UMUR BEY KÜTÜPHANESÝ hasara kaldýrýldý ve naaþý ’ye götürü- türk), Ýstanbul 2007, s. 184; Ýbn Kemal, Tevârîh-i kitaplarýyla ilgili üçüncü vakýf kaydý, 857 lerek babasýnýn türbesine defnedildi. Âl-i Osmân, II, 109, 166, 168, 171; Himmet Akýn, (1453) yýlýnda vakfettiði Enfesü’l-cevâhir Aydýnoðullarý Tarihi Hakkýnda Bir Araþtýrma, adlý tefsirin son sayfalarýnda görülmekte- Düstûrnâme’de Umur Bey’in yirmi bir 1968, s. 39-52; Uzunçarþýlý, Anadolu Bey- yýl gazâda bulunduðu, bu süre içinde yir- likleri, s. 105-109; P. Lemerle, L’émirat d’Ay- dir ( Eski Yazma ve Basma Eserler a-b mi altý sefer yaptýðý, vefatýnda otuz dokuz dýn: Byzance et l’occident, Paris 1957; a.mlf., Ktp., Ulucami, nr. 436, vr. 329 ). Umur yaþýnda olduðu belirtilir. Onun gazâ þöh- “Philadelphie et l’émirat d’Aydýn”, Philadelphie Bey bu vakýf kaydýyla, kitaplarýnýn babasý- et autres études (ed. H. Ahrweiler), Paris 1984, nýn mescidiyle imaretinde muhafaza edil- reti Osmanlý kaynaklarýnda da yanký bul- s. 55-68; E. Zachariadou, Trade and Crusade: Ve- mesini ve imaret þeyhinin hâfýz-ý kütüb muþtur. Denizcilik geleneðinde adý özel- netian Crete and the Emirates of and likle öne çýkmýþ, XV ve XVI. yüzyýllara ait Aydin (1300-1415), Venice 1983, s. 37, 113; Þe- olarak da vazife yapmasýný istemiþ, daha bazý kaynaklar onu Osmanlý denizcilerinin rafettin Turan, Türkiye-Ýtalya Ýliþkileri, Ýstanbul önceki vakfiyesinde mevcut bazý þartlarý atasý saymýþtýr. Tursun Bey’in Kefe’ye hare- 1990, s. 160 vd.; Tuncer Baykara, Aydýnoðlu Gazi deðiþtirmiþ, “altmýþ pâre kitaplarý”nýn ad- Umur Paþa (1309-1348), Ankara 1990; E. Wer- larýný teker teker saymýþ, muhafazasý, kul- ket eden donanmadan söz ederken Umur ner, “Johannes Kantakouzenos, Umur Pascha Bey’e atýf yapmasý dikkat çekicidir (Târîh-i und Orhan”, Byzantinoslavica, XXVI, Prague lanýlmasý ve kontrolüyle ilgili bazý þartlar koymuþtur. Vakfettiði kitaplar babasýnýn Ebü’l-Feth, s. 169). Gazilerin “Gazi Umur 1965, s. 255-276. ÿFeridun Emecen Bey caný için” yemin ettikleri, yeniçerilerin imaret mescidinde muhafaza edilecek, bu önceleri, “Umur Bey kýsbetidir” diye onun kitaplardan mescidde ve imarette bulu- –— giydiði tarzda baþlýk takýndýklarý rivayet UMUR BEY KÜTÜPHANESÝ nan talebeler faydalanacaktýr. Burada kal- edilir. Yanýndaki azeb ve askerlerin kendi- mayan diðer talebeler ise emin kimseleri lerini, “Biz Umurca oðlanýyýz” þeklinde ta- Umur Bey’in kefil gösterip kitaplardan yararlanabile- nýttýklarý belirtilir. Oruç Bey deniz gazileri- (ö. 865/1461) cektir. Ýmaret þeyhinin korumasý altýnda Bursa’da kurduðu kütüphane. ni “Umur Bey müridleri” diye anar (Oruç ˜™olan kitaplar altý ayda bir kontrol edile- Beð Tarihi, s. 184). Onu yakýndan tanýyan cektir. Timurtaþ Paþa’nýn oðlu Umur Bey’in Bur- Bizans Ýmparatoru Kantakuzenos hâtýra- Umur Bey hazýrlattýðý son vakfiyesiyle sa, ve Biga’daki vakýflarý için de- týnda son derece akýllý ve mantýklý düþü- bir araya topladýðý bütün vakýflarýna son ðiþik tarihlerde düzenlediði vakfiyeleri ve nen biri olduðuna temas eder. Vakýf kayýt- þeklini vermiþtir. Bu vakfiyenin biri taþ üs- vakýf kayýtlarý vardýr. 843 Zilkadesinde (Ni- larýnda Hundi Melek, Azize Melek ve Gür- tüne kazýlmýþ iki nüshasý vardýr. Cami ka- san 1440) ci Melek adlý üç kýzýnýn adý geçer. Denizli’- hazýrlanan en eski tarihli vakfi- pýsýnýn iki yanýna yerleþtirilen taþ vakfiye- de “bedraka” adlý bir verginin kaldýrýldýðý- yeye göre Umur Bey, Bergama’da yaptýr- den anlaþýldýðýna göre Umur Bey’in son na dair kitâbede Mehmed Bey oðlu Umur dýðý medreseye müderrisin ve talebelerin düzenlettiði vakfiye 859 Muharreminde Bey þeklinde adý geçen þahsýn da o oldu- yararlanmasý amacýyla bazý Arapça eser- (Aralýk 1454 – Ocak 1455) Arapça olarak ðu ileri sürülür ve buna dayanarak nü- ler, Bursa’daki camisine cemaatin okuma- yazýlmýþ ve ayný yýlýn Cemâziyelâhirinde fuzunun daha 1327’de bu yörelere kadar sý için otuz üç cilt Türkçe kitap vakfetmiþ- (Mayýs-Haziran) önemli kýsýmlarý Türk- ulaþtýðý ifade edilir (Baykara, s. 20-21). Os- tir (VGMA, nr. 591, s. 181-182). Bu vakfi- çe’ye tercüme edilerek taþ üstüne kazýlýp manlý dönemine ait tahrir kayýtlarýnda yede vakfettiði kitaplarýn kesinlikle med- yerine konulmuþtur. Taþ vakfiyenin çeþit- Umur Bey’in arazi tahriri yaptýrdýðý, mülk rese ve caminin dýþýna çýkarýlmamasýný is- li tarihlerde araþtýrmacýlar tarafýndan ya- sahiplerine niþanlar verdiði, kendisinin Bir- temiþ, cami müezzininin günlük 1 akçe üc- pýlmýþ neþirleri vardýr. En son ve en doðru gi, Keles, Tire ve Alaþehir’de cami, mes- retle ayný zamanda hâfýz-ý kütüb olarak okuyuþ Ekrem Hakký Ayverdi’ye aittir (Os- cid ve medrese gibi hayýr eserlerinin bu- görev yapacaðýný belirtmiþtir (VGMA, nr. manlý Mi‘mârîsi II, s. 339-340). Vakfiyenin lunduðu hakkýnda atýflar vardýr. Onun adý- 591, s. 182; Bursa ÞS. A.91/107, s. 47). Arapça düzenlenen 861 (1457) tarihli oriji- na kaleme alýnan, Enverî’nin yeniden dü- Umur Bey’in Bursa’daki camisinde bulunan nal nüshasý bugün Ýstanbul Belediyesi Ata- zenleyip Mahmud Paþa’ya sunduðu Düs- koleksiyonunda daha ziyade cemaatin ilgi- türk Kitaplýðý Muallim Cevdet yazmalarý tûrnâme’de büyük bir gazi olarak ahlâklý lenebileceði konularý içeren kitaplar mev- arasýnda bulunmaktadýr (Vakfiyeler, nr. 38). ve son derece dindar biri gibi tanýtýlmasýna cuttur. Cami vakfiyesinde kitaplarýn ad- Bu nüsha Bursa Kadýsý Molla Hüsrev’in tas- özel bir önem verildiði dikkati çekmekte- larýnýn sayýldýðý bölümün baþlýðý da “Kü- dikini ve imzasýný taþýmaktadýr. Arapça dir. Umur Bey’in adýna bazý eserlerin ya- tüb-i Türkiyye”dir. Koleksiyonda yer alan vakfiyede Umur Bey, vakfiyesinin arkasýn- zýldýðý bilinmektedir. Kul Mesud Kelile ve birkaç Türkçe tefsir ve fýkýh kitabýnýn ya- da isimleri yazýlý kitaplarýn faydalanabi- Dimne’yi onun isteði üzerine Farsça’dan nýnda Kýsas-ý Enbiyâ, Tezkiretü’l-evli- lecek herkese vakfedildiðini belirtmekte çevirmiþtir. Ýbnü’l-Baytâr’ýn el-Müfredât yâ, Þir‘atü’l-Ýslâm, Va‘znâme, Zikrü’l- ve bu kitaplarý muhafazaya memur edi- adlý eserinin de onun için tercüme edildiði mevt, Ýksîr-i Saâdet, Sirâcü’l-kulûb, Fü- len mütevellinin arzu edenlere istedikleri belirtilir. tû¼u’þ-Þâm, TârîÅ-i ªaberî gibi eserler kitaplarý verip geri almasýný þart koþmak- BÝBLÝYOGRAFYA : dikkati çekmektedir. Koleksiyonda Ýsken- tadýr. Ancak Arapça vakfiyede sayýlarý 300 Enverî, Düstûrnâme; a.e. (Melikoff); Eflâkî, dernâme, Dîvân-ý Âþýk, Merzübânnâ- cilde ulaþan kitaplarýn nereye konulacaðý Âriflerin Menkýbeleri, II, 344-345; Ýbn Battûta, me gibi Türk edebiyatýnýn ilk devir ürün- açýkça belirtilmemiþ (kitaplarýn bir listesi Seyahatnâme (trc. A. Sait Aykut), Ýstanbul 2004, lerinden birkaç kitap da bulunmaktadýr. için bk. Stanley, XXI [Leiden 2004], s. I, 425-426; Doukas, Tarih: Anadolu ve Rumeli, 323-331), 1362-1462 (trc. Bilge Umar), Ýstanbul 2008, s. 19- 853 (1449) tarihli Arapça bir vakýf kay- bu konuya Türkçe taþ vakfiye- 23; Yazýcýzâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oðuz- dýnda ise Umur Bey, kitaplarýnýn rehin alýn- de bir açýklýk getirilmiþtir: “Ve kitaplarým nâme-Selçuklu Tarihi]: Giriþ¯ Metin¯ Dizin (haz. madan kimseye ödünç verilmemesini ve tafsil ile vakfettim. Amma camiden taþra Abdullah Bakýr), Tur- Ýstanbul 2009, s. 908-909; asla Bursa dýþýna çýkarýlmamasýný istemek- çýkmaya.” sun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth (haz. Mertol Tulum), Ýstanbul 1977, s. 169; Oruç Beð Tarihi: Giriþ, Me- tedir (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Deðiþik tarihlerde düzenlediði vakfiye- tin, Kronoloji, Dizin, Týpkýbasým (haz. Necdet Öz- Ktp., Ulucami, nr. 435, vr. 1a). Umur Bey’in lerinden ve yaptýðý vakýf kayýtlarýndan an-

159 UMUR BEY KÜTÜPHANESÝ laþýldýðýna göre Umur Bey, kitaplarýndan –—kimi). 1949’da Washington’da Ziraat Ve- bulunduklarý müessese içinde fayalanýl- UNAT, Ekrem Kadri kâleti’nin Millî Müzesi’ndeki Böcek Ýdenti- masýný arzu etmekte ve onlardan yarar- (1914-1998) fikasyonu Laboratuvarý’nda, Army Medi- lanmak isteyen yabancý kimselerin sebe- ˜™Türk hekimi. cal Department Research and Graduate biyet verebilecekleri zarara karþý kefil ve School koleksiyonlarý ve laboratuvarlarýn- rehin sistemini getirmektedir. Umur Bey’in 19 Aðustos 1914’te Ankara’da doðdu. da, güneyde Communicable Disease Cen- vakfiyelerine, vakýf kayýtlarýna kitaplarýn Babasý 1916’da Kafkas cephesinde þehid ter, Alabama’da Virüs ve Rickettsia, At- korunmasý, kullanýlmasý ve kontrolüyle ilgi- olan mülâzým-ý evvel Hâfýz Mehmed Efen- lanta’da bakteriyoloji laboratuvarlarýnda li birbirinden farklý, bazan da çeliþen þart- di, annesi Reþide Haným’dýr. Babasýnýn þe- incelemeler yaptý. lar koyduðu görülmektedir. Muhtemelen hâdetinden sonra annesiyle birlikte gittiði Ekim 1949’da Türkiye’ye dönen Ekrem bunun bir sebebi, Osmanlý Devleti toprak- baba tarafýndan dedesi hattat Hâfýz Râ- Kadri Unat, Ýstanbul Üniversitesi’nde Mik- larýnda henüz kütüphane kurma konusun- þid Efendi’nin yanýnda yetiþti. 1921’de Ýs- robiyoloji, Parazitoloji ve Salgýnlar Bilgi- da bir geleneðin teþekkül etmemiþ olma- tanbul Beþiktaþ’ta Barbaros Hayreddin si Enstitüsü’nde göreve baþladý. 1951’de sýdýr. Umur Bey, yirmi yýla yakýn bir süre Mektebi’nde öðrenime baþladý; 1923’te Dünya Saðlýk Teþkilâtý’nýn Tüberküloz Ol- içinde kütüphanesine dair birkaç düzenle- Özel Þark Ýdâdîsi’ne geçti ve sýnýf atlayýp gunlaþma ve Gösteri Merkezi’nin labora- me yapmýþ, bu arada kitaplarýnýn sayýsýný 1926’da mezun oldu. Ayný yýl Kabataþ Li- tuvarýný kurdu, 1958 yýlýna kadar buradaki 300 cilde çýkarmýþtýr. Muhtemelen bu sayý sesi’ne kaydedildi, 1931’de burayý bitire- muayene ve kurslarý yönetti. 19 Haziran sonralarý daha da artmýþtýr. Nitekim Bur- rek Ýstanbul Üniversitesi Týp Fakültesi’ne 1958’te Parazitoloji Enstitüsü’nü tesis et- sa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüp- girdi. 1937’de fakülteden mezun olunca ti, buraya profesör ve yönetici tayin edil- hanesi’nin Ulucami bölümünde (nr. 1715) o yaz Sýtma Enstitüsü kursuna ka- di. Ýstanbul Üniversitesi Merkez Binasý’na Umur Bey’in 861 (1457) yýlýnda vakfettiði týldý. 1938’de askerliðini tamamladýktan yerleþen enstitüde parazitoloji, helminto- bir kitap bulunmaktadýr. Umur Bey Kütüp- sonra Týp Fakültesi’nde Mikrobiyoloji, Pa- loji ve mikoloji laboratuvarlarýný faaliyete hanesi bir bütün halinde günümüze ulaþ- razitoloji ve Salgýnlar Bilgisi Enstitüsü’ne geçirdi. 1961 yýlýnda Amerika Birleþik Dev- mamýþtýr. Kütüphaneye ait bazý kitaplara asistan olarak alýndý. 1940’ta enstitüde uz- letleri’nde bazý kurumlarda parazitoloji ve Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kü- manlýk sýnavýný verdi ve bakteriyolog unva- tropikal hastalýklarla ilgili incelemelerde tüphanesi’nde mevcut çeþitli koleksiyon- nýný aldý. 1942’de “Embriyonlu Askarit Yu- bulundu. Baþkaný olduðu Parazitoloji Ens- larda rastlanmaktadýr. murtalarýnýn Mukavemeti” adlý doçentlik titüsü’ne ayný yýl Parazitoloji Kürsüsü adý BÝBLÝYOGRAFYA : teziyle mikrobiyoloji, parazitoloji ve salgýn- verildi; 1962’de bu kürsünün adý Tropikal Umur Bey’in Bergama’daki medresesinin ve lar bilgisi doçenti oldu. Ayný yýl savaþ teh- Hastalýklar ve Parazitoloji Kürsüsü’ne çev- Bursa’daki camisinin 843 tarihli vakfiyesi, VGMA, likesi nedeniyle dahiliye mütehassýslarý ký- rildi. 1967’de yeni kurulan Cerrahpaþa Týp nr. 591, s. 181-182; Umur Bey’in vakfettiði ki- taya gönderildiðinden Ýstanbul Belediyesi Fakültesi’ndeki Mikrobiyoloji, Tropikal Has- taplarýn vakýf kaydý, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Ulucami, nr. 435, vr. 1a; Umur Bey’in Dârülaceze Hastahanesi’nde dahiliye mü- talýklar ve Parazitoloji Kürsüsü’nü kurdu Bursa, Bergama ve Edremit’teki hayratýnýn 859 tehassýsý vekili sýfatýyla ek görev yaptý ve ve kürsü baþkaný oldu. Kürsünün adý 1976’- tarihli vakfiyesi, Ýstanbul Belediyesi Atatürk Kitap- Türkiye’de parazit taranmasý düþüncesini da Mikrobiyoloji, Parazitoloji ve Ýnfeksiyon lýðý, Muallim Cevdet, Vakfiye, nr. 38; Kâzým Bay- ilk defa burada uyguladý. 1945-1946 yýlla- Hastalýklarý Kürsüsü, 1983’te Mikrobiyoloji kal, Bursa ve Anýtlarý, Bursa 1950, s. 199-201; Anabilim Dalý olarak deðiþti. Ekrem Kadri Ayverdi, Osmanlý Mi‘mârîsi II, s. 339-340; Adem rýnda Gureba Hastahanesi laboratuvar þef- Apak, “Osmanlý Devleti Kuruluþ Döneminde Bir liðini de yürüttü. Unat 1983’te yaþ haddinden emekliye ay- Vezir Ailesi Kara Timurtaþoðullarý’nýn Bursa Kül- 1946’da Amerika Birleþik Devletleri’ne rýldýktan sonra 1992 yýlýna kadar Cerrah- tür ve Folklor Hayatýna Katkýlarý”, Bursa Halk gönderildi. 1946-1947’de Philadelphia’da paþa Týp Fakültesi’nde sözleþmeli olarak Kültürü: Uludað Üniversitesi I. Bursa Halk Kül- Mikrobiyoloji Anabilim Dalý’nda çalýþmala- türü Sempozyumu (4-6 Nisan 2002), Bildiri Ki- Pennsylvania Üniversitesi Týp Okulu’nun tabý (haz. Yusuf Oðuzoðlu – Kerime Üstünova), Dermatoloji Araþtýrmalarý Laboratuvarý’n- rýný sürdürdü. Týp fakültelerindeki elli yýl- Bursa 2002, II, 545-565; Bedri Mermutlu, “Os- da Fred D. Weidman’ýn yanýnda týbbî mi- lýk görev süresince 15.000’e yakýn öðren- manlý Bursa’sýnda Kitaplar ve Hayat”, Tarihte koloji konusunda çalýþtý. Daha sonra John ciye ders verdi; kýrk altý uzman ve sekiz Doðu-Batý Çatýþmasý: Semavi Eyice’ye Saygý Hopkins Üniversitesi’nde Hijyen ve Halk mikrobiyoloji doktoru yetiþtirdi. 1984-1989 (haz. Ertan Eðribel – Ufuk Özcan), Ýstanbul 2005, yýllarý arasýnda Türk Týp Tarihi Kurumu baþ- s. 618; Ýsmail E. Erünsal, Osmanlý Vakýf Kütüp- Saðlýðý Okulu’nda malarya bilimi ve tro- haneleri: Tarihî Geliþimi ve Organizasyonu, An- pikal parazit hastalýklar kursuna katýldý. kanlýðýný yürüttü. Týp tarihine yaptýðý kat- kara 2008, s. 84-87, 346, 354, 440, 443, 456- Ardýndan Duke Üniversitesi’nde týbbî mi- kýlar dolayýsýyla 1987’de Tabip Odasý ken- 457, 504-505; Ahmed Tevhid, “Bursa’da Umur koloji, ayný yýl John Hopkins Üniversitesi’n- disine Süheyl Ünver ödülü plaketini verdi. Beg Câmii Kitâbesi”, TOEM, III/14 (1328), s. 865- Almanca, Ýngilizce ve Fransýzca bilen Unat 872; Rahmi Namdar Karatay, de Hijyen ve Halk Saðlýðý Okulu’na döne- “Bursada Omur- 13 Nisan 1998’de Ýstanbul’da vefat etti. bey Vakýfnamesi ve Yeni Bulunan Mühim Bir rek burada toplum saðlýðý eðitimi aldý, Vesika”, Uludað: Bursa Halkevi Dergisi, sy. 35, verdiði sýnavlarla 1948’de “Master of Pub- Ekrem Kadri Unat, incelediði muayene Bursa 1941, s. 15-20; Murat Yüksel, “Kara Ti- lic Health” unvanýný elde etti. Maryland maddelerinde Türkiye’de varlýðý daha ön- murtaþoðlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiði Ki- Eyaleti Saðlýk Laboratuvarý’nda, Albany’- ce bilinmeyen on yedi hastalýk etkenini ilk taplar ve Vakýf Kayýtlarý”, TDA, XXXI (1984), s. 134-147; R. Tûba Çavdar, “Bursa Kütüphanele- de New York Eyaleti Saðlýk Dairesi Labo- defa ortaya koymuþ, birçok enfeksiyonun ri”, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kü- ratuvarý’nda, Bethesda’da National Insti- Türkiye’de mevcudiyetini ya çalýþma ar- tüphanecilik Dergisi, sy. 2, Ýstanbul 1989, s. 103- tute of Health’de Mikrobiyoloji Enstitüsü kadaþlarýyla birlikte ya da tek baþýna bul- 105; T. Stanley, “The Books of Umur Bey”, Mu- Enfeksiyon Hastalýklarý laboratuvarlarýnýn muþtur. Çalýþmalarý ve yayýnlarýyla halk qarnas, XXI, Leiden 2004, s. 323-331. virüs biriminde çalýþtý (Bethesda’daki Mil- saðlýðýna ve koruyucu hekimliðe önemli ÿÝsmail E. Erünsal lî Saðlýk Enstitüsü’nde çalýþan ilk Türk he- katkýlar yapmýþ, 1975’te halk için Bula-

160