία γηα ηε Ρσζία. Ο ιφγνο είλαη νη παξαρσξήζεηο θαη νη δηεπθνιχλζεηο πνπ παξείρε ην ζπξηαθφ ιηκάλη ηεο Σαξηνχο ζην ξσζηθφ ζηφιν. Δπηπιένλ, ε ζηξαηησηηθή ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ δχν θξαηψλ πνπ εδξάδνληαλ ζηνλ εμνπιηζκφ ησλ χξησλ κε ξσζηθά ζηξαηησηηθά ζπζηήκαηα, έδηλε αθφκε έλα ιφγν ζηνπο Ρψζνπο λα ζηεξίμνπλ ην θαζεζηψο ηνπ Άζαλη132. Σν θαηά πφζν ν εμνπιηζκφο ηεο πξίαο απφ ηνπο Ρψζνπο έπαημε ξφιν ζην λα ζπλδξάκνπλ νη δπλάκεηο ηεο Γχζεο ππέξ ησλ δηαδεισηψλ είλαη δχζθνιν λα εηπσζεί κε βεβαηφηεηα, σζηφζν ελδερνκέλσο λα ζπλέβαιε κέρξη έλα βαζκφ. Γεγνλφο παξακέλεη πσο νη ΗΠΑ θαη ηα θξάηε ηεο Γχζεο ζηήξημαλ ηνπο εμεγεξζέληεο, φρη κφλν ζε αλζξσπηζηηθφ επίπεδν αιιά θαη ζε ζηξαηησηηθφ133.
Η εκθχιηα ζχξξαμε ηεο πξίαο αληηπξνζψπεπε δηαθνξεηηθά πξάγκαηα αλάινγα κε ηηο βιέςεηο ηνπ θάζε θξάηνπο. Γηα ηε ανπδηθή Αξαβία, ε Αξαβηθή Άλνημε ηζνδπλακνχζε κε ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ησλ γεσπνιηηηθψλ ηζνξξνπηψλ ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Η
130 ΒBC News «Syrian army tanks 'moving towards Hama'», 5/5/2011. Διαθέςιμο από :
38
πηψζε ηνπ Άζαλη ζήκαηλε ηελ απνδπλάκσζε ηνπ Ιξάλ θαη ηνπ Ιξάθ. Κάηη ηέηνην ζα ηεο έδηλε ηελ επθαηξία λα απμήζεη ηελ επηξξνή θαη ηε δχλακε ηεο ζε πεξηθεξεηαθφ επίπεδν. Γηα απηφ ην ιφγν ε ανπδηθή Αξαβία, έρνληαο ηελ ππνζηήξημε ησλ ΗΠΑ, ελίζρπε ηελ παξνπζία ησλ νπληηψλ, ππνδαπιίδνληαο ηε δηακάρε ηνπο κε ηνπο ηίηεο πνπ ππνζηήξηδαλ ην θαζεζηψο ηνπ Άζαλη134.
Καηά ηε δηάξθεηα ησλ γεγνλφησλ ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηε πξία, νη ΗΠΑ θαη ε Δπξψπε απέβιεπαλ ζηελ πηψζε ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ Άζαλη κηα ελδερφκελε αληηθαηάζηαζε ηνπ απφ θάπνην θαζεζηψο πνπ λα είλαη θηιηθά πξνζθείκελν ζηε Γχζε. Κάηη ηέηνην ζα εμαζζελνχζε αηζζεηά ηε δχλακε θαη ηελ επηξξνή ηεο Υεδκπνιάρ, κε πηζαλφ απνηέιεζκα ηελ απνδπλάκσζε ηνπ ιεγφκελνπ Σιιηικού Τόξος135. Σν Ιξάλ έρεη ζε κεγάιν βαζκφ ηνλ έιεγρν ηνπ ζηηηηθνχ ηφμνπ, γεγνλφο πνπ ελνρινχζε ηηο δπλάκεηο ηεο Γχζεο θαη εηδηθά ηηο ΗΠΑ, αθνχ απηφ ζήκαηλε φηη ην Ιξάλ είρε ηε δπλαηφηεηα λα θηλεηνπνηήζεη ππνζηεξηθηέο ζε θξάηε φπνπ ππήξραλ ζηίηεο136. Η αλάδεημε θηινδπηηθψλ θπβεξλήζεσλ ζα έδηλε ηε δπλαηφηεηα ζηηο ΗΠΑ λα γίλεη ν πξσηαγσληζηήο ησλ εμειίμεσλ ζην εζσηεξηθφ απηψλ ησλ θξαηψλ θαη λα απνθηήζνπλ ηνλ έιεγρν ησλ ελεξγεηαθψλ πφξσλ. Δπηπιένλ, ζα ηηο έδηλε έλα ζεκαληηθφ ζηξαηεγηθφ πξνβάδηζκα ζηελ άζθεζε γεσζηξαηεγηθήο επηξξνήο ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Κεληξηθήο Αζίαο, ηνπ Καπθάζνπ θαη ηεο Καζπίαο Θάιαζζαο137.
ηελ πεξίπησζε ηεο εκθχιηαο ζχξξαμεο ζηελ πξία δελ ππήξμε εμσηεξηθή επέκβαζε κε ηε κνξθή άκεζεο ζηξαηησηηθήο ζπκκεηνρήο. Η φπνηα επέκβαζε, πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε κνξθή έκκεζεο ππνζηήξημεο ακθφηεξσλ ησλ πιεπξψλ. Απφ ηε κηα πιεπξά, θξάηε φπσο ε ανπδηθή Αξαβία θαη ην Καηάξ, εμαηηίαο ηεο γεσζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο πνπ είρε ε πξία, επηζπκνχζαλ ηελ αλαηξνπή ηνπ Άζαλη θαζψο έβιεπαλ ζε απηήλ κηα επθαηξία γηα ηελ απνζχλζεζε ηνπ ηξαληθνχ άμνλα. Γηα απηφ ην ιφγν ζηήξημαλ ηηο δπλάκεηο ησλ αληηθαζεζησηηθψλ κε ηελ απνζηνιή εμνπιηζκνχ. Η αληίδξαζε ησλ ΗΠΑ θαη ησλ δπηηθψλ ζπκκάρσλ ηνπο ήηαλ ζρεηηθά κεηξηνπαζήο. Η φπνηα ζπκκεηνρή ηνπο βαζίζηεθε ζηελ απνζηνιή φπισλ, επηθνηλσληαθνχ εμνπιηζκνχ θαη άιισλ πιηθψλ. Η άκεζε
134Βι. φ.π. Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή», 2012 135Βι. ζην ίδην 136Βι. φ.π. Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» 137Βι. φ.π. Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή», 2012
39
ζηξαηησηηθή επέκβαζε απνθεχρζεθε, ζε αληίζεζε κε ηε Ληβχε, γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: ηνλ αγψλα κε ην κέξνο ησλ αληηθαζεζησηηθψλ θαηά ησλ Αιανπηηψλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ ηνπ Άζαλη, είραλ πξνζρσξήζεη αξθεηά κέιε αθξαίσλ ηδηραληηζηψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηηο ηάμεηο ηνπ αιαθηθνχ θηλήκαηνο. Μηα ελδερφκελε ππνζηήξημε απφ πιεπξά Γχζεο κε ηε κνξθή απνζηνιήο κεγάινπ εμνπιηζκνχ κπνξεί λα ελίζρπε απηέο ηηο νκάδεο, νη νπνίεο παξαδνζηαθά είλαη ηαγκέλεο θαηά ησλ δπηηθψλ ζπκκάρσλ138.
Δπηπιένλ, εμαηηίαο ηνπ θαηαθεξκαηηζκέλνπ έζλν-ζξεζθεπηηθνχ ραξαθηήξα ηεο εκθχιηαο ζχξξαμεο ζηε πξία θαη ηεο ζπκκεηνρήο ζε απηψλ αθξαίσλ θνληακεληαιηζηψλ, ππήξρε ν θφβνο πσο κηα άκεζε ζηξαηησηηθή επέκβαζε ησλ ΗΠΑ λα απνζηαζεξνπνηνχζε αλεμέιεγθηα ηηο γεσπνιηηηθέο ηζνξξνπίεο ζηελ επξχηεξε πεξηνρή θαη λα δηεχξπλε ηνλ πφιεκν εθηφο ησλ ζπξηαθψλ ζπλφξσλ. Αθφκε κηα αηηία πνπ νη ΗΠΑ θαη νη δπηηθέο δπλάκεηο δελ απνθάζηζαλ λα επέκβνπλ ζηξαηησηηθά ήηαλ φηη δελ είραλ ηελ απαηηνχκελε λνκηκφηεηα ηεο δηεζλήο θνηλφηεηαο, φπσο ζπλέβε ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο. Βαζηθφο ιφγνο ήηαλ ε αληίζεζε ηεο Ρσζίαο θαη ηεο Κίλαο πνπ ήηαλ κέιε ηνπ πκβνπιίνπ Αζθαιείαο. Σα θξάηε απηά, εηδηθά ε Ρσζία εμαηηίαο ζπκθεξφλησλ κε ηε πξία, απέξξηςαλ έλα ελδερφκελν παξφκνην κε απηφ πνπ ζπλέβε ζηε Ληβχε139.
138Brom, S. «The „Arab Spring‟ and external military intervention», ζζ. 101-102 139Βι. ην ίδην
40
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4
ΘΔΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ
4.1 Η Αξαβηθή Άλνημε κέζα από ην πξίζκα ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνύ
Σα ίρλε ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνχ ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο θαη ε πξαγκαηηζηηθή πξνζέγγηζε ηεο κπνξνχλ λα εληνπηζηνχλ πίζσ ζηελ Αξραία Διιάδα ηνπ 5ν αηψλα π.ρ. ζην έξγν ηνπ Θνπθπδίδε, Ιζηοπία ηος Πελοποννηζιακού Πολέμος. Αξγφηεξα, θαηά ην Μεζαίσλα, ζεσξεηηθνί ηεο πνιηηηθήο επηζηήκεο φπσο ν Νηθνιφ Μαθηαβέιη θαη ν Σφκαο Υνκπο, ζεσξείηαη πσο ζπλέρηζαλ απηήλ ηελ παξάδνζε, ρσξίο σζηφζν λα έρνπλ πξνρσξήζεη ζε κηα νινθιεξσκέλε ζχλζεζε κηαο ζρνιήο ηνπ Ρεαιηζκνχ. Απηφ ζπλέβε θαηά ηνλ 20ν αηψλα, φπνπ ζεσξεηηθνί ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ φπσο ν Carr θαη ν Morgenthau, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1940 έθαλαλ ηα πξψηα βήκαηα γηα ηελ αλαγσγή ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ ζε κηα αληηθεηκεληθή επηζηήκε. Λίγν αξγφηεξα ν ζεσξεηηθφο Kenneth Waltz κε ηα έξγα ηνπ Man, the Stateand War θαη Theory of International Relations, αλέδεημε ηηο βάζεηο γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ ιεγφκελνπ Νενξεαιηζκνχ γηα ηελ εξκελεία ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ140.
χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Νενξεαιηζκνχ ηα θξάηε ζην δηεζλέο ζχζηεκα δελ απνζθνπνχλ ζηελ αχμεζε ηεο δχλακεο ηνπο αιιά ζηελ αχμεζε ηεο αζθάιεηαο ηνπο, ζε αληίζεζε κε ην πιαίζην ηνπ Κιαζηθνχ Ρεαιηζκνχ, φπνπ ηα θξάηε έρνληαο σο ζθνπφ ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπο, ζθέθηνληαλ θαη ελεξγνχζαλ κε θξηηήξην ηελ αχμεζε ηεο δχλακε ηνπο141.
Η ζεσξία ηνπ ξεαιηζκνχ απνηειεί έλα απφ ηα βαζηθά ζεσξεηηθά/εξκελεπηηθά ζρήκαηα ηα νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ζην πεδίν ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ. Ο ξεαιηζκφο θαιείηαη λα
140Kent, S. «On revolution and Realism: A Structural Realist Theory of Revolution», Senior Honor Thesis, Boston College, 2013, ζζ. 50-51 141Βι. ζην ίδην, ζζ. 54
41
εμεγήζεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ιεηηνπξγεί ην δηεζλέο ζχζηεκα. Αθεηεξία θαη ζεσξεηηθή παξαδνρή ηνπ είλαη ε ηδέα πσο νη ζρέζεηο θαη νη ηζνξξνπίεο κεηαμχ ησλ δηάθνξσλ θξαηψλ κέζα ζην δηεζλέο ζχζηεκα, δελ δνκνχληαη βάζε θάπνηαο νξγαλσκέλεο ηάμεο θαη απηφ ζπκβαίλεη δηφηη δελ ππάξρεη θάπνηα θεληξηθή εμνπζία πνπ λα ειέγρεη θαη λα θαζνξίδεη, ζε παγθφζκην επίπεδν, ηηο ελέξγεηεο ησλ δηεζλψλ νληνηήησλ. Με βάζε ινηπφλ ηελ απνπζία κηαο ηέηνηαο θεληξηθήο εμνπζίαο, νη ζρέζεηο ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο, θαη ζπλεπψο νη θαηαζηάζεηο πνπ αλαδχνληαη κέζα απφ απηέο ηηο ζρέζεηο, δελ κπνξνχλ παξά λα είλαη βαζηζκέλεο ζε έλα κνληέιν άηαθην, άλαξρν θαη ζπρλά κε απξφβιεπηεο ζπκπεξηθνξέο. Η παξνπζία κηαο θεληξηθήο εμνπζίαο, ελδερνκέλσο ζα ζήκαηλε ηελ επηβνιή ελφο δηεζλνχο πιαηζίνπ βαζηζκέλν ζηελ νξγάλσζε θαη ηελ ηάμε, θαη ζα πξνσζνχζε ηε δέζκεπζε ζε θνηλνχο θαλφλεο. Η απνπζία ελφο ηέηνηνπ πιαηζίνπ σζηφζν δεκηνπξγεί κεηαμχ ησλ θξαηψλ αηζζήκαηα αλαζθάιεηαο. Οη δηεζλείο νληφηεηεο αληηιακβάλνληαη ηνλ θφζκν ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ σο έλα πεδίν εκθάληζεο δπλεηηθψλ απεηιψλ ηηο νπνίεο πξέπεη ζπλερψο λα αληηκεησπίδνπλ. Η έιιεηςε ηάμεο ζην παγθφζκην ζχζηεκα αλαθπθιψλεη απηή ηελ αλαζθάιεηα Σν απνηέιεζκα είλαη έλα ζπλερέο «παηρλίδη» ιήςεο κέηξσλ κεηαμχ ησλ δηεζλψλ νληνηήησλ, φπνπ ην θάζε θξάηνο επηζπκεί λα εληζρχζεη ηε δηθή ηνπ αζθάιεηα θαη λα απνδπλακψζεη ηελ αζθάιεηα ησλ άιισλ142.
Η ζεσξία ηνπ ξεαιηζκνχ ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο εξκελεχεη ινηπφλ ην δηεζλέο ζχζηεκα σο έλα δίθηπν ζρέζεσλ, κεηαμχ ησλ θξαηψλ, πνπ είλαη βαζηζκέλν ζηελ αλαξρία, ππφ ην πξίζκα ηεο απνπζίαο θάπνηαο θεληξηθήο εμνπζίαο πνπ λα ειέγρεη ηηο ζρέζεηο. Έηζη θάζε θξάηνο πξέπεη λα ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ απηφλνκε κνλάδα, θξνληίδνληαο γηα ηελ επηβίσζε θαη ηελ δηαζθάιηζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπ. Με άιια ιφγηα, φπσο πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ Waltz, ζην Theory of International Relations, «επεηδή θάπνηα θξάηε κπνξνχλ αλά πάζα ζηηγκή λα θάλνπλ ρξήζε δχλακεο, φια ηα θξάηε πξέπεη λα είλαη έηνηκα γηα θάηη ηέηνην ή λα δνχλε ζην έιενο ησλ αλψηεξσλ ζηξαηησηηθά γεηηφλσλ ηνπο» 143.
Μέζα ζην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ ξεαιηζκνχ, ηα θξάηε εξκελεχνληαη σο νξζνινγηθέο νληφηεηεο, νη νπνίεο ιεηηνπξγνχλ θαη ζπκπεξηθέξνληαη κε βάζε ηελ πξνζηαζία ησλ
142Αξβαληηφπνπινο, Κ. «Η ακεξηθαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή κεηά ηνλ Φπρξφ Πφιεκν». Αζήλα: Φπρνγηφο, 2000 143Keck, K. «Realism and the Arab Spring», July 3, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
42
ζπκθεξφλησλ ηνπο ζηε δηεζλή ζθελή. Πψο ινηπφλ ζα κπνξνχζε λα εμεγεζεί ε Αξαβηθή Άλνημε κέζα ζε απηφ ην πιαίζην; Γηα θάπνηνπο, αηηηνινγψληαο ηελ έλαξμε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζε εζσηεξηθνχο παξάγνληεο θαη ζε ζπζρεηηζκφ κε ηνλ αληίθηππν ηεο ζηηο μέλεο δπλάκεηο. χκθσλα κε ππνζηεξηθηέο απηήο ηεο άπνςεο ε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ θαη ε θαηάξξεπζε ησλ θαζεζηψησλ, φρη κφλν δελ θάλεθαλ λα είλαη πξνο ην ζπκθέξνλ ησλ δπλάκεσλ ηεο Γχζεο αιιά αληίζεηα πξνθάιεζαλ ηηο έληνλεο αλεζπρίεο ηνπο. Μηα ελδερφκελε απνζηαζεξνπνίεζε ηεο γεσπνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ζηα αξαβηθά θξάηε ζεσξήζεθε πσο ζα απεηινχζε ηηο δηεζλείο ηζνξξνπίεο κε απξφβιεπηεο ζπλέπεηεο ζε παγθφζκην επίπεδν144.
Με άιια ιφγηα, ε επηξξνή ησλ μέλσλ δπλάκεσλ ζηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο δελ είρε αηηηαθφ ραξαθηήξα, δηφηη νη επεκβάζεηο, φπνπ απηέο πξαγκαηνπνηήζεθαλ, ζπλέβεζαλ ζε δεχηεξν ρξφλν, δειαδή αθνχ πξψηα εθδειψζεθαλ νη εμεγέξζεηο. Απηφ δελ αλαηξεί βέβαηα ην γεγνλφο πσο ε ζηάζε ησλ δπλάκεσλ ηεο Γχζεο νξγαλψζεθε κε βάζε ηελ επηζπκία ηνπο λα «δηακνξθψζνπλ ηε θπζηνγλσκία ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο εγγχηεξα ζηηο δηθέο ηνπο ζηνρεχζεηο». Χζηφζν, νη φπνηεο επεκβάζεηο ηνπο, έιαβαλ ρψξα κεηά ηελ «πξσηνγελή έθθαλζε ησλ γεγνλφησλ» θαη ζρεηίδνληαλ πεξηζζφηεξν κε ηελ «πξνάζπηζε ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ Μεγάισλ Γπλάκεσλ θαη φρη κε ηηο βαζηθέο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο εμειίμεηο»145.
Φπζηθά ην ελδηαθέξνλ ησλ μέλσλ δπλάκεσλ γηα ηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο πήγαδε θαη απφ ην φηη ε Μέζε Αλαηνιή θαη ε Βφξεηνο Αθξηθή επξφθεηην γηα πεξηνρέο πινχζηεο ζε θνηηάζκαηα πεηξειαίνπ. Η ζεκαζία ηνπο, πέξα απφ ην ελεξγεηαθφ επίπεδν, εθηείλνληαλ θαη ζε γεσπνιηηηθφ επίπεδν εμαηηίαο ηεο «ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο ηεο δηψξπγαο ηνπ νπέδ αιιά θαη εμαηηίαο ηεο γεσγξαθηθήο εγγχηεηαο κε ην επξσπατθφ ππνζχζηεκα». Απηέο νη παξάκεηξνη ήηαλ βαζηθέο γηα ηηο ηζνξξνπίεο κεηαμχ ησλ πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ ζε δηεζλέο επίπεδν. πλεπψο, νη δπλάκεηο ηεο Γχζεο, είραλ ηνπο ιφγνπο ηνπο λα εηζέιζνπλ ζε έλα παηρλίδη ηζρχνο φπνπ ε θάζε κηα ζα
144Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε», ζζ. 45 145Βι. ζην ίδην, ζζ. 46
43
πξνζπαζνχζε λα δηαηεξήζεη ή λα δηεπξχλεη ηηο ζθαίξεο επηξξνήο ηεο ζην εζσηεξηθφ ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ146.
Βέβαηα, ην φηη είραλ ηνπο ιφγνπο ηνπο δε ζεκαίλεη φηη ην λα έθαλαλ θάηη ηέηνην πσο ζα ήηαλ πξνο ην ζπκθέξνλ ηνπο. Όπσο πξναλαθέξζεθε, ζχκθσλα κε ηνλ Ρεαιηζκφ, κέζα ζην δηεζλέο ζχζηεκα νη κεγάιεο δπλάκεηο αληαγσλίδνληαη κεηαμχ ηνπο γηα ηελ απφθηεζε ζηξαηεγηθψλ πιενλεθηεκάησλ. χκθσλα κε ηνλ Κνπζθνπβέιε, ζηελ πεξίπησζε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο, «νη Γπηηθέο κεγάιεο δπλάκεηο ζα κπνξνχζαλ φπσο ην έθαλαλ αλνηρηά θαη ζηξαηησηηθά ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο- λα παξέκβνπλ ζηηο εμειίμεηο», δελ ην έθαλαλ. Γελ θαίλεηαη λα ππήξρε θάπνην θίλεηξν, εθηφο ηνπ φηη ζα πξνηηκνχζαλ λα «κελ ραζεί θάπνηνο πνιχηηκνο ζχκκαρνο ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή» 147 , άπνςε πνπ ίζσο εμεγεί γηα πνην ιφγν, παξά ηα γεσζηξαηεγηθά νθέιε, νη κεγάιεο Γπλάκεηο απνθάζηζαλ λα κελ παξέκβνπλ απνθαζηζηηθά.
Όζνλ αθνξά ηελ πεξίπησζε ηεο Σπλεζίαο, πξνηείλεηαη φηη νη Γπηηθέο δπλάκεηο αηθληδηάζηεθαλ απφ ηελ ηαρχηεηα εθδήισζεο ησλ γεγνλφησλ θαη γηα απηφ ήηαλ «ραξαθηεξηζηηθή ε θαζπζηέξεζε αληίδξαζεο θαη θπξίσο επηθνηλσληαθήο αληίδξαζεο». Δλ θαηαθιείδη, «νη Γπηηθέο κεγάιεο δπλάκεηο δελ θνβνχληαλ φηη απφ ηηο φπνηεο πνιηηεηαθέο αιιαγέο ζα πξνέθππηε δηεζλνπνιηηηθή αιιαγή ή, θαη αλ, κηα ρψξα επηρεηξνχζε κειινληηθά κία ηέηνηα αιιαγή, φηη ηνχην ζα κπνξνχζε, βξαρππξφζεζκα, λα ην πξάμεη κε επθνιία»148.
Δπίζεο, κειεηψληαο ηελ Αξαβηθή Άλνημε κέζα ζην πιαίζην ηνπ Ρεαιηζκνχ δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη, κε βάζε ηελ θαηαλνκή ηζρχνο ζην δηεζλέο ζχζηεκα, ην «γηαηί νη παίθηεο ηνπ εζσηεξηθνχ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θηλήζεθαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ θαζεζησηηθψλ αιιαγψλ». Δπηπιένλ, δελ κπνξεί λα εμεγεζεί, κέζα ζην ίδην πιαίζην, πνηεο ήηαλ νη αηηίεο, ζε πεξίπησζε πνπ ππήξραλ, πνπ ψζεζαλ ηηο Γπηηθέο Γπλάκεηο λα παξέκβνπλ ή λα κελ παξέκβνπλ ζηα γεγνλφηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο149.
146Βι. ζην ίδην, ζζ. 47-48 147Βι. ζην ίδην, ζζ. 39 148Βι. ζην ίδην, ζζ. 42 149Κνπζθνπβέιεο, Η. «Σν δηεζλέο ζχζηεκα θαη ε „Αξαβηθή Άλνημε‟». επηέκβξηνο 2012, ζ. 37. Γηαζέζηκν απφ: https://www.researchgate.net/publication/244988508_To_diethnes_systema_kai_e_Arabike_Anoixe>
44
Γηα ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνχ ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο ε Αξαβηθή Άλνημε ζηελ Σπλεζία θαη ηελ Αίγππην απνθάιπςαλ έλα ζεκειηψδεο ζηνηρείν: ηε ζεκαζία ηνπ ζηξαηνχ. Ο ζηξαηφο ζηα δχν απηά αξαβηθά θξάηε ήηαλ επαγγεικαηηθφο θαη δηαηεξνχζε ζηελνχο δεζκνχο ηφζν κε ηηο ΗΠΑ φζν θαη κε ζηξαηησηηθέο βάζεηο νη νπνίεο ήηαλ αλεμάξηεηεο απφ ηελ επηξξνή ησλ θαζεζηψησλ. ηελ Αίγππην, πξηλ αθφκε μεζπάζνπλ νη εμεγέξζεηο, ν ζηξαηφο δηεμήγαγε κηα άηππε «κάρε» ψζηε λα εκπνδίζεη ηνλ Μνπκπάξαθ απφ ην λα ηνπνζεηήζεη σο δηάδνρν ην γην ηνπ. Η εγεζία ηνπ ζηξαηνχ ζεψξεζε πσο δελ είρε ιφγνπο λα ζηεξίμεη ην θαζεζηψο Μνπκπάξαθ θαη πσο ε αλαηξνπή ηνπ απφ ηελ εμνπζία ζα ιεηηνπξγνχζε πξνο ην ζπκθέξνλ ηνπ ζηξαηνχ. Πσο ζα κπνξνχζε ε ζεσξία ηνπ ξεαιηζκνχ λα εξκελεχζεη ηελ ηζρπξή επέκβαζε μέλσλ δπλάκεσλ, θαη εηδηθά ησλ ΗΠΑ, ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο; Μέζα ζην πιαίζην φπνπ νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ θξαηψλ δηέπνληαη απφ έλα άλαξρν θαζεζηψο, ε θπβέξλεζε ηνπ Οκπάκα, είρε ηνπο ιφγνπο ηεο λα πηζηεχεη, φπσο αλέθεξε ν ίδηνο ν πξφεδξνο, φηη κηα ελδερφκελε λίθε ηνπ Καληάθη θαηά ησλ αληηθαζεζησηηθψλ, ζα πξνθαινχζε έλα «ληφκηλν» εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηεο Ληβχεο κε απξφβιεπηεο πξνεθηάζεηο150.
150Keck, K. «Realism and the Arab Spring», July 3, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
45
πκπεξάζκαηα
Η Αξαβηθή Άλνημε απνηέιεζε έλα κσζατθφ ζην νπνίν θάζε θνκκάηη αληηθαηνπηξίδεη θαη έλαλ δηαθνξεηηθφ ζπζρεηηζκφ ησλ κεηαβιεηψλ αλαθνξηθά κε ηελ κνξθή θαη ηελ έθβαζε πνπ έιαβαλ νη εμεγέξζεηο. Αλαθεθαιαηψλνληαο ινηπφλ, ζεσξνχκε πσο αλ ππάξρεη έλαο θνηλφο παξνλνκαζηήο γηα ηα γεγνλφηα ζηα αξαβηθά θξάηε πνπ εμεηάζακε απηφο εληνπίδεηαη ζηελ παξνπζία κηαο κεγάιεο κεξίδαο ηνπ πιεζπζκνχ πνπ γηα ρξφληα επσκίδνληαλ ην βάξνο ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ πεξηνξηζκνχ ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ απφ θαζεζηψηα πνπ επέβαιιαλ απζαίξεηα ηηο απνθάζεηο ηνπο. αθψο θαη ππήξραλ δηαθνξνπνηήζεηο ζε απηφ ην επίπεδν. Όπσο είδακε, ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληβχεο, δελ ππήξραλ ζηηο ηάμεηο ησλ εμεγεξζέλησλ έλαο λένο ειηθηαθά θαη κνξθσκέλνο πιεζπζκφο ζαλ απηφλ πνπ θπξηάξρεζαλ ζηηο δηακαξηπξίεο ηεο Σπλεζίαο ή ηεο Αηγχπηνπ.
Γηαπηζηψζακε επίζεο ην ξφιν ησλ ηξηψλ κεηαβιεηψλ πνπ ζέζακε εμ αξρήο: α) ησλ έζλν- ζξεζθεπηηθψλ δηαθνξψλ, β) ην ξφιν ζηξαηνχ θαη δπλάκεσλ αζθαιείαο, γ) ην ξφιν ησλ μέλσλ δπλάκεσλ. Οη έζλν-ζξεζθεπηηθέο ξήμεηο απνηέιεζαλ θνηλφ παξάγνληα ζηα θξάηε πνπ εμεηάζακε. Χζηφζν, ε κνξθή πνπ είραλ, ν βαζκφο κε ηνλ νπνίν εθδειψζεθαλ θαη ν ξφινο ηνπο ζηελ έθβαζε ησλ εμεγέξζεσλ παξνπζηάδεη δηαθνξνπνίεζε. ηελ Σπλεζία, ήηαλ έλα εηεξφθιεην ζχλνιν αλζξψπσλ πνπ αληηδξνχζαλ απέλαληη ζην θνζκηθφ θξάηνο πνπ είρε επηβάιιεη ν Ben Ali. ηελ Αίγππην, θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ Μνπκπάξαθ, ππήξρε έλα έληνλα πινπξαιηζηηθφ ζξεζθεπηηθφ πεξηβάιινλ απφ θνηλφηεηεο κε πνιηηηθή εθπξνζψπεζε. ηε Ληβχε δελ ππήξρε ηφζν έληνλνο ν ξφινο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ παξάγνληα ζην μέζπαζκα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ φζν έληνλνο ήηαλ ν ξφινο δηάθνξσλ θπιψλ πνπ βξίζθνληαλ ζηελ επξχηεξε πεξηθέξεηα ηεο Ληβχεο. Αληίζηνηρα ζηε πξία, ν έζλν-ζξεζθεπηηθφο ραξαθηήξαο κηα θνηλσλίαο πνπ ήηαλ θαηαθεξκαηηζκέλε ζε κηα ζηηηηθή κεηνλφηεηα πνπ ζηήξηδε ην θαζεζηψο θαη κηα ζνπληηηθή πιεηνλφηεηα, φπνπ ππήξραλ θαη άιια ζξεζθεπηηθά ζηνηρεία, δηαδξακάηηζε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εθδήισζε ησλ εμεγέξζεσλ.
ε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο ν ξφινο ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο θαη ηνπ ζηξαηνχ πεξηζζφηεξν ήηαλ θαηαιπηηθφο γηα ηελ έθβαζε ησλ εμειίμεσλ. Απηφ θπζηθά απνδεηθλχεη ην εμήο: Έλα
46
θαζεζηψο κπνξεί λα αλαηξαπεί αθφκε θαη φηαλ έρεη ζηελ πιεπξά ηνπ ην ζηξαηφ, φπσο ζπλέβε ζηε Ληβχε. Χζηφζν ζεσξνχκε πσο ζα ήηαλ πνιχ δχζθνιν λα ζπκβεί ρσξίο ηελ επέκβαζε μέλσλ δπλάκεσλ. Όπσο θαη λα „ρεη, ν ξφινο ηνπ ζηξαηνχ ζηα Αξαβηθά θξάηε ήηαλ θαηαιπηηθφο. Αλ θαη είλαη παξαθηλδπλεπκέλν λα θάλεη θάπνηνο ππνζέζεηο, σζηφζν ζα ήηαλ απίζαλν λα ιάκβαλαλ νη εμεγέξζεηο ζηε Ληβχε θαη ηε πξία ηε κνξθή ελφο αηκαηεξνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ εάλ νη εμεγεξζέληεο δελ είραλ απέλαληη ηνπο έλα ζηξαηφ πνπ ήηαλ ζην πιεπξφ ησλ πξνέδξσλ ηνπο. Απφ ηελ άιιε, ε νπδεηεξφηεηα πνπ ηήξεζε ν ζηξαηφο ζε Σπλεζία θαη Αίγππην ζαθψο θαη πξνζδηφξηζε ηνλ ζρεηηθά αλαίκαθην ραξαθηήξα ησλ δηαδειψζεσλ αιιά θαη ζεκαηνδφηεζε κε ηνλ ηξφπν ηνπ ηελ αλαηξνπή ησλ θαζεζηψησλ.
Δξρφκαζηε έηζη ζηελ ηξίηε κεηαβιεηή πνπ ζέζακε εμ αξρήο: ζην ξφιν ησλ μέλσλ δπλάκεσλ. ε έλα επίπεδν, απηφο κπνξεί λα εληνπηζηεί εθεί φπνπ νη δπλάκεηο ησλ ΗΠΑ δηαηεξνχζαλ θηιηθνχο δεζκνχο, φπσο θαη ήηαλ ε πεξίπησζε ηεο Αηγχπηνπ. πλεπψο, γλσξίδνληαο ηελ νπδεηεξφηεηα ελφο ηζρπξνχ παξάγνληα φπσο ν ζηξαηφο θαη ηελ αληίζεζε ηνπ απέλαληη ζην θαζεζηψο Μνπκπάξαθ, νη δπλάκεηο ηεο Γχζεο είραλ θάζε ιφγν λα κελ επέκβνπλ, αιιά λα αθήζνπλ ηα γεγνλφηα λα «πάξνπλ ην δξφκν ηνπο» θαηά θάπνην ηξφπν, πνπ δελ ήηαλ άιινο απφ ηνλ δξφκν ηεο αλαηξνπήο ηνπ θαζεζηψηνο, κε ηελ ειπίδα γηα εγθαζίδξπζε ελφο θαζεζηψηνο πεξηζζφηεξν δεκνθξαηηθνχ θαη εγγχηεξα ζηα δπηηθά πξφηππα θαη βιέςεηο.
ηελ πξία, ππήξρε επίζεο έλα έληνλα ζενθξαηηθφ θαζεζηψο. Δθεί σζηφζν ν ζηξαηφο ήηαλ κε ην κέξνο ηνπ πξνέδξνπ. Όηαλ νη εμεγέξζεηο μέζπαζαλ, νη δπλάκεηο ηεο Γχζεο έθξηλαλ φηη ζα ήηαλ θαιχηεξν λα δηαηεξήζνπλ κηα κεηξηνπαζή ζηάζε, ε νπνία ζα είρε ηε κνξθή κηαο έκκεζεο ππνζηήξημεο ησλ αληηθαζεζησηηθψλ. Η αηηία φπσο είδακε ήηαλ ε παξείζθξεζε αθξαίσλ ηδηραληηζηψλ ζηηο ηάμεηο ηνπο. Απηφ αλεζπρνχζε ηηο δπλάκεηο ηεο Γχζεο πνπ απφ ηε κηα επηζπκνχζαλ ηελ αλαηξνπή ηνπ θαζεζηψηνο εμαηηίαο ησλ ζρέζεσλ ηεο πξίαο κε ην Ιξάλ (απνδπλάκσζε ηνπ ζηηηηθνχ άμνλα), αιιά απφ ηελ άιιε δελ επηζπκνχζαλ κε ηίπνηα ηελ πηζαλφηεηα πέζνπλ ηα φπια πνπ πξννξίδνληαλ γηα ηε ζηήξημε ησλ αληηθαζεζησηηθψλ ζηα ρέξηα αθξαίσλ θνληακεληαιηζηψλ πνπ ήηαλ θαηά ηεο Γχζεο.
47
ηε Ληβχε ν ξφινο ηνπ εμσηεξηθνχ παξάγνληα ήηαλ πην άκεζνο θαη πην νπζηαζηηθφο. Η αλάιεςε ζηξαηησηηθήο δξάζεο έγηλε βέβαηα ζηνλ φλνκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Η ζπλαίλεζε ηεο δηεζλήο θνηλφηεηαο ήηαλ κηα βαζηθή πξνυπφζεζε, ε νπνία απνπζίαδε ζηε πξία ψζηε σο έλα βαζκφ λα λνκηκνπνηήζεη κηα παξφκνηα επέκβαζε. Χζηφζν θαη εδψ βαζηθφ θίλεηξν ήηαλ ηα γεσπνιηηηθά θαη ελεξγεηαθά ζπκθέξνληα πνπ ζα απνθφκηδαλ νη δπηηθέο δπλάκεηο εθφζνλ θαηάθεξλαλ λα απνθηήζνπλ εξείζκαηα ζε έλα θξάηνο πνπ είρε απνθιείζεη θάζε θαλάιη επηθνηλσλίαο κε ηε Γχζε φζν ήηαλ ν Καληάθη ζηελ εμνπζία.
48
Δπίινγνο
Η ελαζρφιεζε κε ηελ ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο ζηα θξάηε πνπ εμεηάζακε καο πξνζέθεξε ηελ επθαηξία λα έξζνπκε ζε επαθή κε έλα θαηλφκελν εμίζνπ πνιχπινθν ζηηο αηηίεο ηνπ φζν θαη ζηηο πξνεθηάζεηο ηνπ. Ο ζπλδπαζκφο ελφο ζπλφινπ παξαγφλησλ πνπ επέδξαζαλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν πάλσ ζηηο εμεγέξζεηο, θάλεη αλακθίβνια δχζθνιν αιιά θαη ειθπζηηθφ ην έξγν θάζε εξεπλεηή πνπ ελδηαθέξεηαη λα μεδηπιψζεη ην λήκα πίζσ απφ ηελ Αξαβηθή Άλνημε. Η κεγαιχηεξε δπζθνιία πνπ ζπλαληήζακε απνηέιεζε ίζσο ην γεγνλφο πσο νη πεξηζζφηεξεο εξκελείεο ησλ αξαβηθψλ εμεγέξζεσλ ηνπ 2011 πξνζέγγηζαλ ηα γεγνλφηα κέζα απφ ην πξίζκα ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Ο εληνπηζκφο ηνπ ξφινπ ηεο έζλν-ζξεζθεπηηθήο ζχζηαζεο, φπσο επίζεο θαη ηνπ ζηξαηνχ καο πξνζέθεξε ηε δπλαηφηεηα λα δνχκε ηελ Αξαβηθή Άλνημε κέζα σο ηελ αληαλάθιαζε ελφο πνιπδηάζηαηνπ πξίζκαηνο. Δπίζεο κηα δπζθνιία πνπ ζπλαληήζακε ήηαλ ε απνζαθήληζε ηνπ ξφινπ πνπ έπαημαλ νη μέλεο δπλάκεηο. Θεσξνχκε πσο φλησο, ν ξφινο ηνπο εληνπίδεηαη κεηά θαη φρη πξηλ. Αιιά αθφκα θαη ζε απηφ ην πιαίζην, πνηέ δελ κπνξνχκε λα πνχκε κε ζηγνπξηά αλ φλησο νη εμεγέξζεηο δελ ζα κεηαηξέπνληαλ ζε εκθχιην ρσξίο ηε ζπλδξνκή ησλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ, εθφζνλ ζε εζσηεξηθφ επίπεδν ππήξραλ νη πξνυπνζέζεηο γηα θάηη ηέηνην. Η Αξαβηθή Άλνημε απνηέιεζε ηελ έκπξαθηε θαη δξακαηηθή έθθξαζε ησλ εζσηεξηθψλ ξήμεσλ, απφ ηε κηα πιεπξά, θαη ησλ εμσηεξηθψλ αληαγσληζκψλ απφ ηελ άιιε, κηαο πεξηνρήο πνπ απ‟ φηη θαίλεηαη ζα ζπλερίζεη λα απαζρνιεί γηα πνιχ θαηξφ ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα.
49
Βηβιηνγξαθία
Διιεληθή
Αγγειφπνπινο, Γ. «Δζλνηηθέο νκάδεο θαη ηαπηφηεηεο: Οη φξνη θαη ε εμέιημε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο» , Πεξηνδηθφ χγρξνλα Θέκαηα, Σεχρνο 63, 18-25, 1997.
Αξβαληηφπνπινο, Κ. «Η ακεξηθαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή κεηά ηνλ Φπρξφ Πφιεκν». Αζήλα: Φπρνγηφο , 2000.
Αινκπέηλη Α. «Η ζπξηαθή θξίζε: αίηηα, δηαζηάζεηο θαη πξννπηηθέο». Γεσπνιηηηθή. επηέκβξηνο, 2012.
Βιαρνπνχινπ, . «Αξαβηθή Άλνημε & δεηήκαηα αζθαιείαο». Παλεπηζηήκην Πεηξαηψο. Σκήκα Γηεζλψλ θαη Δπξσπατθψλ πνπδψλ. Ινχληνο, 2014.
Γηαλλαθφπνπινο, Β. «Αξαβηθή Άλνημε: Μέζε Αλαηνιή θαη Βφξεηα Αθξηθή». Αζήλα: Geostrategy, 2012.
Κπξηαθίδεο, Κ. «Ο ξφινο ηνπ πνιηηηθνχ Ιζιάκ ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηηο εθινγέο: πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη» ζην «Η Αξαβηθή Άλνημε θαη νη επηπηψζεηο ηεο γηα ηελ Διιάδα θαη ηελ επξχηεξε πεξηνρή». 9 Φεβξνπαξίνπ, 2012.
Λίηζαο, . «Σν θαηλφκελν ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο έλαλ ρξφλν κεηά: Μηα ζεσξεηηθή θαη εκπεηξηθή απνηίκεζε» ζην «Η Αξαβηθή Άλνημε θαη νη επηπηψζεηο ηεο γηα ηελ Διιάδα θαη ηελ επξχηεξε πεξηνρή».9 Φεβξνπαξίνπ, 2012.
Παξίζεο, Ι. «Η Αξαβηθή Άλνημε ζηηο ρψξεο ηνπ Μάγθξεκπ». Άκπλα θαη Γηπισκαηία. Ινχληνο, 2012.
50
Ξελόγισζζε
Amar, P. «Why Mubarak is out» in Haddad, B. Bsheer, R. & Rish, Z.A. (ed.). «The dawn of Arab uprisings». London: Pluto Press, 2012
Dalakoura, K. «The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications», International Affairs, 88(1), 2012
Darwisheh, H. «Trajectories and outcomes of the „Arab Spring: Comparing Tunisia, Egypt, Libya and Syria», Institute of Developing Economies, No. 456, 2014
Jeeb, M. «The Arab Spring: Libya‟s second revolution», Lesch & Haas, (ed.), «The Arab Spring: Change and resistance in Middle East». Colorado :Westview Press, 2013
Haddad, B. «Why Syria is not next… so far», in Haddad, B. Bsheer, R. Abu-Rish, Z. (ed.). «The dawn of Arab uprisings: End of an old order?». London: Pluto Press, 2012, ζει. 208
Haddad, B. Bsheer, R. Abu-Rish, Z. (ed.). «The dawn of Arab uprisings: End of an old order?» London :Pluto Press, 2012
Hamid, D. «The Arab Spring: The end of postcolonialism». London : Zed Books, 2012
Hamid, S. «Egypt: The Prize» in Pollack et al, «The Arab Awakening: America and the transformation of the Middle East». Washington DC : Brookings Institution Press, 2011
Horowitz, D. L. «Ethnic groups in conflict». Berkeley:University of California Press, 1985
International Crisis Group. «Popular Protest in North Africa and the Middle East (VII): The Syrian regime‟s slow motion suicide». 13 July, 2011
Khalidi, R. «Preliminary Historical Observations on the Arab Revolutions of 2011» in Haddad, B. Bsheer, R. Abu-Rish, Z. (ed.). «The dawn of Arab uprisings: End of an old order?» London: Pluto Press, 2012
51
Kent, S. «On revolution and Realism: A Structural Realist Theory of Revolution». Senior Honor Thesis, Boston College, 2013
Korotayev, A. Zinkina, J. «Egyptian revolution: a demographic structural analysis». Entelequia, RevistaInterdisciplinar, 13, 2011
Lacher, W. «Families, tribes and cities in the Libyan Revolution». Middle East Policy Council, Winter 2011, Volume XVIII, Number 4
Marcovitz, H. «The Arab Spring Uprisings». San Diego: Reference Point Press, 2014
Ogbonnaya, U. M. «Arab Spring in Tunisia, Egypt and Libya: A comparative analysis of causes and determinants». Turkish Journal of International Relations. Vol.12, No.3, Fall, 2013
Ozekin, M. K. &Akkas, H. H. «An empirical look to the Arab Spring: Causes and consequences». Turkish Journal of International Relations. Vol. 13, No. 1-2, Spring- Summer, 2014
Rosiny, Stephan. «The Arab Spring: Triggers, dynamics and prospects». German Institute of Global and Area Studies, Number 1, 2012
Sharp, J. M. «Egypt in transition». Congressional Research Service. May 4, 2011
Telhami, S. «Arab public opinion: What do they want?» in Pollack Kenneth, et al. «The Arab Awakening, America and the transformation of the Middle East». Massachusetts: The Brookings Institution, 2011
Varshney, A. «Ethnicity and ethnic conflict» in Boix, C. Stokes, S. The Oxford Handbook of Comparative Politics. Oxford University Press, 2009
52
Γηαδηθηπαθνί ηόπνη / ηζηνζειίδεο
Διεπζεξνηππία. «Αληίζηξνθε κέηξεζε γηα ζηξαηησηηθή δξάζε ελαληίνλ ηνπ Καληάθη», 19/03/2011. Γηαζέζηκν απφ:
Ρνχζζνο, . «Αξαβηθέο εμεγέξζεηο: ηέινο „πξψηνπ γχξνπ‟». Γηαζέζηκν απφ:
Berman, S. «Σα ζηάδηα ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο: καζήκαηα δεκνθξαηηθήο κεηάβαζεο απφ Γαιιία, Ιηαιία θαη Γεξκαλία», 20/05/2013. Γηαζέζηκν απφ:
BBC. In quotes: «Reaction to Tunisian crisis», January 15, 20122,. Γηαζέζηκν απφ:
ΒBC News «Syrian army tanks 'moving towards Hama'», 5/5/2011. Γηαζέζηκν απφ:
Brom, S. «The „Arab Spring‟ and external military intervention». Γηαζέζηκν απφ:
Cockburn, R. «The Arab Spring reported and misreported: foreign intervention in Libya and the last days of Gaddafi», Wednesday, 20 April 2016. Γηαζέζηκν απφ:
Dove, F. Mahdi, K. Bennis, F. «How has military intervention in Libya shaped the Arab Spring?»,14 April 2011. Γηαζέζηκν απφ:
53
Hamid, S. «Islamism, the Arab Spring and the failure of America‟s do-nothing policy in the Middle East», October 9, 2015. Γηαζέζηκν απφ:
International Crisis Group. «The Syrian regime‟s slow motion suicide», p. II. Γηαζέζηκν απφ:
Keck, K. «Realism and the Arab Spring», July 3, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
Mahdi, R. «Orientalizing the Egyptian Uprising», April 12, 2011. Γηαζέζηκν απφ:
Ramoin, F. E. «Why intervention in Libya was justified», January 25 2012, E- International Relations Students. Γηαζέζηκν απφ:
Salehyan, Idean. Heger, Lindsay. «Tyranny in the Arab Spring», March, 13, 2012. Γηαζέζηκν απφ:
54