Ilcusiana • 6 • 2012

Nr 6 Olkusz, maj 2012

Redakcja

Rada Programowa: Mieczysław Karwiński dr Włodzimierz Łysoń dr Marek Pieniążek

Redaktor Naczelny: Jacek Sypień

Sekretarz redakcji: Katarzyna Kulman

Korekta: Agnieszka Ryszka

Wydawca: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna 32-300 Olkusz, ul. F. Nullo 29b tel: 32 6430619 www.biblioteka.olkusz.pl

ISSN: 2080-9859

Druk i skład: GRAFPRESS 32-300 Olkusz, ul. 29-Listopada (pawilon) tel: 32 7543232

Projekt okładki: Konrad Kulman

Zdjęcia na okładce: J. Niewdana, K. Kulman, Archiwum Szkoły Podstawowej w Gorenicach, Yad Vashem (8460_1)

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, korekty, edycji materia- łów, a także do niepublikowania materiału bez podania przyczyny. Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie, prezentowanie danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie oraz wykorzystywanie, również częściowe dopuszczalne tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

Spis treści

4 Wstęp Monografia Powiatowej i Miejskiej 7 Biblioteki Publicznej w Olkuszu 1917 - 2012 109 Jerzy Roś, Dariusz Rozmus Sprawozdanie z badań archeologicznych podczas remontu kamienicy przy ul. Floriańskiej 2 w Olkuszu 115 Jerzy Roś Olkusz na szlaku Via Regia 123 Jacek Sypień Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom 137 Dariusz Rozmus Słodki smak ciężaru 145 Józewf Niewdana Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic 155 Tomasz Sawicki Stefan Honiek - żołnierz Andersa 165 Rafał Jaworski Ubezpieczali odskok „Parasola” 181 Ireneusz Cieślik Śladem okupacyjnych pamiątek 189 Jacek Majcherkiewicz 60-lecie Szkoły Podstawowej im. Henryka Sienkiewicza w Gorenicach 201 Krzysztof Kocjan Zagłada olkuskich Żydów 296 Notki o autorach

Ilcusiana • 6 • 2012 3

Wstęp

olejny numer pisma „Ilcusiana”, jaki że ukazuje się drukiem, od początku jest bezpłatnie Koddajemy w Państwa ręce, jest nieco ogólnodostępne w formie cyfrowej. W ten sposób inny od poprzednich. Poza teksta- staje się częścią domeny publicznej. Bo wiedzą mi opisującymi wybrane aspekty historii naszego trzeba się dzielić. regionu, znajdziecie też Państwo obszerną mono- Gdyby próbować określić jednym zdaniem grafię olkuskiej Powiatowej i Miejskiej Biblioteki funkcje współczesnych bibliotek można stwierdzić, Publicznej, która obchodzi w tym roku 95-lecie że uczą zdobywania informacji oraz wychowują do działalności. kultury. Tylko tyle i aż tyle. Najczęściej biblioteka kojarzy nam się z miej- Ponieważ istotnym aspektem działalności bi- scem, gdzie można wypożyczyć książki. I słusz- blioteki jest także wspieranie i promowanie badań nie, gdyż to jej podstawowa działalność. Jednak regionalistycznych, stąd pomysł na „Ilcusiana”. Tu funkcje, jakie spełniają biblioteki w zmieniającej pozwolę sobie na małą dygresję. Zapewne każdy się rzeczywistości, są znacznie szersze. Młodym z historyków - regionalistów korzystał ze „Słownika ludziom często wydaje się, że wszystko mogą zna- geograficznego Królestwa Polskiego i innych kra- leźć w Internecie. To nie do końca prawda. Może jów słowiańskich”. To monumentalne dzieło uka- zabrzmi to jak paradoks, ale w Internecie jest jed- zywało się w latach 1880-1902, czyli w tym roku nocześnie za dużo i za mało informacji. Za dużo, obchodzimy okrągłą, 110. rocznicę zakończenia gdyż wiele informacji, jakie można znaleźć w sieci, wydawania Słownika. Powstał on dzięki zaangażo- jest niesprawdzonych, a często nieprawdziwych. waniu przeszło 150 współpracowników, amatorów Z drugiej strony, potężny zasób wiedzy wytworzonej lokalnej historii, którzy przesyłali informacje przy- przez człowieka nie jest jeszcze dostępny w całości datne przy redagowaniu kolejnych haseł. Gdyby w globalnej sieci. Dlatego zadaniem bibliotek jest nie ich najczęściej społeczna praca - Słownik nigdy także wskazywanie dostępnych źródeł wiedzy, za- by się nie ukazał. Czy nie przypomina to nieco za- równo tych analogowych, czyli książek i czasopism, sad, na jakich działa współcześnie Wikipedia? jak i cyfrowych. Pracownicy bibliotek są swego W czerwcu tego roku przypada okrągła, 70. rodzaju przewodnikami w wędrówce, której ce- rocznica likwidacji olkuskiego getta. To symbolem jest zdobycie wiedzy. Oprócz tego biblioteki liczny koniec istnienia w Olkuszu diaspory żydow- dbają, aby coraz więcej zasobów wiedzy trafiało do skiej, która współtworzyła obraz naszego miasta Internetu i było dostępne dla każdego. Nie przy- od czasów średniowiecza. Dlatego publikujemy padkiem nasze czasopismo „Ilcusiana” poza tym, obszerny suplement do książki „Zagłada olku-

4 skich Żydów” pióra jej autora, Krzysztofa Kocja- czyli szlaku pielgrzymkowym św. Jakuba. Wiele na. Publikacji, która wypełniła lukę w badaniach osób mogą zainteresować teksty o historii zaopa- dotyczących dziejów olkuskich Żydów. To dzięki trzenia Olkusza i okolic w wodę, czy o tym, skąd działaniom olkuskich regionalistów przywrócono się wzięły nazwy miejscowości na terenie gminy pamięć o losach żydowskiej społeczności nasze- Wolbrom. I co się stało z zaginionymi wsiami. go miasta. Dzięki nim zaczęto obchodzić kolejne Łącznikiem pomiędzy przeszłością i współcze- rocznice likwidacji getta. snością jest artykuł związany z 60-leciem Szkoły Jest tu także ciekawy tekst o zawikłanych lo- Podstawowej im. Henryka Sienkiewicza w Gore- sach Stefana Hońka, żołnierza II Korpusu, który nicach. po wojnie wrócił do Polski, a ta się od niego od- Zapraszamy do lektury. wróciła. O tym, w jaki sposób mieszkańcy powiatu olkuskiego byli zaangażowani w organizację zamachu na Wilhelma Koppe, wyższego dowódcę SS Jacek Sypień i policji w Generalnym Gubernatorstwie, można przeczytać w następnym artykule pt. „Ubezpieczali odskok „Parasola”. W niniejszym numerze czasopisma znajdą Państwo także bardzo osobisty tekst „Śladem okupacyjnych pamiątek”, pokazujący skomplikowane, wojenne losy jednej z olkuskich rodzin. Cechą wyróżniającą czasopismo „Ilcusiana” jest różnorodność podejmowanych tematów, co jest odbiciem zainteresowań, pasji, ale także proble- mów badawczych podejmowanych przez autorów. Dlatego zamieszczamy sprawozdanie z badań archeologicznych, prowadzonych przy okazji remontu jednej z olkuskich kamienic, oraz artykuł opisu- jący ślady działalności przemysłowej w badaniach archeologicznych. Jest także tekst wyjaśniający, dlaczego nasze miasto znalazło się na Via Regia,

Ilcusiana • 6 • 2012 5 6 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 1917 - 2012

Ilcusiana • 6 • 2012 7 8 Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna e-learningową, oferującą bogatą ofertę kursów w Olkuszu obchodzi w 2012 r. rocznicę 95-lecia kwalifikacyjnych. swojej działalności. Dla podkreślenia tego wydarzenia uzupełniono „Monografię PiMBP w Ol- Z tej okazji Biblioteka zwróciła się o rekomen- kuszu” o lata 2007-2012. dację do Burmistrza Miasta i Gminy Olkusz, Za- Olkuska Biblioteka, realizując misję wynika- stępcy Burmistrza Miasta i Gminy Olkusz, Sta- jącą ze strategii „Biblioteka jest bramą w czasie” rosty Powiatu Olkuskiego, Dyrektora Wojewódz- (Carlos María Domínguez), stara się być nowo- kiej Biblioteki Publicznej w Krakowie, Dyrektora czesnym centrum informacji, kultury i nauki; Miejskiego Ośrodka Kultury w Olkuszu, Dyrek- bramą, która łączy tradycje z otwartością na zmia- tora Galerii Sztuki Współczesnej Biura Wystaw ny, zachodzące w otaczającym świecie, umożli- Artystycznych w Olkuszu, Prezesa PTTK Od- wiającą rozwój człowieka - Mieszkańca Srebrnego dział w Olkuszu, Prezesa Stowarzyszenia Dobro- Miasta. czynnego „Res Sacra Miser” w Olkuszu, Dyrekto- Wartości, które są dla nas niezwykle istotne, ra Centrum Języków Obcych IMPULS, Prezesa to: popularyzacja idei czytania dzieciom od naj- Stowarzyszenia „Miasta Partnerskie”, Dyrektora młodszych lat oraz bogata oferta dla dorosłych Biura Polskiej Akcji Humanitarnej w Krakowie, Czytelników Biblioteki. Prezesa Stowarzyszenia Zamek Rabsztyn w Olku- szu oraz Pani Marii Bujas-Łukaszewskiej (specja- Wyróżnia nas: listy ds. kulturalno-oświatowych NordicHouse, • pełne zautomatyzowanie wszystkich procesów autorki programu „Akademia Dobrych Manier”, bibliotecznych, managera ds. szkoleń w Firmie Cracow Union, • bogata oferta edukacyjno-kulturalna dla dzieci stażystki Departamentu Protokołu Dyplomatycz- i młodzieży, nego Ministerstwa Spraw Zagranicznych współ- • dbałość o zaspokajanie potrzeb informacyj- pracującej z III Programem Polskiego Radia). nych seniorów, Wielkim zaszczytem było uzyskanie samych • inicjowanie współpracy środowisk lokalnych pozytywnych opinii o olkuskiej Bibliotece, które na rzecz popularyzacji wiedzy o regionie po- publikujemy na łamach tego wydawnictwa. przez działalność wydawniczą i edukacyjną, • stałe poszerzanie oferty Biblioteki o najno- wocześniejsze usługi, zapewnianie dostępu do czytelni internetowej Ibuk.pl, • dbanie o zapewnienie dostępu do regionalnych materiałów źródłowych poprzez digitali- zację zbiorów i stałą współpracę z Małopolską Biblioteką Cyfrową, • funkcjonowanie Centrum Kształcenia na Od- ległość w filii Biblioteki w Żuradzie, która jest placówką oświatową wyposażoną w platformę

Ilcusiana • 6 • 2012 9 10 Ilcusiana • 6 • 2012 11 12 Szanowni Państwo

Dziękując za wkład w promocję czytelnictwa i wartości jakie niesie ze sobą obcowanie z literaturą pragnę serdecznie pogratulować Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Olkuszu wspaniałego jubileuszu 95-lecia istnienia.

W swoich działaniach olkuska Biblioteka dociera do szerokiego grona czytelników, bez względu na wiek. Prowadząc różnorodne zajęcia dla dzieci, dba by najmłodszym mieszkańcom zaszczepić miłość do książek. Organizując zajęcia dla Seniorów umożliwia osobom starszym bezstresowe wejście w świat komputerów i Internetu. Dbając o najwyższa jakość usług Biblioteka w Olkuszu przeprowadza ciągłe szkolenia dla swoich pracowników.

Współczesna Biblioteka nie jest jedynie miejscem wypożyczania ksią- żek, ale przede wszystkim nowoczesnym centrum informacji, kultury i nauki skupiającym wokół siebie lokalne środowiska. Taką właśnie rolę spełnia Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu.

Gratulując dotychczasowych sukcesów życzę wielu kolejnych ciekawych projektów, a wszystkich, którzy jeszcze nie poznali olkuskiej książnicy zachęcam do jej odwiedzenia.

Jerzy Woźniakiewicz Dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie

Ilcusiana • 6 • 2012 13 14 Ilcusiana • 6 • 2012 15 16 Ilcusiana • 6 • 2012 17 18 Ilcusiana • 6 • 2012 19 20 Szanowni Państwo

Z ogromnym uznaniem pragniemy podziękować Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Olkuszu za zaangażowanie w tworzeniu AKADEMII DOBRYCH MANIER. Z olkuską biblioteką owocnie współpracujemy od 2009 roku przy tworzeniu Turnieju Dobrych Manier, który z roku na rok cieszy się niesłabnącą popularnością wśród dzieci, młodzieży i nauczycieli. Doceniamy profesjonalizm i kreatywność pracowników książnicy przy popularyzacji „sztuki życia” i zasad „savoir vivre”

Maria Bujas - Łukaszewska Akademia Dobrych Manier

Ilcusiana • 6 • 2012 21 Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak z Krakowa od wielu lat współpracuje z Powiatową i Miejską Biblioteką Publiczną w Olkuszu przy realizacji różnorodnych projektów poświęconych edukacji międzykulturowej i edukacji globalnej.

Bardzo wysoko cenimy sobie profesjonalizm i zaangażowanie pracowników Biblioteki, dlatego zawsze staramy się planować nowe projekty w taki sposób, by znowu mieć okazję do współ- pracy.

Bardzo się cieszymy, że Biblioteka zawsze jest otwarta na nasze pomysły i chętnie angażuje się w realizację różnorodnych przed- sięwzięć edukacyjnych, które daleko wychodzą poza jej podstawo- wą misję.

Uważamy, że jest niezwykle ważnym miejscem na mapie kulturalnej nie tylko Olkusza, ale całego regionu.

Sylwia Gajownik Sekretarz Zarządu Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak

22 Ilcusiana • 6 • 2012 23 24 Ilcusiana • 6 • 2012 25 26 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 1917 - 2007

Ilcusiana • 6 • 2012 27 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna Publikacja została poprzedzona wstępem, krót- w Olkuszu obchodziła w 2007 roku 90 - lecie ką historią Olkusza oraz rozdziałem poświęconym swojej działalności. Dlatego też postanowiono w idei powstania bibliotek publicznych na świecie. poniższej monografii przedstawić jej długą i bo- Historia olkuskiej Biblioteki przedstawiona gatą historię, obejmującą lata 1917 - 2007. została w następujących rozdziałach: Z małej, mieszczącej się w jednej salce, biblio- • Biblioteka olkuska do 1945 roku, teki stała się prężnie działającą instytucją kultury. • Działalność Biblioteki od 1945 do 1975 roku, Warto dodać, że z jej zbiorów po 1946 roku sko- • Biblioteka Publiczna w Olkuszu w latach rzystało 321.313 czytelników, którzy wypożyczyli 1975 - 1999, 6.580.276 woluminów. Poza tym, przez całe lata • Biblioteka w latach 2000 - 2007. swojego istnienia uczestniczyła w życiu społecz- ności olkuskiej. W dzisiejszych czasach również Do publikacji dołączono również wykaz pra- stara się sprostać stawianym przed nią wyzwa- cowników oraz bogate materiały ilustracyjne, niom. które znacząco podnoszą walory poniższej mono- Historia Biblioteki powstała na podstawie ma- grafii. teriałów z archiwum Biblioteki, Archiwum Pań- stwowego w Katowicach, dokumentów zgroma- Krótka historia Olkusza dzonych m. in. w Muzeum Regionalnym w Ol- kuszu oraz wspomnień pracowników Biblioteki. W opinii historyków Olkusz jest miastem bar- Należy podkreślić, że zgromadzone materiały dzo starym, powstał bowiem kilkaset lat przed są jednak niekompletne. Znaczna ich część zagi- narodzeniem Chrystusa. O tym, że ludzie żyli nęła bowiem w czasie II Wojny Światowej. Zwra- w tamtym okresie na terenach dzisiejszego Olkusza camy się zatem z gorącą prośbą do wszystkich, wiadomo chociażby z odkryć archeologicznych. którzy posiadają materiały dotyczące Biblioteki, Leuhs, Hileus, Ilcus, Ilkusz, Elkusch obecnie do których nie udało nam się dotrzeć, a mogłyby Olkusz (nazwa ta upowszechniła się około XVI one znacząco wzbogacić historię naszej placówki, wieku) to jedno z najstarszych miast Małopolski. o ewentualne udostępnienie ich autorkom ninjej- Pierwsze wzmianki o nim pojawiły się wraz z ko- szej monografii. mentarzem do Biblii, a pochodzą już z XI wieku. Pragniemy również serdecznie podziękować W owym zapisie, wykonanym przez rabina Raski wszystkim, którzy przyczynili się do powstania z Troyes w Szampanii, czytamy: Haelqosi - miasto niniejszej pracy. w państwie Polonia...1 W dalszej części komenta-

1 Olgierd Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej, Olkusz 2002 s. 15

28 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu rza odnajdujemy z kolei informacje o bogatych nowa lokalizacja Olkusza umożliwiła mu szybki złożach złota, srebra i soli. Z tym, że mowa o Ol- rozwój, do czego zapewne przyczynił się fakt, iż kuszu nie wszyscy się zgodzą, ale przyjemnie mieć niedaleko miasta przebiegał szlak handlowy. Poza wrażenie, że znany był on w XI wieku ówczesnym tym, nowa lokacja stworzyła także lepsze możli- europejczykom. wości obronne. Z jednej bowiem strony miasto Druga informacja o Olkuszu, datowana na rok odgradzało od „nieproszonych gości” urwisko 1184, pochodzi z Kronik Jana Długosza. Wspo- z nieobliczalną rzeką Babą, a z drugiej „broniły” mina w niej kronikarz o dochodach z parafii Ol- dostępu do Olkusza - mokradła. kuskiej. Skoro zatem istniała parafia przynosząca Znaczne zasługi dla rozwoju Olkusza należą dochody, musiała też istnieć dobrze rozwinięta się Królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Odbu- osada2. dował on miasto po pożarze i otoczył grubymi, Kolejna wzmianka o Olkuszu pochodzi z 1257 bezpiecznymi murami. Olkuszanie odwdzięczy- roku, a mówi o tym, że Bolesław Wstydliwy do- li mu się, nadając jednej z głównych ulic jego chody z kopalni olkuskich przeznaczył dla klasz- imię. Za panowania Kazimierza Wielkiego Ol- toru klarysek w Zawichoście. Podobną informa- kusz powołany został w skład tzw. „Sądu sześciu cję odnajdziemy również w dokumentach z 1262 miast”. Był to sąd wyższej instancji, działający roku, kiedy to ten sam władca przeniósł klasztor w zastępstwie monarchy na terenie Małopolski. z Zawichostu do Skały. Lakoniczne to informacje Prócz olkuszan zasiadali w nim także mieszkań- i trudno zapewne na ich podstawie wysuwać da- cy Krakowa, Kazimierza, Nowego Sącza, Bochni lekosiężne wnioski, ale wynika z nich na pewno, i Wieliczki. że Olkusz w owych czasach funkcjonował jako Najstarsze informacje źródłowe o Olkuszu dobrze zorganizowana osada3. wiążą się z górnictwem. Obok Bochni i Wielicz- Pierwsza informacja potwierdzająca prawa ki to właśnie z Olkuszem wiązać należy początki miejskie pojawia się w 1299 roku i dotyczy nie- górnictwa w Polsce. Wydobywano tu rudy cynku jakiego Henryka - mieszczanina olkuskiego4. i ołowiu, które były bogatym źródłem srebra, stąd Niestety, w licznych pożarach nawiedzających też zapewne pochodzi nazwa „Srebrnego Gro- Olkusz, spłonęły dokumenty potwierdzające du”. W średniowieczu górnicy zwani gwarkami nadanie praw miejskich „Srebrnemu Grodowi”. zakładali kilkuosobowe spółki, czyli gwarectwa Z uzyskaniem praw miejskich lub też z wyczer- i wspólnie ponosili wszelkie koszty funkcjonowa- paniem złóż rudy galeny, wiąże się zmiana loka- nia kopalni. Bogate złoża srebra i ołowiu sprawi- cji Olkusza. Otóż dawne grodzisko, tzw. Stary ły, że dobrze się wiodło olkuszanom. Górnictwo Olkusz, znajdujący się w pobliżu ruin kościoła w Olkuszu było tak opłacalne, że nawet miesz- św. Jana, najprawdopodobniej po nadaniu praw czanie krakowscy zabiegali o udziały w tutejszych miejskich, przeniesiony został w nowe miejsce. kopalniach. Bardzo szybko Olkusz bogacił się W średniowieczu „przenoszenie” miast w inne i rozbudowywał. Powstały wodociągi, bruko- miejsce nie było czymś niezwykłym. Co więcej, wane ulice, rozbudowany został Ratusz miejski

2 Tamże 3 Tamże 4 Bożenna Wyrozumska, Z przeszłości Olkusza w: Ziemia Olkuska, Kraków 1963 s. 13

Ilcusiana • 6 • 2012 29 Katarzyna Kulman, Beata Szandor i kościoły, dlatego też wiek XV nazywany jest o Mennicy olkuskiej, znajdującej się w pobliżu „Złotym Wiekiem” Olkusza. dawnej siedziby starostwa, a działającej w latach Kolejne stulecie przyniosły spadek wydobycia 1579 - 16015. Bito w niej monety z olkuskiego kruszców, a co z tym się wiąże także stopniowy srebra. Na awersie umieszczano profil aktualnego upadek miasta. Co więcej, wody podskórne za- władcy, a na rewersie znak Orła, potem także Po- częły zalewać szyby i kopalnie dlatego też, aby goni (symbole Polski i Litwy). Tutejsza Mennica wydobycie rud olkuskich było możliwe należało znana była z wzorcowości bitych monet, jednak pomyśleć o systemach odwadniających. W tym nie uchroniło jej to przed zamknięciem w 1601 okresie powstały sztolnie: pierwsza tzw. Czartory- roku. Monetę z olkuskiej mennicy obejrzeć moż- ska (1562 roku), potem Czajowska (przed 1564 na w zbiorach Muzeum Pożarnictwa Ziemi Ol- roku) i Ostrowicka (po 1564 roku), aż wreszcie kuskiej. ta, najczęściej wspominana i znana - Ponikowska Naprawy górnictwa w Olkuszu podjął się Sta- (od 1564 roku). W 1577 roku powstała z kolei nisław August Poniatowski zgodnie z przyrzecze- największa z nich - sztolnia Pilecka. Dzięki budo- niem Pacta Conventa. Niestety, owe prace zostały wie i funkcjonowaniu sztolni górnictwo olkuskie przerwane przez drugi rozbiór Polski. W 1796 znów rozkwitło. roku, po trzecim rozbiorze Polski, Olkusz stał Zwiększone wydobycie ołowiu oraz srebra, się częścią zaboru austriackiego i znajdował się a także szybki rozwój przemysłu przygórniczego w nim aż do 1809 roku, kiedy to powstało Księ- sprawiły, że Olkusz w XVII wieku był jednym stwo Warszawskie, a Olkusz stał się jego częścią. z największych miast w regionie krakowskim. Od 1815 roku pieczę nad „srebrodajnymi” W porównaniu do wieków wcześniejszych zmie- kopalniami przejął Stanisław Staszic. Rozpoczęto nili się również „udziałowcy” kopalń olkuskich. wówczas wydobycie galmanu. Niestety, działania Dochody z górnictwa „Srebrnego Miasta” czerpali Stanisława Staszica nie przyniosły oczekiwanych nie tylko królowie, ale także wielu przedstawicie- efektów. Kongres Wiedeński włączył tereny olku- li możnych rodów szlacheckich: Radziwiłłowie, skie do Królestwa Polskiego i utworzony został Potoccy, Sapiehowie, Lubomirscy i in. Poza tym, tzw. okręg olkuski. Miasto zaczęło pełnić wówczas możliwość szybkiego wzbogacenia się ściągnęła funkcje administracyjne. Owe zmiany przyczyni- do Olkusza ludzi, którzy nie zważając na niebez- ły się do rozbudowy Olkusza. Powstały wówczas pieczeństwa rozpoczęli eksploatację złóż nawet m. in. budynek starostwa (1826 rok), magistrat pod samym centrum Olkusza, co doprowadziło (1833 rok), szpital (1849 rok). Niestety, w tym do zniszczenia wielu wspaniałych budowli olku- samym czasie rozebrane zostały mury obronne skich. Zbyt gwałtowna eksploatacja złóż, a także wraz z bramami i basztami, znikła zasypana fosa występujące w tym czasie klęski żywiołowe: po- miejska, rozebrane zostały budynki klasztoru au- żary, wylewy kapryśnej rzeki „Baby” i zarazy, po- gustianów i kościół pod wezwaniem Najświętszej głębiały destrukcyjne procesy na terenie Olkusza. Marii Panny (1821 rok), jak również znajdujący W tym miejscu warto również wspomnieć się na środku rynku - Ratusz (1833 rok)6.

5 Janusz Reyman, Mennica Olkuska 1579-1601, Wrocław 1975 6 Olgierd Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej, Olkusz 2002 s. 65

30 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

„Gorące” czasy zrywów narodowowyzwo- społeczności. Zasługą komitetu było m. in. po- leńczych nie ominęły także terenów Olkusza. wstanie w 1916 roku liceum męskiego (obecnego W czasie Powstania Listopadowego mieszkańcy I LO im. Króla Kazimierza Wielkiego), a w 1917 nie tylko organizowali manifestacje patriotyczne, roku biblioteki publicznej (obecnej Powiatowej ale także brali czynny udział w walkach zbroj- i Miejskiej Biblioteki Publicznej). Lata między- nych. Aktywnie uczestniczył w walkach z zaborcą, wojenne to czas rozbudowy miasta i realizacji du- chociażby Batalion Olkuski, liczący 954 osoby. żych planów inwestycyjnych. Niestety, owe dzia- Powstanie styczniowe również nie przeszło bez łania przerwane zostały w związku z wybuchem echa. Namacalnym tego efektem jest Kopiec Ko- II Wojny Światowej. ściuszki usypany w 1863 roku dla uczczenia jego Wojska niemieckie wkroczyły do Olkusza pamięci7. 5 września 1939 roku i włączyły go do III Rzeszy. W latach 1883 - 1885 przeprowadzono przez Dwa lata później władze niemieckie przemiano- Olkusz linię kolejową zwaną Iwanogrodzko - Dą- wały Olkusz na Ilkenau. Podobnie jak z terenów browską. Jej powstanie dało miastu nowe możli- całej Polski, tak i z Olkusza wywożono ludzi na wości rozwoju, a także umożliwiło szersze kon- przymusowe roboty i do obozów koncentracyj- takty handlowe. W 1907 roku z kolei powstał nych. Jednak najbardziej pamiętną datą jest największy na ziemi olkuskiej zakład przemysło- 31 lipca 1940 roku, kiedy to okupanci niemieccy wy, a mianowicie Fabryka Naczyń Blaszanych zgromadzili na olkuskich placach (na Rynku, pla- i Emaliowanych, założona przez austriackiego cu na Czarnej Górze i przy przedwojennej Kasie przemysłowca - Petera Westena. Fabryka nie tyl- Chorych) wszystkich mężczyzn. Torturowali ich, ko zapewniła zatrudnienie i utrzymanie wielu bili, a także zmuszali do wielogodzinnego leżenia osobom, nie tylko z Olkusza, ale również przyczy- twarzą do ziemi. Ów dzień: 31 lipca 1940 roku niła się do wzrostu prestiżu miasta. W zakładzie nazwano „Krwawą Środą”. Poza tym, na terenie Westena produkowano: wiadra, bańki, naczy- Olkusza Niemcy utworzyli również getto żydow- nia kuchenne, a także pierwsze w Polsce wanny. skie (Sikorka, Parcze). Prawie cała olkuska lud- W tym miejscu warto wspomnieć o słynnym ność żydowska w 1942 roku została wywieziona 578T - czyli emaliowanym dzbanku do kawy - i zgładzona w obozach w Oświęcimiu i Bełżcu. jednym z pierwszych wyrobów fabryki olkuskiej Tak została przerwana wielowiekowa historia Ży- produkowanym do dziś. Wraz z rokiem 1913 na- dów olkuskich. stąpił szybki rozwój miasta. Wzrosła liczba miesz- Wojna wyniszczyła miasto. Szkolnictwo, które kańców, ale również powstały wodociągi, łaźnia, funkcjonowało przed wybuchem wojny w trakcie elektrownia, park miejski8. jej trwania poddawane było coraz większym re- Niepodległość przywitali olkuszanie z werwą strykcjom. Okupanci zniszczyli także księgozbio- i zapałem. Istniał już wówczas założony przez ry bibliotek: szkolnych, publicznych i stowarzy- Antoniego Minkiewicza Komitet Ratunkowy szeń. Zakłady przemysłowe zaś zmuszone były do Polski zajmujący się działaniem na rzecz lokalnej pracy na rzecz Niemiec hitlerowskich. W Fabry-

7 Włodzimierz Leśniak, Bazylika Olkuska św. Andrzeja, Olkusz, 2006, s. 19 8 Olgerd Dziechciarz, Przewodnik po ziemi olkuskiej, Olkusz, 2002, s. 76

Ilcusiana • 6 • 2012 31 Katarzyna Kulman, Beata Szandor ce Naczyń Emaliowanych produkowano m. in. państwowej powracają powiaty, a Olkusz staje się broń, amunicję i części do pocisków V - 1 i V - 2. ośrodkiem jednego z nich i włączony zostaje do Podobnie jak na terenie całego kraju, tak- województwa małopolskiego z siedzibą w Krako- że w Olkuszu mieszkańcy miasta podjęli walkę wie. z okupantem organizując ruch oporu i partyzant- kę. Wojna spowodowała duże straty w ludności Idea bibliotek publicznych „Srebrnego Miasta”. Dla porównania w 1939 roku Olkusz zamieszkiwało około 12.000 miesz- Biblioteki zawsze towarzyszyły człowiekowi kańców, a 4 lata później (1943 roku) już tylko w poznawaniu świata, otwierając przed nim swoje około 8.000 osób9. księgozbiory. Już w starożytności ludzie korzystali Po wyniszczającej wojnie nadszedł czas od- z wiedzy w nich zgromadzonych. Biblioteki ist- budowy kraju. Wyzwolenie Olkusza nastąpiło niały wówczas dzięki władcom i kapłanom, któ- 20 stycznia 1945 roku wraz z wkroczeniem wojsk rzy gromadzili książki i dbali o ich przechowy- rosyjskich. Olkusz został wówczas włączony do wanie. Książka, od swego powstania do czasów województwa krakowskiego stając się ośrodkiem współczesnych, wielokrotnie zmieniała swą formę administracji powiatu. Wraz z nowymi władzami materialną. Początkowo były to tabliczki gliniane miasta pracę rozpoczynają zakłady pracy, rusza i papirusowe zwoje, potem zwoje pergaminowe, szkolnictwo i działalność kulturalna. Lata powo- aż wreszcie papierowy kodeks, który towarzyszy jenne mieszkańcy spędzają odbudowując swoje nam do czasów współczesnych. Wraz ze zmiana- miasto po zniszczeniach wojennych. W latach mi formy książki, zmieniały się także biblioteki. sześćdziesiątych ruszają nowe zakłady przemysło- Wśród tych wszystkich przeobrażeń jedno pozo- we przyspieszające rozwój miasta. Powstają także stawało niezmienne, a mianowicie to, iż najważ- placówki usługowe i handlowe. Rozwija się szkol- niejszym zadaniem biblioteki było gromadzenie, nictwo i życie kulturalne miasta. Taki rozwój po- opracowywanie i udostępnianie swoich zbiorów. ciąga za sobą także zwiększone zapotrzebowanie XVII wiek to zdecydowany rozwój nauki. na lokale mieszkaniowe. Skutkuje to powstaniem Okazał się on również przełomowym dla binowych osiedli mieszkaniowych. bliotek. Istniejące do tej pory książnice nie były Kolejną zmianę dla miasta przyniósł rok 1975 w stanie zaspokoić wciąż rosnących potrzeb spo- i reforma administracyjna, która odebrała Ol- łeczeństwa. Mieszczaństwo zakładało zatem to- kuszowi rangę siedziby powiatu i włączyła go warzystwa, a przy nich składkowe biblioteki. Na w granice województwa katowickiego. Zmiana całym świecie powstawały również biblioteki pry- ta nadała nowy charakter miastu, stało się ono watne, mające na celu upowszechnienie dostępu wówczas znaczącym ośrodkiem przemysłowym, do książki. Z owych książnic korzystali jednak o czym świadczy chociażby wysoki odsetek miesz- głównie uczeni i przedstawiciele wyższych sfer. kańców zatrudnionych w przemyśle. W późniejszym natomiast czasie owe biblioteki W roku 1999 ma miejsce kolejna reforma przekształcone zostały w powszechnie dostępne administracyjna, w wyniku której do struktury księgozbiory publiczne.

9 Włodzimierz Leśniak, Olkuska Bazylika św. Andrzeja, Olkusz, 2006, s. 20

32 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

„Public library”, czyli biblioteki publiczne do- dzają inne kraje europejskie. Starano się odgórnie stępne dla szerokiej rzeszy społeczeństwa pojawiają regulować zasady gromadzenia, opracowywania się po raz pierwszy w drugiej połowie XVIII wieku i publicznego udostępniania zbiorów. Co wię- w Ameryce Północnej, a ich idea bardzo szybko cej, w 1780 roku Sejm przyznaje Bibliotece Za- przenosi się do Europy. łuskich prawo do egzemplarza obowiązkowego Stary Kontynent ulega dużym przemianom. z terytorium Korony. Tym oto sposobem staje się Nie pozostają one bez wpływu na świat książki ona własnością narodu, czyli Biblioteką Narodo- i wszystkiego co jest z nią związane. Co więcej, wą. Niestety, kres jej działalności przychodzi wraz rozwój szkolnictwa wyższego powoduje także roz- z III rozbiorem Polski. Idea Biblioteki Załuskich wój bibliotek uczelnianych. W Anglii biblioteka nie pozostaje jednak osamotniona, dzięki jej istnie- powstaje z połączenia dawnej Biblioteki Królew- niu ożywia się zbieractwo książek w społeczeństwie skiej i muzeum British Museum, we Francji zaś polskim. rewolucja burżuazyjna upublicznia bogate zasoby Wiek XIX przynosi z kolei największy roz- kulturalne pozostające dawniej w rękach Kościoła. kwit bibliotek publicznych. Tempo rozwoju jest Z kolei w Rosji książnice udostępniają swe zbiory o wiele szybsze niż w wiekach poprzednich. Roz- szerokim kręgom korzystających. wój techniki powoduje rozpowszechnienie do- Polska pod względem rozwoju bibliotek pozo- stępności do wiedzy, co pociąga za sobą potrzebę staje w tym czasie daleko za krajami europejskimi. kształcenia. Słowo drukowane zyskuje nowych Warstwa szlachecka nie interesuje się kształceniem, autorów, ale także szerokie grono odbiorców. natomiast mieszczaństwo jeszcze nie zdążyło silnie Prasa i czasopisma stają się miejscem „dyskusji” zaznaczyć swojej odrębności społecznej. W ta- politycznych. Powstają biblioteki o charakterze kich czasach rodzi się Biblioteka braci Załuskich. narodowym, ale także pierwsze biblioteki, któ- U podstaw jej powstania leży dawne kolekcjoner- re swoim zasięgiem obejmują znacznie mniejsze stwo magnackie połączone z ideą upublicznienia terytoria np. State Libraries (biblioteki stanowe zbiorów. Potrzebę takiego działania każdy z braci w Stanach Zjednoczonych), lub Counties Libraries odczuwał już wcześniej, jednakże dopiero w 1747 (biblioteki okręgowe w Anglii). roku dochodzi do połączenia zbiorów. W Polsce, która utraciła swoją niepodległość, W dniu powstania książnicy liczyła ona około trwają procesy wynaradawiania. Jedną z metod dwustu tysięcy tomów, natomiast w 1795 roku jest konfiskowanie i wywożenie księgozbiorów. jej zasoby dwukrotnie się zwiększyły. Biblioteka ta Pomimo złej sytuacji w kraju pojawia się idea przez wiele lat była centrum naukowym. Po śmier- Biblioteki Narodowej, która miała służyć gro- ci założycieli Biblioteka staje się własnością zakonu madzeniu wiedzy o Polsce. Więcej, w zbieranie jezuitów, a po jego kasacji król Stanisław August i przechowywanie piśmiennictwa, z myślą o odbu- oddaje ją pod opiekę Komisji Edukacji Narodo- dowie kraju i upublicznieniu zebranych książek, za- wej. angażowało się też całe społeczeństwo. Działalność W 1774 roku KEN obejmuje centralny za- bibliotekarską w czasach zaborów prowadziły głów- rząd nad bibliotekami szkolnymi i publicznymi. nie organizacje społeczno - oświatowe. Dzięki nim Proponowane przez nią reformy daleko wyprze- uruchomiona została niejedna biblioteka publiczna.

Ilcusiana • 6 • 2012 33 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Biblioteka olkuska do 1945 roku turalno - oświatowej na terenie Olkusza. Początki biblioteki publicznej w Olkuszu Wraz z przesunięciem się działań wojennych w „Srebrnym Mieście” rozpoczynają się działania Lata poprzedzające wybuch I Wojny Świato- na rzecz społeczeństwa polskiego. Do działającej wej to czas budzenia się życia kulturalno - oświa- już Resursy Obywatelskiej10 i Polskiego Towa- towego na terenie ziemi olkuskiej. Znanym dzia- rzystwa Krajoznawczego11 dołącza Liga Kobiet12. łaczem tamtych czasów był Antoni Minkiewicz, Oprócz tych trzech organizacji na terenie Olku- inżynier - górnik zajmujący się badaniami zaso- sza działa wiele innych instytucji, które za swój bów rud. Dzięki jego działalności powstało wiele cel obierają niesienie pomocy różnym grupom ciekawych i pożytecznych inicjatyw: odczyty na społecznym. Powstaje „Komitet Ratunkowy Po- temat Wyspiańskiego i pozytywizmu, wycieczki wiatu Olkuskiego”13, jego założycielem jest po- organizowane przez Towarzystwo Krajoznawcze, wszechnie znany, przedwojenny działacz - Antoni jak również wznowienie działalności Resursy Minkiewicz. W skład Komitetu Ratunkowego Obywatelskiej. To tylko niektóre z licznych ini- wchodzili przedstawiciele Towarzystwa Dobro- cjatyw Antoniego Minkiewicza. Jego postawa czynności, Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, rozbudziła w Olkuszanach potrzebę dalszego Wzajemnych Ubezpieczeń, Ligi Kobiet, szkol- działania. Wszystkie te inicjatywy zostają prze- nictwa, Towarzystwa Krajoznawczego i Resursy, rwane wybuchem I Wojny Światowej. a także kółek i spółek rolniczych z terenu całego Z Olkusza odchodzą, do tej pory sprawują- powiatu. Komitet Ratunkowy Powiatu Olkuskie- cy w nim władzę Rosjanie i na kilka dni zarząd go stał się więc nieoficjalną władzą na terenie Ol- nad miastem przechodzi w ręce polskie. W krót- kusza. Rzadko który powiat mógł się poszczycić kim czasie jednak nadchodzą wojska austriackie tak sprawnie działającym Komitetem. Celami tej i przejmują na okres 4 lat kontrolę nad Olku- organizacji było dożywianie ludności, odbudowa szem. Działania wojenne, a przede wszystkim ich miast i wsi, walka z szerzącymi się epidemiami, bliskość powodują wstrzymanie działalności kul- obrona miejscowej ludności przed zaborcami,

10 Resursa Obywatelska powstała w 1907 roku. Jej celem było urządzanie odczytów i pogadanek, które członkom towarzystwa miały umożliwić przyjemne i pożyteczne spędzenie wolnego czasu. Środki na ten cel pochodziły ze składek członków (rzeczywistych, honorowych i zwyczajnych). W 1916 roku Resursa posiadała w Olkuszu duży lokal przy Alei Mickiewicza (w domu W. Piechowicza), który sama utrzymywała. Posiadała również spory księgozbiór, który w myśl uchwały Zarządu przyłączyła do powstającej Biblioteki Publicznej.W czasie wojny Resursa udostępniała swój lokal na zebrania różnym stowarzyszeniom i instytucjom. 11 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze: Oddział Olkuski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego założony został w 1911 roku. Od początków istnienia działał bardzo prężnie: organizował zbiory, urządzał odczyty, organizował wycieczki, robił pomiary meteorologiczne i zajęcia fotograficzne, przyjmował wycieczki krajoznawcze z Warszawy i innych miejsc Polski, założył również własną bibliotekę. W 1913 roku założył w Ojcowie własne schronisko. Olku- ski Oddział PTK wypadł bardzo korzystnie pośród innych oddziałów PTK: w 1913 roku urządził najwięcej odczytów, posiadał zbiory liczące sobie 240 wol. książek i 400 okazów w zbiorach. Wznowiona po wojnie działalność nie przynosiła już niestety takich efektów. W 1916 roku działała tylko sekcja biblioteczna, pracująca nad stworzeniem Biblioteki Publicznej. 12 Liga Kobiet, olkuskie koło powstało w 1915 roku, jego celem było udzielanie pomocy polskim żołnierzom oraz opieki ich rodzinom. W 1916 roku Koło podzielone było na 3 sekcje: 1. gospodarczo - obchodową, która zajmowała się pomocą rzeczową dla legionistów oraz pozyskiwaniem funduszy na działalność; 2. agitacyjno - odczytową, której celem było uświadamianie narodowe; 3. opieki, która zajmowała się dziećmi i rodzinami legionistów. Na fundusze Ligi składały się głównie składki członków i dobrowolne ofiary a także zyski ze sprzedaży wyrobów tytoniowych i kolportażu gazet i książek. 13 Komitet Ratunkowy Powiatu Olkuskiego powołany został w 1916 roku. Organizował różnorakie kursy, walczył z analfabetyzmem, szerzył na wsi zasady higieny. Z jego inicjatywy powstało w Olkuszu Polskie Gimnazjum Męskie.

34 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu działalność na rzecz szkolnictwa oraz pobudzanie informacje lokalne, komentarze i felietony. Na idei patriotyzmu wśród mieszkańców regionu. jej łamach pisano zarówno o sprawach zwyczaj- We wrześniu 1916 roku z inicjatywy środowiska nych, jak i ważnych dla olkuskiej społeczności. działaczy olkuskich rozpoczyna swoją działal- W Kronice… poruszano m.in. w 1918 roku pro- ność Gimnazjum. Sąsiednie powiaty nie mogły blem istnienia powiatu olkuskiego. Więcej, to się pochwalić takimi inicjatywami. Dlatego też, właśnie na jej łamach, a konkretnie w drugim nu- do Olkusza zjechała liczna grupa młodzieży. merze Kroniki… z 1 lutego 1917 roku, ukazały Rada Miejska wraz z Komitetem i społeczeń- się słowa Stanisława Piątkowskiego informujące stwem „Srebrnego Miasta” zabezpieczyła warun- o powstaniu Biblioteki Publicznej. ki lokalowe, a także wyżywienie zamiejscowym Zwracamy się przeto - prosił Piątkowski - do uczniom. Powstanie szkoły, która gromadzi pod wszystkich komu nie jest obojętnym hasło: WIE- swoimi skrzydłami tak liczną grupę młodzieży, DZA TO POTĘGA - i komu rozwój umysłowy pociągnęło za sobą konieczność zabezpieczenia i moralny młodego pokolenia leży na sercu, z gorącą potrzeb czytelniczych. Naprzeciw tych potrzeb prośbą, aby pospieszyli z pomocą wydatną Bibljo- wychodzi Resursa Obywatelska, Polskie Towarzy- tece Publicznej w Olkuszu w postaci ofiarowania stwo Krajoznawcze i Liga Kobiet, które to organi- przeczytanych książek oraz składek w pieniądzach. zacje połączyły swoje księgozbiory i udostępniły W celu zbierania tych darów Zarząd Bibljoteki je ogółowi w lokalu Resursy Obywatelskiej przy zamierza zorganizować w Olkuszu osobną kwestę, Alei Mickiewicza. Budynek Resursy był tylko do prowincji zaś - zwraca się już teraz. Byt, rozwój tymczasową siedzibą Biblioteki, po niedługim i sprawna działalność Bibljoteki Publicznej w Ol- czasie została ona przeniesiona do lokalu Komi- kuszu zależne są najzupełniej od poparcia ogółu15. tetu Ratunkowego. Pomimo tego, że za wypożyczenie książek były Do powstania Biblioteki przyczynił się także pobierane opłaty, a także wsparcia finansowego wspomniany wcześniej, Powiatowy Komitet Ra- udzielił zarówno Komitet Ratunkowy, jak i Rada tunkowy, który wyasygnował dla niej środki i od- Miasta, to jednak środki na utrzymanie Biblioteki dał jej w zarząd Biblioteczki Ruchome14 Komitetu. okazały się niewystarczające. Dlatego też Zarząd W skład Zarządu Biblioteki wchodzili członko- Biblioteki zwrócił się z prośbą o pomoc do ogółu wie założycielskich stowarzyszeń, którzy wystąpili społeczeństwa. z prośbą o pomoc i opiekę do Rady Miasta. Kolejny numer tego pisma dostarcza nowych Niestety, nie zachowało się wiele materiałów informacji dotyczących działalności bibliotekar- o początku funkcjonowania Biblioteki w Ol- skiej w Olkuszu. Informacja dotyczy „Biblioteczek kuszu. Jednym ze źródeł opisującym powstanie ruchomych”, które stanowią własność Powiatowe- Książnicy jest Kronika Powiatu Olkuskiego - pi- go Komitetu Ratunkowego, a po ich uporządko- smo, które ukazywało się od 1917 roku (pierwszy waniu mają przejść pod zarząd Biblioteki Publicz- numer ukazał się 15 stycznia 1917 roku). Był to nej. dwutygodnik, w którym ukazywały się bieżące 1 marca 1917 roku ukazuje się nr 4 Kroniki

14 Zestawy książek wypożyczane osobom do dalszego upowszechniania 15 Kronika Powiatu Olkuskiego nr 2 z 1 lutego 1917 roku - okładka

Ilcusiana • 6 • 2012 35 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Powiatu Olkuskiego, a w nim na okładce ogło- Okres międzywojenny szenie o uruchomieniu Biblioteki Publicznej. Z ogłoszenia dowiadujemy się, iż pierwszą siedzi- Wraz z nadejściem w 1918 roku niepodległo- bą biblioteki był lokal Towarzystwa Wzajemnego ści rozpoczyna się odbudowa państwowości pol- Kredytu na I piętrze. Książki udostępniane były skiej. Naród Polski, który po tak długim czasie w dni powszednie w godzinach od 16 - 17 oraz odzyskał wolność, przystępuje do pracy. W Ol- od 19 - 20, w niedziele i święta zaś od 14 - 16. kuszu także trwają prace nad odbudową miasta Wewnątrz numeru, w dziale Kroniki miej- po zniszczeniach wojennych. Zbudowano m.in. scowej, odnajdziemy kilkuzdaniową informację nową szkołę, elektrownię i kanalizację. Ważną o nowopowstałej Bibliotece Publicznej w Olku- inicjatywą było utworzenie przez władze Olkusza szu. Czytamy w niej: Aczkolwiek lokal Biblioteki uzdrowiska w Bukownie. Powstała w rok przed jest bardzo szczupły, uniemożliwiający otworzenie odzyskaniem suwerenności przez państwo polskie czytelni, aczkolwiek wilgoć ścian i półek odbija się Biblioteka Publiczna kontynuuje swoją działal- na książkach i pracownikach, to jednak Zarząd Bi- ność. bljoteki pośpieszył z otwarciem wypożyczalni, aby W okresie międzywojennym populacja miasta dać możność Olkuszanom korzystania z książek16. wzrosła prawie dwukrotnie. Miasto rozbudowy- Na początku udostępniane były tylko książki wało swoją infrastrukturę. Powstają nowe szkoły, beletrystyczne. Książki naukowe miały najpierw a także wybudowano w ówczesnym czasie park zostać skatalogowane systemem bibliotek pu- sportowy. Dla tej rozwijającej się społeczności ist- blicznych. nienie biblioteki było bardzo ważną sprawą. Dzia- Również na łamach Kroniki Powiatu Olkuskie- łające w tamtym czasie na terenie Olkusza orga- go, w nr 6 z 1 kwietnia 1917, ukazało się ogłosze- nizacje społeczno - kulturalne współpracowały ze nie, a właściwie prośba zarządu Biblioteki skie- sobą nad wieloma inicjatywami. Jedną z nich była rowana do członków Resursy Obywatelskiej, To- również biblioteka. Działalność Książnicy olku- warzystwa Krajoznawczego i Ligi Kobiet o zwrot skiej, w początkach jej istnienia, opierała się na książek wypożyczonych z bibliotek stowarzyszeń, środkach społecznych oraz na pracy społecznej. ale już do lokalu Biblioteki Publicznej w gmachu Zarówno finansowaniem, jak i obsługą zajmowali Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. się członkowie organizacji, które przyczyniły się Z kolei w nr 11 lokalnego dwutygodnika wy- do powstania Biblioteki. Placówkę prowadzi- drukowano Protokół z posiedzenia Zarządu Po- ły wówczas: Regina Tacikowska, Zofia Schmidt wiatowego Komitetu Ratunkowego z dnia 22 maja i Mieczysława Perek. 1917 roku, w którym odnajdujemy zapis o kwo- W latach 30. w budżecie miasta zaczynają cie 1000 koron przeznaczonych na Bibliotekę pojawiać się pierwsze kwoty przeznaczone na Publiczną. Tak oto zostały położone podwaliny działalność Biblioteki Publicznej, m. in. na rok pod Bibliotekę mającą służyć ludności Olkusza 1930/31 (od 1.04.1930 do 31.03.1931 roku) i okolic. na utrzymanie książnicy olkuskiej przewidziano w budżecie Gminy Miejskiej Olkusz kwotę - 500

16 Kronika Powiatu Olkuskiego Nr 4 z 1 marca 1917 roku

36 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu zł. Owa kwota nie była może zbyt wielka, ale jej niach mających na celu usystematyzowanie dzia- znaczenie jest przełomowe dla Biblioteki, po- łalności bibliotek na terenie całego kraju. Zjazd nieważ od tej pory może ona liczyć na wsparcie ten odbył się w dniach od 30 maja do 2 czerwca władz miejskich. Nie były to duże środki, jednak 1936 roku w Warszawie pod patronatem Prezy- po raz pierwszy pojawiły się w budżecie. Dla po- denta Rzeczypospolitej. W ramach tego spotka- równania w tym samym roku dla Biblioteki Ży- nia odbyła się również konferencja, na której po- dów Ortodoksów miasto przekazało 50 zł - jed- ruszono między innymi problem sieci bibliotek nak Biblioteka ta otrzymywała środki od miasta publicznych, ze szczególnym uwzględnieniem w latach wcześniejszych17. sieci obejmujących swoim zasięgiem teren jedne- Wraz z nastaniem roku 1932 Biblioteka otrzy- go powiatu. Niestety, nie udało się odnaleźć do- muje coroczny budżet, z którego wypłacane jest kumentów poświadczających udział bibliotekarzy również wynagrodzenie dla bibliotekarza. z terenu powiatu olkuskiego na tej konferencji. Etatową bibliotekarką została wówczas pani Ze wspomnień pani Perek wiemy jednak, że była Mieczysława Perek związana z placówką, jak sama ona uczestniczką tego zjazdu. pisze we wspomnieniach, od 1929 roku. Z tam- W 1938 roku Biblioteka otrzymała od Rady tego okresu zachowały się dokumenty poświad- Miejskiej w Olkuszu dodatkowe kredyty na re- czające o działalności Biblioteki. Jednym z nich mont obiektu w wysokości 600 zł. W wykazie jest spis kaucji wpłaconych przez czytelników Bi- ważniejszych uchwał Magistratu w Olkuszu za blioteki Publicznej w latach 1930-1934. Kaucja okres od 26 września do 24 listopada 1938 roku wynosiła w tamtym czasie 3 złote. znalazła się również informacja o obniżeniu kilku O ustaleniu się zasad finansowania Biblioteki organizacjom społecznym opłaty za korzystanie świadczyć mogą dwa kolejne archiwalne doku- z dzieł Biblioteki Miejskiej18. Niestety, nie opu- menty. Jednym z nich jest Sprawozdanie Kasowe blikowano ich treści. Wśród organizacji, którym Biblioteki Miejskiej sporządzone z pewnością na obniżono opłatę za korzystanie z Biblioteki znala- potrzeby rozliczenia się Biblioteki z Zarządem zła się Samopomoc Społeczna Kobiet w Olkuszu Miasta. oraz Ochotnicza Straż Pożarna. Składkę obniżo- Drugi z dokumentów to, datowany na 30 no ich członkom do 10 groszy miesięcznie. kwietnia 1936 roku, Wyciąg z Protokołu Uchwał Wprawdzie wysokość opłat za korzystanie Nr XVIII powziętych na posiedzeniu Magistra- z Biblioteki stanowiła pewne obciążenie dla czy- tu miasta Olkusza. Przedmiotem Uchwały jest telników, to jednak uzupełniała ona finanse Bi- prenumerata „Słownika Geograficznego Państwa blioteki, dotowanej przez Radę Miasta i pozwoli- Polskiego” dla Biblioteki. ła na rozszerzanie księgozbioru. Ciekawą pamiątka z działalności przedwo- W tym miejscu należałoby również wspo- jennej Biblioteki jest Program i Regulamin IV mnieć, że na krótko przed wybuchem II Wojny - tego Zjazdu Bibliotekarzy Polskich z 1936 roku. Światowej powstaje przy Wydziale Powiatowym Świadczyć on może o szeroko zakrojonych działa- w Olkuszu Biblioteka Powiatowa, której zada-

17 Budżet Gminy Miejskiej Olkusz na rok 1930/31: Akta Zarządu Miejskiego w Olkuszu - Archiwum Państwowe w Katowicach 18 Wykaz ważniejszych uchwał Magistratu w Olkuszu za okres od 26.09 do 24.11.1938 roku: Akta miasta Olkusza - Archiwum Państwowe w Katowicach

Ilcusiana • 6 • 2012 37 Katarzyna Kulman, Beata Szandor niem jest koordynowanie działalności biblio- czytelników z opłat abonamentowych za wypoży- tek z terenu powiatu olkuskiego. Pełni ona rolę czanie książek. Jeden z nich informuje również, iż centrali dla sieci bibliotek gminnych i punktów część księgozbioru Biblioteki Rodziny Policyjnej bibliotecznych. W ówczesnym czasie księgozbiór Polskiej trafiła do Biblioteki Miejskiej. Biblioteki Powiatowej liczył około 1.600 tomów. Interesującymi pamiątkami z tamtych czasów Intensywnie rozwijającą się działalność, nie tylko są sprawozdania kasowe Biblioteki Miejskiej pi- bibliotek, przerywają jednak działania wojenne. sane w dwóch językach: polskim i niemieckim. Dokumenty te stanowią świadectwo pracy Lata okupacji „Olkuscher Stadtbibliotek” i są interesujące ze względu na pieczęcie, które widnieją na każdym Wraz z wejściem na tereny państwa polskie- z nich. Ta ze stycznia 1940 roku jest jeszcze go wojsk okupanta rozpoczęła się zakrojona na z pieczęcią polską, natomiast dwie kolejne są już szeroką skalę akcja wynaradawiania. Szczegól- z pieczęciami niemieckimi. Pomimo toczących się nie dotkliwie dotknęła ona instytucje zajmujące walk Biblioteka działała, a jej pracownica - pani się działalnością kulturalno - oświatową, a więc Perek pisała sprawozdania z jej pracy. przede wszystkim szkoły i biblioteki. Zanim jednak Niemcy rozpoczęli działania niszczycielskie, Miesiąc I 1940 r. II 1940 r. III 1940 r. IV 1940 r. Biblioteka Miejska kontynuowała swoją dzia- Czytelnicy 55 112 152 178 łalność. Ze sprawozdań statystycznych przygo- towywanych dla Zarządu Miasta wiadomo, że Liczba odwiedzin 2.692 2.862 3.365 2.855 w październiku 1939 roku Biblioteka posiadała dla dzieci 434 699 1.211 1.170 w swoich zbiorach 3.229 książek, z których ko- rzystało 339 czytelników, wypożyczając 1.799 dla dorosłych 2.947 3.182 3.640 2.310 książek miesięcznie. Liczba odwiedzin w paź- naukowe 93 80 76 48 dzierniku 1939 roku wynosiła 1.33019. razem 3.479 3.461 4.977 3.528 Pomimo wojny życie toczyło się dalej. Wśród literatury Wypożyczenia dokumentów z lat II Wojny Światowej są pisma Tab. 1. Zestawienie statystyczne Biblioteki Miejskiej w okresie od z prośbą o zwolnienie czytelników z opłat za ko- stycznia do kwietnia 1940 roku. rzystanie z Biblioteki, także poświadczające za- Zamieszczone powyżej dane ze stycznia, lute- trudnienie w Zarządzie Miejskim, uprawniające go, marca i kwietnia 1940 roku dostarczają infor- do nieodpłatnego wypożyczania książek. Jeden macji o niesłabnącym zainteresowaniu społeczeń- z nich jest szczególnie interesujący, ponieważ stwa olkuskiego literaturą polską. Taka sytuacja umieszczono na nim niemiecką pieczątkę miasta nie mogła zostać niezauważona przez władze nie- Olkusza. mieckie. W lipcu 1940 roku z polecenia okupan- Z początku wojny zachowały się również wy- ta Biblioteka Miejska zostaje zamknięta. Pracują- ciągi z posiedzeń Magistratu miasta Olkusza. Do- ca w niej Mieczysława Perek zostaje zobowiązana tyczą one obniżenia, bądź całkowitego zwolnienia do zamknięcia książnicy i oddania kluczy. Zbiory

19 Sprawozdania Biblioteki za lata 1938/39, Akta Zarządu Miejskiego miasta Olkusza - Archiwum Państwowe w Katowicach

38 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu biblioteki publicznej, podobnie jak wiele innych, w 1956 roku Brązowym Krzyżem Zasługi, zostały przeznaczone na zniszczenie - przemiał w 1968 roku Złotym Krzyżem Zasługi, w 1985 w kluczewskiej papierni. Nie wszystkie jednak roku z kolei Krzyżem Kawalerskim Orderu Od- książki zniszczono. Pani Perek, pomimo zakazu rodzenia Polski. Pani Miecia - bo tak mówili do i z narażeniem życia, wyniosła przez okno część niej czytelnicy - jeszcze wiele lat pracowała dla księgozbioru i rozdała go do przechowania swoim olkuskiej placówki. Chociaż w 1968 roku prze- czytelnikom. szła ona na zasłużoną emeryturę, to jednak nadal pracowała w Bibliotece. W 1979 roku na łamach Działalność Biblioteki od 1946 do 1974 r. Panoramy możemy nawet przeczytać: Pani Miecia Odbudowa Biblioteki po zniszczeniach nie pomyślała o korzystaniu z zasłużonej emerytu- wojennych ry. Zjawiła się zwyczajnie w bibliotece, przyjęła do wiadomości, że będzie to tylko półetat i pracuje. Po wojnie przyszedł czas na odbudowę kraju. Potrzebna była każda para rąk. Kiedy więc ogłoszo- Biblioteka Miejska no, żeby wszyscy wracali do swoich zakładów pracy na dawne miejsca, stawiłam się i ja na wezwanie. Po wojnie Bibliotekę trzeba było organizo- Stawiłam się, by zacząć w nowej Polsce organizo- wać od podstaw. Nie było lokalu, regałów ani wać nową bibliotekę20 - tak po latach wspomina żadnych druków. Książek posiadała ona zaled- Mieczysława Perek, która już od lutego 1945 wie tyle, ile udało się ocalić ze starej biblioteki21. roku zajęła się odbudową Biblioteki Miejskiej. Za Zarząd Miejski, w imieniu książnicy zaapelował swoje wspomnienia, które napisała na konkurs do mieszkańców o dary na rzecz Biblioteki oraz Wspomnienia bibliotekarzy, ogłoszony na łamach o zwrot książek stanowiących własność Bibliote- Poradnika Bibliotekarza, otrzymała nawet wyróż- ki Miejskiej. Wielu ludzi odpowiedziało na apel nienie, a ich fragmenty zostały wydrukowane na i zaczęło przynosić swoje książki. Była to jednak łamach owego miesięcznika. znikoma ilość i przeważnie książki o małej warto- Po zamknięciu Biblioteki przez władze nie- ści. Pewną kwotę na zakup i oprawę książek oraz mieckie i przeznaczeniu jej na przemiał, ów- na urządzenia biblioteczne wyasygnował także cześnie pracująca w niej pani Perek wyniosła Zarząd Miejski, była to jednak pomoc niewy- z książnicy część zbiorów. Ocalałe książki spędziły starczająca. Brakowało przede wszystkim lokalu lata wojny rozlokowane wśród zaufanych czytel- oraz druków bibliotecznych. Zwrócono się zatem ników. Powracające po wojnie zbiory przedwo- z prośbą o pomoc do Ministerstwa Oświaty. Mi- jennej Biblioteki stały się zalążkiem wznawiającej nisterstwo zakupiło dla Biblioteki zarówno książ- swoją działalność Biblioteki Miejskiej. Za swój ki, jak i udzieliło pomocy finansowej. Uzyskane wkład w odbudowe życia kulturalnego w Olkuszu fundusze umożliwiły dokupienie potrzebnych Mieczysława Perek była wielokrotnie odznaczana: książek, a także druków bibliotecznych i zaczę-

20 Wykaz ważniejszych uchwał Magistratu w Olkuszu za okres od 26.09 do 24.11.1938 roku, Akta Miasta Olkusza - Archiwum Państwowe w Katowicach 21 Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939 - 1945 (bez ziem wschodnich), Poznań 2000, s. 200

Ilcusiana • 6 • 2012 39 Katarzyna Kulman, Beata Szandor to opracowywać i oprawiać księgozbiór. Z braku zaś na remont urządzeń - 3.294 zł. Cała kwota odpowiednich warunków lokalowych pani Perek z działu Kultura i Sztuka została przeznaczona opracowaniem księgozbioru zajmowała się w do- dla Biblioteki. Wynika z tego, że Olkusz nie po- mu, nie ustawała jednak w staraniach o uzyskanie siadał wtedy żadnej innej instytucji kulturalnej. od Miasta dla Biblioteki potrzebnego lokalu. Nie ma się jednak czemu dziwić, były to przecież 6 września 1946 roku na posiedzeniu Magi- lata powojenne22. stratu miasta Olkusza, w którym uczestniczyli Wypożyczanie książek czytelnikom rozpo- Burmistrz - Jan Kasprzyk, Wice - Burmistrz - Mi- częło się 1 listopada 1947 roku. Ciągłość wy- chał Kurzeja, ławnicy - Jan Krzemień i Lucjan pożyczeń przerywały jednak częste zebrania Kluczewski oraz Sekretarz Zarządu Miejskiego - w sali posiedzeń, co wpływało negatywnie na Józef Urasiński, postanowiono podać do publicz- stan czytelnictwa. Po licznych zabiegach biblio- nej wiadomości, że z dniem 17 września 1946 tekarki, udało się wreszcie w połowie 1948 roku roku wznowiona zostanie działalność Biblioteki wydzielić kąt dla Biblioteki. Książki z szaf trafiły Miejskiej w Domu Miejskim przy ulicy Mickie- na regały. wicza 7 (na I piętrze). Ustanowiono także opłaty W 1948 roku Biblioteka mieściła się w bu- za korzystanie z książek lub czasopism: dynku Zarządu Miejskiego w lokalu przy ulicy • jednorazowe wpisowe - 30 zł, Mickiewicza 7. Było to jedno pomieszczenie • opłaty miesięczne: dla dorosłych - 25 zł, dla o wymiarach 3,5 x 5 m. W swoim wyposaże- młodzieży - 15 zł. niu posiadała ona: 6 regałów, 2 szafy, 3 krzesła • kaucje dla dorosłych - 200 zł, dla młodzieży i 1 biurko, a księgozbiór Biblioteki liczył wów- - 100 zł lub wartościowa książka. czas 1.164 woluminów. Z Biblioteki w tym cza- Ofiarodawcy kilku książek byli zwolnieni od sie korzystało 190 czytelników. płacenia kaucji. Znajdujące się w Bibliotece książki były opra- Zapisy do Biblioteki rozpoczęły się 17 wrze- cowane: wpisane do inwentarza, z wypisanymi śnia 1946 roku. Była ona czynna we wtorki i piątki kartami katalogowymi i kartami książki. Biblio- od godz. 16.30 do 19.00. Pod koniec 1947 roku teka otwarta była 3 godziny dziennie, w pozosta- Zarząd Miejski zezwolił na tymczasowe umiesz- łych zaś godzinach bibliotekarka zajmowała się czenie księgozbioru w sali posiedzeń Rady Miej- opracowaniem księgozbioru. skiej i urządzenie tam wypożyczalni, a także prze- Z czasem coraz więcej osób było zaintereso- kazał na potrzeby Biblioteki kwotę 172.819,50 zł. wanych korzystaniem z biblioteki, trzeba było W rocznym sprawozdaniu rachunkowym za więc wydłużyć czas jej pracy. Aby ułatwić dostęp rok 1947 Zarządu Miejskiego miasta Olkusza do książek osobom mieszkającym na peryferiach Biblioteka znalazła się w Dziale VII - Kultura miasta, Biblioteka otwierała punkty bibliotecz- i Sztuka. Dla Miejskiej Biblioteki i Czytelni ne (zbiory punktów zasilane były przez Biblio- przekazano 172.819,50 zł. W tej kwocie: na tekę Powiatową). Biblioteka Miejska natomiast, pobory dla bibliotekarza przeznaczono 19.300 nawiązała współpracę ze szkołami, dostarczając zł, na zakup książek i ich oprawę - 119.841 zł, uczniom potrzebne lektury.

22 Sprawozdanie rachunkowe za rok 1947 Zarządu Miejskiego miasta Olkusza - Archiwum Państwowe w Katowicach

40 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Księgozbiór stale się powiększał, zwiększała wanych było 481 czytelników, przeciętna liczba się również liczba czytelników. Pomieszczenia odwiedzin wynosiła 80 osób, a wypożyczeń oko- biblioteczne stały się zbyt ciasne. Z pomocą Bi- ło 80 - 90 książek dziennie. Chociaż istniały braki bliotece przyszedł wówczas Komitet Bibliotecz- w opracowaniu technicznym księgozbioru, nie ny23, który wystarał się o odpowiedni dla niej były stosowane druki biblioteczne, a także bra- lokal w centrum miasta. Ów lokal mieścił się kowało sygnatur zarówno na książkach, jak i na w pomieszczeniach Domu Kultury w Rynku, kartach katalogowych, to jednak Biblioteka pro- do którego przeniesiono Bibliotekę pod koniec wadziła swoją działalność. 1949 roku. Dla czytelników Biblioteka była Czytelnicy lubili i cenili sobie pracę pani otwarta 7 godzin dziennie: od 13 do 20. Perek. Świadczy o tym chociażby szereg wy- Wpisowe wynosiło wówczas 30 zł. Dodat- powiedzi zapisanych w „Książce uwag, życzeń kową opłatą dla korzystających z Książnicy był i pomysłów Biblioteki Miejskiej w Olkuszu”. abonament miesięczny. Dla czytelników doro- Oto niektóre z nich: „Stwierdzam, że kierow- słych wynosił on 30 zł., a dla młodzieży szkolnej niczka Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 20 zł. Opłaty te uzupełniały budżet Biblioteki, ob. Perek jest zawsze bardzo uprzejma dla intere- który w 1948 roku wynosił 466.681 zł. (w tym: santów, stara się uwzględnić ich życzenia, wypoży- dotacja samorządu - 320.247 zł., dotacja pań- cza czytelnikom ksiązki uwzględniając ich zain- stwowa - 25.000 w gotówce i 68.004 w książ- teresowania, kieruje umiejętnie lekturą młodzieży kach, wpłaty czytelników - 53.430 zł). a osobom prowadzącym biblioteki na innym te- Na wydatki osobowe przeznaczono z owej renie służy zawsze radą i pomocą”. (mgr Janina kwoty - 171.841 zł, a na biblioteczne - 288.660 Karka, 15.08.1952 rok), „Jestem jednym z pierw- zł (w tym zakup książek - 218.004, prenumerata szych czytelników biblioteki miejskiej (…) ob. Pe- - 8.220, oprawa i konserwacja - 59.980)24. rek Mieczysława (…) bardzo uprzejmie odnosi się W 1950 roku Biblioteka mieściła się w lokalu do wszystkich i chętnie służy czytelnikowi fachową administrowanym przez Radę Miejską i zajmo- radą w wyborze książek. Stwierdzić jedynie nale- wała jedną salę o pow. 54 m2. Od 24 lutego 1950 ży, że lokal biblioteczny jest zbyt szczupły na taką roku w lokalu tym mieściła się także Biblioteka ilość książek i czytelników, co wpływa hamująco Powiatowa. Prowadziła ona katalog alfabetyczny na rozwój pracy bibliotekarki, która przy swoich i działowy na kartach klamrowych. Książki na kwalifikacjach w odpowiednim lokalu mogłaby półkach ułożone były numerycznie. Prenumero- osiągnąć jeszcze wspanialsze wyniki.” (M. Bura- wanych było 16 czasopism, z czego 6 otrzymy- kowska, 12.02.1953 rok). wała Biblioteka od Ministerstwa Oświaty. Nie- Co myślała o tym sama bibliotekarka? W 11 stety, w Bibliotece nie było wystarczająco dużo numerze Poradnika Bibliotekarza z 1961roku miejsca, aby urządzić czytelnię. tak oto skomentowała ową sytuację: „A czytel- W ówczesnym czasie w Bibliotece zarejestro- nicy wędrują za nami z lokalu do lokalu, klnąc

23. Przy Miejskiej Radzie Narodowej istniała Miejska Rada Biblioteczna (Miejski Komitet Biblioteczny) w składzie: Elżbieta Zbieg - przewodni- cząca, Olga Kurzejowa - z-ca przewodniczącej, Ignacy Gniewczyński - sekretarz, Irena Jeleniówna - członek, Maria Tomaszewska - członek, Mieczysława Perek - członek (bibliotekarka). Zadaniem Rady było dbanie o interesy Biblioteki 24. Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu za 1948 rok - Archiwum Państwowe w Katowicach

Ilcusiana • 6 • 2012 41 Katarzyna Kulman, Beata Szandor ciągłe przeprowadzki Biblioteki. Nic dziwnego, od W sprawozdaniu Marii Zbieżanki, uczennicy roku 1945 do 1953 przeprowadzaliśmy się sześć szkoły podstawowej, z tej samej wycieczki mo- razy. Rekordowo!”25. żemy z kolei przeczytać: „(…) Przed wejściem do W 1954 roku Biblioteka Miejska w Olkuszu biblioteki wisi hasło: „Biblioteka przybytek na ście- mieściła się przy ulicy Rynek, zatrudniała 2 oso- żaj otwarty. Wstąp gościu i stań się jej przyjacielem by w pełnym wymiarze godzin. Na księgozbiór (…)” Na ścianach wiszą dyplomy, hasła i fotografie liczący wówczas 6.834 woluminy składały się: wielkich działaczy i poetów polskich. Wisi także re- 1.014 pozycji - to literatura społeczno - politycz- gulamin, który obowiązuje czytelników z bibliotek na, 380 - to literatura techniczna i rolnicza, 1095 miejskich, gromadzkich i innych. Dalej jest kontuar, inne działy i wreszcie 4.345 książek to literatura gdzie stoją pudełka z kartoteką czytelnika i książek. piękna. Za kontuarem stoją półki ozdobione kwiatami. Książki dopożyczano także z innych bibliotek, W bibliotece serdecznie przyjęła nas bardzo miła np. z Biblioteki Powiatowej. W 1954 roku dopo- i inteligentna kierowniczka Pani Mieczysława Per- życzono aż 1.040 książek. Biblioteka otwarta była kówna, która oprowadziła i z kolei opowiedziała wówczas po 7 godzin 6 dni w tygodniu. Średnia nam dzieje powstania i rozwoju naszej Miejskiej liczba wypożyczeń wynosiła 5,9, natomiast śred- Biblioteki. (…) Hitlerowcy, którzy szaleli na zienia wypożyczeń na 1 czytelnika - 27,126. miach polskich zniszczyli ją i dopiero Polska Ludo- Z okazji Dni Oświaty, Książki i Prasy do Bi- wa w roku 1947 odbudowała ją. (…) W związku blioteki przychodziły wycieczki szkolne. W do- z Rokiem Mickiewiczowskim w czytelni jest urzą- kumentacji Biblioteki zachowały się sprawozda- dzona wystawa dzieł Mickiewicza. Opowiedziała nia z owych wycieczek zapisane rękami samych nam także ob. Perkówna, że często odbywają się uczniów. Oto niektóre z nich: tutaj wieczory literackie (…). Z okazji Dni Oświaty, Książki i Prasy dnia 27.05.1955 roku cała nasza klasa była na wyciecz- Biblioteka Powiatowa ce w Bibliotece Miejskiej. (…) Biblioteka Miejska była założona jeszcze przed wojną. W czasie II woj- W przedwojennym Olkuszu istniała również ny światowej została zniszczona. Odbudowano ją Biblioteka Powiatowa, której księgozbiór liczył w 1947 roku. Ale biblioteka Miejska miała wtedy około 1.600 tomów i podzielony był na 18 ze- mało czytelników i książek. Dzisiaj ma już ponad stawów. 7.300 książek, a uczęszcza do niej około 5.000 W czasie wojny owa Biblioteka także uległa (1.500 - dopisek autora) czytelników. Biblioteka całkowitemu zniszczeniu. Dlatego też w Proto- Miejska jest bardzo ładnie ustrojona. Zaraz przy kole z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej wejściu wisi gazetka „Głos biblioteki” (…) w czytel- z 20 grudnia 1945 roku znalazł się zapis o przeni jest 30 tytułów czasopism. Są stoliki od czytania niesieniu środków finansowych z działu „Dróg ich. (…) - Maria Zembala kl. IV a SP nr 1 w Ol- i placów publicznych” na „Oświatę”. W dziale kuszu, 25.06.1955 roku. tym wyszczególniono środki przeznaczone na po-

25 Poradnik Bibliotekarza, 1961, nr 11, s. 349 26 Sprawozdanie do GUS za 1954 rok

42 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu trzeby Biblioteki Powiatowej w wysokości 55.000 tlic i bibliotek wydaje się bardzo ważną sprawą30. zł.27 W roku następnym również na potrzeby Bi- 11 stycznia 1947 roku Wydział Powiatowy od- blioteki przekazano pokaźną kwotę28 - 150.000 zł. dał do użytku Biblioteki nowy lokal jednoizbowy, Po wojnie Biblioteka rozpoczęła swoją dzia- a także uległa poprawie jej sytuacja finansowa. łalność 15 listopada 1946 roku. Zaczątkiem jej Biblioteka otrzymała bowiem dotację z Minister- księgozbioru było 300 książek pochodzących stwa Oświaty. W późniejszym terminie otrzymała z Zamku w Pieskowej Skale. 20 listopada 1946 również od Ministerstwa czterokrotnie przydział roku wystosowane zostało pierwsze podanie do książek oraz środki finansowe pozyskane ze zbió- Ministerstwa Oświaty o dotację na zakup ksią- rek organizowanych z okazji „Święta Oświaty”. żek. Pierwsze książki zakupiono już 27 listopada Ciągle jednak brakowało środków na wyposa- 1946 roku z funduszu „Święta Oświaty i Wydzia- żenie. Biblioteka dysponowała tylko 1 biurkiem łu Powiatowego”, następnego zakupu dokonano i 10 regałami na książki. Ze sprawozdań Powiato- zaś 28 grudnia 1946 roku. Również w grudniu wej Rady Narodowej znana jest ilość księgozbio- 1946 roku Powiatowa Rada Narodowa, na wnio- ru, jaki posiadała Biblioteka na dzień 31 maja sek Wydziału Powiatowego, jednogłośnie uchwala 1947 roku. W sprawozdaniu Przewodniczącego statut opłat za wypożyczanie książek z Biblioteki Wydziału Powiatowego czytamy bowiem: Wy- Powiatowej w Olkuszu29. Niestety, nie dołączono dział Powiatowy zorganizował Bibliotekę Powiato- statutu do Uchwały. (Na marginesie znajduje się wą, która liczy obecnie 1.761 dzieł, uzyskując na jedynie dopisek: Przesłano 21.01.47 Nr 96/47 do ten cel 60 tys. złotych subwencji państwowych31. Wydziału Powiatowego WRN (Wojewódzkiej Rady Na początku działalności w Bibliotece Powia- Narodowej) 22.01.47 Nr 107/47). towej brakowało prawdopodobnie książek o treści Bibliotece Powiatowej brakowało odpowied- pedagogicznej i rolniczej, dlatego też Powiatowa niego lokalu do technicznego opracowania zbio- Rada Narodowa postanowiła uzupełnić księgo- rów, dlatego też książki zostały oddane do oprawy zbiór o takie właśnie pozycje: zaleca się nabyć dla introligatorskiej. Po wielu staraniach Biblioteka Biblioteki Powiatowej książki o treści pedagogicznej otrzymała w końcu niewielki pokój o wymiarach i książki o treści rolniczej, weterynaryjnej i z zakresu 4,60 x 8,10 m w budynku Wydziału Powiatowe- sztuk teatralnych (ludowych)32. go, do którego zamówiono nowe meble:1 biurko W sprawozdaniu rachunkowym z wykonania i 4 regały. Pod koniec 1946 roku księgozbiór Bi- budżetu Olkuskiego Powiatowego Związku Sa- blioteki liczył sobie już 903 woluminy. Powiato- morządowego za 1947 rok Biblioteka, podob- wa Rada Narodowa widziała potrzebę tworzenia nie jak w przypadku Zarządu Miasta, znalazła bibliotek: PRN powinna oświatę otoczyć szczególną się w Dziale VII: Kultura i Sztuka. W punkcie opieką. Organizowanie kursów dla dorosłych, świe- o bibliotekach widnieje zapis, że na organiza-

27 Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu za rok 1945 - 46 - Archiwum Państwowe w Katowicach 28 Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu z 1946 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach 29 Uchwała nr 138 Powiatowej Rady Narodowej z 19 - 20 grudnia 1946 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach 30 Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Narodowej za okres od 19 XII 1946 do 14 IV 1947 - Archiwum Państwowe w Katowicach 31 Sprawozdanie Przewodniczącego Wydziału Powiatowego w Olkuszu za okres od 1 I do 31 V 1947 roku w dziale Oświata - Archiwum Pań- stwowe w Katowicach 32 Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej z dnia 7 XI 1947 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach

Ilcusiana • 6 • 2012 43 Katarzyna Kulman, Beata Szandor cję i utrzymanie Biblioteki Powiatowej prelimi- wała dla podległych placówek komplety książek, nowano 700.000 zł, wykonano 923.934,54 zł które wypożyczane były na okres roku szkolnego. (w tym fundusz Wydziału Powiatowego, subwen- Plany przewidywały, że do 1949 roku utwo- cja Ministerstwa Oświaty oraz dochód ze „Święta rzona zostanie sieć biblioteczna. W tym roku Oświaty”). też powstają ostatnie, nowe biblioteki. Cały czas Większa część pieniędzy otrzymanych z po- problemem była jednak obsada placówek. Często wiatu przeznaczona została na zakup książek trafiały do nich osoby zupełnie przypadkowe bez i czasopism. Reszta funduszy natomiast wydatko- żadnego zamiłowania do książek i pracy w biblio- wana została na oprawę księgozbioru, zakup dru- tece, a ponadto nie przygotowane merytorycznie. ków i płacę kierownika33. Dlatego też niezwłocznie potrzebna była kontrola Zadaniem Biblioteki Powiatowej było utwo- i instruktaż Biblioteki Powiatowej. Dobry nadzór rzenie sieci bibliotek miejskich na terenie powia- i pomoc była jednak bardzo utrudniona z powodu tu i dbanie o ich prawidłowe funkcjonowanie. braku odpowiednich połączeń komunikacyjnych. W 1947 roku istniały już biblioteki w Bolesławiu, Olkuska Biblioteka starała się również inter- Dłużcu, Jangrocie, Kidowie, Sławkowie, Żarnow- weniować w przypadku problemów lokalowych cu i Olkuszu. Z powodu niskiego uposażenia, bibliotek w terenie, próbowała pomagać w po- braku instruktażu i wytycznych brakowało jednak szukiwaniu odpowiedniego pomieszczenia, co chętnych do pracy w tychże bibliotekach. Mimo w latach powojennych nie było zadaniem łatwym. trudności Bibliotece udało się w końcu urucho- Biblioteki od początku borykały się z problemami mić pięć punktów bibliotecznych. lokalowymi, trafiały do różnych, przypadkowych 1 września 1948 roku zwiększył się personel miejsc: sal szkolnych czy budynków urzędów Biblioteki, do pracy przyjęta została Bronisława gminnych. Fitowa. W ówczesnym czasie księgozbiór został Przy swoich licznych obowiązkach i trudno- przeniesiony do innego pomieszczenia w tym sa- ściach Biblioteka organizowała również imprezy mym budynku. Nowy lokal, chociaż większy od czytelnicze - wystawy z okazji Dni Oświaty Książ- poprzedniego, to jednak nie posiadał odpowied- ki i Prasy oraz spotkania autorskie m. in. z Jalu niego oświetlenia, dlatego też przez cały czas trze- Kurkiem. ba było w nim pracować przy sztucznym świetle. 16 stycznia dokonano uroczystego otwarcia Dodatkowym utrudnieniem było również to, że 6 nowych bibliotek gminnych na terenie powia- owo pomieszczenie dzielone było z Biblioteką tu olkuskiego w Sułoszowie, Skale, Cianowicach, Miejską. Księgozbiory obu bibliotek powiększały Ogrodzieńcu, Kroczycach i Minodze, gdzie Prezy- się jednak bardzo szybko, co sprawiło, że ów lokal dium zorganizowało powiatową uroczystość. stawał się coraz bardziej ciasny. Biblioteka Powiatowa dysponowała księgo- Stopniowo rozrastała się też sieć biblioteczna, zbiorem nadsyłanym przez Komitet Upowszech- powstawały zarówno nowe biblioteki, jak i punkty niania Książki. Książki te przesyłane były do biblioteczne. Biblioteka Powiatowa przygotowy- punktów bibliotecznych. W pierwszym kwartale

33 Uposażenie Kierownika Biblioteki - 40.000, zakup książek - 540.076, oprawa książek - 282.025, prenumerata czasopism - 1.133, zakup dru- ków - 5.354, kurs bibliotekarski - 4.000 Sprawozdanie rachunkowe Starostwa Powiatowego w Olkuszu za 1947 rok - Archiwum Państwowe w Katowicach

44 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

1949 roku Biblioteka Powiatowa wypożyczyła do i rejony biblioteczne, jak również indywidualnie punktów bibliotecznych 2.251 książek. Sama zaś osoby pracujące w oświacie oraz kierownicy kół posiadała w swoich zbiorach 6.243 vol. (dla po- samokształceniowych38. równania w bibliotekach gminnych znajdowało Z Regulaminu dowiadujemy się m.in., że się 9.226 vol.)34. komplety książek były wypożyczane na okres Podczas trwania Tygodnia Oświaty Książki roku szkolnego, czyli od 1 września do 30 czerw- i Prasy, Biblioteka Powiatowa razem z Miejskim ca następnego roku, a Biblioteka była czynna Komitetem Bibliotecznym pod przewodnictwem codziennie od 10 do 15. Większość z artykułów pani Elżbiety Zbiegowej, zorganizowała wysta- w Regulaminie Biblioteki była podobna jak w la- wę książki i prasy, którą odwiedziło 1.700 osób, tach poprzednich. Nowością był natomiast punkt w tym 1.007 uczniów oraz 686 dorosłych. Zorga- 3, w którym czytamy, że wypożyczoną książkę nale- nizowano wtedy także wieczór literacki z udziałem ży obłożyć w papier. Jalu Kurka, na który przybyło 600 osób35. W planie gospodarczym na rok 1950 Prezy- W tym samym czasie Prezydium w swoim dium Powiatowej Rady Narodowej planowało sprawozdaniu zaapelowało do delegatów gmin zwiększenie liczby czytelników, powiększenie księ- o zwrócenie uwagi na działalność bibliotek gmin- gozbioru i liczby punktów bibliotecznych, nie- nych i punktów bibliotecznych. Szczególny nacisk stety bez zwiększenia obsady biblioteki (w Bi- należało położyć na udostępnianie książek ludno- bliotece Powiatowej pracowały wówczas dwie oso- ści na terenach wiejskich36. by). W planie gospodarczym na rok 1950 czyta- W lipcu 1949 roku Powiatowa Rada Naro- my: dowa podjęła decyzję o nabyciu w Olkuszu, od 1948 1949 1950 Zarządu Miejskiego, budynku murowanego Liczba osób w tys. dla których biblioteki 10 12 14 o dwóch kondygnacjach, o kubaturze 10.000 m2 są przeznaczone Liczba tomów przypadających na 1 przy ulicy Mickiewicza 19 z przeznaczeniem na 0,6 0,6 0,6 biuro dla Powiatowej Rady Narodowej Wydziału osobę Powiatowego, Biblioteki Powiatowej oraz Powia- Liczba księgozbioru w tys. 6 7,5 9 towego Zarządu Drogowego37. Liczba czytelników w tys. 1 1,2 1,6 Na posiedzeniu Powiatowej Rady Narodowej Liczba bibliotek 1 1 1 27 sierpnia 1949 roku uchwalono m. in. statut Punkty biblioteczne 41 60 75 podatkowy opłat bibliotecznych, Statut Biblioteki W tym na wsi 36 55 70 Powiatowej w Olkuszu oraz Regulamin Biblioteki Łączna liczba izb 1 1 4 Powiatowej, który zakładał że z Biblioteki mogły Liczba pracowników 2 2 2 korzystać zarówno zbiorowo biblioteki gminne Tab. 2. Czytelnicy, księgozbiory i punkty biblioteczne (dot. Biblio- teki Powiatowej) 39

34 Sprawozdanie do GUS za rok 1949 35 Sprawozdanie opisowe biblioteki za rok 1949 - archiwum biblioteki 36 Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Narodowej za czas od 1 I do 30 V 1949 roku. Rozdział „Oświata. Kultura i Sztuka” - Archiwum Państwowe w Katowicach 37 Dokumenty z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej z dn. 21.VII 1949 roku w Uchwale nr 28/49 - Archiwum Państwowe w Katowicach 38 Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodowej z dnia 27 VIII 1949 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach 39 Plan gospodarczy na rok 1950 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu - Archiwum Państwowe w Katowicach

Ilcusiana • 6 • 2012 45 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

W 1951 roku kierownikiem Biblioteki Po- Dni Oświaty Książki i Prasy Biblioteka urządzała wiatowej została Stefania Gądek, przeniesiona również i inne imprezy np. przejście ulicami mia- z Wydziału Finansowego40. Pani Gądek związała się sta dzieci przebranych za postaci z książek. z Biblioteką na dłużej. Biblioteka brała także udział w konkursach Biblioteka często musiała organizować wysta- czytelniczych narzucanych odgórnie. Nie cieszyły wy książek, w lokalach w których organizowane się one jednak popularnością zarówno u biblio- były konferencje na temat modnych wówczas tekarzy, jak i u czytelników, których zadaniem zagadnień spółdzielczości na wsi czy uprawy ku- było wypełnianie ankiet na temat przeczytanych kurydzy. Wystawy te nie cieszyły się zbyt dużym książek. zainteresowaniem, nie przynosiły więc zamierzo- W 1953 roku struktura księgozbioru Bibliote- nych efektów. ki, licząca 19.999 książek, wyglądała następująco: W 1952 roku obie Biblioteki otrzymały dwa • 645 - klasycy marksizmu i leninizmu, małe pokoiki w budynku Prezydium Rady Na- • 1.900 - literatura społeczno - polityczna, rodowej. Książki pozostały jednak w dawnych • 966 - literatura techniczna i rolnicza, pomieszczeniach. • 3.022 - literatura z innych działów wiedzy, W 1953 roku nastąpiła kolejna przeprowadz- • 2.156 - literatura piękna dla dzieci, ka. Tym razem biblioteki zostały rozdzielone. • 11.310 - literatura piękna dla dorosłych. Biblioteka Powiatowa przeniosła się do budynku Do bibliotek terenowych Biblioteka Powiato- Prezydium Rady Powiatowej przy ulicy Mickie- wa wypożyczyła natomiast 8.106 tomów42. wicza 1841, Biblioteka Miejska natomiast otrzy- Od 1954 roku wprowadzony został zakup cen- mała lokal w Sali posiedzeń Miejskiej Rady Na- tralny dla bibliotek z terenu powiatu. Spotkał się rodowej. on z niezadowoleniem samych zainteresowanych. Biblioteka Powiatowa otrzymała dwa pomiesz- Bibliotekarzom nie odpowiadała taka forma czenia, z których jedno miało służyć jako biuro, przydziału księgozbioru. Na początku kupowane drugie natomiast przeznaczono na księgozbiór. książki trafiały do Biblioteki Powiatowej, a potem W Bibliotece niemal równie często jak lokale dopiero rozdzielane były do poszczególnych pla- zmieniali się jej pracownicy. Tak częste zmiany cówek. W późniejszym czasie wypracowano inny personelu źle wpływały na funkcjonowanie Bi- sposób. Otóż zakupy z Domu Książki trafiały blioteki. bezpośrednio do bibliotek terenowych. Z okazji Dni Oświaty Książki i Prasy organi- Wraz z rokiem 1954 nastąpił nowy podział ad- zowane były zloty czytelników z udziałem władz ministracyjny. Gminy zostały podzielone na gro- powiatowych. Wystawiane były na nich sztuki mady. Na terenie powiatu olkuskiego powstało teatralne przygotowane przez amatorski zespół ich aż 60. Miało to duży wpływ na sieć bibliotek Powiatowego Domu Kultury. Wystawiono m. in. publicznych. Dla Biblioteki Powiatowej było to „Moralność Pani Dulskiej” oraz wodewil „Kro- o tyle istotne, że trzeba było ustalić zasięg dzia- woderskie Zuchy”. Podczas samych obchodów łania istniejących już bibliotek na sąsiednie gro-

40 Kronika Biblioteki 41 wg. sprawozdania do GUS z 1954 roku 42 wg. sprawozdania do GUS

46 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu mady. W planach było również systematyczne Miejska, znajdowała się na Placu 15 Grudnia. zakładanie nowych placówek w miejscowościach, Księgozbiór obu bibliotek w 1955 roku liczył które były siedzibami gromad, a nie posiadały zaś 27.629 egzemplarzy. własnej placówki bibliotecznej. Od 18 do 22 stycznia pracownik Ministerstwa W Bibliotece Powiatowej, której siedziba znaj- Kultury i Sztuki st. Radca Jan Makarczyk prze- dowała się przy ulicy Mickiewicza 18, pracowały prowadził analizę pracy kulturalno - oświatowej 3 osoby. W sprawozdaniu do Głównego Urzędu w powiecie olkuskim. Kontroli podlegały świe- Statystycznego za 1954 rok Biblioteka Powiato- tlice oraz biblioteki publiczne różnych szczebli. wa podaje wielkość księgozbioru, nie wykazuje W zasięgu tej kontroli znalazła się również Bi- natomiast liczby czytelników ani wypożyczeń43. blioteka Powiatowa i Dom Kultury. Z kontroli Biblioteka nie posiadała bowiem czytelników in- tej sporządzono protokół. Pozytywnie oceniono dywidualnych. Do bibliotek terenowych wypoży- w nim księgozbiory bibliotek, a także działalność czała całe komplety książek, które dana placówka mającą na celu upowszechnianie czytelnictwa. udostępniała swoim czytelnikom i to one wyka- Z protokołu wynikało także, że konkursy czy- zywały liczbę czytelników i wypożyczeń. telnicze, w trakcie trwania których bibliotekarze współzawodniczą w zdobywaniu nowych Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna czytelników, bez wątpienia wpływają na rozwój czytelnictwa. Dobrze została również oceniona W 1955 roku z połączenia dwóch bibliotek opieka instrukcyjno - metodyczna nad placów- powstaje Powiatowa i Miejska Biblioteka Publicz- kami podległymi Bibliotece Powiatowej. na. Nowopowstała placówka kumuluje zadania Instruktorzy Biblioteki Powiatowej prowa- dwóch wcześniej istniejących bibliotek. Tak jak dzili obszerną korespondencję z pracownikami w latach poprzednich, Powiatowa i Miejska Bi- bibliotek terenowych, natomiast przy ważniej- blioteka Publiczna obsługuje czytelników Olku- szych pracach organizowano wyjazdy instruk- sza i okolic, a instruktorzy sprawują nadzór me- torskie. Do bibliotek na terenie powiatu w 1955 rytoryczny nad siecią bibliotek z terenu powiatu roku wyjeżdżały: Kierownik Biblioteki - Stefa- olkuskiego. Dotychczasowy księgozbiór Biblio- nia Gądek i Instruktor - Alicja Sikora. W tym- teki Powiatowej został rozdysponowany po- że roku odnotowanych zostało aż 71 wyjazdów między biblioteki w powiecie. Część tego księ- instruktorskich44. Warto jeszcze dodać, że Bi- gozbioru trafiła również do Powiatowej i Miej- blioteka Powiatowa była czynna w poniedziałek, skiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu. Pomimo wtorek, środę, piątek i sobotę: od 16 do 19. połączenia tych dwóch bibliotek, ich siedziby Zmiany administracyjne w Polsce powodo- pozostały oddzielne. Dział Instruktorski wraz wały, że wciąż rozwijała się sieć bibliotek na z Kierownikiem Biblioteki mieścił się przy uli- terenie powiatu. Powstawały biblioteki gro- cy Mickiewicza 19, natomiast Dział Udostęp- madzkie m. in. Biblioteka w Gorenicach i Bra- niania Zbiorów, czyli ówczesna Wypożyczania ciejówce. Zgodnie z założeniami, w siedzibie

43 wg. sprawozdania do GUS 44 Sprawozdania Biblioteki za rok 1955

Ilcusiana • 6 • 2012 47 Katarzyna Kulman, Beata Szandor każdej gromady miała powstać biblioteka. centralnego46. Wszystkie te pisma miały cha- W latach 50. biblioteki organizowały wie- rakter nakazu. Powiatowa i Miejska Biblioteka le konkursów mających na celu zaktywizowa- Publiczna była więc zobowiązana do wykonania nie czytelnictwa na wsiach. Jednym z nich był instrukcji. Również Prezydium Wojewódzkiej konkurs czytelniczy, który rozpoczynał się na Rady Narodowej pełniło funkcję zwierzchnika początku roku, a kończył we wrześniu Powia- nad bibliotekami. W dokumentach archiwal- towym Zlotem Przodowników Czytelnictwa. nych Biblioteki znaleźć możemy pismo - od- W Zlocie wzięło udział 109 osób. Efektem prze- powiedź na zalecenie Prezydium Wojewódzkiej prowadzonego konkursu było nabycie przez czy- Rady Narodowej - Wydziału Kultury - Sa- telników umiejętności wyszukiwania w książ- modzielnego Referatu Bibliotek w Krakowie kach rad odnośnie sposobów gospodarowania o następującej treści: zgodnie z poleceniem zosta- i uprawy roślin, a także starano się ich zachę- ła założona w tutejszej bibliotece bieżąca kartote- cić do sięgania po książkę w czasie wolnym od ka zakupu książek47. Od 1957 roku Biblioteka pracy (tak przynajmniej wynika ze sprawozdań przestała otrzymywać z góry narzucone plany Biblioteki). dotyczące ilości czytelników i wypożyczeń, co Rozwijająca się sieć bibliotek wymagała także uwolniło ją od meczących rygorów. szkolenia ciągle napływającej, nowej kadry bi- Personel Biblioteki cały czas się zmieniał. bliotecznej. Prezydium Wojewódzkiej Rady Na- Przez krótki czas w Bibliotece Powiatowej była rodowej w Krakowie - Wydział Kultury - Samo- zatrudniona tylko jedna osoba. W 1959 roku dzielny Referat Bibliotek zwrócił się do Bibliote- przyjęte zostały nowe pracownice: Stanisława ki Powiatowej o sporządzenie wykazu kierowni- Szałańska, Joanna Ryza i Stanisława Molęda, ków punktów bibliotecznych, planował bowiem które w Bibliotece zatrudnione były do lat 90. objąć szkoleniem w zakresie organizacji czytel- Biblioteka w Olkuszu, w porównaniu z in- nictwa w ramach konferencji nauczycielskich nymi powiatami, posiadała niewielki procent - nauczycieli - kierowników punktów bibliotecz- czytelników w stosunku do liczby mieszkańców. nych. Natomiast przeszkoleniem kierowników Kierowniczka Biblioteki upatrywała przyczy- punktów, nie zatrudnionych w nauczycielstwie, nę tego stanu w małej tradycji i braku nawyku miała zająć się Biblioteka Powiatowa i Miejska czytania spowodowanego wcześniejszym słabym na jednodniowych konferencjach finansowa- dostępem do książki. Inne natomiast biblioteki nych przez Wojewódzką Radę Narodową45. małopolskie, mieszczące się w atrakcyjnych tu- Nadzór merytoryczny nad Powiatową i Miej- rystycznie miejscach, zwiększały liczbę czytelni- ską Biblioteką Publiczną sprawowała Woje- ków przez zapisywanie do nich turystów. wódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Krako- Niektóre placówki terenowe oddalone były wie. Przesyłała ona do biblioteki olkuskiej pisma od Biblioteki Powiatowej o wiele kilometrów. z instruktażem oraz pomoce metodyczne. Jed- Najgorszy jest zupełny brak komunikacji, można no z takich pism dotyczy prowadzenia katalogu dojechać tylko furmanką lub pieszo i to przy po-

45. Sprawozdania Biblioteki za rok 1956 46. Pismo z Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Krakowie z dnia 13.03.1957 roku - Archiwum biblioteki 47. Sprawozdanie Biblioteki za rok 1956

48 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu godzie. W czasie deszczu lub w okresie wiosennych nim Bronisława Fitowa - odeszła jednak do szkol- i jesiennych roztopów droga staje się nieprzebyta48. nictwa). Podobnie działo się również w terenie. Od 1957 roku olkuska Biblioteka zaczęła ro- Tak częste zmiany personelu wpływały negatyw- bić zakupy nie tylko dla siebie, ale i dla małych nie na pracę placówek, liczbę wypożyczeń i stan bibliotek miejskich i gromadzkich. Sprawę tę re- czytelnictwa. Częste rotacje w zatrudnieniu spo- gulowało pismo z Centralnego Urzędu Wydaw- wodowane były głównie niskimi płacami biblio- nictw Przemysłu Graficznego i Księgarstwa z 14 tekarzy, w porównaniu do innych zawodów. lutego 1957 roku, w którym czytamy: W 1957 Jeszcze trudniejsza była sytuacja obsady roku kredyty na zakup książek dla publicznych bi- w punktach bibliotecznych, które prowadzone bliotek powszechnych zostają zdecentralizowane ze były społecznie. Często trafiały do nich osoby szczebla województwa na szczebel powiatu (…) przypadkowe, które trudno było zmobilizować Biblioteki powiatowe będą nabywać książki dla po- chociażby do sporządzania sprawozdań z pracy trzeb własnych, dla małych bibliotek miejskich (nie i ich nadsyłania do Biblioteki Powiatowej. będących siedzibą władz powiatowych) oraz dla bi- Zakup nowych książek był niższy niż plano- bliotek gromadzkich (…) zakup będzie dokonywa- wano, ponieważ na rynku wydawniczym nie ny bezpośrednio w księgarniach powiatowych „DK” było odpowiedniej liczby tytułów, które można (Domach Książki)49. byłoby zakupić do bibliotek. Książki nabywano Zmiany zachodziły także w sieci bibliotecznej. w olkuskim Domu Książki oraz w Domu Książki W 1957 roku powstała Filia w Niesułowicach, w Wolbromiu. której księgozbiór został w 1961 roku przeniesio- W większości bibliotek brakowało podstawo- ny do Biblioteki w Żuradzie50. Również organy wych sprzętów umożliwiających pracę. Brakowa- nadzorujące pracę Biblioteki zmieniły swoją na- ło chociażby regałów, co powodowało, że książki zwę. Od 1958 roku Biblioteka Powiatowa i Miej- ustawiane były w stosy na krzesłach. Próbowano ska oraz Powiatowy Dom Kultury zostały włą- jakoś zaradzić tej sytuacji. Biblioteka Powiatowa czone do Inspektoratu Oświaty Prezydium Po- zakupiła 140 szt. regałów i rozdysponowała do wiatowej Rady Narodowej. Jednak, jak czytamy wszystkich placówek. Zaspokoiło to jednak nie- w sprawozdaniu za 1958 rok: Poza opracowanym wielki procent potrzeb. wspólnym statutem dla działalności oświaty i kultu- W 1958 roku sieć bibliotek na terenie powia- ry, tok pracy, podział czynności w dziale kultury, bi- tu olkuskiego powiększyła się do 34 placówek. bliotek, domu kultury nie uległ żadnym zmianom51. Owa sieć nie pokrywała się często z siecią admini- W Bibliotece następowały i inne zmiany. stracyjną, a w wielu przypadkach biblioteki były W ciągu roku kilkukrotnie zmieniała się obsada. niewłaściwie zlokalizowane. Punkty biblioteczne Odeszło z pracy 6 osób, a przyjęto (czasem tylko nie posiadały właściwej opieki bibliotek gromadz- na 1 miesiąc) 5 kolejnych. Poza tym, Biblioteka kich. Konieczny stał się w takiej sytuacji wzmożo- nie posiadała także instruktora (wcześniej była ny nadzór Biblioteki Powiatowej. W 1958 roku

48 Kronika Biblioteki 49 Sprawozdanie Biblioteki za 1957 rok 50 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego. Oprac. Zbiorowe pod red. Feliksa Kiryka i Ryszarda Kołodziejczyka, Warszawa; Kraków: Państwowe Wy- dawnictwo Naukowe, 1978, T. 2 , s. 424 51 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1958

Ilcusiana • 6 • 2012 49 Katarzyna Kulman, Beata Szandor zwiększyła się zatem liczba wyjazdów instruktor- różnych uroczystości narzuconych odgórnie. Or- skich (do 130). Sama kierowniczka Biblioteki ganizowano m.in. podczas Dni Oświaty Książ- - Stefania Gądek wyjeżdżała aż 68 razy. ki i Prasy - pochód dzieci, które inscenizowały Zakupy nowych książek w latach 60. raczej nie postaci z książek, organizowano też wieczorki, były dziełem przypadku. Kupowane były bowiem pogadanki, konkursy czy wystawki. Biblioteka przy współudziale Komisji Doboru, a dodatko- uczestniczyła również w konkursach i nawet zdo- wo przed zakupem książek popularnonaukowych bywała nagrody. W sprawozdaniu z 1960 roku zasięgano również rady fachowców, np. kupując czytamy: W ramach współzawodnictwa bibliotek książki o tematyce rolniczej o zdanie pytano in- prowadzonego w latach 1959/60 Biblioteka Gro- żyniera z Powiatowego Zarządu Rolnictwa. Przy madzka w Braciejówce otrzymała pierwszą nagrodę zakupie książek brano również pod uwagę wykaz wojewódzką za dobrą propagandę książek rolni- lektur zalecanych dla bibliotek, opracowany przez czych. Bibliotekarka uczestniczy tam w szkoleniu Ministerstwo Kultury i Sztuki. miejscowego Kółka Rolniczego, wypożycza książki Jednym z zadań Biblioteki Powiatowej było rolnicze i razem z czytelnikami prowadzi doświad- szkolenie bibliotekarzy. W 1958 roku zorganizo- czalną hodowlę53. wano w Bibliotece 3 szkolenia bibliotekarzy z te- Największą bolączką bibliotek w tamtym cza- renu powiatu olkuskiego. Oprócz szkoleń biblio- sie były jednak problemy lokalowe. Pomieszcze- tekarze podnosili swoje kwalifikacje uczestnicząc nia nie pozwalały na prawidłowe funkcjonowanie w znacznie dłuższych szkoleniach w Jarocinie. biblioteki. Małe lokale powodowały, że niemożli- W 1960 roku dwie pracownice Biblioteki ukoń- we było rozszerzanie księgozbioru, a brak nowo- czyły kursy literatury w Państwowym Ośrodku ści to dla biblioteki powolna śmierć. Więcej, w ta- Kształcenia Bibliotekarzy w Jarocinie. kich warunkach nie mogły również mieć miejsca Obok szkoleń dla bibliotekarzy organizowano inne formy pracy z czytelnikiem. W bibliotekach także konferencje, w których brali udział pracow- w Imbramowicach i Sułoszowej na przykład, nicy bibliotek i świetlic. W 1960 roku w Biblio- było już tak ciasno, że Biblioteka Powiatowa była tece zorganizowano 4 narady pracownicze. Tema- zmuszona wstrzymać dla nich zakup nowości. tyka szkoleń nie została dokładnie przedstawiona. Nowe książki nie zmieściłyby się bowiem w ich W sprawozdaniu za 1960 rok znajduje się jedynie pomieszczeniach. lapidarne stwierdzenie: „...obok spraw bieżących Zmieniała się również sieć biblioteczna na te- prowadzone było zawsze szkolenie z zakresu litera- renie powiatu. Z roku na rok zmniejszała się ilość tury oraz zawodowe”52. punktów bibliotecznych. Coraz trudniej było Pracownicy bibliotek, oprócz typowych obo- także znaleźć osobę chętną do ich prowadzenia, wiązków związanych z gromadzeniem, opracowa- ale jednocześnie sieć biblioteczna była na tyle roz- niem i udostępnianiem księgozbioru, brali często budowana, że czytelnicy jeśli tylko chcieli mogli udział w ogólnokrajowych uroczystościach lub dotrzeć do bibliotek. konkursach. Biblioteka włączała się w obchody W pracy Biblioteki sporo było również ko-

52 Sprawozdanie opisowe z działalności Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej za rok 1960 53 Tamże

50 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu micznych sytuacji. Pomieszczenie Biblioteki użytku wymagały czasem pracy w dzień i w nocy. w Gorenicach na przykład, nieczynne dla czytel- Pracownicy chcieli bowiem przed otwarciem Bi- ników, nie zostało odpowiednio zabezpieczone. blioteki dopiąć wszystko na przysłowiowy „ostat- Owo niedopatrzenie wykorzystał jeden z miesz- ni guzik”. kańców Gorenic, który w Bibliotece suszył pra- Czytelnictwo w bibliotekach przejawiało stały, nie. Jak się później okazało, do pomieszczeń Bi- choć bardzo powolny rozwój. Częściowo sytuacja blioteki wchodził nie tylko z praniem, ale również mogła być spowodowana problemami zarów- po to, aby „pożyczać sobie książki” oczywiście bez no lokalowymi (w większości placówek nie było niczyjej wiedzy. Z Biblioteki zginęły wówczas miejsca na udostępnianie prezencyjne), jak i bra- książki o wartości 1.400 zł.54 kiem sprzętu bibliotecznego. Rok 1963 był dla Biblioteki Powiatowej bar- Biblioteka Powiatowa sprawowała także opie- dzo trudny pod względem kadrowym. Obsada kę merytoryczną nad bibliotekami funkcjonują- na terenie powiatu zmieniła się w dziewięciu cymi przy zakładach pracy. W powiecie olkuskim placówkach. Wiązało się to każdorazowo z prze- było sześć takich placówek, a mieściły się one przy prowadzeniem skontrum. Największym jednak następujących zakładach pracy: problemem było znalezienie odpowiedniej osoby • Fabryka Naczyń Emaliowanych Olkuszu, do prowadzenia Biblioteki. Związane to było ze • Fabryka Papieru i Celulozy w Kluczach, szkoleniami i kursami mającymi za zadanie wdro- • Zakłady Górniczo - Hutnicze w Bukownie, żyć nowych pracowników do pracy bibliotecznej. • Fabryka Wyrobów Gumowych w Wolbromiu, Rok 1964 obfitował z kolei w spotkania z pi- • Fabryka Sprzętu Instalacyjnego w Wierbce, sarzami, ponieważ Wojewódzka Rada Narodo- • Fabryka Wyrobów z Drutu w Sławkowie. wa Związków Zawodowych zobowiązała się do Biblioteka Powiatowa zapraszała pracowników sfinansowania pięciu takich spotkań. Bibliotekę owych bibliotek na kwartalne seminaria. Kierow- zaszczycili swą obecnością: Jalu Kurek, Stefan nicy wymienionych placówek nie respektowali Otwinowski, Włodzimierz Maciąg, Jan Sztau- jednak zaleceń instruktorów, z czasem przestali dynger, Jan Kurczab i Władysław Bodnicki. również uczestniczyć w seminariach. W ówczesnym czasie, do jednych z ważniej- W roku 1964 obchodzono XX - lecie PRL. szych świąt dla Biblioteki należały Dni Oświaty Owe obchody wiązały się z organizacją wielu im- Książki i Prasy. Podczas ich obchodów Bibliote- prez masowych. Również biblioteki były zobowią- ka zorganizowała wystawę książek pod hasłem: zane do zorganizowania imprez promujących tę „1000 lat dziejów Polski”. Powodzeniem za- rocznicę. Wprowadzono też współzawodnictwo kończył się także udział Biblioteki w konkursie między bibliotekami, do którego przystąpiło 19 „Złotego i Srebrnego Kłosa”, w którym olkuska placówek z terenu powiatu olkuskiego. placówka zajęła piąte miejsce. W tym również roku został zamknięty pro- Bibliotekarki z dużym poświęceniem praco- ces tworzenia sieci bibliotecznej pokrywającej się wały nad przygotowaniem nowo otwieranych z siecią administracyjną. Pozostały jednak pro- placówek. Krótkie terminy oddawania lokali do blemy lokalowe. Nie omijały one także olkuskiej

54 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1962

Ilcusiana • 6 • 2012 51 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Biblioteki. Owe problemy zostały nawet opisane świąt i czwartków, w godz. od 10.00 do 18.30. w Kronice Biblioteki: Bardzo trudne są pertraktacje W czwartki bibliotekarze zajmowali się opraco- z władzami w sprawie otrzymana lokalu dla wy- wywaniem księgozbioru. Biblioteka prowadziła pożyczalni w Olkuszu. Obecny jest tak wypełniony wypożyczanie międzybiblioteczne, głównie dla książkami, że brak jest miejsca nie tylko dla czytelni- bibliotek szkolnych. W Bibliotece prowadzony ków, lecz nawet dla bibliotekarek. Przesuwana stale był katalog alfabetyczny autorski, działowy, zagad- do przodu lada biblioteczna już niedługo znajdzie się nieniowy. W katalogach księgozbioru młodzie- prawdopodobnie tuż przy drzwiach. Na nasze czę- żowego z kolei, prowadzony był katalog autorski ste interwencje władze rozkładają jednak bezradnie i tytułowy z podziałem na poziomy wiekowe. Przy ręce. Lokalu nie ma i nie przewiduje się go nadal55. Bibliotece działało założone w 1963 roku „Koło Problem małego lokalu bibliotecznego stawał się Przyjaciół Biblioteki”. Osoby należące do Koła coraz bardziej uciążliwy. służyły radą w doborze książek oraz pomocą przy Innym problemem był poziom czytelnictwa. organizowaniu wieczorów autorskich i wieczorów Mimo to, że z roku na rok wzrastała liczba czy- bajek dla dzieci. telników, powiat olkuski cały czas znajdował się daleko za czołówką. Podczas seminarium kwar- Biblioteki powszechne miejskie z filiami: 5 w tym bibliotek: 5 talnego podjęty został temat badań czytelniczych. w tym filii: 0 Wykonana została także analiza, która miała od- Biblioteki powszechne wiejskie z filiami: 32 powiedzieć na pytanie jak zwerbować nowych czy- w tym bibliotek: 26 telników. w tym filii: 6 W 1965 roku Biblioteka mieściła się w bu- Punkty biblioteczne: 72 na wsi: 67 dynku Prezydium Miejskiej Rady w lokalu o po- w miastach: 5 wierzchni 70 m2. W jednym pomieszczeniu znaj- Liczba tomów w bibliotekach powszechnych: 143.478 dowała się wypożyczalnia, dwa następne nato- w tym na wsi: 95.626 w miastach: 47.852 miast przeznaczono na magazyny. W lokalu Liczba tomów zakupionych dla bibliotek powszechnych znajdowały się 62 regały, 2 szafy, 3 stoły, 1 biurze środków budżetowych: 5.079 ko, lada oddzielająca czytelników od książek, Liczba tomów w księgozbiorach publicznych bibliotek 4 skrzynki - kartoteki na katalogi, 24 krzesła oraz powszechnych przypadająca na 1 mieszkańca: 1.05 1 wystawka. Biblioteka olkuska nie dysponowała Tab. 3 Stan bibliotek w powiecie olkuskim w 1964 roku. żadnym sprzętem RTV (biblioteka w Pilicy posia- dała w tym czasie 1 radio, a biblioteki w Bukownie Spośród sześciu pracowników zatrudnionych i Sławkowie - adaptery). w Bibliotece jeden miał ukończony Państwowy Zakup książek odbywał się co dwa miesią- Zaoczny Kurs Bibliotekarski, jeden zaś studiował ce przy współudziale Komisji Doboru Książek bibliotekoznawstwo zaocznie we Wrocławiu. w miejscowym Domu Książki. Woluminy w mięk- Najwięcej imprez Biblioteka organizowała kiej oprawie trafiały do oprawy introligatorskiej. w czasie trwania Dni Oświaty Książki i Prasy. Or- Biblioteka czynna była codziennie, oprócz ganizowano wówczas wieczory bajek, wystawki

55 Kronika Biblioteki

52 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu książek dla dzieci i młodzieży oraz gazetki autor- ka powinna starać się wypożyczyć poszukiwaną skie. Biblioteka współpracowała również z Ligą książkę z innej biblioteki. Kobiet i harcerstwem. Harcerze pomagali opra- Za przetrzymywanie książek Biblioteka po- wiać książki w szary papier, a także zbierali pienią- bierała opłaty: 10 gr. od tomu za każdą dobę. dze na „Fundusz Budowy Biblioteki”56. Nie wspo- Czytelnik po tygodniu otrzymywał pierwsze mina się natomiast na czym polegała współpraca upomnienie, po dwóch tygodniach drugie, a po z Ligą Kobiet. trzech tygodniach posyłana była upoważniona W połowie lat 60. postanowiono utworzyć osoba do odbioru książki oraz pobrania kary. Za Gromadzką Bibliotekę w Pomorzanach. Otwarcie każde pisemne upomnienie pobierano 60 gr. Poza placówki, według zadań Narodowego Planu Go- tym, w przypadku uszkodzenia książki czytelnik spodarczego, zaplanowane zostało na 1966 rok. zobowiązany był do pokrycia kosztów jej oprawy. Ten sam plan zakładał wyrównanie dysproporcji Za zniszczony lub zagubiony egzemplarz musiał między bibliotekami wiejskimi i miejskimi przez zapłacić, bądź też odkupić książkę wskazaną przez zwiększony zakup książek do bibliotek na wsi57. Kierownika Biblioteki. 12 września 1966 roku zatwierdzony został W odróżnieniu do dzisiejszego Regulaminu, przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej ten z 1966 roku posiadał jeden dodatkowy punkt, w Olkuszu Regulamin Wypożyczalni Powiato- a mianowicie: Porady i informacje: czytelnik może wej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu, zwracać się do bibliotekarza o informacje dotyczące w którym przedstawiono sposoby korzystania ze książek, doboru lektury i zestawień literatury na in- zbiorów, prawa oraz obowiązki czytelników. teresujący go temat oraz o wskazówki co do sposobu Aby móc się zapisać do Biblioteki zaintereso- pracy z książką58. wany powinien był przedstawić dokument po- W 1967 roku sytuacja lokalowa Biblioteki była twierdzający tożsamość oraz miejsce zamieszka- na tyle zła, że powoli zaczynało brakować miej- nia, a także złożyć na karcie zobowiązania podpis sca dla czytelników. Dziennie z jej księgozbioru stwierdzający zapoznanie się z Regulaminem. Za korzystało prawie 200 osób. Nie było miejsca do niepełnoletniego czytelnika odpowiadali rodzice, korzystania z księgozbioru podręcznego i czytel- bądź opiekunowie. Czytelnicy mieszkający poza nicy korzystali z niego przy biurku bibliotekarzy. terenem miasta, bądź nie posiadający w nim sta- Księgozbiór Biblioteki cały czas się powiększał, co łego zatrudnienia powinni byli wpłacić kaucję dodatkowo potęgowało ogólną ciasnotę. w wysokości 20 zł. Jednorazowo można było wy- Struktura księgozbioru przedstawiała się na- pożyczyć dwa tomy, oprócz broszur, w tym jedną stępująco: 21,3 % literatura dla dzieci, 22,9 % tylko popularnonaukową i nie dłużej niż na dwa literatura popularnonaukowa, pozostała część to tygodnie. Książki beletrystyczne wypożyczano na literatura beletrystyczna. Zakupów dokonywano okres miesiąca. Na życzenie czytelnika Bibliote- 5 - 6 razy rocznie, co pozwalało na zakup nowo-

56 Stan bibliotek w powiecie wg druku KS-7 adresowanego do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu - Wydziału Oświaty i Kultury Archiwum Państwowe w Katowicach 57 Stan bibliotek w powiecie według druku KS - 7 adresowanego do PPRN w Olkuszu - Wydział Oświaty i Kultury - Archiwum Państwowe w Katowicach 58 Regulamin Wypożyczalni Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu zatwierdzony Uchwałą nr 54/436/66 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu z dnia 12.09.1966 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach

Ilcusiana • 6 • 2012 53 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

ści ukazujących się na rynku wydawniczym. Za- - popularyzacja doświadczeń przodujących bi- kupów dokonywano głównie w Domu Książki bliotek różnych sieci; w Olkuszu i Wolbromiu co pozwalało na zakup - pomoc merytoryczna udzielana przez De- kilku egzemplarzy jednego tytułu. Zakup nowych partamenty Organom Kultury Prezydiów Rad książek powinien jednocześnie pociągać za sobą Narodowych w realizacji zadań ogólnokrajowego zakup regałów czy skrzynek katalogowych. Jed- planu rozwoju bibliotek i czytelnictwa; nak na te zakupy nie wystarczało już środków. - rewizja ogólnokrajowej sieci bibliotecznej Mimo tych trudności liczba czytelników wzrastała pod kątem najlepszego jej dostosowania do po- z roku na rok. Pozytywny wpływ na rozwój czytel- trzeb społecznych oraz najbardziej ekonomicz- nictwa miało niewątpliwie ciągłe dostosowywanie nego wykorzystania zbiorów, możliwości kadro- sieci bibliotecznej do potrzeb czytelników. W po- wych i środków finansowych; równaniu z innymi bibliotekami województwa - ustalenie zasad współpracy bibliotek - usta- małopolskiego biblioteki w Olkuszu utrzymywa- lenie zasad udostępniania i specjalizacji zbiorów; ły się na średnim poziomie m. in.: liczba książek - uregulowania wypożyczeń międzybibliotecz- na 100 mieszkańców wynosiła 1,34 % (najwyżej nych i wprowadzenie regionalnych i specjalnych - 2,62 % miało Zakopane, a najmniej - 1,07 % katalogów centralnych, uregulowanie działalności Kraków), czytelników było 14,3 % (najwięcej bibliograficznej oraz informacyjnej; - 31,5 % miało Zakopane, a najmniej - 11,7 % - ujednolicenie systemu kształcenia i dokształ- Oświęcim) na jednego czytelnika zaś przypadało cania bibliotekarzy ogólnokrajowej sieci biblio- 9,4 książki, (podczas gdy w Oświęcimiu było to tecznej; 11,8 książek, a w Bochni zaledwie 6,5). Na jed- - wspieranie organizacji społecznych w prowa- nego czytelnika przypadło 18,7 wypożyczeń - dla dzonych przez nie akcjach czytelniczych i oświa- porównania w Nowym Sączu wartość ta wynosi- towych; ła 26,5, a w Jaworznie - 15,959. - doprowadzenie do podjęcia badań doty- Na przełomie lat 1968 - 69 ogłoszono „Rok czących ekonomiki kultury w zakresie bibliotek Kulturalny”. Miał on zostać rozpoczęty uroczystą i czytelnictwa - sposobu finansowania i kosztów inauguracją zgodnie ze zwyczajami i tradycją obo- budownictwa bibliotecznego, kosztów wypoży- wiązującą w danym środowisku. Program obcho- czeń, kształcenia kadry bibliotekarskiej; dów „Roku Kulturalnego” miał także podkreślić - kontynuowanie prac nad rewizją systemu znaczenie V Zjazdu PZPR oraz przypadających katalogów bibliotecznych, właściwym doborem wówczas rocznic: 25 - lecia Ludowego Wojska i selekcją księgozbiorów, modernizacją urządzeń Polskiego, 50 - lecia odzyskania Niepodległości, bibliotecznych, normalizacją druków bibliotecz- 50 - lecia powstania i walki KPP, 25 - lecie PPR nych60. oraz 20 - lecia PZPR. Do zadań Bibliotek w ramach obchodów W 1969 roku odeszła na emeryturę Mieczy- Roku Kultury należało: sława Perek, a Kierownikiem Wypożyczalni zo-

59 Sprawozdanie Biblioteki za 1967 rok 60 Archiwum Biblioteki

54 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu stała Teresa Garula. Pani Perek pracowała jednak ścią, budżetem oraz zakupem księgozbioru przy jeszcze w Bibliotece, choć w niepełnym wymiarze współudziale Komisji Doboru Książek. Do jej godzin. obowiązków należały także wyjazdy instruktażo- Biblioteka zakupiła w Olsztynie nowe meta- we do bibliotek w rejonie I - szym (Kidów, Żar- lowe regały, jednak mimo licznych obietnic nie nowiec, Otola, Łany Wielkie, Chlina, Zadroże, otrzymała nowego lokalu i regały trzeba było Wierbka, Imbramowice Pilica) i kontrolne do złożyć w pomieszczeniu gospodarczym. Przydzie- wszystkich pozostałych bibliotek w powiecie . lenie nowego lokalu przyspieszył Nakaz Powi- 2. Teresa Garula - kierownik Wypożyczalni. zytacyjny Inspektora Pracy z 11.VII.1970 roku. Do jej obowiązków należało nie tylko wypoży- Inspektor zamknął wówczas lokal Wypożyczalni. czanie książek, ale także sprawowanie nadzoru Prezydium przydzieliło wprawdzie nowy lokal nad wypożyczaniem. Poza tym, Pani Garula zaj- (w dawnej siedzibie PKO), był on jednak nie mowała się też: opracowywaniem księgozbioru, do przyjęcia - ciemny, wilgotny i niewiele więk- sprawozdawczością, wypożyczaniami między- szy od poprzedniego. Prezydium zaproponowało bibliotecznymi, a także różnymi formami pracy też lokal przy ulicy Szpitalnej 9 (po magazynie z czytelnikiem RUCH-u). Był on wprawdzie nieco lepszy od 3. Stanisława Molęda była instruktorem. Zaj- poprzedniego, liczył bowiem 140 m2, podzielony mowała się prowadzeniem Gabinetu Instrukcyj- był jednak na parter i piętro, co utrudniało sen- no - Metodycznego. Poza tym, do jej obowiązków sowne urządzenie wypożyczalni. Co więcej, udo- należały też wypożyczenia międzybiblioteczne, stępnienie tego lokalu wymagało też interwencji opracowywanie przykładowych form pracy z czy- z - cy Dyrektora Biblioteki Wojewódzkiej - Jac- telnikiem, informacji bibliograficznych oraz dru- ka Wojciechowskiego, a także Inspektora Pracy. kowaniem kart katalogowych. Udostępniała tak- Po przydzieleniu lokalu okazało się, że stropy są że zbiory specjalne (płyty i filmy). Pani Molęda, zbyt słabe. Na szczęście jednak Przewodniczący z racji pełnionej funkcji instruktora, sprawowała Powiatowej Komisji Planowania Gospodarczego również opiekę merytoryczną nad bibliotekami orzekł, że mogą zostać wzmocnione. Na czas re- w rejonie II - gim (Bydlin, Jangrot, Sieniczno, montu udzielono zgody na udostępnianie księgo- Dłużec, Łobzów, Wolbrom, Żurada, Przeginia, zbioru w dotychczasowym pomieszczeniu. Część Racławice, Wierzchowisko, Kąpiele Wielkie) książek jednak została spakowana i przeniesiona i punktach bibliotecznych. do magazynu. Dzięki temu uzyskano potrzebną 4. Joanna Ryza, także zatrudniona była na sta- powierzchnię umożliwiającą pracę wypożyczalni. nowisku instruktora. Do jej obowiązków z kolei W tamtym okresie w Bibliotece olkuskiej pra- należało prowadzenie: bieżącej statystyki biblio- cowało 7 osób. Pełniły one następujące funkcje tek i punktów bibliotecznych, rocznych sprawoz- i obowiązki: dań do Głównego Urzędu Statystycznego oraz 1. Stefania Gądek była kierownikiem Bibliote- analiz o stanie czytelnictwa w powiecie. Pani Ryza ki. Odpowiadała za całość spraw organizacyjnych zajmowała się również: wydawaniem druków bi- i osobowych. Prowadziła też kancelarię. Zajmo- bliotecznych, prowadzeniem inwentarza mebli wała się również planowaniem, sprawozdawczo- zakupionych do Biblioteki Powiatowej i przeka-

Ilcusiana • 6 • 2012 55 Katarzyna Kulman, Beata Szandor zanych do bibliotek terenowych, wyjazdami in- Cały księgozbiór liczył wówczas 26 tysięcy pozy- struktażowymi do bibliotek w terenie i punktów cji, został złożony na jeden stos, który trzeba było bibliotecznych w rejonie III - im (Cianowice, podzielić na poszczególne działy. Prace związane Skała, Minoga, Sułoszowa, Jerzmanowice, Zarze- z organizacją Biblioteki trwały trzy tygodnie. cze, Sławków, Braciejówka, Wielmoża, Sąspów) Niebawem okazało się jednak, że w nowym loka- oraz wysyłaniem poczty. lu było równie ciasno, jak w poprzednim. Jedynie 5. Stanisława Szałańska, również instruktor. w Dziale dla dzieci było w miarę dużo miejsca. Prowadziła katalog centralny i kartoteki książek W nowym lokalu udało się także dostosować go- mówionych oraz dokumentację zakupu książek. dziny udostępniania w taki sposób, aby były one Do jej obowiązków należało też: opiniowanie za- dogodniejsze dla czytelników. kupów książek do bibliotek terenowych, dokony- Warto w tym miejscu dodać, że do lokalu wanie podziału drukowanych kart katalogowych przy ulicy Szpitalnej oprócz Wypożyczalni Miej- do bibliotek terenowych oraz wyjazdy instrukta- skiej przeniesiony został także Dział Instrukcyjno rzowe do bibliotek terenowych i punktów biblio- - Metodyczny, mający do tej pory swą siedzibę tecznych w rejonie IV - ym (Bolesław, Bukowno, przy ulicy Mickiewicza . Jaroszowiec, Klucze, Kwaśniów, Ryczówek, Krzy- Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kra- kawa, Wodąca, Gorenice, Pomorzany) kowie regularnie organizowała szkolenia dla 6. Marianna Skubis była pracownikiem wy- bibliotekarzy z terenu województwa. Były one pożyczalni. Do jej obowiązków należało zatem: kierowane do różnych grup bibliotekarzy - kie- wypożyczanie książek czytelnikom, układanie rowników i instruktorów, pracowników czytelni i porządkowanie książek na półkach, konserwa- dla dorosłych i instruktorów specjalizujących się cja zbiorów oraz pisanie wezwań do czytelników w zagadnieniach służby informacyjnej oraz dla przetrzymujących książki. pracowników bibliotek dziecięcych. Biblioteka 7. Mieczysława Perek, pomimo iż przeszła na Wojewódzka organizowała także raz w roku se- emeryturę, to jednak nadal wypożyczała książki. minaria literatury, których celem było przygoto- Zajmowała się ona również inwentaryzacją ksią- wanie prelegentów na seminaria powiatowe. Na żek oraz była członkiem Komisji Doboru Ksią- szkoleniach poruszano przede wszystkim tematy żek. Warto również dodać, że w zakresie czynno- związane z pracą biblioteki. Omawiano plany ści pani Perek własnoręcznie dopisała także: „pro- pracy i ich realizację, jak również sprawozdaw- wadzę również prace z czytelnikiem”61. czość statystyczną. Szkoleniom często towarzy- szyły spotkania z autorami m.in. z Jerzym Rosz- Remont budynku przy ulicy Szpitalnej zakoń- kiewiczem (grudzień 1970 rok). czył się i Biblioteka przeprowadziła się do nowe- Biblioteka Wojewódzka przygotowywała rów- go lokalu w październiku 1970 roku. Księgozbiór nież wykłady na szkolenia powiatowe. Wykaz został powiązany sznurkiem w paczki i przetrans- takich szkoleń krakowska biblioteka przesyłała portowany do nowego lokalu. W przeprowadzce placówkom podległym. Tematy podzielone były pomagali też żołnierze z miejscowej jednostki. na kilka grup i obejmowały one: zagadnienia lite-

61 Przydział czynności pracowników Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu - 2.01.1970 rok - archiwum Biblioteki

56 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu rackie, bibliotekarskie, metodykę pracy z czytel- potrzeb społecznych z równoczesnym ustaleniem nikiem oraz zagadnienia historyczne. Biblioteka zadań w zakresie sieci punktów bibliotecznych za w Olkuszu korzystała z pomocy krakowskich in- lata 1969 - 1975. Odpowiedzialny za wykonanie: struktorów, np. 20.12.1970 roku w klubie „Gwa- Wydział Kultury, Wojewódzka Biblioteka Pu- rek” na naradzie kierowników bibliotek miejskich bliczna, Prezydium P/M/RN, termin wykonania i gromadzkich zorganizowano dwa wykłady oraz 31.12.1969 roku. warsztaty. Przeprowadziły go Instruktorki z Bi- - Opracować wytyczne dotyczące struktury księ- blioteki Wojewódzkiej - Jadwiga Demianowska gozbiorów bibliotek, zabezpieczającej zwiększe- i Joanna Olech. nie usług bibliotecznych, zwłaszcza dla młodzieży Szkolenia dla bibliotekarzy z wojewódz- i uwzględniającej potrzeby zwiększenia ilości lite- twa krakowskiego organizowane były nie tylko ratury społecznej i popularno-naukowej. Odpowie- w Bibliotece Wojewódzkiej, ale również siedzi- dzialny za wykonanie: Wydział Kultury, Woje- bach bibliotek terenowych, np. w maju 1970 wódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie - ter- roku, szkolenie odbyło się w Miejskiej Bibliotece min do 31.12.1969 roku i sukcesywnie. Publicznej w Słomnikach. Poza tym, biblioteka- - (…) zorganizować 5 nowych towarzystw spo- rze uczestniczyli też w szkoleniach wyjazdowych, łeczno - kulturalnych oraz10 kół przyjaciół biblio- np. w bibliotekach województwa wrocławskiego, tek, muzeów itp. Odpowiedzialny: Wydział Kul- czy też lubelskiego. tury i Prezydia termin do 31.12.1969 roku. Seminaria dla pracowników bibliotek z terenu - przeprowadzić analizę rozmieszczenia placó- powiatu olkuskiego organizowane były w nie- wek (klubów, świetlic, bibliotek) w poszczególnych dziele. Dla organizatora był to pewien problem, powiatach w celu opracowania planu prawidłowe- trzeba było bowiem przynosić z biblioteki druki go ich rozmieszczenia. Odpowiedzialny: Wydział i materiały. Na seminariach pracownicy przygo- Kultury, Prezydia - termin do 31.12.1969 roku. towywali przeglądy literatury fachowej, instruk- - przeanalizować wykorzystanie i przydatność torzy natomiast dokonywali rozpoznania środo- lokali OSP na cele kulturalno oświatowe jak kluby, wisk poszczególnych bibliotek oraz przedstawiali świetlice, biblioteki itp. Odpowiedzialny: Prezy- propozycje pozyskania nowych czytelników. dia, PRN, Wojewódzki Zarząd OSP termin do Funkcjonowanie wielu instytucji obwarowa- 31.12.1969 roku. ne było wytycznymi i wskaźnikami, które trzeba było zrealizować. Program realizacji zadań wyni- Wytyczne dla bibliotek przesyłała także Bi- kających z Uchwały Komitetu Wojewódzkiego blioteka Wojewódzka. Były one korzystne dla PZPR w Krakowie z 24.03.1969 roku w sprawie olkuskiej Biblioteki. Jedną z wytycznych była np. upowszechniania i rozwoju kultury w regionie zalecana w danym roku kwota na zakup nowości. krakowskim, stawiał przed Prezydiami Powiato- Niestety, nie zawsze były one respektowane przez wej Rady Narodowej sporo zadań w zakresie kul- ówczesne władze. tury. Czytamy w nim: 16.03.1970 roku na posiedzeniu Komisji - Opracować kompleksowy plan dostosowania Oświaty i Kultury Powiatowej Rady Narodowej sieci bibliotek wszystkich typów do faktycznych kierownik Referatu Kultury - Danuta Karoń

Ilcusiana • 6 • 2012 57 Katarzyna Kulman, Beata Szandor przedstawiła informacje w zakresie wykorzysta- Stanisław Mętel - główny księgowy K.P. PZPR. nia środków na kulturę. Wynikało z nich, że na Przekazany księgozbiór został sprawdzony przez zakup księgozbioru dla biblioteki zaplanowano bibliotekarkę Zofię Kulawik i instruktorkę Sta- w budżecie kwotę 19 tys. zł., a wytyczne z Kra- nisławę Szałańską. Przejętych zostało 2 713 egz. kowa sugerowały, iż powinna to być kwota - 22 książek o wartości 38 868, 68 zł. Razem z księ- tys. Na przedstawione informacje nie było jednak gozbiorem przekazano też księgę inwentarzową żadnej reakcji62. biblioteki65. Był to dość kłopotliwy prezent, do Nową tendencją, która pojawiła się w latach obsługi którego potrzebny był dodatkowy pra- 70. było przejmowanie punktów bibliotecznych cownik i tak jak przewidywano, nie cieszył się on funkcjonujących w małych miejscowościach zainteresowaniem czytelników. przez kluby. Co więcej, w jednym z protokołów Do Biblioteki w tym czasie zatrudniono kolej- Komisji Oświaty i Kultury znalazł się nawet na nych pracowników: w 1969 roku Mariannę Sku- ten temat zapis. Czytamy w nim: …w przyszłości bis oraz w 1971 roku Danutę Cień. wszystkie punkty biblioteczne zostaną przeniesione W 1973 roku sieć bibliotek w powiecie olku- do klubów. Jeżeli będą prowadzone w klubie to być skim kształtowała się następująco: może będą miały jeszcze lepsze efekty pracy. Kierow- - 1 biblioteka Powiatowa i Miejska, nicy klubów zostaną w tym zakresie przeszkoleni, - 3 biblioteki małomiejskie (Bukowno, Sławków, aby punkty te prowadzić właściwie63. Wolbrom), W 1972 roku rozpoczęto budowę gmachu - 11 bibliotek gromadzkich i 28 filii bibliotecz- nowego Ośrodka Kultury, w budynku którego nych : miała znaleźć się również biblioteka. Warto pod- - Bolesław z filiami w Wodącej, Krzykawie, kreślić, że pierwsze przymiarki do budowy Domu - Jerzmanowice z filią w Sąspowie, Kultury pojawiają się już w 1960 roku. Niestety, - Jaroszowiec z filiami w Bydlinie, Kwaśniowie, zainteresowane strony nie dochodzą wówczas do Ryczówku, Chechle, porozumienia. Do idei budowy nowego Domu - Braciejówka z filiami w Gorenicach, Sieni- Kultury powrócono przy okazji wyborów do Sej- cznie, Żuradzie, Kosmolowie (powstała w 1973 mu PRL w 1970 roku Zaproponował ją, jako roku), jeden z postulatów, Powiatowy Komitet Frontu - Pilica z filiami w Kidowie, Wierbce, Jedności Narodu w Olkuszu64. - Przeginia z filią w Racławicach, 1 marca 1973 roku przekazano nieodpłatnie - Skała z filiami w Cianowicach, Minodze, Oj- Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej cowie, w Olkuszu księgozbiór Powiatowego Ośrodka - Sułoszowa z filią w Wielmoży, Propagandy Partyjnej. Przekazującymi byli: Ta- - Jangrot z filiami w Imbramowicach, Zadrożu, deusz Chabinka - kierownik ww. placówki oraz - Łobzów z filiami w Dłużcu, Wierzchowisku,

62 Protokół Komisji Oświaty i Kultury Powiatowej Rady Narodowej z 1970 roku - Archiwum Państwowe w Katowicach 63 Tamże 64 Kronika biblioteki 65 W Kronice biblioteki jako termin przekazania funkcjonuje rok 1972. Jednak w sprawozdaniach statystycznych Filii Nr 1 pojawia się za rok 1973

58 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Zarzeczu, Kąpielach Wielkich, licy (930 osób), Bolesławiu (657) oraz Jaroszow- - Żarnowiec z filiami w Chlinie, Łanach Wiel- cu (597). Najniższy wskaźnik czytelnictwa miały kich, Otoli66. natomiast filie w Cianowicach, Zarzeczu, Dłużcu i Kosmolowie. Biblioteka Powiatowa w Olkuszu posiadała Najliczniejszą grupę wśród czytelników sta- 2 filie: w Pomorzanach i filię literatury społeczno- nowiły dzieci i młodzież szkolna, w bibliotekach -politycznej. poszukiwali oni głównie lektur oraz książek nie- W 1973 roku utworzona została z kolei filia zbędnych do edukacji szkolnej. Część z nich, w Kosmolowie, miejscowości liczącej sobie ok. po ukończeniu szkoły niestety, nie pojawiała się 1000 mieszkańców, a nie posiadającej wcześniej w Bibliotece. żadnej placówki bibliotecznej. Uzupełnieniem Biblioteka Powiatowa starała się zmienić tą sieci było 86 punktów bibliotecznych. tendencję. Aby zachęcić młodych ludzi do czy- Na podstawie danych z 1972 roku w tych bi- tania nawiązała nawet kontakt z organizacjami bliotekach łącznie zgromadzonych było 257.215 młodzieżowymi. W 1974 roku Biblioteka zorga- książek, z których korzystało 22.768 osób. Czy- nizowała nawet konkurs czytelniczy popularyzu- telnicy wypożyczyli 416.138 książek, co daje 18,3 jący twórczość Edwarda Redlińskiego - najbar- książki na jedną osobę. dziej poczytnego wówczas pisarza. Największą bolączką tych placówek były trud- Słaby poziom czytelnictwa w powiecie mógł ne warunki lokalowe oraz kadrowe. W filiach być spowodowany problemami kadrowymi. Po- większość bibliotekarzy zatrudniona była w nie- wiat miał najmniejszą w województwie liczbę eta- pełnym wymiarze godzin. Dobre lub względnie tów bibliotekarskich67. Poza tym, osoby zatrud- dobre warunki lokalowe miało tylko 6 bibliotek, nione w niepełnym wymiarze godzin, angażowały w tym 2 gminne . się w pracę mniej niż pracujące na cały etat. Kolej- W 1974 roku w bibliotekach powiatu olku- nym czynnikiem, który miał niebagatelny wpływ skiego średnia liczba czytelników wynosiła 16,8 na stan czytelnictwa było ciągłe zmniejszanie się % ogólnej liczby mieszkańców. W porównaniu środków finansowych przeznaczanych na zakup z innymi powiatami liczba ta nie była imponują- nowości wydawniczych. Mimo pomocy Biblio- ca. Nie uwzględniono w niej jednak czytelników teki Wojewódzkiej, która doposażyła Bibliotekę bibliotek zakładowych, których w olkuskim było w nowe książki (w 1974 roku zakupiła książki za więcej niż w innych powiatach. Stan czytelnictwa kwotę 60 tys. złotych), w porównaniu z poprzed- w poszczególnych gminach zależał od wielu czyn- nim rokiem kwota wydatkowana na książki była ników, m.in. od nawyku czytania, tradycji czytel- mniejsza. Podobnie było z bibliotekami tereno- niczych charakterystycznych dla poszczególnych wymi, które mając utrudniony dostęp do nowo- miejscowości oraz od umiejętność postępowania ści wydawniczych, upoważniły do dokonywania bibliotekarza z czytelnikami. Największą liczbą zakupów Bibliotekę Powiatową. czytelników mogły pochwalić się biblioteki w Pi- Jednym z ważniejszych zadań Biblioteki Po-

66 Archiwum Biblioteki 67 Sprawozdanie Biblioteki za 1974 rok

Ilcusiana • 6 • 2012 59 Katarzyna Kulman, Beata Szandor wiatowej były wyjazdy instruktażowe do placó- audiowizualne, służące do odbijania i powielania wek podległych. Pracujące wtedy 3 instruktorki potrzebnych artykułów czy zestawień bibliogra- powinny były wyjeżdżać w teren trzy razy w tygo- ficznych, a także aparaty do nauczania języków dniu, a dyrektor dwa razy w tygodniu. Niestety, obcych. Biblioteka Powiatowa liczyła na to, że Biblioteka nie posiadała wystarczających na ten również będzie posiadać tego typu sprzęt, a zaku- cel funduszy. Wystarczały one zaledwie na pół piony zostanie on do nowego lokalu. roku. Co więcej, pieniędzy nie wystarczało tak- Pomimo ogólnej trudnej sytuacji czytelnictwo że na organizowanie szkoleń dla bibliotekarzy nie przedstawiało się najgorzej. W 1974 roku ze z terenu powiatu, jak również osób nowo zatrud- zbiorów bibliotek na terenie powiatu olkuskiego nionych. korzystało 23.327 czytelników, wypożyczyli oni Nie lepsza była sytuacja lokali oraz ich wypo- 402.645 książek, co dawało 17,2 wypożyczeń na sażenia, które można było nazwać wręcz archa- jednego czytelnika. icznym, nie przystojącym instytucji kultury. Jeśli Biblioteka potrzebowała dodatkowych po- już Biblioteka posiadała w miarę znośny lokal, mieszczeń, wnioskowała o nie przy okazji spra- pojawiały się problemy innej natury, jak chociaż- wozdania z działalności za rok 1974. Dodatkowe by sposób ogrzewania. Nowymi lokalami mogły pomieszczenia potrzebne były na potrzeby księ- się pochwalić jedynie biblioteki w Bolesławiu gozbioru filii społeczno - politycznej, gabinetu i Wodącej. instrukcyjno - metodycznego, dyrektora oraz na Problemy lokalowe utrudniały także korzysta- potrzeby opracowania księgozbioru zakupywane- nie z księgozbiorów podręcznych. Nie było miej- go dla bibliotek w terenie. Poza tym, Bibliotece sca na czytelnie czy chociażby wydzielenie kącika potrzebne były większe fundusze na realizację czytelniczego. Biblioteki w swoich zbiorach po- wyjazdów instruktorskich oraz zakup nowego siadały czasopisma, ich ilość jednak musiała być sprzętu i mebli. ograniczona, gdyż brakowało miejsca do ich eks- W 1974 roku pojawiły się informacje o likwi- ponowania i korzystania z nich na miejscu. Z wy- dacji powiatów. W związku z tym istniała obawa, cinków z czasopism natomiast powstawały teczki że niezrealizowane zostaną plany budowy nowego tematyczne, z których często korzystała młodzież. Domu Kultury, jak również nowego miejsca dla Biblioteka w Olkuszu prowadziła wypoży- Biblioteki, a zakończenie prac planowano właśnie czanie międzybiblioteczne, z którego korzystały na koniec 1974 roku. Co więcej, planowany był głównie osoby uczące się. Zdaniem bibliotekarzy nawet zakup mebli, których nawiasem mówiąc, jednak, pomimo licznych informacji o możli- nigdzie nie można było dostać. wości wypożyczenia książek z innych odległych Informacja o likwidacji powiatów potwierdzi- bibliotek, korzystało z niej wciąż za mało osób. ła się. Powiat olkuski został podzielony pomiędzy O potrzebnej książce czytelnicy przypominali so- dwa województwa. Pięć gmin: Jerzmanowice, bie często „dzień przed”, co uniemożliwiało wy- Skała, Sułoszowa, Przeginia i Trzyciąż pozostało pożyczenie jej z innej placówki. w województwie krakowskim, a pozostałe przy- W innych bibliotekach pojawiły się urządzenia dzielono do województwa katowickiego. Biblio- usprawniające pracę Biblioteki, takie jak: aparaty tece pozostawiono jednak w zadaniach zakup

60 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu książek oraz instruktaż w bibliotekach rejonu. Należy podkreślić, że lata 1946 do 1974 nie Podczas Dnia Działacza Kultury w Kopalni były dla Biblioteki olkuskiej łatwe. Organizowa- Soli w Wieliczce odbyło się pożegnanie z kra- nie placówki bibliotecznej w powojennym mie- kowską Biblioteką Wojewódzką oraz Wydziałem ście, bez lokalu i książek, czyli podstawowych Kultury w Krakowie. Niebawem do Olkusza warunków istnienia biblioteki, zdawało się rzeczą przyjechał, bez zapowiedzi, Dyrektor Biblioteki niewykonalną. Po otrzymaniu niewielkiego lo- katowickiej. Oto jak owo spotkanie zostało opi- kalu brakowało mebli i druków bibliotecznych. sane w Kronice Biblioteki: „Dyrektor Wojewódzkiej Praktycznie rzecz biorąc, przez cały ten okres Biblioteki Publicznej mgr Korzon zjawił się sam, Biblioteka nie posiadała wystarczająco dużego zupełnie nieoczekiwanie. To pierwsze spotkanie lokalu. Ciągle przenoszona z miejsca na miejsce było bardzo miłe. Zapowiedział, że w katowickim potrafiła jednak dostosowywać się do warunków panuje zupełnie inny styl pracy. Lokale biblioteki i obok działalności podstawowej rozwijała także różnią się bardzo od naszych, naturalnie na naszą działalność kulturalną i oświatową. Dopiero wi- niekorzyść. Obiecał duże przydziały folii do oprawy zja budowy lokalu na potrzeby Domu Kultury, książek i nakazał pośpieszne obkładanie, by dorów- w którym miała mieścić się również Biblioteka, nać pozostałym bibliotekom województwa.”68 Co dała nadzieję na pozbycie się problemów lokalo- więcej, nawet na pierwszej naradzie dyrektorów wych. Od momentu wykonania projektu, aż do w Katowicach, w której uczestniczyła też Dyrek- chwili oddania budynku do użytku, minęło jed- tor Stefania Gądek, przekazane zostały bardzo nak kilkanaście lat. Kiedy natomiast można już rzeczowe informacje na temat zadań bibliotek. było myśleć o jego urządzaniu, w sklepach brako- Po likwidacji powiatów praca w terenie stała wało praktycznie wszystkiego. się bardzo trudna, biblioteki bowiem poczuły się Poza problemami lokalowymi Biblioteka bardzo samodzielne. Pani Dyrektor całą ener- w Olkuszu musiała także radzić sobie ze zmia- gię skupiła na wykonywaniu budżetu, znacznie nami organizacyjnymi, takimi jak: połączenie zwiększonego, w związku z planowanymi przeno- z Biblioteką Powiatową czy zmianami admini- sinami do nowego lokalu. Zakupy przysparzały stracyjnymi (utworzenie gromad). Wpływały one jednak sporo trudności. W poszukiwaniu firanek bez wątpienia na płynność i efektywność pracy i chodników bibliotekarki olkuskie dotarły do Biblioteki. sklepów w województwie kieleckim, a kupowały choć kilka metrów w coraz to innej miejscowo- Biblioteka Publiczna w Olkuszu ści. Małe sklepy nie posiadały bowiem hurtowych w latach 1975 - 1999 ilości, które potrzebne były do biblioteki. Każdy Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna pokój miał więc inny kolor chodnika. Regały zo- w Olkuszu stały zamówione w „Cepelii” w Kalwarii Zebrzy- dowskiej, co jednak gwarantowało wysoką jakość Rok 1975 nie zaczął się dla Biblioteki po- wyrobu i jego estetyczny wygląd69. myślnie. Nowa reforma administracyjna bowiem

68 Kronika Biblioteki 69 Tamże

Ilcusiana • 6 • 2012 61 Katarzyna Kulman, Beata Szandor sprawiła, że Biblioteka straciła rangę powiatowej. rzy nowych książek. Rozpoczęto również zakup Poza tym, budowa nowego Domu Kultury w Ol- wyposażenia do budowanego lokalu Biblioteki. kuszu, w którym miała mieścić się też Biblioteka, Planowane na koniec 1975 roku zakończenie w dalszym ciągu nie była zakończona. budowy wydłużało się jednak z każdym rokiem. Biblioteka Powiatowa została przemianowana Ze względu na mały metraż lokalu zajmowane- na Miejską i Gminną Bibliotekę Publiczną i od go przez Bibliotekę nie rozbudowywano zaplecza tej pory działała na terenie miasta i gminy Olkusz technicznego placówki. Brakowało także telefo- jako biblioteka centralna dla tego terenu. Pod- nów oraz innych urządzeń, które mogły uspraw- legały jej wszystkie placówki biblioteczne (filie nić pracę bibliotekarzy. i punkty) znajdujące się na tym terenie. Biblio- Ciasny lokal utrudniał nie tylko pracę biblioteka prowadziła też dla tych placówek sprawy tekarzy, ale cierpieli na tym również czytelnicy, osobowe, gospodarcze oraz nadzór merytoryczny. którzy nie mieli wolnego dostępu do półek, mu- Oprócz biblioteki centralnej na terenie gminy sieli więc korzystać z katalogów. istniało również 7 filii : dwie na terenie miasta Biblioteka w Olkuszu jako jedyna na terenie (Filia Nr 1 - społeczno - polityczna i Filia nr 2 byłego powiatu posiadała zbiory specjalne, a mia- w Pomorzanach) oraz 5 filii w: Braciejówce, Go- nowicie: 233 egzemplarze płyt gramofonowych, renicach, Osieku, Żuradzie i Kosmolowie. Istnia- które miały stać się zaczątkiem nowego działu ło też 10 punktów bibliotecznych. w nowym lokalu. Zamiar ten nie został jednak Poza funkcjami biblioteki miejskiej, pełniła zrealizowany. Poza tym, książki reklamowano ona również zadania biblioteki rejonowej dla pla- używając miejscowych radiowęzłów. Biblioteka- cówek z terenu dawnego powiatu, pomniejszone- rze przygotowywali w tym celu krótkie recenzje go o 13 bibliotek, które pozostały w wojewódz- wybranych książek, przeważnie związanych z ak- twie krakowskim. Olkuska placówka obejmowała tualnymi rocznicami. Prowadzono również pracę wówczas opieką merytoryczną 32 placówki, łącz- z dziećmi: czytanie bajek czy też lepienie z plaste- nie z filiami oraz 58 punktów bibliotecznych. liny postaci z książek. Większość placówek rejonowych borykała się W 32 bibliotekach zatrudnionych było 46 z trudnościami lokalowymi. Tylko biblioteki pracowników, w tym 19 etatowych. Wśród nich w Jaroszowcu i Kidowie posiadały dobre warunki wykształcenie średnie bibliotekarskie posiada- lokalowe. Pozostałe lokale biblioteczne należało- ło 16 osób, średnie ogólnokształcące - 25 osób, by z kolei traktować jako pomieszczenia tymcza- a niepełne średnie i podstawowe - 5 pracowni- sowe. ków. Pracownicy uzupełniali jednak wykształce- Warto podkreślić, że biblioteki objęte były nie korzystając z Bibliotekarskich Kursów Ko- Narodowym Planem Społeczno - Gospodarczym, respondencyjnych oraz kształcąc się w studium który określał normy dla bibliotek, m. in. otwar- bibliotekarskim. Wynagrodzenie pracowników cie nowych filii czy też zakup określonej liczby Biblioteki wahało się przeważnie w dolnych gra- książek przez bibliotekę. Olkuska placówka stara- nicach przysługujących im stawek. ła się wywiązywać z tego planu, np. w 1975 roku Podobnie jak w latach poprzednich, Bibliote- zakupiono zgodnie z zaleceniem 1800 egzempla- ka dokonywała zakupów i opracowania książek

62 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu dla bibliotek podległych zgodnie z pomniejszają- wiały jednak wiele do życzenia. cym teren podziałem administracyjnym (oprócz Przeniesienie Biblioteki Głównej do nowego Sławkowa i Wolbromia). lokalu przewidywano na rok 1978, udało się go W 1975 roku odnotowano znaczny spadek zrealizować jednak dopiero w 1982 roku. czytelnictwa. Jednym z powodów było zamknię- W ówczesnym czasie istniało dziewięć filii. cie na okres 7 miesięcy Filii w Braciejówce. Sytu- Pięć z nich mieściło się w wynajętych lokalach, acja była o tyle niekorzystna dla olkuskiej Biblio- z czego trzy w domach prywatnych, które nie teki, że był to pierwszy rok po jej przejściu pod były przystosowane do prowadzenia biblioteki. nadzór merytoryczny Biblioteki Wojewódzkiej Lokale filii często się zmieniały, zyskując czasem w Katowicach i placówka chciała wypaść jak naj- na metrażu czy lokalizacji np. filia w Kosmolo- lepiej, tymczasem jednak uplasowała się ona dale- wie, którą przeniesiono z zagrzybionego lokalu ko za innymi bibliotekami. w domu prywatnym - do szkoły. Niektóre jed- Nowy podział administracyjny przyniósł ze nak z filii, pomimo trudnych warunków loka- sobą jeszcze jedną zmianę w funkcjonowaniu lowych, funkcjonowały dalej. Filia w Żuradzie Biblioteki. Podstawowym terenem działania był na przykład mieściła się w pomieszczeniu o po- obszar miasta i gminy Olkusz. Na tym obszarze wierzchni 21 m2. Metraż ten wystarczający był należało rozbudowywać sieć bibliotek. Miasto dla księgozbioru liczącego 2 tysiące książek, ale się rozrastało, a wraz z nim powinny powstawać dla wciąż powiększających się zbiorów, stał się nowe placówki biblioteczne, które zabezpie- on w 1978 roku - zbyt ciasny. Wszelkie starania czałyby potrzeby mieszkańców nowych osiedli o nowy lokal, niestety nie dały rezultatu. Prowa- olkuskich. W 1976 roku założona została Filia dzenie działalności oświatowej i popularyzator- Biblioteczna w Szpitalu Miejskim. Jej zadaniem skiej w takich warunkach było trudne. Mimo to, była obsługa pracowników szpitala i pacjentów. organizowano lekcje biblioteczne, „Biesiady lite- W 1977 roku sieć biblioteczna powiększyła się rackie”, „Zgaduj - zgadule”, np. z okazji 60. rocz- również o Filię na Os. Tysiąclecia. Mieściła się nicy Rewolucji Październikowej oraz tematyczne ona w lokalu Spółdzielni Mieszkaniowej. wystawy książek. W skład sieci bibliotecznej na terenie Olkusza Wraz z rozpowszechnieniem telewizji obawia- wchodziły zatem: Biblioteka Miejska i Gminna, no się spadku czytelnictwa. Wszystkie działania 9 filii oraz 9 punktów bibliotecznych. Punkty propagatorskie zostały skierowane na podkreśle- biblioteczne podlegały filiom znajdującym się nie znaczenie obcowania z książką i ugruntowa- najbliżej danej placówki. Filie dostarczały punk- nia nawyku czytania. Statystyki czytelnicze oka- tom bibliotecznym komplety książek. Punkty zaś zały się dla olkuskiej Biblioteki bardzo dobre. Do zobowiązane były do sporządzania sprawozdań placówki przychodziło bowiem 20 % mieszkań- ze swojej działalności i dostarczania ich do odpo- ców Olkusza i okolic, co było wynikiem znacznie wiednich filii. Osoby prowadzące punkty otrzy- wyższym niż wskaźniki w województwie (15,9%) mywały za swoją pracę wynagrodzenie w postaci i dawało olkuskiej Bibliotece 5 miejsce wśród bi- nagród, których wysokość zależała od ilości wy- bliotek miejsko - gminnych. pożyczeń. Warunki lokalowe bibliotek pozosta- Pomimo tego, że biblioteka nosiła nazwę

Ilcusiana • 6 • 2012 63 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Miejskiej i Gminnej pełniła także, z upoważ- książki, bibliotekarki doradzały w jakich innych nienia Wojewody Katowickiego, obowiązki bi- źródłach można znaleźć poszukiwaną informację. blioteki rejonowej. W związku z tym, posiadała Do tytułów bardziej poszukiwanych zapisywały dodatkowo trzy etaty do obsługi rejonu, w skład się kolejki czytelników. Zbiory Biblioteki były którego wchodziły 23 biblioteki wraz z filiami dodatkowo wzbogacone również przez prowa- z terenu Bukowna, Wolbromia, Klucz, Pilicy i Żar- dzone kartoteki zagadnieniowe, dotyczące Olku- nowca. Biblioteka centralna kupowała i opraco- sza i regionu olkuskiego. wywała książki dla bibliotek terenowych, a Dział Biblioteka otwarta była wówczas dla czytelni- Instrukcyjno - Metodyczny, zajmował się przede ków od 9.30 do 18.30, pomimo, iż zgodnie z za- wszystkim przygotowaniem i przeprowadzaniem rządzeniem Min. Kultury i Sztuki, określającym w terenie działalności kulturalno-oświatowej. normy zatrudnienia placówka w Olkuszu posia- Instruktorki prowadziły też różne formy pracy dała niedobór (o 4 etaty) zatrudnionych osób71. z czytelnikiem. Często prace te przeprowadzane Urząd Wojewódzki w Katowicach uwzględnił były we współpracy z Miejskim Ośrodkiem Kul- podczas planowania dzielnicy „Olkusz - Północ” tury. W 1978 roku instruktorzy wyjeżdżali w te- lokal dla biblioteki o pow. 800 m2, a Wydział ren aż 103 razy. Obok instruktażu poświęconego Kultury i Sztuki zapewnił, że ową inwestycję działalności kulturalnej, przeprowadzano również dofinansuje. Dla biblioteki była to wymarzona skontrum księgozbioru, zmieniano jego układ na sytuacja: oto miał powstać lokal całkowicie prze- rzeczowy, kupowano książki oraz przenoszono znaczony na jej potrzeby. Szkoda zatem, że plany księgozbiór. Instruktaż prowadzony przez bibliote nie zostały zrealizowane. tekę rejonową miał pomóc w usamodzielnieniu Oprócz złych warunków lokalowych, biblio- się bibliotek gminnych. Jednym z zadań Biblio- teki borykały się z jeszcze jednym problemem. teki było także organizowanie kwartalnych se- Otóż niemal wszystkie placówki potrzebowały minariów dla bibliotekarzy z całego rejonu oraz nowego wyposażenia, o które było bardzo trud- szkolenie osób nowo przyjętych do pracy. no, ponieważ niewielu było wykonawców mebli Przez brak wolnego dostępu do półek, spo- dla bibliotek. Był to okres kiedy właściwie bra- wodowanego wspomnianą wcześniej ciasnotą, kowało wszystkiego, nawet tak podstawowych czytelnicy musieli korzystać z katalogu. Według rzeczy jak materiały do konserwacji księgozbioru. protokołu pokontrolnego z 1976 roku odstęp O każdy materiał trzeba było prawie walczyć. między regałami wynosił 40 cm, co całkowicie Folię do obkładania książek zakupywano na ten uniemożliwiało poruszanie się między nimi nie przykład w Kielcach, a taśmę cellux aż w Pozna- tylko czytelnikom, ale również bibliotekarzom70. niu. Te małe „sukcesy” Biblioteki cieszyły jednak Warto dodać, że personel biblioteki pomagał zarówno dyrektora, jak i pracowników72. często czytelnikom w dokonaniu właściwego wy- W 1978 roku Biblioteka uczestniczyła w ry- boru lektury. W przypadku bowiem, gdy w bi- walizacji o tytuł „Najlepszej placówki bibliotecz- bliotece nie było poszukiwanej przez czytelnika nej”. Ocenie podlegał wygląd estetyczny lokalu,

70 Protokół wizytacji Miejskiej Biblioteki Publicznej, przeprowadzonej w dniach 6, 7. IV. 1976 rok 71 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1978 - archiwum Biblioteki 72 Tamże

64 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu stan katalogów oraz ilość czytelników. Aż pięć został zaproszony także Gerard Woźnica. Rów- osób z olkuskich bibliotek otrzymało wówczas nież w maju zorganizowano spotkanie z pisarzem punktowane miejsca, a co za tym idzie także Aleksandrem Krawczukiem74. nagrody. Konkurs był kontynuowany również Biblioteka prowadziła także działalność na w 1979 roku. Aby zwiększyć liczbę czytelników, rzecz specjalnych grup czytelników, np. osoba bibliotekarze rozesłali zaproszenia do mieszkań- pracująca w Filii w miejskim Szpitalu, przyno- ców, zachęcając ich do korzystania z biblioteki73. siła pacjentom książki nawet bezpośrednio do Sukcesy te nie przychodziły jednak łatwo i kosz- sal, co ułatwiało, a czasem wręcz umożliwiało im towały bibliotekarzy dużo pracy i osobistego za- kontakt z literaturą. Ponadto, nawiązano rów- angażowania. nież współpracę z Klubem Seniora istniejącym Podczas Dni Oświaty Książki i Prasy w biblio- przy olkuskim Domu Kultury. Podczas spotkań tekach w Olkuszu i Jaroszowcu zorganizowano w Klubie bibliotekarze opowiadali o książkach, spotkanie z literatem Władysławem Bodnickim. czasem czytali ich fragmenty po to, aby zachęcić Bibliotekarze przeprowadzali również lekcje bi- seniorów do sięgnięcia po słowo pisane. blioteczne, które organizowane były niekiedy Warto dodać, że w 1978 roku na jednego także w szkołach. Tematy lekcji były opraco- mieszkańca przypadało średnio 199 książek znaj- wane przez pracowników Działu Instrukcyjno dujących się w Bibliotece. Więcej, na stu miesz- - Metodycznego, a dotyczyły m.in.: historii bi- kańców, 20 było czytelnikami Biblioteki. Jeden bliotek, pisma i druku. Kształcono na nich też czytelnik wypożyczał wówczas średnio 16 książek, umiejętności posługiwania się katalogiem oraz a 1 książka kosztowała przeciętnie 37 zł.75 wydawnictwami informacyjnymi znajdującymi Biblioteka w Olkuszu dokonywała także za- się w czytelniach. Poza tym, Biblioteka przygo- kupów do prawie wszystkich podległych placó- towała również informacje o pisarzach, z których wek. Zakupów dokonywano głównie w Domach korzystały inne placówki biblioteczne i szkoły. Książki w Olkuszu i Wolbromiu. Olkuska Biblio- Przy okazji odbywających się w mieście akade- teka dokonywała też ich opracowania. Dla całej mii, Biblioteka przygotowywała też tematyczne sieci prowadzony był także katalog centralny. wystawy książek. Podczas obchodzonych Dni Oprócz gromadzenie i opracowywania księ- Oświaty Książki i Prasy zorganizowano rów- gozbioru dla bibliotek z terenu, prowadzono nież w olkuskim klubie „Mennica” - „Biesiadę w olkuskiej Bibliotece kwartalne szkolenia bi- Literacką”. W programie Biesiady znalazły się bliotekarzy oraz doraźne szkolenia dla nowo za- m. in. prelekcja o starych bibliotekach w Polsce, trudnionych pracowników. Biblioteka Miejska ze szczególnym uwzględnieniem obchodzącej ju- w Olkuszu przeprowadzała również w podległych bileusz Biblioteki Raczyńskich, montaż poetycki placówkach kontrole księgozbiorów oraz doko- o książkach (z udziałem zespołu dziecięcego dzia- nywała ich selekcji. łającego przy Bibliotece) oraz prezentacja starych Podobnie jak w latach poprzednich, Bibliote- książek. Z okazji Dnia Zwycięstwa do Biblioteki ka otrzymywała od władz miejskich szczegółowy

73 Tamże 74 Tamże 75 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1985 - archiwum biblioteki

Ilcusiana • 6 • 2012 65 Katarzyna Kulman, Beata Szandor wykaz zadań do wykonania. 22 maja 1978 roku nych. Co więcej, Biblioteka miała na uwadze Przewodnicząca Komisji Wychowania, Oświa- również dalszy rozwój sieci bibliotecznej, dlate- ty i Kultury Rady Narodowej Miasta i Gminy go też złożono nawet w biurze urbanistycznym - Barbara Kallista przesłała Wniosek Nr 3/2/78 wnioski o zaplanowanie lokali bibliotecznych do Dyrektora Miejskiej i Gminnej Biblioteki w nowo wybudowanych osiedlach mieszkanio- Publicznej w Olkuszu. Wniosek został przyjęty wych. przez Komisję Wychowania, Oświaty i Kultury Pomimo ciasnoty i złych warunków do pracy na posiedzeniu 17 maja 1978 roku. Zawierał na- Biblioteka starała się uczestniczyć w życiu kultu- stępujące zalecenia: ralnym regionu. W 1979 roku, ogłoszonym „Ro- - zabezpieczenie zakupionych mebli do nowego kiem Dziecka”, zorganizowano na przykład wraz lokalu Biblioteki Publicznej w Olkuszu, ze szkołami konkurs pod nazwą „Przyjaciel nasze- - zobowiązanie kierowników filii do „ściągnię- go dzieciństwa”. Najlepsze prace zostały wysłane cia” od czytelników wszystkich książek prze- do Biblioteki Wojewódzkiej. trzymywanych poza czas regulaminowy, W latach 70. powiększyło się grono pracow- - zwiększenie ilości wypożyczeń, ników. Zatrudnione zostały: w 1975 roku Maria - zawiadamianie szkół o imprezach organiz wa- Łydka, w 1976 roku Maria Kaczor i Edwarda nych przez Bibliotekę, Chłosta, w 1978 roku Grażyna Jarno, a w 1979 - nie zakładanie nowych bibliotek z literaturą roku Teresa Suchodolska. beletrystyczną, działających poza siecią bi- Wprawdzie po zmianach administracyjnych bliotek publicznych, od 1975 roku olkuska Biblioteka podlegała Wo- - założenie filii w miejscowościach Zederman jewódzkiej Bibliotece Publicznej w Katowicach, i Witeradów, ale podtrzymywała również wypracowane przez - zobowiązanie kierownika filii w Braciejówce lata i serdeczne kontakty z Wojewódzką Biblio- do zorganizowania w ramach obchodów „Dni teką Publiczną w Krakowie. Co więcej, jeszcze Oświaty, Książki i Prasy” wystawy książek w 1979 roku a więc cztery lata po zmianie przyna- w świetlicy wiejskiej w Braciejówce. leżności do województwa katowickiego, Bibliote- Na powyższe pismo odpowiedzi udzieliła Ste- ka Wojewódzka w Krakowie przesyłała olkuskiej fania Gądek - Dyrektor Biblioteki, która w pi- Bibliotece wykaz tematów wykładów z zakresu śmie z 15 czerwca 1978 roku napisała, że zalece- bibliotekarstwa, informacji naukowej, literatury nia Komisji zostały zrealizowane. przygotowane przez Dział Terenowy krakowskiej Pomimo zapewnień, w 1978 roku nowy lokal Biblioteki, do ewentualnego wykorzystania76. nie był jeszcze gotowy do użytku. W Bibliotece Przełom lat 1980 - 1981 ogłoszony został panowała więc coraz większa ciasnota. Cały czas „Rokiem kulturalnym”. W związku z tym, Wo- jednak gromadzone były materiały dekoracyjne jewódzka Biblioteka Publiczna w Katowicach do nowego lokalu, jak np.: firanki czy chodniki. przesłała zalecenia w sprawie ważniejszych zadań Planowano także zakup nowych regałów, dotych- programowych. Bibliotekom zlecono: czasowe miały natomiast trafić do filii bibliotecz- 1. dalszy rozwój bibliotek na wsi,

76 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1979 - archiwum biblioteki

66 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

2. rozpowszechnianie informacji o regionie, dzielną czytelnię. Księgozbiór zlikwidowanej spo- 3. stałe dążenie do podnoszenia kwalifikacji łeczno - politycznej Filii Nr 1 z kolei, przeniesiony pracowników poprzez uczestniczenie w szkole- został do magazynu Biblioteki centralnej. niach przywarsztatowych, kursach i studiach77. Pomimo zapewnień o zwiększeniu środków Biblioteka Wojewódzka informowała tak- na potrzeby Biblioteki, nie otrzymała ona do- że o planach Departamentu Bibliotek, Domów datkowych pieniędzy. Musiała zatem urządzić się Kultury i Działalności Społeczno - Kulturalnej, w nowym lokalu wykorzystując jedynie własne, które miały zostać zrealizowane do 1985 roku. niewielkie fundusze, za które np. zakupiono me- Obejmowały one: opracowanie planu realizacji ble . programu rozwoju bibliotek publicznych i mo- Nowy lokal zdecydowanie poprawił warunki delu organizacyjnego sieci bibliotek publicznych, pracy Biblioteki. Można było zorganizować wol- weryfikację statutów bibliotek, regulaminów ny dostęp do półek zarówno w wypożyczalni dla wypożyczalni i czytelni, przygotowanie projektu dorosłych, jak i dla dzieci. Duże czytelnie umoż- systemu uposażeń pracowników bibliotek ogól- liwiły czytelnikom także korzystanie na miejscu nokrajowej sieci bibliotecznej, przygotowanie z księgozbioru podręcznego. propozycji podwyżek nagród dla kierowników W związku z nowym układem księgozbio- punktów bibliotecznych oraz opracowanie statu- ru zorganizowano liczne lekcje biblioteczne dla su zawodowego bibliotekarza78. młodzieży szkolnej. Uczniowie zapoznawali się z układem książek na półkach oraz poznawali spo- Nowy lokal olkuskiej Biblioteki soby korzystania z katalogów. Warto jednak dodać, że na życzenie czytelni- Dzięki staraniom wielu osób i po latach ocze- ków pozostawiono Filię przy ulicy Szpitalnej. Mo- kiwań, w 1982 roku Miejska i Gminna Biblio- gli z niej korzystać mieszkańcy tej części miasta. teka Publiczna w Olkuszu otrzymała wreszcie W 1983 roku, po urządzeniu się w nowym lo- przestronny lokal w nowo wybudowanym Domu kalu, priorytetem Biblioteki stało się podniesienie Kultury. czytelnictwa. Ów zamiar powiódł się. Liczba wy- Głównym zadaniem pracowników Biblioteki pożyczeń, w porównaniu z rokiem poprzednim, było natomiast jak najszybsze otwarcie Biblioteki wzrosła dwukrotnie. Nowy obszerny lokal po- i udostępnienie książek czytelnikom. W tym celu zwalał znacznie rozwinąć działalność Biblioteki. jednak, należało przenieść do nowego lokalu 40 Pojawiły się też możliwości organizowania spo- tys. egzemplarzy książek, materiały bibliotecz- tkań ze znanymi ludźmi, a także zajęć dla dzieci ne, dokumentację oraz wyposażenie Biblioteki. i młodzieży. Aby przyciągnąć do nowego lokalu Przeprowadzka trwała aż 5 miesięcy, co negatyw- czytelników zorganizowano szereg imprez czytelnie wpłynęło na stan czytelnictwa. W tym czasie niczych: spotkania autorskie, np. z krakowskim postanowiono również wydzielić księgozbiór dla poetą Andrzejem Krzysztofem Torbusem oraz dzieci i młodzieży oraz zorganizować dla nich od- Alfredem Szklarskim. W oddziale dziecięcym

77 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1980 - archiwum biblioteki 78 Tamże

Ilcusiana • 6 • 2012 67 Katarzyna Kulman, Beata Szandor z kolei, odbywały się comiesięczne spotkania dla tażowe do bibliotek. Dla podległych sobie placó- dzieci pod nazwą „Bajkoteka”, na których m.in. wek olkuska Biblioteka dokonywała też zakupów czytano im głośno bajki. Z okazji 510. rocznicy i opracowywania książek, zgodnie z wysokością urodzin Mikołaja Kopernika zorganizowana zo- posiadanych przez nie limitów. Przeprowadzała stała również w Bibliotece prelekcja popularno także selekcję księgozbiorów oraz skontrum. Poza - naukowa. Poza tym, raz w miesiącu organizo- tym, dla wszystkich placówek założony został ka- wane były też szkolenia pracowników, na których talog centralny zbiorów. omawiano aktualne sprawy zawodowe biblioteka- Oprócz współpracy w zakresie zakupu i opra- rzy oraz dokonywano przeglądu ciekawszych arty- cowania księgozbioru kontynuowano również kułów z fachowych czasopism79. szkolenia zawodowe bibliotekarzy z terenu. Na Duży lokal dawał również możliwości powięk- szkoleniach tych omawiano m. in. analizę czy- szania księgozbioru. Zmiana warunków pracy telnictwa dla każdej placówki bibliotecznej, na szybko ujawniła braki w zbiorach. Na rynku wy- podstawie której badano przyczyny ewentualnego dawniczym brakowało jednak książek dla dzie- spadku czytelnictwa. Poza tym, Biblioteka orga- ci i młodzieży, opracowań encyklopedycznych nizowała także szkolenia dla nowoprzyjętych pra- i słowników, a strona estetyczna tych książek, cowników bibliotek. które można było zakupić pozostawiała wiele do Olkuska Biblioteka, z racji opieki merytorycz- życzenia80. nej nad placówkami z rejonu, często interwenio- Biblioteka zmieniła nie tylko lokal, ale rów- wała w związku z ich licznymi problemami, np. nież dyrektora. Została nim Krystyna Wieczorek. w 1983 roku wystosowała pismo do Biblioteki W 1981 roku w planie pracy Miejskiej i Gminnej Wojewódzkiej w Katowicach z prośbą o pomoc Biblioteki Publicznej w Olkuszu, przewidziano w uzyskaniu lokalu dla Filii w Kwaśniowie81. zapoznanie się dyrektora z podległymi placówka- Z ramienia Biblioteki Wojewódzkiej, instruk- mi i ich potrzebami oraz rozmowy z władzami po- torem zajmującym się olkuską Biblioteką i inny- szczególnych gmin w sprawie polepszenia warun- mi bibliotekami z rejonu, była Maria Drach82. ków lokalowych bibliotek. W tym czasie również Oprócz Olkusza podlegały jej także Łaziska, zatrudniona została w Bibliotece Barbara Lasek. Mikołów i Zabrze. Rejon merytorycznej działal- Podobnie jak w latach poprzednich olkuska ności Biblioteki w Olkuszu obejmował w 1983 placówka biblioteczna prowadziła działalność in- roku: Miejsko Gminne Biblioteki Publiczne strukcyjno - metodyczną na terenie podległych bi- w Bukownie i Wolbromiu oraz Gminne Bibliote- bliotek. Biblioteka olkuska pomagała placówkom ki Publiczne w Kluczach, Pilicy i Żarnowcu. rejonowym przy zakupie mebli oraz urządzeń W 1983 roku Biblioteka posiadała 10 filii i druków bibliotecznych, a także w przygotowy- (4 w mieście i 6 na wsi) oraz 7 punktów biblio- waniu imprez czytelniczych. Zadania te były re- tecznych. W Bibliotece centralnej zatrudnionych alizowane przez systematyczne wyjazdy instruk- było wówczas 14. pełnoetatowych pracowników,

79 Kronika Biblioteki 80 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1983 - archiwum biblioteki 81 Tamże 82 Pismo Biblioteki Wojewódzkiej w sprawie zmiany organizacyjnej w Dziale Instrukcyjno - Metodycznym z dn. 15 września 1982 roku - archiwum Biblioteki

68 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu w tym: Dyrektor - 1 etat, Dział Instrukcyjno 10 maja 1985 roku Miejsko - Gminna Biblio- - Metodyczny - 2 etaty, Gromadzenia i Opraco- teka Publiczna w Olkuszu została zarejestrowana wania Zbiorów - 3 etaty, Udostępniania - 6 eta- w Rejestrze Instytucji Upowszechniania Kultury tów, pracownicy obsługi - 2 etaty83. W 1984 roku Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach pod nu- zwiększyła się sieć biblioteczna. Otwarto bowiem merem 39/B/85. Wynikało to z § 2 Rozporzą- nową Filię w Zedermanie oraz Punkt Biblioteczny dzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 lipca w Niesułowicach. 1984 roku w sprawie prowadzenia Rejestru In- Organizowane w 1984 roku imprezy przebie- stytucji Upowszechniania Kultury.86 Co więcej, gały pod hasłem „40 - lecia PRL”. Zorganizowano olkuska Biblioteka i podległe jej filie zostały rów- wówczas wystawę pod tytułem „O patronach na- nież wpisane do ewidencji Placówek Upowszech- szych ulic”, która cieszyła się dużym zainteresowa- niania Kultury prowadzonej przez Urząd Miasta niem mieszkańców Olkusza. Poza tym, z czytelni- i Gminy w Olkuszu. kami spotkał się dr Bogdan Szczygieł, który opo- W Olkuszu powstawały nowe osiedla miesz- wiedział o swojej pracy w Afryce oraz napisanych kaniowe. Aby zabezpieczyć dostęp do książek na ten temat książkach. Bibliotekę odwiedzili takich mieszkańcom, Biblioteka musiała uwzględ- że aktorzy: Jerzy Kamas oraz Gustaw Holoubek84. nić utworzenie tam nowych filii bibliotecznych. Podobnie jak poprzednio Biblioteka w Kra- W 1985 roku jednym z ważniejszych zadań Bi- kowie, tak i Wojewódzka Biblioteka Publiczna blioteki było zatem otwarcie filii na nowym osie- w Katowicach przesyłała placówkom podległym dlu liczącym sobie ponad 5 tys. mieszkańców. różne materiały dydaktyczne, np.: wykaz pisarzy Placówkę otwarto jednak dopiero w 1986 roku. i dziennikarzy, z którymi biblioteki mogły zorga- Mieściła się ona przy ulicy Reja. nizować spotkania autorskie. Biblioteka współorganizowała także sesję po- Poza tym, pracownicy Biblioteki uczestniczyli pularnonaukową zorganizowaną w związku z 40. też w szkoleniach organizowanych przez Biblio- rocznicą wyzwolenia Olkusza. Wydarzenie to tak tekę Wojewódzką w Katowicach. Szkolenia prze- zostało opisane w Kronice Biblioteki: W bieżącym znaczone były głównie dla pracowników bibliotek roku w związku z 40 rocznicą Wyzwolenia Olkusza szpitalnych i instruktorów zainteresowanych bi- Biblioteka była współgospodarzem sesji popularno blioterapią, pracowników bibliotek dziecięcych, - naukowej. Referaty wygłosili działacze olkuscy. Od- instruktorów, dyrektorów i kierowników biblio- było się m.in. spotkanie z dr Bogdanem Szczygłem87. tek. Organizowano też seminaria literackie. Bi- Rok 1986 ogłoszony został „Rokiem Pokoju”. blioteka Wojewódzka w Katowicach organizowała W związku z jego obchodami Biblioteka zorgani- również seminaria wyjazdowe. W maju 1987 roku zowała konkurs plastyczny pod hasłem „Pokój na w Warszawie zorganizowane zostało szkolenie dla świecie widziany oczami dziecka” oraz wystawę dyrektorów bibliotek publicznych województwa „Prawo człowieka do życia w pokoju”. W związ- katowickiego85. ku z 40 - leciem „Dekretu o bibliotekach” opra-

83 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1983 84 Kronika Biblioteki 85 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1985-87 86 Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach - Wydział Kultury i Sztuki Dz. U. nr 39/84 poz. 206 87 Kronika Biblioteki

Ilcusiana • 6 • 2012 69 Katarzyna Kulman, Beata Szandor cowano także monografię o Joachimie Lelewelu Z roku na rok coraz bardziej poprawiała - twórcy pierwszego podręcznika bibliotekar- się estetyka lokali. Systematycznie wymienia- skiego. Ponadto zorganizowane zostały również no sprzęt biblioteczny: kupowano nowe regały spotkania z aktorami: Wojciechem Pokorą i Ewą i pozostały sprzęt niezbędny do pracy Biblioteki. Wiśniewską88. W placówkach pojawiało się również coraz więcej Rok 1987 zaczął się dla Biblioteki dość nie- elementów dekoracyjnych i informacyjnych, któ- fortunnie. Nastąpiła bowiem awaria centralnego re nie tylko zdobiły, ale i pomagały czytelnikom ogrzewania i trzeba było wymienić kaloryfery na odnaleźć potrzebne informacje. II piętrze biblioteki. W związku z tym, placówka W 1988 roku zakupiono dla Biblioteki w Ol- była przez dłuższy czas zamknięta dla czytelników. kuszu aż 10.726 egzemplarzy książek, dla porów- Co więcej, ów remont kosztował Bibliotekę po- nania w Bukownie zakupiono 6.004 egzemplarze, nad 500 tys. zł. a w Żarnowcu zaledwie 1.226. Poza tym, jak wy- Sukcesywnie remontowano również filie bi- nika ze statystyk, w owym okresie na 100 miesz- blioteczne (w 1987 roku Filię Nr 3 oraz Filię kańców 16,8 korzystało z Biblioteki i wypożycza- w Braciejówce). Do wymiany nadawało się rów- ło przeciętnie 289 vol. Największy współczynnik nież bez mała 60 % regałów znajdujących się na w okolicy miał Wolbrom, gdzie na 100 mieszkań- wyposażeniu filii. Niestety, brak środków unie- ców przypadało aż 21,3 czytelników. Najsłabiej możliwił ich wymianę. zaś wypadły Klucze z liczbą 13,8 czytelników na W tym czasie, w ramach obchodów Dni 100 mieszkańców90. Oświaty Książki i Prasy, zorganizowane zostało Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kato- w Bibliotece spotkanie z Anną Przemyską. Poza wicach przesyłała do Naczelników, a później tym do placówki zaproszeni zostali także aktorzy: Burmistrzów Miasta Olkusza dane cyfrowe oraz Anna Dymna i Jerzy Zelnik, którzy opowiadali wskaźniki analityczne wyników czytelnictwa Bi- o swoich rolach filmowych i teatralnych. blioteki olkuskiej. Dane te dotyczyły stosunku Ponadto, sieć biblioteczna w owym czasie li- liczby czytelników do liczby mieszkańców, wskaź- czyła 40 placówek oraz 41 punktów bibliotecz- nika ustalonego przez Ministra Kultury i Sztuki, nych. Warto dodać, że w 1988 roku zlikwidowa- dotyczącego liczby zakupionych książek na 100 ny dostał punkt w Chrząstowicach, a powstały mieszkańców. Biblioteka w Olkuszu znajdowała 3 nowe w: Podlesiu, Bogucinie i Łanach. się na średnim poziomie, nie wyróżniała się nigdy Na 12 filii bibliotecznych, znajdujących się na zbytnio. W pismach tych Biblioteka Wojewódzka trenie Gminy Olkusz, 6 mieściło się w budynkach pozytywnie wyrażała się jednak o pracownikach prywatnych, 2 w lokalach Spółdzielni Mieszka- biblioteki, którzy dobrze wywiązywali się ze swo- niowej, 1 w lokalu Ochotniczej Straży Pożarnej, ich obowiązków91. 1 w Szpitalu i wreszcie 1 w pawilonie handlowym Oprócz podstawowych obowiązków związa- Gminnej Spółdzielni89. nych z funkcjonowaniem Biblioteki starano się

88 Tamże 89 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1988 90 Tamże 91 Wskaźniki analityczne wyników czytelnictwa - analizy z lat: 1986, ‘87, ‘88, ‘89, ‘92, ‘93

70 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu także kontynuować i rozwijać działalność kultu- W 1990 roku przeprowadzony został remont ralną. W roku 1988 czytelnicy mieli okazję do w Miejskiej i Gminnej Bibliotece Publicznej spotkania z kolejnymi zaproszonymi do Biblioteki w Olkuszu. Pomalowane zostały ściany, stolar- aktorami: Henrykiem Bistą, Krzysztofem Kolber- ka drzwiowa i okienna, zmieniono także wystrój gerem i Antonim Gryzikiem92. biblioteki. Co więcej, doposażono placówkę W 1989 roku do najważniejszych zadań Bi- w magnetowid, gramofon, magnetofon oraz radio. blioteki należało uruchomienie nowych placówek W tamtym czasie pojawiła się idea łączenia róż- bibliotecznych oraz zwiększenie starań o popra- nych typów bibliotek. Olkuska Biblioteka „miała wę warunków lokalowych i wyposażenia biblio- sporo szczęścia”, ponieważ ówczesne władze samo- tek. Wiele wysiłku włożono także w zapewnienie rządowe nie wystąpiły z podobnymi propozycja- ciągłości obsługi czytelników, systematyczny na- mi94. pływ nowości wydawniczych oraz zwiększenie W 1990 roku olkuska Biblioteka posiadała czytelnictwa. Niewystarczające środki finansowe oprócz 12 filii również 7 punktów bibliotecznych nie pozwoliły jednak na zakup nowego sprzętu w Bogucinie Małym, Troksie, Podlesiu Rabsztyń- oraz modernizację lokali. Podobnie było w ca- skim, Niesułowicach, Zimnodole, Osieku oraz łym rejonie olkuskim, np. biblioteka w Bukownie w Państwowym Domu Pomocy Społecznej w Ol- zmodernizowała i powiększyła swój lokal, nato- kuszu . miast księgozbiory filii w Krzykawie i Bolesławiu W porównaniu z rokiem poprzednim, na- przeniesione zostały do nowych pomieszczeń. stąpił nieznaczny wzrost liczby czytelników Biblioteka w Wolbromiu z kolei posiadała 7 fi- i wypożyczeń. Aby zwiększyć liczbę czytelników lii i 11 punktów bibliotecznych. Nowy lokal zy- Biblioteka przygotowała plakaty reklamowe oraz skała zaś Filia w Wierzchowisku. Pomieszczenia zaproszenia zachęcające do korzystania z Biblio- pozostałych filii wymagały natomiast moderni- teki, dostarczane mieszkańcom nowych osiedli. zacji i zakupu nowych mebli. W gminie Klucze Osobom chorym dostarczano z kolei książki bez- znajdowało się 6 placówek (w tym 5 filii) oraz pośrednio do mieszkań. Poza tym, organizowano 4 punkty biblioteczne. Połowa lokali nadawała także wystawy okolicznościowe oraz przeprowa- się do remontu. W gminie Pilica znajdowały się dzano przez cały rok lekcje biblioteczne dla dzieci 4 placówki oraz 7 punktów bibliotecznych. Przy- i młodzieży95. była jedna placówka w Sławniowie, zostały jednak Do 1990 roku olkuska Biblioteka organizowa- zlikwidowane 3 punkty biblioteczne. W gminie ła szkolenia dla bibliotek rejonowych. Przeciętnie Żarnowiec z kolei funkcjonowały 4 placówki oraz w szkoleniach brały udział 54 osoby. Uczestniczyli 4 punkty biblioteczne. Warto dodać, że tylko Bi- w nich nie tylko pracownicy bibliotek olkuskich, blioteka Gminna w Żarnowcu posiadała ładny, ale także z bibliotek z terenu Bukowna, Bolesławia, wyremontowany lokal, pozostałe zaś placówki wy- Jaroszowca, Pilicy, Wolbromia, Żarnowca oraz magały remontu93. z biblioteki zakładowej w Kluczach.

92 Kronika Biblioteki 93 Sprawozdanie biblioteki za rok 1989 94 Kronika biblioteki 95 Sprawozdanie biblioteki za rok 1990

Ilcusiana • 6 • 2012 71 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Połączenie olkuskiej Biblioteki W owym czasie na 100 mieszkańców przypadało z Miejskim Ośrodkiem Kultury 20,5 wol. Przeciętna cena książki wynosiła 24.735 zł. W porównaniu z rokiem poprzednim, zwięk- Bibliotekę czekała kolejna zmiana organiza- szyło się zainteresowanie wypożyczaniem czaso- cyjna. Na mocy Uchwały nr XXVI/106/91 Rady pism. Istniała też możliwość wypożyczania gazet Miejskiej w Olkuszu z 3.09.1991 roku w miejsce do domu, z czego czytelnicy chętnie korzystali97. Wydziału Kultury utworzony został w Olkuszu W Bibliotece zatrudnionych było wówczas Miejski Ośrodek Kultury, w skład którego we- 22 pracowników merytorycznych, w tym 14 szły wszystkie placówki kulturalne znajdujące się w pełnym wymiarze godzin. Wśród nich 2 osoby na terenie Miasta i Gminy, a mianowicie: Miej- posiadały wykształcenie wyższe bibliotekarskie, ski Dom Kultury, Biblioteka, muzea i świetlice. jedna osoba posiadała wykształcenie wyższe w in- Miejsko - Gminna Biblioteka Publiczna zacho- nym kierunku, 7 osób ukończyło studium biblio- wała merytoryczną i organizacyjną odrębność, tekarskie, jedna posiadała wykształcenie średnie a jej statut stanowił uzupełnienie bardziej ogólne- bibliotekarskie, a jedynie 4 osoby nie posiadały go statutu Miejskiego Ośrodka Kultury. przygotowania bibliotekarskiego. W 1988 roku Biblioteka została w tym czasie doposażona do Biblioteki została przyjęta Jolanta Kluczewska. w nowe wykładziny ognioodporne, telewizor, W 1991 roku powstała lokalna gazeta Prze- antenę satelitarną, 2 radiomagnetofony dla fi- gląd Olkuski. Zamieszczała ona informacje lii, odkurzacze przemysłowe oraz kserokopiarkę. o działalności Biblioteki, stanie czytelnictwa oraz Zapewnione zostały także środki na zakup kom- o nowościach książkowych. Biblioteka obok wy- puterów, niestety tego zamiaru nie udało się zre- staw zorganizowała także spotkanie autorskie, np. alizować. W 1992 roku zakupiono również 100 z autorką biografii o Halinie Poświatowskiej nowych regałów bibliotecznych. - Małgorzatą Szułczyńską98. W tym czasie można było zauważyć zwięk- W 1993 roku w filiach przeprowadzono kil- szone zainteresowanie prasą codzienną, wzrosła ka remontów, np. w Filii Nr 2 pomalowano również liczba czytelników i liczba wypożyczeń. i zainstalowano dodatkowe ogrzewanie oraz wy- Biblioteka współorganizowała także, wraz z Miej- mieniono instalację elektryczną, w Filii w Osie- skim Ośrodkiem Kultury, sporo imprez, wśród ku natomiast wymieniono okna i pomalowano których wymienić należy „Ogólnopolski Gwiazd- pomieszczenia. W tym czasie Bibliotece udało się kowy Turniej Szachowy Dzieci i Młodzieży” oraz uzupełnić w znaczącym stopniu zbiory. Wydano „Dni Olkusza”. na ten cel 472 289 900 zł. Książki kupowane były W tym roku też, czytelnicy mieli okazję spo- w hurtowniach oraz w sprzedaży wysyłkowej od tkać się z pisarzem Julianem Kawalcem oraz Anną poszczególnych wydawnictw. Zakupiona wówczas Sztaudynger - Kaliszewicz. W czasie trwania jesien- literatura popularnonaukowa stanowiła 20% zanego poboru wojskowego Biblioteka prowadziła kupów. W grupie tej dominowały książki o tema- dodatkowo punkt czytelniczy dla poborowych96. tyce ekonomicznej, medycznej oraz psychologicz-

96 Kronika Biblioteki 97 Sprawozdanie Biblioteki za rok 1992 98 Kronika Biblioteki

72 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu nej. Prenumerowano też 42 tytuły czasopism. „Dni Olkusza”, podczas których pracownicy Bi- W związku z pojawieniem się nowych kierun- blioteki sprzedawali losy loterii. ków nauczania w olkuskich szkołach średnich W tym też roku, 35 - lecie pracy obchodziły wzrosło zainteresowanie czytelników książkami Stanisława Molęda, Stanisława Szałańska i Joanna z ekonomii, marketingu i informatyki. Wycho- Ryza. W uroczystym spotkaniu z tej okazji wzięli dząc naprzeciw zapotrzebowaniom czytelników udział przedstawiciele Władz Miasta oraz Dyrek- Biblioteka planowała uzupełnić zbiory z tych tor Biblioteki Wojewódzkiej w Katowicach - An- dziedzin. drzej Sroga. Wysokie ceny książek znacznie utrudniały, W 1995 roku powiększyły się znacznie, nie a czasem wręcz uniemożliwiały czytelnikom za- tylko dzięki zakupom nowych książek, zbiory kup nowości wydawniczych. Biblioteka natomiast biblioteki. Spółdzielnia Inwalidów Niewidomych w owym czasie znacznie wzbogaciła swój księgo- „Prodelm” w Olkuszu podarowała bowiem Bi- zbiór, co zdecydowanie przyczyniło się do wzrostu bliotece zbiory książki mówionej, liczące 1050 czytelnictwa. Często kupowane były książki dla tytułów (tj.14 284 kaset magnetofonowych). Ten dzieci i młodzieży. Pojawiło się w tym okresie spo- specjalny księgozbiór wymagał jednak opracowa- ro wydawnictw, które przedstawiały szeroką ofer- nia i utworzenia katalogu. Warto podkreślić, że tę wydawniczą. Niestety, nie zawsze piękna szata owe zbiory były stale uzupełniane o nowe tytuły graficzna szła w parze z poprawnością edytorską i wypożyczane osobom słabowidzącym i niewi- czy też wartością merytoryczną książki, dlatego też domym99. zadaniem Działu Gromadzenia było wybieranie Zdecydowanie powiększył się także księgo- książek nie tylko ładnych wizualnie, ale także war- zbiór Filii nr 3 w Olkuszu. Wzbogacony on został tościowych. Wymogi te spełniały „Ossolineum” o zbiory Biblioteki Zakładowej Olkuskiej Fabryki z serią „Biblioteka Narodowa dla Młodzieży” oraz Naczyń Emaliowanych. Poza tym, filia ta otrzy- wydawnictwo „Tentem” z serią „Klasyka Mło- mała także nowy lokal, większy od poprzedniego dzieżowa”. o 100 m2. W 1993 roku Biblioteka czynnie włączyła się W 1996 roku powiększyła się sieć bibliotecz- w obchody rocznicy śmierci Francesco Nullo. na. Otwarta została bowiem nowa Filia na Osie- Z tej okazji zorganizowany został konkurs oraz dlu Słowiki. Biblioteka otrzymała niewielki lokal wystawa poświęcona osobie włoskiego pułkow- o powierzchni 28 m2 w budynku Szkoły Podsta- nika. Z okazji Dni Literatury Dziecięcej i Mło- wowej Nr 9. dzieżowej Biblioteka z kolei współorganizowała W tym roku także, zakupiono do Biblioteki konkurs o twórczości Kornela Makuszyńskiego. pierwsze komputery Optimus, serwer oraz jedną W 1994 roku Biblioteka włączyła się nato- stację roboczą. miast w organizowane przez Miasto obchody 200. Rok 1997 obfitował z kolei w uroczystości rocznicy wybuchu Powstania Kościuszkowskiego, i wydarzenia. 22 maja Biblioteka obchodziła Jubi- organizując z tej okazji wystawę okolicznościową. leusz 80 - lecia istnienia. Uroczystość uświetnili swą Poza tym, zaangażowała się również w organizację obecnością: Burmistrz - Andrzej Ryszka, Wice -

99 Kronika Biblioteki

Ilcusiana • 6 • 2012 73 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Burmistrz - Jan Orkisz, Członek Zarządu do spraw pod względem zasięgu terytorialnego od tego, Kultury i Sportu - Marek Dąbek, Przewodnicząca z 1974 roku. Rok 1999 to także niezwykły Jubi- Rady Miasta i Gminy - Zdzisława Sztafińska, Se- leusz Olkusza, a mianowicie 700 - lecie Miasta, kretarz Miasta - Ewa Barzycka, Dyrektor Biblio- szczególnie hucznie świętowane w czerwcu, pod- teki Wojewódzkiej w Katowicach - Andrzej Sroga czas Dni Olkusza. Biblioteka również aktywnie oraz Dyrektor Biblioteki Pedagogicznej w Olkuszu włączyła się w obchody owego Jubileuszu. Zor- - Krystyna Jasińska. Gratulacje na ręce Dyrektora ganizowała m.in. wystawę książek poświęconych Biblioteki złożyli także Społeczni Działacze Kultu- „Srebrnemu Miastu”. ry, m.in. Barbara Kallista, Mieczysław Karwiński Zmieniła się też obsada w kilku filiach. Na oraz Prezes PTTK - Barbara Stanek. W uroczysto- emeryturę odeszły bowiem Stanisława Szałańska ści uczestniczyła także emerytowana Dyrektor Bi- - dotychczasowy Kierownik Filii Nr 1, którą na blioteki w Olkuszu - Stefania Gądek. Obok życzeń tym stanowisku zastąpiła Beata Szandor. Odeszła i kwiatów był także tort oraz pamiątkowe dyplomy też Joanna Ryza z Filii Nr 3, którą zastąpiła Joanna i albumy dla wszystkich pracowników. Przybyli na Piasna. Do Biblioteki Centralnej przyjęta została jubileusz goście mogli oglądać wystawę najstar- zaś Katarzyna Myszka. szych książek znajdujących się w zbiorach Biblio- Schyłek lat 90. to dla Biblioteki okres pierw- teki. szych prób komputeryzacji zbiorów bibliotecz- W tym również roku, Filia nr 3 mieszcząca się nych. Biblioteka Wojewódzka w Krakowie, pod przy Alei 1000 - lecia przeniesiona została do no- której zasięg merytoryczny powróciła olkuska wego lokalu przy ulicy Legionów Polskich. Ponie- placówka, przekazała nieodpłatnie dla Biblioteki waż zmniejszeniu uległa powierzchnia użytkowa w Olkuszu program CDS/ISIS służący do tworze- lokalu, część księgozbioru przewieziona została do nia bazy bibliograficznej zbiorów biblioteki. magazynu Biblioteki Miejskiej. W grudniu 1999 roku zostały zakupione też W tym czasie także, personel Biblioteki powięk- nowe lady biblioteczne do Wypożyczalni dla Do- szył się o trzy nowe osoby: Joannę Piasną, Beatę rosłych i dla Dzieci. Zastąpiły one ponad dwudzie- Szandor i Agnieszkę Bryzik. stoletni sprzęt biblioteczny. W 1998 roku z kolei nowy lokal zyskała Filia W porównaniu z okresem poprzednim, lata od nr 5. Z bloku przy ulicy Reja przeniesiona została 1975 do 1999, były dla Biblioteki zdecydowanie ona do nowego lokalu przy ulicy Konopnickiej 4. bardziej korzystne. Biblioteka przeniosła się bo- W roku tym odeszła także z pracy, w związku ze wiem do nowego lokalu, dużo większego i bardziej zmianą miejsca zamieszkania, instruktor - Graży- nowoczesnego, dającego większe możliwości do na Jarno. Nowym instruktorem została natomiast prowadzenia działalności. Czytelnicy również do- Maria Łydka, która do tej pory pracowała w Wy- strzegli owe korzystne zmiany. Mogli bowiem nie pożyczalni dla Dorosłych. Na jej miejsce zaś została tylko sami wyszukiwać książki, ale także uczestni- przyjęta Agnieszka Grzanka. czyć w licznych imprezach organizowanych przez Od 1 stycznia 1999 roku Olkusz powrócił do Bibliotekę. województwa małopolskiego i ponownie stał się siedzibą powiatu. Nowy powiat różnił się jednak

74 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

Biblioteka w latach 2000 - 2007 Sieć biblioteczna na terenie Powiatu Biblioteka znów Powiatowa Olkuskiego

Styczeń 2000 roku przyniósł dla Biblioteki Na początku 2000 roku Powiatowa i Miejska duże zmiany. Po prawie dziesięciu latach współist- Biblioteka Publiczna w Olkuszu posiadała na te- nienia placówki z Miejskim Ośrodkiem Kultury renie miasta i gminy Olkusz 13 filii bibliotecz- nastąpiło rozdzielenie obu instytucji. Biblioteka nych (6 na terenie miasta i 7 na terenie gminy). stała się z powrotem odrębną jednostką. Dyrekto- Warunki lokalowe w tych placówkach nie były rem pozostała pełniąca tą funkcję nadal Krystyna jednak zadowalające. W 2000 roku 6 filii znaj- Wieczorek. dowało się w prywatnych budynkach, co nie Zmiany administracyjne spowodowały, że było dobrym rozwiązaniem. Owe pomieszczenia przed olkuską Biblioteką pojawiły się nowe obo- nie były bowiem dostatecznie przystosowane do wiązki. Olkusz został siedzibą powiatu, należało pełnienie funkcji użyteczności publicznej. Dzięki więc dostosować do tych przeobrażeń także sieć staraniom dyrektora Biblioteki 3 z nich zostały biblioteczną. 11 kwietnia 2000 roku Biblioteka przeniesione do budynków szkół podstawowych, w Olkuszu, dzięki staraniom dyrektora Biblio- co zdecydowanie polepszyło ich warunki lokalo- teki Wojewódzkiej w Krakowie oraz współpracy we. władz samorządowych, przejęła zadania Bibliote- W 2004 roku do nowego lokalu przeniesiona ki Powiatowej100. Biblioteka, utworzona w efek- została Filia Nr 1. Pomieszczenie, które zajmowa- cie owego porozumienia zawartego przez władze ła dotychczas przy ulica Mickiewicza było zbyt powiatu i gminy, zmieniła również swą nazwę małe, a panujące w nim warunki nie pozwalały na Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną101. na prawidłowe funkcjonowanie placówki. Nowa Szczegółowe zadania Biblioteki zawarte zosta- siedziba Filii mieszcząca się w Centrum Kultu- ły w Statucie. Możemy w nim m.in. przeczytać: ry przy ulicy Szpitalnej, była obszernym i dużym Biblioteka jako główna biblioteka publiczna dla lokalem, który umożliwiał na swobodne funk- miasta i gminy Olkusz i powiatu olkuskiego zapew- cjonowanie wypożyczalni i czytelni. Co więcej, niając obsługę biblioteczną mieszkańców ma służyć owa placówka miała posiadać także 3 stanowiska rozwijaniu i zaspokajaniu potrzeb czytelniczych komputerowe z bezpłatnym dostępem do Inter- i informacyjnych miasta i gminy Olkusz i powiatu netu. Plany te nie zostały jednak zrealizowane. olkuskiego, upowszechnianiu wiedzy, nauki, roz- W 2005 roku Filia została połączona z Biblioteką woju kultury. Dba o sprawne funkcjonowanie sieci centralną, a jej księgozbiór zasilił zbiory Powiato- bibliotecznej i systemu informacyjnego na terenie wej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu. miasta i gminy oraz powiatu olkuskiego102. Przywrócenie rangi biblioteki powiatowej wią- zało się z rozszerzeniem zasięgu nadzoru meryto- rycznego na placówki biblioteczne z terenu po-

100 Uchwała nr XXIV/229/99 Rady Miejskiej w Olkuszu z dnia 29 grudnia 1999 roku oraz Porozumienie zawarte między władzami Miasta i Powiatu z 11.04.2000 roku 101 Uchwała nr XXX/279/200 Rady Miejskiej w Olkuszu z dnia 23 czerwca 2000 roku 102 Statut Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu - tekst jednolity z 2006 roku

Ilcusiana • 6 • 2012 75 Katarzyna Kulman, Beata Szandor wiatu. W skład sieci weszło 6 bibliotek miejskich się stan wykształcenia pracowników Biblioteki. i gminnych wraz z filiami, a były to: Biblioteki Na koniec 2006 roku w Bibliotece oraz w jej Miejskie w Bukownie (z 4 filiami), Wolbromiu filiach zatrudnionych jest 27 bibliotekarzy. 17 (z 5 filiami) i Sławkowie oraz Biblioteki Gminne z nich posiada wykształcenie wyższe, w tym 11 w Bolesławiu (z 4 filiami), Jaroszowcu (z 1 filią) wyższe bibliotekarskie. Dla porównania w 1997 i Trzyciążu (z 1 filią). Łącznie z Biblioteką Powia- roku na 26 zatrudnionych bibliotekarzy tylko tową było to aż 35 placówek bibliotecznych. Sieć 2 osoby posiadały wykształcenie wyższe kierun- ta z czasem się zmniejszyła. Biblioteka Miejska kowe, 11 zaś - średnie bibliotekarskie. Obecnie w Sławkowie powróciła bowiem w 2001 roku 5 osób uzupełnia wykształcenie na studiach po- do województwa śląskiego, w gminie Wolbrom dyplomowych, a 1 w studium bibliotekarskim. zaś zamknięte zostały dwie filie (w 2002 roku w Zarzeczu i w 2005 roku w Gołaczewach). Działalność instrukcyjno - metodyczna Wspomniana już Filia Nr 1 połączona została w 2005 roku z Biblioteką centralną i wreszcie 15 czerwca 2000 roku odbyło się w Biblio- w 2006 roku ze względu na trudne warunki loka- tece pierwsze spotkanie bibliotekarzy powiatu lowe zawiesiła swą działalność Filia Nr 4 Miejskiej olkuskiego, na które oprócz pracowników bi- Biblioteki Publicznej w Bukownie. Na początku bliotek przybyli również zaproszeni przedstawi- 2007 roku sieć biblioteczna na terenie powiatu ciele władz powiatowych, miejskich i gminnych. olkuskiego liczy sobie 31 bibliotek. Na spotkaniu obecni byli: Burmistrz Miasta i Gminy - Janusz Dudkiewicz, Starosta Powiatu Pracownicy Biblioteki Olkuskiego - Janusz Bargieł, Burmistrz Miasta Bukowna - Bożena Piętka - Bogajewska, Wójt W 2004 roku na emeryturę odeszła Dyrek- Gminy Klucze - Małgorzata Węgrzyn oraz Dy- tor placówki - Krystyna Wieczorek, a jej funkcję rektor Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie - objęła Jolanta Zięba. Na miejsce odchodzących Jacek Wojciechowski. Na spotkaniu dyskutowa- na zasłużone emerytury pracowników Biblioteki no przede wszystkim na temat zadań biblioteki przyjęci zostali: w 2002 roku - Katarzyna Wadas, powiatowej. a w 2005 roku Katarzyna Kulman i Arleta Kun- Jednym ze statutowych zadań Biblioteki Po- dera (obecnie pracownik Biblioteki Pedagogicz- wiatowej jest organizowanie szkoleń. Obecnie nej w Olkuszu). jest ono realizowane w formie organizowanych Ostatnio do zespołu dołączyły: w 2006 roku dwa razy do roku seminariów szkoleniowych. - Elżbieta Andrysek i w 2007 roku - Beata Dzią- reguły odbywają się one w kwietniu i paździer- bek, która zastąpiła Arletę Kunderę. niku. Na szkolenia zapraszani są wszyscy pra- Ze względu na szybki rozwój komputeryzacji cownicy bibliotek z terenu powiatu olkuskiego, i automatyzacji procesów bibliotecznych oraz po- zarówno kadra zarządzająca, jak i pracownicy wołania nowej agendy w Bibliotece zatrudniony merytoryczni. Niestety, nie wszyscy korzystają został również informatyk. z tej możliwości dokształcania i doskonalenia Warto podkreślić, iż z roku na rok poprawia się. Spotkania te dodatkowo pozwalają na wy-

76 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu mianę doświadczeń oraz dyskusje, w trakcie Ryszard Sadaj, Zbigniew Święch, Jacek Sypień których poruszane są najbardziej aktualne pro- i Wojciech Ligęza. blemy środowiska bibliotekarskiego. Biblioteka zorganizowała także dwa seminaria Na przestrzeni ostatnich sześciu lat na szko- wyjazdowe. Jedno z nich odbyło się w Miejskiej leniach zostały omówione następujące tema- Bibliotece Publicznej w Wolbromiu, drugie zaś ty: reklasyfikacja zbiorów (zmiana symboli w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Kra- UKD103), skontrum księgozbioru i selekcji pozy- kowie. Seminaria wyjazdowe mają jedną zaletę, cji zdezaktualizowanych, zasady tworzenia kar- pozwalają bowiem poznać różne formy pracy totek regionalnych, metodyka pracy z dziećmi z czytelnikiem oraz organizację pracy biblioteki. w bibliotece, problemy klasyfikacji przedmio- Od 2000 roku olkuska Biblioteka zatrudnia towej, dokumentacji bibliotecznej, formy pracy 2 instruktorów. Jeden zajmuje się sprawami sie- z użytkownikiem dorosłym, opis bibliograficzny ci filii bibliotecznej na terenie Olkusza, drugi dokumentów elektronicznych, wykorzystanie natomiast bibliotekami znajdującymi się na te- Internetu w bibliotece, prowadzenie dokumen- renie powiatu olkuskiego. Pomoc instruktorów tacji bibliotecznej oraz tworzenie bibliografii przyjmuje różne formy w zależności od potrzeb regionalnej w bibliotekach powiatu olkuskiego. poszczególnych placówek. Warto zaznaczyć, iż Wykłady te prowadziły instruktorki oraz pra- w porównaniu z okresem powojennym, zmie- cownicy Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej niła się specyfika pracy instruktorów. W latach w Krakowie: Elżbieta Zwarycz, Joanna Niedziel- sześćdziesiątych od instruktorów wymagało się ska, Krystyna Kasprzyk, Monika Rząsa oraz za- bowiem pomocy w podstawowej działalności proszeni goście. bibliotek, ponieważ bibliotekarze nie posiadali Na szkoleniach poruszane są również tematy wystarczającego przygotowania zawodowego. bardziej ogólne, ale mające znaczący wpływ na Obecnie znacznie polepszyła się sytuacja zawo- prawidłowe funkcjonowanie placówek biblio- dowa bibliotekarzy oraz stan ich wykształcenia. tecznych, jak np.: zmiany w prawie pracy czy re- Większość pracowników posiada przygotowanie alizacja w bibliotekach Ustawy o Ochronie Da- do zawodu. Biblioteki stały się również bardziej nych Osobowych. Co więcej, aby uświadomić samodzielne i doskonale odnalazły się w nowej bibliotekarzom znaczenie kształtowania własne- rzeczywistości. Są jednak wśród nich i takie pla- go wizerunku w środowisku, olkuska Bibliote- cówki, które nadal potrzebują pomocy w zakre- ka zaprosiła także na jedno ze szkoleń praktyka sie prac bibliotecznych, np. prowadzenia doku- działań Public relations. mentacji bibliotecznej, opracowania rzeczowego Szkolenia organizowane przez Bibliotekę Po- księgozbioru, selekcji, skontrum, przebudowy wiatową dają również jej uczestnikom możli- układu księgozbioru, reklasyfikacji, organizacji wość spotkania się z ludźmi książki, pisarzami imprez bibliotecznych, wyboru systemów bi- i badaczami literatury. Na seminaria szkoleniowe bliotecznych, czy też pomocy w przygotowywa- zaproszeni zostali również m. in.: Magdalena Po- niu wniosków o dofinansowanie i in. piel, Bogna Wernichowska, Dorota Terakowska,

103 Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna

Ilcusiana • 6 • 2012 77 Katarzyna Kulman, Beata Szandor

Automatyzacja wertować do bardziej profesjonalnego sytemu bibliotecznego. Aby spełniać oczekiwania czytelników biblio- ISIS był systemem przekazywanym nieodpłat- teki powinny ciągle się rozwijać. Komputery i do- nie, a więc dostępnym dla wszystkich bibliotek. stęp do Internetu to dzisiaj powszechne zjawisko. Miał stać się punktem wyjściowym do automa- Olkuska Biblioteka chcąc sprostać wymogom tyzacji sieci bibliotek w województwie małopol- czasów współczesnych także rozpoczęła proces skim. Tworzenie bazy w systemie ISIS trwało do komputeryzacji i automatyzacji placówki. 2002 roku, kiedy to zakupiono kolejny system. Pierwsze komputery zakupiono w 1996 roku: Tym razem był to MAK105 - system utworzony serwer wraz z jedna stacją roboczą. Systemem, przez Bibliotekę Narodową. Był programem sto- który miał rozpocząć proces automatyzacji Bi- sunkowo niedrogim, a więc i w miarę dostępnym, blioteki był System Informacji Bibliotecznej SIB, a przy tym opisy tworzone były w formacie BN- stworzony przez Wojewódzką Bibliotekę Publicz- -MARC106, spolszczonym międzynarodowym ną w Katowicach. Rozpoczęto wprowadzanie formacie MARC107. Używanie wspomnianego pierwszych opisów książek. Niestety okazało się, formatu dawało w przyszłości możliwość wymia- że nie był to najtrafniejszy wybór. System praco- ny danych z innymi bibliotekami, a w efekcie wał w systemie operacyjnym DOS, a jedynym stworzenie ogólnej bazy danych zasobów biblio- modułem, który pojawił się na rynku był mo- tek na świecie. Dzięki funduszom przekazanym duł do tworzenia baz danych. Cały księgozbiór przez Starostwo Powiatowe w Olkuszu, Bibliote- w systemie SIB zdążyły wprowadzić biblioteki ka Powiatowa zakupiła system również dla biblio- w Kluczach i Jaroszowcu. Obecnie służy on jedy- tek w Bolesławiu i Bukownie. Pozostałe bibliote- nie do przeglądania katalogu bibliotek i druko- ki z terenu (w Trzyciążu i Wolbromiu) również wania kart katalogowych. postarały się o zakup systemu MAK. System ten W 1999 roku olkuska placówka otrzyma- miał stać się podstawą pracy wszystkich bibliotek ła nieodpłatnie od Biblioteki Wojewódzkiej w województwie małopolskim. Była to idea prof. w Krakowie program służący do tworzenia bazy Jacka Wojciechowskiego - Dyrektora Biblioteki bibliograficznej zbiorów biblioteki CDS/ISIS104. Wojewódzkiej w Krakowie. Niestety, nie wszyst- Poza tym, Wojewódzka Biblioteka zorganizowała kie biblioteki pracowały w tym systemie. Poja- również szkolenie dla pracowników Działu Gro- wiały się nowocześniejsze programy, dające jed- madzenia i Opracowania, w którym uczestniczyły nocześnie większe możliwości rozwoju. Projekt Jolanta Kluczewska i Marianna Skubis. Bibliote- nie został zrealizowany po odejściu na emeryturę ka dysponowała wtedy 3 komputerami bez dostę- dyrektora Wojciechowskiego w 2003 roku. pu do Internetu. Utworzenie pełnej bazy danych Tymczasem w 2002 roku olkuska Biblioteka w systemie CDS/ISIS nie powiodło się. Gdyby uzyskała dostęp do Internetu i udostępniła go to się udało, dane z bazy można byłoby przekon- swoim czytelnikom na trzech stanowiskach kom-

104 Opracowany przez UNESCO pakiet do obsługi tekstowych baz danych 105 Małe Automatyczne Katalogi - komputerowy system biblioteczny 106 Odmiana formatu MARC 107 Międzynarodowa umowa, określająca sposób opisu danych bibliograficznych

78 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu puterowych. Na początku korzystanie z Internetu katalogowych Biblioteki z możliwością ściągania było odpłatne i wynosiło 3 zł. za godzinę. Na jed- gotowych opisów bibliograficznych z baz innych nym ze stanowisk dostępnych dla czytelników za- bibliotek, zarówno tych pracujących w systemie instalowano dodatkowo System Informacji Praw- SOWA - 2, jak i innych udostępniających dane nej USTAWODAWCA, z którego można było protokołem z39.50109. Jednocześnie zakupiony korzystać nieodpłatnie. System ten zakupiono został moduł gromadzenia, co umożliwiło Biblio- w miejsce, prenumerowanego wcześniej Dzienni- tece Centralnej oraz filiom, rezygnację od stycz- ka Ustaw. W 2004 roku Biblioteka zrezygnowała nia 2006 roku z tradycyjnych ksiąg inwentarzo- jednak z USTAWODAWCY na rzecz innego Sys- wych. Inwentarze powstają w elektronicznej bazie temu Informacji Prawnej - LEX - a, zawierające- i drukowane są po upływie roku. go teksty Dzienników Ustaw i umożliwiającego Utworzenie zautomatyzowanego katalogu wyszukiwanie aktów prawnych według szerokiej zbiorów Biblioteki wiązało się z wprowadzeniem gamy kryteriów. Obecnie korzystają z niego za- całego księgozbioru do bazy bibliotecznej. Jest to równo czytelnicy, jak i pracownicy Biblioteki. proces najbardziej żmudny i pracochłonny w ca- W październiku 2004 roku, w ramach pro- łym procesie komputeryzacji. Wzmożona praca gramu IKONKA108, w Czytelni dla dorosłych przyniosła jednak efekty. umieszczone zostały kolejne 3 komputery z do- Półtora roku po zakupie systemu, do kompu- stępem do Internetu. Łącznie Biblioteka zapew- terowej bazy danych wprowadzony został cały niła czytelnikom nieodpłatny dostęp do Interne- księgozbiór Wypożyczalni dla dzieci oraz Media- tu na 6 stanowiskach komputerowych. teki. Od stycznia 2007 roku wypożyczanie w tych W 2005 roku z kolei, po zapoznaniu się z ofer- agendach odbywa się automatyczne za pomocą tą programów komputerowych przeznaczonych owego systemu. Każdy czytelnik otrzymuje pla- dla bibliotek oraz po licznych rozmowach z pra- stikową kartę biblioteczną z kodem kreskowym, cownikami innych placówek bibliotecznych, któ- która uprawnia go do korzystania ze zbiorów re wcześniej rozpoczęły proces automatyzacji, za- Wypożyczalni dla dzieci i Mediateki. Docelowo kupiony został nowy system biblioteczny SOWA- po wprowadzeniu całego księgozbioru Biblioteki 2, przeznaczony dla małych i średnich bibliotek centralnej i filii, jedna karta biblioteczna będzie publicznych. Daje on bibliotekom sporo możli- uprawniała czytelnika do korzystania z wszyst- wości. System działa w układzie klient - serwer, kich placówek Biblioteki na terenie miasta i gmi- co umożliwia jego wykorzystanie zarówno w sieci ny Olkusz. Rozpoczęty proces automatyzacji już lokalnej, jak i przez Internet. Ów system umoż- dzisiaj ułatwia znacznie pracę bibliotekarzy, a czy- liwia zautomatyzowanie wszystkich procesów telnikom umożliwia znalezienie interesującej go bibliotecznych, łącznie z obsługą filii bibliotecz- pozycji w zautomatyzowanym katalogu Biblio- nych. Przy zakupie nowego systemu konieczne teki, bez wychodzenia z domu za pomocą sieci było rozbudowanie serwera. Na początku zaku- internetowej. piony został moduł umożliwiający tworzenie baz W 2005 roku również została przebudowana

108 Jeden z programów Unii Europejskiej polegający na uruchamianiu punktów powszechnego dostępu do Internetu w bibliotekach publicznych 109 Protokół z39.50 umożliwia przeszukiwanie baz danych umieszczonych na odległych serwerach

Ilcusiana • 6 • 2012 79 Katarzyna Kulman, Beata Szandor strona internetowa Biblioteki. Zawiera ona naj- terowych czytelnicy mogą bezpłatnie korzystać ważniejsze informacje dotyczące zasad funkcjo- z Internetu, Systemu Informacji Prawnej LEX nowania olkuskiej placówki bibliotecznej, orga- oraz z edytora tekstów. W Mediatece dodatkowo nizowanych spotkań, wystaw czy konkursów. Na znalazły się książki i czasopisma o komputerach stronie internetowej użytkownicy mogą także i programach komputerowych oraz wydawnictwa przeglądać zautomatyzowane katalogi zbiorów multimedialne (głównie programy edukacyjne Biblioteki110. i wydawnictwa encyklopedyczne), filmy i książ- Biblioteka gromadzi, opracowuje, przechowu- ka mówiona na CD. Początkowo z tych zbio- je i udostępnia również dokumenty i informacje rów można było korzystać jedynie na miejscu. o regionie. Zakup „SOWY” umożliwił Bibliotece W 2006 roku zaś zakupiono nowe zbiory multi- tworzenie bibliografii regionalnej w wersji elek- medialne i od października można wypożyczać je tronicznej. Od 2005 roku powstaje bieżąca bina zewnątrz. Nowocześnie urządzona i posiada- bliografia regionalna przedmiotowa, rejestrująca jąca interesującą ofertę Czytelnia Komputerowa piśmiennictwo z różnych dziedzin życia, dotyczą- od początku istnienia cieszy się zainteresowaniem ce poszczególnych miejscowości powiatu olku- czytelników o czym świadczy liczba odwiedzają- skiego w obecnych granicach administracyjnych. cych ją osób. Efektem pracy bibliograficznej jest opracowywa- na corocznie bibliograficzna baza danych oraz Działalność kulturalno - oświatowa wydawana również w formie książkowej „Biblio- grafia Powiatu Olkuskiego”. Praca Biblioteki nie ogranicza się tylko do gromadzenia, opracowywania i udostępniania Udostępnianie zbiorów zbiorów. Chcąc poszerzyć ofertę skierowaną do czytelników placówka organizuje także wie- Do niedawna Biblioteka udostępniała swo- le imprez. Wśród stałych imprez wpisanych je zbiory w dwóch działach. Wypożyczalnia dla w kalendarz Biblioteki wymienić należy kon- Dzieci wraz z Czytelnią obsługiwała młodszą kursy, które organizowane są dwa razy w roku. cześć czytelników wypożyczając lektury, beletry- Skierowane są one do różnych grup wieko- stykę, literaturę popularno - naukową i czasopi- wych, uczniów szkół podstawowych, gimnazjów sma dla młodzieży. Wypożyczalnia i Czytelnia dla i szkół średnich z terenu całego powiatu olku- Dorosłych z kolei oprócz literatury beletrystycz- skiego. Tematami konkursów były dotychczas: nej, lektur dla szkół średnich i studentów, posia- postacie z bajek, malownicze zakątki ziemi ol- da również rozbudowany księgozbiór popularno kuskiej (zob. il. 41) oraz bohaterowie książek - naukowy, duży wybór czasopism, gazet i zbiory młodzieżowych. Patronat nad tymi konkur- regionalne. sami obejmują Burmistrz Miasta i Gminy Ol- W 2005 roku wyodrębniona została nato- kusz oraz Starosta Powiatu Olkuskiego. Cieszą miast nowa agenda Działu Udostępniania Zbio- się one sporym zainteresowaniem wśród dzieci rów - Mediateka. Na 10 stanowiskach kompu- i młodzieży. Co więcej, za udział w konkursie

110 www.biblioteka.olkusz.pl

80 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu przewidziane są zawsze atrakcyjne nagrody. Poza Biblioteka włączyła się także czynnie w ak- tym, każdy z uczestników konkursu otrzymuje cję „Cała polska czyta dzieciom”, organizowaną dodatkowo przynajmniej dyplom za uczestnic- przez Fundację ABCXXI. W spotkaniach tych two (zob. il. 42). W ciągu roku odbywa się je- uczestniczą głównie wychowankowie przedszko- den konkurs plastyczny i jeden literacki. Nagro- li. Celem akcji jest zachęcenie dzieci do czytania dzone prace plastyczne są potem prezentowane oraz sięgania po książkę, która może być miłą w Bibliotece. formą spędzania wolnego czasu. Książki są bo- W ramach pracy z czytelnikami w olkuskiej Bi- wiem czytane przez bajkowe postaci, a dla najak- bliotece prowadzone są także zajęcia dla uczniów tywniejszych uczestników zajęć przewidziane są wszystkich typów szkół. Dla uczniów klas 1 - 6 słodkie nagrody. Akcja kontynuowana jest przez szkół podstawowych prowadzony jest cykl zajęć cały rok na odbywających się w piątkowe popo- „Świat dzieci”, przybliżający dzieciom świat lek- łudnia „Zabawach z książką”. W okresie wakacji tur, pracę Biblioteki, historię i kulturę regionu. i ferii zajęcia te odbywają się częściej. W ramach tego cyklu prowadzone są zajęcia W 2006 roku Biblioteka przystąpiła rów- warsztatowe na tematy zaproponowane zarówno nież do projektu „Małopolskie EURO-INFO”, przez Bibliotekę jak i nauczycieli bibliotekarzy. realizowanego przez: Województwo Małopol- Owe spotkania stanowią bez wątpienia ciekawe skie, Wojewódzką Bibliotekę Publiczną oraz uzupełnienie i urozmaicenie programu naucza- małopolskie biblioteki publiczne. Jego celem nia. jest stworzenie sieci punktów informacyjnych, Dla młodzieży gimnazjalnej i ponadgimna- przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców zjalnej przeznaczone są natomiast zajęcia warsz- oraz upowszechnienie wiedzy dotyczącej Unii tatowe na temat adaptacji filmowych, w skład Europejskiej i rozwoju przedsiębiorczości w spo- których wchodzi cykl trzech spotkań. Uczestni- łecznościach lokalnych. cy poznają adaptacje interesujących ich książek, Oprócz zajęć cyklicznych organizowane są składniki adaptacji i język filmu. również spotkania w ramach edukacji czytelni- Na zajęciach prowadzonych w Biblio- czej i medialnej. Biblioteka bierze także udział tece wykorzystywane są prezentacje multi- w różnych akcjach okolicznościowych ogłasza- medialne, które znacznie ubogacają przekaz nych dla szkół i bibliotek, jak np. Dzień Bez- i czynią go bardziej interesującym dla mło- piecznego Internetu. dzieży, wychowanej przecież w dobie kul- Od 2004 roku Biblioteka podjęła inicjatywę tury obrazkowej. W 2006 roku powodze- Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich i włączyła niem cieszyły się zajęcia na temat bibliografii się w obchody „Tygodnia Bibliotek”, obchodzo- i wyszukiwania informacji, w których uczestni- nego co roku w maju. „Tydzień Bibliotek” jest czyli głównie maturzyści. imprezą cykliczną. W każdym roku przebiega on Dla najmłodszych czytelników z kolei, Bi- pod innym hasłem. Celem całego przedsięwzięcia blioteka organizuje „Zabawy z książką”, których jest rozpowszechnienie informacji o roli biblio- celem jest przybliżenie dzieciom, poprzez zaba- tek w społeczeństwie. W ramach „Tygodnia bi- wę, świata książki. bliotek” czytelnicy mają także okazję uczestniczyć

Ilcusiana • 6 • 2012 81 Katarzyna Kulman, Beata Szandor w różnego typu imprezach, a są to: Dni Otwar- prac plastycznych” oraz „Prace plastyczne Ana- te Biblioteki, spotkania autorskie, konkursy oraz stazji Nocuń”. Oprócz tego, wystawiane są rów- wystawy. Dla najmłodszych czytelników z kolei nież prace plastyczne nagrodzone w konkursach organizowane jest głośne czytanie bajek oraz wy- organizowanych przez olkuską Bibliotekę. stępy teatrzyków. W ostatnim czasie dużym przedsięwzięciem Kilkakrotnie w ciągu roku nasi czytelnicy zorganizowanym wspólnie z Biblioteką Woje- mają też okazję spotkać się z pisarzami i poetami. wódzką w Krakowie była wystawa: „Olkusz. Mia- W ciągu ostatnich sześciu lat do olkuskiej Bi- sto i Powiat”. Przygotowania do wystawy, zapla- blioteki zaproszeni zostali m.in. Jacek Sypień, nowanej na październik 2005 roku, rozpoczęły Jerzy Roś, Olgerd Dziechciarz. Poza tym, się już jesienią 2004 roku. Powstał wówczas ogól- w Bibliotece gościli również: Izabela Sowa, ny scenariusz wystawy przygotowany wspólnie Adam Ziemianin, Wiesław Drabik, Wioletta z Biblioteką Wojewódzką. Piasecka, Łukasz Dębski, Anna Kaszuba - Dęb- Wiosną 2005 roku powstał zaś szczegółowy ska, Beata Ostrowicka, Krzysztof Petek, Nevfel scenariusz wystawy. W ramach jego realizacji Cumart, Marek Lasota, Wanda Chotomska oraz zlecono wówczas wykonanie 70. fotografii naj- Dorota Terakowska. Najlepiej i najwdzięczniej ciekawszych miejsc powiatu olkuskiego. wypadają zawsze spotkania dla najmłodszych Specjalnie na potrzeby wystawy nakręcony zo- czytelników, którzy bardzo przeżywają spotka- stał również film o Olkuszu pt.: „Olkusz - Srebr- nia z ulubionymi autorami książek. Dodatkowo ne Miasto”. Teksty do wystawy przygotowywa- uczestnicy mają również możliwość zakupienia ne były przez ponad pół roku. Oprócz tekstów książek z autografem autora. Najwięcej czasu, i fotografii smaku całej wystawie miały dodać eks- bo prawie dwie godziny, wypisywanie dedykacji ponaty wypożyczone z olkuskich muzeów, m.in. zajęło Wandzie Chotomskiej. Każde dziecko bo- z Muzeum Afrykanistycznego im. dr B. Szczygła, wiem otrzymało od poetki rymowaną dedykację Regionalnego PTTK oraz Muzeum Pożarnictwa z jego imieniem, bądź też tytułem książki. W ten Ziemi Olkuskiej. Rozmowy z ich przedstawicie- sposób powstały krótkie rymowane wierszyki, lami przebiegały w bardzo życzliwej atmosferze które z zakupionych książek, stworzyły niepo- i udało się wypożyczyć sporo ciekawych ekspo- wtarzalne egzemplarze o unikatowej wartości. natów. Inną formą popularyzacji książki są wystawy. Na potrzeby wystawy wypożyczono od ol- Z formy tej korzysta również olkuska Biblioteka. kuskich Klubów Sportowych fotografie, medale Tematami wystaw były m.in. „83. rocznica Bitwy i puchary zdobyte przez wysportowanych Olku- Warszawskiej”, wystawa ceramiki, malarstwa szan. i ilustracji książkowych autorstwa Krzysztofa Na wystawie zaprezentowano również twór- Bąka i Katarzyny Handzlik-Bąk zatytułowana czość olkuskich artystów. Obrazy wypożyczyli: „Fascynacje II”, „Unia Europejska”, „Najciekaw- Jadwiga Chałupka, Stanisław Jakubas, Anna sze i najstarsze zbiory olkuskiej Biblioteki”, „Jan Kajda, Jerzy Kantorowicz, Jacek Majcherkie- Paweł II - Papież Tysiąclecia”, wystawa fotogra- wicz, Mirosław Michalski, Anna Płachecka, ficzna „Oblicza przyrody”, „Zosia Roś - wystawa Mariusz Połeć, Zofia Rola-Wywioł, Iwona Sku-

82 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu pińska, Beata Soboń, Stanisław Stach, Stanisław walory. W Bibliotece zainstalowano także moni- Wywioł i Klaudia Zub. Dzięki uprzejmości Bo- toring oraz centralkę telefoniczną. Sukcesywnej żeny Taszyckiej, na wystawie można było obej- wymianie podlega również wyposażenie Biblio- rzeć również obrazy nieżyjącego artysty olku- teki. Dzięki tym wszystkim zabiegom podniosła skiego - Jacka Taszyckiego. się zdecydowanie estetyka pomieszczeń biblio- Na potrzeby wystawy dodatkowo wykonana tecznych. została powiększona panorama Olkusza oraz ba- Zmianie ulega również zakres oferty kiero- ner reklamowy przedstawiający olkuską Basztę, wanej do czytelnika. Liczne inicjatywy podej- który został umieszczony przy wejściu do Biblio- mowane przez Bibliotekę mają bowiem na celu teki Wojewódzkiej. zabezpieczenie potrzeb jej użytkowników. Na otwarcie wystawy przybyli przedstawiciele Okres od 2000 do 2007 roku był czasem wie- m.in. władz województwa małopolskiego, władz lu zmian w Powiatowej i Miejskiej Bibliotece samorządowych powiatu olkuskiego i miasta Publicznej w Olkuszu. Od 2000 roku zmieni- Olkusza, przedstawiciele poszczególnych gmin, ła się jej funkcja i zakres działalności. Z Miej- dyrektorzy bibliotek oraz osoby, które przyczy- sko - Gminnej stała się w Biblioteką Powiatową niły się do powstania wystawy. i Miejską. Po sześciomiesięcznej ekspozycji w krakow- Biblioteka rozszerzyła także swoją działalność skiej Bibliotece wystawę przywieziono do Olku- kulturalno - oświatową. Utworzono nową agen- sza. Jej fragmenty prezentowane były następnie dę Biblioteki - Mediatekę, w której poza bez- w budynku olkuskiej Biblioteki. płatnym dostępem do Internetu czytelnicy mogą W 2006 roku na zlecenie Powiatowej i Miej- również wypożyczać książki o tematyce kom- skiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu powstał puterowej oraz programy multimedialne, filmy pierwszy, z cyklu filmów edukacyjnych, obraz: i książkę mówioną na CD. Poza tym Biblioteka „Ocalić od zapomnienia”. Ukazuje on najważ- została doposażona w nowy sprzęt: komputery, niejsze wydarzenia okresu wojny i okupacji na drukarki, skaner, projektor multimedialny, uła- terenie Olkusza i ziemi olkuskiej opowiedziane twiający pracę bibliotekarzom oraz czytelnikom. przez świadków i uczestników tych wydarzeń. W związku z wprowadzeniem nowego zautomatyzowanego Systemu Bibliotecznego SOWA-2, Zmiana wizerunku Biblioteki proces komputeryzacji Biblioteki zdecydowanie uległ przyspieszeniu. W związku z powyższym Po ponad dwudziestu latach funkcjonowa- zmianie uległ również sposób udostępniania nia Biblioteki w lokalu przy ulicy Francesco zbiorów. Rozbudowano też stronę internetową Nullo konieczny stał się remont pomieszczeń z możliwością przeglądania katalogów Biblioteki. i wymiana mebli. W ostatnich latach przepro- Podjęto i kontynuuje się inicjatywę opracowywa- wadzony został generalny remont, dzięki które- nia i wydawania „Bibliografii Powiatu Olkuskie- mu pomieszczenia biblioteczne stały się jasne, go”. przestronne, utrzymane w pięknych kolorach, Opisane powyżej zmiany bez wątpienia miały co podniosło zdecydowanie ich funkcjonalne wpływ na poprawę wizerunku Biblioteki. Cho-

Ilcusiana • 6 • 2012 83 Katarzyna Kulman, Beata Szandor ciaż ma ona już 90. lat, staje się placówką coraz Bibliografia: bardziej nowoczesną, przyjazną dla czytelników Materiały niepublikowane: i umożliwiającą im dostęp do nowoczesnych technologii. I. Zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach:

Na przestrzeni 90. lat istnienia, Biblioteka ol- 1. Budżet Gminy Miejskiej Olkusz na rok 1930/31, kuska uległa licznym przeobrażeniom. Zmieniali Akta Zarządu Miejskiego w Olkuszu. 1204 Am. się nie tylko pracownicy, jej siedziby, ale i potrzeby Olk. czytelników. Zawsze jednak, bez względu na sytu- 2. Dokumenty z posiedzenia Powiatowej Rady Na- ację, starała się ona jak najlepiej wypełniać posta- rodowej z dn. 21.VII 1949 r. 1207 PRN Olkusz wione przed nią zadania. 3. Plan gospodarczy na rok 1950 Prezydium Powia- Podjęte działania nie przyniosłyby zamierzo- towej Rady Narodowej w Olkuszu, 1180 PPRN nych efektów, gdyby nie zaangażowanie i okazana Olkusz życzliwość, zarówno ze strony władz, jak i innych 4. Protokoły posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej osób, którym losy Biblioteki nie były obojętne. w Olkuszu za rok 1945-46. 1180 PPRN Olkusz Obecnie placówka jest ośrodkiem szeroko poję- 5. Protokół Komisji Oświaty i Kultury Powiatowej tej informacji, wykorzystującą zarówno tradycyjne Rady Narodowej z 16.03.1970 r. 1180 PPRN Ol- jak i nowoczesne technologie. Co więcej, wypeł- kusz niając swoje zadania statutowe stara się ona jedno- 6. Protokół Komisji Oświaty i Kultury Powiatowej cześnie stale podnosić jakość świadczonych usług. Rady Narodowej z 12.01.1970 r. 1180 PPRN Ol- Dlatego też z myślą o mieszkańcach powiatu olkusz kuskiego podjęto następujące działania: skompu- 7. Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Naro- teryzowano procesy biblioteczne, stworzono moż- dowej w Olkuszu z 26-28.09.1946 r. 1207 PRN liwość korzystania z Internetu, zmodernizowano Olkusz pomieszczenia biblioteczne, zbiory dostosowano 8. Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodo- do potrzeb lokalnej społeczności, stworzono elek- wej z dnia 7 XI 1947 r.1207 PRN Olkusz troniczny katalog biblioteczny oraz informacyjne 9. Protokół z posiedzenia Powiatowej Rady Narodo- bazy danych. Podnoszone zaś sukcesywnie kwalifi- wej z 27 VIII 1949 r. 1207 PRN Olkusz kacje zawodowe pracowników mają bez wątpienia 10. Regulamin wypożyczalni Powiatowej i Miejskiej wpływ na jakość świadczonych usług. Biblioteki Publicznej w Olkuszu zatwierdzony Książnica olkuska to bez wątpienia instytucja Uchwałą nr 54/436/66 Prezydium Powiatowej szczególna; instytucja, która nie tylko dzieli się Rady Narodowej w Olkuszu z dnia 12.09.1966 r. swoją wiedzą, doświadczeniem i zbiorami z całym 1180 PPRN Olkusz lokalnym społeczeństwem, ale także stara się, aby 11. Sprawozdania biblioteki za lata 1938/39, Akta Za- być postrzeganą jako instytucja otwarta, przyja- rządu Miejskiego miasta Olkusza,1204 Am Olk zna, szerząca kulturę, ale również jako placówka 12. Sprawozdanie Przewodniczącego Wydziału Powia- nowoczesna, wychodząca naprzeciw potrzebom towego w Olkuszu za okres od 1 I do 31 V 1947 r. współczesnego społeczeństwa informacyjnego. w dziale Oświata, 1207 PPRN Olkusz/10

84 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

13. Sprawozdanie rachunkowe Starostwa Powiatowego 8. Ziemia Olkuska, osiągnięcia 1956 - 1960, Doro- w Olkuszu za 1947 r. 1206 St. Pow. Olk. bek Rad Narodowych powiatu olkuskiego w reali- 14. Sprawozdanie rachunkowe za rok 1947 Zarządu zacji planu 5 - letniego, Olkusz, 1961 Miejskiego miasta Olkusza. 1205 ZM Olk 15. Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Na- Materiały publikowane rodowej w Olkuszu za 1948 r. 1207 PRN Olkusz 16. Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Na- 1. Bieńkowska Barbara, Chamerska Halina, Zarys rodowej za czas od 1.01 do 30.05.1949 r. Rozdział dziejów książki, Warszawa, 1987 Oświata. Kultura i Sztuka”. 1207 PRN Olkusz 2. Dziechciarz Olgerd, Przewodnik po ziemi olku- 17. Sprawozdanie z działalności Powiatowej Rady Na- skiej, T. 1. Olkusz, 2002 rodowej za okres od 19 XII 1946 do 14 IV 1947. 3. Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego. Oprac. Zbio- PRN Olkusz rowe pod red.. Feliksa Kiryka i Ryszarda Kołodziej- 18. Stan bibliotek w powiecie wg druku KS-7 adreso- czyka, Warszawa, 1978, T. 1 - 2 wanego do PPRN w Olkuszu - Wydziału Oświaty 4. Grycz Józef, Gryczowa Alodia, Historia książki i Kultury. 1180 PPRN Olkusz i bibliotek w zarysie, Warszawa, 1972 19. Uchwała nr 138 Powiatowej Rady Narodowej 5. Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów z 19-20 grudnia 1946 r. 1207 PRN Olkusz domowych na terytoriach polskich okupowanych 20. Wykaz ważniejszych uchwał Magistratu w Olkuszu w latach 1939 - 1945 (bez ziem wschodnich), Po- za okres od 26.09 do 24.11.1938r., Akta miasta znań, 2000 Olkusza. 12/1204 Am Olk 6. „Kronika Powiatu Olkuskiego”. Olkusz, 1917, nr 1- 6 II. Dokumenty Archiwum Powiatowej i Miejskiej 7. Księga pamiątkowa Liceum w Olkuszu 1916 Biblioteki Publicznej w Olkuszu -1956, Kraków, 1957 8. Leśniak Włodzimierz, Olkuska Bazylika św. An- 1. Sprawozdania z działalności Biblioteki za lata 1949 drzeja, Olkusz, 2006 - 2006 9. Pawlikowska Ewa, Konkurs na wspomnienia bi- 2. Kronika Biblioteki bliotekarzy. „Poradnik Bibliotekarza” 1961, nr 2, 3. Książka uwag, życzeń i pomysłów Biblioteki Miej- s. 56-59 skiej w Olkuszu 10. Perek Mieczysława, Kropla w morzu. „Poradnik 4. Pismo z WiMBP w Krakowie z dnia 13.03.1957 Bibliotekarza”, 1961, nr 11, s. 349 roku 11. Reyman Janusz, Mennica Olkuska 1579 - 1601, 5. Baca Krystyna, Jowita Dybkowska, Nowości w mo- Wrocław, 1975 jej bibliotece - zakup i wykorzystanie, Kielce, 2000 12. Wyrozumska Bożenna, Z przeszłości Olkusza W: 6. Molęda Stanisława, Powstanie, rozwój i działalność Ziemia olkuska. Pod red. Kazimierz Szwajca. Kra- Biblioteki Publicznej w Olkuszu w latach 1917 ków, 1963, s. 13 - 27 - 1977, Kraków 1980 rok. 7. Przydział czynności pracowników PiMBP w Olku- szu z 1970 roku.

Ilcusiana • 6 • 2012 85 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu

86 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

Ilcusiana • 6 • 2012 87 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

Budynek Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu W 2012 r. olkuska Biblioteka obchodzi jubi- graficznej. Zadaniem Działu jest propagowanie leusz 95. lecia. i dokumentowanie życia regionu, opracowanie Niniejszy rozdział jest uzupełnieniem Mono- Bibliografii Powiatu Olkuskiego oraz regional- grafii Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicz- nych zestawień bibliograficznych. Zadaniem nej w Olkuszu 1917-2007 i prezentuje kolejnych Działu jest również digitalizowanie zbiorów re- 5 lat działalności Biblioteki od 2007 do 2012 r. gionalnych (dokumenty w formie cyfrowej są W latach 2007-2012 w olkuskiej Bibliotece przekazywane i udostępniane w Małopolskiej Bi- przeprowadzono kilka zmian organizacyjnych, bliotece Cyfrowej). wzbogacono ofertę dla użytkowników oraz zreali- Dokonano również zmian w sieci biblio- zowano nowe projekty. tek na terenie Gminy Olkusz. Filia nr 6 została połączona z Centralą, natomiast Filia nr 4 zo- Zarządzanie i organizacja stała zlikwidowana. Filia nr 4 była usytuowana w piwnicy budynku Szpitala, na powierzchni W 2009 roku został wyodrębniony nowy 21 m². Lokal nie spełniał wymogów sanitarnych Dział Bibliograficzno-Informacyjny, który pełni i organizacyjnych oraz nie dawał możliwości re- funkcję ośrodka informacji biblioteczno-biblio- alizowania zadań statutowych. W zajmowanym

88 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012 lokalu brakowało miejsca na stałe uzupełnianie wykupienie licencji do baz danych i dokumentów zbiorów nowościami wydawniczymi i udostęp- elektronicznych. nianie księgozbioru podręcznego. W ciasnym, PiMBP w Olkuszu wzbogaciła swoją ofertę wilgotnym i źle oświetlonym pomieszczeniu nie o zdalny dostęp do licencjonowanych zasobów było również możliwości technicznych pozwala- elektronicznych spoza sieci instytucji, tj. do bazy jących na skomputeryzowanie Filii, a dodatkowo księgozbiór narażony był na niszczenie. Również lokal, w którym mieściła się Filia nr 6 miał zbyt małą powierzchnię i nie było możliwości wzbo- gacania księgozbioru oraz realizowania w pełni zadań statutowych. Argumentem przemawiają- cym za połączeniem Filii nr 6 była niewielka od- ległość Biblioteki Centralnej od dotychczasowej lokalizacji filii - około 1 kilometra. Księgozbiór Filii nr 6 został włączony w księgozbiór Biblioteki Centralnej. Wypożyczalnia dla dorosłych. Biblioteka posiada obecnie 10 filii bibliotecz- danych Lex (System Informacji Prawnej) oraz nych umiejscowionych na terenie miasta i gminy książek elektronicznych, dostępnych w czytel- Olkusz. Wszystkie filie pracują w komputero- ni internetowej ibuk.pl (ponad 200 tytułów). wym systemie bibliotecznym SOWA2, oferując Dzięki dostępowi do ibuk.pl Czytelnicy uzyskali swoim czytelnikom bogatą ofertę książkową oraz możliwość bezpłatnego korzystania z elektronicz- bezpłatny dostęp do Internetu. nych wersji podręczników akademickich i innych Zbiory w Bibliotece Centralnej udostępniane książek naukowych. Poza bogatą ofertą książkową są w: Wypożyczalni Dla Dzieci, Wypożyczalni olkuska Biblioteka oferuje swoim czytelnikom Dla Dorosłych, Czytelni Dla Dzieci, Czytelni zbiory specjalne, tj. książkę mówioną na pły- Dla Dorosłych oraz Mediatece (czytelni kompu- tach CD i kasetach magnetofonowych oraz filmy terowej). (głównie edukacyjne, przyrodnicze). Nowe zbiory są na bieżąco opracowywane Zbiory biblioteczne i wprowadzane do bazy katalogowej Biblioteki. Katalog Biblioteki jest kompletny, obejmuje ca- Zbiory olkuskiej Biblioteki są bogate, na bie- łość zbiorów bibliotecznych opracowanych for- żąco uzupełniane nowościami. Dokonuje się malnie i rzeczowo z uwzględnieniem kartotek systematycznej wymiany starego, zniszczonego haseł wzorcowych. Rekordy wzbogacane są re- księgozbioru, przeprowadzając selekcję książek cenzjami oraz dodatkowymi elementami graficz- nieprzydatnych i zniszczonych. nymi w postaci skanów okładek. W latach 2007- Proces gromadzenia zbiorów bibliotecznych 2011 zakupiono 24 565 egzemplarzy książek. Od odbywa się poprzez: kupno, dar, przyjmowanie sponsorów i darczyńców pozyskano 5180 egzem- książek za zbiory zagubione, ale również przez plarzy książek. Na koniec 2011 roku ilościowy

Ilcusiana • 6 • 2012 89 stan książek PiMBP w Olkuszu wynosił 181 243, nieczności przychodzenia do siedziby Biblioteki. a zbiorów specjalnych 4 105. Zarówno Centrala, jak i filie oferują swoim czytelnikom bezpłatny dostęp do Internetu Komputeryzacja i automatyzacja - łącznie na 45 stanowiskach. Czytelnicy mogą korzystać z zainstalowanych dostępnych aplikacji oraz, w jednej z filii, z platformy e-learningowej. W 2008 r. zostały utworzone pracownie komputerowe w Filii nr 3 w Olkuszu (3 stanowiska komputerowe), w Filli w Braciejówce (3 stanowiska) oraz w Filii w Zedermanie (3 stanowiska). Kolejne pracownie utworzono w 2009 r. w Filii w Gorenicach (3 stanowiska) oraz Filii w Żuradzie (10 stanowisk). Wyposażenie oraz sprzęt komputerowy do Filii w Żuradzie, w której działa Centrum Kształcenia Mediateka na Odległość, został przekazany w ramach projek- Proces automatyzacji procesów bibliotecz- tu „Wioska internetowa – kształcenie na odległość” nych, rozpoczęty w 2005 r., został zakończony z Europejskiego Funduszu Społecznego. Pozostałe w 2010 r. W 2007 zautomatyzowane wypoży- filie udostępniają czytelnikom Internet od 2011 r.: czanie uruchomiono w Wypożyczalni dla dzie- Filia nr 2 na jednym stanowisku, na dwóch sta- ci oraz w Mediatece, w 2008 r. w Wypożyczalni nowiskach filie: nr 5, w Kosmolowie, w Osieku dla dorosłych, w Filii nr 3, Filii nr 5 oraz w Filii i w Witeradowie. Sprzęt komputerowy do filii: nr 5, w Żuradzie, w 2009 r. w filiach w Braciejówce w Kosmolowie, Osieku i Witeradowie Biblioteka i Zedermanie, natomiast w 2010 r. w pozostałych otrzymała w ramach Programu Rozwoju Biblio- filiach, tj. w Filii nr 2, Filii w Gorenicach i Filii tek. Komputeryzacja i automatyzacja większości w Osieku. Obecnie zarówno Biblioteka Centralna, procesów bibliotecznych wymagała zatrudnienia jak i 10 filii pracuje w systemie SOWA2. PiMBP informatyka, który dba o właściwe funkcjonowa- w Olkuszu posiada obecnie wszystkie moduły nie systemu bibliotecznego oraz całej sieci. Zintegrowanego Systemu Zarządzania Bibliote- ką SOWA2/MARC21, tj.: moduł podstawowy Działalność promocyjna z serwerem aplikacji, moduł retrokonwersji z pro- tokołem Z39.50, moduły opracowania inwenta- PiMBP w Olkuszu informuje odbiorców rza, obsługi wypożyczalni ze statystykami, skon- o swojej działalności, korzystając z dostępnych trum, obsługi serwisu www (udostępnienie kata- źródeł. W czasie ostatnich pięciu lat działalności logu w sieci), zdalnego zamawiania i rezerwowania zmieniono wygląd strony internetowej, dosto- (serwer Z3950). sowując jednocześnie jej zawartość do potrzeb Użytkowany system biblioteczny umożliwia użytkowników. Obecnie trwają prace nad przy- czytelnikom rezerwowanie i zamawianie zbiorów, stosowaniem strony do potrzeb osób niewidzą- przeszukiwanie zdalne katalogów bibliotek bez ko- cych oraz przetłumaczeniem jej na język angiel-

90 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012 ski. Tworzona jest baza adresów e-mail, na które blioteki Śląskiej w Katowicach, Mediateki oraz wysyłane są newslettery, informujące o bieżącej Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wro- ofercie Biblioteki oraz o najnowszych wydarze- cławiu oraz Muzeum Powstania Warszawskiego niach. Informacje o działalności Biblioteki są w Warszawie. również publikowane na stronach internetowych Dodatkowo w olkuskiej Bibliotece organizowa- Organizatora (Urzędu Miasta i Gminy Olkusz), ne są szkolenia kadry kierowniczej bibliotek tere- lokalnych portalach internetowych (Olkuszanin. nowych, staże dla osób bezrobotnych oraz prakty- pl, Ilkus.pl) oraz w lokalnej prasie („Przeglądzie ki studenckie dla studentów Informacji naukowej Olkuskim”, „Dzienniku Polskim”, „Gazecie i bibliotekoznawstwa. W ciągu ostatnich pięciu lat Krakowskiej”, „Gwarku”, „Wieściach Wolbrom- znacznie poprawiła się również struktura wykształ- skich”). Podstawowe informacje o Bibliotece są cenia pracowników olkuskiej Biblioteki. Wszyscy udostępnione na stronie Biuletynu Informacji stali pracownicy posiadają wykształcenie bibliote- Publicznej. karskie. W 2011 r. na 26 zatrudnionych bibliote- Informacje o imprezach bibliotecznych oraz karzy 18 posiadało wykształcenie wyższe biblio- aktualnej ofercie edukacyjnej są również pre- tekarskie, 6 wykształcenie średnie bibliotekarskie zentowane w formie plakatów, ulotek informa- (w tym jedna osoba jest w trakcie odbywania stu- cyjnych oraz bannerów, rozpowszechnianych na diów kierunkowych licencjackich, zaś jedna osoba terenie powiatu olkuskiego. zatrudniona na zastępstwo z wyższym wykształce- niem jest w trakcie odbywania podyplomowych Inne formy działalności biblioteki studiów bibliotekarskich). Doskonalenie zawodowe bibliotekarzy Imprezy organizowane przez bibliotekę PiMBP w Olkuszu w ramach swojej działal- dla użytkowników ności kontynuuje organizację szkoleń dla bibliotekarzy. Seminaria i wykłady były organizowane Olkuska Biblioteka prowadzi działalność kul- przynajmniej dwa razy w roku. W latach 2007- turalno-oświatową, skierowaną do różnych grup 2011 r. zrealizowano następujące tematy: Biblio- czytelników. W ostatnich latach oferta edukacyj- tekarz brokerem informacji, Europejskie Fundusze na i kulturalna została w znaczny sposób wzbo- Społeczne dla instytucji kultury, Prawo autorskie gacona. Realizowane są zarówno projekty, wpisu- w działalności bibliotek, Małopolska Biblioteka jące się w akcje ogólnopolskie, jak i zajęcia dosto- Cyfrowa, Kontakty z mediami, Bezpieczny Inter- sowane do różnych grup czytelników, wynikające net, bezpieczne dzieci, Savoir-vivre w pracy biblio- z zapotrzebowania środowiska lokalnego. Część tekarza, Bądź bezpieczny w Internecie, Program imprez Biblioteka organizuje corocznie. Są to m. Rozwoju Bibliotek, Jak wychować mądrego czło- in.: Ogólnopolski Tydzień Bibliotek, Ogólnopol- wieka, Bezpieczeństwo dzieci w Internecie. ski Tydzień Czytania Dzieciom, Nocne Czyta- Kilkakrotnie zorganizowane zostały semina- nie, Powiatowy Konkurs Biblioteczny TROPA- ria wyjazdowe. Bibliotekarze mieli okazję poznać MI KULTUR, Powiatowy Konkurs Czytelniczy pracę Biblioteki Narodowej w Warszawie, Bi- (związany z Polakiem uhonorowanym w danym

Ilcusiana • 6 • 2012 91 roku przez Sejm RP), Olkuska Akademia Do- czytanymi książkami. Dzieci biorą również udział brych Manier, Ogólnopolskie Urodziny Książko- w spotkaniach autorskich oraz mogą obejrzeć wego Misia, Dzień Bezpiecznego Internetu. spektakle teatralne. Podczas Ogólnopolskiego Tygodnia Bibliotek Od 2009 r. w ramach Tygodnia Czytania ol- olkuska Biblioteka proponowała swoim czytel- kuska Biblioteka organizuje „Nocne Czytanie”. nikom m. in.: spotkania autorskie, występy te- W imprezie uczestniczą najbardziej aktywni naj- atrzyków dla dzieci, warsztaty (drukarskie, czer- młodsi czytelnicy olkuskiej Biblioteki. Spotkania pania papieru, teatralne), spotkania z regionali- są organizowane po południu, kiedy Biblioteka stami promujące wydanie czasopisma „Ilcusiana” jest już zamknięta. Akcja trwa przez całą noc lub oraz Powiatowy Konkurs Plastyczny dla dzieci. do późnych godzin wieczornych. Podczas spotka- W 2011 r. olkuska Biblioteka zaproponowała nia dzieci uczestniczą w grach i zabawach czytel- swoim czytelnikom udział w projekcie „Bibliote- niczych, spotykają się z ciekawymi ludźmi oraz ka nocą”. W tym dniu czytelnicy odwiedzili Bi- słuchają głośnego czytania. bliotekę w godzinach popołudniowych (od 15.00 Kolejna ogólnopolska akcja realizowana dla do 23.00) i mieli okazję uczestniczyć w spotka- dzieci w olkuskiej Bibliotece to „Urodziny Książ- niach autorskich oraz loterii. kowego Misia”. Podczas spotkania najmłodsi czy- Podczas Ogólnopolskiego Tygodnia Czytania telnicy słuchają historii o Książkowych Misiach, Dzieciom, organizowanego w ramach kampanii biorą udział w ciekawych konkursach i zabawach, społecznej „Cała Polska czyta dzieciom”, do olku- a także mogą skosztować urodzinowego tortu. Dla skiej Biblioteki zapraszane były znane osobistości najmłodszych czytelników 25 listopada 2011 r. lokalnej społeczności. Zaproszeni goście głośno olkuska Biblioteka zorganizowała także po raz czytają dzieciom wybrane fragmenty książek. pierwszy „Światowy Dzień Pluszowego Misia” Poza tym dla dzieci przygotowywane są dodat- - spotkanie zrealizowane w ramach akcji „Cała kowo zagadki i konkursy, m.in. związane z prze- Polska czyta dzieciom”. Na zajęciach dzieci po- znały misie - książkowych i filmowych bohaterów oraz krótką historię pluszowego misia, a także brały udział w ciekawych zabawach i konkursach. W 2008 r. PiMBP w Ol- kuszu włączyła się w Euro- pejski Rok Dialogu Międzynaro- dowego, w ramach którego został zorganizowany warsztat “Rasizm - problem codzienny”. Projekt zrealizowano wspólnie z Polską Akcją Humanitarną. „Nocne czytanie”

92 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

W 2009 r. olkuska Biblioteka zrealizowała w Polsce. Uczestnicy konkursów mogli dodat- projekt: „Babcia Renia czyta dzieciom”. Na za- kowo wysłuchać koncertów muzyki żydowskiej jęciach olkuska poetka Irena Włodarczyk czytała i romskiej oraz wziąć udział w wykładach związa- dzieciom swoje wiersze. Dzieci wykonywały ry- nych tematycznie z konkursami. sunki do wysłuchanych utworów. Efektem pro- Również corocznie olkuska Biblioteka or- jektu było wydanie tomiku wierszy pt. “Babcia ganizuje Powiatowy Konkurs Czytelniczy dla Renia czyta dzieciom”, ilustrowanego rysunkami uczniów liceów, związany tematycznie z obcho- dzieci. dami rocznicy ogłoszonej przez Sejm RP. W ciągu PiMBP w Olkuszu organizuje również akcje, ostatnich pięciu lat licealiści mieli okazję wziąć których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa udział w następujących konkursach: „A to Pol- najmłodszych odbiorców Internetu. W 2009 r. ska właśnie… w wybranych dramatach Stanisła- olkuska Biblioteka przystąpiła do projektu “Ka- wa Wyspiańskiego”, „W świecie Pana Herberta” wiarenka przyjazna dzieciom”, realizowanego (konkurs plastyczny i wiedzowy), „...bo królom przez Safeinternet.pl. Zorganizowano również był równy. Życie i twórczość Juliusza Słowackie- kampanię “Bądź bezpieczny w Internecie”. go”, „Wielkie damy Polskiego pozytywizmu” oraz W ramach akcji dr Andrzej Augustyniak „Czesław Miłosz - twórca kontrowersyjny”. Jako wygłosił wykład „Stop cyberuzależnieniom”, uzupełnienie konkursu do Biblioteki zapraszani zaś Jakub Śpiewak, prezes fundacji Kidprotect, są wykładowcy uniwersyteccy, którzy przybliża- przeprowadził warsztaty „Bezpieczny Internet. ją uczestnikom sylwetkę bohaterów konkursu. Bezpieczne dzieci”. Dodatkowo, z okazji Dnia O Czesławie Miłoszu wykład wygłosili dr Janusz Bezpiecznego Internetu zarówno w Centrali jak Pluta oraz Anna Dziok, sylwetki pozytywistycz- i filiach zrealizowano zajęcia warsztatowe „Stop nych kobiet przybliżyła dr Lucyna Kudła, twór- cyberprzemocy”, „Bezpieczeństwo w Internecie”, czość Księcia Poetów ukazał młodzieży w nowym „Bezpieczna www.naszaklasa.pl” i „Owce w Sieci”, świetle dr Marek Karwala, z kolei prof. Halina których celem jest popularyzacja wiedzy na temat Bursztyńska przedstawiła Juliusza Słowackiego bezpiecznego korzystania z nowych technologii. w wykładzie pt. „O Słowackim”. Licealiści mo- Uczestnicy zajęć, uczniowie szkół podstawowych gli również obejrzeć spektakl teatralny “Kocha- z terenu powiatu olkuskiego, mogli również wy- ne zwierzątka” wg listów Zbigniewa Herberta kazać się swoją wiedzą na temat bezpieczeństwa w wykonaniu aktorów z krakowskiej Państwo- w Internecie podczas Powiatowego Konkursu wej Wyższej Szkoły Teatralnej oraz wysłuchać Wiedzy „Bądź bezpieczny w Internecie”. wierszy w interpretacji znanych aktorów. Utwory Olkuska Biblioteka corocznie organizuje Juliusza Słowackiego czytał młodzieży Radosław Powiatowy Konkurs Biblioteczny TROPAMI Krzyżowski - aktor Teatru im. J. Słowackiego KULTUR. Celem konkursu jest przybliżenie w Krakowie, a poezję Czesława Miłosza Przemy- dzieciom i młodzieży problemów mniejszości sław Kania - aktor Teatru Zagłębia w Sosnowcu, narodowych. W ostatnich latach tematami kon- wykładowca wrocławskiej PWST. kursu były kultury: żydowska, ukraińska, rom- W 2010 oraz 2011 r. została zorganizowana ska, islamska, francuska oraz wielokulturowość Olkuska Akademia Dobrych Manier. Był to pro-

Ilcusiana • 6 • 2012 93 jekt skierowany do uczniów szkół podstawowych. organizowane są dla uczniów szkół podsta- Uczniowie najpierw uczestniczyli w warsztatach wowych, w formie prezentacji multimedialnej dotyczących dobrego wychowania, a potem mieli i warsztatów, następujące zajęcia: “Jak posługi- okazję wykazać się zdobytą wiedzą podczas Tur- wać się encyklopediami i słownikami?”, „Hi- nieju Dobrych Manier. Projekt cieszył się dużą storia pisma”, „Historia książki”, „Czasopisma popularnością i będzie kontynuowany w kolej- dla dzieci i młodzieży”, „Katalogi bibliotecznych latach. Warsztaty prowadzi Maria Bujas- ne”, „Zanim książka trafi w moje ręce, czyli -Łukaszewska, specjalistka od spraw dyplomacji o powstawaniu i budowie książki”, „Warsztat i savoir-vivre. informacyjny biblioteki”, „Zaprzyjaźnij się Niesłabnącą popularnością cieszą się „Zaba- z teatrem” oraz „Nie kupuj kota w worku, czyli wy z książką” - spotkania dla dzieci w wieku 4-7 wszystko co należy wiedzieć o reklamie”. lat, które są organizowane zarówno w Bibliotece • „Nie myśl o niebieskich migdałach, pomyśl Centralnej, jak i filiach Biblioteki. o… związkach frazeologicznych” to warszta- Od 2009 r. olkuska Biblioteka realizuje pro- ty, mające za zadanie wzbogacenie słownictwa jekt „Ferie w Bibliotece”, który skierowany jest do uczniów, kształcenie kultury języka w zakre- dzieci spędzających ferie w mieście, a w 2011 r. sie posługiwania się frazeologizmami oraz po raz pierwszy zrealizowany został projekt „Lato dostrzeżenie przydatności zdobytej wiedzy w Bibliotece”, który był propozycją dla dzieci w różnych sytuacjach spędzających w mieście wakacje. W ramach akcji • „Jak sporządzać bibliografię załącznikową?” zrealizowano m. in. Turniej gier komputerowych oraz „Katalog PiMBP w Olkuszu” - zajęcia dla oraz zajęcia „Z Biblioteką wędrujemy po świecie”, uczniów klas ponadgimnazjalnych z powiatu w trakcie których dzieci poznawały kulturę i zwy- olkuskiego. czaje różnych krajów i kontynentów. • Bliżej sztuki, literatury i filozofii - zajęcia dla Olkuska Biblioteka oferuje swoim czytelni- uczniów szkół ponadgimnazjalnych, wykorzy- kom bogatą ofertę edukacyjną. W latach 2007 stujące prezentacje multimedialne, przybliża- -2011 zrealizowano następujące projekty: jące informacje o poszczególnych epokach lite- • Spotkania z lekturą - zajęcia dla uczniów szkół rackich. Celem zajęć jest zapoznanie młodzieży podstawowych, mających na celu przybliżyć z charakterystycznymi i ważnymi dla poszcze- młodym czytelnikom najciekawsze lektury gólnych epok dziełami oraz zjawiskami lite- szkolne i zachęcić do ich czytania. Dotychczas rackimi, istotnymi tendencjami kulturowymi, tematem spotkań były: „W świecie baśni pana prawidłowościami procesu historycznoliterac- Andersena”, „W Stumilowym Lesie”, „W świe- kiego. Zajęcia stanowią uzupełnienie informa- cie baśni Charlesa Perraulta”, „W Akademii cji zdobytych przez uczniów na lekcjach języ- Pana Kleksa”, „Brzechwa dzieciom”, „Doktor ka polskiego i historii. Dolittle i jego zwierzęta”, „Niezwykła podróż • „Święta polskie” - zajęcia dla uczniów szkół lokomotywą Pana Tuwima”, „W świecie mi- podstawowych, w ramach których dzieci po- tów”, „Oto jest Kasia” oraz „W Bullerbyn”. znają tradycje i obrzędy związane ze świętami • W ramach Edukacji czytelniczej i medialnej Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy. Podczas

94 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

zajęć wykorzystywana jest prezentacja multi- nież zainspirowanie nimi młodych ludzi. medialna, z której uczniowie dowiadują się W ramach projektu promujemy również o najważniejszych zwyczajach i tradycjach książki wybrane przez Fundację ABC XXI związanych z Bożym Narodzeniem i Wielka- - piękne, mądre i ciekawe perły literatury nocą. dziecięcej, ukazujące właściwe wzorce postaw • „Święta w Unii Europejskiej” - zajęcia prze- i zachowań, napisane lub tłumaczone pięk- znaczone dla uczniów szkół podstawowych. ną polszczyzną i wydane w kolekcji „CAŁA Mają formę prezentacji multimedialnej, pod- POLSKA CZYTA DZIECIOM”. Aktualnie czas której uczniowie poznają najciekawsze w ramach projektu przybliżamy uczniom zwyczaje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej twórczość Hanny Januszewskiej, Astrid Lind- Nocy w wybranych krajach Unii Europejskiej, gren oraz Małgorzaty Musierowicz. a poprzez różne ciekawe zadania utrwalają • „Nic nad zdrowie, ani lepszego, ani droższe- zdobyte wiadomości i umiejętności, a także go…” - projekt przeznaczony dla uczniów uczą się szacunku dla odmienności kulturowej przedszkoli i klas od I do III ze szkół pod- innych narodów. stawowych. Głównym celem projektu jest • „Zaprzyjaźnij się z książką” - zajęcia dla nie tylko promowanie zdrowego stylu życia, uczniów przedszkoli. wzbogacanie wiedzy o zdrowiu i „odpowie- • „Pasowanie na czytelnika” - zajęcia dla uczniów dzialności” za zdrowie własne i innych, ale klas pierwszych szkół podstawowych. Uroczy- także zapoznanie dzieci z tekstami literackimi stość poprzedzona jest zajęciami, na których poruszającymi ten ważny problem. Warszta- uczniowie zwiedzają olkuską Bibliotekę, oglą- ty literackie łączą w sobie formę prezentacji dają prezentacje multimedialne o powstawa- multimedialnej i licznych zabaw związanych niu książki oraz o tym, czego książki nie lubią, z edukacją prozdrowotną. a także rysują ilustracje do swoich ulubionych • Czytamy dzieciom po angielsku - projekt książek. po raz pierwszy realizowany w 2011 r. przez • „W świecie baśni” - zajęcia, w ramach których PiMBP w Olkuszu oraz Centrum Helen Do- uczniowie przedszkoli biorą udział w zabawach, ron w Olkuszu, w ramach akcji Cała Polska w których muszą wykazać się znajomością ba- czyta dzieciom. Ma on na celu nie tylko projek i baśni. Dzieci m.in. odgadują tytuły wysłu- mowanie idei głośnego czytania dzieciom, ale chanych bajek, rozpoznają baśniowe rekwizy- przede wszystkim ma zachęcić najmłodszych ty, układają puzzle, pokazują za pomocą gestu do nauki języków obcych. Projekt przezna- i ruchu baśniowe postaci oraz rysują baśnio- czony jest dla dzieci w wieku od 4 do 12 wych bohaterów. lat. Dzieci od 4 do 7 lat w każdy pierwszy • Pisarze dzieciom - projekt, realizowany w ra- piątek miesiąca, brały udział w „Zabawach mach akcji “Cała Polska czyta dzieciom”, ma z książką… PO ANGIELSKU”. Z kolei na celu zwiększenie zainteresowania najmłod- uczniowie w wieku od 7 do 12 lat uczestniczy- szych czytelników utworami pisarzy znanych, li w zajęciach, na które umawiały się indywi- ale także często już zapomnianych, jak rów- dualnie zainteresowane klasy ze szkół podsta-

Ilcusiana • 6 • 2012 95 wowych. Od 2012 r., w ramach projektu, or- nych współzależności pomiędzy krajami rozwi- ganizowane są również “Spotkania z językiem niętymi a społeczeństwami krajów rozwijających angielskim” - zajęcia dla dzieci w wieku od się, istoty i źródła problemów współczesnego 7 do 9 lat (uczniowie klas I-III) oraz od 10 świata oraz potrzeby realizacji Milenijnych do 12 lat (uczniowie klas od IV-VI). Spotka- Celów Rozwoju, przejętych przez Organizację nia mają na celu nie tylko uzupełnienie wie- Narodów Zjednoczonych w 2000 r. W ramach dzy zdobytej na lekcjach języka angielskiego projektu zostały przeprowadzone warsztaty dla w szkole, ale również uwrażliwienie dzieci na młodzieży, szkolenia dla nauczycieli oraz wyda- język angielski, pogłębianie i rozwijanie zami- ne zostały dwie publikacje, zawierające materia- łowań i talentów językowych, a także przeko- ły edukacyjne. nanie najmłodszych, że nauka języka obcego Również w 2011 roku uczniowie okolicz- może być wielką przyjemnością. nych szkół podstawowych mogli uczestniczyć W 2011 r. olkuska Biblioteka zorganizo- w warsztatach czerpania papieru oraz warszta- wała konferencję edukacyjną „Jak wychować tach drukarskich. Uczestnicy warsztatów czerpa- mądrego człowieka?”. Konferencja zorganizo- nia papieru wytwarzali papierową masę z kadzi wana została wspólnie z Fundacją ABCXXI i poznawali tajniki barwienia papieru starą, liczą- „Cała Polska czyta dzieciom”. Jej celem było cą ponad 2000 lat techniką japońską. Ucznio- przedstawienie problemów związanych z wywie mieli również możliwość odciskania pieczęci chowaniem młodego pokolenia oraz zapro- lakowych na dokumentach, a także pierwszy raz szenie lokalnej społeczności do dyskusji na ten w życiu pisania gęsim piórem. Każdy uczestnik temat. Konferencja miała także na celu prze- warsztatów otrzymał własnoręcznie czerpany kazanie rodzicom, wychowawcom, nauczy- papier, odbitą pieczęć lakową, barwioną tech- cielom oraz innym dorosłym, którzy pracują niką japońską kartkę papieru oraz samodzielnie z dziećmi i na ich rzecz, wiedzy i umiejętności wykaligrafowany gęsim piórem tekst. Zajęcia w zakresie sprawdzonych, pokojowych metod miały na celu przybliżenie historii papiernictwa i strategii wychowawczych. Na konferencji swo- w powiązaniu z zabawą tak, aby w obecnej dobie je wykłady wygłosiły: prezes Fundacji ABCXXI Internetu uświadomić dzieciom, jak ważną rolę Irena Koźmińska oraz członek Zarządu Elżbieta wciąż odgrywa papier. Natomiast na warszta- Olszewska. tach drukarskich uczestnicy samodzielnie przy- W 2011 roku Powiatowa i Miejska Biblioteka gotowywali skład czcionek, drukowali na dużej Publiczna w Olkuszu była także partnerem me- prasie drukarskiej certyfikat młodego czeladni- rytorycznym w projekcie „Globalnie - Odpowie- ka, na którym odbijali pieczęć lakową, a metodą dzialnie”. Projekt był realizowany przez Funda- kalkomanii wykonywali ilustracje do książki. cję Kultury Chrześcijańskiej ZNAK. Ogólnym W 2011 r., z okazji Dnia Kobiet, przygoto- celem projektu było podniesienie świadomości wano spotkanie dla kobiet pod hasłem „Damą i poszerzenie wiedzy społeczeństwa polskiego, być”. Uczestniczki spotkania miały okazję nabyć a zwłaszcza dzieci, młodzieży i nauczycieli na umiejętność poprawnego zachowania się w sytu- temat problemów rozwoju na świecie, global- acjach życia codziennego, dowiedzieć się, jakie

96 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012 zabiegi kosmetyczne w jakich porach roku są dla cjonowanie osób niewidzących w środowisku. nich wskazane oraz jak właściwie dobrać bieliznę. • Zajęcia edukacyjne dla dzieci: „Elektroniczne Z kolei w 2012 r. z okazji Dnia Kobiet zostały zor- formy książki”, „Olkusz w Internecie”. ganizowane warsztaty tworzenia biżuterii. Do- • Spotkania promujące książki: Nocne z Anioła- datkową atrakcją były konsultacje kosmetyczne, mi rozmowy Ireny Włodarczyk oraz Trzy serca udzielane przez konsultantkę z Biura Regional- Ireny Włodarczyk, Janusza Czerniaka i Mariu- nego Oriflame w Olkuszu, która podpowiadała, sza Majty. jak dobrać odpowiedni makijaż na różne okazje. Spotkanie miało również wymiar ekologiczny i edukacyjny, gdyż do wyrobu biżuterii wykorzystywano nie tylko nowe materiały, ale rów- nież te odzyskane ze zdekompletowanych korali i kolczyków.

Inne ciekawe propozycje, przygotowane przez olkuska Bibliotekę w ostatnich latach, to: • „Rymowanki pewnej Hanki” - Spotkanie po- etyckie poświęcone twórczości jednej ze stu- dentek olkuskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. • Ogólnopolski Konkurs „Z koziołkiem Matoł- kiem przez świat”, ogłoszony dla trzech grup wiekowych: „Moja ulubiona przygoda Kozioł- Spotkanie z Elżbietą Dzikowską. ka Matołka” - konkurs plastyczny dla dzieci od 4 do 6 lat , „Koziołek Matołek wędruje po kra- PiMBP w Olkuszu zorganizowała dla swoich jach Unii Europejskiej” - konkurs plastyczny czytelników szereg spotkań autorskich. W ciągu dla dzieci od 7 do 10 lat , „Gdybym podróżo- ostatnich lat olkuska biblioteka gościła: Łuka- wał z Koziołkiem Matołkiem, to…” - konkurs sza Jarosza, Andrzeja Stasiuka, Krzysztofa Petka, literacki dla dzieci od 11 do 13 lat. Grzegorza Kasdepke, Andrzeja Żaka, Wandę Pin- • Spotkanie młodzieży polsko-niemieckiej, po- dlową, Zofię Zalewską, Ewę Stadtmuller, Łukasza święcone tematowi wolontariatu w Europie, Zabdyra, Izabelę Sowę, Zbigniewa Strasia, Aldo zatytułowane „Miasta Partnerskie - wolonta- Vargasa Tetmajera, Agnieszkę Podolecką, o. Le- riat europejski”. ona Knabita, Joannę Olech, Wiesława Drabika, • „Punkcikami Braille’a układam świat” - zaję- Marcina Pałasza, Elizę Piotrowską, Izabellę Kle- cia poświęcone pismu brajlowskiemu, prze- bańską, Annę Onichimowską, Elżbietę Dzikow- prowadzone w formie warsztatowej z użyciem ską, Jarosława Kreta, Łukasza Dębskiego, Woj- maszyny do pisania alfabetem Braille’a oraz ciecha Kuczoka, Ewę Chotomską oraz Jerzego z wykorzystaniem filmu prezentującego funk- Bralczyka.

Ilcusiana • 6 • 2012 97 Grzegorz Ludwiczak, Janusz Czerniak oraz Marta Kostyk. W 2012 r. z kolei olkuska Biblioteka przystąpi- ła do ogólnopolskiego projektu Dyskusyjny Klub Książki, skierowanego do osób dorosłych. Na co- miesięcznych spotkaniach klubowicze dyskutują o wybranej książce, którą przeczytali wcześniej oraz wspólnie tworzą recenzje omawianej pozycji. Zwiększenie powierzchni wystawienniczej w holu Biblioteki oraz zakup nowych stelaży wystawowych umożliwiły olkuskiej Bibliotece prezentację większej ilości ekspozycji. Wysta- wy prezentowane w Bibliotece są wypożyczane z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krako- wie, Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, Spotkanie z Wojciechem Kuczokiem. od osób prywatnych oraz przygotowywane przez W ramach regionalnego Dyskusyjnego Klu- pracowników. W latach 2007-2011 w PiMBP bu Książki ze swoimi czytelnikami spotkali się: w Olkuszu można było obejrzeć następujące wy- Olgerd Dziechciarz, Irena Włodarczyk, Anna stawy: „Poezja pędzla i pióra” - obrazy Anny Pią- Piątek, Jacek Majcherkiewicz, Barbara Litarska tek, pokaz prac plastycznych Kazimiery Zbieg, Mariusz Majta, Natalia Wlodarczyk, Irena Wło- „Armenia” - prace studentów Uniwersytetu Ja- darczyk, Barbara Sudoł, Antoni Michniewski, giellońskiego, „Śladami Ani z Zielonego Wzgó- rza” Zofii Zalewskiej, „Indie, Nepal”, „Przyroda”, „Transylwańskie drogi, Bukowińskie ścieżki” Natali Figiel, „Parki narodowe USA” Zofii Za- lewskiej, „Kresowe zamki Rzeczpospolitej” Anny i Henryka Szaleńców, „Normandia - śladami C. Moneta” Zofii Zalewskiej, „Nowa Zelandia 2005-2006” i „Afryka Południowa” Włodzimie- rza Musiała, „Rosja. Petersburg” - prace studen- tów Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Basen Morza Śródziemnego”, „Turecka mozaika”, „Targany wichrem jestem Karpat syn”, „Egipt” Marka La- ska, „Nowy Jork 11 września” Zofii Zalewskiej, „Chrześcijańska Etiopia”, „Kalifornia” Zofii Za- lewskiej, „W stulecie urodzin... Paweł Jasienica”, „W drodze na Rysy” Jarosława Cieślika, „400 Spotkanie z o. Leonem Knabitem. lat Polonii w Ameryce Północnej”, „Tulipany”

98 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

Elżbiety Walas, „Tunezja” Anny i Henryka Sza- wielokrotnie nagradzana i wyróżniana przez Fun- leńców, „Afryka Południowa” Włodzimierza dację ABCXXI w konkursie na najlepiej przepro- Musiała , „Maciej Słomczyński”, „Dzieci Afryki” wadzoną kampanię społeczną „Cała Polska Czyta Elżbiety Wiejaczki, Wystawę limanowskiego Art dzieciom”. Biblioteka otrzymała wyróżnienie za Klubu, „Być w Stanie” Elżbiety Żak, „Od Przy- rok szkolny 2007/2008, wyróżnienie specjalne za rok szkolny 2008/2009, medal za rok 2009/2010 i wyróżnienie za rok szkolny 2010/2011.

Obsługa specjalnych grup użytkowników

Olkuska Biblioteka stara się również pozyski- wać nowe grupy czytelników. Wychodząc naprzeciw potrzebom osób niepełnosprawnych, wejście Biblioteki zostało dostosowane dla wózków, wybudowano również dźwig osobowy, umożliwia-

Wystawa. jący czytelnikom mającym problemy z poruszaniem się dostęp do pomieszczeń Biblioteki. lądka Dobrej Nadziei do Wodospadu Wiktorii”, Biblioteka posiada również ofertę dla specjal- „Śniatyń – archeologia pamięci”, „Niszczejące nych grup użytkowników, tj. seniorów i osób nie- dziedzictwo. Ormianie we wschodniej Turcji” pełnosprawnych. Dominika Jarząbka i Mariusza Karpińskiego, W 2007 r. Biblioteka rozpoczęła organizo- „Tryptyki Toskańskie” Aleksandry Szymanowicz, wanie kursów obsługi komputera i korzystania „Lofoty”, „Juliusz Słowacki”, „Notatki Australij- z Internetu dla seniorów. Od 2008 roku kursy te skie” Piotra Witosławskiego, „Magiczne drzewa” organizowane są we współpracy z Olkuskim Uni- (wystawa pokonkursowa), „Południe Francji” wersytetem Trzeciego Wieku. Kursy dla seniorów Zofii Zalewskiej, „Immigration and Ethnicity”, organizuje zarówno Biblioteka Centralna jak „Alaska - piękno dzikiej natury” Sebastiana Bie- i filie. W 2011 roku dodatkowo po raz pierwszy laka, „Ukraina” Marka Laska, „Dalekie podróże”, zorganizowano Festiwal Prezentacji Multime- „Malarz wdzięku - w 500 rocznicę śmierci Sandro dialnych 55+. Celem festiwalu była integracja Boticellego”, „Wyprawa do źródeł Nilu” Magda- społeczności olkuskich seniorów, popularyzacja leny Ziai, „Manhattan” Zofii Zalewskiej, „Tatry” wiedzy na temat programu Power Point, a także Andrzeja Korbiela, „Dni Papieskie”, „Zapiski przełamanie barier związanych z wystąpieniami afrykańskie” Piotra Witosławskiego, „Japonia” publicznym. Piotra Witosławskiego, „Dzikie Bieszczady” Da- Dla osób mających problem z poruszaniem się miana Olawskiego, „Polacy na Syberii”, „Wielki Biblioteka oferuje usługę „Książka na telefon”, głód na Ukrainie”, „Poczta podziemna. Solidar- obejmującą dostarczanie do domów zamówio- ność w filatelistyce”. nych telefonicznie zbiorów Bbiblioteki Za swoją działalność olkuska Biblioteka była Dla osób niedowidzących i niewidomych gro-

Ilcusiana • 6 • 2012 99 madzi się i udostępnia książki z dużą czcionką, finał konkursu „Album Ziemi Olkuskiej”. Pod- książki mówione, audiobooki i e-booki. W 2012 r. czas promocji czwartego numeru zorganizowano przystąpiono do modernizacji strony interneto- spotkanie z autorami artykułów, podczas które- wej, przystosowując ją do potrzeb osób słąbow- go rozmawiano o muzyce bigbitowej w Olkuszu, dzących. historii Gorenic, przeszłości i przyszłości górnic- twa na terenie ziemi olkuskiej oraz o sprawach Działalność wydawnicza dotyczących regionu. Z kolei podczas promocji piątego numeru czasopisma „Ilcusiana” prof. dr Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna hab. Anna Glimos-Nadgórska wygłosiła wykład w Olkuszu prowadzi działalność wydawniczą. na temat specyfiki śląskiego regionalizmu oraz W 2008 roku wydany został film: „Kandel’s potrzeb pielęgnowania i rozwijania dziedzictwa Hora. Pamięci olkuskich Żydów”, który jest kulturowego w regionie. Podczas spotkania roz- niemą opowieścią o zagładzie ponad 3 tysięcy strzygnięto również konkurs na scenariusz etiudy Żydów z Olkusza, ofiar hitlerowskiego terroru. teatralnej i filmu dokumentalnego „Historia na Historie nazistowskich zbrodni ilustrują zdjęcia scenie”. z archiwum Muzeum KL Auschwitz - Birkenau, Muzeum regionalnego PTTK w Olkuszu oraz ze Działalność informacyjno-bibliograficzna zbiorów prywatnych. Muzyczne tło filmu stanowi utwór pt.: „Hora” Harry’ego Kandela. Biblioteka olkuska opracowuje i udostępnia W 2009 r. został wydany został tomik wierszy komputerowo bazy: Bibliografia Powiatu Olku- Ireny Włodarczyk „Babcia Renia czyta dzieciom”, skiego oraz Olkuski Klub Literacki. Na bieżąco ilustrowany rysunkami uczniów szkół i przed- dokonuje się wyboru i selekcji materiałów do szkoli z powiatu olkuskiego. baz danych. Opisy poszczególnych dokumentów Również w 2009 r. olkuska Biblioteka rozpo- (wydawnictw zwartych, fragmentów książek, wy- częła wydawanie czasopisma “Ilcusiana”. Głów- dawnictw ciągłych, artykułów z czasopism, doku- nym celem wydawnictwa jest prezentowanie mentów dźwiękowych, dokumentów elektronicz- artykułów popularnonaukowych, sięgających do nych, filmów, map, dokumentów życia społecz- źródeł historycznych i poświęconych tematyce nego) są wykonywane z autopsji i umieszczane historyczno-kulturalnej regionu olkuskiego. „Il- w bazie danych. cusiana” ukazują się dwa razy w roku. Podczas Od 2009 r. wykonywana jest digitalizacja zbio- promocji nowych numerów czasopisma „Ilcusia- rów regionalnych. Zdigitalizowane i opracowane na” organizowane są spotkania z autorami artyku- materiały przekazywane są i udostępniane w Ma- łów, a przedmiotem dyskusji są tematy poruszane łopolskiej Bibliotece Cyfrowej. Dzięki utworzo- w bieżącym numerze. W 2010 r. promocja dru- nym powiązaniom między publikowanym doku- giego numeru półrocznika przebiegała pod ha- mentem a jego opisem w bazie bibliograficznej, słem „Lokalnie o historii”, natomiast przy okazji czytelnik ma możliwość przeglądania w bazie wydania trzeciego numeru został zaprezentowany regionalnej dokumentu w wersji cyfrowej. film „Skarby Srebrnego Miasta” oraz odbył się Biblioteka umożliwia czytelnikom uzyskanie

100 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012 informacji regionalnej. Pracownicy przygotowują wśród użytkowników Biblioteki. spisy bibliograficzne w oparciu o zbiory zgro- W 2011 r. PiMBP w Olkuszu (jako Biblioteka madzone przez Bibliotekę i własne bazy danych. Wiodąca) przystąpiła wraz z trzema bibliotekami PiMBP w Olkuszu organizuje również dla czytel- z terenu powiatu (Gminną Biblioteką Publicz- ników szkolenia indywidualne z obsługi i wyszu- ną w Bolesławiu, Miejską Biblioteką Publiczną kiwania informacji w elektronicznej bazie danych w Bukownie oraz Miejską Biblioteką Publiczną Bibliografia Powiatu Olkuskiego. w Wolbromiu - jako Biblioteki Partnerskie) do Olkuska Biblioteka w ramach swojej działal- Programu Rozwoju Bibliotek. Program ten reali- ności gromadzi materiały regionalne: miesięczni- zowany jest przez Polsko-Amerykańską Fundację ki z gmin powiatu olkuskiego, czasopisma wyda- Wolności oraz Fundację Rozwoju Społeczeństwa wane przez poszczególne parafie, gazetki szkolne, Informacyjnego. W ramach programu olkuska ulotki i broszury o tematyce regionalnej, pamiąt- Biblioteka otrzymała sprzęt komputerowy i opro- kowe medale, odznaczenia, monety itp. gramowanie, natomiast pracownicy bibliotek do- skonalili swoje umiejętności uczestnicząc w cyklu Pozyskiwanie dodatkowych środków szkoleń organizowanych w ramach projektu. Również w 2011 r. PiMBP w Olkuszu otrzy- Olkuska Biblioteka skutecznie pozyskuje do- mała sprzęt komputerowy i sieć internetową datkowe środki na działalność bieżącą. z projektu „Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfro- Od 2007 r. PiMBP corocznie otrzymywała wemu mieszkańców Gminy Olkusz” dotację celową z Programu Biblioteki Narodowej Corocznie zbiory Biblioteki (Centrali i filii) są (wcześniej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa dodatkowo wzbogacane przez dary książkowe od Narodowego) na zakup nowości wydawniczych. czytelników. W latach 2009-2011 olkuska Biblioteka otrzy- mała darowizny od wydawnictwa ZNAK: książ- Współpraca ze środowiskiem ki z przeznaczeniem na nagrody dla uczestników konkursów organizowanych przez Bibliotekę. Olkuska Biblioteka realizując swoje zadania W 2009 r. Filia w Żuradzie otrzymała wyposa- współpracuje z szeregiem instytucji, stowarzyszeń żenie z Europejskiego Funduszu Społecznego i organizacji, nawiązując ciągle nowe partnerstwa. - powstało w ten sposób Centrum Kształcenia Współpraca podejmowana jest na różnych polach na Odległość - Wioska Internetowa. Filia aktu- i obejmuje zarówno jednostki edukacyjne na te- alnie posiada 10 stanowisk komputerowych, na renie powiatu, Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu, których czytelnicy mogą korzystać z platformy Starostwo Powiatowe w Olkuszu, Wojewódzką e-learningowej oraz bezpłatnego dostępu do In- Bibliotekę Publiczną w Krakowie, Miejski Ośro- ternetu. Od 2009 r. olkuska Biblioteka otrzymu- dek Kultury w Olkuszu, Fundację ABCXXI, je również corocznie dotację w ramach programu Fundację Kidprotect, Regionalny Punkt Infor- Akademia Orange dla bibliotek na edukację oraz macji Eurodesk w Krakowie, Fundację Kultury popularyzację wykorzystania Internetu oraz pro- Chrześcijańskiej ZNAK, Koło Polskiego związku wadzenie projektów o charakterze edukacyjnym Niewidomych w Olkuszu, Stowarzyszenie Zamek

Ilcusiana • 6 • 2012 101 Rabsztyn, Oddział PTTK w Olkuszu, Wydaw- wego, wyremontowanego przez Bibliotekę lokalu nictwo ZNAK , Centrum Helen Doron w Olku- w budynku szkoły podstawowej. szu, Komendę Powiatową Policji w Olkuszu, jak W 2010 r. Gmina Olkusz przeprowadziła i osoby prywatne. w ramach Małopolskiego Regionalnego Progra- mu Operacyjnego termomodernizację budynku Przeprowadzone remonty i doposażenie Biblioteki. Wykonano częściowy remont insta- lokali bibliotecznych lacji centralnego ogrzewania oraz przystosowano wejście główne dla potrzeb osób niepełnospraw- W latach 2007-2011 kontynuowano remonty nych poprzez zamontowanie dźwigu osobowego. oraz doposażenie bibliotek. Zaadoptowano powierzchnię korytarza, powięk- W 2007 r. w części pomieszczeń Biblioteki szając powierzchnię holu wejściowego z przezna- Centralnej wymienione zostało oświetlenie, drzwi czeniem na działalność wystawienniczą. oraz wymieniono na bezpieczne przeszklone ścia- W 2011 roku wymieniona została balustra- ny w Wypożyczalni i Czytelni dla dorosłych. Po- da schodów na klatce schodowej. Wymieniono większone i doposażone zostało pomieszczenie meble oraz zmieniono aranżację w Wypożyczal- Mediateki, zainstalowano również klimatyzację. ni dla dzieci. Również wszystkie pomieszczenia Do Wypożyczalni dla dorosłych zakupiono nowe biurowe zostały wyposażone w nowe meble. regały. W lokalach dwóch filii przeprowadzono Poza tym Centrala została doposażona w dru- remonty: w Filli nr 3 w Olkuszu oraz w Wite- karki, aparat fotograficzny, projektor oraz laptop radowie. z najnowszym oprogramowaniem, natomiast fi- W 2008 r. została wymieniona kostka przed lie otrzymały sprzęt komputerowy z oprogramo- budynkiem Biblioteki Centralnej. Do Filii w Bra- waniem, drukarki i aparaty fotograficzne. Sprzęt ciejówce zakupiono nowe regały, natomiast Filia został przekazany z Programu Rozwoju Bibliotek, w Zedermanie została przeniesiona do nowego zaś sprzęt komputerowy do Mediateki z projek- lokalu w szkole. Filia w Żuradzie otrzymała do- tu realizowanego przez Gminę Olkusz „Przeciw- datkowe pomieszczenie z przeznaczeniem na pra- działanie wykluczeniu cyfrowemu mieszkańców cownię internetową, w którym przeprowadzono Gminy Olkusz”. remont. W 2009 r. został przeprowadzony remont pod- Działalność instrukcyjno-metodyczna łóg w Centrali, polegający na wymianie płytek PCV na płytki gresowe, w holach i Wypożyczalni Olkuska Biblioteka sprawuje nadzór meryto- dla dzieci. Przeprowadzono remont w lokalu Filii ryczny nad prawidłowym realizowaniem zadań w Kosmolowie, do którego zakupiono także nowe statutowych przez biblioteki publiczne na terenie regały. Również w 2009 r. został przeprowadzony powiatu olkuskiego. Zadanie to jest realizowane gruntowny remont w Filii nr 2 polegający na za- przez wyjazdy służbowe do bibliotek, konsultacje instalowaniu centralnego ogrzewania, remoncie telefoniczne oraz spotkania szkoleniowe. toalety, wymianie podłogi oraz odnowieniu ścian. Podczas wyjazdów służbowych udzielano prak- Filia w Gorenicach została przeniesiona do no- tycznej pomocy bibliotekom w przeprowadzaniu

102 Monografia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olkuszu 2007 - 2012

kontroli i selekcji księgozbioru. Udzielano rów- nież porad i konsultacji dotyczących m. in. komputeryzacji, przeprowadzania skontrum, układu księgozbioru, wizualizacji pomieszczeń. W filiach PiMBP pomoc dotyczyła inwentaryzacji zbiorów, wizualizacji filii, selekcji zbiorów, zmiany układu księgozbioru po przeprowadzonych remontach i przeniesieniu filii do nowych lokali. Udzielano także konsultacji telefonicznych w sprawie m. in. sprawozdawczości rocznej do GUS, dotacji celowej z Biblioteki Narodowej na zakup nowo- „Nocne czytanie” - warsztaty z policjantami z KPP w Olkuszu. ści wydawniczych, dokumentacji podstawowej w działalności bibliotek (instrukcji kancelaryj- nej, regulaminów, kontroli obiegu dokumentów, wypożyczeń międzybibliotecznych, organizacji wystaw i spotkań autorskich), wyboru sprzętu komputerowego, materiałów biurowych i wypo- sażenia, a także przygotowania imprez bibliotecznych.

„Nocne czytanie” - warsztaty z Krzysztofem Petkiem.

Turniej komputerowy. „Nocne czytanie” - warsztaty z Krzysztofem Petkiem.

Ilcusiana • 6 • 2012 103 Pracownicy PiMBP w Olkuszu Gołębiowska Amelia (1955 - brak danych) Górski Stanislaw (1984 - 1992) Bagiński Mariusz (1997 - 2005) Graboś Irena (2004) Banasik Piotr (1976) Gruszecka Bożena (1980 - 1987) Banyś Karolina (2011 - 2012) Grzanka Agnieszka (z d. Kamińska) (1998 -) Bączala Anna (2008 - ) Grzanka Maria (1981 - 2005) Białaś Barbara (1987 - 1993) Grzebinoga Teresa (1975 - 2006) Białaś Cecylia (1977) Guzy Aleksandra (2006 - ) Bigaj Maria (1957 - brak danych) Hagno Zofia (1959 - brak danych) Błyskuń Krzysztof (2006 - 2007) Hajduła Maria (1956 - brak danych) Borecka Beata (1983 - 1987) Hubczenko Anna (1996) Bryzik Agnieszka (1997 - ) Jarno Grażyna (1978 - 1997) Chłosta Edwarda (1976 - ) Jaros Wieslawa (1958 - brak danych) Chłosta Jolanta (2003 - 2005) Jastrząb Leokadia (1978 - 1979) Chomicka Zofia (1958 - 1961) Jurczyk Renata (2005 - ) Chwast Janina (brak danych) Jurczyk Stanisława (2004 - ) Cień Danuta (1971 - 2006) Kaczor Maria (1976 - ) Cieślik Jarosław (2009) Kaczor Zbigniew (2004, 2005) Czaja Helena (1988 - 2009) Kajda Alicja (1982-2005) Czarnota Aleksandra (1996) Kajda Anna (2005 - ) Czerniak Karolina (1957 - brak danych) Kalembka Aneta (z d. Piątek) (2000 - 2003) Deręgowska Anna (1982 - brak danych) Karoń Ewa (1978 - 1979) Dulbińska Irena (1956 - 1958) Karoń Krystyna (1986 - 2006) Dziarkowska Janina (1959 - 1960) Kasprzyk Krystyna (1978-brak danych) Dziąbek Beata (2007 - ) Kluczewska Jolanta ( z d. Gajda) (1988 - ) Dzióbek Beata (1988 - 2001) Kocjan Barbara (2005) Fatyga Urszula (1997 - 1998) Kocjan Józefa (1976 - brak danych) Frej Beata (2005 - 2011) Kocyba Czesława (1960 - brak danych) Furman Beata (2001 - 2008) Korybalski Zdzisław (2002 - 2003) Gajda Genowefa (1953 - brak danych) Kowina Zygmunt (brak danych) Gałąź Ignacy (1987 - 1992) Kownacka Agata (1996 - ) Gałka Maria (1976 - brak danych) Kozieł Władysław (1959) Gamrat Henryka (1976 - 1978) Kraińska Iwona (2011 - ) Garula Teresa ( 1965 - 1976) Kraiński Adam (2003 - ) Gądek Stefania ( z d. Lipianka) (1951 - 1980) Krawczyk Barbara (1984 - 1989) Glanowska Małgorzata (1973 - 1976) Krawczyk Teresa (1995 - 1999) Glanowski Lesław ( 1956 - brak danych) Król Jerzy (1993 - 1998) Głowacki Jerzy (2000 - 2002) Kucypera Władysław (1956 - brak danych)

104 Kulawik Elżbieta (1969 - 1976) Pielka Elżbieta (1975 - 1976) Kulawik Lucyna (1984 - 1987) Pieniążek Ewa (1982 - brak danych) Kulman Katarzyna (2005 - ) Pietrzyk Stanisława (1965 - 1967) Kundera Arleta (2005 - 2006) Pojda Małgorzata (1987 - 1991) Lasek Barbara (1981 - ) Pol Wanda (2004 - ) Lasek Jakub (2005, 2006) Radwańska Katarzyna (1999 - ) Lewandowska Agnieszka (2011 - 2012) Radwański Mateusz (2003) Lorek Kamila (1978 - 1979) Rogoż Halina (1990 - 2011) Łaskawiec Paulina (2006, 2007 - 2009) Ryszka Agnieszka (z d. Matura) (2007 - ) Łowicka Monika (1980) Ryza Joanna (z d. Domagała) (1959 - 1999) Łydka Anna (2009 - ) Sambor Gabriela (1959 - 1962) Łydka Maria (z d. Głąb) (1975 - ) Skubis Marianna (z d. Kasprzyk) (1969- 2005) Madej Janina (1969 - 1973) Sołtys Edyta (2008 - 2009, 2010 - 2012) Magiera Maria (1986 - 1987) Stach Stanisława (1981 - 2004) Majcherek Anna (2005) Stąpel Aleksandra (2005 - 2007) Majcherkiewicz Wanda (1958-brak danych) Staśko Irena (1976 - 1982) Makowiecka Magdalena (2008 - 2011) Stein Anna (1959) Matonóg Elżbieta (z d. Andrysek) ( 2006 - ) Stepień Teresa (1976 - 1978) Marchajski Tadeusz (1997) Stolarczyk Anna (1992 - 1997) Mączka Monika (2006 - ) Stolarska Anna (1996 - nadal) Mitka Anna (1958 - 1962) Suchodolska Teresa (z d. Swędzioł) (1979 - ) Molęda Stanisława (z d. Jachim) (1959 - 2004) Szałańska Stanisława (1959 - 1999) Mostek Elżbieta (1983 - 1984) Szandor Beata (z d. Kowal) (1997 - ) Myszka Katarzyna (1999 - ) Szandor Dariusz (2005) Nabagło Alfreda (1973 - brak danych) Szmigielska Danuta (1957 - 1958) Nawrot Zdzisław (1959) Szymczyk Cecylia (1982 - 1987) Niemiec Wiesława (2000 - 2005) Tabor Leokadia (1983 - 1988) Niewiara Alicja (1953 - 1958) Tomsia Krystyna (1983 - 1991) Olczyk Magdalena (1986 - 1989) Trzaska Halina (1964 - brak danych) Pacia Janina (1976 - 1985) Wadas Katarzyna (2002 - ) Palka Gabriela (1959 - 1962) Wąs Anna (1959 - 2001) Papież Irena (1974 - brak danych) Wąs Fanciszek (1986 - 1991, 2001) Parafiańska Mieczysława (1974 - 1975) Wieczorek Krystyna (1980 - 2004) Perek Mieczysława (1932 - 1983) Witkowska Grażyna (1985 - 1986) Piasna Joanna (z d.Mrówka) (1997 - ) Włodarczyk-Lau Olga (2005 - ) Piątek Anna (1983) Wójcicka Jolanta (1971 - 1980) Piątek Barbara (1975 - 1984) Wójcikowska Agnieszka (2007 - ) Piątek wanda (1959 - brak danych) Wójcikowski Paweł (2007 - )

Ilcusiana • 6 • 2012 105 Zając Aleksandra (1956 - brak danych) Zub Barbara (1980 - 1982) Zajączkowski Józef (1982 - 1991) Żak Bolesław (1992) Zajączkowski Krzysztof (1987 - 1993) Żak Maria (1979 - 2004) Zajega Mirella (2010 - 2011) Żak Stefan (1962 - 1973, 1976 - 1979) Zięba Jolanta (2004 - ) Żesławska Łucja (2011)

prenumero- zakup książek kwota wydana na lata księgozbiór czytelnicy wypożyczenia wane czaso- (vol) zakup pisma

1946 300 34 1947 480 124 6.320 1948 1.164 (1.200) 191 (247) 13.171 218.004 16 1949 1950 1951 1952 6.004 1.752 44.311 1953 6.214 1.269 20.129 1954 6.834 1.503 40.834 1955 27.629 1.457 46.166 1956 27.137 1.435 46.760 936 41.508,90 1957 22.912 1.326 44.613 1.244 135.960,00 1958 24.439 1.533 34.804 1.626 1959 23.565 1.478 33.503 1.230 27.320,00 1960 24.612 1.887 35.541 1.340 28.130,00 1961 23.807 1.829 34.011 986 16.542,00 1962 23.033 1.851 34.142 726 16.870,00 1963 23.066 1.925 39.855 691 13.591,00 1964 22.733 2.007 39.885 ok. 488 12.601,00 22 1965 23.133 2.032 39.966 ok. 1.026 23.650,00 1966 24.483 2.131 47.432 1.276 31.452,50 1967 25.124 2.218 48.320 971 34.863,00 49 1968 26.098 2.344 52.551 1.542 43.669,00 49 1969 26.224 2.550 49.034 1.269 40.899,00 49 1970 26.356 2.453 38.918 2.241 54.335,00 49 1971 25.485 2.630 41.888 1.146 32.184,00 82 1972 25.968 2.773 47.082 27.598,00 82 1973 26.800 2.775 45.700 799 25.703,00 82 1974 26.723 2.840 48.445 733 25.126,00

106 1975 34.105 3.395 52.799 1.899 94.483,00 1976 60.760 6.209 92.756 5.193 169.962,00 1977 66.942 7.222 106.485 6.481 236.730,00 1978 72.888 7.352 118.596 5.771 214.883,50 1979 79.689 7.560 118.805 7.066 261.595,00 1980 85.135 7.313 115.147 6.171 248.106,00 86 1981 90.425 6.896 104.597 5.671 268.744,00 158 1982 94.545 6.625 88.981 4.655 88.981,00 1983 100.802 7.196 140.769 7.182 875.036,00 1984 108.174 8.099 169.393 7.920 1 089.315,00 1985 114.291 7.902 158.037 6.863 1 253.191,00 1986 121.331 8.506 169.303 7.510 1 564.191,00 1987 127.073 8.828 161.960 6.329 2 048.000,00 1988 136.595 8.867 152.538 10.504 4 586.000,00 162 1989 144.415 8.900 162.978 8.909 8 561.000,00 172 1990 145.788 9.210 176.848 3.382 35 412.000,00 50 1991 156.155 9.187 162.170 10.395 198 224.615,00 35 1992 165.929 9.459 210.928 10.845 268 255.200,00 1993 176.562 9.689 234.562 11.836 472 289.900,00 1994 180.416 10.282 268.852 4.682 329 810.000,00 1995 205.322 10.944 280.779 5.845 45.710,00 1996 211.469 11.933 290.206 8.077 79.671,00 1997 215.780 11.996 291.356 5.401 57.145,00 86 1998 218.993 12.226 270.556 6.511 62.033,00 86 1999 222.060 12.195 299.571 4.614 81.111,00 89 2000 222.807 12.681 305.806 4.373 81.094,00 91 2001 224.757 12.765 307.293 3.541 66.396,00 113 2002 227.798 13.097 309.779 1.173 25.106,00 21 2003 228.403 13.179 313.183 1.691 42.999,00 30 2004 224.424 12.668 300.419 983 28,548,00 25 2005 221.684 11.685 252.904 3.215 65.142,00 21 2006 223.922 12.224 231.438 5.273 99.494,00 64 2007 217.863 12.098 207.188 4.355 94.859,00 58 2008 206.907 13.897 237.995 5.359 105.059,00 50 2009 193.095 15.957 273.714 4.410 83.860,00 48 2010 187.133 17.514 286.945 4.427 84.899,00 36 2011 181.243 17.377/10.688 280.547 6.014 119.330,00 26 Dane statystyczne Biblioteki Publicznej w Olkuszu wraz z filiami za lata 1946 - 2011

Ilcusiana • 6 • 2012 107 108 Dariusz Rozmus, Jerzy Roś

Sprawozdanie z badań archeologicznych podczas remontu kamienicy przy ul. Floriańskiej 2 w Olkuszu

Ilcusiana • 6 • 2012 109 Dariusz Rozmus, Jerzy Roś

Dariusz Rozmus, Jerzy Roś

Sprawozdanie z badań archeologicznych podczas remontu kamienicy przy ul. Floriańskiej 2 w Olkuszu

W terminie od maja 2001 do lutego 2002 r. poziomów posadzki wewnątrz budynku. W ob- przeprowadzono badania wyprzedzające - ratow- rębie budynku w partii parteru znajdowało się nicze w kamienicy na ul Floriańskiej 2 usy- pięć pomieszczeń oraz klatka schodowa. Dwa tuowanej przy wlocie ulicy do rynku głównego pomieszczenia usytuowane od strony zachodniej przy ul Floriańskiej posiadały piwnice wykonane najprawdopodobniej w XVII w. Wykluczało to oczywiście prowadzenie jakichkolwiek badań archeologicznych. Pomieszczenie o numeracji II, III, IV umieszczone w jednym ciągu we wschodniej części budynku nie zostały nigdy podpiwniczone. Dzięki temu na przestrzeni ok. 19 m w układzie północ - południe, z przerwą na klatkę schodową, zachował się nienaruszony układ nawarstwień. Podczas badań stwierdzono w pomieszczeniach II, III i IV, że warstwy nowożytne spoczywające na nawarstwieniach średniowiecznych zalegały do różnej głębokości, co było spowodowane pierwotnym ukształtowa- niem terenu. W pomieszczeniu II stwierdzono w warstwach późnośredniowiecznych dwa poziomy moszczeń drewnianymi deskami. Wy- stępowały one na gł.-140 (niw. 366, 68) oraz -160 cm (niw. 366, 48). Dla porównania te

Barokowy portal wejściowy do piwnicy budynku Floriańska 2, same poziomy moszczeń w pomieszczeniu III w momencie odkrycia w zewnętrznej ścianie północnej, obecnie występowały już na gł. -160-170 (niw. 366,25 wewnątrz podziemi kamienicy. Fot. Jerzy Roś - 366,37)- górny poziom oraz 180-190 cm (niw. w Olkuszu. Badania były rozciągnięte w czasie ze 366,13-366,20)- dolny poziom; wynika z tego, względu na podporządkowanie ich poszczegól- że na odcinku 10 m. w ciągu pomieszczeń II i III nym etapom prac budowlanych. poziom moszczeń opadał w kierunku północnym Ogółem badania objęły 92 m2, przeprowadzo- o ok. 30 - 40 cm. W pomieszczeniu IV usytuowa- no je średnio do gł. względnej 240 cm licząc od nym najdalej na północ zachował się w praktyce

110 Sprawozdanie z badań archeologicznych podczas remontu kamienicy przy ul. Floriańskiej 2 w Olkuszu tylko jeden poziom moszczenia (w profilu po- kąta o regularnych zarysach w części wschodniej łudniowym uchwytne są jeszcze dwa poziomy), i środkowej. W obrębie tego obiektu odnaleziono strop moszczeń drewnianych uchwycono na gł. spaleniznę, zbutwiałe drewno i ziarna spalonego -170 cm. (niw. 365,85). zboża. Posiadał on miąższość ok. 10 cm. Była Reasumując spadek terenu w średniowie- to najprawdopodobniej wkopana lekko w grunt czu pomiędzy pomieszczeniem III a IV wynosi skrzynia do przechowywania zboża, rozmiary na odcinku ok. 10 m. również 40 cm, co daje obecne obiektu mogą być warunkowane roz- nam na odcinku ok. 19 m poprzez wszystkie wleczeniem go po zniszczeniu. Jego chronologia pomieszczenia, spadek blisko 80 cm w czasach średniowieczna nie jest potwierdzona. Kolejne średniowiecza. Również i dzisiaj widać wyraźnie, obiekty oznaczone jako nr 2 i 3 były paleniskami że płyta rynku znajduje się w punkcie kulminacji na poziomie poniżej dolnego moszczenia. dla innych części starego miasta. Odłożenie kolej- Obiekt nr 2 uchwycony w pomieszczeniu nych warstw użytkowych na rynku i biegnących drugim na gł. -160 (niw 366,48) w formie koła od niego ulicach w ciągu wieków zaakcentowało o średnicy 80 cm, wyodrębniono wokół niego dodatkowo istniejące pierwotnie ukształtowanie gliniastą otulinę o szerokości do 20 cm. W sumie terenu. obiekt posiadał w całości średnicę 100 cm, miąż- Podczas badań we wnętrzu kamienicy uzyska- szość do 40 cm. Najprawdopodobniej obiekt ten no bardzo liczny materiał archeologiczny z okresu był paleniskiem zagłębionym w ziemię, o brze- średniowiecza - w sumie 2136 zabytków, w tym gach i dnie wylepionym gliną. Gliniasta otulina liczne fragmenty ceramiki, wyroby metalowe była zmieszana ze spalenizną. W obiekcie znale- np. dwie ostrogi, sierp, klucz żelazny, wytopio- ziono grudki żużla, przęślik, fragmenty polepy ny ołów oraz dwa przęśliki tkackie, liczne grudki i grudki galeny. Zastanawia brak spalenizny rudy i żużla ołowianego. w wypełnisku obiektu oraz nie wypalenie się Najistotniejszym wynikiem badań jest stwier- podłoża z gliny do stadium polepy. Oznacza to dzenie, że w okresie średniowiecza w tym miejscu niedostatecznie długie użytkowanie paleniska, znajdowała się podwalina drewnianego budynku. możliwe, że tylko jednorazowe. Obiekt nr 2 jest Niestety nie można wyznaczyć szerokości budow- starszy od obiektu nr 1. li.1 Obiekt nr 3 uchwycony został w pomieszcze- W obrębie poziomów średniowiecznych niu drugim na gł. 160 (niw. 366,48) w kształcie stwierdzono występowanie trzech obiektów. nieregularnej jamy o wymiarach 100 cm na 50 Obiekt nr 1 wystąpił w pomieszczeniu II wko- cm. Na poziomie - 180 cm przybrał on formę pany w poziom górnego moszczenia. Uchwycono owalu o osi dłuższej 85 cm oraz krótszej 75 cm. go na gł. -140 (niw. 366, 68). Posiadał on wy- Miąższość ok. 50 cm. Było to najprawdopodob- miary 260 cm na osi wschód-zachód oraz do 100 niej palenisko. W wypełnisku znaleziono wyto- cm szerokości. Był w formie wydłużonego prosto- piony ołów i fragment cegły. Narożnik połu-

1 Istnieje również prawdopodobieństwo że był to trakt komunikacyjny moszczony drewnem,(niestety kompletnie zbutwiałym) w przybliżeniu równoległy do obecnej ul. Floriańskiej. Odpowiedź na pytanie, czy miał on charakter ulicy czy też był przejazdem na zaplecze zabudowy mieszkalnej przy rynku jest niemożliwa. Na takie przeznaczenie tego obszaru może wskazywać charakter zabytków znalezionych na poziomach moszczeń oraz pomiędzy nimi (np. fragmenty ostróg).

Ilcusiana • 6 • 2012 111 Dariusz Rozmus, Jerzy Roś dniowo - zachodni obiektu 3 posiadał regularny ologiczny, w tym fragmenty den naczyń ze zna- prostokątny zarys z wyraźnym śladem wypalenia kami garncarskimi. Wskazuje to na chronologię ścianki obiektu na polepę. Znajdował się on pod z przełomu XIII i XIV w. Jest to kolejny dowód poziomem dolnego moszczenia i być może jest na to, że przed tym czasem w miejscu obecnego najstarszym chronologicznie obiektem. starego miasta nic się nie znajdowało, w warstwie Obiekty były skupione w pomieszczeniu humusu pierwotnego odnaleziono jedynie cera- II przylegającym do rynku. Ciekawym spostrze- mikę średniowieczną.3 Olkusz został założony na żeniem są również uchwycone na gł. 170 w po- surowym korzeniu po przeniesieniu osadnictwa mieszczeniu II (niw. 366,38) oraz na gł -235 z osady przedlokacyjnej, której lokalizacja budzi (niw. 365,57) w pomieszczeniu III ślady kolein kontrowersje. W najstarszych poziomach osad- biegnących generalnie w kierunku północnym, niczych miasta, badanych na terenie kamienicy lekko skośnie do obecnego układu urbanistycz- przy ul. Floriańskiej 2, mamy do czynienia ze nego. Obie koleiny uchwycono wcięte w warstwę śladami przeróbki metali kolorowych (paleniska, humusu pierwotnego. Różnica poziomów wska- fragmenty tygli, żużel, wytopiony ołów), co po zuje na jeszcze większy spadek terenu w czasie raz kolejny potwierdza tezę o górniczym rodowo- przed lokacją miasta. dzie miasta. Prześledzenie dolnych partii zachowanej w tych pomieszczeniach stratygrafii nawarstwień miejskich prowadzi do następujących wniosków. Obszar ten pozostawał niezabudowany w okresie średniowiecza. Wykonano w tym miejscu dwa poziomy moszczeń drewnianych datowanych na okres XV-XVI wieku. (podwalina, lub utwar- dzenie podwórka, przejazdu) W pomieszczeniu IV pozyskano kilka próbek drewna związanego najprawdopodobniej z poziomami drewnianymi. Dają one nam daty z drugiej połowy wieku XVI.2 Odnaleziona w warstwach budowlanych moneta królowej szwedzkiej Krystyny z pierwszej połowy XVII w. wyznacza czas do którego obszar objęty późniejszymi badaniami archeologicznymi pozo- stawał niezabudowany. Poniżej dolnego moszczenia stwierdzono warstewkę margla wapiennego narzuconego na poziom humusu pierwotnego. W tejże warstewce stwierdzono materiał arche-

2 Są to próbki z drewna jodłowego 30lk4 - po 1557 r. oraz 3Olk5 po 1562 r.. na podst. M. Krąpiec Wyniki analizy dendrologicznej i dendrochronologicznej prób drewna z Olkusza, Kraków 2002 r 3. Podczas sondażu na rynku w 1999 roku odnaleziono na wtórnym złożu fragment dębowej deski datowanej dendrochronologicznie na początek wieku XIV - Olkusz 1 - po 1302 na podst. M. Krąpiec Wyniki analizy dendrologicznej i dendrochronologicznej prób drewna z Olkusza, Kraków 2002 r.

112 Sprawozdanie z badań archeologicznych podczas remontu kamienicy przy ul. Floriańskiej 2 w Olkuszu

Ilcusiana • 6 • 2012 113 114 Jerzy Roś

Olkusz na szlaku Via Regia

Ilcusiana • 6 • 2012 115 Jerzy Roś

Jerzy Roś

Olkusz na szlaku Via Regia

Syn Gromu

Ustanowił więc Dwunastu: Szymona, któremu nadał imię Piotr, dalej Jakuba, syna Zebedeusza i Jana, brata Jakuba, którym nadał przydomek Bo- anerges, to znaczy Synowie Gromu. (Mk 3, 16-17) Św. Jakub był rybakiem, jako jeden z pierwszych został powołany przez Jezusa. Tradycja głosi, iż św. Jakub spędził kilka lat na wyprawie misyjnej w Hiszpanii. W 44 r. król Herod Agryp- pa I (wnuk Heroda Wielkiego) rozpoczął prze- śladowanie chrześcijan. Jakub zwany Starszym (było dwóch apostołów o tym imieniu) na rozkaz Heroda został ścięty mieczem w jerozolimskim Logo Drogi świętego Jakuba-Via Regia więzieniu. Po egzekucji apostoła jego uczniowie wykradli zwłoki męczennika i łodzią przebyli W 2006 roku, podczas badań archeologicz- Morze Śródziemne. Znaleźli się u wybrzeży dzi- nych prowadzonych na zapleczu dawnego Sta- siejszej Hiszpanii, gdzie go pochowali. Odkrycie rostwa przy olkuskim Rynku pod kierunkiem jego grobu w 813 r. dało początek masowym dra Jacka Pierzaka, odnaleziono w warstwach pielgrzymkom chrześcijan. W lokalizacji grobu gruzu dobrze zachowaną, dość dużych rozmia- pomógł deszcz spadających gwiazd, dlatego miej- rów muszlę małża (obecnie znajduje się w zbio- sce nazwano Compostelą (Campus Stellae - Pole rach Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu). Gwiazdy). Sam święty Jakub przedstawiany jest Muszle małży morskich, owszem, znajduje się często z pielgrzymim kijem, sakwą i muszlą. w okolicach Olkusza, nawet dość często, ale W 711 r. armia muzułmańskich Arabów z reguły są to muszle małży z okresu jurajskiego, (Maurów) sforsowała Cieśninę Gibraltarską czyli sprzed dziesiątków milionów lat. Ta, mimo i rozpoczęła podbój. Już w 718 r. chrześcijański że znaleziona była we współczesnym zasypisku władca Asturii wzniecił powstanie, rozpoczynając (stąd jej dokładne datowanie nie jest możliwe), trwającą prawie 800 lat epokę tzw. rekonkwisty chyba jednak warta jest zainteresowania. Pójdź- - zbrojnego wyzwalania Półwyspu Iberyjskiego. my więc szlakiem, którym mogła przywędrować 23 maja 844 r. pod Clavijo wojsko króla Asturii do nas... zajęło pozycje naprzeciw sił arabskich. Podsta-

116 Olkusz na szlaku Via Regia wowy ciężar walki spoczywał na konnicy oby- scalco, datuje się na rok 950. Ślady pielgrzymek dwu stron. Szarżujące na siebie szeregi wrogich z IX wieku znajdujemy jednak już na monetach armii zmieszały się ze sobą, bitwa zamieniła się Karola Wielkiego, jednak największe nasilenie w szereg krwawych, indywidualnych poje- ruchów pielgrzymkowych przypada na wiek XI- dynków. W zgiełku bitwy pojawił się jeździec -XIV. W wieku XII akt papieski uznał Compo- na białym wierzchowcu, dzierżący w jednej stelę za trzecie po Jerozolimie i Rzymie miejsce ręce włócznię, w drugiej śnieżnobiały sztandar święte chrześcijaństwa. Jedną z głównych tras z czerwonym krzyżem. Chrześcijańskie wojsko pielgrzymkowych stała się Via Regia - Droga Kró- wzniosło radosny okrzyk: „Santiago! - Święty Ja- kub!”. Po bitwie zniknął. Jednak uczestnicy ba- talii pod Clavijo nie mieli wątpliwości: był to Syn Gromu - święty Jakub Apostoł, któremu po bitwie nadano uroczyście nowy przydomek: Ma- tamoros - Zabójca Maurów. Jeździec na białym koniu, identyfikowany z św. Jakubem, pojawiał się jeszcze wielokrotnie - widziano go następnie w bitwach pod Simancas (939), Ourique (1139), Navas de Tolosa (1212), Alcácer do Sal (1217). Według hiszpańskich kronikarzy, co najmniej czterdzieści razy wziął udział w walkach z Mau- rami.

Szlak pielgrzymi

Można stawiać pytania, co w starych kroni- kach jest precyzyjnym zapisem zdarzeń, co zaś poetycką metaforą, zgodną z duchem epoki. Na Miniatura średniowieczna - dwaj pielgrzymi z naszytymi na bazie opowieści o świętym Jakubie wkrótce po- odzież i nakrycia głowy znakami pielgrzymimi wstały hiszpańskie zakony rycerskie - Calatrava, lewska, łącząca Compostelę z innymi miastami Alcantara, wreszcie potężny Zakon św. Jaku- hiszpańskimi: Oviedo, Santander, Leon, Burgos, ba z Composteli, który zajmował się ochroną Logrono, Pampeluną i Roncesvalles i wiodąca da- pielgrzymów zmierzających do grobu apostoła, lej na wschód. a przede wszystkim prowadził nieustanne walki Pierwsze wzmianki o Via Regia w Europie z Maurami. Compostela stała się celem licznych Środkowej pochodzą z 1252 r., kiedy pojawia pielgrzymek z terenu najpierw Półwyspu Iberyj- się pod nazwą „Strata Regia” („droga królewska”) skiego, a z czasem z całej chrześcijańskiej Euro- w dokumentach margrabiego Marchii Miśnień- py. Przybycie pierwszego udokumentowanego skiej Henryka III. Jednak jej początkami były pielgrzyma, francuskiego biskupa Le Puy Gode- drogi budowane przez wojska rzymskie pomiędzy

Ilcusiana • 6 • 2012 117 Jerzy Roś hiszpańską Galicją a Paryżem. Z czasem legiony dniowiecza, połączyła się ze starym, wschodnim rzymskie wyruszyły na wschód w stronę Renu, szlakiem, na terenie dzisiejszej Ukrainy sięgając stąd na trasie Via Regia pojawiły się kolejne na- przez Lwów, Włodzimierz Wołyński, Łuck, Rów- zwy miast francuskich: Bordeaux, Poitiers, Tours, ne, Żytomierz do Kijowa. Via Regia była drogą Orlean, Reims, Metz i belgijskich: Brugia, An- ponadregionalną sprzyjającą rozwojowi stosun- twerpia, Gandawa, Bruksela, Liege. Po upadku ków i kontaktów państw europejskich. Droga imperium rzymskiego, na jego gruzach powsta- służąca początkowo jako trakt wojskowy, stawała ło szereg organizmów państwowych, z których się z czasem coraz ważniejszym traktem handlo- w wyniku rozlicznych walk pomiędzy sobą wym, co przyspieszało rozwój miast leżących na i z wrogimi najazdami ukształtowała się śre- jej trasie. Na znaczeniu straciła dopiero w XIX dniowieczna Europa, w tym także przejęta po w., kiedy dynamicznie zaczęła rozwijać się kolej Rzymianach sieć dróg i szlaków handlowych. żelazna. Na Dolnym Śląsku w Brzezinie zachował W imperium Karola Wielkiego administracja się oryginalny pomnik ,związany z modernizacją (brukowaniem) odcinka Via Regia między Brze- giem a Oławą w 1584 r. Obecnie Via Regia, to także jedna z głównych nitek szlaku pielgrzymkowego św. Jakuba, inaczej zwana Drogą Świętego Jakuba, która prowadzi do Santiago de Compostella w Hiszpanii. W 2002 r. z inicjatywy władz niemieckiego landu Saksonii powstał projekt „VIA REGIA - Europejska Dro- ga Kultury”. W 2006 roku przygotowany został przez Fundację Wioski Franciszkańskiej pierwszy odcinek szlaku wzdłuż dawnej Via Regia na tere- Muszla znaleziona w warstwach zasypiska gruzowego „kwartału nie Polski. Prowadził on z Brzegu przez Oławę, królewskiego” (dawne starostwo) przy rynku w Olkuszu w 2006 r. Wrocław, Środę Śląską, Legnicę, Legnickie Pole, i związana z nią sieć dróg, w tym także Via Regia Złotoryję, Lwówek i Lubań do Zgorzelca. Jego rozciągnęła się od Akwizgranu, Kolonii i Mo- kontynuacją w Niemczech jest Ekumeniczna Dro- guncji przez Frankfurt, Fuldę, Eisenach, Erfurt, ga Pątnicza biegnąca przez Saksonię i Turyngię. Lipsk - by na Łabie ustanowić wschodnią granicę W roku 2008 szlak przedłużono o odcinek na te- cesarstwa. W kontynuującym tradycje imperium renie Opolszczyzny (Góra Świętej Anny - Opole karolińskiego Świętym Cesarstwie Rzymskim - Brzeg). Obecnie trwają prace przygotowawcze Narodu Niemieckiego drogę tę rozbudowano na Górnym Śląsku i w Małopolsce (Jarosław - dalej przez Zgorzelec do Wrocławia, nazywając ją Rzeszów - Ropczyce - Tuchów - Lipnica - Brzesko również „Hohe Straße” (droga wysoka). W mo- - Kraków - Olkusz - Sławków - Będzin - Pieka- mencie przyjęcia chrztu przez Polskę, na jej trasie ry Śląskie - Toszek - Góra Świętej Anny). Trasę znalazły się kolejne miasta: Wrocław, Opole, Kra- oznacza się znakiem zbliżonym do muszli: jej ków i Przemyśl. Wreszcie, już od wczesnego śre- charakterystyczny kształt pochodzi od występują-

118 Olkusz na szlaku Via Regia cych licznie na wybrzeżu Atlantyku przegrzebków Apel Rady Europy z 1982 roku spotkał się (Pecten maximus), które - chętnie zbierane przez z szerokim odzewem w Europie. Rekonstrukcja pątników - stanowiły pamiątkę i swego rodzaju Szlaku, rozpoczęta w 1986 r., trwa nadal w wie- dowód odbycia pielgrzymki do grobu tego świę- lu krajach. Dziś, oprócz Hiszpanii, swoje szlaki tego. Z czasem stały się symbolem pielgrzymek (El Camino) - których w średniowieczu było wie- w ogóle. le - mają już m.in. Portugalia (Camino Portugu- Dawniej pielgrzymowanie miało przede es), Francja (Chemin Saint-Jacques) oraz Niemcy, wszystkim charakter religijny. W wiekach śred- Austria i Szwajcaria (Jakobswege). Niektórzy Piel- nich pielgrzymowano dla umocnienia wiary, grzymi nie kończą swojej wędrówki w Santiago odbycia pokuty, spełnienia ślubowania, z prośbą de Compostela, ale podążają jeszcze kilkadziesiąt o uzdrowienie lub w celach dziękczynnych. Tak- kilometrów dalej, nad wybrzeże Oceanu Atlan- że wzorce zachowań rycerskich, obowiązujące tyckiego, do miejscowości Fisterra (łac. finis w średniowiecznej Europie, nakazywały czczenie terrae - „koniec ziemi”), która w średniowieczu miejsc świętych. Ale również miasta i parafie wy- uchodziła za wysunięty najdalej na zachód punkt syłały pielgrzymów w intencji ważnej dla danej kontynentalnej Europy - uważano więc Fisterra społeczności, na przykład prosząc o koniec suszy za prawdziwy koniec świata, poza którym ciągnie lub o ustąpienie zarazy. W niektórych państwach się już tylko straszne, nieprzebyte morze. Trady- wyrokiem sądu nakazywano przestępcom piel- cyjnie, po dotarciu tutaj, palono pokutne, piel- grzymkę do Santiago. Tradycyjnie drogę rozpo- grzymie szaty i obmywano się w wodach oceanu, czynano od progu własnego domu. Przez wieki zostawiając za sobą dotychczasowe grzeszne życie przemierzali ją przedstawiciele wszystkich stanów, i rozpoczynając z wiarą nowe. Stąd właśnie po- w tym wiele znanych postaci: św. Franciszek z Asy- chodzi najpowszechniejszy symbol Drogi św. Ja- żu, św. Elżbieta Portugalska, św. Brygida Szwedz- kuba - docierający nad ocean wędrowcy zabierali ka, Izabela Kastylijska, św. Ignacy Loyola. W XIV muszle jako dowód przebytej drogi. Współcze- wieku, szczytowym okresie popularności trasy, śnie najbardziej znanymi pielgrzymami są piłka- każdego roku przemierzało ten szlak ponad milion rze reprezentacji Hiszpanii w piłce nożnej. Przed osób. Papież Jan Paweł II był w Santiago dwukrot- każdym wyjazdowym turniejem cała drużyna nie, po jego wizycie w Santiago de Compostela spotyka się w Santiago de Compostela. Po zdo- w 1982 r. Rada Europy uznała Drogę św. Jakuba za byciu mistrzostwa świata w piłce nożnej w roku drogę o szczególnym znaczeniu dla kultury konty- 2010 czterech czołowych piłkarzy zwycięskiej nentu i zaapelowała o odtwarzanie i utrzymywanie reprezentacji (Andres Iniesta, Fernando Torres, dawnych szlaków pątniczych. Szlak ten został ogło- Carlos Marchena, Sergio Busquets) zapowiedzia- szony pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturo- ło udanie się w pieszej pielgrzymce do Santiago. wym w październiku 1987 r. oraz wpisany na Li- W odróżnieniu od znanych w Polsce, maso- stę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1993 r. wych pielgrzymek pieszych do Częstochowy czy W 2010 r. sanktuarium odwiedził papież Bene- Kalwarii, Droga św. Jakuba przeznaczona jest dla dykt XVI, którego herb papieski zawiera m.in. pątników indywidualnych lub małych grup, bez motyw muszli świętego Jakuba. względu na wyznanie i narodowość, chcących

Ilcusiana • 6 • 2012 119 Jerzy Roś doświadczyć w drodze ciszy i duchowej przemia- Bibliografia: ny. Do ich dyspozycji są nie tylko znajdujące się Źródła drukowane: po drodze kościoły i kaplice, ale także dogodne • Jerzy Roś, Europejskie tradycje budowy dróg, „Zielo- miejsca noclegowe w schroniskach dla pielgrzy- ne Brygady”, nr 5 (83)/96, maj 1996. mów prowadzonych przez lokalne społeczności: • Leszek Szymczyk (oprac.), Droga św. Jakuba Via parafie, stowarzyszenia, schroniska młodzieżowe Regia Zagłębie Dąbrowskie (Zachodnia Małopolska), czy też przez osoby prywatne w gospodarstwach folder, Stowarzyszenie Forum dla Zagłębia Dą- agroturystycznych. Każdy pielgrzym powinien browskiego. na wierzchu plecaka bądź ubrania umocować muszlę jakubową. Charakterystycznymi atrybu- Strony internetowe: tami są także: laska, kapelusz, peleryna i zbior- • www.via-regia.org/viaregiageschichte niczek na wodę. Ponieważ ostatnio na olkuskich • www.geo.viaregia.org ulicach (Czarna Góra, Rynek) pojawiły się cha- • www.viaregia-zaglebiedabrowskie.org rakterystyczne żółto-niebieskie znaczki z musz- • www.pl.wikipedia.org/wiki/Droga św. Jakuba lą, prawdopodobnie niedługo zawitają do nas • www.cristeros1.w.interia.pl/rekonkwista/Jeździec i pielgrzymi. Szlak świętego Jakuba na ziemi olku- spod Clavijo skiej prowadzi od Ojcowa przez Pieskową Skałę, Sułoszową, Przeginię, Osiek do Olkusza (osiedle Pakuska, Czarna Góra do kościoła św. Andrzeja), a następnie przez Bukowno do Sławkowa.

120 Olkusz na szlaku Via Regia

Ilcusiana • 6 • 2012 121 122 Jacek Sypień

Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom

Ilcusiana • 6 • 2012 123 Jacek Sypień

Jacek Sypień

Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom

Badanie pochodzenia nazw miejscowości daje odnalezienie wzajemnych zależności i logicznego o wiele więcej, niż odpowiedź na pytanie, „od ciągu akcji osadniczej na tym obszarze. czego pochodzi nazwa”. Może dać także wiedzę Na terenie ziemi olkuskiej można wyróżnić na temat historii danej miejscowości i jej zało- trzy okresy osadnictwa.2 Pierwszy - najstarszy życiela. Śledzenie zmian, jakim podlegały nazwy obejmujący osadnictwo do 1320 roku. W tym miejscowości, pozwala na poznanie procesu ewo- okresie było to osadnictwo wiejskie, skupiające lucji samego języka polskiego. Mamy też okazję się wokół Olkusza, Żarnowca, Sławkowa i dóbr przekonać się, jak zmieniały się formy zapisu na- norbertanek w dzisiejszych Imbramowicach. zwy danej miejscowości w jej formie łacińskiej, Określenie precyzyjnej daty powstania poszcze- w której sporządzane były dokumenty. Często- gólnych wsi nie jest najczęściej możliwe, gdyż nie kroć to właśnie w nazwach miejscowości zacho- zachowały się dokumenty lokacyjne. Dlatego za wały się wpływy zjawisk językowych, kulturo- umowną datę przyjmuje się rok, w którym dana wych, politycznych i społecznych, po których nie wieś została wzmiankowana w źródłach pisanych. pozostały inne ślady. Do najstarszych miejscowości na terenie obecnej Publikowane do tej pory opracowania, po- gminy Wolbrom należą bez wątpienia Gołaczewy, święcone historii regionu olkuskiego, jedynie które powstały w XII wieku. Czas lokacji można przy okazji zajmowały się problematyką nazw wywnioskować z faktu, iż miejscowy kościół pa- miejscowych. O ile stosunkowo sporo prac na- rafialny ufundował biskup Iwo Odrowąż, który ukowych poświęcono genezie nazwy samego Ol- był biskupem krakowskim w latach 1218 -29. kusza, o tyle nazwy wsi powiatu olkuskiego bar- Zatem wieś musiała istnieć wcześniej.3 W pierw- dzo sporadycznie były przedmiotem osobnych szym okresie osadnictwa powstały także Chrzą- badań i publikacji.1 stowice (1229 rok). Ich powstanie związane było W przypadku gminy Wolbrom brakuje opra- z działalnością osadniczą podejmowaną przez cowania dotyczącego nazw poszczególnych miej- zakon norbertanek i biskupstwo krakowskie. scowości tej gminy (poza samym Wolbromiem). W pierwszym okresie osadnictwa najprawdopo- Tymczasem szczegółowe zbadanie pochodzenia dobniej powstały także Sulisławice i Chełm. nazw wsi gminy Wolbrom pozwoliłoby nie tyl- Drugi, znacznie bardziej intensywny etap ko na poszerzenie wiedzy o ich historii, ale także akcji osadniczej na terenie obecnego powia-

1 Do tej pory podstawowym opracowaniem w tym zakresie pozostaje publikacja: Kazimierz Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1967. Próbę wyjaśnienia nazw miejscowości powiatu olkuskiego podejmował O. Dziechciarz w kolejnych tomach „Przewodnika po ziemi olkuskiej”, wydawanych w latach 1998-2002. Dotyczyło to nazw miejscowości na terenie gmin: Olkusz, Bu- kowno, Bolesław, Klucze, Pilica, Sławków i Żarnowiec. 2 Taka systematyka została zastosowana w: Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, T. 1, Kraków 1978, s. 49. 3 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, T. 1, s. 52.

124 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom tu olkuskiego, przyjmuje się umownie na lata oznaczała potomka (np. wojewodzic = syn woje- 1320-1423. W przypadku gminy Wolbrom wody). Podobny charakter mają nazwy dzierżaw- taką przełomową datą jest rok 1311 rok, kiedy cze, pochodzące od właściciela, np. zakończone Władysław Łokietek nadał przyrodnim braciom na „-ów” (np. Ryczów, Miechów, Sławków), ale Wolwramowi (Wolframowi) i Hilaremu, jako za- mogą też pochodzić od nazw osobowych skróco- sadźcom Dłużca, prawo wyrębu lasu królewskie- nych, np. Braciejówka. Nazwy rodowe oznaczały go i sprowadzania osadników.4 Z kolei w 1327 pierwotnie mieszkańców danej osady. Najczę- roku Łokietek nadał wspomnianym Wolwramo- ściej w nazwie miejscowości pochodzą od nazw wi i Hilaremu sołtysom z Dłużca las królewski, osobowych przezwiskowych. należący do wsi Dłużec, rozciągający się na dłu- Nieco inny charakter mają nazwy etniczne, gość i szerokość do granic dóbr: Pilcza (dzisiejsza które pierwotnie oznaczały gromady ludzi, na- Pilica), Udórz, Szczeklniki (tej nazwy nie udało zwane od charakterystycznych właściwości tere- się zidentyfikować), Podlesice, Wierzchowice nu przez nich zamieszkanego, ze względu na po- (dzisiejsze Wierzchowisko) i Gołaczowy (dzisiaj chodzenie z określonej okolicy lub obce plemię, Gołaczewy), w celu lokacji na prawie niemiec- do którego należeli (Niemce, Węgrzyce). kim - czyli frankońskim - wsi Wolbrom, któ- Ciekawym typem są nazwy służebne, dla miej- rej nazwa pochodzi od imienia wspomnianego scowości świadczących pewne usługi dla dworu Wolwrama. Wtedy, czyli w pierwszej połowie książęcego lub biskupiego (np. Szklary, Piekary). XIV wieku, powstała zdecydowana większość wsi Natomiast chyba najczęściej występujące nazwy dzisiejszej gminy Wolbrom. Należy zauważyć, iż topograficzne oznaczały charakterystyczne, natu- na rozwój osadnictwa na tym terenie z pewnością ralne właściwości osady bądź jej części, a wiec: miał wpływ przebiegający przez ten teren trakt faunę (Bydlin, Skotnica), florę (Bukowno, Ja- handlowy, łączący Olkusz z Miechowem (jego worzno), cechy gruntu (Zabagnie, Kamionki) istnienie potwierdzone jest w źródłach w 1327 lub okolicy (Zarzecze, Podgórze), a także nazwy roku). rzek (Dłubnia, Rudawa) i gór. Nazwy kulturowe Przystępując do analizy nazw miejscowości na wiązały się z dziełem rąk ludzkich (np. Poręba), terenie gminy Wolbrom warto, tytułem wstępu, albo urządzeniami, instytucjami i wytworami przypomnieć najczęściej spotykane typy nazw kultury społecznej i duchowej (np. Lgota, Wola). miejscowości. Nazwa patronimiczna to nazwa Nazwy zdrobniałe określały osady powstałe od miejscowości utworzona na podstawie imienia nazwy innej miejscowości (Ryczów - Ryczówek). (nazwiska) mężczyzny, najczęściej założyciela Specyficznym przypadkiem są nazwy wieloznacz- tej miejscowości. Z kolei znacznie rzadziej spo- ne, które można zakwalifikować do kilku typów tykana nazwa metronimiczna pochodzi od imie- znaczeniowych, a poznanie ich faktycznego zna- nia (nazwiska) kobiety. Nazwy patronimiczne czenia wymagałoby dogłębnych studiów histo- bardzo często są zakończone na „-ice” (np. Su- rycznych. Na terenie powiatu olkuskiego spo- lisławice, Domaniewice), „-icy” lub „-yce” (np. radycznie występują nazwy pochodzenia obcego, Małyszyce), gdyż końcówka „-ic” w staropolskim najczęściej niemieckiego (Rabsztyn od Raben-

4 A. Pankowicz, Wolbrom. Studium przestrzeni miejskich w okresie staropolskim, Wolbrom 1998, s. 27.

Ilcusiana • 6 • 2012 125 Jacek Sypień stein, czyli krucza skała albo Kolbark, od niem. Nazwy miejscowości gminy Wolbrom Kohleberg, czyli węglowa góra).5 (w kolejności alfabetycznej) Interesującym zjawiskiem są zmiany nazw miejscowości. Był to proces ciągły, trwający od Brzozówka niemal samego początku ich lokacji. Część zmian Jako „Wola dicta Brzoszowca” miejscowość ta wynikała z ewoluowania języka polskiego, inne występuje w dokumentach z 1400 roku, następ- z chęci uproszczenia nazwy. Ciekawym zjawi- nie „Brozowka Vola”, a jako „Brzosowka” w 1431 skiem była powszechna tendencja zmian nazw roku. Potem pojawia się nazwa „Brzorzowka” miejscowości, zapoczątkowana od końca XVIII i „Brzezowka” (1748) oraz „Brzozówka” (1827). wieku na terenie północnej Małopolski, która Nazwa ta należy do grupy nazw kulturowych, znalazła się na terenie zaboru rosyjskiego. Pod z członem odróżniającym topograficznym lub wpływem mazowieckim w nazwach małopolskich zdrobnieniem. Brzozówka leży obok Wierzcho- miejscowości nastąpiło przejście sufiksu „-ow”, wiska, które posiadało oboczną nazwę „Brzo- na „-ew”. Dlatego wcześniejszą nazwę „Doma- zowa”.7 Swoistą ciekawostką jest człon „Wola”, niowice” zaczęto zapisywać jako „Domaniewi- używany krótko w nazwie wsi. Otóż wyraz ten ce”. Na podobnej zasadzie zmieniła się pisownia w staropolszczyźnie miał to samo znaczenie, co z „Gołaczowy”, na „Gołaczewy”. Początkowo te wolność. Stąd ziemię pustą, oddaną osadnikom zmiany nazw miały charakter urzędowy, ale z cza- z uwolnieniem ich na pewną liczbę lat od wszel- sem przeszły do użytku potocznego. Natomiast kich służb, powinności i czynszów dla dziedzica, w nazwach części miejscowości widać wpływ tzw. nazywano „wolą”. Od nazwy dóbr, w których mazurzenia (Szłomniki – Słomniki). Niekiedy wola została założona, miejscowość otrzymała zdarzało się, że nazwa miejscowości wywodzącej właściwą swą nazwę w formie przymiotnikowej, się od imienia obcego była upraszczana, np. Cyja- dlatego w dokumentach pojawia się „Wola dicta nowice - Cianowice. Występowało także zjawisko Brzoszowca” a potem „Brozowka Vola”.8 zmiany nazwy rodzaju męskiego na żeński lub nijaki (Strzegow na Strzegowa, Sułoszow na Su- Budzyń łoszowa lub Zagorow na Zagórowa). Nazwa wsi „Budzyń” odnotowana jest w źró- Osobną kategorią są zmiany o charakterze dłach z 1787 roku. Jest to nazwa kulturowa, wy- fleksyjnym. Zdarzało się, że początkowo nazwę wodząca się z gwary. Jak podają opracowania, miejscowości podawano opisowo, np. „Herman- lichsza część wsi lub gorzej zbudowana, odbiera ni Villa”, czyli „wieś Hermanna”. Dopiero póź- czasem miano „budzynia”.9 O powszechności na- niej pojawiła się nazwa „Hermanowice”.6 zwy niech świadczy fakt, że w Polsce jest osiem takich miejscowości.

5 Wyniki analizy toponomastycznej wsi powiatu olkuskiego można znaleźć w: B. Górnisiewicz, Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wsi olkuskiej, Łódź 1989, s. 63. 6 Problematyka zmian nazw miejscowości na omawianym obszarze została szczegółowo opisana w: K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1967, s. 225-254. 7 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 27. 8 Zygmunt Gloger, Encyklopedja Staropolska Ilustrowana, Warszawa 1900, T. 4, s. 463. 9 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 28.

126 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom

Chełm Dłużec Nazwa tej wsi jako „Chelm” po raz pierwszy W dokumentach z 1323 roku wieś została za- została odnotowana w źródłach historycznych pisana jako „Dluzecz”. Być może były dwie wsie w 1260 roku. W XIV w. spotykana jest także o tej nazwie, na co wskazuje zapis z 1396 r. Wtedy pisownia „Chelmec” i „Chelmek”. Jest to typo- to Jan z Wolbromia ustanawia wobec sądu swego wa nazwa topograficzna, oznaczająca górę lub pełnomocnika, Jana Cyglera (Czigler), mieszcza- wzniesienie i w podobnym brzmieniu występuje nina krakowskiego, dla sprzedaży swego sołectwa w znacznej części języków słowiańskich (w języku „In Magna et Parva Dluszecz”, czyli „w Wielkim czeskim jako „chlum”).10 i Małym Dłużcu”, co by oznaczało, iż istniały dwie odrębne wsie.13 Te podwójne nazwy wsi zo- Chrząstowice stają powtórzone w dokumencie z 1412 roku, ale Nazwa tej wsi po raz pierwszy pojawia się później już nie występują. w dokumentach w 1254 roku, jako „Chrastowi- Pisownia nazwy miejscowości Dłużec zmienia- czy”. W 1286 roku zostaje zapisana jako „Chran- ła się w kolejnych dokumentach: 1323 rok - „Dlu- stowice”, a w 1287 w kolejnym brzmieniu: „Chran- zecz”, 1326 - „Dlusecz”, 1327 - „Dlvzecz”, 1328 stonici”. W następnych dokumentach wieś wystę- - „Dlussecz”, 1335 - „Clusicz”, 1373 - „Dlusek”, puje jako: „Chranstouia”, „Chranstouici”, „Chram- 1394 - „Dluszecz”, „Dluszcze”, 1412 – „Magna et stowice”, „Cranstouic”, „Chrzanstowicze”, „Chran- Parva Dluszecz”, 1415 - „Dlusczecz”, „Dlusszecz”, stouice”, „Chrąstowycze”, „Chrzasthow”, „Chrzan- 1419 - „Dluscza”, 1457 - „Dluszyecz”, 1467 - sthowicze”, „Chrzasthowicze”.11 „Luszecz”, 1529 - „Dluscze”.14 Dopiero w XV wieku nazwa wsi przybie- W dzisiejszym brzemieniu nazwa wsi została ra brzmienie zbliżone do dzisiejszego. W latach zapisana w 1629 roku. W lustracji z 1789 roku 1470-80 występuje jako „Chrzansthowicze”. jest mowa o „wsi Dłuzszcza”, a w dokumentach Przypuszcza się, że jest to nazwa patronimicz- z 1827 roku występuje, jako „Dłużec”. Nazwa wsi na, pochodząca od imienia „Chrząst” - osoby jest nazwą topograficzną, pochodzącą od przy- prawdopodobnie założyciela, zasadźcy wsi. Inna miotnika „długi”. koncepcja mówi, że nazwa wywodzi się od słowa „chrząst”, czyli staropolskiej nazwy „chrząszcz”.12 Domaniewice Jest to o tyle prawdopodobne, że w Polsce są też Pierwsza wzmianka o wsi Domaniewice po- inne miejscowości o podobnej nazwie - np. gmi- chodzi z roku 1388. W dokumencie datowanym na „Chrząstowice” koło Opola dawniej nazywała na ten rok Niemierza i Pełka z Galowa w powie- się „Chrząsty”. cie wiślickim zobowiązują się wypłacić w wyzna- czonym terminie 100 grzywien oraz 40 grzywien czynszu wdowie po Nemierzy, pod gwarancją

10 Tamże, s. 31; Kieszonkowy słownik czesko-polski i polsko-czeski, Warszawa 1959, s. 33. 11 Haslo „Chrząstowice”, w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. T. Jurek, dostęp on-line na: slownik.ihpan. edu.pl . 12 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 34. 13 Hasło „Dłużec”, w: Słownik…, op. cit. 14 Tamże.

Ilcusiana • 6 • 2012 127 Jacek Sypień wwiązania, czyli prawnego wprowadzenia jej to: „Goloczol” (1331 rok), „Goloczow” (1333), w posiadanie dóbr: Domaniewice, Galów, Bydlin „Glogossow” (1334), „Golocol” (1335), „Glovos- i Załęże.15 W tym dokumencie nazwa wsi została sow” (1336), „Goleczowi” (1339), „Głogoczów” zapisana jako „Domanouicze”. W dokumentach (1349). W 1400 roku pojawiła się nazwa „Go- sporządzanych w kolejnych latach nazwa wsi była loczow Episcopali”, czyli „Gołaczewy Biskupie”, zapisywana jako: „Domanouicz” (1398 r.), „Do- co odnosiło się do własności wsi. W 1462 roku manyowice” (1400-17), „Domanouice” (1410), zapisano nazwę jako „Gołańcz”, w 1463 roku „Domanyowycze” (1490), „Domyanowicze” „Golaczovo”, następnie „Golaczowy” (1470-80), (1529).16 W kolejnych wiekach nazwa wsi nadal „Golyaczowi” i „Golyaczow”, w 1489 roku „Go- ewaluowała. W 1655 roku wieś została odnoto- loczowy”, w 1494 „Goloczovi”, potem „Goloczo- wana jako „Domaniowice”, w 1787 roku pojawia wij” (1499) i „Golaczowij” (1501).18 Przypuszcza się pisownia taka, jak występuje obecnie, czyli się, że nazwa wsi ma pochodzenie topograficzne. Domaniewice, ale w 1921 roku używano jeszcze Oznaczać mogła „gołe, niezalesione wzniesienie”. na krótko nazwy „Domaniowice”. Obecna nazwa, Druga część nazwy, czyli „czoł”, w wielu językach „Domaniewice”, występuje już w 1952 roku. słowiańskich oznacza właśnie „wzniesienie, wynie- Nazwa wsi jest nazwą patronimiczną i pocho- sienie”.19 W województwie dolnośląskim są dwie dzi od nazwy osobowej „Domań” (tak, jak imiona miejscowości o podobnej nazwie (Gołaczów). Domamir, Domasław).17 Czy ów Domań był za- sadźcą, sołtysem, czy pierwszym właścicielem wsi Jeżówka - tego nie wiadomo. Nazwa wsi, zapisana jako „Jezowca”, po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1388 roku Gołaczewy w dokumencie, w którym znalazła się wzmian- Wieś powstała w XII wieku. Czas lokacji moż- ka, że Grzegorz z Makowa procesuje się ze Sta- na wywnioskować z faktu, iż miejscowy kościół nisławem z Jeżówki. Jest tam także informacja, parafialny ufundował biskup Iwo Odrowąż, któ- że tenże Grzegorz oddala roszczenia Stroszka ry był biskupem krakowskim w latach 1218-29. z Jeżówki o spuściznę.20 W dokumentach z XIV w. Wtedy w dokumentach wieś występuje pod nazwą nazwa wsi występuje jako: „Leszowa”, „Gezoua” „Galaczow”, a potem „Golaczow”. W kolejnych i „Jeżów”, w 1426 roku pojawia się nazwa „Jessow- latach nazwa wsi zapisywana była bardzo różnie. ka”, w 1438 roku - „Geszowka”, w latach 1470- W 1275 roku pojawia się jako „Golochel”, na- 80 - „Jezowka interior”, (czyli Jeżówka Dolna), stępnie „Glowozow” (1325 rok). W dokumencie a w 1488 roku - „Jeszowka”. z 1326 roku zostaje wymieniony Bertold - pleban Nie jest wyjaśnione pochodzenie nazwy wsi. parafii „Goloczel”. Kolejne odmiany nazwy wsi Może to być nazwa dzierżawcza, wywodząca się

15 Hasło „Domaniewice”, w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. T. Jurek, dostęp on-line na: slownik.ihpan. edu.pl . 16 Tamże. 17 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 45. 18 Hasło „Gołaczewy”, w: Słownik…, op. cit. 19 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 53. 20 Hasło „Jeżówka”, w: Słownik…, op. cit.

128 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom od wyrazu „jeż”, albo nazwa zdrobniała - Jeżówka cie z 1406 roku nazwa wsi została zapisana jako leży 20 km od Jeżowa.21 „Compele”, w 1412 roku pojawia się pisownia „Kąnpyel”, następnie „Kapyele” (1426), „kam- Kaliś pala” (1445), „Campyes” (1533).24 Zbliżona do W 1410 roku Jan, wójt z Wolbromia, zastawia obecnej pisownia „Kompiele Wielkie” została od- za 70 grzywien zięciowi Wawrzyńcowi sołectwo notowana w 1827 roku, a w 1921 roku pojawiła w Lgocie Wolbromskiej z młynem zwanym Ada- się współczesna pisownia, czyli „Kąpiele Wielkie”. mowskim („molendinum Adamowski”, „Ada- Jest to nazwa topograficzna, wywodząca się od mowsky młyn”) i sadzawką. Niezidentyfikowany staropolskiego słowa „kąpiel”, czyli - sadzawka, bliżej Adamowski Młyn leżał najpewniej pod Lgo- kąpiel.25 tą, na terenie dzisiejszej wsi Kaliś. W Lustracji wo- jewództwa krakowskiego z 1789 roku pojawia się Kąpiołki informacja, że bliżej Lgoty leżały młyny „Gardela” Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy w do- i „Kalisz” (Kaliś).22 Wszystko wskazuje na to, że kumencie z 1432, w którym biskup krakowski nazwa wsi „Kaliś” wzięła się od nazwy młyna, a ta Zbigniew Oleśnicki na prośbę Jana Pileckiego z kolei od nazwiska właściciela. Kazimierz Rymut i jego siostry Elżbiety, żony księcia Bolka Opol- wywodzi nazwisko Kalisz (Kaliś) od „kalać”, czyli skiego, eryguje prepozyturę w kościele parafial- „brudzić, plamić”.23 Pochodzenie nazwy „Kaliś” nym w Pilicy i zatwierdza jej uposażenie, do które- można też wiązać ze staropolskim słowem „kała” go należy m. in. dziesięcina snopowa z niektórych czyli bagno. Biorąc pod uwagę położenie miejsco- ról w Kąpiołkach, położonych między krakowską wości, jest to wielce prawdopodobne. drogą królewską a granicami ról w Domaniowi- cach. Dokument jest znany z późniejszej kopii. Kąpiele Wielkie W dokumencie z 1450 roku wieś występuje jako Nazwa wsi, pisana jako „Kampiele”, po raz „Kampyele”, następnie w 1489 roku pojawia się pierwszy pojawia się w źródłach w 1369 roku nazwa „Kapyolka”, w 1472 roku - „Capyele”, w dokumencie, w którym król Kazimierz Wielki w 1529 roku - „Minor Campicze”, a w 1530 roku zwalnia mieszkańców wsi Kąpiele w ziemi kra- - „Campyolki Minor”, czyli „Kąpiołki Małe”. kowskiej, koło miasta Żarnowca, od wszelkich W dokumentach z 1581 roku wieś występuje ciężarów. Kmiecie winni płacić 1 grzywnę czyn- jako „Kąmpiolki”, w 1748-49 - „Kąpiolki Małe”, szu z łanu, z tego połowę w groszach praskich, a w 1921 roku pojawia się obecna nazwa „Kąpioł- połowę w kwartnikach, dawać 2 kury, 20 jaj, ser ki”. na Wielkanoc oraz 2 kury raz w roku w wypad- Pochodzenie nazwy wsi jest dość oczywiste ku przyjazdu króla do Żarnowca, oraz 2 kury - jest to nazwa zdrobniała od nazwy pobliskiej i 2 miary owsa na Boże Narodzenie. W dokumen- (i starszej) wsi Kąpiele Wielkie.26

21 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 66. 22 Hasło „Adamowski Młyn”, w: Słownik …, op. cit. 23 K. Rymut, Nazwiska Polaków, Wrocław 1991, s. 144. 24 Hasło „Kąpiele”, w: Słownik…, op. cit. 25 K. Rymut, Nazwy miejscowości…, s. 71. 26 Tenże, s. 71; Słownik…, op. cit.

Ilcusiana • 6 • 2012 129 Jacek Sypień

Lgota Wielka Lgota Wolbromska Liczne w całej Polsce nazwy miejscowości Lgo- Dokument z 1323 roku, w którym Kata- ta czy Ligota wywodzą się od nazwy kulturowej. rzyna, córka Fryderyka z Dębna, pozywa braci Słowo „lgota” oznaczało czasowe uwolnienie Wolwrama i Hilarego o część sołectwa we wsiach osadników zakładających nową osadę od czyn- Dłużec, Lgota i Łobzów, dotyczy prawdopodob- szów i robocizny. Powstanie Lgot jest związane nie dzisiejszej Lgoty Wolbromskiej i jest to naj- z kolonizacją na prawie niemieckim i polskim, starsza wzmianka o istnieniu tej miejscowości. mogły więc powstawać już w XII wieku. Jeśli W dokumencie nazwa wsi została zapisana jako chodzi o Lgotę Wielką, opisując zmiany pisowni „Lgotha”28 lub „Ylgotha”29. W kolejnych doku- tej wsi łatwo o pomyłkę, gdyż w przypadku nie- mentach nazwę wsi zapisywano jako: „Elgota” których źródeł nie mamy pewności, czy dotyczyły (1399 r.), „Lgota” (1400), „Lgota” (1404), „Lglo- one właśnie Lgoty Wielkiej, czy nieodległej Lgo- tha” (1431), „Lijgotha” (1443), „Elgotha” (1462) ty Wolbromskiej. Możemy przyjąć, że najstarsza oraz „Helota” (1468).30 W lustracji z 1789 roku wzmianka dotycząca dzisiejszej Lgoty Wielkiej wieś występuje jako „Ligota”, a dopiero w 1827 pochodzi z 1394 roku, kiedy miejscowość została roku pojawia się oficjalnie nazwa „Lgota Wol- opisana jako „Lgotha”. We wspomnianym doku- bromska”. Człon nazwy „Wolbromska” wziął się mencie Marcisz z Trzebienic, Szreniawy i Prze- zapewne z tego, że w XVIII wieku wieś należała stani dziedzic Lgoty, burgrabia zamku krakow- do starostwa wolbromskiego. skiego, wyznacza żonie Krystynie z tytułu wiana m.in. 3 kmieci w Lgocie. Łobzów W dokumentach datowanych na 1437 rok Najstarsza wzmianka o tej wsi pochodzi z 1323 wieś występuje jako „Ligotha”, w kolejnych, jako roku i również dotyczy dokumentu, w którym „Elgota” (1440) oraz „Elgotha” i „Lgota Przib- Katarzyna, córka Fryderyka z Dębna, pozywa conis” (1471), co można tłumaczyć jako „Lgota braci Wolwrama i Hilarego o część sołectwa we Przybkowska”. Ta ostatnia dwuczłonowa nazwa wsiach Dłużec, Lgota i Łobzów. W dokumencie wskazuje na istnienie Przybka, być może ów- nazwa wsi została zapisana jako „Lobsow”. W ko- czesnego właściciela wsi. W 1510 roku opisano lejnych dokumentach wieś występuje jako: „Lob- wydarzenia, które miały miejsce „in Lgoczije”, szow”, „Lobzow”, „Łobzowo”, ale także „Nowa czyli „w Lgocie”. W 1512 roku wieś występu- Wieś”. Jak się okazuje, problemy z dziurami je jako „Hota”, a w 1529 roku jako „Lgothka”. w drogach mają w gminie Wolbrom wielowieko- W Rejestrze Poborowym z 1680 roku nazwę wą tradycję. W 1400 roku część cła od kupców, miejscowości zapisano jako „Lgota”, a w 1839 jeżdżących m. in. przez Wolbrom, przeznaczono roku pod obecną nazwą, czyli „Lgota Wielka”.27 na naprawę złych dróg prowadzących przez to miasto i wsie: „Łobzów” i „Chlinę”. Zbliżona do dzisiejszej nazwa „Łobzow” po-

27 K. Rymut, Nazwy miejscowe…, s. 90, 91. Hasło „Lgota”, w: Słownik…, op. cit. 28 Tenże, s. 91. 29 Słownik…, op. cit. 30 Tamże.

130 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom jawia się w 1581 roku. Nie ma pewności co do pierwotnie ludzi osiadłych pod lasem32 (często- pochodzenia nazwy wsi. Według jednej koncep- kroć było to związane z ich głównym zajęciem cji jest to nazwa topograficzna, wywodząca się związanym z lasem, np. bartnictwem). od staropolskiego słowa „łoboda” (czyli lebioda), albo „łobozie” - krzaki. Rdzeń „łob” występuje Poręba Dzierżna często w nazwach roślin na bagnach, a Łobzów „Villa dicta in wlgari Zdzezyca alias Poramba”, leży na terenach podmokłych. Druga interpreta- czyli wieś zwana pospolicie „Zdzezyca” inaczej cja to nazwa dzierżawna, pochodząca od nazwy „Poramba”. Taki zapis zachował się w dokumen- osobowej - imienia „Łobez”.31 cie z 1381 roku. Wracając do Poręby. Andreas de Zdzeschicza występuje w dokumentach z roku Podlesice II 1388, a w datowanym rok później dokumencie Nazwa wsi „Podlesice” pojawia się po raz znajdujemy o nim wzmiankę „Andream […] de pierwszy w datowanym na 1327 rok dokumen- Poramba Szdzezicza”. W dokumencie z 1531 cie, w którym Władysław Łokietek nadaje bra- roku nazwa wsi została zapisana jako „Zdziezi- ciom Wolwramowi i Hilaremu, sołtysom z Dłuż- cza”. Dekadę później, w 1541 roku, zapisano ca, las królewski należący do wsi Dłużec, rozcią- w dokumencie „Villa Poremba sive Zdziezicza”, gający się na długość i szerokość do granic dóbr: co można tłumaczyć jako: „Wieś Poręba, czyli Pilcza, Udórz, Szczeklniki, Podlesice, Wierzcho- Zdzieszyca”. W dokumencie z 1546 zostaje od- wice (dziś Wierzchowisko) i Gołaczowy, w celu notowana dwuczłonowa nazwa, czyli „Poremba lokacji na prawie niemieckim (czyli frankońskim) Sczieznicza”. Kolejne nazwy to: „Poremba Dzie- wsi Wolbrom. W dokumencie z 1381 roku po- szyca” (1629 rok), „Poręba Zdzierana” (1748-49), jawia się zwrot „De Podlescicz”, czyli z Podlesic. „Zdziezno Poręba” (1782-83) i używana obecnie W dwóch dokumentach z 1385 roku występuje „Poręba Dzierżona” (1790-92, 1877). Co cie- niejaki „Czikone de Podlesicz”, a następnie „Ci- kawe, w oficjalnym skorowidzu miejscowości kone de Podlese”. Wspomniany Cikone (Cziko- z 1921 roku nazwa wsi została zapisana jako „Po- ne) był zapewne właścicielem wsi. Kolejne, odno- ręba Dzierszna”. towane w źródłach historycznych formy pisow- Nazwa wsi jest nazwą kulturową. Używane do ni nazwy tej wsi, to: „Podlyessicze” (1470-80), dzisiaj słowo „poręba” to „miejsce, gdzie w lesie „Podleszyce” (1629, 1680), „Podlesie” (1789). drwa rąbią”. Ponieważ takich wykarczowanych Używana współcześnie nazwa „Podlesice” poja- w lesie miejsc, gdzie powstawały wsie było wiele, wia się w 1921 roku, a 1952 roku występują dwie potrzebne było dookreślenie. W przypadku oma- wsie, czyli Podlesice I i Podlesice II. wianej tutaj Poręby, słowo „dzierżna” to człon od- Wbrew pozorom nazwa „Podlesice” nie jest różniający dzierżawny, wywodzący się od nazwy nazwą topograficzną, gdyż o każdej wsi lokowa- osobowej - imienia Zdzieszyc (lub Zdziesław albo nej w średniowieczu można napisać, że była „pod Zdziedąb). lasem”. Jest to nazwa etnograficzna, oznaczająca Nawiasem mówiąc, imię „Sdesitz” występuje

31 K. Rymut, Nazwy miejscowe, s. 96. 32 Tamże, s. 128.

Ilcusiana • 6 • 2012 131 Jacek Sypień w źródłach już w 1257 roku, a Dzesicz w 1473 kumentach z lat 1783-84 można znaleźć zwrot roku. Imię „Zdzieszyc” przeszło transformację „Poręba Górna dawniej zwana Poręba Wielka”. poprzez „Zdziech” do obecnego Zdzisław.33 Nie Drugie człony nazwy wsi, używane do XV wiadomo, czy owo „Zdzezyca” w nazwie obecnej wieku, to nazwy dzierżawne od imion (przydom- wsi Poręba Dzierżna można wiązać z XIII-wiecz- ków) właścicieli: Paluszka, Pałeczki lub Paszka, nym możnowładcą Pakosławem Zdzieszycem, Przybka i Marcina (Marcinka).35 wysokim urzędnikiem księcia wrocławskiego Henryka V Brzuchatego. Strzegowa Pierwsza wzmianka o wsi datowana jest na rok Poręba Górna 1399, kiedy w źródłach wymieniany jest ksiądz W 1343 biskup krakowski Jan Grot powierza Jan „de Strzegowa”, czyli jak byśmy dzisiaj po- synowi Heinmanna, szklarza z Opawy, las zwany wiedzieli ze Strzegowej. Wieś była częścią dóbr Chełm „Inter Martini Porambam et Goloczol”, pileckich. W datowanym na 1404 rok dokumen- czyli pomiędzy wsiami Poręba Marcinkowa i Go- cie Jadwiga, wdowa po wojewodzie sandomier- łaczewy, celem wykarczowania i osadzenia kolo- skim Ocie (Ottonie) z Pilczy, wyznacza swojej nistów na prawie średzkim na 30 łanach frankoń- wnuczce Jadwidze, córce Wincentego z Granowa, skich. To najstarsza wzmianka o dzisiejszej wsi jako posag kupione za 500 grzywien. wójtostwo Poręba Górna. W dokumencie występuje jako w Łańcucie oraz m.in. 125 grzywien na Strze- „Martini Porambam”, czyli Poręba Marcinkow- gowej. W „Liber beneficiorium” Jana Długosza ska lub Marcinkowa, co można wiązać z imieniem (1470-80) wieś wymieniana jest jako „Strzego- Marcina – być może właściciela wsi. Niewiele wa”, ale w 1490 roku jako „Strzegow”. Od XVI później, bo w dokumentach z lat 1350-51 wieś wieku utrzymuje się nazwa „Strzegowa”. występuje jako „Poramba Paluskonis”, a następ- Prawdopodobnie jest to nazwa dzierżawna, nie „Poramba Paleczkonis” (1354-56), co także pochodząca od nazwy osobowej „Strzeg”. W śre- można wiązać z imieniem właściciela - Paszka.34 dniowieczu były imiona Strzeżymir - ten, który W latach 1346-58 występuje pisownia „Poram- strzeże (pilnuje) pokoju i Strzeżysław.36 Być może ba Pribconis”, czyli „Poręba Przybka”. Następnie nazwę wsi można wiązać z istnieniem na przeło- „Poraba Marcincowsca” (1385 rok), „Poraba” mie XIII i XIV w. umocnionego systemu obron- (1387), „Poraba Marcinkowa” (1389), „Poramba nego, którego elementami były zamek Smoleń Marczinconis” i „Poramba Martini” (1400 rok). oraz grodziska na górze Biśnik i Grodzisku Pań- W latach 1470-80 pojawia się nazwa „Magna Po- skim w pobliżu Strzegowej. Wtedy, być może, ramba”, czyli Poręba Wielka, a w 1490 - „Porąba etymologii nazwy wsi należy szukać w słowie Gorna” (nazwy te były używane naprzemiennie). „strzec”, co mogłoby określać powinności miesz- W rejestrze poborowym datowanym na 1629 rok kańców osady w ramach tego systemu? występuje nazwa „Poręba Wielka”. Z kolei w do-

33 K. Rymut, Nazwy miejscowe, s. 131. 34 Według F. Kiryka, zapisy o Porębie Paszkonis (Paszka) odnoszą się do Poręby Dzierżnej, a wzmianki o Porębie Marcinkowskiej i Przybka, do dzisiejszej Poręby Górnej. Dzieje Olkusza…, T. 1, s. 64. 35 K. Rymut, Nazwy miejscowe, s. 131; Słownik…, op. cit. 36 K. Rymut, Nazwy miejscowe, s. 161.

132 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom

Sulisławice obecnie. Nazwa wsi jest nazwą topograficzną. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1299 „Wierzchowisko” to górna część drzewa od wierz- roku, kiedy miejcowość wymieniona jest jako chołka, a „Wierzchowie” to zbiór wierzchołków „Sulislavivi”. Jan Długosz w „Liber Beneficio- drzew.38 rum” (1470-80) zapisał jej nazwę jako „Sulisla- wycze”. Nazwa wsi jest nazwą patronimiczną, Wolbrom wywodzącą się od nazwy osobowej (imienia) W dokumencie z 1321 roku natrafiamy na „Sulisław”. W dokumencie datowanym na 1512 zwrot „…adwocatiae Woluramensis”, a imię za- rok król Zygmunt Stary wyznacza komisarzy do łożyciela miejscowości, które dzisiaj zapisujemy rozgraniczenia wsi królewskiej Jeżówka w tenucie jako Wolfram, a raczej Wolfram, zostało w tym królewny Elżbiety z wsiami, należącymi do Mel- dokumencie określone jako „Woluramus”. To chiora Wygala, mieszczanina krakowskiego: Suli- imię pochodzenia germańskiego w średniowiecz- sławice, Wierzchowisko i Lgota.37 nych dokumentach jest zapisywane jako: „Wol- framu”, „Woluramus”, „Wluramus”, „Wolum- Wierzchowisko ramiz”, „Woluelino”, czy „Wolvelino”. Zatem Nazwa wsi pojawia się w przytaczanym wcze- nazwa „Wolbrom” jest nazwą patronimiczną, śniej w artykule dokumencie, datowanym na wywodzącą się od imienia założyciela. 1327 rok, w którym Władysław Łokietek nada- W dokumentach datowanych na lata 1346- je braciom Wolwramowi i Hilaremu sołtysom 58 wspomina się o „…civitate Wolwrami”, czy- z Dłużca las królewski należący do wsi Dłużec, li (z) miasta Wolbromia. W kolejnych latach rozciągający się do granic dóbr wsi Wierzcho- spotykamy następującą pisownię nazwy miasta: wisko. W przytaczanym dokumencie nazwa wsi „Wolfram” (1396 rok), „Wolwramow” (1387), została zapisana jako „Wierzchowice”. Z kolei „Wolbram” (1392), „Wolbramow” (1393), „Wol- w dokumencie z 1376 roku nazwa wsi zostaje framo” (1398), „Wolframow” (1400). Jan Dłu- odnotowana jako „Virchouisco”, a w 1398 roku gosz w „Liber Beneficiorium” podaje nazwę mia- jako „Wirzchouiscze”. W dokumencie z roku sta jako „Wolfram”. Już w 1564 roku pojawia się 1434 nazwa wsi została zapisana jako „Villa Wirz- używana obecnie pisownia „Wolbrom”. Ale w re- chowiska”, zaś w 1498 r. jako „Wyerzchovysko”. jestrze poborowym z 1680 roku pojawia się zwrot W XV wieku pojawia się nazwa „Wola Wierz- „do Wolwrama”. W lustracji z 1789 roku zapisa- chowska”, a w dokumencie z 1581 roku zapisano „(w) Wolbramie”, a w 1903 roku powróciła no „Brzozowa alias Wirzchowisko”, czyli „Brzo- na krótko pisownia „Wolwram”. W skorowidzu zowa inaczej Wirzchowisko”. Czy oznacza to, że z 1921 roku jest obecna nazwa „Wolbrom”.39 dwie wsie, czyli dzisiejsza Brzozówka i Wierz- chowisko stanowiły całość? Niezależnie od tego, Zabagnie w rejestrach poborowych z 1680 roku pojawia się Nazwa wsi jest typową nazwą topograficzną, nazwa „Wierzchowisko”, czyli taka, jak używana oznaczającą osadę położoną „za bagnem”. Na te-

37 K. Rymut, Nazwy miejscowe, s. 163; Słownik., op.cit. 38 K. Rymut, Nazwy…, s. 178. 39 K. Rymut, Nazwy…, s. 190.

Ilcusiana • 6 • 2012 133 Jacek Sypień mat historii samej wsi nie ma zbyt wielu infor- szy nazwa wsi Zarzecze pojawia się w źródłach macji. Nieco więcej danych jest na temat przyle- w 1386 roku. W dokumentach datowanych na gającego do wsi Czarnego Lasu. Jest on wzmian- lata 1397-1407 występuje Mikołaj z Gołaczew kowany w dokumencie z 1564 roku, jako „silva i Zarzecza, czyli właściciel tych wsi, który w 1404 Czarny Liasz”. W dokumencie wspomina się, iż roku oddala prawnie pozew Adama z Barwałdu ów las należy na podstawie przywileju do wójta o pobicie jego trzech ludzi: Jana, Wojtka i Bartka miasta Wolbromia.40 z Cieślina (Czesslin). Pod taką samą nazwą, jak obecnie, wieś „Zarzecze” występuje w dokumen- Załęże cie z 1581 roku.43 Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy, jako „Zaląssze” w dokumencie z 1388 roku, w którym Zakończenie Niemierza i Pełka z Galowa zobowiązują się wy- Niestety, nie udało się natrafić na historyczne płacić w terminie odpowiednio 100 i 40 grzywien wzmianki o początkach niektórych wsi na tere- czynszu swej stryjence pod gwarancją wwiązania nie gminy, jak choćby Bożej Woli, Zabagnia, Za- jej w dobra Galów, Bydlin, Domaniowice i Za- sępca, czy Kalisia. Jednak okazuje się, że tradycje łęże. Przez kilka wieków Załęże należało do wła- sięgające czasów średniowiecza mają nazwy po- ścicieli pobliskiego Bydlina. Swoistą ciekawostką szczególnych części (kolonii) wielu wsi na terenie jest zapis z 1540 roku, w którym Jakub Boner gminy. Na przykład w dokumentach datowanych oznajmia, że uzyskał satysfakcję z sumy 8000 na 1448 rok znajdujemy informację, że Stanisław florenów od brata Seweryna Bonera za zamek Bydliński z Domaniewic sprzedaje za 400 grzy- Ogrodzieniec, „fortalicium Zaląze” i wsie przyna- wien Janowi z Niezwojowic wsie Domianiowice leżne.41 Czy w Załężu była zatem jakaś budowla i „Scoroczin”. Chodzi tu zapewne o wieś Skoro- obronna (fortalicja), czy też zapis odnosi się do szowy (Skoroszewy), które obecnie są częścią wsi zamku w Bydlinie? Bardziej prawdopodobna jest Zarzecze. W 1530 roku nazwa wsi została zapisa- ta druga koncepcja. W rejestrach poborowych na jako „Skorosszowa”. Kazimierz Rymut uznaje z 1629 roku nazwa wsi występuje jako „Zalęże”. ją za nie istniejącą już dzisiaj wieś, a jej nazwę wy- Nazwa wsi jest nazwą topograficzną. „Łęg” to za- wodzi od nazwy osobowej (imienia) „Skorosz”.44 rośla na łąkach błotnistych, a także łąka albo las Z kolei inna nazwa części wsi Zarzecze, czyli błotnisty. Zatem „Załeże”, to miejsce położone Skotnica, także ma średniowieczne pochodzenie. „za łęgiem”. 42 Tak określano albo miejsca wypasu bydła (skot = bydło), albo drogi, którymi pędzono krowy na Zarzecze wspólne dla wsi pastwisko. Nazwy „Skotnica” W przypadku nazwy wsi Zarzecze sprawa jest występują w całej Polsce. W dokumencie z 1396 jasna. Jest to nazwa topograficzna i oznacza ona roku opisano, iż granice wytyczone między mia- miejscowość położoną „za rzeką”. Po raz pierw- stem Wolbromiem i wsią Dłużec biorą początek

40 Hasło „Czarny las”, w: Słownik…, op. cit. 41 Hasło „Bydlin”, w: Słownik…, op. cit. 42 K. Rymut, Nazwy…, s. 198. 43 K. Rymut, Nazwy…, s. 198. 44 Tamże, s. 154.

134 Nazwy miejscowości w gminie Wolbrom od „scothnicza”, czyli skotnicy (w Wolbromiu jest Bibliografia pole Przy Skotnicy), następnie idą do wsi Łob- zów i z drugiej strony potoku zwanego „Swuth- • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Ki- wirzch”. Pytanie, o który potok (rzekę) chodzi? ryk, R. Kołodziejczyk, T 1, Kraków 1978. Biorąc pod uwagę, że każda wieś w gminie • Górnisiewicz B., Przeszłość, teraźniejszość i przy- Wolbrom ma kilka części (kolonii), badanie ety- szłość wsi olkuskiej, Łódź 1989. mologii ich nazw oraz historii może być ciekawą • Pankowicz A., Wolbrom. Studium przestrze- przygodą naukową, tym bardziej, że jest to temat ni miejskich w okresie staropolskim, Wolbrom w ogóle do tej pory niezbadany. 1998. Kolejnym wyzwaniem naukowym jest analiza • Rymut K., Nazwiska Polaków, Wrocław 1991. pochodzenia nazw rzek i gór na terenie gminy • Rymut K., Nazwy miejscowe północnej części Wolbrom. W dokumencie z 1412 roku występuje dawnego województwa krakowskiego, Wrocław przepływająca przez Gołaczewy rzeka zwana Ko- 1967. przywnica, dzisiaj nazywana zamiennie Pokrzy- • Słownik historyczno geograficzny ziem polskich wianką, Pokrzywnicą, albo Wolbromką (czasami w średniowieczu, red. T. Jurek, IHPAN 2010, do- mylona z Centarą). Nazwa inna – pochodzenie to stęp on-line, [na:] slownik.ihpan.edu.pl . samo (koprzywy = pokrzywy). Zagadek związanych z nazwami wsi na terenie gminy Wolbrom jest znacznie więcej. W przytaczanym już uprzednio dokumencie z 1327 roku, w którym Władysław Łokietek nadaje braciom Wolwramowi i Hilaremu sołtysom z Dłużca las królewski należący do wsi Dłużec, zostaje wymieniona wieś „Schechilnyky”, czyli „Szczeklniki”, której ani historykom, ani językoznawcom nie udało się przyporządkować do żadnej z istnie- jących współcześnie wsi. W 1336 r. wieś ta wy- stępuje pod nazwą „Szczerbnik”, a w 1393 roku, jako folwark „Sczeklniki”. Historycy sądzą, że wieś ta, jak wynika z zapisów źródłowych, sąsia- dowała z Udorzem i być może została wchłonięta przez Porębę Dzierżną.45 Jest to jednak jedynie hipoteza.

45 Słownik…, op. cit.

Ilcusiana • 6 • 2012 135 136 Dariusz Rozmus

Słodki smak ciężaru

Ilcusiana • 6 • 2012 137 Dariusz Rozmus

Dariusz Rozmus

Słodki smak ciężaru

W poprzednim numerze wydania periodyku Po działalności górniczej i hutniczej pozostają Ilcusiana Andrzej Feliksik opublikował ciekawy ogromne hałdy oraz wyrobiska. W ciągu zwłasz- przyczynek zwracający uwagę na interakcje po- cza ostatnich 200 lat powstały ogromne wysypi- między przyrodą Jury a eksploatacją kruszców ska, hałdy kopalniane, które mogły przykryć sta- i innych bogactw, z których słynie nasza ziemia. nowiska archeologiczne - nawet takie, jak relikty Niezwykle interesujące okazały się tutaj opisane grodu czy kościoła. Klasycznym tego przykładem w nim adaptacje szaty roślinnej do określonych jest ogromna hałda przylegająca do gródka na sta- warunków środowiskowych, powstałych na sku- rym Olkuszu. tek działalności człowieka. Zjawisko to zostało określone jako roślinność gleb galmanowych1, która rozwinęła się na terenach górniczych po ustaniu intensywnego wydobycia. Dziś rośliny te mają się dobrze, a jak mamy się my? Od razu odpowiadam. Każdy z nas ma się inaczej i w dużej mierze zależy to też od tego, czy je- steśmy piękni, młodzi i zdrowi, a w innych kate- goriach - przed czy po wypłacie. Jak widać z arty- kułu A. Feliksika, dotyczy to również roślin, bo aż Wał i fosa średniowiecznego gródka na Starym Olkuszu od strony 75% z nich rozwija się pod wpływem gospodarki południowej; w głębi widać górującą nad gródkiem hałdę kopal- człowieka2. Otrzymują one dzięki naszym działa- nianą (fot. D. Rozmus) niom swoistą wypłatę (która im służy); wypłatę, Gdyby nie interwencja służb konserwator- oczywiście, w mikroelementach. Problem w tym, skich, średniowieczny grodek zostałby zapew- że dobrze czują się z tym jedne rośliny, natomiast ne zasypany przez olkuską kopalnię. W obrębie inne prawie całkiem… wymarły. miasta spotykamy warstwy celowo nawiezionego Eksploatacja rud i ich wytop ma wpływ na na- żużla (gierzyny), którego używano po prostu do sze życie. Wydaje się, że jest to stwierdzenie jak utwardzania placów czy też traktów komunika- najbardziej prawdziwe. Zmienna jest tylko skala cyjnych. tego oddziaływania. Dzisiaj wiemy, że tę skalę W klasycznym opracowaniu poświęconym możemy u nas rozciągnąć na okres ponad tysiąca zagadnieniom geomorfologicznym, Mirosław lat. Klimaszewski podaje, że powierzchnia obszarów

1 A. Feliksik, Przyroda Jury a eksploatacja kruszców na przykładzie Ziemi Olkuskiej, [w:] Ilcusiana, nr 5/2011, s. 107. 2 Tamże, s. 108.

138 Słodki smak ciężaru zdewastowanych przez działalność człowieka pady pozostawiły po sobie również świętokrzy- w Polsce zajmuje 500 000 ha3. Nie ulega kwe- skie centra dymarkowej produkcji żelaza z okresu stii, że najbardziej dramatyczne przemiany śro- wpływów rzymskich, czyli z pierwszych wieków dowiska naturalnego miały miejsce na obszarach naszej ery. Były one na tyle znaczne, że zwróci- uprzemysłowionych. Książka M. Klimaszewskie- ły na siebie uwagę już na początku XIX w. Pisał go ukazała się w 1981r. Możemy przypuszczać, że o nich już w 1805 r. jeden z twórców nowocze- po pierwszej dekadzie XXI wieku obszar zdewa- snej geologii (w tym przemysłu wydobywczego stowany przez człowieka jeszcze bardziej wzrósł. hutniczego) w Polsce, ksiądz Stanisław Staszic9. Niszczenie, a może kształtowanie, zmienia- W okresie dwudziestolecia międzywojennego nie środowiska przez człowieka zaczęło się bar- huty z COP skupywały żużel żelazny, który przy dzo dawno temu i sytuacja naszego regionu nie naszych obecnych technologiach świetnie nadawał jest wyjątkowa. W Khirbet Hamra Ifdan w Jor- się do kolejnej obróbki w celu pozyskania żelaza. danii, na stanowisku z epoki brązu położonym Hałdy, niezasypane wyrobiska, roznosy płu- niedaleko doliny rzeki Jordan, znaleziono - jak czek to wszystko widzimy. Nie widzimy nato- się szacunkowo przyjmuje - ok. 5 tyś. ton żużla, miast zanieczyszczeń metalami ciężkimi, któ- pochodzącego z pieców hutniczych i pracowni re odkładają się w glebie, roślinach i wchodzą brązowniczych.4 Setki, dosłownie: setki ton hałd w skład naszego pożywienia i napojów, a co za poprodukcyjnych odkryto w wielu innych miej- tym idzie - wbudowują się w struktury naszych scach, w tym z przed tysięcy lat, m. in. na sta- organizmów. Na szczęście, chyba na szczęście, my nowisku w Kestel w Turcji5. Jak podaje Michael o tym zwykle nie myślimy. Nie oznacza to, że ba- McCormick, historyk specjalizujący się w dziejach dania wpływu zanieczyszczeń nie są przeprowa- gospodarczych Europy (na podstawie pochodzącej dzane. Przykładowo, zanieczyszczenie środowiska z V wieku relacji Rutilusa Namatianusa, po hutni- w Górach Harzu w aspekcie tysiąca lat eksploata- czym przetopie galeny na wspomnianym powyżej cji i wytopu srebra, ołowiu, miedzi i cynku zostało terenie miało pozostać ponad milion ton żużla6. poddane badaniom, łącznie z pomiarem zawartości Inna sprawa, że nie wiemy, jak ta wielkość została metali ciężkich w wodach z wypływu w 1994 r.10 oszacowana7. W Górach Harzu są miejsca, gdzie Wyniki tych badań w niewielkim stopniu znane ślady po wytopie rud z przed tysiąca lat istnieją są szerszemu gronu odbiorców. do dzisiaj widoczne w krajobrazie8. Znaczne od- Najbardziej szkodliwy dla człowieka jest ołów.

3 M. Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa 1981, s. 948. 108. 4 Por. M. Landau, Dolina Krzemowa z epoki brązu, [w:] http://www1.gazeta.pl/nauka/1,34148,101303.html, oraz raport polowy archeologów prowadzących badania w terenie: T. Levy, R. B. Adams, M. Najjar, Field Report on the Jabal Hamrat Fidan, [w:] http://www.bearkan.com/ clients/s/scud/acoe/Newsletter_Archive/News.../hamrat_fidan.htm 02-09-29 . Uwaga! nie wiem, czy strony te jeszcze funkcjonują. Informacje można jednak znaleźć szukając wedle autorów lub zagadnienia wzmiankowanego w tytule. 5 A. Sagona, P. Zimansky, Ancient Turkey, Routledge - New York 2009, s. 201. 6 M. McCormick, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300 - 900, Warszawa 2007, s. 55. 7 Wytop ołowiu z galeny nie pozostawia zbyt wiele żużla ponieważ siarka i tlen uchodzą do atmosfery a produkt finalny jest zabierany przez hutników. Pozostają natomiast głównie inne zanieczyszczenia będące pozostałościami skalnej struktury minerału. 8 L. Klappauf, Spuren deuten - Frühe Montanwirtschaft im Harz [w:] Auf den Spuren einer frühen Industrielanschaft, Naturraum - Mensch -Umwelt im Harz, Arbeitshefte zur Denmalpflege in Niedersachsen 21, Hannover 2000, s. 21 il. 4. 9 Por. T. Banaś, Badacze i pasjonaci starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego od Staszica…, [w:] 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem święto- krzyskim. Archeologia - Metalurgia - Edukacja, pod red. Sz. Orzechowskiego i Ireneusza Suligi, Kielce 2006, s. 221. 10 M. Deicke, H. Ruppert, Frűhe Metalllgewinnung Und Umwelltbelastung im Harz - Umweltgeochemische Aspekte. [w:] Auf den Spuren einer frühen Industrielanschaf…, op. cit., s. 78-82.

Ilcusiana • 6 • 2012 139 Dariusz Rozmus

Mówimy tutaj oczywiście o metalu z grupy szko- talu oraz jego związków na środowisko i zdro- dliwych pierwiastków najpowszechniej dla nas wie człowieka. Przedmiotem badań jest przede dostępnym. Inne, niezwykle szkodliwe substan- wszystkim skala zanieczyszczeń spowodowanych cje, takie, jak m. in. rtęć czy śmiertelnie trujący przez rozwój przemysłu w ciągu ostatnich 200 lat. arsen, mają mniejszy wpływ na szeroką populację. W zakres prac badawczych wchodzi cały zakres Związki ołowiu mogą silnie wpływać na zdrowie zagadnień, związanych między innymi z utylizacją człowieka, a oddziaływanie to badane jest od lat11. odpadów poprzemysłowych. Lokalizuje się i opi- W aspekcie historycznym przebadano dane z ma- suje pozostawione na przestrzeni ostatnich 200 lat teriału kostnego z rejonu zagłębia przemysłowego odpady przemysłu cynkowo-ołowianego14. w Górach Harzu z XVIII w. Stwierdzono podwyż- Ważną roleę spełnia badanie roli roślin szoną zawartość ołowiu w kościach. Zawartość ta w oczyszczaniu środowiska z metali ciężkich, w tym okazała się wyższa w XVIII w. niż w czasach współ- z ołowiu. Podaje się też liczne przykłady szkodliwe- czesnych12. go oddziaływania tego metalu na rośliny15. Zagad- Octan ołowiu ma słodki smak i nazywany jest nienie ołowiu i problemów ekologicznych stwarza- cukrem ołowiowym. Znane są w dziejach ludzko- nych przez ten metal bywa przedmiotem dużych ści próby zbrodniczego wykorzystania tego me- (55 wystąpień) interdyscyplinarnych konferencji16. talu jako słodzik w celu trucia podbitej ludności. Powstają nawet zeszyty edukacyjne, informujące Z tego typu właściwości ołowiu zdano sobie spra- o zagrożeniach związanych z ołowiem i przeciw- wę już bardzo dawno. Teoretyk architektury an- działaniu zatruciom, skierowane do uczniów, ale tycznej Witruwiusz wspomina, że w pobliżu ko- w praktyce przede wszystkim do nauczycieli17. palń złota, srebra i ołowiu występują często liczne Jak widać z przytoczonych powyżej przykła- źródła, z których wypływa bardzo szkodliwa dla dów, literatura dotycząca tego tematu jest bogata. zdrowia woda; opisuje on nawet objawy zatrucia Powstają też szersze opracowania tego problemu, organizmu po wypiciu takiej wody.13 zajmujące się wieloma zagadnieniami: od degrada- W dzisiejszych czasach dokładnie znamy tok- cji środowiska (w tym niezwykle istotnym zagad- syczność związków ołowiu. W regionach, gdzie nieniem ścieków) począwszy, aż po wpływ ołowiu występują rudy tego metalu oraz ma miejsce ich na zdrowie człowieka18. wydobycie i przeróbka, podjęto wiele badań aby Jest zatem rzeczą oczywistą, że zaczęto badać zrozumieć skalę wpływu zanieczyszczeń tego me- to zagadnienie w Polsce w odniesieniu do prze-

11 Por. J. O. Nriagu, Lead and Lead Poisoning in Antiquity, John Wiley and Sons Inc. New York - Brisbane - Toronto - Singapore 1987. 12 H. Schutkowski, A. Fabig, B. Herrmann, Schwermetallbelastung bei Goslarer Hűttenleuten des 18. Jahrhunderts, [w:] Auf den Spuren einer frühen Industrielanschaft, Naturraum - Mensch - Umwelt im Harz, Arbeitshefte zur Denmalpflege in Niedersachsen 21, Hannover 2000, s. 96 - 99 13 Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 2004, księga ósma, rozdzia ł 6. 14 J. Girczys, J. Sobik-Szołtysek, Odpady przemysłu cynkowo - ołowiowego, seria Monografie nr 87, Częstochowa 2002. 15 M. Gawęda, Rola niektórych składników podłoża w ograniczeniu kumulacji ołowiu przez wybrane gatunki warzyw korzeniowy i liściowych oraz ich znaczenie dla zachowania wartości biologicznej roślin, Kraków 1998, s. 8 - 10 16 Ołów w środowisku, problemy ekologiczne i metodyczne - Lead in the environment ecological and analytical problems - Materiały z sympozjum, które odbyło się w dniach 6 - 7 listopada 1997, pod red. A. Kubała-Pendias i B. Szteke, Warszawa 1998. Na konferencji przedstawiono 55 referatów w tym o zawartości ołowiu w wątrobie kormoranów. 17 M. Dumieński, Ołów - dziecko, zagrożenie - środowisko - profilaktyka pytania i odpowiedzi - zeszyt edukacyjny dla młodzieży szkolnej, Miasteczko Śląskie 2008. M. Dumieński opublikował również kilka innych zeszytów edukacyjnych poświęconych tej tematyce. 18 W. Sroczyński, Wpływ eksploatacji, przeróbki i przetwórstwa rud cynku i ołowiu na środowisko przyrodnicze, [w:] Surowce metaliczne Polski - cynk , ołów red. naukowa R. Ney, red. tomu J. Kicki, Wydawnictwo Centrum PPGSMiE PAN Kraków 1997, s. 156 - 222.

140 Słodki smak ciężaru szłości. Rozpoznanie zanieczyszczeń metalami Dodatkowo przeprowadzono badania składu ciężkimi w nawarstwieniach archeologicznych chemicznego zawartości zanieczyszczeń w rejo- wykonano m. in. na rynku krakowskim19. W nienie reliktów pieców hutniczych na stanowisku nr których pracach dotyczących wspomnianej powy- 8 Dąbrowie Górniczej - Łośniu. W powierzch- żej problematyki wykorzystano również wyniki niowej warstwie stwierdzono następujące minera- badań archeologicznych w sośniu, w tym dostar- ły: cerusyt - PbC03, tlenki - Pb0, zidentyfikowa- czone przez piszącego te słowa. Przykładem mogą no również metaliczny ołów, baryt - BaS04, szkli- w tym wypadku być prace o metalach ciężkich wo krzemionkowe i glinokrzemiany. Stwierdzono w olkuskim (i nie tylko) środowisku glebowym20. również fosforowe związki ołowiu, takie jak piro- 23 Pozwólmy sobie na kilka cytatów z tej pracy, morfit - Pb5 [Cl|(P04 )3] . Jak łatwo zauważyć, już ponieważ naszym zdaniem struktura występują- z samego składu zanieczyszczeń związków ołowiu cych na tym terenie pierwiastków metalicznych w glebie można wnioskować, czy mamy do czy- musiała wpływać na sposób wytopu metali tak, nienia ze stanowiskiem, na którym następowała by w konsekwencji wytworzyć określoną zawar- hutnicza przeróbka rud ołowiu. Tlenek ołowiu tość metali w warstwie zanieczyszczeń. Minerały PbO w tym wypadku może pochodzić tylko metalonośne są reprezentowane przez węglany Zn z przeróbki innych związków ołowiu, przede i Pb, siarczki Fe - Zn - Pb, tlenki Fe i nietrwałe wszystkim siarczku ołowiu PbS. Jest to ważny siarczany Fe, Zn, Pb. (…) Wśród minerałów Zn wniosek, który można wykorzystać przy progno- -Pb - Fe występujących w glebach przeważa smitso- zowaniu w poszukiwaniach piecowisk do wyto- nit, cerusyt oraz tlenki i wodorotlenki Fe. W rejonie pu rud srebra i ołowiu. Badanie samego stężenia historycznych i współczesnych składowisk procesy ołowiu w glebie nie jest wiarygodne chociażby ze utleniani siarczków bardzo wyraźnie zaznaczają względu na zawartość ołowiu w opadach pyłu, się krystalizacją siarczanów Ca i Fe na korzeniach który jest badany w określonych latach. Przy- roślin.21 Żelazo, cynk i ołów, przede wszystkim kładowo zawartość kadmu i ołowiu badana w 12 jako siarczki, to główne składniki rud metali wy- punktach w Olkuszu czasami przekracza dopusz- stępujących na interesujących nas obszarach. Za- czalne normy o 66% ( Pazurek) a nawet o 74,6% wartość metali w glebach najlepiej w tej chwili (centrum miasta)24 odzwierciedlają Szczegółowe mapy geochemiczne Zagadnienie wpływu związków ołowiu na publikowane dla poszczególnych regionów Pol- kondycję zdrowotną ludzi winno być w przyszło- ski. Dotychczas ukazało się tylko fragmentarycz- ści przebadane na szerokim materiale kostnym, ne pokrycie obszaru kraju22. pobranym z cmentarzysk ulokowanych na tych

19 M. Wardas - Lasoń, W. Głowa, Rozpoznanie stanu zanieczyszczeń miedzią i ołowiem poziomów użytkowych w rejonie Kramów Bogatych, [w:] Krzysztofory - Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, nr 28 /2010, pod red. E. Firlet, cześć 2, s. 209 - 224. 20 J. Cabała, K. Sutkowska, Wpływ dawnej eksploatacji i przeróbki rud Zn - Pb na skład mineralny gleb industrialnych, rejon Olkusza i Jaworzna, [w] Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 117, Studia i materiały nr 32 /2006, s. 13 - 22, por. też opublikowaną prace habilitacyjną J. Cabała, Metale ciężkie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu eksploracji rud Zn - Pb, Katowice 2009. 21 J. Cabała, Metale ciężkie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu…, op. cit., s. 109. 22 Szczegółowa mapa geochemiczna Górnego Śląska (1:25 000), pod red. A. Pasieczna, Warszawa 2011, tablica 9 - 10 23 J. Cabała, E. Szeląg, D. Rozmus, Heavy metal in topsoil polluted by historical Pb - Ag - Zn smelting, mining and processing activities, [w:] Polish Journal of Environmental Study, w druku 24 Ochrona środowiska w Gminie, praca zbiorowa pod kierunkiem mgr inż. E. Słuszniak, Olkusz 1995 s. 31

Ilcusiana • 6 • 2012 141 Dariusz Rozmus obszarach, gdzie zlokalizowano średniowieczne i młodsze ośrodki produkcji metali kolorowych. W 2002 roku odkryto w Łośniu porzucony podczas procesu hutniczego piec z pełnym wsa- dem (ob. 1/2002). Wydobyto z niego ok. 200 kg związków ołowiu. Od drugiej połowy XII wieku pod ziemią spoczywała swoista bomba ekologiczna. Ile jeszcze takich trujących podrzu- tek z odległych czasów spoczywa nie odkrytych

Łosień st. 8 – eksploracja płytkiej studni lub obstawionego kamie- niami wywierzyska wodnego używanego od okresu średniowiecza usytuowanego na osadzie hutniczej. Na zdjęciu Krzysztof Kopeć. (fot. D. Rozmus) na obszarach pomiędzy Olkuszem, Bytomiem, Tarnowskimi Górami, Siewierzem, Jaworznem, Trzebinią, Dabrową Górniczą i Sosnowcem?.. Związki ołowiu w nieunikniony sposób wraz z wodą dostawały się do ujęć wody pitnej. Bu- dowa wodociągów ograniczyła możliwe skażenie wód pitnych, ale jest to dopiero ostatni okres zasiedlania interesujących nas obszarów. Postęp ekonomiczny ma swoją cenę.

142 Słodki smak ciężaru

Ilcusiana • 6 • 2012 143 144 Józef Niewdana

Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic

Ilcusiana • 6 • 2012 145 Józef Niewdana

Józef Niewdana

Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic

Do XIV wieku włącznie nie posiadamy mate- władze miejskie, zlecając to poszczególnym oso- riałów w sprawie zaopatrywania miasta Olkusza bom na okresy kilkumiesięczne lub kilkuletnie. w wodę. Prawdopodobnie czerpano ją ze studni, Umowy w tej sprawie zawarto np. w latach 1551 na przedmieściach także z zalanych szybów. Ist- oraz 1574, kiedy to rurmistrz Klimunt otrzy- nienie łaźni, browarów, a także zapewne nawod- mał dożywotnio rury wodne ilkuskie opatrywanie nionej fosy, wymagające znacznej ilości wody, i konserwowanie2. sugeruje sprowadzanie jej z pobliskich źródeł na północ od miasta. Wodociągi poświadczone są dopiero w XV w. Wiadomo, że już w połowie XV wieku magistrat olkuski przewidywał w budżecie miejskim dochody za korzystanie z wody. Rów- nocześnie informacja o rzemiośle średniowiecz- nym Olkusza wymienia, że miasto w latach 1449- 1468 zatrudniało średnio 2 rurmistrzów, do obo- wiązków których należało doprowadzanie wody1. W tym samym czasie, oprócz innych zawodów, spotykamy się z profesją łaziebnika, co by świadczyło Rury drewniane (w zbiorach Muzeum Wody przy Stacji Uzdatnia- o istnieniu łaźni, a zatem nasuwa się przypusz- nia Wody PWiK Sp. zo. o. w Olkuszu). Fot. J. Niewdana czenie, iż musiały istnieć również jakieś miejskie urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne. Wie- W 1562 r. zawarto kontrakt z rurmistrzem le troski wykazywano w zakresie zaopatrzenia na rozbudowę systemu doprowadzenia wody, miasta w czystą wodę, niezbędną nie tylko do a w dwa lata później słyszymy o przeprowadze- celów spożywczych i higienicznych, ale i pro- niu kontroli starych i nowych rur. Surowe kary dukcyjnych - dla browarów, gorzelni, a także groziły za niszczenie lub uszkodzenie rur, przed w razie pożaru. Sprowadzano ją nadal ze źródeł czym ostrzegano zwłaszcza mieszkańców przed- poza miastem do zbiornika na rynku dużym mieść, przez które wodę prowadzono do miasta. rurociągiem głównym, oraz prawdopodobnie Ostro zakazywały też władze miejskie zanie- na pewnych odcinkach - otwartymi rynnami. czyszczania wody, która rurami bywa do miasta O konserwację rur i rynien, ich naprawę, czysz- za wielkim kosztem na każdy rok prowadzona, czenie i utrzymanie w należytym stanie dbały przez pranie w nich odzieży lub płukanie ja-

1 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, opracowanie zbiorowe pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, PWN, Warszawa-Kraków, 1978. 2 D. Molenda, Dzieje Olkusza do 1795 roku. Rozkwit miasta w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, op. cit., s. 262.

146 Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic rzyn(a więc chodziło tu i o otwarte rynny), co źródłowych rozwoju urządzeń wodociągowych zdarzało się czeladzi mieszczańskiej, zalecając i kanalizacyjnych, nie wykluczone jednak, że ta- jednocześnie noszenie wody do domów3. Naj- kie urządzenia były realizowane. bogatsi olkuszanie uzyskiwali, za opłatą, po- Prowadzone roboty ziemne w obrębie rynku zwolenie doprowadzenia wody do swych do- olkuskiego odsłoniły pozostałość wodociągu wy- mów od głównego rurociągu miejskiego (1559, konanego z rur drewnianych, które często stoso- 1570, 1601). Także piwowarzy zaopatrywali wane były w XIV-XVI wieku na terenie Polski. w wodę swe browary, budując na własny koszt Pochodzące z tego okresu, zachowane odcinki rur boczne rury (1571, 1573), tak jednak, aby nie drewnianych, znajdują się w zbiorach muzeal- uszkodzić tych, które istniały już w danej części nych (Muzeum Regionalne PTTK im. Antonie- miasta4. Zdarzały się przypadki cofnięcia przez go Minkiewicza w Olkuszu, Rynek 20; Muzeum władze miejskie prawa do posiadania aqueductus Wody przy Stacji Uzdatniania Wody PWiK Sp. de arca civili publica - rur do zbiornika miejskie- z o.o. w Olkuszu ul. Kluczewska 4; Muzeum Po- go, znajdującego się na rynku (1575). żarnictwa w Olkuszu ul. Floriańska 5). Kolejną próbą wykonania wodociągu była bu- W 1574 r. założono obok tego zbiornika basen dowa rurociągu ze źródeł położonych w obecnym dla przechowywania ryb. Prócz opłat w gotówce parku pod Czarną Górą (Rys.3). Informacje na jego użytkownik zobowiązany był do dostarcza- temat tego wodociągu zapisał Ks. Jan Wiśniew- nia ryb dla rajców. ski, cyt.: Wodociąg zbudowano około 1858 r. Bywały jednak zakłócenia w zaopatrzeniu Rury czerpalne zostały ułożone w ulicy Żuradzkiej. miasta w wodę. W 1587 r. uchwała rady Olku- Długość wodociągu wynosi ok.1/2 wiorsty. Spod sza mówiła o braku wody w mieście, określając wsi Czarna Góra „Ujęcie” dostarczało wodę ruro- tę sytuacje jako bardzo niebezpieczną5. Wyzna- ciągiem żeliwnym do zdroju zlokalizowanego przy czono więc składki na doprowadzenie wody do rynku miasta od wszystkich mieszkańców miasta i przedmieść, szczególnie wysokie od właścicieli słodowni i browarów. Uchylającym się od ich płacenia groziło wstrzymanie prawa do korzystania z wody. Podobny podatek nałożono w 1598 r. Łaźnia miejska była kilkakrotnie remontowana. Mieściła się w budynku nakry- tym gontowym dachem. W póź- Centrum Olkusza - rysunek wykonany w 1786 roku przez Komisję Dobrego Porządku. W prawej części widoczny rurociąg doprowadzający wodę do centrum miasta (rysunek niejszym okresie brak informacji nieznanego autora. APKr. Wawel). Fot. A. Saładziak.

3 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, op. cit., s. 262. 4 Ibidem, s. 262. 5 Ibidem, s. 262.

Ilcusiana • 6 • 2012 147 Józef Niewdana ul. Żuradzkiej. Stąd według opowiadań starszych zaś koszt budowy wynosił 95.000 rubli7. Rurociąg mieszkańców miasta „nosiwoda” roznosił odpłat- ten jest pierwszym udokumentowanym obiektem nie wodę do domów6. wodociągowym. Następnymi obiektami wodo- ciągowymi, zasilającymi mieszkańców Olkusza w wodę, były dwa ujęcia na Czarnej Górze. Ujęcia te podawały wodę do łaźni miejskiej przy ul. Żu- radzkiej oraz w kierunku wieży ciśnień na Rynku. W początkowym okresie woda z wieży dostar- czana była tylko do trzech budynków, a pozostali mieszkańcy czerpali wodę ze zdrojów. Budowa sieci wodociągowej rozprowadzającej wodę po terenie miasta przypada na lata 1922- 1925. Źródłem wody było ujęcie w Witeradowie,

Ujęcie wody Czarna Góra. Fot. J.Niewdana a od roku 1932 studnia wiercona na terenie dawnej elektrowni miejskiej, a później fabryki wen- Dopiero w roku 1900 przystąpiono do bu- tylatorów przy obecnej ulicy Króla Kazimierza dowy wodociągu grawitacyjnego, który miał Wielkiego. definitywnie rozwiązać problem zaopatrzenia Rozwój miasta w latach 1950, 1960 oraz uru- w wodę rozwijającego się miasta. Dla zaopatrze- chomienie górnictwa rud cynkowoołowiowych nia Olkusza w wodę wybudowano ujęcia źródeł w rejonie olkuskim spowodowały konieczność w Witeradowie, zbiornik wieżowy o pojemności budowy nowych ujęć oraz budowy sieci magi- 60 tys. litrów usytuowany w rejonie rynku i ruro- stralnych i rozdzielczych w związku z występują- ciąg grawitacyjny. Urządzenia te oddano do eks- cym lejem depresji i zanikiem wody na znacznym ploatacji w 1903 r. Rurociąg został wybudowany obszarze. Wieża ciśnień i istniejące ujęcia nie były przez znaną firmę warszawską Bronikowski i S-ka, w stanie pokryć zapotrzebowania na wodę. Wieża przestała spełniać swoją funkcję, została wyłączo- na z eksploatacji. W 1965 r. podczas modernizacji rynku została zburzona. Do końca 1955 r. gospodarką wodno-ścieko- wą na terenie miasta Olkusza i powiatu olkuskiego zajmowały się bezpośrednio administracje terenowe, samorządowe, później po wojnie rady narodowe lub w ich imieniu przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej. Od 1 stycznia 1956 r. gospodarką wodno-ściekową zajmuje się Powiatowe Przedsię- Ujęcie wody Witeradów. Fot. J. Niewdana biorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Olkuszu,

6 Ks. Jan Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, 1933, s. 213-214. 7 Ks. Jan Wiśniewski, op. cit., s. 213-214.

148 Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic które zostało powołane zarządzeniem Prezydium i wsi, przemysłu i rolnictwa oraz przygotowania Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu z dnia prac dokumentacyjnych w tym zakresów dla re- 15 listopada 1955 r., wydanym w oparciu o uchwa- jonu Chrzanów - Trzebinia i rejonu olkuskiego łę nr 242/XXXVI z dnia 2 sierpnia 1955 r.8 Powia- w związku z zanikiem wody wskutek robót gór- towej Rady Narodowej w Olkuszu. Powstało ono niczych. z połączenia Zakładu Wodociągów i Kanalizacji Główne tezy uchwały brzmiały: Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komu- W celu doraźnego i długofalowego zabezpiecze- nalnej w Olkuszu oraz jednostek budżetowych, nia dostaw wody pitnej i przemysłowej w rejonie administrowanych przez terenowe rady narodowe Chrzanów - Trzebinia i w rejonie olkuskim w wo- w Bolesławiu, Bukownie, Pilicy, Pomorzanach, jewództwie krakowskim Rada Ministrów uchwala Jaroszowcu i Skale. co następuje: rejon Chrzanów - Trzebinia objęty obszarami Rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu górniczymi kopalni rud cynkowo-ołowiowych oraz przewidywane zaniki wody „Trzebionka” i „Matylda” oraz kopalń węgla kamiennego „Siersza”, „Janina”, „Bierut”, „Ko- Prowadzona w latach 50-tych XX w. prace ściuszko” oraz „Sobieski”, t.j. obszar wodonośne- poszukiwawcze wykazały istnienie bogatych złóż go zbiornika zamkniętego granicami zasięgu wy- rud cynku i ołowiu w rejonie Olkusza. W ślad za stępowania zaistniałych przewidywanych szkód odkryciami rozpoczęły się prace udostępniające te górniczych w postaci zaniku wody; złoża. Istniejąca od XIX w. kopalnia „Bolesław” rejon olkuski objęty obszarami górniczymi jest rozbudowana i pogłębiana. W latach 1958- kopalń rud cynkowo-ołowiowych „Bolesław” 62 następuje wzrost dopływu wody do kopalni i „Olkusz” oraz kopalń piasków podsadzkowych „Bolesław”, co związane jest z udostępnieniem na Pustyni Starczynowskiej i Błędowskiej, t.j. poz. +245 m.n.p.m. W międzyczasie, w 1957 r., obszar obejmujący miejscowości: Olkusz, Laski, rozpoczęto budowę kopalni „Olkusz” do pozio- Witeradów i przyległe osiedla, będące w grani- mu niższego niż kopalnia „Bolesław” (tj. do +238 cach spodziewanego wpływu eksploatacji pod- m.n.p.m). Odprowadzano coraz większe ilości ziemnej w postaci zaniku wody. wody z kopalni, a to powodowało tworzenie się Uchwała zobowiązywała do opracowania pro- leja depresji i osuszanie istniejących studni, z któ- jektu wstępnego dla wodociągu grupowego Ol- rych zaopatrywano w wodę ludność i przemysł. kusz - Bolesław - Sławków, który docelowo miał Przewidywano udostępnienie dalszych złóż: „Po- rozwiązać problem zaopatrzenia w wodę. Doraź- morzany”, „Krzykawa”, „Klucze” i postanowiono nie uchwała zobowiązywała: rozbudować ujęcie rozwiązać kompleksowo zaopatrzenie w wodę re- w Laskach do końca 1964 r. i rozbudować ujęcie jonu olkuskiego. w Witeradowie do końca 1965 r. Dnia 21 lutego 1963r. podjęta została Uchwa- Realizując uchwałę przygotowano „Dane wyj- ła Rady Ministrów Nr 85/63 w sprawie zabezpie- ściowe” do projektowania wodociągu grupowe- czenia dostaw wody dla potrzeb ludności miast go Olkusz - Bukowno - Sławków, zatwierdzone

8 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu z dnia 15 listopada 1955 r.

Ilcusiana • 6 • 2012 149 Józef Niewdana w dniu 09.09.1966 r. w Ministerstwie Gospo- m3/min. Kierownictwo kopalni podjęło decyzję darki Komunalnej. W dokumencie tym ustalono o przygotowaniu tego wypływu do ujęcia dla ce- zapotrzebowanie wody dla wodociągu grupowe- lów pitnych. go: w roku 1965 - 18 366 m3/d, w 1980 - 29 Wszystkie wyrobiska górnicze w tym rejonie 159 m3/d, w 2000 - 38 411,9 m3/d. Określono kopalni, które mogły uzyskać dopływ wody, zo- również długość sieci wodociągowej. Sieć magi- stały wstrzymane. W rejonie wypływu wody wy- stralną pierwszorzędną określono na 19732 mb konano dołową rozdzielnię energii elektrycznej. (średnice 500 - 250 m/m). Ponadto zaplanowano Wodę z przekopu skierowano do znajdującego 130 km magistrali drugorzędnych (Ø 150 - 250 się obok chodnika wodnego, w którym wykona- m/m), doprowadzających wodę do poszczegól- no odpowiednią przytamkę. W rejonie chodnika nych osiedli, oraz sieć magistralną i rozdzielczą wykonano prowizoryczną komorę pomp. Z ko- w miejscowościach takich, jak: Olkusz, Bukow- mory pomp wyprowadzono dwa rurociągi Ø300 no, Sławków, Klucze i Chechło. mm, które, poprzez znajdujący się w pobliżu szyb wschodni, podłączono bezpośrednio do magistra- Działania doraźne przy zanikach li wodnej w ulicy Mazaniec. źródeł zaopatrzenia w wodę Ustanowiono na dole kopalni strefę ścisłej ochrony sanitarnej i czysta woda, bez uzdatniania Uchwała Rady Ministrów nr 85/63 cało- i dezynfekcji, została podana do sieci miejskiej. ściowo zabezpieczała dostawy wody w związku Uruchomienie tego ujęcia nastąpiło w 1968 r. Jak ze spadkiem lub zanikiem wody w dotychczaso- to zwykle w życiu bywa, to prowizoryczne ujęcie wych ujęciach wodociągowych. Na okres przej- w sposób niezawodny przez 10 lat w znacznym ściowy, do czasu budowy ujęcia docelowego stopniu uzupełniało deficyt wody pitnej. Przecięt- w latach 1964-65, rozbudowano ujęcie źródeł nie pompowano 6-8 m3/min wody. Po oddaniu w Witeradowie oraz ujęcie głębinowe w Laskach. do użytku w 1978 r. Stacji Uzdatniania Wody, W międzyczasie nastąpił wzrost zapotrzebowania bazującej na zbiorczych wodach dołowych, uję- na wodę pitną w Olkuszu w związku z rozwojem cie zostało wyłączone z eksploatacji, a kopalnia budownictwa mieszkalnego. Nastąpił gwałtowny wznowiła w tym rejonie roboty górnicze. deficyt wody w mieście Olkusz. Rozbudowane ujęcia nie zlikwidowały deficytu i należało awa- Wybór źródła wody dla zaopatrzenia ryjnie znaleźć źródło zastępcze. Dzięki dobrej rurociągu grupowego współpracy władz lokalnych z dyrekcją kopalni „Olkusz”, rozpoczęto poszukiwanie na dole du- Pierwsze założenia projektu wodociągu gru- żego wypływu wody czystej. Szczęśliwym trafem powego Olkusz - Bukowno - Sławków zatwier- dla zaopatrzenia w wodę pitną w dniu 23 lutego dzone były jeszcze w 1962 r. W związku ze zmia- 1967 r. w czole przekopu wschodniego na pozio- ną na okres perspektywiczny ilości mieszkańców mie +238 m.n.p.m. kopalni Olkusz natrafiono na w poszczególnych ośrodkach miejskich, zmianą duży wypływ wody, w ilości 37 m3/min. Po kilku zapotrzebowania wody przemysłowej oraz prze- dniach wypływ ustabilizował się na poziomie 25 widywaną budową kopalni („Pomorzany”) wy-

150 Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic wołującą zanik wody w istniejących ujęciach Potem, w latach 1978-1980, Instytut Inżynie- w zakresie większym niż przyjmowano w zatwier- rii Ochrony Środowiska Politechniki Śląskiej dzonych założeniach - opracowano nowe założe- wykonał badania modelowe w skali technicz- nia inwestycyjne. nej, potwierdzające trafność przyjętego procesu Przewidziano, że w 2000 roku wpływ odwod- uzdatniania wody surowej. Przyjęto i sprawdzo- nienia kopalni może objąć obszar ok. 400 km2. no, że zanieczyszczenia można usunąć w proce- Dla takiego obszaru oraz określonych miejscowo- sach: koagulacji, filtracji i dezynfekcji. Przyjęcie ści i zakładów przemysłowych opracowano alter- założeń powyższego procesu technologicznego natywę lokalizacji źródeł wody. i potwierdzenie jego efektywności w badaniach Alternatywa I w wariancie A przewidywa- modelowych i technicznych pozwoliło określić ła, poza istniejącymi ujęciami, ujęcie wody rodzaj urządzeń, ich parametry technologiczne powierzchniowej w potoku Centuria powyżej i eksploatacyjne, a także dawki koagulantów. miejscowości Chechło. Ponadto, w miarę wzro- Od 1978r. do dnia dzisiejszego zaopatrzenie stu zapotrzebowania na wodę, projektowano bu- mieszkańców, instytucji i przemysłu w rejonie ol- dowę studni głębinowych w Centurii i Piaskach. kuskim opiera się na wykorzystaniu wód pocho- W wariancie B alternatywy I przewidywano uję- dzących z odwodnienia kopalni. cie źródła w Kwaśniowie, zamiast studni w Cen- turii i Piaskach. Technologia uzdatniania wody Alternatywa II zaopatrzenia przewidywała ujęcie wód dołowych z szybów kopalni „Olkusz”. Produkcja wody pitnej odbywa się głównie Wszystkie opinie z tego okresu skłaniały się do w Stacji Uzdatniania Wody (SUW) w Olkuszu, wyboru wykorzystania wód dołowych jako źródła dla której źródłem są wody kopalniane pobrane zaopatrzenia. Obawy budziła jednak zawartość w ujęciu wody surowej z kanału południowego, metali ciężkich (Zn, Pb, Cd) w wodach z odwad- do którego są zrzucane wody dołowe, wypom- niania kopalni. powane z kopalni „Olkusz - Pomorzany”. Stacja Dnia 31.03.1969r. Minister Gospodarki Ko- Uzdatniania Wody w Olkuszu, której zdolność munalnej wydał decyzję zatwierdzającą projekt produkcyjna, zgodnie z aktualnie obowiązującym wstępny wodociągu grupowego Olkusz-Bukow- pozwoleniem wodno-prawnym wynosi 21.600 no-Sławków. W protokole Komisji Oceny Pro- m3/d, zaspokaja 94,2% popytu na wodę. jektów Inwestycyjnych Ministerstwa Gospodarki Stacja Uzdatniania Wody oddana została do Komunalnej czytamy, że przyjmuje się projekt użytku w 1978 roku. wstępny wodociągu grupowego wg alternatywy II (wody dołowe). Ponadto przyjęto, że będą prowa- Ujęcie i pompowanie wody surowej dzone dalsze badania nad usuwaniem metali cięż- kich (cynku i ołowiu) z wód dołowych w procesie W 2004 r. przebudowano system podawania ich uzdatniania. wody surowej w taki sposób, aby zapewnić do- Badania w 1970 roku zostały wykonane przez starczanie wody o wysokiej jakości. Przebudowa Instytut Kształtowania Środowiska w Poznaniu. ta polegała na wyodrębnieniu strumienia „wody

Ilcusiana • 6 • 2012 151 Józef Niewdana surowej czystej” pochodzącej z pompowni głów- chu, barwy, temperatury i wartości pH). Urzą- nego odwadniania przy szybie „Bronisław” i wy- dzenia UV są włączone w układ sterowania pompowywanej szybem „Stefan”, poprzez skie- pomp, co uniemożliwia ich załączenie się, gdy rowanie jej do, wyizolowanej zastawkami, pół- nie pracują lampy UV, a także wyłączenie się, gdy nocnej komory dopływowej ujęcia brzegowego, natężenie promieniowania jest za niskie. Kolum- a następnie pompownią wody surowej do urzą- ny bakteriobójcze zabudowane na magistralach dzeń uzdatniających SUW. wodociągowych „Wschód” i „Zachód” posiadają obejścia, umożliwiające przeprowadzenie serwisu Technologia uzdatniania wody kolumny bez konieczności przerywania dostawy na filtrach pośpiesznych wody (przy zastosowaniu alternatywnego sposobu dezynfekcji, tj. chlorowania). Sposób uzdatniania wody na SUW w Olkuszu W czerwcu 1975 r., w związku z reformą ad- jest zależny od jakości podawanej wody surowej ministracyjną w Polsce, przedsiębiorstwo zmieni- i uzyskania wymaganej jakości wody przeznaczo- ło nazwę na Przedsiębiorstwo Wodociągów i Ka- nej do spożycia. Uzdatnianie wody odbywa się nalizacji i podporządkowane zostało Wojewódz- w następujących etapach: kiemu Zjednoczeniu Gospodarki Komunalnej • koagulacji - przy użyciu siarczanu żelazawego i Mieszkaniowej w Katowicach. i wapna hydratyzowanego w akceleratorze, W dniu 1 stycznia 1976 r. przedsiębiorstwa • filtracji - poprzez mechaniczne usunięcie zanie- wodociągowe województwa katowickiego włą- czyszczeń z wody na filtrach pośpieszanych, czone zostały do Wojewódzkiego Przedsiębior- • dezynfekcję - dla zniszczenia bakterii i wiru- stwa Wodociągów i Kanalizacji w Katowicach. sów znajdujących się w wodzie. Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji prze- kształcone zostało w Wojewódzkie Przedsiębior- Dezynfekcja wody stwo Wodociągów i Kanalizacji Zakład Nr 15 w Olkuszu. Proces dezynfekcji wody w Stacji Uzdatnia- W sierpniu 1991 roku Wojewódzkie Przed- nia Wody w Olkuszu do końca 1997 roku był siębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Katowi- przeprowadzany metodą chemiczną, przy uży- cach rozdzieliło się na kilkanaście samodzielnych ciu chloru gazowego. Budynek chlorowni speł- przedsiębiorstw, w tym: Rejonowe Przedsiębior- nia wszystkie wymagania BHP. Jest wyposażony stwo Wodociągów i Kanalizacji w Olkuszu. w wentylację, aparaturę wykrywającą i kontrolu- W roku 1995 ma miejsce komunalizacja jącą stężenie chloru w otoczeniu oraz urządzenia przedsiębiorstwa i podporządkowane ono zosta- do neutralizacji. Od kilku lat dezynfekcja wody je burmistrzowi Olkusza, który sprawuje funkcję prowadzona jest metodą fizyczną - poprzez dzia- organu założycielskiego w imieniu czterech Gmin łanie na wodę promieniami ultrafioletowymi. - Olkusz, Bukowno, Bolesław i Klucze. W tym Metoda ta jest skuteczna i w pełni bezpieczna, nie czasie Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów powoduje zmian organoleptycznych, fizycznych i Kanalizacji w Olkuszu przejmuje do eksploatacji i chemicznych właściwości wody (smaku, zapa- tzw. wodociągi wiejskie od zlikwidowanego przez

152 Historia zaopatrzenia w wodę Olkusza i okolic wojewodę katowickiego Wojewódzkiego Zakładu Literatura: Usług Wodnych. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego. Praca zbiorowa W czerwcu 1997 r. cztery Gminy: Olkusz, pod redakcją Feliksa Kiryka i Ryszarda Kołodziejczyka. Bukowno, Bolesław, i Klucze utworzyły Przed- PWN. Warszawa-Kraków 1978. Tom I rozdz.: Dzieje siębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Spółkę Olkusza do 1795. red. Danuta Molenda. z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą • Społeczne i środowiskowe skutki likwidacji kopalni ZGH w Olkuszu. Największym udziałowcem jest Gmi- Bolesław S.A. przez zatopienie. Aktualny stan zaopatrze- na Olkusz, z udziałami w wysokości 64,5 %, nia w wodę rejonu olkuskiego. Autorzy: Jacek Motyka, natomiast Gminy: Bukowno, Klucze i Bolesław Józef Niewdana. Wydawca: Fundacja Nauka i Trady- posiadają resztę udziałów. Taki stan organizacyjny cje Górnicze. AGH Kraków. 2010. Niepublikowane. istnieje do dnia dzisiejszego. W zbiorach ZGH „Bolesław” S.A. • Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem. Ks. Jan Wiśniewski. 1933. s. 213-214 • Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Olkuszu z dnia 15 listopada 1955 r.

Ilcusiana • 6 • 2012 153 154 Sawicki Tomasz

Stefan Honiek - żołnierz Andersa

Ilcusiana • 6 • 2012 155 Tomasz Sawicki

Tomasz Sawicki

Stefan Honiek - żołnierz Andersa

Stefan Honiek uro- dził się 8 sierpnia 1908 roku w Sławkowie. Pochodził z wielo- dzietnej rodziny (miał 4 siostry i 5 braci). Dom rodzinny Ste- fana Hońka mieścił się na Wale (dawna ulica Waryńskiego) w Sławkowie. Ukończył Książeczka wojskowa cztery klasy szkoły powszechnej, jednak ze wzglę- Stefan Honiek pochodził z rodziny z głęboki- dów rodzinnych nie podjął dalszej nauki. Do mi tradycjami patriotycznymi. Blisko z nim spo- roku 1924 pomagał rodzicom w prowadzeniu go- krewniony Franciszek Aleksander Honiek2 brał spodarstwa. Chcąc zarobić na swoje utrzymanie, udział w Powstaniu Styczniowym. Ojciec Stefana przez trzy lata pracował w zakładzie ślusarskim Hońka, Franciszek, służył w armii rosyjskiej i brał w Sławkowie. Dzięki swoim zdolnościom ma- udział w wojnie rosyjsko-japońskiej w walkach nualnym został zatrudniony w protezowni pana o Mandżurię. Sam Stefan, jako żołnierz, prze- Stychny, mieszczącej się przy ulicy Kościuszki był szlak bojowy od Krakowa, przez Przemyśl, w Sławkowie i pracował tam do 1930 roku. Lwów, obozy jenieckie w Związku Radzieckim, W tym też roku został powołany do czynnej służ- Persję, Irak, Palestynę, Egipt, Włochy po Anglię. by wojskowej na okres dwóch lat. Po powrocie do Do Polski wrócił po ponad 6 latach tułaczki wo- domu prowadził razem z rodzicami gospodarstwo jennej. 2 września 1939 roku został powołany do rolne, dopóki sytuacja rodzinna nie zmusiła go wojska. Kartę mobilizacyjną otrzymał do D.O.K do poszukiwania innej pracy. W 1937 roku zare- 5. w Krakowie, obejmując funkcję kierowcy sa- jestrował się w gminie Sławków jako bezrobotny1. mochodowego.

1 Wywiady z Janem Hońkiem, synem Stefana Hońka, Laski, Gmina Bolesław, 17 styczeń i 29 luty 2012. 2 Franciszek Aleksander Honiek, ur 24 marca 1843 roku w Sławkowie. Od 1861 do 1963 roku uczęszczał do Seminarium Duchownego. Na wieść o proklamowaniu powstania z kilkoma klerykami przedostał się w marcu 1863 roku do oddziału powstańczego obwodu Apolinarego Kurowskiego. Znał okolice, władał łaciną, językiem francuskim i włoskim, dobrze jeździł konno, został przydzielony jako przewodnik do cudzoziemskiej grupy powstańców płk. Francesco Nullo. Został ranny w bitwie pod Krzykawką 5 maja 1863 roku. Wyniesiony przez znajomych był ukrywany u krewnych na Chwaliboskim. Po wyleczeniu przeniósł się do Galicji. Gdy represje zelżały powrócił do zaboru rosyjskiego i osiedlił się w Będzinie. W 1869 roku ożenił się z córką organisty Marianną Gębarzką. Miał 5 synów i 7 córek. Pracował jako robotnik rolny, rzemieślnik, kościelny organista, maszynista pociągów kolei warszawsko-wiedeńskiej. Miał własną odlewnię garnków żeliwnych w Okradzio- nowie. Zmarł 27 grudnia 1914 roku w Będzinie. Por. Dzieje Sławkowa, pod red. Feliksa Kiryka, Wydawnictwo i drukarnia ,,Secesja”, Kraków 2001, s.703-704.

156 Stefan Honiek - żołnierz Andersa

rozkaz Naczelnego Dowództwa, aby walczyć tylko z Niemcami, a do oddziałów Armii Czerwonej otwierać ogień tylko w przypadkach koniecznej samoobrony4. W wojnie obronnej czynny udział brał Stefan Honiek. 18 września 1939 roku pod Stanisławowem Armia Czerwona wzięła do niewoli oddziały polskie. Wraz z nimi do niewoli dostał się Stefan Ho- niek. Został skierowany do obozu dla jeńców wojennych w Żytyniu5 (powiat rówieński; od wrze- śnia 1939-1941 Żytyń znalazł się pod okupacją sowiecką, a później od 1941-1944 pod okupacją niemiecką; w latach 1945-1991 miejscowość znajdowała się w Ukraińskiej SRR). Kolejnym

Książeczka wojskowa Z Krakowa jednostka została skierowana do obrony Przemyśla przed nacierającymi wojskami niemieckimi. Wobec szczupłości sił w za- grożonym Lwowie, gen. Sosnkowski udał się do Przemyśla, gdzie stworzył z cofających się oddzia- łów grupę uderzeniową, na czele której stanął3. Wojsko zostało skierowane do obrony Lwowa. 17 września 1939 Armia Czerwona, współdzia- łając z wojskami niemieckimi, wkroczyła na wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Już rano tego dnia Dowództwo Okręgu Korpusu we Lwowie otrzymało meldunek o wkroczeniu wojsk sowiec- kich i ich posuwaniu się w głąb kraju. Tego dnia po południu gen. Langnerowi został przekazany Pierwszy z prawej-Stefan Honiek, Kraków 1935 r.

3 Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, okres 1939-1945, Oficyna Wydawnicza ,,Graf”, Gdańsk 1990, T.1, s. 58. 4 Artur Leinwand, Obrona Lwowa we wrzesniu 1939 roku, dostęp on-line, [na:] http://www.lwow.home.pl/rocznik/obrona39.html. 5 Życiorys Stefana Hońka. Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie.

Ilcusiana • 6 • 2012 157 Tomasz Sawicki

Życiorys Stefana Hońka obozem jenieckim, w którym znalazł się Stefan Sikorski-Majski, 12 sierpnia 1941, Prezydium Honiek, był obóz w miejscowości Choszcza6 Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o amnestii w obwodzie rowieńskim na Ukrainie; następnie dla obywateli polskich. W 1941 roku Stalin ogło- został przewieziony do obozu w kolonii Święto- sił amnestię, która otworzyła drogę w sprawie or- sław pod Rumuńską granicą7. Kiedy 22 czerwca ganizowania na terenie ZSSR armii polskiej pod 1941 roku wybuchła wojna niemiecko-rosyjska, dowództwem gen. Władysława Andersa8. Zgod- Stefan Honiek wraz z innymi żołnierzami znaj- nie z nim podlegali natychmiastowemu uwolnie- dował się w obozie w Starobielsku. niu obywatele RP - jeńcy wojenni, internowani, Po agresji III Rzeszy na ZSRR, władze ZSRR więźniowie więzień i łagrów. Ustępstwa Stalina pod naciskiem brytyjskim były zmuszone przy- były wywołane przez katastrofalną sytuację mili- wrócić stosunki dyplomatyczne z Rządem RP, ze- tarną ZSRR w 1941 roku i potrzebę materialnej rwane jednostronnie w dniu agresji na Polskę 17 pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i USA9. września 1939, godząc się na uwolnienie areszto- Po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą z zawar- wanych i deportowanych. W wykonaniu układu tych uzgodnień strona radziecka zaczęła się stop-

6 Hoszcza. Do 17 września 1939 roku miasto znajdowało się w ówczesnym pow. rówieńskim, w dawnym województwie wołyńskim II Rzeczy- pospolitej i stanowiło garnizon macierzysty Batalionu KOP „Hoszcza”. Miejscowość była siedzibą gminy Hoszcza. Por.: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 3, s. 166. 7 Życiorys Stefana Hońka. Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. 8 Anna Radziwił, Wojciech Roszkowski, Historia 1871-1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 310. 9 Norman Davies, Europa Walczy 1939-1945, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 206.

158 Stefan Honiek - żołnierz Andersa

Buchary, a miejscem pobytu sztabu Jangi-Jul pod Taszkentem. W nowych rejonach zakwaterowa- nia panowała wtedy epidemia tyfusu i dyzenterii, w związku z czym Anders zaczął otwarcie zabiegać o ewakuację całości wojsk polskich z ZSRR, powołując się zwłaszcza na te złe warunki klimatyczne w rejonie ześrodkowania wojska (który zresztą sam wybrał, wbrew przestro- gom władz radzieckich). Gen. Anders zapro- ponował więc ewakuację „nadwyżek” ludzkich do Iranu, co zostało wtedy przez Stalina zaak- Kartka przysłana z obozu ZSRR ceptowane. Rzeczywiście, w dniach 24 marca niowo wycofywać. Wymiernym efektem amnestii - 5 kwietnia ewakuacja taka została sprawnie i szyb- było uwolnienie kilkuset tysięcy ludzi z więzień ko przeprowadzona. Przetransportowano koleją i łagrów, jeńców wojennych i zesłańców oraz do Krasnowodzka, portu kaspijskiego, a następnie utworzenie w oparciu o rekrutację spośród uwol- statkami do portu Pahlawi w północnym Iranie nionych Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Ar- 30.030 żołnierzy oraz 3.039 ochotniczek PCK mii Andersa). Konsekwencją było ewakuowanie i junaków11. z ZSRR ponad 100 000 obywateli polskich. Żołnierze Andersa wyruszyli przez Irak, Pale- 2 Korpus Polski, utworzony z oddziałów ewaku- stynę do Egiptu. W 1943 roku 2 Korpus przerzu- owanych z ZSRR, brał udział w kampanii wło- cono do Włoch. Tam Stefan Honiek brał udział skiej, w tym w bitwie o Monte Cassino, bitwie w Bitwie pod Monte Cassino. Za zasługi otrzymał o Ankonę i bitwie o Bolonię, stanowiąc najwięk- pamiątkowy ,,Krzyż za Monte Cassino” Nr 39792. szą liczebnie formację Polskich Sił Zbrojnych na Jako starszy saper zasłużył się także brawu- Zachodzie10. Od 21 sierpnia 1941 roku Stefan rowym wysadzeniem mostu pod Rzymem na Honiek znalazł się w Armii Andersa w 2 Korpusie rzece Tyber. Most był kluczowy dla cofających Polskim. Formacja ta wyruszyła do miasta Jangi- się wojsk niemieckich. [….] Dwukrotne próby -jul (Uzbecka SSR). wysadzenia mostu nie dały rezultatu. Silny ostrzał Zgodnie z ustaleniami podjętymi w Moskwie, z gniazda karabinów niemieckich nie pozwalał zbli- w dniach 20 stycznia - 25 lutego 1942 r. cała Armia żyć się do mostu. Dopiero kiedy ojciec, jak to okre- Andersa przebazowana została do środkowoazja- ślił, zabrał „Warszawiaków”, udało im się w trzech, tyckich republik ZSRR - Kirgizji i Uzbekistanu, wręcz zlikwidować gniazdo karabinów na moście gdzie wszystkie 6 dywizji rozlokowanych zostało i go wysadzić, za co ojciec został odznaczony orde- w odrębnych obozach szkoleniowych. Głównym rem ,,Gwiazda Italii” 12. Jako żołnierz był również ośrodkiem armii stało się miasto Guzar niedaleko znakomitym kierowcą ciężkiego sprzętu desan-

10 Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1939-1945, Oficyna Wydawnicza ,,Graf”, Gdańsk 1990, T.2, s. 247-249. 11 Piotr Żaroń, Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie, Warszawa 1981, KAW RSW „Prasa- Książka - Ruch”, 1981, s. 143 12 Wywiady z Janem Hońkiem, synem Stefana Hońka, Laski, Gmina Bolesław, 17 styczeń i 29 luty 2012.

Ilcusiana • 6 • 2012 159 Tomasz Sawicki towego. Przewoził przeprawy mostowe od rzeki wieziony wraz z innymi do obozu repatriacyjnego noszącej nazwę Po pod Turynem, aż pod granicę w Cumno Kamp w Szkocji14. W oczekiwaniu na z Jugosławią do miasta Cervignano. Następnie powrót do kraju, dla zabicia czasu, często bawił rozkazem został wysłany do Syngamii, miasta we się ze słynnym misiem ,,Wojtkiem”15, który towa- rzyszył 2 Korpusowi Polskiemu od Persji (Iran). Honiek wypłynął statkiem z portu w Glasgow i 3 stycznia 1947 roku znalazł się w Polsce. Wró- cił do Sławkowa. Niestety, nowe władze piętrzyły trudności przybyłemu po tułaczce żołnierzowi. Problemy w zdobyciu pracy i ciągłe szykany ze strony władz wypaliły nieco waleczne serce Ste- fana Hońka. W końcu otrzymał zatrudnienie w Okręgowej Kolei Państwowej w Katowicach jako starszy rzemieślnik. Pracował za najniższą stawkę i, jak mówił jego syn Jan, często wypomi- nano mu Armię Andersa. Tam przepracował do emerytury. Nieufny w stosunku do władz PRL-u, mimo nalegań, nie godził się by wstąpić do ZBO- WID-u. Dopiero kilka miesięcy przed śmiercią, a konkretnie 7 listopada 1980 roku, pod wpły- wem żony wyraził zgodę do wstąpienia w szeregi Związku Bojowników o Wolność i Demokrację

Pierwszy z prawej Stefan Honiek, Anglia 26.04.1946 w Katowicach. Przez długie lata nie mówił chęt- nie o swoich losach podczas wojny, aby nie na- Włoszech, gdzie zastał go koniec wojny. rażać najbliższej rodziny na kłopoty. Wiedziało Z Włoch Polacy zostali przetransportowani o tym jedynie środowisko najbliższych mu osób. do Anglii. Nastąpiła demobilizacja korpusu pol- W swojej karierze wojskowej dowodził drużyną skiego. Stefan Honiek, jak wielu Polaków, zgłosił saperską, z której nikt nie zginął. Wiele trudnych chęć powrotu do kraju. 12 sierpnia 1946 roku operacji dotyczących zaminowań i rozminowań podpisał kartę repatriacyjną dla osób wojskowych dokonywał sam, aby nie narażać swoich ludzi. i ich rodzin powracających z Wielkiej Brytanii do W całej kampanii wojennej, w której brał udział, Polski13 i 31 października 1946 roku został przenie został ranny. Na swoim wojskowym ubraniu

13 Odpis Karty Repatriacyjnej Nr 8875, Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. 14 Życiorys Stefana Hońka, Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. 15 Niedźwiedź ,,Wojtek”, został przygarnięty przez żołnierzy II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa, jego losy są znane na całym świecie. Zresztą, nie bez przyczyny. To dzielny miś wyznaczył naszym wojskom szlak wojenny. Marszruta, która trwała od Persji, Iraku, Syrii, Palestyny, Egiptu i Włoszech, na stałe wpisała się w dzieje polskiego oręża. Gdy wojna dobiegła końca 22 Kompania została przetransportowana do Glasgow w Szkocji. Wojtek został ulubieńcem okolicznej ludności, stał się też tematem licznych publikacji prasowych. Miejscowe Towarzystwo Polsko-Szkockie mianowało go nawet swoim członkiem. Po demobilizacji jednostki losy bohaterskiego misia zmieniły się dość poważnie. Zapa- dła decyzja oddania niedźwiedzia do ogrodu zoologicznego w Edynburgu. Dyrektor placówki zgodził się zaopiekować Wojtkiem i nie oddawać go nikomu bez zgody dowódcy kompanii majora Antoniego Chełkowskiego. 15 listopada 1947 roku był dniem rozstania z Wojtkiem. www. srodowisko.ekologia.pl/.../Wojtek-niedzwiedz-brunatny-ktory-nosil-... Krzysztof Głowacki.

160 Stefan Honiek - żołnierz Andersa odnalazł cztery przestrzelenia. Jedna z kul utkwiła w papierośnicy, którą trzymał na piersi. Stefan Honiek zmarł 14 kwietnia 1981 roku w wieku 73 lat w Sławkowie, gdzie został pocho- wany.

Za swoje zasługi otrzymał: • Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami. • Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino Nr 39792. • Odznakę Saperską (Legitymacja Nr 1624, upoważniająca do noszenia rzeczyw. Odzna- ki pamiątkowej Grupy saperów 2 Korpusu nadanej Rozkazem Dziennym D-twa Grupy Saperów Nr2/Pers. Z dnia 5.IV. 1946, podpi- sał D-ca Grupy Saperów-H.O. Sochacki Jerzy płk.)16. • Gwiazdę Italii za wojnę 1939-1945, (Kom- pania Mostowa 2 Korpusu L.P. 202-Ew.-46. Brązowy Krzyż Załugi z mieczami Podstawa: np. Kwat. Gł. 2 Korp. Rozk. Nr 1-46 oraz rozk. Kompanii Mostowej Nr 111- 45, Dtwo Grupy Saperów - H.O. Army Gro- up Polish Engineere. Podpisał Dowódca Kom- panii Mostowej, Brzostowski major)17. • Medal Wojska Polskiego ,,Swemu Obrońcy”, leg. 10109. • Odznakę Wzorowego Kierowcy trzeciej klasy. • Odznakę Przodujący Kolejarz, nr H-12/68 (8 września 1968 roku).

Brązowy Krzyż Załugi z mieczami

16 Legitymacja Nr 1624, Odpis, Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. 17 Zaświadczenie, Kompania Mostowa 2 Korpusu L.P.202-Ew.-46. Odpis. Dział kultury Dawnej MOK w Sławkowie.

Ilcusiana • 6 • 2012 161 Tomasz Sawicki

Medal Wojska Polskiego Swemu Obrońcy (rewers)

Medal Wojska Polskiego Swemu Obrońcy

Od góry z lewej. Nieśmiertelnik, Odznaka Przodujacy w Kolejar- Legitymacja Odznaki Przodujacy Kolejarz, (poniżej) Legitymacja stwie, Odznaka Saperska, Odznaka-wzorowy Kierowca. ZBOWID

162 Stefan Honiek - żołnierz Andersa

czy Rebis, Poznań 2005. • Norman Davies, Europa Walczy 1939-1945, Wy- dawnictwo Znak, Kraków 2008. • Piotr Żaroń: Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie. Warszawa 1981: KAW RSW „Prasa- Książka - Ruch, 1981. • Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1939-1945, Oficyna Wydaw- nicza ,,Graf”, Gdańsk 1990. T.1. • Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1939-1945, Oficyna Wydaw- nicza ,,Graf”, Gdańsk 1990. T.2. • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III.

Zdjęcia i dokumenty: • Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. Odpis Karta repatriacyjna Karty Repatriacyjnej Nr 8875. • Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. Życio- rys Stefana Hońka. • Dział Kultury Dawnej MOK w Sławkowie. Legi- tymacja Nr 1624. Odpis. • Wywiady z Janem Hońkiem, synem Stefana Hoń- Źródła: ka, Laski, Gmina Bolesław. • Anna Radziwił, Wojciech Roszkowski, Historia 1871-1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- • Pamiątki po Stefanie Hońku, zdjęcia, ordery, od- szawa 1995. znaki, kartka pocztowa, legitymacja - Jan Honiek. • Artur Leinwand ,Obrona Lwowa we wrześniu 1939 roku. www.lwow.com.pl/rocznik/obrona39. • Feliks Kiryk, ,,Dzieje Sławkowa”, Wydawnictwo i drukarnia ,,Secesja”, Kraków 2001. • Krzysztof Głowacki, Wojtek - niedźwiedź brunatny, który nosił mundur. Historia misia walczącego pod Monte Casino, http://srodowisko.ekologia. pl/przyroda/Wojtek-niedzwiedz-brunatny-ktory- nosil-mundur-Historia-misia-walczacego-pod- Monte-Casino,13687.html . • Matthew Parker, Monte Cassino, Dom Wydawni-

Ilcusiana • 6 • 2012 163 164 Rafał Jaworski Ubezpieczali odskok „Parasola”

Ilcusiana • 6 • 2012 165 Rafał Jaworski

Rafał Jaworski

Ubezpieczali odskok „Parasola”

W przygotowanie specjalnej akcji bojowej „Koppe” w Krakowie zaangażowanych było około 200 osób. Samą grupę bojową tworzyli żołnierze Armii Krajowej z warszawskiego „Pa- rasola” - to oni mieli dokonać zamachu na SS- -Obergruppenführera Wilhelma Koppe. Jednak przygotowanie do akcji i zapewnienie potężnego zaplecza organizacyjnego było efektem żmudnej pracy m. in. krakowskiego podziemia niepod- ległościowego. Z kolei w fazie odskoku ważną rolę odegrały oddziały dywersyjne z obwodu AK, działające na terenie Skały, Wolbromia i Żarnow- ca. W zabezpieczeniu odwrotu uczestniczył także nie podlegający Obwodowi Krakowskiemu od- dział Gerarda Woźnicy „Hardego”, stacjonujący w Górach Bydlińskich, a będący w strukturach Śląskiego Okręgu AK. Stanisław Leopold ps. „Rafał”, dowodzący akcją „Koppe” Wyrok na SS-mana Akcją „Parasola” dowodził Stanisław Leopold 11 lipca 1944 roku przeprowadzono w Kra- ps. „Rafał”, a jego doradcą i formalnym obser- kowie specjalną operację bojową „Koppe”. Wy- watorem został Jerzy Zborowski „Jeremi”. W ze- konanie zamachu na Wilhelma Koppe, wyższego spole znalazły się, doświadczone w prowadzeniu dowódcę SS i policji w Generalnym Guberna- rozpoznania wojskowego, Elżbieta Dziębowska torstwie i sekretarza stanu w niemieckim rządzie „Dewajtis” (ta młodziutka łączniczka AK miała Generalnego Gubernatorstwa, powierzono war- wówczas dopiero 15 lat!) i Maria Stypułkowska- szawskiej grupie z oddziału dyspozycyjnego AK -Chojecka „Kama”. Obie wcześniej brały udział „Parasol”. m.in. w zamachu na Kutscherę1. Szefem służby To była doświadczona grupa, mająca za sobą motoryzacyjnej na czas akcji został Wojciech akcje likwidacyjne przeprowadzone w Warszawie. Świątkowski „Korczak”, a służbą sanitarną dowo-

1 Udany zamach na generała Franza Kutscherę, dowódcę SS i policji w dystrykcie warszawskim, przeprowadzono w Warszawie 1 lutego 1944 roku. Wyrok na „kata Warszawy” wydał szef Kedywu, pułkownik August Emil Fieldorf „Nil”.

166 Ubezpieczali odskok „Parasola” dził dr Zbigniew Dworak ps. „dr Maks”. Pozo- „Rakowi”. Trzeba przy tym zaznaczyć, że dzia- stałych członków zespołu skompletowano biorąc łanie w konspiracji w warunkach krakowskich pod uwagę posiadane doświadczenie i umiejętno- było trudniejsze od konspirowania w Warszawie. ści. Do grupy dołączyli zatem uczestnicy wcze- Kraków był stolicą Generalnego Gubernatorstwa śniejszych akcji „Kutschera”, Zdzisław Poradzki i z tego powodu był niezwykle mocno nasycony „Kruszynka” i Stanisław Huskowski „Ali” oraz niemieckim wojskiem, policją, służbami bezpie- Eugeniusz Schielberg „Dietrich”, mający za sobą czeństwa, agentami. To stosunkowo małe miasto udział w akcji „Bürkl”2. Zespół uzupełniali: Józef było wręcz zapchane Niemcami, a więc warunki Szczepański „Ziutek”, Antoni Sakowski „Mie- pracy podziemnej były bardzo trudne4. tek”, Jerzy Małow „Rek”, Tadeusz Ulankiewicz Z kolei ważną rolę w ubezpieczaniu odwrotu „Warski”, Wojciech Czerwiński „Orlik”, Przemy- „Parasola” po akcji w Krakowie odegrały oddziały sław Kardaszewicz „Akszak” i Jerzy Kołodziejski dywersyjne z obwodu AK o kryptonimie „Olga”, „Zeus”. działające na terenie Skały, Wolbromia i Żarnow- Wykonawcami zamachu na Koppego była ca. To one, o czym będzie mowa w dalszej części warszawska grupa „Parasol”, ale należy podkreślić tekstu, ubezpieczały przejazd kolumny samo- wkład krakowskiej konspiracji w przygotowanie chodów po opuszczeniu Krakowa przez żołnie- akcji. - Myśmy do akcji „Koppe” dali nasze cudow- rzy „Parasola”, wystawiając po drodze łączników ne łączniczki i wywiadowczynie, które obsługiwały i uzbrojone grupy osłony. niemal całą trasę przejazdu „Koppego” pod dowódz- Wreszcie na przypomnienie zasługuje pomoc twem „Iny” - Zofii Jasieńskiej. Były to: „Zosia” Zofia w zakwaterowaniu grupy „Parasol” i ochrona ran- Sokołowska, „Tomek” Anna Szygalska, „Ada” Ire- nego żołnierza „Parasola”, zorganizowane przez na Potoczek, „Inka” Stefania Żychowska-Gładysz, oddział kpt. Gerarda Woźnicy „Hardego”, który „Dzidzia” Irena Sokołowska - opowiada Ryszard stacjonował w Górach Bydlińskich. Nuszkiewicz ps. „Powolny”, por. Kedywu Okręgu Akcja „Koppe”, wyznaczona na 11 lipca, była Krakowskiego3. trzecią próbą zlikwidowania hitlerowskiego funk- Ponadto, wstępne plany zamachu, rozpo- cjonariusza, odpowiedzialnego za masowy terror, znanie terenu i całe zaplecze organizacyjne było represje i zbrodnie na obywatelach okupowanej dziełem krakowskiego podziemia. Drobiazgowo Polski. Koppe nie był mordercą w potocznym ro- zaplanowaną akcję przygotowywano przez kilka zumieniu tego określenia - pisze Piotr Stachiewicz miesięcy. Sprawdzano teren, warianty przebiegu w „Akcji Koppe”. Sprawując w omawianym okre- akcji, wreszcie rozpracowywano samego „figuran- sie funkcję wyższego dowódcy SS i policji „Wscho- ta” - jego zwyczaje, rozkład dnia, trasy, którymi się du” oraz sekretarza do spraw bezpieczeństwa w tzw. przemieszczał, liczebność i uzbrojenie ochrony. „rządzie” GG - w stopniu Obergruppenführera, ge- Zadanie to powierzono szefowi łączności Kedywu nerała Waffen SS i generała policji - był funkcjona- Okręgu Krakowskiego - kpt. Józefowi Basterowi riuszem, tworzącym koncepcje okupacyjnej admini-

2 SS-Oberscharführer Franz Bürkl, jeden najbardziej bestialskich oprawców z Pawiaka, został zastrzelony 7 września 1943 r. w Warszawie w wyniku akcji oddziału specjalnego Kedywu KG AK „Agat”. 3 Zbigniew Ringer, Strzały na placu Kossaka, „Gazeta Południowa”, 11 lipca 1981. 4 Paweł Stachnik, Kraków pełen konspiracji, „Dziennik Polski”, 11 lipca 2009.

Ilcusiana • 6 • 2012 167 Rafał Jaworski

Wilhelm Koppe (na pierwszym planie od prawej strony) stracji niemieckiej w zakresie spraw bezpieczeństwa go gubernatora Hansa Franka „o zwalczaniu na- na terenach Generalnej Guberni i na wschód od paści na niemieckie dzieło odbudowy”, wydane niej. Podlegając częściowo kompetencjom generalne- w październiku 1943 r. Rozporządzenie to pół go gubernatora, dr Hansa Franka, był jednocześnie roku później uzupełnił Wilhelm Koppe, wprowa- przedstawicielem i delegatem Reichsführera Rzeszy, dzając rozkazem tzw. „odpowiedzialność rodową”. Heinricha Himmlera, w szczególności w zakresie Oba akty zezwalały na bezkarne mordowanie lud- umacniania niemczyzny na zajętych obszarach.5 ności polskiej całymi rodzinami, a także wprowa- W czasie obejmowania urzędu przez Koppego dzały metody publicznych egzekucji, m.in. roz- zdecydowanie zaostrzył się terror wobec Polaków strzeliwania na ulicach, co na i tak już dostatecznie i polskości (w tym czasie funkcję dowódcy SS zgnębioną ludność polską miało łamiący psychi- i policji na tzw. dystrykt warszawski obejmu- kę, niszczący wpływ. Niezależnie od mordowania je generał SS i generał policji Franz Kutschera). ludności cywilnej, coraz większe siły wprowadzał Na terenie Generalnego Gubernatorstwa rozpę- okupant do walki z podziemiem niepodległo- tała się jedna z największych akcji represyjnych, ściowym. Wszystko to było dostatecznym po- której podstawą było rozporządzenie generalne- wodem, aby Wilhelm Koppe z tytułu sprawowa-

5 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, Wydawnictwo MON, Warszawa 1981, s. 25.

168 Ubezpieczali odskok „Parasola”

nardyńską i Podzamcze zmierzał w kierunku ul. Powiśle, na której czekała na niego grupa bojowa. Józef Baster: - Samochód Koppego został ostrzelany już w momencie ominięcia przeszkody. Adiutan- ta zabito na miejscu, Koppe osunął się na podłogę wozu, członkowie „Parasola” sądzili że też zginął.7 Dlatego potem, kiedy składano meldunki o akcji lub powiadamiano o niej miejscowe oddziały AK, uczestnicy zamachu w Krakowie mówili, że się udała. Niestety, kierowca Koppego, któremu udało się ominąć blokadę, mimo ostrzału od- dalił się szybko w kierunku ul. Zwierzynieckiej, wioząc ocalałego dowódcę SS. Kiedy widać było, że pościg nie miał szans (samochodem, którym poruszał się Koppe, był 12-cylindrowy Mercedes, przewyższający klasą pojazdy, jakimi dysponowali chłopcy z „Parasola”), „Rafał” zarządził zakończe- nie akcji i odwrót. Po drodze do samochodów, Józef Baster ps. „Rak”, szef łączności krakowskiego Kedywu w których siedzieli członkowie grupy bojowej, nych funkcji, a także, jak wspomina Stachiewicz, wsiedli również „dr Maks”, „Jacek”, „Tadeusz” z racji osobistego zaangażowania w ich realizacje, i sanitariuszka „Zeta”. Razem wyjeżdżało z Kra- został niemal od razu po objęciu stanowiska prze- kowa 22 ludzi8. Rozpoczął się odskok, którego znaczony przez Kierownictwo Walki Podziemnej trasa wiodła przez Ojców, Skałę i Wolbrom. do likwidacji6. Wcześniejsze próby zlikwidowania Wilhelma „Biała” leszczyna oznacza wolną drogę Koppe, planowane na 5, a potem na 7 lipca nie powiodły się. Samochód, którym poruszał się Krótki opis ubezpieczania przez oddział „Har- Koppe, w tych dniach nieoczekiwanie zmieniał dego” odwrotu żołnierzy „Parasola” po akcji spe- zwykłe trasy przejazdu. Za trzecim razem opan- cjalnej „Koppe” znajdujemy w książce „Śląsk jako cerzony mercedes Koppego, obserwowany przez teren partyzancki Armii Krajowej” Zygmunta grupę łączniczek AK, pokonywał przewidywaną Waltera Janke, komendanta Okręgu Śląskiego trasę z Wawelu i przejeżdżając przez ulice Ber- AK9: W pierwszych dniach lipca [1944 r. - przyp.

6 Uderzenia w prominentów niemieckiej administracji były odpowiedzią polskiego podziemia na szczególnie zaciekłe niemieckie ataki wy- mierzone w czołowych przedstawicieli społeczeństwa polskiego. W 1943 roku podziemne akcje ujęto w zorganizowaną formę, nadając im kryptonim „Akcja Główki”. Sporządzono wówczas wykazy imienne czołowych funkcjonariuszy niemieckich i rozpoczęto szkolenia oddziałów specjalnych - wykonawców wyroków na hitlerowcach. 7 Marian Satała, Oficer wywiadu AK opowiada o zamachu na Koppego. W 38 rocznicę akcji „Parasola”, „Echo Krakowa”, 12 lipca 1982. 8 Zygmunt Niepokój, Akcja Koppe, w: Z dziejów Ruchu Oporu w Polsce Południowej, Wydawnictwo Literackie 1967. 9 Zygmunt Janke ps. „Walter” - zawodowy wojskowy, kończący w sierpniu 1939 roku Wyższą Szkołę Wojenną jako oficer dyplomowany (podczas studiów awansowany do stopnia kapitana). We wrześniu 1939 r. uczestniczył w walkach nad Wartą i w osłonie Armii „Łodź” (dostał się potem do niewoli niemieckiej, a po wydostaniu się z więzienia Gestapo w Sanoku nawiązał kontakt z krakowską grupą Służby Zwycięstwu

Ilcusiana • 6 • 2012 169 Rafał Jaworski aut.] oddział Armii Krajowej z batalionu „Parasol”, przez MON, wznowionej potem w 1982 roku. który dokonał zamachu na gen. SS Koppe, wracał Jak podaje Stachiewicz, trasa odskoku zespołu samochodami z Krakowa i wpadł w niemiecką „Parasola” wiodła z Krakowa w kierunku pół- zasadzkę w rejonie Udorza. (...) Oddział ten po nocnym i biegła niemal równolegle - w odległo- rozbiciu schronił się w obozie leśnym batalionu ści średnio osiemnastu kilometrów - od granicy por. „Hardego”, przynosząc ze sobą ciężko rannego między Generalnym Gubernatorstwem a ziemia- Eugeniusza Szyldberga [Schielberga - przypis: mi polskimi, włączonymi do Rzeszy Niemieckiej R. Jaworski] - „Dietricha”. Ranny został umiesz- (granica ta dzieliła również przedwojenny powiat czony we wsi Załęże u sanitariuszki „Ali”.10 olkuski, którego jedna część wraz z Olkuszem Udzielenie pomocy przez oddział „Hardego” znalazła się w Rzeszy, a pozostała w Generalnym zostało także odnotowane przez Juliusza Nie- Gubernatorstwie). Zespół „Parasola” posuwał się krasza11 w książce „Z dziejów AK na Śląsku”. Po po terenie powiatu olkuskiego, objętym dzia- „Hardego” - pisze Niekrasz - przyjechał dowódca łaniem podziemia Armii Krajowej w obwodzie patrolu łącznikowego, meldując mu o wydarzeniach o kryptonimie „Olga”, w ramach którego istniały w Udorzu i o tym, że kilku uczestników zamachu oddziały dywersyjne pod kryptonimem „Domi- przebywa we wsi Załęże wraz z rannymi. Wydarze- nika-Olga” (dowodził nimi Leonard Wyjadłow- nia te szerzej opisuje Gerard Woźnica we wspo- ski ps. „Ziemia”). Te z kolei składały się z trzech mnieniach wydanych przez Wojskowy Instytut podobwodów: południowego, z głównym mia- Historyczny w 1981 roku, zatytułowanych „Od- stem Skała o kryptonimie „Dominika-Sabcia”, dział Hardego”. dowodzonego przez „Mohorta” (Jan Pieńkow- Pełny, bardzo szczegółowy opis samej akcji spe- ski); środkowego, z głównym miastem Wolbrom, cjalnej „Koppe”, przygotowań do niej oraz prze- o kryptonimie „Dominika-Wikcia”, dowodzo- bieg odskoku znajduje się w książce Piotra Sta- nego przez „Granata” (Zygmunt Gardeła) oraz chiewicza „Akcja Koppe”, wydanej w 1975 roku północnego, z głównym miastem Żarnowiec,

Polski). Od października 1943 r. p.o. Komendanta Okręgu Śląskiego AK, w styczniu 1944 r. otrzymał nominację na tę funkcję; w tym samym roku awansowany do stopnia podpułkownika dypl., odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami i Krzyżem Walecznych. Okręgiem dowodził do września 1945 r. – dopiero wówczas zdecydował się na jego ujawnienie, zajmując przez ten czas postawę wyczekującą (siły zbrojne Okręgu pozostawały nadal w podziemiu, a niektóre służby, zwłaszcza wywiadowcze, nadal prowadziły działalność). Przewodniczył Komisji Likwidacyjnej i Weryfikacyjnej Okręgu Śląskiego AK. Z inicjatywy „Waltera” wielu żołnierzy AK, zwłaszcza oficerów, nie ujawniło się (rozkaz ujawnienia się został celowo nie w pełni wykonany). Aresztowany 1 lutego 1949 r., przez 4 lata więziony w Warszawie - najpierw w gmachu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, potem w więzieniu na Rakowieckiej (w śledz- twu przeciwko niemu uczestniczył m.in. Józef Różański, znany oprawca UB). Jankego skazano w 1949 r. (dwukrotnie!) na karę śmierci. Nie zwrócił się o ułaskawienie. We wrześniu 1952 r. Najwyższy Sąd Wojskowy zmienił karę śmierci na dożywotnie więzienie, 5 lat utraty praw obywatelskich i przepadek mienia - o zmianie wyroku ppłk. Jankego nawet nie poinformowano! Przez kilka miesięcy czekał na jego wykonanie w celi pod numerem 24, którą nazywano celą śmierci lub „faszystowską”. W tej samej celi razem z nim oczekiwał na wyrok gen. Emil Fieldorf „Nil”, szef Kedywu AK. O zmianie wyroku poinformowano Jankego dopiero na początku listopada 1952 r. Kolejne 4 lata spędził w więzieniu we Wronkach, gdzie zachorował na gruźlicę i reumatyzm, stracił też zęby. Wyrokiem z 10 maja 1956 r. Wojskowego Sądu Garnizonowego w Warszawie złagodzono mu karę do 12 lat więzienia (podtrzymując utratę praw obywatelskich przez 5 lat i przepadek mienia). Dopiero 20 lipca 1956 r. został całkowicie zrehabilitowany i 25 lipca wyszedł na wolność. W 1959 r. MON przywróciło mu stopień podpułkownika. Zygmunt Janke zarówno przed aresztowaniem, jak i po odzyskaniu wolności, przez krótkie okresy pracował jako nauczyciel, lecz szykany zmu- siły go do zaprzestania tego zajęcia. W 1988 r. został mianowany generałem brygady. Awans ten Zygmunt Janke przyjął jako dowód gruntownej zmiany stosunku władz do członków Polskiego Państwa Podziemnego. 10 Zygmunt Walter Janke, Śląsk jako teren partyzancki Armii Krajowej, str. 101. 11 Juliusz Niekrasz - członek konspiracji (od ZWZ do AK), sędzia Wojskowego Sądu Specjalnego AK przy Sztabie Okręgu Śląskiego. Po wojnie obrońca w sprawach politycznych, następnie członek Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodo- wej.

170 Ubezpieczali odskok „Parasola” o kryptonimie „Dominika-Żelcia” (ostatnim poinformowano „Hardego” o jednym z warian- z wymienionych podobwodów dowodził „Orion” tów odskoku po akcji (na trasie Ojców - Skała [NN]; podobwód ten znajdował się dopiero Wolbrom; przejęcie ludzi przez oddział „Marci- w stadium organizacji i nie stanowił znaczącej na” miało nastąpić w rejonie Woli Libertowskiej). siły bojowej). Zapytano mnie - pisał dalej „Hardy” - czy w razie W powiecie olkuskim działał również oddział konieczności wcześniejszego przybycia i przejęcia lu- partyzancki „Surowiec” - 2. Kompania Oddziału dzi na odcinku Skałą - Wolbrom grupa ta mogłaby Rozpoznawczego 23. Śląskiej Dywizji Piechoty liczyć na pomoc mojego oddziału. Odpowiedzia- Armii Krajowej. Oddziałem tym dowodził Ge- łem twierdząco12. Po zadeklarowaniu współpracy rard Woźnica ps. „Hardy”. Oddział „Hardego” poinformowano „Hardego”, że jeśli jego oddział nie podlegał jednak krakowskiemu obwodo- będzie potrzebny w akcji, wówczas powiadomią wi AK, lecz należał do Okręgu Śląskiego Armii go o tym za pośrednictwem placówki w Udorzu. Krajowej. Wskazując na przynależność oddzia- Teren odskoku „Parasola” był mocno nasycony łu, Stachiewicz w „Akcji Koppe” zwraca uwagę jednostkami niemieckimi. W samym Wolbromiu na ważną rzecz - otóż był to oddział partyzancki znajdowały się posterunki żandarmerii niemiec- o największej sile bojowej i mógł, w trybie po- kiej (z 10-osobową załogą) i policji tzw. grana- rozumień, zostać wykorzystany do działań AK towej, z czternastoma policjantami pochodzenia w olkuskiem podczas odwrotu „Parasola”. Wnio- polskiego i dwoma Ukraińcami oraz batalion skując z komentarza autora książki w tej sprawie azerbejdżański w pełnym uzbrojeniu. Podobne należy przypuszczać, iż siłę bojową ludzi „Harde- posterunki żandarmeryjno-policyjne znajdowały go” można było lepiej wykorzystać. Może nawet się w Pilicy (19 ludzi) i Żarnowcu (16-osobowa zaważyłoby to na przebiegu wydarzeń, jakie roze- załoga). grały się podczas odskoku w miejscowościach Po- Wzdłuż granicy między GG a Rzeszą znajdo- ręba Dzierżna, a potem w Udorzu, gdzie doszło wały się liczne posterunki służby budowlanej nie- do dwóch tragicznych dla „Parasola” potyczek mieckich wojsk powietrznych (służby te wykorzy- z wrogiem. stywano głównie do budowy lotnisk polowych, Omawianie ewentualnej współpracy „Surow- ale sporadycznie włączano je także w walkę). Przy ca” podczas odwrotu „Parasola” „Hardy” wspo- większych operacjach wykorzystywano jednostki mina następująco: Pod koniec czerwca zostałem Wehrmachtu stacjonujące w miejscowości Wierb- zaproszony - za pośrednictwem placówki w Udo- ka. Jak wskazuje Piotr Stachiewicz, najgroźniej- rzu - do oddziału partyzanckiego AK por. Marcina sza jednostka niemiecka znajdowała się w Pilicy. Tarchalskiego ps. „Marcin”. Spotkanie odbyło się W lipcu 1944 stacjonowała tam zmotoryzowana 28 czerwca w kolonii Dobraków-Otola. W trakcie jednostka żandarmerii niemieckiej, nastawiona rozmowy powiedziano mi, że warszawska grupa głównie na walkę z partyzantami (jak to Niemcy z baonu [batalionu - przyp. aut.] „Parasol” KG Ke- określali - z bandami). Ta silna, 65-osobowa jed- dyw ma wykonać w najbliższych dniach w Krako- nostka, wyposażona była w trzy samochody tere- wie pewne zadanie. Na wspomnianym spotkaniu nowe, posiadała w swojej bazie stacje nadawczo-

12 Gerard Woźnica, Oddział Hardego, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1981, str. 54.

Ilcusiana • 6 • 2012 171 Rafał Jaworski

-odbiorcze, a ponieważ znajdowała się cały czas wi pyłu wokół jadących samochodów, a gdy z niego w stanie ostrego pogotowia, mogła być w każdej wyjrzała maska pierwszego samochodu, wyjąłem chwili przerzucona w dość szybkim czasie w do- spod marynarki swoją białą „buławę”, bo tak sobie wolny rejon powiatu olkuskiego i dalej.13 nazwałem patyk, który był naszym znakiem roz- Zespół „Parasola” przedzierał się także przez poznawczym. Zacząłem przypalać papierosa, wol- teren powiatu miechowskiego, gdzie działały niutko kierując się w stronę zbliżających się i zwal- samodzielne jednostki AK w rejonie Kozłowa, niających samochodów. Przy czynności tej uniosłem Przysieki i w Marcinowicach. Stacjonarne siły ponad ramiona patyk - niby mimochodem. Chwila niemieckie nie były w tym rejonie duże. nerwowej niepewności spotęgowała się, gdy w jadą- Jak przebiegał odskok „Parasola” po akcji cej limuzynie Mercedes zauważyłem niemieckiego w Krakowie? Rankiem 11 lipca, ok. godziny oficera [w przebraniu niemieckiego żołnierza je- 9.40, zespół zmierzał już w stronę Ojcowa. Tam chał „Korczak” - przypis: R.J.]. Odetchnąłem, gdy czekali pierwsi łącznicy z podobwodu „Domini- ten pomachał do mnie białą chusteczką. Samocho- ka-Sabcia” ze Skały, którym dowodził „Mohort”. dy zatrzymały się. Wysiadł ten w mundurze oficera Łącznicy obracali w ręku białe, bo okorowane niemieckiego i dowódca. Zameldowałem, że wszyst- pałeczki z leszczyny, na znak bezpiecznej drogi. ko w porządku, tylko bardzo trzeba uważać w cza- Umówionym sygnałem z samochodów było ma- sie przejazdu przez Wolbrom, bo muszą jechać koło chanie białą chusteczką. Na trasie serpentyn oj- posterunku niemieckiego, a w kamienicy obocznej cowskich rozlokowane były trzy zespoły żołnierzy - na balkonach za workami z piasku - są niemieckie „Mohorta”, uzbrojonych w broń maszynową. Ich stanowiska karabinów maszynowych14. zadaniem było zatrzymanie ewentualnego pości- Na szczęście przejazd przez Wolbrom odbył się gu. Wjeżdżająca w ten teren kolumna „Parasola” bez przeszkód. Kolumna samochodów skręciła składała się z czterech samochodów: BMW, Mer- w kierunku Poręby Dzierżnej, mijając ostatniego cedesa V 170, Chevroleta 4 t. oraz z Chevroleta łącznika wystawionego przez Kedyw obwodu ol- 3/4 t. Przejazdy przez Ojców, a następnie Skałę kuskiego - z podobwodu „Dominiki-Wikci”. Za odbyły się bez przeszkód. Wolną i bezpieczną Wolbromiem kolumna samochodów zatrzymała drogę sygnalizowali łącznicy, rozlokowani na tra- się w pobliżu majątku, w którym zorganizowano sie. punkt sanitarny (w Porębie Dzierżnej). Jak pisze Przejazd kolumny wozów „Parasola” tak wspo- Piotr Stachiewicz, z punktu widzenia organizacji mina ostatni z łączników przed wjazdem do Wol- operacji specjalnej zatrzymanie kolumny samo- bromia, Józef Kłęk ps. „Kwiatek”: Wokoło jednak chodów było zbędne, a jego przyczyna nie jest dla panowała cisza - Niemców nie było widać. W pew- historyków dostatecznie jasna (rana odniesiona nym momencie usłyszałem warkot motorów samo- w Krakowie przez jednego z uczestników akcji chodowych, zbliżających się od pobliskiej wioski miała charakter lekkiego postrzału i nie kwalifi- Chełm. Szybko wyszedłem na skraj drogi i przyglą- kowała się do pozostawienia rannego w punkcie dałem się najpierw widocznemu z daleka tumano- sanitarnym). Do wsi udał się „dr Maks”, gdzie

13 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 155. 14 Relacja Józefa Kłęka, w: Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 158.

172 Ubezpieczali odskok „Parasola” w punktach kontaktowych zameldował o wy- rza, gdzie koło spalonej leśniczówki mieli tymcza- niku akcji i pobrał środki opatrunkowe. Kiedy sowo ukryć rannego. Tuż za nimi podążyli pieszo już zarządzono odjazd, pojawiła się przeszkoda „dr Maks” i osłona grupy - „Akszak” i „Rek”. - Mercedes V 170, prowadzony przez „Storcha”, W pozostałych dwóch samochodach reszta zespo- nie chciał zapalić. Ostatecznie wzięto więc go na łu miała ruszyć dalej. Jednak z dwóch stron - od hol. Zdziwieniem napawa fakt, że pozwolono Pilicy i Żarnowca - AK-owcy zostali zablokowani w ogóle na zgaszenie silników samochodów bio- przez przeważające siły wroga: zmotoryzowane rących nadal udział w akcji (faza odskoku wcho- jednostki żandarmerii, uzbrojone w broń maszy- dziła przecież w zakres operacji bojowej), bowiem nową (sama grupa Niemców, która nadjechała zasadą przyjętą bezwarunkowo było trzymanie od strony Pilicy, liczyła ok. 36 ludzi). Czołowy samochodów na postojach w czasie wykonywania ogień, prowadzony kilkoma karabinami maszy- akcji z pracującym silnikiem tak, by były gotowe nowymi, zaskoczył i zdezorientował zespół całko- natychmiast ruszyć. W rezultacie postój w Porę- wicie. Błyskawiczne zeskoczenie z samochodów bie Dzierżnej mógł trwać ok. 20-30 minut. Wo- raczej pogorszyło sytuację, bo na wzniesieniu szo- bec precyzyjnie przygotowanej akcji - to bardzo sy nie było jednego miejsca, w którym znaleźć by długo. można osłonę15. Do pierwszej potyczki w czasie odskoku do- Bezpośredni ostrzał niemiecki trwał ok. 15- szło za wsią Kąty, gdzie kolumna samochodów 20 minut. W potyczce śmierć ponieśli „Orlik” natknęła się na zmotoryzowany patrol żandarme- i „Ali”. Ranni zostali: dowódca grupy „Rafał”, rii niemieckiej z Pilicy. Podczas wymiany ognia sanitariuszka „Zeta”, „Warski” „Zeus”, „Mietek”, żołnierzom „Parasola” udało się zastrzelić dowód- „Storch”. Ranna „Zeta” bohatersko ostrzeliwała cę patrolu niemieckiego i trzech żandarmów. Nie- się z wozu, zabijając jednego Niemca (żołnierza stety, ranę postrzałową w brzuch otrzymał „Die- lotnictwa). W końcu Niemcy dopadli ją i poj- trich” z załogi „Parasola”. Zespół, nadal ostrzeli- mali. Została osadzona w więzieniu na zamku wując Niemców, ruszył w dalszą drogę. w Pilicy, podobnie jak „Storch” i „Warski”. Całą trójkę przewieziono potem pod ochroną silnego Tragiczna potyczka w Udorzu konwoju do więzienia na Montelupich w Krako- wie. Oprócz rodziny trójki osadzonych Niemcy Do Udorza kolumna wjeżdżała już w składzie nie aresztowali po przesłuchaniach skazańców ni- tylko trzech samochodów („nieczynny” Mercedes kogo, kto miałby związek z operacją „Koppe”, ani zerwał się z holu, pozostawiono go więc w miej- w Warszawie, ani w Krakowie. Zatem, jeżeli byli scu strzelaniny, w poprzek drogi). Tu zespół roz- torturowani, nie wydali nikogo16. dzielil się. „Bartek” wraz z rannym „Dietrichem” Ocalała grupa, której udało się wymknąć i przewodniczką, panią Marią Brzozowską z ma- z ostrzału, dotarła najpierw na zabudowań wsi Za- jątku w Udorzu, udał się jednym z samochodów miechówka. - Pamiętam ich. Wyszli z Borku umo- w kierunku lasu, ok. 2 km na południe od Udo- rusani, zasypani ziemią, pokrwawieni, niektórzy

15 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 167. 16 Ich los dopełnia się 23 lub 24 lipca 1944 r. „Warski” i „Storch” giną zastrzeleni w tył głowy. „Zeta” umiera najprawdopodobniej od rany zadanej sztyletem (na co wskazywałby wynik sekcji zwłok).

Ilcusiana • 6 • 2012 173 Rafał Jaworski w postrzelanych ubraniach - wspominał Szymon nie przyjął ich jednak z uwagi na duże niebezpie- Kotnis ze wsi Zamiechówek17. W Zamiechówku czeństwo, związane z niedawną wsypą18. Ranni zatrzymali się tylko na chwilę, jeden z gospoda- od razu wrócili stamtąd do wsi Przysieka, gdzie rzy we wsi, Józef Słaboń, dał im się napić mle- zostali rozlokowani po domach (powrót do Mar- ka. Do transportu rannych chłopcy z „Parasola” cinowic uniemożliwiły rewizje przeprowadzane zarekwirowali konie i wóz konny. W ten sposób przez Niemców, którzy już rozpoczęli poszuki- („zaliczając” po drodze jeszcze jedną, tym razem wania AK-owców). Z pomocą miejscowego fel- niezbyt zajadłą strzelaninę z konwojem niemiec- czera (żołnierza AK Feliksa Maciążka) i lekarza kim) dotarli do Staszyna, gdzie zatrzymali się z Kozłowa (dr. Leona Kubiaka) ranni powoli, u jednego z gospodarzy. Dopiero tam mógł nastą- ale skutecznie wracali do zdrowia. W tym czasie pić odpoczynek, opatrywanie rannych i oporzą- grupa z rannym „Dietrichem” nadal ukrywała się dzanie się zdrowych żołnierzy. W Staszynie grupa w lesie pod Wymysłowem, gdzie żywność donosi- pozostała tylko do godzin wieczornych. Dalszy li im mieszkańcy dworu lub miejscowi gospoda- postój w tym miejscu mógł okazać się niebez- rze. Przebywającemu wraz z nimi lekarzowi udało pieczny - Staszyn znajdował się około piętnastu się usunąć kulę tkwiącą w jamie brzusznej „Die- kilometrów od Udorza, gdzie miała miejsce krwa- tricha”, nie naruszając narządów wewnętrznych. wa potyczka oraz niespełna pięć kilometrów od miejsca ostatniej wymiany strzałów z Niemcami Pod opieką „Hardego” (konwojem, na który natknęła się grupa podczas ucieczki z Zamiechówka). „Jeremi” zarządził więc O potyczce w Udorzu „Hardy” dowiedział się wymarsz zdrowych żołnierzy do lasów w pobliżu będąc poza swoim obozem w Górach Bydliń- Kozłowa (nie opodal wsi Marcinowice i Przysie- skich - stacjonował wtedy czasowo w Ziemkówce ka), a ranni musieli pozostać do dnia następnego, koło Pazurka. Organizował stamtąd zaplanowa- kiedy to przewieziono ich wozem konnym do ną wcześniej akcję w okolicach stacji kolejowej leśniczówki w Marcinowicach. Tam odebrał ich Rabsztyn, gdzie kilkunastoosobowy patrol pod miejscowy oddział AK i zorganizował przewóz do dowództwem „Aresa”19 starł się z niemieckim pa- jednego z domów stojących na skraju wsi. trolem straży granicznej, próbując zdobyć broń. Do rannych wezwani zostali lekarz i sanita- Jak pisał „Hardy”, patrol „Aresa” powrócił do riuszka. Doktor zajął się tylko lekko rannym kwatery bez strat, ale również bez zdobyczy20. w rękę „Mietkiem”, natomiast „Rafał” i „Zeus” Wieść przyniósł „Hardemu”do Ziemkówki zostali przewiezieni do szpitala w Jędrzejowie - dowódca patrolu, plut. „Tarzan”, meldując, że ich rany wymagały interwencji chirurga. Szpital do punktu kontaktowego w Górach Bydlińskich

17 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 174. 18 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 184. 19 „Ares” - kpt. Piotr Przemyski, żołnierz w kompanii „Hardego”. Pod dowództwem „Aresa” dokonano słynnego wypadu na koszary niemieckie w Jaroszowcu, gdzie zdobyto znaczną ilość broni. „Ares”, zanim trafił do oddziału „Hardego”, był więźniem w obozie koncentracyjnym w Au- schwitz, skąd uciekł razem z dwoma współwięźniami. Kpt. Piotr Przemyski ginie 18 sierpnia 1945 roku, w zasadzce zorganizowanej przez UB w Pokrzywiance na kielecczyźnie. We wrześniu 2009 roku, podczas XXIII Rajdu Pieszego Szlakami Walk Oddziału „Hardego”, w Jaroszowcu odsłonięto tablicę poświęconą kpt. Piotrowi Przemyskiemu, w 65 rocznicę ataku na koszary Wehrmachtu w tej miejscowości. „Aresowi” po- święciłem tekst pt. „Przybrał pseudonim boga wojny”, opublikowany w numerze 3 „Ilcusiana”. 20 „Hardy” oczekiwał na wiadomość z placówki w Udorzu w pierwszym tygodniu lipca, prowadząc w międzyczasie normalne działania bojowe.

174 Ubezpieczali odskok „Parasola”

go tam z Udorza terenowa drużyna dywersyjna pod dowództwem Tadeusza Praskiego ps. „Tadek”, podle- gła ppor. „Ziemi”21. W Załężu „Hardy” spotkał się również z „Je- remim”, który poprosił go o przejęcie opieki nad rannym i zapewnienie kwatery pozostałym. Kilkunastoosobową grupę „Parasola” „Har- dy” ze swoimi ludźmi przeprowadził do obozu w Górach Bydlińskich, natomiast do Załęża od- komenderował patrol z zadaniem ochrony kwatery, w której pozostawiono rannego „Dietricha” pod opieką wspomnianej „Ali” i jeszcze jednej sanitariuszki - „Hali” (Haliny Kotorowicz) z „Pa- rasola”, przydzielonej przez „dr. Maksa”. „Jeremi”, który zrelacjonował „Hardemu” przebieg akcji w Krakowie, ostrzelanie kolumny samochodów pod Porębą Dzierżną i potyczkę w Udorzu (Mówił o niej z dużym rozgoryczeniem - wspomina „Hardy”), miał jeszcze jedną prośbę. Chodziło mu o przeprowadzenie chłopców z „Pa- rasola” na miejsce pogrzebu poległych kolegów Oddział „Hardego” „Alego” i „Orlika”, do Udorza. Do eskorty „Har- zgłosił się łącznik z prośbą o przejęcie w Załę- dy” wyznaczył dobrze uzbrojoną drużynę z kom- żu kilku uczestników zamachu, w tym rannego panii szkolnej pod dowództwem „Aresa”. Dołą- Eugeniusza Szyldberga [Schielberga - przypis: czył do nich „Tadek” z placówki „Zebra”, który R.J.] - „Dietricha”. Zarządziłem natychmiastowy miał ułatwić nawiązanie łączności z placówką powrót oddziału do obozu w Górach Bydlińskich - w Udorzu. Udający się do Udorza AK-owcy zo- pisze „Hardy” - a nad ranem 16 lipca udałem się stali ostrzelani przez Niemców. Odpowiadając do Załęża, gdzie znajdowali się uczestnicy zamachu ogniem wycofali się w stronę lasu, skąd „Tadek” w Krakowie: „dr Maks”, „Akszak”, „Bartek”, „Rek”, i „Jeremi” przedostali się okrężną drogą do wioski „Basia”, „Hala” i chyba „Alodia” oraz dowódca miej- i nawiązali kontakt z miejscową placówką. Tam scowej drużyny dywersyjnej „Tadek”, który zameldo- dowiedzieli się o niemieckich zasadzkach na dro- wał, że rannego [„Dietricha” - przyp. aut.] uloko- gach wiodących do wsi i o zastrzeleniu dwóch wano w Załężu, u siostry harcmistrza „Jodły” - sani- członków miejscowej placówki AK. W tych wa- tariuszki Felicji Bieda ps. „Ala”. Przetransportowała runkach - pisał „Hardy” - „Jeremi” odwołał pogrzeb,

Wspominał potem: Ponieważ łącznik nie przybył w ustalonym terminie, przypuszczaliśmy, że akcja „Parasola” została odwołana lub że zrezy- gnowano z naszej pomocy. Dlatego też 10 lipca wieczorem wymaszerowaliśmy z obozu do lasów olkuskich w rejon planowanej akcji granicznej. W obozie pozostali jedynie ranni i ochrona, a w Górach Bydlińskich patrol łącznikowy, który w dalszym ciągu miał oczekiwać na wiadomość z placówki w Udorzu. 21 Gerard Woźnica, Oddział Hardego, s. 58.

Ilcusiana • 6 • 2012 175 Rafał Jaworski podziękował pchor. „Aresowi” za dalszą eskortę i wraz z łącznikiem z Udorza udali się w kierunku Chliny i Przysieki22.

Powrót do Warszawy

„Jeremi” z oddziału „Parasola” już 14 lipca rozpoczął organizowanie powrotu do Warszawy. Na razie dotyczyło to tylko żołnierzy, którzy nie odniósłszy żadnych ran, mogli o własnych siłach wracać do stolicy pociągiem. Jako pierwszy dotarł do Warszawy „Pikuś”, zawożąc pełny meldunek z przebiegu akcji specjalnej do dowódcy „Paraso- la”. Kolejny przerzut odbył się wieczorem 17 lipca. Ze stacji Kozłów wyjechali pociągiem „Bartek” i „Otwocki”. W pociągu została przeprowadzona przez Niemców rewizja, mimo to chłopcy dojechali do Warszawy cali i zdrowi. Dzień później, również z Kozłowa, wyjechało jeszcze jedenastu ludzi „Parasola”. Na stację zespół został doprowa- dzony pod ochroną miejscowego patrolu AK. Do Jerzy Zborowski „Jeremi” przejazdu wybrano, jako najszybszy i najbezpiecz- niejszy, pociąg pospieszny Kraków-Warszawa, ja- „Parasola”, nie było czasu na omawianie i komen- dący przez Tunel, Kielce, Skarżysko-Kamienną towanie akcji, jej wyniku, przyczyn i skutków i Radom. Co ciekawe, pociąg ten według roz- tragedii pod Udorzem. Zajęto się natomiast spro- kładu jazdy nie zatrzymywał się na stacji w Ko- wadzeniem do Warszawy broni i amunicji pozo- złowie, jednak w porozumieniu z dyspozytorem stawionej w Przysiece23. Broń tę sprowadzono do i maszynistą zatrzymano pociąg na czas pozwala- Warszawy sprytnym sposobem - na legalnych li- jący wsiąść do niego jedenastu chłopcom z „Para- stach przewozowych, dokumentujących przewóz sola”. Jadąc dla bezpieczeństwa w osobnych prze- muf elektrycznych, puszek rozdzielczych i tym działach, dotarli szczęśliwie do Warszawy. podobnych elementów używanych w elektryce. Większość zespołu przybyła do Warszawy Do nich właśnie załadowano broń, którą „Kotwi- w czasie, kiedy trwały już przygotowania do Po- ca” dowiózł 23 lipca pociągiem do Warszawy24. wstania. Dlatego, poza złożeniem szczegółowego Również legalnie jechał do Warszawy „Die- meldunku przez „Jeremiego” w imieniu dowódcy trich” - w oparciu o kartę urlopową z Ostbahn.

22 Gerard Woźnica, Oddział Hardego, s. 59. 23 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 191. 24 Był to sprawdzony sposób „Dietricha”, który tak przerzucił broń przed akcją z Warszawy do Krakowa. „Dietrich”, jako pracownik dyrekcji niemieckiej kolei w Warszawie, mógł cały ładunek ukryty w pustych mufach kablowych i pudłach liczników przewieźć wagonem bagażowym jako przesyłkę urzędową niemieckiej kolei.

176 Ubezpieczali odskok „Parasola”

W ten sam sposób „Dietrich” wyjechał z Warsza- no, 3 raniono, 1 ujęto. Zdobyto 2 samochody cięża- wy na akcję, jednakże pod koniec lipca karta ule- rowe, 1 samochód osobowy, 5 pistoletów maszyno- gła przedawnieniu. Z pomocą „Hardego” - dzięki wych, kilka pistoletów, miny i inny materiał sabota- jego stałym kontaktom z Warszawą - ważność żowy. Straty własne: 1 oficer policji, 3 żandarmów, karty przedłużono (przesyłając ją wcześniej do 1 żołnierz lotnictwa został ranny.27 Warszawy i sprowadzając z powrotem, po uzy- W tropienie grupy „Parasola”, zaraz po doko- skaniu prolongaty). Dzięki temu 25 lipca sanita- naniu nieudanego zamachu, zaangażowane były riuszka „Ala” mogła odwieźć „Dietricha” wozem ogromne siły niemieckie. W ich skład wchodzi- z Załęża do Wolbromia, gdzie dopilnowała jego ły doborowe jednostki policyjne, Gestapo i SS ulokowania się w pociągu25. z Krakowa, Miechowa, Wolbromia, Pilicy i Żar- Jako ostatni wyjechali z Przysieki do Warszawy nowca. Od Krakowa po Żarnowiec postawiono „Rafał” i „Zeus” (27 lipca). Bezpieczny powrót w stan pogotowia wszystkie posterunki niemiec- zapewniła im żona „Rafała” (dowódcy akcji „Pa- kie i policji granatowej! Przykre konsekwencje, ja- rasola”), Wanda Leopold, która wraz z Bolesła- kie spotkały ludzi udzielających pomocy osaczo- wem Srockim przywiozła powracającym żołnie- nym w Udorzu żołnierzom „Parasola”. W samym rzom odpowiednie dokumenty. Udorzu Niemcy zastrzelili dwóch członków miejscowej placówki AK, Franciszka i Władysława Echa akcji „Koppe” Kucyperę. Natomiast we wsi Chlina aresztowali: Piotra Kucyperę, Piotra Wydmańskiego, Jana Jak Niemcy zrelacjonowali wydarzenia zwią- Bieńka, Wojciecha Słabonia, Andrzeja Kucyperę zane z „akcją Koppe”? W meldunku dziennym i Władysława Wydmańskiego28. Szóstka aresz- Dowództwa Okręgu Wojskowego w Generalnym towanych została wysłana do obozów, z których Gubernatorstwie obszaru 226 nadkomendantury powróciło tylko trzech... polowej Kraków, napisano: Jak wspomniałem wcześniej, jeszcze w cza- 11.7 o godz. 9.15 dokonano w Krakowie pró- sie potyczki, Niemcom udało się pojmać trójkę by zamachu na Wyższego Dowódcę SS i Policji członków zespołu „Parasola”: „Zetę”, „Storcha” «Wschód», generała policji, Koppego. Podczas pró- i „Warskiego”. Aresztowano potem niektóre osoby zamachu na Wyższego Dowódcę SS i Policji by z rodziny więźniów, m.in. matkę „Storcha” został śmiertelnie ranny kapitan Hoheisel z 557 (ostrzeżonym wcześniej rodzicom „Warskiego” wojskowego parku samochodowego. O godz. 20.20 udało się uciec z domu i uniknąć aresztowania). w miejscowości Wierbka26 pod Wolbromiem 20-oso- Jak wskazuje Piotr Stachiewicz, zagadkowe jest, bowa banda napadła na patrol policji. Oddział że Niemcom udało się skojarzyć aresztowanych alarmowy przepędził bandę. 4 bandytów zastrzelo- z ich prawdziwymi nazwiskami i adresami, mimo

25 Druga sanitariuszka, „Hala”, która również opiekowała się „Dietrichem”, postanowiła pozostać w Załężu, a następnie 31 lipca zgłosiła się do obozu leśnego w Górach Bydlińskich i została przyjęta do drużyny sanitarnej oddziału „Hardego”. 26 Odniesienie do miejscowości Wierbka można próbować tłumaczyć tym, że meldunek dotyczył udziału w akcji wojska, a nie policji czy żandar- merii. W potyczce pod Udorzem uczestniczyły jednostki Wehrmachtu stacjonujące w Wierbce, a ich udział był dla meldunku ważniejszy od udziału żandarmerii i policji z Pilicy. 27 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 193. 28 Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, s. 189.

Ilcusiana • 6 • 2012 177 Rafał Jaworski

Spotkanie pod leśniczówką, w której ukrywał się ranny „Dietrich”, w kolejną rocznicę akcji Koppe (z lewej Zenon Zacłona i Stanisław Konieczniak ps. „Zawilec”, nieżyjący już członkowie Koła w Kluczach Światowego Związku Żołnierzy AK).

że znaleźli przy nich fałszywe dowody tożsamości. że mnie i nam wszystkim zachowały Pana w tej Natomiast faktem jest, że nie było żadnych - poza ciężkiej chwili. Najserdeczniejsze pozdrowienia, wymienionymi - aresztowań ani inwigilacji ze w serdecznej i wiernej przyjaźni - Heil Hitler! strony Niemców w odniesieniu do rodzin pozo- Niepokojące były w liście sugestie, mówiące stałych uczestników operacji specjalnej29. o zastosowaniu szczególnych represji wobec Po- Jeszcze w dniu zamachu generalny gubernator laków za wykonanie akcji zbrojnej przeciwko Hans Frank napisał do gen. Koppego list o na- Wilhelmowi Koppe. Na szczęście nic takiego nie stępującej treści: Mój kochany i wielce szanowny nastąpiło - ludność Krakowa nie przeżyła no- kolego Koppe. Przesłany mi przez Pana meldunek wych, publicznych egzekucji, będących następ- o dokonanym na Pana zamachu skłania mnie do stwem odwetu za akcję zbrojną polskiego podzie- wyrażenia moich najserdeczniejszych gratulacji mia. - To, że zamachu dokonała grupa warszaw- z powodu Pańskiego uratowania się. Oczekuję, że ska, uchroniło ludność Krakowa przed represjami zaproponuje mi Pan zdecydowane i odpowiednie - wspomina w wywiadzie dla „Echa Krakowa” zarządzenia kary. Cieszę się i dziękuję Niebiosom, por. Józef Baster, szef łączności Kedywu krakow-

29 Tamże, s. 191.

178 Ubezpieczali odskok „Parasola” skiego30. - Bez wątpienia była to jedna z najbar- Bibliografia: dziej śmiałych akcji wykonanych przez bohaterską • Piotr Stachiewicz, Akcja Koppe, Wydawnictwo młodzież „Parasola”. Oni naprawdę nie znali stra- MON, Warszawa 1981 chu - dodaje Józef Baster. • Zygmunt Walter-Janke, Śląsk jako teren partyzanc- Z kolei dla nas, mieszkańców powiatu olku- ki Armii Krajowej, Instytut Wydawniczy Związków skiego, ważnym faktem jest udział w zabezpie- Zawodowych, 1986 czeniu odwrotu grupy dywersyjnej z Warszawy • Juliusz Niekrasz, Z dziejów AK na Śląsku, Instytut tutejszych jednostek Armii Krajowej, a więc Wydawniczy PAX, 1985 działających na terenie przedwojennego powia- • Gerard Woźnica, Oddział Hardego, Wojskowy In- tu olkuskiego oddziałów „Mohorta” i „Granata”, stytut Historyczny, Warszawa 1981 podlegających obwodowi krakowskiemu AK oraz oddziału „Hardego”, będącego w strukturach Prasa: Okręgu Śląskiego AK. Miejscowe formacje nie- • Paweł Stachnik, Kraków pełen konspiracji, „Dzien- podległościowe uczestniczyły w ważnych dla wal- nik Polski”, 11 lipca 2009. ki o niepodległość działaniach. Zamachy na wy- • Marian Satała, Oficer wywiadu AK opowiada o za- sokich funkcjonariuszy niemieckiego aparatu ter- machu na Koppego. W 38 rocznicę akcji „Parasola”, roru, niezależnie od wyniku akcji, zawsze niosły „Echo Krakowa”, 12 lipca 1982 uderzające w hitlerowskiego okupanta przesłanie: • Zbigniew Ringer, Strzały na placu Kossaka, „Gaze- nie będziecie czuć się u nas bezpiecznie. ta Południowa”, 11 lipca 1981.

Internet: • www: Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedy- wu AK, www.kedyw.info

Ilustracje Zdjęcia uczestników akcji Koppe pochodzą z książ- ki Piotra Stachiewicza „Akcja Koppe”

30 Marian Satała, Oficer wywiadu AK opowiada o zamachu na Koppego. W 38 rocznicę akcji „Parasola”, „Echo Krakowa”, 12 lipca 1982.

Ilcusiana • 6 • 2012 179 180 Ireneusz Cieślik

Śladem okupacyjnych pamiątek

Ilcusiana • 6 • 2012 181 Ireneusz Cieślik

Ireneusz Cieślik

Śladem okupacyjnych pamiątek

najprawdopodobniej w roku 1943 - tak ktoś kie- Pamięci Joanny Piętak dyś zapisał ołówkiem na odwrocie (pora ujęcia to (6.08.1932 – 7.07.2011) z pewnością letnie niedzielne popołudnie, bo jest na fotografii starsza siostra Ewa, która od koń- ca października 1942 roku była w Oświęcimiu w obozie pracy „Teichgrund Lager III” i stamtąd jako osoba zamieszkała na terenach przyłączo- nych do III Rzeszy mogła tylko co którąś niedzie- lę otrzymać przepustkę na wyjazd do rodziny). Kiedy zatem robiono zdjęcie, mojego ojca nie było już w rodzinnym domu od około roku. 2 sierpnia 1942 roku wypadały 14 urodziny Jasia Cieślika. Nie sądzę, żeby planowano je świę- tować - w rodzinnej tradycji celebrowano raczej imieniny. Zresztą, w ciężkim czasie niemieckiej okupacji nawet przy okazji imienin Jasiu zapewne nie miał co marzyć o jakimś prezencie. Wcale Zdjęcie to po raz pierwszy ujrzałem kilka lat bym się więc nie zdziwił, gdyby o swoich uro- temu. Właściwie były to wtedy dwa stare zdję- dzinach w ogóle nie pamiętał, kiedy układał się cia o postrzępionych brzegach: osobną fotografię do snu poprzedniego wieczora. Byli jednak tacy, stanowiło zdjęcie mężczyzny po lewej. Ale za- którzy pamiętali i zadbali, żeby Jasiu o swoich uważyłem, że podarte krawędzie pasują do siebie, 14 urodzinach już nigdy nie zapomniał. Bladym podkleiłem obie części, zeskanowałem i pojawiła świtem tegoż dnia, w domu - który tymczasem się znowu całość. Aż dziw bierze, że zdjęcia tego zmienił adres na Krakauerstrasse 85 - pojawili się nie było w albumie mojego ojca, bo odkąd je zo- niemieccy żandarmi, i to bynajmniej nie z zamia- baczyłem, miałem wrażenie jakby specjalnie dla rem złożenia życzeń przed innymi. niego było robione. Osoby widoczne na fotogra- Ówczesne przepisy stanowiły, że każdy miesz- fii to wszak jego rodzice i rodzeństwo. Rodzina, kaniec „tysiącletniej Rzeszy” w wieku od 14 lat prawie w komplecie, stoi przed południową ścia- wzwyż winien pracować dla dobra tejże Rzeszy. ną rodzinnego domu w Olkuszu przy ul. 3 Maja A tak się złożyło, że prawie trzy lata wcześniej, 85. Brakuje tylko mojego ojca. Wiadomo nawet, kiedy po niemieckim najeździe na Polskę we dlaczego go brakuje. Zdjęcie wykonano bowiem wrześniu 1939 roku i wprowadzonych w jego

182 Śladem okupacyjnych pamiątek efekcie zmianach administracyjnych Olkusz zna- W podróży z okazji 14 urodzin Jasiu miał lazł się w Reichu, Jasiu - chcąc nie chcąc - został do przebycia odległość ponad dziesięciokrotnie zaliczony w poczet tych mieszkańców. Wiedział większą, niż w czasie eskapady z pierwszych dni też zapewne o istnieniu rzeczonych przepisów, bo wojny. Ale to nie jedyna różnica. Wyruszył bo- nie raz bawił się czy zanosił coś do jedzenia star- wiem w kierunku przeciwnym niż wtedy i szybki szym kolegom, którzy, unikając wyegzekwowania powrót raczej nie wchodził w grę. Szybszy był za okupacyjnego prawa, całe dnie spędzali gdzieś to prawdopodobnie środek lokomocji, którym w polach, pod osłoną wysoko rosnących zbóż, się przemieszczał (zapewne w towarzystwie po- a i w nocy rzadko spali w swoim domu, przezor- dobnych jemu nastolatków i kogoś starszego nie udając się na nocleg do kogoś ze znajomych w mundurze). czy dalszej rodziny. Ale Jasiu przepisami głowy so- Bliższe okoliczności tej podróży to tylko moje bie nie zaprzątał, zwłaszcza, że problem go jeszcze przypuszczenia. Niestety, w młodości nigdy się nie dotyczył. Do czasu. A kiedy zobaczył żandar- o to nie dopytałem, a potem było za późno. mów i się zorientował, że czas ten właśnie minął, Znany jest mi za to punkt docelowy tej podró- było już za późno. ży: miejscowość nazywała się Gross Gahle, dzi- Zamiast urodzinowego prezentu, państwo nie- siaj Gola Wielka w powiecie sycowskim (Gross mieckie postanowiło zafundować Jasiowi daleką Wartenberg) na Śląsku. Przed paroma laty posta- podróż, najdłuższą w jego dotychczasowym życiu. nowiłem ją zobaczyć (określenie „po drodze” do Nie jestem tego pewny, ale poprzedni rekord wo- Poznania byłoby chyba nie na miejscu, bo sporo jażowych odległości też poniekąd zawdzięczał on kilometrów musiałem nadłożyć) i okazało się, że hitlerowskim Niemcom. Najprawdopodobniej Gola to wioska wielka tylko z nazwy. Ale położo- wynik ten należałoby bowiem przypisać ucieczce na w środku pięknych lasów - co zresztą odpowia- Jasia z rodzinnego Olkusza w pierwszych dniach dało zachowanym w pamięci strzępom z opowie- września 1939 roku. Tyle, że wtedy podróż od- ści taty. W Goli (bądź Gali - jak wówczas na nią był w towarzystwie całej rodziny (oraz ukocha- mówiono) Jasiu zamieszkał u państwa Kawelke. nego psa) na furmance wujka Jędrka z Czarnej Raczej nawet u pań, niż u państwa, bo panowie Góry. No i też mi odległość - ledwie z 15-20 km: byli w niemieckiej armii, gdzieś w świecie (mąż wlokąc się w niesamowitym wręcz tłumie podob- gospodyni był bodaj oficerem stacjonującym nych im uciekinierów dojechali gdzieś za kościół w okupowanej Francji). Gospodyni była raczej w Sułoszowie, kiedy okazało się, że wojsko nie- młoda, bo miała malutką córeczkę (niemiecka mieckie, przed którym uciekali na wschód, jedzie „Księga pamiątkowa powiatu sycowskiego” - Ge- akurat im naprzeciw właśnie od tamtej strony, na denkbuch Kreis Gross Wartenberg wymienia pasu- tle widocznych na horyzoncie dymów płonącej jącą do tych danych ówczesną mieszkankę Goli już Skały. Trzeba więc było wracać do domu, co Wielkiej, Annę Kawelke, urodzoną w 1909 roku). zajęło im aż dwa dni - tyle wszędzie było ludzi, Prawdopodobnie niedługo po przybyciu na a można było iść tylko skrajem drogi, gdyż środ- miejsce Jasiu - o przepraszam, już Johann - musiał kiem jechało niemieckie wojsko, tym razem już wyrobić jakieś dokumenty, do których potrzeb- w przewidywalnym kierunku. ne było zdjęcie, bo udał się do najbliższego mia-

Ilcusiana • 6 • 2012 183 Ireneusz Cieślik steczka, obecnej Twardogóry, gdzie je wykonano Ale kiedy pisał kartkę, ten najgorszy okres chyba (na odwrocie zachowała się pieczątka fotografa: już minął, skoro stwierdza, że w związku z ura- Kurt Walter, Festenberg). Ile razy patrzyłem na tę zem nogi gospodyni „teraz to już muszę wszystko fotografię, zawsze wydawało mi się, że w oczach robić, ale to mi nie przeszkadza, bo inni chłopcy i wyrazie twarzy czternastoletniego chłopca widać na Gali jeszcze więcej robią, a też się muszą zgo- przepłakanych w poczuciu osamotnienia i bez- dzić”. radności kilka poprzednich nocy. Może jeszcze przed paroma dniami, jak wielu jego rówieśników na całym świecie, bardzo chciał być dorosły, a teraz już wiedział, że właśnie definitywnie skończy- ło się jego dzieciństwo.

Z kartek, które przebywający „na robotach” Janek wysłał do rodziców, zachowała się chyba tylko ta jedna, napisana w połowie lutego 1943 r. Prawdopodobnie przez całą wojnę i długo po niej wszystkie kartki od Janka były pieczoło- wicie przechowywane, bo pamiętam, że kiedyś w dzieciństwie natrafiłem na jeszcze kilka innych (zaintrygował mnie wówczas znaczek z Hitlerem), w którejś z dziadkowych szop, gdzie trzymał on mnóstwo rozmaitych starych papie- Odtąd miał do obrobienia gospodarstwo rów. Dziś myślę, że wśród tych papierów były też większe od tego, które mieli jego rodzice. A że prawdziwe rarytasy, ale, niestety, zapewne wszyst- w sierpniu roboty w polu raczej nie brakuje, to kie one wylądowały na śmietniku lub w składzie - jak po latach opowiadała mi jego siostra - co makulatury, kiedy pod koniec lat 70-tych dziad- dzień był prawie skrajnie wyczerpany, ledwo do- ków wywłaszczono i zburzono ich dom. trwawszy do wieczora. W kartce, którą wysłał do W domowym albumie zachowało się jeszcze rodziców pół roku później wspominał, że nie boli zdjęcie Janka zrobione w Goli w 1943 lub 1944 go już głowa i jest całkiem zdrowy, co wydaje mi roku. Siedzi na krześle z psem, gdzieś chyba na się echem jakichś komplikacji zdrowotnych zwią- podwórku gospodarstwa, w którym pracował. zanych z pracą, która przekraczała siły czterna- Twarz znacznie bardziej pogodna niż na fotografii stolatka w początkowym okresie pobytu w Goli. zrobionej po przyjeździe, widać nawet uśmiech.

184 Śladem okupacyjnych pamiątek

Przyzwyczaił się do nowych warunków, okrzepł bywająca się w znacznie trudniejszych warunkach w pracy, znalazł kolegów („Przyjdzie niedziela, to pogodowych. W jej efekcie, na początku maja już latam po całej wsi do kolegów, bo już prawie 1945 roku, w czasie powstania praskiego, znalazł całą wieś znam” - pisał do rodziców w lutym 1943 się w czeskiej stolicy bądź w jej bliskich okolicach. r.), a przede wszystkim bliskie sercu istoty: psa Pobyt Janka w Pradze w ostatnich dniach wojny i malutką córeczkę gospodarzy (zawsze potrafił (jak mi nieraz w dzieciństwie przypominał, walki się porozumieć z psami i dziećmi, a one odwza- w stolicy Czech toczyły się jeszcze, kiedy już Ber- jemniały mu się uczuciem). Gospodyni też chyba lin został zdobyty i wojna w Europie skończona) nieźle go traktowała - „tylu czekolad i słodyczy, co to dla mnie na dobrą sprawę jedyny pewny punkt wtedy, to nigdy w życiu nie miałem” - wspominał w tej wędrówce. Pozwala on jednak domyślać się po latach. niektórych okoliczności, jakie jej towarzyszyły. Podobnie jak we wrześniu 1939 roku w Ol- kuszu, znów mieszkańcy miejscowości, w której żył Jasiu, rzucili się do ucieczki przed nadcią- gającymi wojskami. Wyruszył więc zapewne w towarzystwie większości mieszkańców Goli w kierunku Wrocławia. Hitlerowcy ogłosili wtedy Wrocław twierdzą i niezdolną do walki ludność cywilną nawoływali do pospiesznego opuszczenia miasta. Od 20 stycznia autobusy i ciężarówki ze stolicy Śląska kursowały nieustannie, przewożąc kobiety, dzieci i chorych do podgórskich miej- scowości u podnóża Sudetów. Kilkusettysięczna rzesza tych, którym się nie udało zdobyć jakiegoś środka transportu, wyruszyła pieszo w ogrom- ną zamieć i około dwudziestostopniowy mróz, ciągnąc za sobą na sankach bądź odwróconych stołach resztki swego dobytku. Czy Janek wraz z panią Kawelke i jej córką znalazł się w tej ponad półmilionowej rzeszy uczestników wrocławskiego exodusu? Prawdopodobnie tak. Chyba, że dotarli do Wrocławia wtedy, kiedy uciekinierów już do miasta nie wpuszczano i musieli go ominąć. Tak W związku z zimową ofensywą Armii Czer- czy inaczej, w ostatnich dniach stycznia musiał wonej, w połowie stycznia 1945 roku, czekała już być w Sudetach, zanim tę drogę ucieczki od- Jasia kolejna wyprawa. O wiele dłuższa - zarówno cięła okrążająca Wrocław armia marszałka Konie- jeśli chodzi o odległość, jak i czas trwania - od wa. W przeciwnym wypadku do Czech raczej by poprzednich oraz, ze względu na porę roku, od- wtedy nie dotarł.

Ilcusiana • 6 • 2012 185 Ireneusz Cieślik

Zagadką pozostają następne trzy miesią- go przez sowieckie wojska obozu. I do rodzinne- ce. Gdzie był, co robił? Czy w okolicach Pragi go kompletu - jak na zdjęciu - brakowało znów pojawił się już na początku lutego 1945 roku tylko Janka. Tereny, gdzie był „na robotach”, i znalazł tam w miarę stałe miejsce pobytu, czy Armia Czerwona zajęła niewiele dni później, też, jak wielu innych uchodźców, tułał się z miej- a o Janku słuch zaginął. Berlin zdobyty, ogłosili sca na miejsce w poszukiwaniu kąta do spania koniec wojny, prawie wszyscy znajomi dawno i czegoś do jedzenia? Kiedy, gdzie, w jakich oko- powracali do domów, a jego dalej nie ma. Żyje? licznościach rozeszły się drogi Janka i pani Ka- Żył. Gdzieś w połowie maja ruszył z okolic welke? - gdy w maju wkraczała Armia Czerwona Pragi w drogę powrotną do domu. Chyba też przebywał już bowiem w towarzystwie kolegów, przez góry, bo pamiętam z dzieciństwa opowie- którzy podobnie jak on byli wywiezieni „na ro- ści taty o spadających z górskich dróg rosyjskich boty”. wojskowych ciężarówkach. Wędrował głównie Wiem, że pod koniec tego trzymiesięcznego na piechotę, później na znalezionym gdzieś ro- okresu miało miejsce chyba najbardziej trauma- werze, chyba tylko ostatni odcinek - z Katowic tyczne doświadczenie jego życia: został zmuszony do Olkusza - koleją. A w tymże pociągu został do pracy przy grzebaniu zmasakrowanych zwłok na koniec okradziony: jacyś przedstawiciele no- w masowych grobach, a wiele z nich to były ciała wej władzy po prostu zabrali mu rower i inne dzieci. Wiem, że ten koszmar jeszcze długo go rzeczy. Tak więc wrócił do domu z pustymi rę- prześladował. Ale mnie o tym fakcie akurat nikami. gdy nie wspominał. Dziś mogę się więc tylko na Z dworca do rodzinnego domu było ledwo podstawie opracowań historycznych domyślać, parę kroków - olkuską stację postawiono wszak że prawdopodobnie tymi, których grzebał, byli częściowo na gruntach odkupionych od Janko- Niemcy (w tym uciekinierzy ze Śląska) masowo wego pradziadka, Ignacego, a na tej części pola, i w okrutny sposób mordowani przez Czechów która została po północnej stronie drogi na Kra- w ostatnich dniach przed i po kapitulacji III Rze- ków, wnuki Ignacego pobudowały sobie domy. szy. Czy wiedział wtedy, gdzie jest pani Kawelke Kiedy jednak Janek podszedł do rodzinnego i jej córka? Myślał o nich? domu, stanął przed furtką i nie wchodził. Pa- Tymczasem w rodzinnym domu w Olkuszu trzył na dom i podwórko. Wyciągnął papierosa kto wie, czy o wojnie już dawno by nie zapo- i zapalił. Ktoś plątał się po podwórku, przybysz mnieli, gdyby nie to, że Janka nie było w domu został więc szybko zauważony. Ale nie rozpozna- i nie wiadomo było nawet, czy żyje, czy nie. Od ny. Przyglądano mu się podejrzliwie z daleka, za- wielu miesięcy żadnej o nim wieści: ostatnia pewne z myślą: czego chce ten brudny kurdupel wiadomość była pewnie z okazji Bożego Naro- w kapeluszu; stoi tylko za furtką i patrzy. A pies dzenia, o ile w ogóle mógł wtedy coś napisać. rzucił się pędem na niego. Lecz zamiast go pogo- Niemiecka okupacja Olkusza skończyła się 20 nić, merdał ogonem i łasił się do niego. I wtedy stycznia, kiedy do miasta wkroczyli żołnierze dopiero na podwórku dało się słyszeć radosny Armii Czerwonej. Po jakichś dwóch tygodniach okrzyk: „Janek wrócił!!!”. Ewa przyszła pieszo z Oświęcimia, z wyzwolone- Kiedy to było? - Tak jakoś w pierwszych dniach

186 Śladem okupacyjnych pamiątek czerwca 1945 roku - opowiadała mi przed kilko- P.S. Tekst powyższy pisałem po śmierci cioci ma laty ciocia Asia - bo pamiętam, że cały maj Asi, z myślą o zamieszczeniu go w poprzednim, latałam na majówki, «żeby Janek wrócił z wojny». 5 numerze czasopisma „Ilcusiana”; nie wszedł jednak do tego numeru półrocznika. Nie przypusz- czałem, że zanim tekst zostanie opublikowany, przyjdzie mi pożegnać kolejną jego bohaterkę - ciocię Ewę (20.12.1924-17.02.2012). Starsza siostra mojego taty podczas okupacji została wywieziona „na roboty” rok wcześniej niż on, w lipcu 1941 r. Trafiła wtedy do fabryki lnu w Konstadt (obecnie Wołczyn), skąd zresztą uciekła (warunki były złe, traktowanie - okropne) i przez jakiś czas ukrywała się u rodziny na Starym Olkuszu. Ale została złapana i jesienią 1942 r. znalazła się w obozie pracy w Oświęcimiu. Tam poznała swojego przyszłego męża, Włodzimierza Jędrysika (1923-1984), mieszkańca Oświęcimia, którego rodzina zaangażowana była w pomoc więźniom miejscowych obozów. Ewa również się w tę pomoc zaangażowała, za co pod koniec życia została odznaczona przez prezydenta Bronisława Komo- rowskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Odro- dzenia Polski. Ponieważ kadr rodzinnego zdjęcia, od którego zacząłem ten tekst, objął ją tylko czę- ściowo, chciałbym tu jeszcze dorzucić jej fotogra- Asia (w sukience w kratkę) ze swoją kuzynką, Moniką Goławską fię z tego samego czasu (z kuzynem, Edmundem Goławskim). Ciocia Asia dożyła prawie osiemdziesiątki. Po jej pogrzebie raz po raz sięgałem jednak do starych zdjęć z czasów wojny. Bo od czasu naszej rozmowy o wojennych wspomnieniach najbliższa mi pozostanie jako ta niespełna trzynastoletnia dziewczynka, modląca się na majówkach w intencji powrotu brata z wojny. Być może kiedyś okaże się, że to właśnie jej miłość do braciszka ocaliła mojego tatę. Asiu, pokój Tobie!

Ilcusiana • 6 • 2012 187 188 Jacek Majcherkiewicz 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

Ilcusiana • 6 • 2012 189 Jacek Majcherkiewicz

Jacek Majcherkiewicz

60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

Już na wstępie należy zwrócić uwagę, że jubileusz 60-lecia dotyczy istnienia samego budynku szkolnego, który oddano do użytku w 1952 r. Natomiast dzieje szkolnictwa w Gorenicach mają zdecydowanie bogatsze tradycje i sięgają cza- sów średniowiecza. Już w 1430 r. szkoła wysłała 2 swoich uczniów na Akademię Krakowską, trzeci uczeń podążył śladem poprzedników w 1516 r. W latach 1576-1602 szkołą kierował Marcin ze Sławkowa, a w 1617 niejaki Jan. Następnie jej Organistowka działalność potwierdzona jest w 1644 r., po czym czasy w Gorenicach. Panowała bieda, dzieciom zupełnie podupada, gdyż nie istnieje już w 1728 brakowało podręczników, nie wszystkie miały r., ani też w 1748 r. Uruchomiono ją ponownie buty. Sale w miesiącach jesienno-zimowych były pod koniec XVIII w., w 1790 r. pobierało w niej niedogrzane, dzieci przynosiły opał ze swoich do- naukę 5 uczniów.1 mów. Pomimo tak trudnej sytuacji nauczyciele W wolnej Polsce dzieci z Gorenic rozpoczę- starali się organizować życie w szkole w sposób ły naukę w szkole 15.10.1920 r.2 Zapisano 110 nader urozmaicony. Były więc przedstawienia, uczniów, z czasem ich liczba znacznie się zwięk- akademie patriotyczne, jasełka i, co wzbudzało szyła. Placówka szkolna w tamtym czasie nie szczególną radość dzieciarni, wycieczki do Ojco- miała swojej stałej siedziby. Janina Semowów- wa, Krakowa, Wieliczki, Czernej. na, jedyna nauczycielka, prowadziła edukację W roku 1934 nową kierowniczką szkoły zo- w różnych, wynajmowanych miejscach, m.in. stała Stefania Pawłęgowa. Z zaoszczędzonych w sali Towarzystwa Kopalni Saturn, w ciasnej na obsłudze kancelarii, opale i innych rzeczach i ciemnej izbie u sołtysa, organistówce oraz u in- pieniędzy zakupiono m.in. maszynkę do strzyże- nych gospodarzy na wsi. Do wybuchu II wojny nia włosów. Higiena wtedy nie była na wysokim światowej 3-klasowa szkoła mieściła się w 7 róż- poziomie, maszynka pozwalała na systematyczne nych miejscach, dzieci uczyły się na trzy zmiany. strzyżenie chłopców i utrzymanie ich w czysto- Od 1 stycznia 1930 r. sytuacja nieco się zmieniła, ści. Z zanotowanych ciekawostek: oryginalną przybył nowy nauczyciel Stefan Paras. Warunki spluwaczkę własnoręcznie wyrzeźbioną z drewna nauki były niezwykle trudne, tak jak ówczesne podarował szkole w 1935 r. Władysław Ścigaj,

1 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, T. 1, Kraków 1978, s. 455. 2 Kronika szkolna od 1920 r. z przerwą 1939/1945 - Szkoła Podstawowa im. H. Sienkiewicza w Gorenicach.

190 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach a Teofil Rozmus wykonał stopień pod stół3. Na- wany dyr. Szkoły Podstawowej nr 3 w Olkuszu uka odbywała się nadal na trzy zmiany w izbach i dyr. Zespołu Szkół Budowlanych w Olkuszu. wynajmowanych u gospodarzy. W latach trzy- - Ilość przedmiotów była ograniczona, na pewno dziestych, jak podaje kronika szkolna, istniało nie było historii. Uczyliśmy się także na tajnych kółko muzyczne. kompletach u Stefanii Pawłęgowej, która mieszkała Pilną potrzebą była budowa nowej szkoły, do- w Gorenicach-Kąty. tychczasowe warunki w żaden sposób nie zapew- Po zakończeniu wojny naukę wznowiono niały podstawowych potrzeb edukacyjnych. Za 9.11.1945 r. Kierownikiem został Jan Wawer, na- kadencji Stefanii Pawłęgowej powołano komitet uczycielkami były jego żona Władysława Wawer budowy szkoły, który 9.11.1936 r. dokonał prze- oraz Anna Szyszka. Do szkoły zgłosiła się zniko- glądu terenu pod jej budowę. Prace ruszyły tuż ma garstka dzieci, jednak po sześciu tygodniach przed wybuchem wojny. W 1938/39 r. naukę po- sytuacja diametralnie się zmieniła, uczyło się już bierało 250 dzieci w wieku 7-14 lat. 198 uczniów. Nauczyciele narzekali na brak miej- Wrzesień 1939 r. zmienił całkowicie życie sca na naukę, niski poziom edukacyjny dzieci, ich mieszkańców Gorenic. W wiosce stacjonuje po- liczne nieobecności w związku z pracami polowy- sterunek niemieckiej żandarmerii oraz tzw. Ce- mi u rodziców. Trzeba było zmienić mentalność lant, w którym siedzibę mają celnicy patrolujący społeczną, co nie było łatwe, a przede wszystkim pobliską granicę rozdzielającą Generalne Guber- kontynuować budowę nowej szkoły. Budowa natorstwo od Rzeszy. Szkoła przestaje istnieć, szła jednak opieszale, wpis z 1948 r. brzmi: Bu- nauczyciela Stefana Parasa Niemcy wywożą do duje się tu nowy gmach szkolny dwupiętrowy, lecz obozu. to już trwa kilka lat i nie kończą5. Tymczasowa Stefan Paras urodził się 14 marca 1906 r. szkoła, jak wspomina Stanisław Rozmus, mieściła w Skolnikach (powiat Końskie). Został areszto- się w poniemieckim, dość obszernym baraku po wany przez Niemców za potajemne słuchanie au- Celancie. Działały organizacje szkolne; spółdziel- dycji radiowych. Z aresztu w Katowicach został nia uczniowska, PCK, Koło Przyjaźni Polsko-Ra- przewieziony do obozu w Auschwitz 15 września dzieckiej, ZHP, Szkolna Organizacja Odbudowy 1943 roku. Jego obozowy numer to 150600. Warszawy. - Wielką animatorką kultury była Anna W połowie września 1944 roku został przenie- Szyszka - mówi pan Rozmus - dzięki niej działa- siony do obozu w Mauthausen, gdzie prawdopo- ło kółko teatralne. Wystawialiśmy sztukę „Karpaccy dobnie zginął4. W muzeum w Oświęcimiu znaj- górale” i inscenizację „Jaś nie doczekał” Marii Ko- duje się jego karta personalna. nopnickiej. Jednak w niedługim czasie, za przyzwoleniem Wreszcie nastał długo oczekiwany przez lokal- okupanta, szkoła wznawia swoją działalność. ną społeczność, a szczególnie dzieci, dzień odda- - Uczyliśmy się w organistówce - wspomina Stani- nia nowej szkoły. Stało się to 18.10.1952 roku. sław Rozmus, rodowity goreniczanin, emeryto- Licznie zgromadzeni mieszkańcy Gorenic wy-

3 Kronika szkolna..., op. cit 4 A. Cyra, Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych, wyd. Państwowe Muzeum Auschwitz - Birkenau w Oświęcimiu, Ośwęcim - Olkusz 2005, s. 75. 5 Kronika szkolna…, op. cit.

Ilcusiana • 6 • 2012 191 Jacek Majcherkiewicz

Długo oczekiwana szkoła słuchali przemówień kierownika szkoły, nauczy- oraz z dofinansowania przez Komitet Rodziciel- cielki Anny Szyszki, a także Przewodniczącego ski i Zakłady Wapienia Kamiennego w Czatko- Prezydium Gminnej Rady Narodowej Antonie- wicach, zakupiono odbiornik telewizyjny marki go Kędzierskiego, który przyrzekł uroczyście, że „Belweder”. W 1960 r. zakupiono dodatkowo w 1953 r., za jego protekcją, zostaną wybudowa- radioodbiornik „Bolero” i, jakże popularny, ada- ne przy szkole mieszkania dla kierownika i na- pter „Bambino”6. Zradiofonizowano również cały uczycieli. Przemawiali także członkowie Komite- budynek szkolny, dzięki 7 głośnikom radiowym tu Rodzicielskiego oraz ówczesny sekretarz POP, przekazanym przez Komitet Opiekuńczy Szpita- Onufry Ziarnik. Całości dopełnił wieczorny wy- la Powiatowego. Dzisiaj te zakupy mogą budzić stęp słowno-muzyczny. humorystyczne zdziwienie, ale wtedy sprzęt RTV Szkołę oddano do użytku, jednak zostało jesz- był prawdziwym rarytasem - żeby go posiadać, cze sporo tzw. wykończeniówek. W 1956 r. zelek- trzeba było sporego wysiłku organizacyjnego. tryfikowano cały budynek, a w 1957 r., za pie- O tych i wcześniejszych poczynaniach dowiaduje- niądze uzyskane ze zbiórki butelek i makulatury my się z kroniki szkolnej, którą w 1920 r. założy-

6 Kronika szkolna…, op. cit.

192 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

ła i prowadziła Janina Semowówna. W 1935 r. od domu. Tym razem prace budowlane posunęły Stefania Pawłęgowa uzupełniła kronikę i aktu- się sprawnie i, jak podaje kronika, w 68/69 przy- alizowała ją do 21.06.1939 roku. Od 1945 r. do było 2 sale i pracownia ZPT7. Na przełomie lat 10.08.1953 r. działalność szkoły opisywał Jan 1972/73 założono centralne ogrzewanie (wreszcie Wawer. Od września 1953 r. do 1972 r. kronikę panie woźne nie musiały palić w piecach!). prowadziła kierowniczka Anna Szyszka, później, W 1975 r. dyrektorem szkoły została Krystyna jak wynika z różnych charakterów pisma, życie Śliwka. Dzięki jej zaangażowaniu zagospodaro- szkolne dokumentowali inni nauczyciele, m.in. wano plac przed szkołą i generalnie zmieniono Mirosława Ziarnik, Elżbieta Furmanek, Dorota otoczenie budynku. Duże sukcesy odnosił po- Czerwińska. wołany przez nią chór szkolny, który wystąpił

Kierowniczka Anna Szyszka

W latach 1964/65 wysmołowano drogę do w Polskim Radiu „Katowice” oraz na przeglądach szkoły i pomalowano sale. W 1965/66 r. wybu- i konkursach na szczeblu gminnym, powiatowym dowano betonowe schody do ubikacji, w lekkich i wojewódzkim. pracach pomagali uczniowie ze starszych klas. W 1992 r., dzięki staraniom dyrektorki Tere- W marcu 1967 r. kierowniczka Anna Szyszka sy Kameckiej i radnego Wojciecha Glenia, roz- zaproponowała rozbudowę szkoły. W związku poczęto dalszą rozbudowę szkoły. Prace trwały z tym od 1.06.1967 r. rozpoczęła się wśród miesz- 4 lata, w 1996 r. oddano do użytku nową salę kańców zbiórka pieniężna na ten cel - po 100 zł gimnastyczną i węzeł sanitarny. W 1999 r. nada-

7 Kronika szkolna…, op. cit.

Ilcusiana • 6 • 2012 193 Jacek Majcherkiewicz

Irena Hornung z dziećmi przed szkołą

Wychowawczyni Zofia Lipa ze swoją klasą

194 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

stego odsłonięcia dokonał ówczesny Burmistrz MiG Olkusz, Andrzej Ryszka. Nauczycielka, Bar- bara Szatan, namalowała również portret Sienkie- wicza, który wisi w głównym holu szkoły. Z inicjatywy obecnej dyrektorki, Iwony Kurkowskiej, kontynuującej dobre tradycje poprzedników, dokonano wymiany okien, termomodernizacji budynku, zorganizowano plac zabaw, wykonano kapitalny remont sal, ogrodzono budynek, zorga- Szkoła Podstawowa im. H. Sienkiewicza w Gorenicach nizowano pracownię komputerową, w trakcie jest no szkole imię Henryka Sienkiewicza. Tablicę wymiana pokrycia dachu. pamiątkową z podobizną patrona ufundowali rodzice uczniów, a wykonał Zakład Odlewniczy w Chechle mgr. inż. Jerzego Sosińskiego. Uroczy-

Sala komputerowa Działalność edukacyjna prowadzona przez nauczycieli, obecnych i tych z lat wcześniejszych, Sala gimnastyczna przynosi szkole wiele splendoru. Szkole, dla której bliskie jest stwierdzenie Jana Pawła II: W rodzinie i szkole nie może zabraknąć szacunku dla dobra i piękna. Dlatego priorytetami wychowawczymi są: • rodzina w życiu człowieka; • wzrastanie w klimacie miłości do małej i wielkiej Ojczyzny; • szacunek dla przyrody i ekologia na własnym podwórku. Szkoła odnosiła i odnosi wiele znaczących suk- cesów w konkursach przedmiotowych, które wy- magają odrębnego opracowania. Na uwagę zasłu- guje działalność wspomnianego chóru szkolnego,

Tablica pamiątkowa Patrona szkoły szkolnego klubu sportowego, koła recytatorskie-

Ilcusiana • 6 • 2012 195 Jacek Majcherkiewicz go i teatralnego. Uczniowie biorą również udział cykl imprez kulturalnych, związanych z 60-le- w konkursach o różnej tematyce, np. na gazetkę ciem Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza szkolną, na najładniejsze otoczenie szkoły, foto- w Gorenicach. Cykl obchodów rozpoczął kon- graficznych, itp. W dbałości o zdrowie i dobrą cert słowno-muzyczny pt. „Pójdźmy wszyscy do kondycję dzieci uczestniczą w różnego rodzaju stajenki...”, który odbył się 29 stycznia 2012 r. rajdach terenowych, biorą udział w Wielkich w Kościele Parafialnym w Gorenicach. W lutym Konkursach Profilaktycznych. Szkoła realizuje otwarto wystawę szkolnych pamiątek „Powróć- projekty unijne w ramach Kapitału Ludzkiego- my jak za dawnych lat...”, 8 marca odprawiono :„Radosna szkoła”, „Pierwsze uczniowskie do- w kościele uroczystą mszę, na której poświęcono świadczenia drogą do wiedzy”, „Indywidualizacja sztandar, ufundowany staraniem Rady Sołeckiej procesu nauczania”. i Rady Rodziców (zaprojektowała i wykonała go firma hafciarska Honoraty Gilman z Chorzowa). Był to moment wzruszający, szkoła wcześniej nie posiadała sztandaru. Po mszy, w uroczystym pochodzie udano się do szkoły, gdzie odbyła się Jubileuszowa Gala. Całość obchodów zamknie czerwcowy Festyn Rodzinny na stadionie „Leśni- ka” w Gorenicach.

Osiągnięcia uczniów Szczególnymi dniami w życiu szkoły stały się: Święto Szkoły (5 maja, dzień urodzin Patrona placówki), Wigilie Szkolne (z udziałem miesz- kańców), Dzień Seniora, uroczyste ślubowania klas pierwszych i Święto pieczonego ziemniaka. Staraniem dyrektorki Iwony Kurkowskiej, nauczycieli i Rady Rodziców, zorganizowano w br.

Sztandar szkoły

Szkoło trwaj, szkoło ucz i kształtuj najpięk- niejsze wartości u młodych ludzi, na takich czeka niecierpliwie Ojczyzna.

Dyrektorka Iwona Kurkowska

196 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

Kierownicy i dyrektorzy szkoły: 19. Hanna Piekoszewska 1964-1966 1. Janina Semowówna 1920-1932 20. Janina Kmita 1965-1966 2. Helena Menterysów-Łojanowska 1932-1934 21. Wojciech Bloch 1966-1968, dyrektor szkoły 3. Stefania Pawłęgowa 1934-1939 1982-1991 4. Jan Wawer 1945-1953 22. Wanda Paulewicz 1967-1970 5. Anna Szyszka 1953-1972 23. Lucyna Łupka (po mężu Kasprzyk) 1968- 6. Zuzanna Kiesiewicz 1972-1975 1974 7. Krystyna Śliwka 1975-1982 24. Anna Miska 1968-1996 8. Wojciech Bloch 1982-1991 25. Alina Pałasińska (po mężu Skubis) 1969- 9. Teresa Kamecka 1991-2007 1980 10. Iwona Kurkowska od 2007 26. Krystyna Tracz (po mężu Wilk) 1970-1973 27. Zuzanna Kiesiewicz (dyrektorka szkoły) Nauczyciele: 1972-1975 1. Janina Semowówna (nauczyciel i kierownik) 28. Barbara Szatan 1973-2001 1920-1932 29. Antonina Maślanka 1974-1985 2. Stefan Paras 1.01.1930-1939 30. Krystyna Śliwka (dyrektorka szkoły) 1975- 3. Helena Menterysów-Łojanowska (kierownik 1982 szkoły) 1932-1934 31. Mirosława Ziarnik od 1980 4. Stefania Pawłęgowa (kierownik szkoły) 32. Grażyna Piątek 1982-2006 1934-1939 33. Leszek Szota 1983-1987 5. Aleksandra Hantschlówna 1.08.1935- 34. Wojciech Gleń 1983-1986 1.11.1935 35. Anna Hussar 1983-1984 6. Zofia Gracówna 1935-1937 36. Maria Trzaska 1984-2000 7. Rozalia Chwastkiewicz 1937-1939 37. Elżbieta Koruba 1984-2000 8. Jan Wawer (kierownik i nauczyciel) 1945- 38. Teresa Kamecka 1984-2007 (dyrektorka 1953 szkoły 1991-2007) 9. Anna Szyszka (nauczyciel 1945-1972, kie- 39. Mirosława Żak 1982-1983 rownik szkoły 1953-1972) 40. Anna Wójcik 1985-1986 10. Władysława Wawrowa 1945-1953 41. Ela Piątek 1987-2000 11. Irena Hornung 1949-1984 42. Ewa Sznajder 1987-1993 12. Karolina Kicińska 1953-1959 43. Iwona Kurkowska od 1986 (dyrektorka 13. Danuta Kicińska 1953-1959 szkoły od 2007) 14. Zofia Lipa (z domu Hagno) 1959-1991 (p.o. 44. Elżbieta Furmanek 1988-2002 dyr. od grudnia 1990) 45. Jadwiga Karpińska od 1993 15. Wanda Gut 1959-1964 46. Marta Skalniak od 1993 16. Janina Szwajcowska 1959-1960 47. Regina Burdziakowska-Maj od 1993 17. Elżbieta Dolna 1961-1962 48. Dorota Czerwińska ( z domu Żak) od 1996 18. Zofia Piasna 1962-1993 49. Joanna Kralewska-Ziarnik od 2006

Ilcusiana • 6 • 2012 197 Jacek Majcherkiewicz

50. Agnieszka Wardęga (z domu Dudkiewicz) od Woźne (od 1952r.): 2007 1. Marianna Czarnota 2. Anna Kwaśniewska Etaty w niepełnym wymiarze, zastępstwa: 3. Longina Pabisek 1. Elżbieta Sigeda 4. Teresa Kasprzyk 2. Małgorzata Kocjan 3. Janusz Cieślik 4. Justyna Dziwak 5. Joanna Dudek 6. Krzysztof Osmenda 7. Jarosław Szczurek 8. Anna Marzęcka 9. Daria Piątek 10. Grażyna Skoczylas 11. Ryszard Smaruj 12. Janina Orczyk 13. Marzena Gamrot 14. Agnieszka Kocjan 15. Ewa Łonak 16. Jowita Gajos- Niewiara 17. Irena Goławska 18. Witold Synowiec

Księża katecheci: 1. Jan Nazarewicz 2. Kazimierz Gidlewski 3. Jan Rutana 4. Jan Nowak 5. Józef Marczak 6. Stanisław Leśnicki 7. Edward Półchłopek 8. Wiesław Wolski

Katechetki: 1. Jadwiga Karpińska 2. Anna Marzęcka 3. Daria Piątek 4. Grażyna Skoczylas

198 60-lecie Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Gorenicach

Bibliografia: • Cyra A., Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych, Państwowe Muzeum Auschwitz - Birkenau w Oświęcimiu, Oświęcim-Olkusz 2005. • Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, T. 1, Państwowe Wy- dawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków 1978. • Kronika szkolna od 1920 r. z przerwą 1939-1945 (Szkoła Podstawowa im. H. Sienkiewicza w Go- renicach). • Ustna relacja Stanisława Rozmusa. • Zdjęcia: archiwum szkolne, Regina Maj, Piotr Ziarnik.

Ilcusiana • 6 • 2012 199 200 Krzysztof Kocjan

Zagłada olkuskich Żydów Suplement

Ilcusiana • 6 • 2012 201 Krzysztof Kocjan

Krzysztof Kocjan

Zagłada olkuskich Żydów Suplement

Dziesięć lat temu ukazała się w Olkuszu moja nie przesłane zostało 2 stycznia 1940 r. na ręce książeczka „Zagłada olkuskich Żydów”. Przez ten M. Merina, „Kierownika Gmin Wyzn. Żydow- okres natrafiałem na kolejne dokumenty dotyczą- skich w Okręgu Katowickim w Sosnowcu”. Na ce szoah olkuskiej społeczności żydowskiej, które pośpiech towarzyszący tej korespondencji wydaje - w kolejną rocznicę tej największej ludzkiej trage- się wskazywać oczywista pomyłka w datowaniu dii w dziejach Olkusza - chciałbym potraktować zarówno sprawozdania (2 stycznia 1939 r. za- jako uzupełnienie mojej wcześniejszej publikacji. miast 1940 r.), jak i daty jego wpływu (3 stycznia 1939 r. zamiast 1940 r. - il. 4). Sprawozdanie olkuskiego Judenratu W sprawozdaniu mowa jest o około 750 ro- dzinach żydowskich mieszkających w Olkuszu, Położenie ludności żydowskiej Olkusza na z czego około 50 to rodziny uchodźców, a około początku okupacji niemieckiej, a przede wszyst- 250 to rodziny bezrobotnych i ubogich. kim działalność socjalną miejscowej gminy ży- Kuchnia dla ubogich uruchomiona została dowskiej (Judenratu), ilustruje „Sprawozdanie 9 listopada 1939 r., a korzystało z niej przecięt- z działalności Rady Starszych Gminy Wyzna- nie 141 rodzin dziennie. Na cele kuchni lud- niowej Żydowskiej w Olkuszu za czas od dnia ność żydowska w Olkuszu została opodatkowana 1 września 1939 r. do dnia 31 grudnia 1939 r.” w naturze. W 1939 r. nie został jeszcze utworzony (il. 1-3)1. Za analogiczny okres posiadamy także spra- szpital żydowski w Olkuszu, a ludność żydowska wozdanie dotyczące sytuacji ludności żydowskiej leczona była w szpitalu miejskim. Perspektywy w sąsiednim Sławkowie.2 rozwoju działalności w zakresie pomocy społecz- Olkuskie sprawozdanie podpisane zostało nej oceniane były w sprawozdaniu bardzo pesy- przez przewodniczącego Judenratu - Azryela Fla- mistycznie. szenberga3. Niestety podpis pod sprawozdaniem sekretarza Judenratu jest nieczytelny. Sprawozda-

1 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (ŻIH) w Warszawie, sygn. 210/522, zespół „American Joint Distribution Committee. Lata 1939- 1942” („Korespondencja Rady Starszych w Olkuszu z AJDC w Krakowie”). 2 Por. K. Kocjan, Zagłada sławkowskich Żydów, „Ilcusiana”, nr 1 (4), maj 2011, s. 71-133. 3 Wedle „Skorowidzu do rejestru mieszkańców m. Olkusza. Od A-K.”, odzwierciedlającego stan prawdopodobnie między rokiem 1936 a utworzeniem getta we wrześniu 1941 r., Azryel Flaszenberg, ur. w 1895 r., syn Arona, przed wojną mieszkał w Olkuszu przy ul. 3 maja 37, mąż Natalji, córki Lejba, urodzonej w 1896 r., która przeżyła wojnę (por. dalej, „Wykaz osób zarejestrowanych w Olkuszu”, poz. 27). Ciekawe, że Azryela Flaszenberga brak w „Księdze adresowej Polski (wraz z W.M.Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa 1929”, co być może wskazuje na jego późniejsze przybycie do Olkusza. O dalszych losach Azryela Falszenberga w czasie wojny zob. dalej. Po wojnie Natalia Flaszenberg, zam. wtedy w Olkuszu przy ul. 3 Maja 34, złożyła do Sądu Grodzkiego w Olkuszu wniosek o uznanie za zmarłego „Azryela Flaszenberga, ur. w Warszawie 23.2.1895 r., zam w Olkuszu, s. Arona i Gliki z Wortmanów, wywiezionego do obozu na terenie Niemiec w 1944 r., nie dającego znać o sobie – sygn. Zg. 26/47” („Monitor Polski. Dzienik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej” z 10 października 1947 r., nr 123, s. 5). Za udostępnienie skanów „Skorowidzu…” dziękuję Panu Włodzimierzowi Baranowi.

202 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 1.

Ilcusiana • 6 • 2012 203 Krzysztof Kocjan

Il. 2.

204 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 3. Sprawozdanie to załączono do pisma skierowanego do M. Merina w odpowiedzi na jego pismo z 29.12.1939 r.

Il. 4.

Ilcusiana • 6 • 2012 205 Krzysztof Kocjan

Wcześniejszym dokumentem olkuskiego Ju- przez Azriela Flaszenberga. denratu jest pismo z 12 X 1939 r. (il. 5), a więc Dysponujemy także innymi fragmentami ko- jeszcze z czasu wojskowego zarządu okupacyjnego respondencji olkuskiego Judenratu: telegramem w Olkuszu.4 Podpisane zostało prawdopodobnie z 19 kwietnia 1940 r. krakowskiego Jointu do

Il. 5. Źródło: www.worthpoint.com

Il. 6.

4 Por. K. Kocjan, Zagłada olkuskich Żydów, Olkusz 2002, s. 7.

206 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 7. olkuskiego Judenratu z poleceniem odbioru berg występuje jako komisarz Gminy Żydowskiej 400 kilo macy (il. 6) oraz pismem sekretariatu w Strzemieszycach5. olkuskiej Rady Starszych Gminy Wyznaniowej Ostatnie dwa dokumenty, jakie znajdują się Żydowskiej Olkusz (Aeltestenrat der Judischen w tym zbiorze archiwalnym, to koresponden- Kultusgemeinde, Olkusz”), z numerem telefonu cja olkuskiej Rady Starszych z krakowskim Jo- 26 na listowniku, do krakowskiego Jointu w kwe- intem z grudnia 1940 r. (il. 8-9). Co ciekawe, stii formularzy sprawozdawczych (il. 7). To pismo korespondencja ta - w przeciwieństwie do po- z 24 maja 1940 r. jest o tyle ciekawe, że zamiast przedniej - nie jest już prowadzona po polsku, przewodniczącego Flaszenberga jego sygnatariu- ale w języku niemieckim i nawet nazwa miasta szem jest komisarz, którego trudno odczytywal- uległa pewnemu zniemczeniu: zarówno w na- ny podpis wskazuje jednak na nazwisko Sobol. zwie Judenratu, jak i w dacie pisma występuje Jednocześnie od kwietnia 1940 r. Azryel Flaszen- zapis „OLKUSCH” (podobnie zresztą dotych-

5 Archiwum ŻIH 210/662: Plan działania Gminy Żydowskiej w Strzemieszycach w 1940 roku. W istocie jest to nie tyle plan działania, co sprawozdania finansowe za miesiące styczeń, luty, marzec, kwiecień, maj i czerwiec 1940 r., gdzie od kwietnia 1940 r. jako „Komisar” („Kom- missar”) podpisany jest A. Flaszenberg. O zastąpieniu Flaszenberga przez Sobola w Olkuszu zob. Zagłada olkuskich Żydów, s. 8.

Ilcusiana • 6 • 2012 207 Krzysztof Kocjan

Il. 8.

208 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 9. czasowy Kraków stał się Krakau). Korespon- Tej dokumentacji archiwalnej towarzyszy dencja dotyczy kosztów leczenia chorej umy- dość zagadkowa karta, sporządzona odręcznie, słowo Sary Grünberg z Olkusza, przebywającej zawierająca niewypełniony formularz (il. 10). w krakowskim Szpitalu Św. Łazarza i Klinice Trudno powiedzieć, czy chodzi o dokument Uniwersyteckiej. List do krakowskiego Jointu olkuskiego Judenratu, czy raczej krakowskie- w tej sprawie z 18 grudnia 1940 r. podpisany zo- go Jointu. Na to ostatnie wskazywałaby dość stał w imieniu olkuskiego Judenratu prawdopo- zaskakująca informacja o liczbie 1000 Żydów, dobnie przez Czarneckiego. podczas gdy liczba mieszkańców określona zo-

Ilcusiana • 6 • 2012 209 Krzysztof Kocjan

Il. 10.

210 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement. stała jako 9199. Oprócz tego na karcie znajdu- przemyślanego, jednolitego planu i zarządzania je się informacja, że z przydzielonych 500 kg nimi według jednolitych linii wytycznych. macy „otrzymali 400 kg”. Ta forma gramatycz- na trzeciej osoby liczby mnogiej również zdaje Z początkiem grudnia roku ub. Przewodniczą- się wskazywać, iż autorem tej karty był jednak cemu Komitetu Żydowskich Gmin Wyznaniowych krakowski Joint. w Sosnowcu, p. M. Merinowi, powierzono ze strony Ciekawe są w tych dokumentach zmiany Władz misję przeprowadzenia organizacji wzgl. re- nazewnictwa odzwierciedlające przemiany organizacji Gmin Żydowskich, leżących na obszarze w organizacji i sytuacji miejscowej ludności ży- obwodu rządowego Kattowitz. Celem wykonania dowskiej. O ile pismo z 12 października 1939 r. tego polecenia zaszła konieczność stworzenia orga- opatrzone jest nagłówkiem „KOMITET przy nu centralnego, którego zadanie miało polegać na gmin Żyd. w Olkuszu” i pieczęcią „Zarząd jednolitym zorganizowaniu gmin i ich działalno- Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Olkuszu”, ści. - W ten sposób powstała w pierwszych dniach to już sprawozdanie z 2 stycznia 1940 r. posłu- stycznia roku bieżącego tak zwana „Centrala”, która guje się nazwą „Rada Starszych Gminy Wyzna- z biegiem czasu rozrosła się w instytucję o wielkich niowej Żydowskiej w Olkuszu”, a opatrzone jest rozmiarach. (...) Mimo to wytworzyła się z biegiem pieczęcią „Aeltestenrat der Jüdischen Kultusge- czas taka organizacja, która w danych warunkach meinde, Olkusz”. Oba dokumenty sporządzo- uczyni zadość potrzebom, mianowicie „Centrala ne są w języku polskim (z wyjątkiem ostatniej Żydowskich Gmin Wyznaniowych na Górnym Ślą- pieczęci). Listownik, na którym sporządzono sku”. pismo z 24.05.1940 r., jest już dwujęzyczny Rodzaj organizacji. (niemiecki i polski), ale nazwa miasta nadal ma Żydowskie Gminy na terenie wschodniego Gór- polską formę i taki też jest język samego pisma. nego Śląska dzielą się na 8 obwodów, a mian. Jednak już kolejne pismo z 18 grudnia 1940 r. bielski, blachownicki, chrzanowski, dąbrowski, ol- sporządzone jest w języku niemieckim i w tym kuski, żywiecki, cieszyński i zawierciański. Oprócz też języku jest listownik olkuskiego Judenratu tego istnieją jeszcze 2 okręgi miejskie: sosnowiecki z wyjątkiem samej jego nazwy, która zachowała i będziński. Gminy na terenie poszczególnych ob- nadal i polską wersję, choć nazwa samego mia- wodów podlegają t. zw. Inspektoratom okręgowym, sta uległa już zniemczeniu na „Olkusch”. które są łącznikami pomiędzy nimi a centralą w So- Tak o powstaniu i organizacji gmin żydow- snowcu i których zadanie polega na czuwaniu nad skich na tym terenie pisała okupacyjna „Gazeta sumiennym wykonywaniem dyrektyw wydawanych Żydowska”: przez centralę. Na czele centrali stoi kierownik Rad Organizacja Żydowskich Gmin Wyznanio- Starszych, który wobec Władz reprezentuje zarów- wych na Wschodnim Górnym Śląsku. no Centralę, jak i poszczególne Gminy. Na skutek (...) Z wybuchem wojny, który spowodował rozległej działalności centrali, podzielono pracę na rozwiązanie gmin, powstała konieczność reor- poszczególne resorty i stworzono odpowiednie wy- ganizacji poszczególnych gmin według należycie działy.6

6 Gazeta Żydowska, Rok I, nr 29, wtorek 29 października 1940, s. 6.

Ilcusiana • 6 • 2012 211 Krzysztof Kocjan

Według stanu do marca 1941 r., inspektora- liczba urzędników wynosiła 39 osób, dla gminy tem Olkusz kierował Dionizy Sobol, a podlega- Sławków z liczbą mieszkańców 900 liczba urzęd- ły mu cztery gminy żydowskie: gmina Olkusz, ników wynosiła 19, dla gminy Strzemieszyce którą kierował tenże Dionizy Sobol z filiami Ol- z liczbą mieszkańców 1800 liczba urzędników kusz o liczbie mieszkańców 2940 oraz Ogrodzie- wynosiła 33, zaś dla gminy Ząbkowice z liczbą niec z liczbą mieszkańców 43, gmina Sławków mieszkańców 320 liczba urzędników wynosiła 9.8 z przewodniczącym Chaimem Laksem o liczbie W wykazie imiennym urzędników zatrudnio- mieszkańców 846, gmina Strzemieszyce z prze- nych w Centralnej Radzie Starszych Wschodnie- wodniczącym Azryelem Flaschenbergiem (dane go Górnego Śląska w Sosnowcu (1 III 1941 r.) z października 1940 r.) i filiami Strzemieszyce dla jednostki organizacyjnej „Urząd Nadzorczy” z liczbą mieszkańców 1442, Grabocin z licz- podane są dane Azryela Flaszenberga, ur. 23 bą mieszkańców 16, Kazimierz z liczbą miesz- II 1895, piastującego stanowisko delegata kańców 29, Maczki z liczbą mieszkańców 37, w Strzemieszycach oraz Dionizego Sobola, ur. 12 Niemce z liczbą mieszkańców 146 oraz Porąbką III 1902, piastującego stanowisko inspektora po- z liczbą mieszkańców 112, a także gmina Ząbkowice wiatowego w Olkuszu.9 z przewodniczącym Joelem Ziegreichem i z licz- bą mieszkańców 336.7 To samo źródło podaje liczbę urzędni- ków zatrudnionych w Centrali Żydowskich Rad Starszych Wschodniego Górnego Ślą- ska wedle stanu z 5 II 1941 r., gdzie w powiecie Olkusz dla gminy Olkusz z liczbą miesz- kańców 3000 Il. 11. Rynek (źródło: Yad Vashem,1893_22)

7 Aleksandra Namysło, Centrala Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku, s. 38-62, w: Zagłada Żydów zagłębiowskich, pod re- dakcją Aleksandry Namysło, Będzin 2004, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Katowicach, Muzeum Zagłębia w Będzinie, Urząd Miejski w Będzinie, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Pu- blicznej Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Katowicach, Muzeum Zagłębia w Będzinie oraz Urząd Miejski w Będzinie 9 września 2003 roku, tabela I, s. 56. 8 A. Namysło, Centrala Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku, tabela II, s. 59. 9 A. Namysło, Centrala Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku, tabela II, s. 60.

212 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

„Krwawa Środa”- 31 lipca 1940 r. opublikowałem wcześniej w książce „Zagłada olkuskich Żydów”. Ta akcja represyjna niemieckich okupacyjnych Na ilustracji 13 warto zwrócić uwagę na stoły sił policyjnych wobec męskiej części społeczeń- rozłożone na chodniku przy rynku w prawej czę- stwa olkuskiego zyskała obfitą dokumentację fo- ści zdjęcia, niedaleko skrzyżowania z ul. Krakow- tograficzną. ską. Tam właśnie odbywało się legitymowanie Zdjęcia, oprócz jednego wykonanego z ukry- mężczyzn spędzanych na olkuski rynek, o czym cia,10 stanowią świadectwo dokumentacji oficjal- świadczy także ilustracja 16. nej, choć częściowo być może sporządzonej także Z kolei ilustracja 19 znalazła się w „Zagładzie do celów prywatnych niemieckich funkcjonariu- olkuskich Żydów”, ale pochodziła z innego źródła szy. i była wykadrowana11. Poniżej zamieszczam tylko te, których nie

Il. 12. Rynek (źródło: BLH)

10 Por. K. Kocjan, Zagłada olkuskich Żydów, s. VII, zdjęcie dolne. 11 Zagłada olkuskich Żydów, s. XIII.

Ilcusiana • 6 • 2012 213 Krzysztof Kocjan

Il. 13. Rynek. (źródło: www.vilnaghetto.com)12

Il. 14. Rynek (źródło: eBay.pl, nr 360035007876)

12 Zdjęcie opublikowano także w pracy Męczeństwo, walka, zagłada Żydów w Polsce 1939-1945, Wydawnictwo MON, Warszawa 1960, zdjęcie nr 314, ale błędnie opisano jako „Chrzanów. Na rynku podczas „akcji””. Zob. także Yad Vashem, 214_125.

214 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 15. W środku z podkurczonymi rękami Moszek Hagierman, syn Icka Pałtyla, zamieszkały w pobliżu przy ulicy Krzywej 7, który stał się tego dnia obiektem szczególnego wyszydzania przez niemieckich policjantów. W tle budynki południowej pierzei olkuskiego rynku na wschód od wylotu ulicy Żuradzkiej. (źródło: eBay.pl, nr 360035009868).

Il. 16. Rynek, Na zdjęciu tym, drugi od lewej w legitymowanej grupie Moszek Joel Hagierman. (źródło: eBay.pl, nr 360035016031).

Ilcusiana • 6 • 2012 215 Krzysztof Kocjan

Il. 17. Z prawej Moszek Hagierman. W tle budynki południowej pierzei olkuskiego rynku między ulicami Krakowską i Żuradzką. (źródło: eBay.pl, nr 360035013524)

216 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 18. Moszek Hagierman. W tle budynki południowej pierzei olkuskiego rynku między ulicami Krakowską i Żuradzką. (źródło: eBay.pl, nr 360035006419)

Ilcusiana • 6 • 2012 217 Krzysztof Kocjan

Il. 19. Rynek (źródło: Yad Vashem, 944_2)

218 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 20. Rynek. Z prawej Moszek Hagierman. (źródło: eBay.pl, nr 360035014221) Poniżej trzy zdjęcia, dokumentujące zmusza- Żyda do zanurzania się w rzece Babie w trakcie nie Moszka Hagiermana i drugiego olkukiego „Krwawej Środy”.

Il. 21. Rzeka Baba. Z prawej Moszek Hagierman. (źródło: eBay.pl, nr 360035014538)

Ilcusiana • 6 • 2012 219 Krzysztof Kocjan

Il. 22. Rzeka Baba. Z prawej Moszek Hagierman. (źródło: ŻIH)

Il. 23. Rzeka Baba. Zanurzona postać to Moszek Hagierman. (źródło: ŻIH Jagielski J-1599)

220 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Poniżej inne zdjęcia z „Krwawej Środy”.

Il. 24. Rynek (źródło: eBay.pl, nr 360035007179)

Il. 25. Z prawej prawdopodobnie Słomnicki. W tle budynki wschodniej pierzei olkuskiego rynku przy skrzyżowaniu z ulicą Krakowką. (źródło: eBay.pl, nr 360035011251)

Ilcusiana • 6 • 2012 221 Krzysztof Kocjan

Il. 26. Rynek. W tle olkuski kościół. Z lewej stoi z podkurczonymi rękami Moszek Hagierman13. (źródło: eBay.pl, nr 360035016416)

Il. 27. Rynek. W tle olkuska wieża ciśnień. (źródło: eBay.pl, nr 360035015454)

13 Inne zdjęcie tej samej grupy opublikowałem w Zagładzie olkuskich Żydów, s. XIV, zdjęcie górne.

222 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 28. Rynek. Ta sama osoba na wcześniejszym zdjęciu grupowym. (źródło: eBay.pl, nr 360035008717)

Ilcusiana • 6 • 2012 223 Krzysztof Kocjan

Il. 29. Rynek (źródło: eBay.pl, nr 360035009360)

224 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Poniżej dwa inne zdjęcia (il. 30-31) opisywane fikacja nie jest pewna. jako wydarzenia „Krwawej Środy”, ale ich identy-

Il. 30. Przymusowe obcinanie bród (źródło: eBay.pl, nr 360035013898)

Ilcusiana • 6 • 2012 225 Krzysztof Kocjan

Il. 31. Źródło: eBay.pl (nr 360035014979)

226 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 32. (źródło: PTTK Olkusz)

Il. 33. (źródło: USHMM, nr 21442)

Ilcusiana • 6 • 2012 227 Krzysztof Kocjan

Errata Zamieszczone na poprzedniej stronie dwa zdjęcia (il. 32, 33) z olkuskiego rynku chciałbym potraktować jako erratę do opublikowanych w mojej pracy, z błędu wydawcy, w lustrzanym odbiciu zdjęć z „Krwawej Środy”, zwłaszcza, że przedrukowywane są w tej błędnej postaci nawet przez zawodowych historyków14.

Życie olkuskich Żydów w czasie okupacji

Poniższe zdjęcia ilustrują życie olkuskich Ży- dów w czasie okupacji.

Il. 35. (źródło: Yad Vashem 8460/24)

Il. 34. Czworo młodych Żydów z opaskami w Olkuszu, wśród nich Il. 36. Portret grupowy żydowskich kobiet w Olkuszu około 1941 r. Rose Grinbaum, rok 1941 (źródło: USHMM, nr 18613) (źródło: USHMM)

14 Adam Cyra, Upamiętnienie Żydów olkuskich, Oświęcim-Olkusz 2007, s. 9.

228 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 37. Hela Kolin, Macher i Wachtman (od lewej), trzy żydowskie nastoletnie dziewczęta z opaskami pozują przy drzewie w olkuskim lesie, 1941 r. (źródło: USHMM)

Ilcusiana • 6 • 2012 229 Krzysztof Kocjan

Il. 38. (źródło: Yad Vashem) Wymiana palestyńskich Żydów

Ciekawym i szczęśliwym epizodem niemieckiej okupacji była wymiana palestyńskich Ży- dów, przebywających w chwili wybuchu wojny w Europie, na niemieckich obywateli osiadłych na terenie Palestyny. Konsensus osiągnięty w wyniku negocjacji brytyjsko-niemieckich pozwolił na przeprowadzenie w latach 1941-1945 pięciu akcji wymiany. W trzech z nich (z grudnia 1941 r., listopada 1942 r. i stycznia 1943 r.) wzięli udział także Żydzi mieszkający na obszarze rejencji katowickiej, którzy przez status obywatela Palestyny lub związki pokrewieństwa z mieszkającymi już tam bliskimi mieli prawo opuścić tereny zajęte przez Rzeszę. Prawdopodobnie w ten sposób uda- ło się wyjechać z obszaru Wschodniego Górnego Śląska 32 osobom. Według informacji gestapo Il. 39. Eskortowana przez Polaka grupa Żydów z Olkusza idzie do z Katowic dla RFSS z 1 czerwca 1940 roku, na pracy niosąc łopaty (źródło: USHMM, nr 01236)

230 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement. terenie rejencji zatrzymano ośmiu Żydów, któ- dokąd mieli dojechać samodzielnie najpóźniej rzy „chcieli powrócić do Palestyny”. Była wśród 8 grudnia w południe. Wytypowani przez lokal- nich Rajza Laja Frommem, z d. Frajlich, ur. ne władze i zatwierdzeni przez RFSS żydowscy w 1911 roku w Olkuszu15, właścicielka pasz- mieszkańcy rejencji zostali we właściwym czasie portu palestyńskiego wydanego w Jerozolimie powiadomieni o terminie wyjazdu i obowiązkach 29 sierpnia 1938 roku, jej dzieci: Mosze Aron z tym związanych. Landraci zostali zobowiązani (ur. w 1936 roku w Palestynie), Samuel (ur. do pomocy w załatwieniu wszelkich formalności w 1938 roku w Palestynie) oraz Jakob Jehuda (ur. (w tym paszportów dla obcokrajowców [frem- w 1940 roku w Olkuszu). Ministerstwo Spraw denpass], jak dla urodzonego w Olkuszu Jaku- Zagranicznych Rzeszy wyznaczyło 12 grudnia ba Jehudy Frommera). Wymienionych powy- 1941 roku dniem pierwszej wymiany palestyń- żej ośmiu obywateli Palestyny, przebywających sko-niemieckiej, która miała objąć 46 kobiet ży- w tym czasie na terenie rejencji katowickiej, do- dowskich i ich dzieci mieszkających na obszarze łączono do pozostałych 38 palestyńskich Żydów. Rzeszy, z rejencji katowickiej także wymienieni Wszystkich 46 wymieniono na 69 niemieckich w piśmie z 1 czerwca 1940 roku. Jako punkt kobiet i dzieci.16 zborny dla wyjeżdżających wyznaczono Wiedeń,

Il. 40. Źródło: Yad Vashem 8460/19

15 Według „Skorowidzu…” Laja Rajzla Frejlich, córka Izraela Chaima i Sury - Ajdli, ur. w 1911 r. mieszkała przed wojną przy ul. Krakowskiej 4 i odnotowana została jako druga najstarsza z dziewięciorga rodzeństwa pod pozycją 98, jak też tuż pod rodzeństwem jako Laja Rajzla Fromer pod pozycją 106. 16 A. Namysło, Udział niemieckiej administracji rejencji katowickiej w procesie organizacji akcji wymiany Żydów na obywateli niemieckich w latach 1940-1944, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, nr 3, Warszawa 2007, s. 339-354, zwłaszcza s. 341-343.

Ilcusiana • 6 • 2012 231 Krzysztof Kocjan

Utworzenie getta. zdjęcia opublikowałem już w „Zagładzie olkuskich Żydów”17. Dwa inne przedstawiają prze- Zachowały się fotografie dokumentujące prze- prowadzkę z narożnego budynku na ul. Augu- prowadzkę olkuskich Żydów do getta. Dwa takie stiańskiej, róg Bóżniczej.

Il. 41. (źródło: Yad Vashem 8460/16)

Il. 42. (źródło: Yad Vashem 8460/14)

17 Zagłada olkuskich Żydów, s. XVI.

232 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Lokalizacji poniższych dwóch zdjęć nie udało mi się ustalić.

Il. 43. (źródło: Yad Vashem 8460/15)

Il. 44. Ciekawe, że osoby na zdjęciu mają już naszyte na piersi żółte gwiazdy Dawida (źródło: Yad Vashem 8460_13)

Ilcusiana • 6 • 2012 233 Krzysztof Kocjan

A oto inne zdjęcia dokumentujące los ol- z których pierwsze być może także dokumentuje kuskich Żydów w czasie niemieckiej okupacji, przeprowadzkę do getta.

Il. 45. Źródło: Yad Vashem 8460/17

Il. 46. Źródło: Yad Vashem 8460/23

234 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 47. Źródło: Yad Vashem 8460/3

Il. 48. Źródło: Yad Vashem 8460/18

Ilcusiana • 6 • 2012 235 Krzysztof Kocjan

Il. 49. Źródło: Yad Vashem 8460/22

Il. 50. Źródło: Yad Vashem

236 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Na poniższych fotografiach opaska na rękawie szytą na piersi gwiazdę. olkuskich Żydów zamieniona już została na na-

Il. 51. Zdjęcie dokumentowe Reginy Cymberg, młodej Żydówki w Il. 52. Zdjęcie dokumentowe Rose Grinbaum, młodej Żydówki w olkuskim getcie. (źródło: USHMM, nr 21450) olkuskim getcie. (źródło: USHMM, nr 21452)

Il. 53. Chaja Grynbaum, matka Rosy Grinbaum w olkuskim Il. 54. Szmut Hersz Grynbaum, ojciec Rosy Grinbaum w olkuskim getcie. (źródło: USHMM, nr 18614) getcie. (źródło: USHMM, nr 18616)

Ilcusiana • 6 • 2012 237 Krzysztof Kocjan

Praca przymusowa - szop Rosnera gimnastycznej męskiego gimnazjum. W „Zagła- dzie olkuskich Żydów” zamieściłem jedno zdjęcie Żydzi w olkuskim getcie pracowali w filii kra- z tego szopu18, poniżej dwa inne zdjęcia z tego wieckiego szopu Rosnera, mieszczącej się w sali miejsca.

Il. 55. (źródło: USHMM, nr 15930)

Il. 56. Margolisa (Lola) Potok (źródło: www.sztetl.org.pl)

18 Zagłada olkuskich Żydów, s. XVII, zdjęcie dolne.

238 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Egzekucja w Olkuszu Jakób Mordka Glajtman, ur. w 1922, przed wojną zamieszkały przy olkuskim rynku pod nu- 2 marca 1942 r.19 dokonano w Olkuszu egze- merem 10. kucji 3 miejscowych Żydów. Poniżej wykonane w KL Auschwitz ich zdjęcia wraz z kartami per- sonalnymi20.

Il. 57. Jakób Mordka Glajtman

Il. 58.

19 W źródłach podawane są rozbieżne daty tej egzekucji. Jak ustalił Ireneusz Cieślik, ofiary tej egzekucji były więźniami KL Auschwitz. Por. I. Cie- ślik, Egzekucja 1942, „Ziemia Olkuska”, luty 2008 r. oraz www.sp.olkusz.pl (z 14.03.2008 r.) i tamże, Adam Cyra, Jeszcze raz o Egzekucji 1942 (z 17.03.2008 r.). Ten sam artykuł Cyry jako list do redakcji opublikowany 14.03.2008 r. na www.eolkusz.pl z komentarzami stanowiącymi m. in. dyskusję nad ustaleniem daty tego mordu. 20 Źródłem obozowych fotografii jest artykuł Cieślika, Egzekucja 1942, zaś kart personlanych artykuł Cyry, Jeszcze raz o Egzekucji 1942.

Ilcusiana • 6 • 2012 239 Krzysztof Kocjan

Moszek Hersz Macner, ur. w 1902, przed wojną zamieszkały przy ul. Augustjańskiej 24.

Il. 59. Moszek Hersz Macner

Il. 60.

240 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Chaim Pinkus, ur. w 1910, przed wojną za- mieszkały przy ul. Żuradzkiej 5.

Il. 61. Chaim Pinkus

Il. 62.

Ilcusiana • 6 • 2012 241 Krzysztof Kocjan

Zdjęcie 63 pokazujące przygotowania do eg- po egzekucji, w bliskim odstępie czasu. Drugie zekucji, opublikowane już zostało w „Zagładzie z nich opublikowano w „Zagładzie olkuskich Ży- olkuskich Żydów”21, ale pochodziło ze źródła dów”22, ale w bardzo złej jakości. o dużo gorszej jakości, dlatego przedrukowane Z kolei fotografia 66 dokumentuje zbrodnię zostaje poniżej. z innego ujęcia. W tle widać gromadę obserwują- Poniżej dwa zdjęcia (il. 64-65) wykonane cych ludzi.

Il. 63. (źródło Yad Vashem, sygn. 1597/355)

Il. 64. (źródło USHMM 07273) Il. 65. (źródło BLH)

21 s. XVIII, zdjęcie górne. 22 s. XIX.

242 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 66. (źródło Yad Vashem, sygn. 1597/231) Poniższa fotografia przedstawiać ma ciało jed- z zamieszczonego także jej odwrotu. nej z ofiar, Moszka Hersza Macnera, jak wynika

Il. 67. Źródło Yad Vashem (2501/33) Il. 68. (źródło Yad Vashem 2501/33)

Ilcusiana • 6 • 2012 243 Krzysztof Kocjan

Egzekucja w Chrzanowie

29.04.1942 r. w Chrzanowie powieszono sied- miu Żydów, w tym jednego z Olkusza23. Na upamiętniającym to wydarzenie pomniku mowa jest o „nieznanym z Olkusza”. Powieszonym w tej egzekucji olkuskim Żydem był Berek Eren- fryd, zamieszkały w getcie przy Bergstrasse 15.24

Il. 67. (źródło: YV, sygn. 9240/4, błędnie opisane jako Ciechanów)

Il. 68. (źródło: YV)

23 Siódmą ofiarą był Żyd z Olkusza, u którego znaleziono kiełbasę” (CHRZANOW: The Life and Destruction of a Jewish Shtetl, English Translation Copyright (c) 1989 by Chrzanower Young Men’s Association Translation by Jonathan Boyarin, Copyeditor: Mary Smith, Editor: Solomon Gross). 24 Olkusz: zagłada i pamięć. Dyskusja o ofiarach wojny i świadectwa ocalałych Żydów, pod redakcją Ireneusza Cieślika, Olgerda Dziechciarza i Krzysztofa Kocjana, Olkusz 2007, s. 205.

244 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Likwidacja getta • 1322., 128383, Blumenfeld Szaja, 20.6.23, Olkusz; Schloss., GR 24111 W „Zagładzie olkuskich Żydów” znalazło się • 1368., 129057, Checinski Abram, 5.7.10, zdjęcie uformowanej grupy Żydów wyprowadz- Ilkenau, Arb., GR 24183 nych z budowanej kasy chorych (obecne Starostwo • 1369., 129056, Checinski Icek, Powiatowe) na tle budynku olkuskiej elektrowni.25 23.3.23, Ilkenau, Arb., GR 24185 Inna grupa Żydów, uformowana w tym samym • 1370., 129055, Checinski Moszek, miejscu, znajduje się na dwóch zdjęciach (il. 69 17.7.12, Ilkenau, Arb., GR 24186 -70). • 1607., 128635, Goldfeld Benjamin, Ponieważ w drugim i trzecim rzędzie tej grupy 14.2.16, Olkusz, Strck., A 137391 znajdują się te same osoby, co na innym - opubli- • 1624., 130803, Goldszajn Chuna, 1.7.14, kowanym już w „Zagładzie olkuskich Żydów” zdję- Olkun, Arb., A 5572 ciu26 - pozwalam sobie je tutaj powtórzyć (il. 71). • 1625., 130299, Goldszajn Szymon, Z kolei zdjęcie 72 błędnie zamieściłem w „Za- 31.12.05, Olkusz, Schn., Aul84579 gładzie olkuskich Żydów” wśród zdjęć ze zbornego • 1655., 128205, Grinbaum Abram, 10.4.20, placu, opisując je jako „Plac gimnazjalny”, choć Olkusz, Schn., GR 24588 pochodzi z olkuskiego dworca27. • 1775., 127871, Jakubowicz Szaja, 10.4.22, Inne zdjęcie (il. 73) z olkuskiego dworca Olkusz, Klempn., 24730 przedstawia grupę milicjantów żydowskich obok • 2037., 130301, Macner Jakob, 3.3.16, zgromadzonej wysiedlanej ludności żydowskiej. Olkusz, Klempn., Aul78035 W tle nieistniejący już budynek przydworcowy. • 2337., 128917, Rozenberg Moszek, 1.5.19, Zdjęcie 74 przedstawia moment odjazdu po- Ilkenau, Fleisch., GR. 25335 ciągu z wysiedlaną ludnością żydowską. • 2345., 128288, Rozencwajg Binem, 5.8.22, Innym interesującym dokumentem obrazu- Olkusz, Arb., GR. 25357 jącym wojenne losy olkuskich Żydów jest lista • 2388., 127150, Safirsztejn Izrael, 11.11.26, więźniów przybyłych 10 lutego 1945 r. z obozu Olkusz, Elektr., Au.178562 koncentracyjnego Gross Rosen do obozu w Bu- • 2429., 129432, Slomnicki Alter, 12.5.16, chenwaldzie. Na liście tej - obok 1223 politycz- Olkusz, Schneid., GR 25521 nych więźniów Polaków - znajdują się także na- • 2431., 127617, Slomnicki Bernard, 15.4.22, zwiska ponad 1600 polskich Żydów, wśród któ- Olkusz, Metdreher, GR 25522 rych 22 urodzonych zostało w Olkuszu, a jeden • 2498., 128737, Sznitzer Dawid, 13.3.29, - choć urodzony w Jędrzejowie - także mieszkał Olkusz, Schn, 25573 w Olkuszu. Oto ich nazwiska. • 2502., 127295, Szpigielman Abram, 6.12.26, Olkusz, Tischl., GR 25599 • „1253., 126844, Apelstein Schlama, • 2666., 127294, Wajcman Szlama 25.4.98, 10.5.25, Olkusz, Maler, A 184352 Olkusz, Tischler, GR 13687

25 Zagłada olkuskich Żydów, s. XXX, zdjęcie dolne. 26 Zagłada olkuskich Żydów, s. XXXI, zdjęcie górne. 27 Za zwrócenie na to uwagi dziękuję Piotrowi Nogieciowi.

Ilcusiana • 6 • 2012 245 Krzysztof Kocjan

• 2793., 128564, Zagrajek Josek, 9.1.13, siedleń wyniosła około 18.885 osób, wysiedlenia Olkusz, Zimmermn; GR 25918 ludności żydowskiej miały miejsce w przeważającej • 2830., 129278, Zilberszag Chaskel, 18.1.13, większości w 1942 r., w którym to roku wysiedlenia- Olkusz, Elektr., 95882 mi objęto 12 gmin, w 1941 r. - 2 gminy i w 1943 r. • 2831., 129280, Zilberszac Towia, 6.11.08, - 2 gminy. Liczba wysiedlonych wynosiła w przy- Jedrzejow, Elektr., GR 95850 bliżeniu około 16.500 osób29. • 2855., 129279, Zylberszac Josef, 19.12.22, W 1952 r. miejskie władze Olkusza infor- Olkusz, Elektr., GR. 95881”28 mowały, że w getcie było 3.700 osób, a w czasie pierwszego wysiedlenia 3.200. Wysiedlenie odby- Według informacji Starostwa Olkuskiego ło się „jednorazowo w dniach od 15-16.VI.1942 z końca 1948 roku, liczba Żydów w okresach wy- r. (Oświęcim)30”.

Il. 69. (źródło: YV 8460_7)

28 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, sygn. 209/23. 29 Pismo Starostwa Powiatowego Olkuskiego z 27 grudnia 1948 r. (SP.13/9/48) do ŻIH przy C.K.Ż.P. w Warszawie - archiwum ŻIH, materiały nieuporządkowane. 30 Pismo Miejskiej Rady Narodowej w Olkuszu, nr 6/53/52 z 17 marca 1952 r. do Żydowskiego Komitetu Historycznego w Warszawie - archiwum ŻIH, materiały nieuporządkowane.

246 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 70. (źródło: YV 8460_5)

Il. 71. (źródło: YV 8460_5)

Ilcusiana • 6 • 2012 247 Krzysztof Kocjan

Il. 72. (źródło: ŻIH)

Il. 73. (źródło: Yad Vashem, 1597/228)

248 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 74. Źródło: Yad Vashem (8460_1) Ocalali z zagłady. Z pewnością najcenniejsze są karty wystawione po wojnie w Olkuszu. Są to białe, dwustronne Dokumentami tuż powojennej historii olku- blankiety formatu A5. Wszystkie opatrzone są skich Żydów są ich karty rejestracyjne w lokal- okrągłą pieczęcią Oddziału Powiatowego w Ol- nych komitetach żydowskich31. W trakcie ich kuszu Centralnego Komitetu Żydów Polskich kwerendy - niepełnej z uwagi na objętość i układ Warszawa-Praga. Wystawione zostały jednego jedynie alfabetyczny według nazwisk - udało mi dnia - 15 czerwca 1946 r., a jako podpis urzęd- się odnaleźć 58 kart ocalałych z holocaustu Ży- nika widnieje podpis Chaima Rotnera. Z doku- dów, zarejestrowanych zaraz po wojnie przez Cen- mentów możemy wywnioskować, iż komitet ten tralny Komitet Żydów w Polsce, którzy miejscem znajdował się w Olkuszu przy ówczesnej ulicy urodzenia lub pobytu związani byli z Olkuszem. 3-go Maja (dziś króla Kazimierza Wielkiego) Owe karty rejestracyjne mają różną wartość histo- pod numerem 5, albowiem wszystkie osoby re- ryczną: niektóre są autentycznymi dokumentami jestrowane ten właśnie adres wskazują jako „adres rejestracyjnymi sporządzonymi zaraz po zakoń- obecny”. Z prowadzonej numeracji możemy się czeniu wojny i podpisanymi przez osoby rejestro- domyślać, iż w olkuskim komitecie zarejestrowały wane, inne są tylko odpisem - często niepełnym się po wojnie przynajmniej 22 osoby. i błędnym - z wcześniejszych dokumentów. Pod numerem 2 zarejestrowany został Tobiasz

31 Archiwum ŻIH.

Ilcusiana • 6 • 2012 249 Krzysztof Kocjan

Zylberszac, ur. 6 listopada 1908 r. w Jędrzejowie, Ponadto jako datę przesiedlenia do getta podał a więc tożsamy z Towią Zilberszacem z listy więź- wrzesień 1941 r. Ukończył szkołę powszechną niów przybyłych z Gross-Rosen do Buchenwal- i - jak brat - jako zawód wyuczony oraz wykony- du. Syn Szmula i Masi z Grosmanów przed wojną wany podał zawód elektrotechnika. mieszkał przy olkuskim rynku 7, a w getcie - przy Z numerem 6 występuje Rela Zylberszac ul. Cegielnianej 8. Ukończył szkołę techniczną z domu Szafir. Urodzona 28 września 1922 r. we Włoszczowej i zarówno przed, w trakcie, jak w Olkuszu, córka Altera i Rywki z Rotnerów, i po wojnie pracował jako radiotechnik. Ostat- mieszkała przed wojną w Olkuszu przy ul. 3-go nim obozem, w którym przebywał, był obóz Maja 5, a więc w domu, w którym zaraz po woj- w Oranienburgu. nie mieścił się olkuski komitet żydowski. Jako Karta rejestracyjna z numerem 5 dotyczy Jo- adres w getcie podała Kalkstrasse (Wapienna) 10, ska Zylberszaca, urodzonego 19 grudnia 1922 r. choć jako datę przesiedlenia wskazała listopad w Olkuszu, również występującego jako Josef 1941 r. Ukończyła szkołę powszechną, z zawodu Zylberszac na liście więźniów przybyłych do Bu- stenotypistka, w tym zawodzie pracowała przed chenwaldu. Syn Szmula i Masi z Grosmanów, wojną, zaś w czasie wojny pracowała jako ekspe- a więc brat wzmiankowanego wyżej Tobiasza, na dientka, a w chwili rejestracji swój zawód okre- liście rejestracyjnej podał te same dane dotyczą- śliła jako „przy mężu”. Wojnę przeżyła w obozie ce adresu przedwojennego i w olkuskim getcie. w Bernsdorf.

Il. 75.

250 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 76.

Il. 77.

Ilcusiana • 6 • 2012 251 Krzysztof Kocjan

Il. 78.

Il. 79.

252 Zagłada olkuskichZagłada Żydów. olkuskich Suplement. Żydów

Il. 80.

Il. 81.

Ilcusiana • 6 • 2012 253 Krzysztof Kocjan

Il. 82.

Il. 83.

254 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Pod numerem 8 zarejestrowała się Ruchla Bryngs Maurycy, 1898, Szafir, urodzona 12 września 1929 r. w Olkuszu. Flaszenberg Natalia, 1896 (Afremow Naftali, Córka Moszka i Chawy z Syngierów, mieszkała ur. 1896, Afremow Flaszenberg Natalia), przed wojną przy ul. 3-go Maja 20. Przesiedlona Glajchman (raczej Glajtman) Hersz, 1927, do olkuskiego getta przy Randstrasse 10. Uczyła Glajtman Fajgla, 1928, się przed wojną w szkole powszechnej, w czasie Glajtman Szlama, ur. 1914 r. wojny pracowała w szopie, a po wojnie była asy- Gliksztajn Wolf, ur. 1925 r. stentką dentystyczną. Wojnę przeżyła w obozie Glistein Sala, 6.3.1925 r., koncentracyjnym w Ludwigsdorfie. Goldfeld Benjamin, ur. 1916 r., Karta rejestracyjna nr 11 wydana została Mosz- Goldfeld Rózia, 1926, kowi-Lejbowi Grosmanowi, urodzonemu 10 paź- Grosman Fela, 1925, dziernika 1890 r. w Bogucinie, pow. Olkusz. Grosman Fela, 1928, Syn Joska i Matli, mieszkał przed wojną przy ul. Grosman Lola, 1921, Szpitalnej 34. 1 września 1941 r. przesiedlony na Grosman Renia, 1926, Sikorkę. Analfabeta, przed wojną i w jej trakcie Grossman Kałman, 1928, był robotnikiem, po wojnie kupcem. Przebywał Grünbaum Rózia, 1921, w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Grünbaum Sala, 1.6.1919 Karta rejestracyjna nr 16 wydana została Bej- Grynbaum Abram, 18.12.1920, li Borensztajn, urodzonej 28 kwietnia 1921 r. Hlejzer (raczej: Glejzer) Borek, ur. 1915, w Olkuszu. Córka Lejbusia i Chawy z Bergerów Kołatacz Hanka, 1917, mieszkała przed wojną przy ulicy Żuradzkiej 9. Kołatacz Mania, 1927, 1 września 1941 r. przesiedlona na Sikorkę. Uczy- Macner Pesla, 1923, ła się w szkole powszechnej, z zawodu krawco- Macner Szmul, 1925, wa, taki też zawód wykonywała przed wojną. Majaczek (raczej: Majerczyk) Fela, 1920, W czasie wojny robotnica, jako powojenny za- Majteles Zysla, 1903, wód podała znów krawcową. Wojnę spędziła Majtelis Icek, 1908, w obozie koncentracyjnym w Bernsdorfie. Jako Maler Abram, 1920, krewnych za granicą podała kuzyna Samuela Ber- Maler Wolf, 1912, gera w Palestynie. Melcer Tola, 22.2.1923, Paluch Basia, 1918, Ponadto istnieją inne karty rejestracyjne nastę- Paluch Szlama, 5/7-1915, pujących olkuskich Żydów: Parasol Franciszek, 1900, Adler Bala, 1921, Rotner Chaim, ur. 30.VIII.1909 r. Adler Hari, 18/V/1914 Szafir Ksyl, 1927, Ajbuszyc Rela, 1926, Szafirsztejn Frajda, 1920, Ajbuszyc Zosia, 1924, Szak Sala, 1919, Ajchner Jakub, 30.4.1907 Brat Berek, 1920,

Ilcusiana • 6 • 2012 255 Krzysztof Kocjan

Wojnę przeżyła także Hela Kolin, córka Hersza w Olkuszu”39 obejmujący 134 osoby (Dawid i Lei Kolin, urodzona 21.01.1927 r. w Warszawie, Rosenblum wykazany pod poz. 84 i 135 to naj- która w 1931 r. przeprowadziła się z rodziną do prawdopodobniej ta sama osoba). Olkusza, gdzie jej ojciec był właścicielem fabryki walizek. Hela miała jedną starszą siostrę Rache- lę. Rodzina była nowoczesna, ale zachowująca zwyczaje religijne. Hela uczęszczała zarówno do polskiej szkoły powszechnej i do szkoły religijnej dla dziewcząt Beit Jaakow. W czasie niemieckiej okupacji rodzina zmuszona została do przeprowadzki do olkuskiego getta. Hela pracowała jako krawcowa w warsztacie krawieckim w getcie do czasu, gdy wysłana została do obozu pracy Mark- stadt na Dolnym Śląsku, następnie do obozu pracy Peterswaldau, skąd została wyzwolona. Nikt z jej rodziny nie przeżył.32 Według „Liczbowego wykazu Żydów w Pol- sce” z 25 lipca 1945 r., w Olkuszu zarejestrowanych było 41 Żydów33. Według „Liczbowego wykazu Żydów w Polsce” z 15 sierpnia 1945 r., w Olkuszu zarejestrowanych było 35 Żydów34. Na 1 stycznia 1946 r. w komitecie żydowskim w Olkuszu podlegającym Komitetowi Woje- wódzkiemu w Krakowie, zarejestrowanych było 83 olkuskich Żydów35. Wiadomo, że w grudniu tego roku zarejestrowanych ich było 3436, a w okresie marzec-kwiecień 1947 r. 5037. W I kwartale 1948 r. liczba ta spadła do 4638. Poniżej „Wykaz osób zarejestrowanych

32 Internetowa strona USHMM, opis do zdjęcia 60648. 33 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/44, Liczbowy Wykaz Żydów w Polsce z 25.07.1945 r., województwo kieleckie, poz. 19. 34 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/44, Liczbowy Wykaz Żydów w Polsce z 15.08.1945 r., województwo kieleckie, poz. 19. 35 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/44, Tabela No.III. Liczbowy Wykaz Żydów w Polsce, województwo kileckie, poz. 20. 36 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/45, Tabl. 1. Ludność Żydowska zarejestrowana w Komitetach wojewódzkich, okręgowych i lokalnych w 1946 r. 37 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/45, Tabl. 1. Osoby zarejestrowane w mie- siącach III i IV 1947 r. 38 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/46. Ludność żydowska w I. kwartale 1948 r. 39 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/583. W zbiorze tym znajdziemy podobne wykazy także dla Skały, Sławkowa i Wolbromia.

256 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 84.

Ilcusiana • 6 • 2012 257 Krzysztof Kocjan

Il. 85.

258 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Il. 86.

Ilcusiana • 6 • 2012 259 Krzysztof Kocjan

Il. 87. Powyżej dokument Wojewódzkiego Ko- najprawdopodobniej „Sura”). mitetu Żydowskiego na Dolny Śląsk we Wro- Pod koniec 1948 r. władze powiatowe twier- cławiu z 7 października 1946 r., zawierający dziły, że „obecnie na terenie tut. powiatu t.j. „spis Żydów b. mieszkańców miasta Olkusz w Olkuszu zamieszkuje 8 osób ludności żydow- województwo kieleckie przebywających obec- skiej”41. Na początku 1952 r. zaś władze gmin- nie na terenie Dolnego Śląska”40, a obejmujący 64 ne Olkusza informowały, że obecnie zamieszka- osoby (występująca pod poz. 3 i 12 Marjem Blu- łych jest 6 Żydów, a „wszelkich informacji może menfeld oraz pod poz. 49 i 51 Szajndla Rojtgrund udzielić naoczny świadek akcji wysiedlenia ży- zostały najprawdopodobniej ujęte podwójnie, po- dów z Olkusza ob. Towia Zylberszac, zamieszkały nadto pod poz. 15 zamiast „Szmul” powinno być w Olkuszu, ulica 1 Maja Nr. 5.42”

40 Archiwum ŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce. Wydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/V/704. 41 Pismo Starostwa Powiatowego Olkuskiego z 27 grudnia 1948 r. (SP.13/9/48) do ŻIH przy C.K.Ż.P. w Warszawie - archiwum ŻIH, materiały nieuporządkowane. 42 Pismo Miejskiej Rady Narodowej w Olkuszu, nr 6/53/52 z 17 marca 1952 r. do Żydowskiego Komitetu Historycznego w Warszawie - archiwum ŻIH, materiały nieuporządkowane.

260 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

Post scriptum

Il. 88. Olkuski cmentarz żydowski w roku 1946 - przy grobie babci Margolisy stoi jej wnuczka Margolisa (Lola) z kuzynką Luszą (źródło: www.sztetl.org.pl)

Smutek tego zdjęcia nie wynika jedynie z fak- Lender (napis po polsku). tu, że wykonane zostało na cmentarzu. Niestety, po nagrobku tym brak śladów na Zdjęcie to pochodzi z 1946 r. i obok zniszczo- cmentarzu nie tylko dzisiaj, ale nie dotrwał on nych, prawdopodobnie w czasie wojny, macew nawet do przeprowadzonej dwadzieścia lat temu ukazuje nowy, wystawiony po wojnie nagrobek inwenaryzacji, która była podstawą opublikowa- Margolisy Lender (napis po hebrajsku) oraz Róży nej monografii tego cmentarza…43

43 Nowy cmenatrz żydowski w Olkuszu, red. D. Rozmus, Kraków 2003.

Ilcusiana • 6 • 2012 261 Krzysztof Kocjan

Lista żydowskich ofiar niemieckiej Piłsudskiego 10 okupacji Olkusza • Apelbaum Liba Chaja, lat 47, zam. Plac Marszałka Piłsudskiego 10 opracowana na podstawie internetowej bazy ofiar • Apelbaum Fajgla, lat 13, zam. Plac Marszałka Piłsud- holokaustu instytutu Yad Vashem, skorowidzu skiego 10 do rejestru mieszkańców m. Olkusza oraz innych • Apelbaum Mordka, lat 12, zam. Plac Marszałka Pił- źródeł. Podane adresy dotyczą ostatniego usta- sudskiego 10 lonego miejsca zamieszkania w Olkuszu przed • Aschner Dorotea, lat 69, zam. Koenigshutte utworzeniem getta, a wiek ofiar może być przy- • Awramowicz Pinchas, lat 29 bliżony. • Awramowicz Feiga, lat 25 Lista nie jest pełna. • Bankir Chana, lat 45 • Bankier Moniek, lat 16 • Abramowicz Moszek, lat 57, zam. ul. Mickiewicza 4 • Bankier Marjem Blima, zam. 3 maja 35 • Abramowicz Itla, lat 62, zam. ul. Mickiewicza 4 • Baschwitz Richard, lat 53, zam. Królewska Huta • Abramowicz Ruchla, lat 32, zam. ul. Mickiewicza 4 (Chorzów) • Adler Abraham, lat 82 • Baschwitz Cecylia (Zila), lat 52, zam. Królewska • Ajchner Chaja, lat 39, zam. Górnicza 24 Huta (Chorzów) • Ajchner Pinkus, lat 16, zam. Górnicza 24 • Baumgartem Chawa Braindel, lat 47 • Ajchner Izaak, lat 11, zam. Górnicza 24 • Beigelmacher Jehoszua • Ajchner Aron, lat 6, zam. Górnicza 24 • Beigelmacher Chawa • Ajchner Froim, lat 5, zam. Górnicza 24 • Beigelmacher Mendel Wolf • Ejdelman Berek Hersz, lat 75, zam. 3 maja 4 • Beigelmacher Klara • Ejdelman Chana, lat 71, zam. 3 maja 4 • Beiner Berta, lat 55 • Ejdelman (Ajdelman) Chaim Szmul, lat 40, • Beldengruen Ignatz (Izchak), lat 53, zam. Chorzó zam. Skośna 1 • Beldengruen Stefanie, lat 58, zam. Chorzów • Ajdelman Gitla, lat 35, zam. Skośna 1 • Beldengruen Gerda, lat 22, zam. Chorzów • Ajdelman Sura Bajla, lat 13, zam. Skośna 1 • Bergier Icek, lat 49 , zam. Sobieskiego • Ajdelman Jakób, lat 11, zam. Skośna 1 • Bergier Brandla, lat 45, zam. Sobieskiego 6 • Ajdelman Perec, lat 8, zam. Skośna 1 • Bergier Mirjam, lat 20, zam. Sobieskiego 6 • Ajdelman Moszek, lat 6, zam. Skośna 1 • Bergier Regina, lat 18, zam. Sobieskiego 6 • Ajdelman Dydia, lat 2, zam. Skośna 1 • Bergier Sura, lat 7, zam. Sobieskiego 6 • Apel Josef, lat 65 • Berkowicz Josek Lajb, lat 49, zam. Pocztowa 2 • Apelsztajn Abram, lat 39, zam. 3 maja 16 • Berkowicz Dawid, lat 72 • Apelsztajn Estera , lat 43, zam. 3 maja 16 • Berkowicz Rywa, lat 66 • Apelsztajn Itla, lat 12, zam. 3 maja 16 • Berkowicz Josef • Apelsztajn Fajgela, lat 11, zam. 3 maja 16 • Berkowicz Chawa (Chaja) • Apelsztajn Perla, lat 10, zam. 3 maja 16 • Bernstein Dawid, lat 79 • Apelbaum Lejzor Lejbuś, lat 46, zam. Plac Marszałka • Besser Laja, lat 44

262 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Besser Rubin Chil, lat 41, zam. Żuradzka 8 • Blumenfeld Wolf • Besser Hendla, lat 41, zam. Żuradzka 8 • Blumenfeld Abram, lat 53 • Besser Gołda, lat 17, zam. Żuradzka 8 • Blumenfeld Ruchla, lat 53 • Besser Marjem, lat 13, zam. Żuradzka 8 • Blumenfeld Sura Rochma lat 16, zam. Kościuszki 1a • Binenstock Klara, lat 45 • Blumenfeld Tołca, lat 15, zam. Kościuszki 1a • Binenstock Sofia, lat 14 • Blumenfeld Rywka , lat 58 • Binenstock Regina, lat 6 • Blumenfeld Mirla, lat 60 • Binenstok (Binsztok) Szlama, lat 72, zam. Bukowno • Blumfeld Awram, lat 44 • Binenstok Estera, lat 57, zam. Bukowno • Blumenfeld Lejbuś , lat 48, zam. Wolbromska 1 • Binsztok Chawa, lat 21, zam. Bukowno • Blumenfeld Chana Ruchla, lat 46, zam. Wolbrom- • Binsztok Chawa Sara, lat 20 ska 1 • Birman Szlama • Blumenfeld Laja, lat 21, zam. Wolbromska 1 • Birman Tamar • Blumenfeld Estera, lat 15, zam. Wolbromska 1 • Bittner Frieda, lat 37 • Blumenfeld Marjem, lat 39,zam. 3 maja 16 • Bittner Rosa, lat 12 • Blumenfeld Blima, lat 34, zam. 3 maja 16 • Bittner Jakub, lat 9 • Blumenfeld Małka, lat 30, zam. 3 maja 16 • Blady Awraham, lat 48 • Blumenfeld Szmul, lat 27, zam. 3 maja 16 • Blady Bluma,lat 45 • Blumenfeld Szulim, lat 24, zam. 3 maja 16 • Blakowski Majer, lat 46, zam. Wolbromska 1 • Blumenfeld Rajzla, lat 43, zam. Krakowska 11 • Blakowski Ruchla, lat 47, zam. Wolbromska 1 • Blumenfeld Laja, lat 16, am. Krakowska 11 • Blakowski Hersz Mendel, lat 24, zam. Wolbromska 1 • Blumenfeld Bajruch, lat 13, zam. Krakowska 11 • Blakowski Chaim Chil, lat 22, zam. Wolbromska 1 • Blumenfeld Szlama Hersz, lat 59, zam. Augustiań- • Blakowski Judka Lejb, lat 17, am. Wolbromska 1 ska 24 • Blakowski Izaak Pinkus, lat 15, zam. Wolbromska 1 • Blumenfeld Bajla Blima, lat 53, zam. Augustiań- • Blakowski Israel Szlama, lat 9, zam. Wolbromska 1 ska 24 • Bloch Laja, lat 42 • Blumenfeld Majer Moszek, at 33, zam. Augustiań- • Blum Lejzer, lat 40 , zam. Augustiańska 28 ska 24 • Blum Sura Dyna, lat 40, zam. Augustiańska 28 • Blumenfeld Lejb, lat 32, zam. Augustiańska 24 • Blum Majer Wolf, lat 11, zam. Augustiańska 28 • Blumenfeld Chaja Doba, lat 31, zam. Szpitalna 23 • Blum Ela Hena, lat 7, zam. Augustiańska 28 • Blumenfeld Abram Josek, lat 29, zam. Augustiań- • Blum Adam, lat 54, zam. Gwarecka 17 ska 24 • Blum Rega, lat 24, zam. Gwarecka 17 • Blumenfeld Ruchla, lat 27, zam. Augustiańska 24 • Blum Leon, lat 24, zam. Gwarecka 17 • Blumenfeld Gitla, lat 26, zam. Augustiańska 24 • Blumenfeld Cyna, lat 2, zam. Boczna 5 • Blumenfeld Pesla Sura, lat 20, zam. Augustiańska 24 • Blumenfeld Chawa Gitel • Blumenfeld Tołca, lat 18, zam. Augustiańska 24 • Blumenfeld Fajgla, lat 64, zam. Augustiańska 1 • Blumenfeld Nachum • Blumenfeld Hindel • Blumenfeld Citel • Blumenfeld Ruchla, lat 34, zam. Mickiewicza 6 • Blumenfeld Fajgel

Ilcusiana • 6 • 2012 263 Krzysztof Kocjan

• Blumenfeld Rachela • Braun Ithacz, lat 44 • Blumenfeld Cyna, zam. Boema 5 • Braum Wolf, lat 70, zam. 3 maja 26 • Blumenfeld Nachum • Broner Chana • Blumenfeld Blima • Braum Chala, lat 40, zam. 3 maja 26 • Blumenfeld (kobieta) • Brauner Awigdor, lat 33 • Borensztajn Icek, lat 48, zam. 3 Maja 9 • Braum Pesla, zam. 3 maja 26 • Borensztajn Małka, lat 45, zam. 3 Maja 9 • Braum Izraił, lat 30, zam. 3 maja 26 • Borensztajn Moszek Josek, lat 23, zam. 3 Maja 9 • Broner Liba • Borensztajn Lejbuś, lat 64, zam. Żuradzka 17 • Braumer Uryś, lat 57, zam. Górnicza 11 • Borensztajn Chawa, lat 59, zam. Żuradzka 17 • Braumer Bajla, lat 52, zam. Górnicza 11 • Borensztajn Szmul Hersz, lat 19, zam. Żuradzka 17 • Braumer Zysla, lat 25, zam. Górnicza 11 • Borensztajn Mordka, lat 16, zam. Żuradzka 17 • Braumer Sura Rochyma, lat 23, zam. Górnicza 11 • Borensztajn Izrael, lat 16, zam. Żuradzka 17 • Braumer Pesla, lat 20, zam. Górnicza 11 • Borensztajn Laja, lat 12, zam. Żuradzka 17 • Brener Else, lat 47 • Borensztajn Jankiel Szlama, lat 51, zam. Plac Mar- • Brenner Charlotte, lat 72, zam. Antonien Huette szałka Piłsudskiego 13 • Bronstein Sura Fajga, lat 67 • Borensztajn Mindla Laja, lat 48, zam. Plac Marszałka • Brukner Abram, lat 48, zam. Krakowska 9 Piłsudskiego 13 • Brukner Nicha, lat 48, zam. Krakowska 9 • Borensztajn Moszek Lejb, lat 16, zam. Plac Marszałka • Bryks Boruch, lat 70, zam. Gęsia 4 Piłsudskiego 13 • Briks Abram Chaim, lat 45, zam. Gęsia 4 • Borensztajn Rywka, lat 12, zam. Plac Marszałka Pił- • Briks Gitla Marja, lat 39, zam. Pocztowa 12 sudskiego 13 • Briks Chawa Chana, lat 17, zam. Pocztowa 12 • Borensztajn Mordka, lat 12, zam. Plac Marszałka Pił- • Briks Rajza Blima, lat 12, zam. Pocztowa 12 sudskiego 13 • Briks Arie, lat 5 • Borensztajn Ruchla, lat 37, zam. Górnicza 24 • Briks Szimon • Borensztajn Szmul Aron, lat 7, zam. Górnicza 24 • Briks Lejbuś, lat 42, zam. Gęsia 4 • Borensztajn Gitla Chawa, lat 6, zam. Górnicza 24 • Briks Chawa Szejwa, lat 38, zam. Gęsia 4 • Borensztajn Josek Hersz, lat 5, zam. Górnicza 24 • Briks Jakób Chil, lat 35, zam. Gęsia 4 • Borensztajn Moszek Jakób, lat 41, zam. Bożniczna 6 • Briks Marjem, lat 34, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Borensztajn Marjem Laja, lat 44, zam. Bożniczna 6 skiego 13 • Borensztajn Szmul Majer, lat 15, zam. Bożniczna 6 • Briks Brajndla, lat 5, zam. Plac Marszałka Piłsudskie- • Borensztajn Sara, lat 13, zam. Bożniczna 6 go 13 • Borensztajn Necha, lat 11, zam. Bożniczna 6 • Briks Michele, lat 32 • Borensztajn Ałta Chaja, lat 7, zam. Bożniczna 6 • Briks Dawid • Bornsztein Samuel • Briks Alta Mandezja • Bornsztein Ester • Briks Fiszel Efraim • Bornsztajn Chana, lat 45 • Briń Chaim Dawid, lat 63, zam. Szpitalna 40 • Bornsztajn Abraham, lat 19 • Briń Sura Hendla, lat 62, zam. Szpitalna 40

264 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Bryn Małka, lat 32 , zam. Gen. Buchowieckiego 18 • Cukierman Laja, lat 27, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Brzeszcze Fajgla, lat 61, zam. Hannover (Niemcy) skiego 10 • Bagien Estera, lat 27 • Cukierman Sura Perla, lat 43, zam. Plac Marszałka • Czerny Josif, lat 47 , zam. Plac Marszałka Piłsudskie- Piłsudskiego 10 go 30 • Cukierman Chana , lat 18, zam. Plac Marszałka Pił- • Czerny Ruda, lat 45, zam. Plac Marszałka Piłsudskie- sudskiego 10 go 30 • Cukierman Jakób Hersz, lat 48, zam. Krakowska 4 • Cerner Josef • Cukierman Sycha, lat 46, zam. Krakowska 4 • Chęciński Chaim Dawid, lat 67 • Cukierman Mala, lat 22, zam. Krakowska 4 • Chęcińska Jochewed • Cukierman Dawid • Chęcińska Netl, lat 45 • Cukierman Rachel • Chęcińska Dwora Zisł, lat 22 • Cukierman Simon • Chęciński Jiszajahu Chuci, lat 18 • Cukierman Riwka • Chęciński Mordka , lat 59, zam. Plac Marszałka Pił- • Cukierman Syma Edyna, lat 68, zam. 3 maja 31 sudskiego 20 • Cukierman Ruchele • Chęcińska Chendla, lat 59, zam. Plac Marszałka Pił- • Cukierman Mosze Chaim, lat 58, zam. Górnicza 29 sudskiego 20 • Cukierman Liba, lat 56, zam. Górnicza 29 • Chójt Moszek, lat 57, zam. Górnicza 22 • Cukierman Chaja • Chójt Fajgla, lat 54, zam. Górnicza 22 • Cukierman Jankiel, lat 32, zam. Górnicza 29 • Chójt Jakób, lat 28, zam. Górnicza 22 • Cukierman Ruchla, lat 29, zam. Górnicza 29 • Chójt Judka, lat 23, zam. Górnicza 22 • Cukierman Fajgla, lat 29, zam. Górnicza 29 • Chójt Icek Mendel , lat 17, zam. Górnicza 22 • Cukierman Marjem Estera, lat 25, zam. Górnicza 29 • Chójt Chaim, lat 13, zam. Górnicza 22 • Cukierman Chana, lat 21, zam. Górnicza 29 • Chójt Bajla Judes, lat 10, zam. Górnicza 22 • Cukierman Dawid, lat 18, zam. Górnicza 29 • Cukierman Rubin, lat 48, zam. Gen. Buchowieckie- • Cygler Srul Berek, lat 58, zam. Plac Marszałka Pił- go 6 sudskiego 30 • Cukierman Fajgla Chinda, lat 51, zam. Gen. Bucho- • Cygler Bina Cejwa, lat 52, zam. Plac Marszałka Pił- wieckiego 6 sudskiego 30 • Cukierman Juda-Josek, lat 17, zam. Gen. Bucho- • Cygler Chaja, lat 28, zam. Plac Marszałka Piłsudskie- wieckiego 6 go 30 • Cukierman Leibisz • Cygler Szlama, lat 27, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cukierman Jachetta, lat 68, zam. Plac Marszałka Pił- skiego 30 sudskiego 10 • Cygler Sura, lat 20, zam. Plac Marszałka Piłsudskie- • Cukierman Gucia go 30 • Cukierman Sura, lat 38, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cygler Chil, lat 18, zam. Plac Marszałka Piłsudskie- skiego 10 go 30 • Cukierman Abram, lat 37, zam. Plac Marszałka Pił- • Cygler Chajndel, lat 69, zam. Augustiańska 23 sudskiego 10 • Cygler Mindla, lat 46, zam. Augustiańska 23

Ilcusiana • 6 • 2012 265 Krzysztof Kocjan

• Cygler Motel, lat 28 • Dafner Sura Szajndla, lat 47, zam. Plac Marszałka • Cygler Fajga, lat 15, zam. Augustiańska 23 Piłsudskiego 21 • Cygler Hinda, lat 38 • Dafner Ruchla, lat 22, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cygler Margot, lat 15 skiego 21 • Cimberg Herszlik, lat 46, zam. Krakowska 8 • Dafner Tauba, lat 18, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cimberg Blima Rachla, lat 49, zam. Krakowska 8 skiego 21 • Cimberg Ideasa, lat 20, zam. Krakowska 8 • Dafner Chaim, lat 16, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cimberg Majer, lat 16, zam. Krakowska 8 skiego 21 • Cymberg Chemja, lat 59, zam. Wolbromska 2 • Danziger Chaim, lat 52 • Cymberg Chana, lat 53, zam. Wolbromska 2 • Dancyger Josef, lat 12, zam. Plac Marszałka Piłsud- • Cymberg Jakób, lat 33, zam. Wolbromska 2 skiego 10 • Cymberg Machela, lat 28, zam. Wolbromska 2 • Dykman Majer Izrael, lat 34, zam. Daszyńskiego 31 • Cymberg Dawid Joel, lat 21, zam. Wolbromska 2 • Dykman Itla, lat 31, zam. Daszyńskiego 31 • Cymberg Israel, lat 14 • Dykman Sara, lat 5, zam. Daszyńskiego 31 • Cymbler Froim, lat 53, zam. Pocztowa 12 • Drezner Rajza, lat 42 • Cymbler Liba Ruda, lat 60, zam. Pocztowa 12 • Dimant Fajgla, lat 53, zam. Augustiańska 30 • Cymbler Sura Bajla, lat 25, zam. Pocztowa 2 • Dimant Gerszon Henoch, lat 2, zam. Augustiań- • Cymbler Icek, lat 16, zam. Pocztowa 12 ska 30 • Cymbler Rosa, lat 53 • Ehrenwort Szyfra, lat 24, zam. Chorzów • Cymbler Sura, lat 16, zam. Piłsudskiego 30 • Ejbuszyc Abram, lat 46, zam. Pl. M. Piłsudskiego 21 • Cymbler Gnendla, lat 64, zam. 3 Maja 9 • Ejbuszyc Szajndla, lat 46, zam. Pl. M. Piłsudskie- • Cymbler Harka, lat 33 go 21 • Czamańska Sura Rywka, lat 54, zam. Górnicza 28 • Aibersziz Mindel • Czamański Datil • Aibersziz Hinda • Czamański Wolf, lat 31, zam. Górnicza 28 • Aibersziz Liba • Czamańska Estera, lat 26, zam. Górnicza 28 • Aibersziz Ila • Czamański Załma, lat 23, zam. Górnicza 28 • Ejzenberg Mordka Symcha, lat 68, zam. Gęsia 2 • Czarnecki Herszel, lat 64, zam. Gwarecka 15 • Ejzenberg Dwojra, lat 69, zam. Gęsia 2 • Czarnecki Mordka Berek, lat 39, zam. Gwarecka 15 • Elbaum Jankiel Josek, lat 61, zam. Górnicza 5 • Czarnecki Lejb, lat 36, zam. Gwarecka 15 • Elbaum Fajgla, lat 56, zam. Górnicza 5 • Czerner Abram Icyk, lat 50, zam. Parczewska 1 • Elbaum Chaja, lat 27, zam. Górnicza 5 • Czerner Ajdla, lat 46, zam. Parczewska 1 • Elbaum Szlama, lat 33, zam. Parczewska 3 • Czerner Jakób Berek, lat 15, zam. Parczewska 1 • Elbaum Ruchla, lat 30, zam. Parczewska 3 • Czerner Chaim, lat 13, zam. Parczewska 1 • Elbaum Alter Rubin, lat 2, zam. Parczewska 3 • Czerner Chaja, lat 10, zam. Parczewska 1 • Epsztejn Batja, lat 28 • Dafner Rywka Chaja, lat 88, zam. Bożniczna 7 • Erenfryd Mosiek Judka, lat 85, zam. Augustiańska 24 • Dafner Rubin, lat 48 zam. Plac Marszałka Piłsudskie- • Erenfryd Mendel Szaja, lat 59, zam. 3 maja 14 go 21 • Erenfryd Tauba, lat 62, zam. 3 maja 14

266 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Erenfrid Binem, lat 34, zam. 3 maja 2 • Estrajcher Idesa, lat 42, zam. Kościuszki 26 • Erenfrid Sura, lat 36, zam. 3 maja 2 • Estrajcher Mordka Zanwel, lat 7, zam. Kościuszki 26 • Erenfrid Mordka Józef, lat 12 , zam. 3 maja 2 • Fajersztajn Lea • Erenfrid Tołca, lat 6, zam. 3 maja 2 • Fajersztajn Josef • Erenfryd Berek • Fajersztajn Abraham • Erenfryd Blima, lat 50, zam. 3 Maja 14 lub 21 • Fajner Gołda, lat 40, zam. Bożniczna 10 • Ehrenfried Gitel Lea, lat 22 • Fajner Estera, lat 36, zam. Bożniczna 10 • Erlich Dawid Fajwel, lat 58, zam. Mickiewicza 6 • Feiner (m) • Erlich Ruchla, lat 14, zam. Bożniczna 22 • Feiner Gutele • Erlich Sura, lat 57 • Feiner (k) • Erlich Jankiel, lat 51, zam. Krakowska 4 • Feiner (m) • Erlich Chawa, lat 47, zam. Żuradzka 1 • Feiner Chawa i 2 dzieci • Erlich Laja, lat 25, zam. Żuradzka 1 • Feiner (m) • Erlich Mordka Hersz, lat 21, zam. Żuradzka 1 • Feiner Rachel i 2 dzieci • Erlich Elimelech • Federman Moszek, lat 58, zam. Górnicza 11 • Erlich Tauba, lat 15, zam. Żuradzka 1 • Federman Blima, lat 58, zam. Górnicza 11 • Erlich Lejbuś Gecel, lat 53, zam. Pocztowa 2 • Federman Chana, lat 38, zam. Górnicza 11 • Erlich Blima Złata, lat 50, zam. Pocztowa 2 • Federman Chaja, lat 33, zam. Górnicza 11 • Erlich Abram Josek, lat 25, zam. Pocztowa 2 • Federman Siajndel, lat 30 • Erlich Perla, lat 19, zam. Pocztowa 2 • Federman Sura, lat 28, zam. Górnicza 11 • Erlich Chaim, lat 11, zam. Pocztowa 2 • Federman Josek, lat 35, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Erlich Herszel, lat 42, zam. Augustiańska 30 skiego 21 • Erlich Chinda, lat 37, zam. Augustiańska 30 • Federman Rywka, lat 31, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Ernst Leo, lat 58, zam. Chorzów skiego 21 • Ernst Lola, lat 56, zam. Chorzów • Federman Mirjam, lat 6, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Ernst Otto, lat 55, zam. Chorzów skiego 21, • Estreicher Josef, lat 56 • Feigenbaum Regina, lat 47 • Estreicher Chana Estera, lat 50 • Feigenbaum Isidor, lat 4 • Estrajcher Josek, lat 70, zam. Bożniczna 10 • Feldbaum Hejnich, lat 64, zam. Krakowska 6 • Estrajcher Sura Nicha, lat 49, zam. Bożniczna 10 • Feldbaum Gołda, lat 62, zam. Krakowska 6 • Estrajcher Lejzor, lat 61, zam. Pocztowa 12 • Feldbaum Dwora • Estrajcher Rywka, lat 59, zam. Pocztowa 12 • Feldbaum Izrael, lat 26, zam. Szpitalna 13 • Estrajcher Idesa, lat 28, zam. Pocztowa 12 • Feldbaum Gitla Chaja, lat 29, zam. Szpitalna 13 • Estrajcher Hersz, lat 25, zam. Pocztowa 12 • Feliks Szlama, lat 61, zam. 3 maja 28 • Estrajcher Izrael Majer, lat 20, zam. Pocztowa 12 • Feliks Sura, lat 54, zam. 3 maja 28 • Estrajcher Miriam, lat 16 • Feliks Mordka, lat 33, zam. 3 maja 28 • Estrajcher Cwi • Feliks Icek, lat 31, zam. 3 maja 28 • Estrajcher Berek, lat 36, zam. Kościuszki 23 • Feliks Chana, lat 28, zam. 3 maja 28

Ilcusiana • 6 • 2012 267 Krzysztof Kocjan

• Feliks Chaim, lat 27, zam. 3 maja 28 • Frank Icek Majer, lat 59, zam. Rynek 29 • Feliks Jakób Josek, lat 20, zam. 3 maja 28 • Frank Szeindl • Feliks Szmul, lat 37, zam. 3 maja 28 • Frank Szoszana • Feliks Itla, lat 40, zam. 3 maja 28 • Frank Chaia • Feliks Alter Paltiel, lat 7, zam. 3 maja 28 • Frank Nicha • Fink Dawid, lat 47 • Frank Michael • Fink Sura Rojza, lat 39, zam. Gęsia 4 • Frank Elka • Fink Efraim Michał, lat 5, zam. Gęsia 4 • Frenkiel Mendel, lat 61, zam. 3 maja 39 • Firsztenberg Szymon Moszek, lat 58, zam. Augu- • Frenkiel Gitla, lat 59, zam. 3 maja 39 stiańska 27 • Frenkiel Szprynca, lat 89, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Firsztenberg Bajla, lat 54, zam. Augustiańska 27 skiego 19 • Firsztenberg Jenta, lat 30, zam. Augustiańska 27 • Frenkiel Moszek, lat 60, zam. Krzywa 11a • Firsztenberg Tobiasz, lat 16, zam. Augustiańska 27 • Frenkiel Sara, lat 64, zam. Krzywa 11a • Fiszel Pesla, lat 67, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Frenkiel Pinkus, lat 32, zam. Krzywa 11a go 19 • Frenkiel Izrael - Icek, lat 30, zam. Krzywa 11a • Fiszel Jakób, lat 46, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Frenkiel Udla, lat 28, zam. Krzywa 11a go 19 • Frenkiel Fajgla, lat 26, zam. Krzywa 11a • Fiszel Rajzla - Laja, lat 47, zam. Pl. Marszałka Pił- • Frenkel Mosze, zam. Królewska Huta sudskiego 19 • Frenkel Mosze, lat 40 • Fiszel Abram Majer, lat 24, zam. Pl. Marszałka Pił- • Frenkel Hendel, lat 38 sudskiego 19 • Frenkiel Icek Berek, lat 54, zam. Rynek 17 • Fiszel Dwojra, lat 20, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Frenkiel Ruchla, lat 51, zam. Rynek 17 go 19 • Frenkiel Josek - Wulf, lat 32, zam. Rynek 17 • Fiszel Sura Gitla, lat 18, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frenkiel Szlama Majer, lat 19, zam. Rynek 17 skiego 19 • Frenkiel Aron, lat 17, zam. Rynek 17 • Fiszgrund Chaja Hela, lat 25 • Frenkiel Szmul Hersz, lat 14, zam. Rynek 17 • Fiszgrund Mosze, lat 1,5 • Frenkiel Szlama, lat 59, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Flaszenberg Azryel, lat 49, zam. 3 Maja 37 skiego 18 • Frejlich Izrael Chersz, lat 55, zam. Krakowska 4 • Frenkiel Rywka, lat 54, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frejlich Sura Ajdla, lat 56, zam. Krakowska 4 skiego 18 • Frejlich Rachmil, lat 29, zam. Krakowska 4 • Frenkiel Abram, lat 78, zam. Żuradzka 3 • Frejlich Chil, lat 25, zam. Krakowska 4 • Frenkiel Hendla, lat 56, zam. Żuradzka 3 • Frejlich Eta, lat 23, zam. Krakowska 4 • Frenkiel Małka, lat 38, zam. Żuradzka 3 • Frejlich Frajdla, lat 17, zam. Krakowska 4 • Frenkiel Abram, lat 46, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frejlich Jochwet, lat 11, zam. Krakowska 4 skiego 7 • Frejlich Icek Lejbuś, lat 33, zam. Krakowska 1 • Frenkiel Estera, lat 51, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Frejlich Zelda, lat 28, zam. Krakowska 1 go 7 • Frejlich Mojżesz Ber, lat 5, zam. Krakowska 1 • Frenkiel Icyk Berek, lat 66, zam. 3 maja 16

268 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Frenkiel Sura Chendla, lat 62, zam. 3 maja 16 go 40 • Frenkel Szeindl • Fridman Jakób Szlama, lat 36, zam. 3 maja 30 • Frenkel Mosze • Fridman Jekutiel • Frenkel Frimet • Fridman (k) i dzieci • Frenkel Cipora • Fridman Mirjam • Frenkel Meir • Fridman Jankil • Frenkel Cila • Fridman Malka • Frenkel Riwka • Fridman Jechiel • Frenkel Cesiz • Frydman Rosa • Frenkel Mendel • Frydman Erwin • Fridberg Chanoch Dawid • Frydman Szlama • Fridman Majer Icyk, lat 70, zam. 3 maja 16 • Frydman Lea • Fridman Rachel, lat 67, zam. 3 maja 16 • Frydman Nuchim Don, lat 12, zam. Żuradzka 5 • Fridman Szlama Hersz, lat 39, zam. Rynek 25 • Frydman Icek Jakób, lat 10, zam. Żuradzka 5 • Fridman Rywka, lat 35, zam. 3 maja 16 • Frydman Elka, lat 4, zam. Żuradzka 5 • Fridman Laja, lat 33, zam. Kościuszki 3 • Fridman Icyk Berek, lat 41, zam. Wolbromska 2 • Fridman Marjem - Fajgla, lat 30, zam. 3 maja 16 • Fridman Gołda, lat 45, zam. Wolbromska 2 • Fridman Chaim Mordka, lat 28, zam. 3 maja 16 • Fridman Chaim, lat 14, zam. Wolbromska 2 • Frydman Naftula, lat 25, zam. 3 maja 16 • Fridman Abram, lat 11 • Frydman Moszek Zanwel, lat 42, zam. Pl. Marszałka • Fridman Kałma, lat 9, zam. Wolbromska 2 Piłsudskiego 10 • Fridman Srul Mordka, lat 8, zam. Wolbromska 2 • Frydman Gitla, lat 40, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Fridman Wigdor Nusyn, lat 5, zam. Wolbromska 2 go 10 • Frydman Marjem, lat 51, zam. Krakowska 12 • Frydman Lejbuś, lat 15, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frydman Pesla, lat 38, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- skiego 10 go 13 • Frydman Perla, lat 13, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Frydman Zysie, lat 4, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- go 10 go 13 • Frydman Bajrach, lat 7, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frydman Szlama Hersz, lat 3, zam. Pl. Marszałka Pił- skiego 10 sudskiego 13 • Fridman Hendel • Fuksbruner Szlama Hersz, lat 66, zam. Pl. Marszałka • Fridman Abram Piłsudskiego 2 • Friedman Ruchla • Fuksbruner Szymcha, lat 65, zam. Pl. Marszałka Pił- • Frydman Szmul Haskiel, lat 81, zam. Żuradzka 1 sudskiego 2, • Frydman Estera, lat 74, zam. Żuradzka 1 • Fuksbruner Nycha, lat 37, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frydman Jakób Szlama, lat 59, zam. Daszyńskiego 40 skiego 2 • Frydman Małka, lat 48, zam. Daszyńskiego 40 • Fuksbruner Srul, lat 35, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Frydman Marjem, lat 27, zam. Daszyńskiego 40 skiego 2 • Frydman Moszek Zyskind, lat 18, zam. Daszyńskie- • Fuksbruner Jakób Lejb, lat 25, zam. Pl. Marszałka

Ilcusiana • 6 • 2012 269 Krzysztof Kocjan

Piłsudskiego 2 • Gertler Sara Aidel • Fuksbruner Abram Moszek, lat 22, zam. Pl. Marszał- • Gertler Mosze Leib ka Piłsudskiego 2, • Gertler Dina • Fuksbruner Dawid, lat 19, zam. Pl. Marszałka Pił- • Gertner Matla, lat 51, zam. Bożniczna 4 sudskiego 2 • Gertner Hersz Majer, lat 26, zam. Bożniczna 4 • Fuksbruner Tauba, lat 52, zam. Żuradzka 2 • Gertner Blima, zam. 3 maja 12 • Fuksbruner Abram Lejzor, lat 67, zam. Żuradzka 2 • Gertner Chaja Rywka, zam. 3 maja 12 • Fuksbruner Nacha, lat 51, zam. Żuradzka 2 • Glajtman Chaim, lat 48, zam. Wolbromska 10 • Fuksbruner Chaim Josek, lat 27, zam. Żuradzka 2 • Glajtman Rojza, lat 51, zam. Wolbromska 10 • Fuksbrauner Rachla • Glajtman Chana, lat 23, zam. Wolbromska 10 • Fuksbrauner Fella • Glajtman Jakób Mordka, lat 20, zam. Wolbrom- • Fuksbruner (m) ska 10 • Fuksbruner Riwka • Gleitman Nicha, lat 13 • Gielbard Josek, lat 67, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Gleitman Szandel, lat 42 go 14 • Glajtman Tobiasz, lat 38, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Gielbard Wulf, lat 37, zam. Szpitalna 28 skiego 11 • Gelbard Sara, lat 36 • Glajtman Frimeta, lat 36, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Gelbart Tauba Laja, zam. Augustjańska 1 skiego 11 • Gelber Lotte • Glajtman Chaja Sura, lat 5, zam. Pl. Marszałka Pił- • Gelber Erwin sudskiego 11 • Gelbhar Dawid, lat 33 • Glajtman Dawid, lat 57 • Gerstel Janette • Glajtman Lejbuś, lat 54, zam. Krakowska 16 • Gerstel Friederyke • Glajtman Fajgla Chana, lat 54, zam. Krakowska 16 • Gerstel Kaethe • Glajtman Zysla, lat 30, zam. Krakowska 16 • Giertler Chil Dawid, lat 38, zam. Górnicza 27 • Glajtman Nycha, lat 25, zam. Krakowska 16 • Giertler Kajla, lat 40, zam. Górnicza 27 • Glajtman Ruchla Laja, lat 17, zam. Krakowska 16 • Giertler Moszek Lajb, lat 14, zam. Górnicza 27 • Glajtman Abram Josek, lat 43, zam. Pl. Marszałka • Giertler Aron, lat 13, zam. Górnicza 27 Piłsudskiego 11 • Giertler Dyna Chwula, lat 10, zam. Górnicza 27 • Glaitman Chana, lat 38 • Gertler Lea • Glajtman Zysla Laja, lat 10, zam. Pl. Marszałka Pił- • Gertler Baruch, lat 46 sudskiego 11 • Gertler Lea, lat 42 • Glajtman Wulf, lat 5, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Gertler Hendel, lat 17 go 11 • Gertler Jechiel • Gleitman Mordehai, lat 77 • Gertler Ester i 2 dzieci • Glajtman Bajla, lat 68, zam. Krakowska 2 • Gertler Mendel • Glajtman Wulf - Luzer, lat 49, zam. 3 maja 37 • Gertler Riwka i 3 dzieci • Glajtman Uszer, lat 45, zam. 3 maja 35 • Gertler Israel Cwi • Glajtman Załka, lat 38, zam. Daszyńskiego 17

270 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Glajtman Szyja, lat 36, zam. Daszyńskiego 17 • Glazer Chawa Laja , lat 41, zam. Parczewska 4 • Glajtman Paulina, lat 30, zam. Krakowska 2 • Glazer Ita Sura, lat 10, zam. Parczewska 4 • Glajtman Celina, lat 5, zam. Krakowska 2 • Glazer Pałtyl Joel, lat 8, zam. Parczewska 4 • Glajtman Lejbuś, lat 34, zam. Daszyńskiego 17 • Glezer Lazar, lat 51, zam. 3 maja 2 • Glajtman Dwojra, lat 5, zam. Krakowska 2 • Glezer Ruchla, lat 54, zam. 3 maja 2 • Glajtman Berek, lat 65, zam. 3 maja 9 • Glickstein Perla • Glajtman Sura Chaja, lat 65, zam. 3 maja 9 • Gliksztajn Chaim Hersz, lat 52, zam. Gen. Bucho- • Glajtman Chana, lat 43, zam. 3 maja 9 wieckiego 6 • Glajtman Chaim Tobjasz, lat 40, zam. 3 maja 9 • Gliksztajn Jentla, lat 41, zam. Gen. Buchowieckie- • Glaitman Jehuda, lat 37 go 6 • Glajtman Chana Zysla, lat 35, zam. 3 maja 9 • Gliksztajn Moszek - Icek, lat 18, zam. Gen. Bucho- • Glajtman Rachla, lat 28, zam. 3 maja 9 wieckiego 6 • Glaitman Szifra • Gliksztajn Abram, lat 16, zam. Gen. Buchowieckie- • Glajtman Zelik, lat 56, zam. Krzywa 4 go 6 • Glajtman Chana, lat 53, zam. Krzywa 4 • Gliksztajn Izrael Majer, lat 13, zam. Gen. Bucho- • Gleitman Szmuel wieckiego 6 • Glajtman Juda Lejb, lat 32, zam. Krzywa 4 • Gliksztajn Szmul, lat 4, zam. Gen. Buchowieckiego 6 • Glajtman Moszek, lat 30, zam. Sławkowska 8 • Gliksztajn Abram Dawid, lat 50, zam. Żuradzka 1 • Glajtman Tobjasz, lat 26, zam. Krzywa 4 • Gliksztajn Ruchla, lat 42, zam. Wolbromska 35 • Glajtman Szyfra, lat 24, zam. Krzywa 4 • Gliksztajn Itla, lat 22, zam. Wolbromska 35 • Gleitman Akiwa, lat 26 • Gliksztajn Fajgla, lat 20, zam. 3 maja 35 • Glajtman Szprinca, lat 28, zam. Wolbromska 3 • Gliksztajn Benjamin, lat 15, zam. Wolbromska 35 • Glajtman Małka, lat 1, zam. Wolbromska 3 • Gliksztajn Natan, lat 13, zam. Wolbromska 35 • Glajtman Hanka, lat 16 • Gliksztajn Rajzla, lat 41, zam. Górnicza 6 • Glajtman Heniek, lat 15 • Gliksztajn Mirla, lat 12, zam. Górnicza 6 • Glajtman Szymon, lat 64, zam. Augustjańska 20 • Gliksztajn Pesla, lat 11, zam. Górnicza 6 • Glajtman Chaja Bajla, lat 57, zam. Augustjańska 20 • Glueckstein Rywka, lat 31 • Glaitman Chana Lea • Gliksztajn Moszek Zimel, lat 55, zam. 3 maja 10 • Glajtman Aron, lat 31, zam. Bożniczna 22 • Gliksztajn Serca, lat 52, zam. 3 maja 10 • Glajtman Jakób - Josek, lat 22, zam. Augustjańska 20 • Gliksztajn Berek - Hersz, lat 27, zam. 3 maja 10 • Glajtman Mordka Nuchem, lat 34, zam. 3 Maja 28 • Gliksztajn Fajgla, lat 25, zam. 3 maja 10 • Glajtman Chana Blima, lat 34, zam. Augustjańska 20 • Gliksztajn Jentla, lat 20, zam. 3 maja 10 • Glaitman Riwka i dzieci • Gliksztajn Chaim Icek, lat 13, zam. 3 maja 10 • Glaitman Chaja Gitla • Gliksztajn Temerla , lat 80, zam. Pocztowa 10 • Glazer Małka, lat 54, zam. Augustjańska 31 • Glueckstein Herzke, lat 33 • Glazer Abram Berek, lat 48, zam. Parczewska 4 • Gliksman Rudka, lat 7 • Glazer Blima, lat 43, zam. Parczewska 4 • Gliksman Herszla, lat 43, zam. 3 maja 19 • Glazer Judka, lat 14, zam. Parczewska 4 • Gliksman Laja, lat 42, zam. 3 maja 19

Ilcusiana • 6 • 2012 271 Krzysztof Kocjan

• Gold Chaja, lat 50 • Goldfeld Elka, lat 46, zam. Górnicza 26 • Gold Szewa, lat 21 • Goldfeld Hersz, lat 25, zam. Górnicza 26 • Gold Chaim, lat 18 • Goldfeld Mendel, lat 21, zam. Mickiewicza 4 • Gold Froim, lat 52, zam. Rynek 26 • Goldfrajnd Dina Bajla, lat 28 , zam. Żuradzka 5 • Gold Entla, lat 62, zam. Rynek 26 • Goldfrajnd Fajgla, zam. Żuradzka 5 • Gold Chana Rywka, lat 23, zam. Rynek 26 • Goldszajn Małka, lat 55, zam. Górnicza 26 • Gold Gitla, lat 36 • Goldszajn Chuna, lat 21 • Gold Rachela, lat 13 • Goldszejn Szymon, lat 37 • Gold Lola, lat 12 • Goldszejn Cyrla, lat 36, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Gold Frania, lat 8 skiego 25 • Goldberg Małka Rajzla, lat 73, zam. 3 maja 23 • Goldschein Reisla, lat 17 • Goldberg Abram, lat 31 • Goldszejn Icyk Majer, lat 64, zam. Pl. Marszałka Pił- • Goldberg Abram, lat 65, zam. Augustjańska 3 sudskiego 26 • Goldberg Rywka, lat 69, zam. Augustjańska 3 • Goldszejn Szajndla Frymeta, lat 66, zam. Pl. Marszał- • Goldberg Hirszel ka Piłsudskiego 26 • Goldberg Cwia • Goldschein Fajgel, lat 34 • Goldberg Cyrla, lat 34 • Goldszejn Rywka Chaja, lat 32, zam. Augustiań- • Goldberg Moisze, lat 42 ska 28 • Goldberg Riwka, lat 40 • Goldszejn Laja, lat 29, zam. Rynek 26 • Goldberg Mordechai Mendel, lat 21 • Goldszejn Mordka, lat 21, zam. Rynek 26 • Goldblid Minka, lat 72 • Goldszejn Huna Wulf, lat 39, zam. Żuradzka 5 • Goldfajnd Rywka, lat 44 • Goldszejn Hudes, lat 32, zam. Żuradzka 5 • Goldfeld Szulim, lat 77, zam. Północna 17 • Goldszajn Ruchla, lat 3, zam. Żuradzka 5 • Goldfeld Chana • Goldszejn Jakób, lat 36, zam. Bożniczna 21 • Goldfeld Rajzla, lat 48, zam. Północna 17 • Goldszein Sara, lat 30 • Goldfeld Mosze • Goldsztajn Heskel, lat 38 • Goldfeld Ajzyk Wulf, lat 53, zam. Wolbromska 3 • Goldsztajn Chaja, lat 38 • Goldfeld Elka, lat 49, zam. Wolbromska 3 • Goldsztein (k) • Goldfeld Machel, lat 20, zam. Wolbromska 3 • Goldsztajn (k) • Goldfeld Rajzla, lat 20, zam. Wobromska 3 • Goldsztajn (m) • Goldfeld Rachela, lat 8, zam. Wolbromska 3 • Goldsztein Chaja i 3 dzieci • Goldfeld Moszek, lat 38, zam. 3 maja 80 • Goldsztajn (m) • Goldfeld Rachla, lat 39, zam. 3 maja 80 • Goldsztajn Chawa i dzieci • Goldfeld Machela, lat 11, zam. 3 maja 80 • Goslawskej Jhodet • Goldfeld Herszel, lat 8, zam. 3 maja 80 • Gotfrid Chajim • Goldfeld Rachla, lat 7, zam. 3 maja 80 • Gotfrid Beilza • Goldfeld Berek, lat 1, zam. 3 maja 80 • Gotfrid Icchak • Goldfeld Zajdel Dydja, lat 54, zam. Górnicza 26 • Gotfrid Szeinza

272 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Perdelski - Gotfrid Rut • Grosman Jenta, lat 39 • Groer Eljasz, lat 33, zam. 3 maja 9 • Grossmann Rywka • Grauer Malka, lat 34 • Grosman Moszek, lat 49, zam. Rynek 30 • Groer Chana Bajla, lat 8, zam. 3 maja 9 • Grosman Pesla, lat 39, zam. Rynek 30 • Grauer Hawa, lat 4 • Grosman Sura Szyfra, lat 12, zam. Rynek 30 • Groer Chawa Rywka, lat 28, zam. Krakowska 4 • Grosman Chana, lat 46, zam. Augustiańska 6 • Grauer Chemja, lat 53, zam. Wolbromska 3 • Grosman Dawid Aron, lat 63 , zam. Gęsia 2 • Grauer Laja, lat 59, zam. Wolbromska 3 • Grosman Gnendla, lat 53, zam. Gęsia 2 • Grynbaum Szmul Hersz, lat 55, zam. Szpitalna 40 • Grosman Gitla, lat 36, zam. Gęsia 2 • Grynbaum Chaja, lat 51, zam. Szpitalna 40 • Grosman Tauba, lat 19, zam. Gęsia 2 • Grynbaum Icek Lejb, lat 15, zam. Szpitalna 40 • Grosman Sura, lat 14, zam. Gęsia 2 • Grinberg Izrael Dawid, lat 49, zam. Żuradzka 5 • Grosman Krajndla, lat 50, zam. Wobromska 7 • Grinberg Szajndla - Chaja, lat 52, zam. Żuradzka 5 • Grosman Rafuel, lat 20, zam. Wobromska 7 • Grinberg Sura, lat 18, zam. Żuradzka 5 • Grosman Chaja Gitla, lat 53, zam. Wobromska 2 • Grynberg Abram, lat 43, zam. Gen. Buchowieckie- • Grosman Szprinca, lat 48, zam. Wobromska 2 go 6 • Grosman Chaja • Grynberg Chaja Sura, lat 46, zam. Gen. Buchowiec- • Grosman Czarne kiego 6 • Grosman Leibel • Grynberg Rachela, lat 15, zam. Gen. Buchowieckie- • Grosman Hinde go 6 • Grosman Chaim Hirsz • Grosfeld Sara • Grosman Chana • Grosfeld Hersz, lat 31, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Grosman Israel go 14 • Grosman Rikel • Grosfeld Heno • Grosman Caja • Grosfeld Szeindel • Gruenbaum Golda, lat 39 • Grosfeld Lea • Gruszczyński Mordka, lat 42, zam. Pocztowa 4 • Grosfeld Abraham • Gruszczyńska Szyfra, lat 46, zam. Pocztowa 4 • Grosfeld Hinda • Gruszczyńska Sura - Laja, lat 17, zam. Pocztowa 4 • Grosman Berek, lat 72, zam. Krzywa 7 • Gruszczyńska Estera - Mirjam, lat 15, zam. Poczto- • Grossman Hilel, lat 64 wa 4 • Grosman Rachel, lat 54 • Gruszczyński Berek, lat 14, zam. Pocztowa 4 • Grosman Sara, lat 35 • Gruszczyński Szaja - Zelik, lat 10, zam. Pocztowa 4 • Grosman Pluczu, lat 20 • Gringlas Natan, lat 27, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Grosman Jankiel, lat 40, zam. Ogrodzieniecka 29 skiego 7 • Grosman Jentla, lat 38, zam. Ogrodzieniecka 29 • Grynsztein Rachela, lat 27 • Grosman Bajla, lat 10, zam. Ogrodzieniecka 29 • Gutfeld Pałtjel, lat 76, zam. Rynek 14 • Grosman Mojżesz, lat 4, zam. Ogrodzieniecka 29 • Gutfeld Moszek Chaim, lat 53, zam. Gen. Bucho- • Grosman Zelig, lat 41 wieckiego 3

Ilcusiana • 6 • 2012 273 Krzysztof Kocjan

• Gutfeld Ruchla, lat 56, zam. Gen. Buchowieckiego 3 • Hagierman Frymeta, lat 39, zam. Krzywa 7 • Gutfeld Chawa, lat 32, zam. Sławkowska 10 • Hagierman Icek Pałtyl, lat 19 , zam. Krzywa 7 • Gutfeld Icek, lat 25, zam. Sławkowska 3 • Hagierman Abram Lejb, lat 17, zam. Krzywa 7 • Gutfeld Lipa, lat 23, zam. Gen. Buchowieckiego 3 • Hagierman Małka Fajgla, lat 13, zam. Krzywa 7 • Gutfeld Icek, lat 42, zam. Gen. Buchowieckiego 10 • Hagierman Szauel Nusyn, lat 12, zam. Krzywa 7 • Gutfeld Rywka, lat 42, zam. Gen. Buchowieckie- • Handelsman Joel, lat. 54, zam. Bożniczna 29 go 10 • Handelsman Chana, lat. 52, zam. Bożniczna 29 • Gutfeld Chaja, lat 17, zam. Gen. Buchowieckiego 3 • Handelsman Chaim Tobiasz, lat. 28, zam. Bożni- • Gutfeld Pesla, lat 12, zam. Gen. Buchowieckiego 3 cza 29 • Gutfeld Rywka Laja, lat 39, zam. Górnicza 17 • Handelsman Gitel, lat. 24, zam. Bożniczna 29 • Gutfeld Ruchla, lat 12, zam. Górnicza 17 • Hasenberg Genia, lat 39, zam. Chorzów • Gutman Luis, lat. 67, zam. Koenigshuette • Hejman Salo, lat 79 • Gutman Klara, lat. 58, zam. Koenigshuette • Hejman Augusta, lat 76 • Gutman Berta, lat. 16, zam. Koenigshuette • Hejman Elfride, lat 65 • Guttmann Gustav, lat. 16, zam. Koenigshuette • Heller Lejbuś, lat. 53, zam. Pocztowa 2 • Gutman Aba, lat. 42, zam. Żuradzka 1 • Heller Chaja, lat. 56, zam. Pocztowa 2 • Gutman Ajdla, lat. 44, zam. Żuradzka 1 • Heller Chil Lejzor, lat. 25, zam. Pocztowa 2 • Gutman Gitla, lat. 19, zam. Żuradzka 1 • Heller Laja, lat. 22, zam. Pocztowa 2 • Gutman Rywka, zam. Żuradzka 1 • Herbert Pola, lat 35 • Gutman Berek, lat. 36 • Herbert Huna, lat 44, zam. Gen. Buchowieckiego 6 • Gutman Roza, lat. 36 • Herbert Laja Nysla, lat 46, zam. Gen. Buchowiec- • Gutman Braindel kiego 6 • Gutman Awraham • Herbert Ałta Chana, lat 16, zam. Gen. Buchowiec- • Guzy Szymon, lat. 32 kiego 6 • Guzy Estera Maria, lat. 27, zam. Pocztowa 18 • Herc Gnendla, lat. 70, zam. Pocztowa 2 • Guzy Feiga, lat. 3 • Herc Sonia • Guzy Icek Moszek, lat. 1, zam. Pocztowa 18 • Herman Gustawa, lat 70 • Guza Szlama, lat. 52, zam. Górnicza 33 • Hifszer Tuwia • Guza Masia, lat. 57, zam. Górnicza 33 • Hifszer Jechezkel • Guza Chaja - Estera, lat. 27, zam. Górnicza 33 • Hirszberg Rafał, lat 52, zam. Wobromska 1 • Guza Lejzor, lat. 19, zam. Górnicza 33 • Hirszberg Laja, lat 52, zam. Wobromska 1 • Guza Brajndla, lat. 17, zam. Górnicza 33 • Hirszberg Abram Juda, lat 24, zam. Wobromska 1 • Haendler Edith, lat 47 • Hirszberg Josef, lat 19, zam. Wobromska 1 • Haendler Erika, lat 14 • Hirszberg Icek, lat 14, zam. Wobromska 1 • Hefter Moszek, lat. 35, zam. Bożniczna 6 • Hirszberg Chil, lat 14, zam. Wobromska 1 • Hefter Perla, lat. 28 • Hochbergier Szyfra, lat. 30, zam. Żuradzka 1 • Hefter Mordka Aron, lat. 1, zam. Bożniczna 6 • Hochbergier Icek, lat. 5, zam. Żuradzka 1 • Hagierman Moszek Joel, lat 44, zam. Krzywa 7 • Hochberger Szyfra, lat. 3

274 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Hocherman Machela, lat. 82, zam. Daszyńskiego 28 • Szterenfeld Rajca Mirla, lat 15, zam. Wolbromska 2 • Hocherman Abram, lat. 43, zam. Daszyńskiego 31 • Szterenfeld Chaim Szmul, lat 13, zam. Wolbrom- • Hochermann Aleksandra, lat. 34, zam. Daszyńskie- ska 2 go 31 • Szterenfeld Milka, lat 8 • Hocherman arele • Szterenfeld Szlama Lejb, lat 5, zam. Wolbromska 2 • Hocherman Adesz • Huelsenrath Jakob, lat 58 • Hocherman Chawa • Huelsenrath Sulamit, lat 35 • Hocherman Lorka • Hupert Rywka, lat 72, zam. Bożniczna 20 • Ofman Szlama, lat 71, zam. Bożniczna 6 • Hupert Blima, lat 42, zam. Bożniczna 20 • Ofman Sura, lat 71, zam. Bożniczna 6 • Hupert Estera, lat 40, zam. Bożniczna 20 • Offmann Tojwe, lat 42 • Hupert Estera, lat 65, zam. Żuradzka 9 • Ofman Chaskiel, lat 31, zam. Bożniczna 6 • Hupert Chana, lat 42, zam. Żuradzka 9 • Ofman Jankiel, lat 28, zam. Bożniczna 6 • Hupert Ruchla Laja, lat 42, zam. Żuradzka 9 • Hofman Helena • Imerglik Chaim Szlomo, lat 41 • Hofman Awraham • Imerglik Rajzla, lat 40 • Hofman (m) • Inwald Abram Mordka, lat 59, zam. Bożniczna 20 • Hofman Chaja, lat 36 • Jakubowicz Moszek, lat 69, zam. Bożniczna 4 • Hozdorf Dawid, lat 78, zam. 3 maja 7 • Jakubowicz Uszer, lat 18, zam. Bożniczna 4 • Holzdorf Itel • Jakubowicz Gołda, lat 53, zam. Bożniczna 11 • Hozdorf Moszek - Luzer, lat 36, zam. 3 maja 7 • Jakubowicz Abram Aba, lat 51, zam. Bożniczna 6 • Holzdorf Dwora • Jakubowicz Gołda, lat 49, zam. Bożniczna 4 • Holcman Ajzyk, lat 46 • Jakubowicz Mordka Majer, lat 22, zam. Bożniczna 4 • Holcman Keila, lat 41 • Jakubowicz Chaja Liba, lat 18, zam. Bożniczna 4 • Holcman Jankiel, lat 15 • Jakubowicz Moszek Aron, lat 13, zam. Bożniczna 11 • Holcman Breindla Ita, lat 12 • Jakubowicz Josek, lat 6, zam. Bożniczna 11 • Holcman Srul, lat 8 • Jakubowicz Szmul, lat 4, zam. Bożniczna 11 • Holcman Adela, lat 32 • Jakubowicz Sandel, lat 42, zam. Żuradzka 8 • Holcman Brajndla, lat 34 • Jakubowicz Sala, lat 44, zam. Żuradzka 8 • Holcman Miriam, lat 10 • Jakubowicz Chawa, lat 14, zam. Żuradzka 8 • Holcman Gitla - Gizela, lat 7 • Jakubowicz Jochym, lat 11, zam. Żuradzka 8 • Horowitz Leon, lat 40, zam. Krakowska 18 • Jakubowicz Bajla, lat 10, zam. Żuradzka 8 • Szterenfeld Szyja - Herszla, lat 83, zam. Wolbroms- • Jakubowicz Abram, lat 9 ka 2 • Jakubowicz Moszek, lat 5, zam. Żuradzka 8 • Szterenfeld Nusyn Dawid, lat 51, zam. Wolbrom- • Jakubowicz Lejbuś, lat 45, zam. Szpitalna 16 ska 2 • Jakubowicz Sara Hendel • Szterenfeld Laja Idesa, lat 48, zam. Wolbromska 2 • Jaskiel Szaul, lat 50, zam. Ogrodzieniec • Szterenfeld Chaja - Ruchla, lat 25, zam. Wolbrom- • Jaskiel Freida, lat 25, zam. Ogrodzieniec ska 2 • Jegier Abram Jankiel, lat 48, zam. Szpitalna 38

Ilcusiana • 6 • 2012 275 Krzysztof Kocjan

• Jegier Laja Idesa, lat 50, zam. Szpitalna 38 • Karg Rywka, lat 46, zam. 3 maja 86 • Jegier Ałta Basza, lat 17, zam. Szpitalna 38 • Karg Mendel, lat 8, zam. 3 maja 86 • Jegier Chaja Zysla, lat 15, zam. Szpitalna 38 • Karg, lat 5 • Joskowicz Ester, lat 50 • Kaufman Dawid, lat 68, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Joskowicz Gitla, lat 27 skiego 24 • Juliusberger Ernst, lat 68 • Kaufman Marja, lat 68, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Kaczka Moszek Wulf, lat 51, zam. Krakowska 6 skiego 24 • Kaczka Rywka Bajla, lat 49, zam. Krakowska 6 • Kaufman Josef, lat 38 • Kaczka Dwojra Brandla, lat 30, zam. Pl. Marszałka • Keins Isidor, lat 79, zam. Chorzów Piłsudskiego 8 • Keins Willie, lat 31, zam. Chorzów • Kaczka Frajdla, lat 24, zam. Krakowska 6 • Keins Hugo, lat 69, zam. Chorzów • Kaczka Machel Bajnysz, lat 28, zam. Augustiańska 12 • Keins Alfred, lat 36, zam. Chorzów • Kaczka Róża, lat 27, zam. Augustiańska 12 • Keins Max, lat 62, zam. Chorzów • Kajzer Israel, lat 44, zam. Krakowska 6 • Keins Toni, lat 59, zam. Chorzów • Kajzer Rywka Laja, lat 42, zam. Krakowska 6 • Keins Nora, lat 36, zam. Chorzów • Kajzer Dyna, zam. Krakowska 6 • Keins Ellen, lat 35, zam. Chorzów • Kajzer Dwojra, lat 13, zam. Krakowska 6 • Kejssman Lurek, lat 67, zam. Daszyńskiego 40a • Kaliksztajn Refael Jaakow • Kejssman Rywka, lat 29, zam. Daszyńskiego 40a • Kaliksztajn Mirjam Mirł, lat 67, zam. Krakowska 14 • Kejssman Gimpel, lat 28, zam. Daszyńskiego 40a • Kaliksztajn Jechezkel, lat 37 • Kejsman Josek, lat 10, zam. Daszyńskiego 40a • Kaliksztajn Moszek, lat 35, zam. Krakowska 14 • Kejzman Laja, lat 48, zam. Żuradzka 2 • Kaliksztajn Chaja Frajdla, lat 32, zam. Szpitalna 40 • Kejzman Anna, lat 10 • Kaliksztajn Estera, lat 6, zam. Daszyńskiego 40 • Kejzman Marceli, lat 8 • Kaliksztajn Icyk, lat 36, zam. Krakowska 14 • Kesman Małka, lat 37, zam. 3 maja 20 • Kalksztein Chawa, lat 27 • Kejzman Lea, lat 3 • Kalman Nysel • Kenig Mojsze, lat 35, zam. 3 maja 5 • Kalman Lejzor, lat 40, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Kenig Chana, lat 35, zam. 3 maja 5 • Kalman Masia, lat 44, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Kenigsberg Herszlik Dawid, lat 38, zam. Krakow- • Kaminski Dawid, lat 24 ska 9 • Kamrat Perla, lat 47, zam. Daszyńskiego 28 • Kenigsberg Fajgla Gitla, lat 40, zam. Krakowska 9 • Kamrat Hendla, lat 10, zam. Daszyńskiego 28 • Kerner Mendel Icyk, lat 77, zam. Krakowska 9 • Kamrat Gitla - Chana, lat 42, zam. Gęsia 1 • Kerner Blima, lat 70, zam. Krakowska 9 • Kamrat Josek - Szaja, lat 15, zam. Gęsia 1 • Kerner Szlama Josek, lat 37, zam. Krakowska 9 • Kamrat Hendla Rachla, lat 1, zam. Gęsia 1 • Kerner Abram, lat 67, zam. Augustjańska 10 • Kaphan Max, lat 57 • Kerner Dawid Chaim, lat 41, zam. Mickiewicza 1 • Kaphan Regina, lat 53 • Kerner Szmul Nuchym, lat 39, zam. Górnicza 4 • Kapłan Chanoch, lat 37 • Kerner Laja, lat 36, zam. Górnicza 4 • Karg Józef Sandel, lat 38, zam. 3 maja 86 • Kerner Lejbuś, lat 10, zam. Górnicza 4

276 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Kerner Rywka Frymeta, lat 3, zam. Górnicza 4 • Kolin Nuchim, lat 8 • Kestenberg Ester, lat 66 • Kolin Rywa, lat 34, zam. Górnicza 28 • Kestenberg Mosze, lat 57 • Kolin Blima, lat 33, zam. Górnicza 28 • Kestenberg Roza, lat 29 • Kolin Szajndla, lat 45 • Kestner Rywka Laja, lat 29 • Kolin Kasryel, lat 15, zam. Górnicza 33 • Kirszenbaum Szulim, lat 44, zam. 3 maja 7 • Kolin Chana, lat 13, zam. Górnicza 33 • Kirszenbaum Marjem, lat 40, zam. 3 maja 7 • Kolin Nuchym, lat 11 • Kirszenbaum Jakób Sender, lat 14, zam. 3 maja 7 • Kolin Rywka, lat 9 • Kirszenbaum Itla, lat 12, zam. 3 maja 7 • Kolin Kopel, lat 7, zam. Górnicza 31 • Kirszenbaum Syma, lat 10, zam. 3 maja 7 • Kolin Zelda, lat 39, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Kiwkowicz Boruch Majer, lat 34, zam. Żuradzka 5 go 25 • Kleinberg Sałma, lat 37 • Kolin Munysz, lat 21, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Kleinberg Cerla, lat 34 go 25 • Kleinberg Lejbus, lat 11 • Kolin Hersz, lat 50, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Kleinberg Mariem, lat 5 • Kolin Leja, lat 53, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Kleinberg Bacia, lat 4 • Kolin Ruchla, lat 20, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Kleinberg Dawid, lat 2 • Kolin Jankiel, lat 40, zam. Gen. Buchowieckiego 10 • Kochen Benjamin - Lejzor, lat 53, zam. Żuradzka 5 • Kopel Szymon Lejb, lat 37, zam. Krakowska 9 • Kochen Dobra, lat 51, zam. Żuradzka 5 • Kopel Sura, lat 38, zam. Krakowska 9 • Kochen Mordka, lat 30, zam. Żuradzka 5 • Kopel Gitla Cypra, lat 12, zam. Krakowska 9 • Kochen Jankiel, lat 27, zam. Żuradzka 5 • Kopel Szmul - Majer, lat 10, zam. Krakowska 9 • Kochen Sura, lat 15, zam. Żuradzka 5 • Kopel Gdalia Josek, lat 6, zam. Krakowska 9 • Kohen Mordechai • Kopel Chaim - Pinkus, lat 37, zam. Pl. Marszałka • Kołatacz Szmul Noach Izaak, lat 53, zam. Górni- Piłsudskiego 19 cza 18 • Kopel Sura Laja, lat 39, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Kołatacz Ruchla, lat 49, zam. Górnicza 18 skiego 19 • Kołatacz Chaja Pesla, lat 30, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Braindel, lat 19 • Kołatacz Mordka, lat 20, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Abram Jankiel, lat 50, zam. Krakowska 4 • Kołatacz Wolf, lat 18, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Gitla, lat 48, zam. Krakowska 4 • Kołatacz Dawid, lat 12, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Moszek Szmul, lat 14, zam. Krakowska 4 • Kołatacz Aron, lat 11, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Pinkus Mendel, lat 13, zam. Krakowska 4 • Kołatacz Izrael, lat 8, zam. Górnicza 18 • Koplewicz Rachel • Kolin Ejdla, lat 53, zam. Pocztowa 2 • Koplewicz Simcha • Kolin Judasa, lat 30, zam. Szpitalna 12 • Koplowicz Judka, lat 34, zam. Górnicza 24 • Kolin Lejb Fiszel, lat 40, zam. Bożniczna 2 • Kopelowicz Simchalat 32 • Kolin Fradel, lat 41 • Koperwicz Israel, lat 29 • Kolin Jachetta, lat 12 • Koperwicz Chana, lat 24 • Kolin Rajzla, lat 10 • Kornfeld Mosze, lat 36, zam. Chorzów

Ilcusiana • 6 • 2012 277 Krzysztof Kocjan

• Kornfeld Cyrile, lat 35, zam. Chorzów • Korcfeld Motla, lat 30, zam. Mickiewicza 4 • Kornfeld Bala, lat 6, zam. Chorzów • Korcfeld Nuchym, lat 17, zam. Mickiewicza 4 • Kornfeld Alter Dawid, lat 2, zam. Chorzó • Kurtzfeld Riwkale • Kornfeld Herszel, lat 32, zam. Chorzów • Kurtzfeld Chanale • Korzuhowski Majer, lat 73 • Kurtzfeld Szlama Chaim • Koźma Rachela, lat 1, zam. Krakowska 10 • Kurtzfeld Riwka, lat 70 • Krakowski Berek, lat 50, zam. Krakowska 4 • Kurcfeld Wolf, lat 30 • Krakowski Josek, lat 22, zam. Krakowska 4 • Kurcfeld Henia, lat 59 • Krakowski Debora, lat 18, zam. Krakowska 4 • Kurcfeld Mejer, lat 42 • Krakowski Rebeka, lat 14, zam. Krakowska 4 • Korcfeld Chaja Cyrla, lat 38, zam. Pl. Marszałka Pił- • Krakowski Elżbieta, lat 11, zam. Krakowska 4 sudskiego 29 • Krebs Rosa, lat 51, zam. Antonienhuette • Kurtzfeld Aharon Wolf • Krebs Erna, lat 15, zam. Antonienhuette • Kurtzfeld Ala (Ela) • Krebs Willi, lat 12, zam. Antonienhuette • Kurtzfeld Herta • Kreuzberger Hermine, lat 40, zam. Chorzów • Kurtzfeld Szlama • Kreuzberger Ruth, lat 13, zam. Chorzów • Kurtzfeld Malka • Kreuzberger Jan (Hans), lat 13, zam. Chorzó • Kurtzfeld Frida • Kryksztajn Brucha, lat 73, zam. 3 Maja 23 • Kwalcwaser Ajzyk, lat 44, zam. Parczewska 3 • Kruk Machela, lat 74, zam. Szpitalna 29 • Kwalcwaser Fajgla, lat 48, zam. Parczewska 3 • Kruk Estera Dyna (Etla), lat 38, zam. Szpitalna 29 • Kwalcwaser Estera, lat 14, zam. Parczewska 3 • Kruk Laja, lat 31, zam. Krakowska 8 • Kwalcwaser Ruchla, lat 12, zam. Parczewska 3 • Kruk Bejla - Ruchla, lat 68, zam. 3 Maja 26 • Kwalcwaser Wulf, lat 9, zam. Parczewska 3 • Kruk Chana Rywka, lat 40, zam. 3 Maja 26 • Kwalcwaser Tauba, lat 47, zam. 3 Maja 7 • Kruk Lejbuś, lat 30, zam. 3 Maja 26 • Kwalcwaser Rajzla, lat 13, zam. 3 Maja 7 • Krybus Chaskiel Szmul, lat 63, zam. Kościuszki 2a • Landgarten Henoch - Ela, lat 41, zam. 3 Maja 5 • Krybus Hinda Perla, lat 61, zam. Kościuszki 2a • Landgarten Pesla, lat 44, zam. 3 Maja 5 • Krybus Chaja Marjem, lat 14, zam. Kościuszki 2a • Lederman Dawid Mosze, lat 46, zam. 3 Maja 10 • Kuperberg Arja, lat 56, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Lederman Bajla, lat 38, zam. 3 Maja 10 skiego 16 • Lederman Liba Szprynca, lat 20, zam. 3 Maja 10 • Kuperberg Fajgla, lat 54, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Lederman Chana, lat 16, zam. 3 Maja 10 skiego 16 • Lehmann Judyta, lat 57 • Kuperberg Marjem - Rojza, lat 26, zam. Pl. Marszał- • Lemberg Szajndla, lat 34, zam. Krakowska 2 ka Piłsudskiego 16 • Lemberg Wolf Jakób, lat 6, zam. Krakowska 2 • Kuperberg Marjem, lat 53, zam. 3 Maja 28 • Lender Josek, lat 78, zam. 3 Maja 93 • Kuperberg Bajla, lat 24, zam. 3 Maja 28 • Lender Szajndla, lat 65 • Kuperberg Estera, lat 18, zam. 3 Maja 28 • Lender Szmul, lat 44, zam. 3 Maja 93 • Korcfeld Dawid, lat 67, zam. Mickiewicza 4 • Lender Dawid, lat 55 • Korcfeld Chana, lat 58, zam. Mickiewicza 4 • Lender Roza, lat 52

278 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Lender Samek go 22 • Lender Ela • Lewit Chawa, lat 45, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lender Berek, lat 51, zam. 3 Maja 93 go 22 • Lender Frymeta, lat 47, zam. 3 Maja 93 • Lewit Lurek - Josek, lat 17, zam. Pl. Marszałka Pił- • Lender Alfryda, lat 21, zam. 3 Maja 93 sudskiego 22 • Lender Margot, lat 13, zam. 3 Maja 93 • Lewit Mordka, lat 15, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lesman Izrael Majer, lat 67, zam. Pl. Marszałka Pił- go 22 sudskiego 23 • Lewit Liba Dwojra, lat 12, zam. Pl. Marszałka Pił- • Lesman Marja Witla, lat 66, zam. Pl. Marszałka Pił- sudskiego 22 sudskiego 23 • Lewkowicz Abela, lat 54, zam. Mickiewicza 17 • Lesman Mirla, lat 36, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lewkowicz Rywka, lat 49, zam. Mickiewicza 17 go 23 • Lewkowicz Mindla, lat 26, zam. 3 Maja 5 • Lesman Estera, lat 34, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lewkowicz Szyme, lat 67, zam. Augustjańska 1 go 23 • Lewkowicz Dwojra, lat 63, zam. Augustjańska 1 • Lesman Szaja, lat 32, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lewkowicz Josif, lat 26, zam. Augustjańska 1 go 23 • Lewkowicz Mindel • Lesman Rachmil, lat 31, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Lewkowicz Szmuel, lat 38 skiego 23 • Lewkowicz Golda • Lesman Gitel, lat 28, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lewkowicz Izrael Mojsiej, lat 30, zam. Krakowska 9 go 23 • Lewkowicz Pesla, lat 30, zam. Krakowska 9 • Lesman Chil, lat 40, zam. Górnicza 29 • Lewkowicz Sender, lat 50, zam. Górnicza 27 • Lesman Etla, lat 40, zam. Górnicza 29 • Lewkowicz Gitla, lat 44, zam. Górnicza 27 • Lesman Rachmil, lat 10, zam. Górnicza 29 • Lewkowicz Perla, lat 12, zam. Górnicza 27 • Lesman Małka Gitla, lat 4, zam. Górnicza 29 • Lewkowicz Perec, lat 10, zam. Górnicza 27 • Lesman Frila z rodziną • Lewkowicz Aron - Majer, lat 3, zam. Górnicza 27 • Lesman Riwka z rodziną • Lewkowicz Aron Dawid, lat 51, zam. Wolbromska 1 • Lesman Mindza z rodziną • Lewkowicz Marja, lat 46, zam. Wolbromska 1 • Lesman Mosze, lat 50 • Lewkowicz Moszek Perec, lat 15, zam. Wolbromska 1 • Lesman Karol, lat 48 • Lewkowicz Lea, lat 60 • Lesman Jaakow, lat 45 • Lewkowicz Dawid, lat 73, zam. Daszyńskiego 17 • Lesman Izrael, lat 36 • Lewkowicz Riwka, lat 67, zam. Daszyńskiego 17 • Lesman Jona, lat 30 • Lewkowicz Tauba, lat 42, zam. 3 maja 37 • Lesman Miriam, lat 16 • Lewkowicz Herszla, lat 36, zam. Krakowska 2 • Lesman Szijek • Lewkowicz Eidel • Lewit Icyk Jakób, lat 67, zam. Szpitalna 13 • Lewkowicz Małka, zam. Daszyńskiego 17 • Lewit Blima, lat 68, zam. Szpitalna 13 • Lewkowicz Majer, lat 40, zam. Szpitalna 31 • Lewit Sura, lat 40, zam. Wolbromska 2 • Lewkowicz Pesla, lat 40, zam. Szpitalna 31 • Lewit Herszla, lat 40, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Lewkowicz Frajda, lat 18, zam. Szpitalna 31

Ilcusiana • 6 • 2012 279 Krzysztof Kocjan

• Lewkowicz Laja, lat 16, zam. Szpitalna 31 • Macner Szajndla, lat 15, zam. Augustjańska 12 • Libermensz Chaja, lat 59, zam. Żuradzka 5 • Macner Szmul - Rubin, lat 8, zam. Augustjańska 12 • Liberman (k), lat 48 • Mahr Bella, lat 54 • Lipszyc Dworia, lat 70, zam. Bożniczna 8 • Mahr Lea, lat 14 • Lifszic Bluma • Majerczyk Icek Szlama, lat 62, zam. Żuradzka 2 • Lifszic (k) • Majerczyk Rachla, lat 56, zam. Żuradzka 2 • Lipszyc Chawa, zam. Bożniczna 8 • Majerczyk Jakób Juda, lat 30, zam. Żuradzka 2 • Lifszic Chana • Majerczyk Brucha, lat 28, zam. Żuradzka 2 • Lipszyc Chinda, lat 32, zam. Bożniczna 8 • Majerczyk Sura - Chana, lat 21, zam. Żuradzka 2 • Lisia Marja Chawa, lat 75, zam. 3 maja 16 • Majerczyk Chawa, lat 21 • Lisser Cacilie, lat 45 • Majteles Ksyl, lat 62, zam. Krakowska 4 • Lisser Tobias, lat 11 • Majteles Ruchla, lat 64, zam. Krakowska 4 • Lizergen Ester Tema, lat 55 • Majteles Gitel Lea • Macner Frymeta, lat 75, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Majteles Lea Rachel, lat 32 skiego 25 • Majteles Lea, lat 32 • Macner Icek Majer, lat 76, zam. 3 maja 2 • Majteles Fajgla, lat 32, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Macner Estera, lat 72, zam. Daszyńskiego 40b go 17 • Macner Rywka, lat 29, zam. Daszyńskiego 40b • Majteles Estera Marjem, lat 30, zam. Krakowska 4 • Macner Zysla, lat 65 • Majteles Rywka, lat 28, zam. Krakowska 4 • Macner Chawa, lat 40, zam. Szpitalna • Majteles Hercyk Tobjasz, lat 25, zam. Krakowska 4 • Macner Bajla, lat 10, zam. Szpitalna • Majteles Gołda Estera, lat 72, zam. Krakowska 9 • Macner Ałta, lat 8, zam. Szpitalna 27 • Majteles Szaja, lat 58, zam. Wolbromska 2 • Macner Szoszana, lat 5, zam. Szpitalna 27 • Majteles Rywka, lat 43, zam. Wolbromska 2 • Macner Szlama - Józef, lat 74, zam. Augustjańska 24 • Majteles Bajla, lat 32, zam. Wolbromska 2 • Macner Sura Chana, lat 62, zam. Augustjańska 24 • Majteles Chana, lat 31, zam. Wolbromska 2 • Macner Bajla Brandla, lat 25, zam. Augustjańska 24 • Majteles Szlama, lat 29, zam. Wolbromska 2 • Macner Moszek Hersz, lat 40, zam. Augustjańska 24 • Majteles Moszek - Hersz, lat 29, zam. Wolbromska 2 • Macner Blima Fajgla, lat 45, zam. Augustjańska 24 • Majteles Rojza, lat 24, zam. Wolbromska 2 • Macner Zysla,lat 13,zam. Augustjańska 24 • Majteles Fajgla, lat 21, zam. Wolbromska 2 • Macner Anczel, lat 12, zam. Augustjańska 24 • Maitlis Mosze • Macner Dwojra, lat 3, zam. Augustjańska 24 • Maitlis Reisel • Macner Jakób Josek, lat 39, zam. Szpitalna 40a • Maitlis Sala • Macner Laja, lat 32, zam. Daszyńskiego 40a • Maitlis Mania • Macner Icek, lat 4, zam. Daszyńskiego 40a • Majteles Icyk, lat 50, zam. 3 Maja 34 • Macner Icek Majer, lat 54, zam. Augustjańska 12 • Majteles Cypa, lat 47, zam. 3 Maja 34 • Macner Chaja, lat 47, zam. Augustjańska 12 • Majteles Fajgla, lat 26, zam. 3 Maja 20 • Macner Moszek, lat 22, zam. Augustjańska 12 • Majteles Zelda, lat 23, zam. 3 Maja 34 • Macner Blima, lat 20, zam. Augustjańska 12 • Majteles Ałter Mendel, lat 22, zam. 3 Maja 34

280 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Majteles Hersz, lat 19, zam. 3 Maja 34 • Minc Ruchla, lat 52, zam. Krakowska 9 • Maitlis Lea • Mitelman Herszlik, lat 60, zam. Bożniczna 11 • Majteles Izrael Dawid, lat 43, zam. Pl. Marszałka Pił- • Mitelman Estera, lat 67, zam. Bożniczna 11 sudskiego 18 • Mitelman Dawid, lat 30, zam. Bożniczna 23 • Majteles Frajda, lat 36, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Mitelman Chana, lat 3 skiego 18 • Morgen Izrail, lat 48, zam. Gęsia 2 • Malach - Straus Sara Sala, lat 16 • Morgen Perla, lat 44, zam. Gęsia 2 • Manela Jerzy, lat 44 • Morgen Gitla Chana, lat 15, zam. Gęsia 2 • Manela Hela, lat 42 • Morgen Blima, lat 13, zam. Gęsia 2 • Manela Hinda, lat 70, zam. Gen. Buchowieckiego 8 • Morgen Elka, lat 9, zam. Gęsia 2 • Markus Mojżesz, lat 40, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Morgen Aron, lat 35, zam. Bożniczna 2 skiego 1 • Morgen Sura, lat 39, zam. Bożniczna 2 • Markus Rajsa, lat 35, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Mosler Jankiel, lat 65, zam. Krakowska 2 go 1 • Mosler Dwojra, lat 55, zam. Krakowska 2 • Miechower Manel, lat 77, zam. Krakowska 4 • Mosler Gołda, lat 34, zam. Krakowska 2 • Miechower Gitla • Mosler Blima - Gitla, lat 67, zam. Górnicza 4 • Miechower Leib Aron, lat 44 • Mosler Chana, lat 31, zam. Górnicza 4 • Melcer Jochim, lat 71, zam. 3 maja • Mosler Małka, lat 27, zam. Daszyńskiego 14 • Melcer Rywka, lat 68, zam. 3 maja • Moszkowicz Icek, lat 35 • Melcer Jankiel, lat 47, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Moszkowicz Chana, lat 38 go 8 • Moszkowicz Laja, lat 11 • Melcer Małka, lat 46, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Moszkowicz Sara, lat 7 go 8 • Mueller Willi, lat 67 • Melcer Ruchla, lat 24, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Mueller Helene, lat 55 go 8 • Muentzer Rosa, lat 69 • Melcer Gitla, lat 18, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Muentzer Margarethe, lat 43 go 8 • Molsztajn Abram Szmul, lat 36, zam. Krakowska 5 • Melcer Benjamin, lat 15, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Mulsztajn Rywka, lat 63, zam. Krakowska 4 skiego 8 • Mulsztajn Estera Szajndla, lat 34, zam. Krakowska 4 • Melcer Abram, lat 11, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Mulsztajn Abram, lat 29, zam. Krakowska 4 go 8 • Muszkatblat Estera, lat 47, zam. Krakowska 1 • Melcer Natan, lat 41 • Neugas Abram - Berek, lat 38, zam. Pl. Marszałka • Melcer Miriam, lat 42 Piłsudskiego 18 • Miller Izaak, lat 30, zam. Gen. Dr. Buchowieckiego 8 • Neugas Gula, lat 11, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Miller Chaja, lat 32, zam. Buchowieckiego 8 go 18 • Miller Sara, lat 13 • Najgas Sara, lat 7, zam. Pl. Marszałka Piłsudskiego 18 • Minc Szmul Michel, lat 68, zam. Żuradzka 5 • Neugas Chaja, lat 5, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Minc Chaja, lat 37, zam. Żuradzka 5 go 18

Ilcusiana • 6 • 2012 281 Krzysztof Kocjan

• Najgas Doba, lat 0 • Paluch Chaim Majer, lat 24, zam. Górnicza 27 • Najman Sura Fajgla, lat 45, zam. Krzywa 7 • Pankowska Ruchla, lat 87, zam. Pl. Marszałka Pił- • Najman Icek Pałtyl, lat 20, zam. Krzywa 7 sudskiego 20 • Najman Gitla Małka, lat 17, zam. Krzywa 7 • Pankowski Josek Hersz, lat 61, zam. Górnicza 5 • Najman Ruchla Chana, lat 12, zam. Krzywa 7 • Pankowska Rywa, lat 56, zam. Górnicza 5 • Najman Mojżesz Wigdor, lat 35, zam. Żuradzka 2 • Pankowski Jankiel, lat 40, zam. Górnicza 5 • Neuman Abram • Pankowska Sura Frajdla, lat 32, zam. Górnicza 5 • Najmark Rojza, lat 43, zam. Boczna 12 • Pankowska Chaja Itla, lat 28, zam. Górnicza 5 • Najmark Szlama, lat 16, zam. Boczna 12 • Pankowski Lejbuś, lat 23, zam. Górnicza 5 • Najmark Rela. lat 13, zam. Boczna 12 • Pankowski Bcalel, lat 20, zam. Górnicza 5 • Najmark Jakób, lat 12, zam. Boczna 12 • Pankowski Szlomo • Najmark Szlama, lat 48, zam. Augustjańska 1 • Pankowski Mosze • Najmark Chawa Frajndla, lat 39, zam. Augustjań- • Pankowski Jakób, lat 49, zam. Krakowska 4 ska 1 • Pankowski Perla, lat 43, zam. Krakowska 4 • Najmark Juma, lat 80 • Pankowski Sura Gitla, lat 25, zam. Krakowska 4 • Najmark Hela, lat 32 • Pankowski Mirla, lat 18, zam. Krakowska 4 • Najmark Benjamin, lat 77, zam. Augustiańska 1 • Pankowski Riwka, lat 45 • Najmark Chana Laja, lat 71, zam. Augustiańska 1 • Parasol Jedzik • Najmark Rywka, lat 44, zam. Augustiańska 1 • Parasol Josef • Nalewka Jankiel Lejzor, lat 49, zam. 3 maja 16 • Parasol Bronka • Nalewka Sura, lat 47, zam. 3 maja 16 • Paserman Izrael Moszek, lat 51, zam. 3 maja 5 • Nalewka Laja, lat 18, zam. Krakowska 16 • Paserman Liba, lat 48, zam. 3 maja 5 • Nalewka Mordka Josek, lat 15, zam. 3 maja 16 • Paserman Szmuel Mendel, lat 20, zam. 3 maja 5 • Nalewka Abram Wulf, lat 10, zam. 3 maja 16 • Paserman Rubin, lat 20, zam. 3 maja 5 • Narcyz Natan • Paserman Sura, lat 18, zam. 3 maja 5 • Narcyz Czerne • Paserman Hersz Majer, lat 16, zam. 3 maja 5 • Nordmann Leah, lat 32 • Paserman Chaim Jakób, lat 13, zam. 3 maja 5 • Nordmann Erna, lat 54 • Paserman Chana, lat 10, zam. 3 maja 5 • Oliwa Mosiek Chil, lat 70, zam. Szpitalna 16 • Paserman Dydja, lat 9, zam. 3 maja 5 • Oliwa Ruchla Laja, lat 66, zam. Szpitalna 16 • Paserman Josek, lat 5, zam. 3 maja 5 • Olszewski Samuel, lat 74 • Paserman Ałta, lat 42, zam. Skośna 1 • Opoczner Golda, lat 60 • Pinkus Dawid Berek, lat 37, zam. Żuradzka 5 • Osjasz Fajgla, lat 40 • Pinkus Szprynca, lat 42, zam. Żuradzka 5 • Pacanowski Moszek, lat 57, zam. Krakowska 6 • Pinkus Sura, lat 12, zam. Żuradzka 5 • Pacanowska Malcia, lat 38, zam. Krakowska 6 • Pinkus Chaim, lat 32, zam. Żuradzka 5 • Pacanowski Berek, lat 4, zam. Krakowska 6 • Pławner Icek Lejb, lat 33, zam. Bożniczna 6 • Paluch Abram, lat 50, zam. Górnicza 27 • Polack Ida, lat 74 • Paluch Sura Udla, lat 49, zam. Górnicza 27 • Polack Selma, lat 52, zam. Chorzów

282 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Paliwoda Abram Jakób, lat 37, zam. Górnicza 28 • Przechacki Herszel, lat 39, zam. 3 Maja 3 • Paliwoda Chana Rojza, lat 43, zam. Górnicza 28 • Przechacki Syma, lat 31, zam. 3 Maja 3 • Paliwoda Bernard, lat 13, zam. Górnicza 28 • Przechacki Icek - Lejb, lat 11, zam. 3 Maja 3 • Paliwoda Izrael, lat 6, zam. Górnicza 28 • Przechadzki Berek, lat 62, zam. 3 Maja 86 • Poper Margot, lat 38 • Przechadzki Hendla, zam. 3 Maja 86 • Poper Liliana, lat 11 • Przechacka Sura Fajgla, lat 32, zam. 3 Maja 86 • Poremba Josek, lat 64, zam. Wolbromska 2 • Przechadzki Chaim, lat 30, zam. 3 Maja 86 • Poremba Rajzla, lat 57, zam. Wolbromska 2 • Przechadzki Estera, lat 30, zam. 3 Maja 86 • Poremba Moszek, lat 28, zam. Wolbromska 2 • Przechadzki Izrael Lejbuś, lat 27, zam. 3 Maja 86 • Poremba Rajzla, zam. Wolbromska 2 • Przechacki Hersz, lat 25, zam. 3 Maja 86 • Poremba Chana • Przechadzki Lejzor, lat 22, zam. 3 Maja 86 • Poremba Natan • Przechadzki Jakób Kopel, lat 14, zam. 3 Maja 86 • Poremba Szlomo • Przechadzki Itla, lat 13, zam. 3 Maja 86 • Poremba Sara Lea • Przechadzki Frumet, lat 44 • Potok Mojżesz Aron, lat 46, zam. 3 Maja 69 • Przechadzki Mordechaj, lat 32 • Potok Laja, lat 41, zam. 3 Maja 69 • Przechadzki Ester, lat 26 • Press Leon, lat 51, zam. Gwarecka 15 • Przechadzki Icchak, lat 23 • Press Rywka, lat 50, zam. Krakowska 1 • Przechacka Blima, lat 69 • Press Hirsz, lat 28, zam. Gwarecka 15 • Pszechacki Motel • Press Amalja, lat 23, zam. Krakowska 1 • Pszechacka Mance • Probołowski Ejdla, lat 69, zam. Wolbromska 1 • Pszechacki Icchak • Profesorski Chaja Sura, lat 51, zam. Gen. Bucho- • Rechnic Chaim Aron, lat 39, zam. 3 maja 8 wieckiego 8 • Rechnic Perla, lat 37, zam. 3 maja 8 • Profesorski Rajzla Dwojra, lat 25, zam. Gen. Bucho- • Rechnic Szajndla, lat 13, zam. 3 maja 8 wieckiego 8 • Rechnic Ałta Cywja, lat 11, zam. 3 maja 8 • Profesorski Majer, lat 19, zam. Gen. Buchowieckie- • Rechnic Lejb, lat 6 go 8 • Reich Gitel, lat 28 • Przechacka Blima, lat 40, zam. 3 Maja 82 • Rajnherc Roza, lat 44 • Przechacka Chwula, lat 8, zam. 3 Maja 82 • Rajsfeld Icek, lat 53, zam. Bożniczna 16 • Przechacki Izrael Laib, lat 6, zam. 3 Maja 82 • Rajsfeld Zysla, lat 55, zam. Bożniczna 16 • Przechacka Rywka, lat 2, zam. 3 Maja 82 • Rajsfeld Chana Szprynca, lat 13, zam. Bożniczna 16 • Pszechacki Leibisz • Rajsfeld Chawa, lat 11, zam. Bożniczna 16 • Pszechacki Rena • Rajtberger Ajzyk, lat 65, zam. Gen. Buchowieckie- • Przechacki Icchak Aizik, lat 46 go 8 • Przechacki Abram Mordka, lat 42, zam. Kościuszki 4 • Reitberger Rozka • Pszechacki Gitel • Rajtberger Abram Chaim, lat 31, zam. Gen. Bucho- • Pszechacki Malka wieckiego 8 • Pszechacki Pesale • Robak Moszek Jankiel, lat 63, zam. Krakowska 2

Ilcusiana • 6 • 2012 283 Krzysztof Kocjan

• Rabak Hirszel • Rozenberg Hinda, lat 65, zam. Żuradzka 13 • Robak Jenta, lat 33, zam. Bożniczna 16 • Rosenberg Fajgla, lat 38 • Robak Minda • Rosenberg Josef M., lat 6 • Robak Zelda, lat 35, zam. Krakowska 2 • Rosenberg Sura, lat 26 • Robak Mejloch, lat 11, zam. Krakowska 2 • Rosenberg Rywka, lat 9 • Robak Gitla, lat 9, zam. Krakowska 2 • Rosenberg Chawa, lat 72 • Robak Laja, lat 2 • Rozenberg Moszek Kałma, lat 43, zam. Górnicza 28 • Rojtgrund Chaim, lat 56, zam. 3 maja 7 • Rosenberg Bluma, lat 42 • Rojtgrund Laja, lat 48, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Doba, lat 15, zam. Górnicza 28 • Rojtgrund Sura Fajgla, lat 26, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Hinda, lat 13, zam. Górnicza 28 • Rojtgrund Zacharja, lat 18, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Rywka, lat 10, zam. Górnicza 28 • Rojtgrund Hercka, lat 13, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Moszek Aron, lat 52, zam. Augustjańska 3 • Rojtgrund Estera, lat 11, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Abram - Icek, lat 32, zam. Augustjańska 3 • Rojtgrund Icek Lejb, lat 9, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Zysla, lat 26, zam. Augustjańska 3 • Rojtgrund Itla, lat 6, zam. 3 maja 7 • Rozenberg Berek, lat 15, zam. Augustjańska 3 • Rotgrund (m) • Rozenberg Matil • Rozenbaum Symcha Szmul, lat 64, zam. Mickiewi- • Rozenberg Mendel cza 4 • Rosenberg Mordechaj, lat 46 • Rozenbaum Ester Pesla, lat 64, zam. Mickiewicza 4 • Rosenberg Laja, lat 44 • Rozenbaum Dawid, lat 33, zam. 3 Maja 16 • Rosenberg Malka, lat 14 • Rozenbaum Lejbuś, lat 31, zam. Bożniczna 22 • Rosenberg Abram, lat 12 • Rozenbaum Motel, lat 24, zam. Pl. Marszałka Pił- • Rozenberg Szaja, lat 54, zam. Mickiewicza 6 sudskiego 6 • Rozenberg Sura, lat 48, zam. Mickiewicza 6 • Rozenbaum Abram, lat 35, zam. Pl. Marszałka Pił- • Rosenblum Moszek, lat 44 sudskiego 6 • Rosenblum Zelda, lat 44 • Rozenbaum Fajgla, lat 39, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Rosenblum Sara, lat 27 skiego 6 • Rosenblum Zelig, lat 20 • Rozenbaum Mojżesz, lat 12, zam. Pl. Marszałka Pił- • Rosenblum Berek, lat 18 sudskiego 6 • Rosenblum Efraim Natan, lat 17 • Rozenbaum Hersz - Izrael, lat 7, zam. Pl. Marszałka • Rozenblum Szlama, lat 35, zam. 3 Maja 66 Piłsudskiego 6 • Rozenblum Marja, lat 33, zam. 3 Maja 66 • Rozenbaum Zyzie, lat 58, zam. Krakowska 2 • Rozenblum Lejzor Jankiel, lat 8, zam. 3 Maja 66 • Rozenbaum Pesla, lat 56, zam. Krakowska 2 • Rozenblum Abram, lat 66, zam. Pocztowa 12 • Rozenberg Aron, lat 42, zam. Bożniczna 23 • Rozenblum Fajgla, lat 66, zam. Pocztowa 12 • Rozenberg Fajgla, lat 44, zam. Bożniczna 23 • Rozenblaun Jekutiel, lat 42 • Rozenberg Małka, lat 18, zam. Bożniczna 23 • Rozenblom Ciwia, lat 38 • Rozenberg Abram, lat 14, zam. Bożniczna 23 • Rozenblum Gitla, lat 42 • Rozenberg Frajda, lat 10, zam. Bożniczna 23 • Rozenblum Chil, lat 44, zam. Pl. Marszałka Piłsud-

284 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

skiego 24 • Rotgerber Fajgla, lat 46, zam. Kościuszki 2 • Rozenblum Masia, lat 42, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Rotner Chaja Frajna, lat 34, zam. Augustjańska 12 skiego 24 • Rotner Aleksander Zysze, lat 7, zam. Augustjań- • Rozenblum Moszek, lat 14, zam. Pl. Marszałka Pił- ska 12 sudskiego 24 • Rotner Alta Tauba, lat 1, zam. Augustjańska 12 • Rozenblum Cypora Henela, lat 12, zam. Pl. Marszał- • Rotner Sura Estera, lat 57, zam. Augustjańska 3 ka Piłsudskiego 24 • Rotner Sara - Szeindel • Rozenblum Wolf S., lat 0 • Rotner Zisel • Rozenblum Chana, lat 59, zam. Szpitalna 42 • Rotner Laja, lat 30, zam. Augustjańska 3 • Rozenblum Ide Majer, lat 35, zam. 3 Maja 37 • Rotsztein Nechemia, lat 25 • Rozenblum Chena, lat 32, zam. Daszyńskiego 42 • Rozencwajg Abram Berek, zam. Wolbromska 2a • Rozenblum Abram Icyk, lat 62, zam. 3 Maja 16 • Rozencwajg Gołda Laja, lat 50, zam. Wolbromska 2a • Rozenblum Pesla, lat 48, zam. 3 Maja 16 • Rozengarten Marie, lat 60 • Rosenfeld Chaja, lat 54 • Rozenheim Nechemia • Rozenfeld Marjem, lat 51, zam. Mickiewicza 6 • Rozenstrach Limeta, lat 65 • Rozenfeld Chaim Szmul, lat 66, zam. Szpitalna 31 • Rubinlicht Chaim, lat 58, zam. 3 Maja 93 • Rozenfeld Mosze Hirsz • Rubinlicht Estera, lat 55, zam. 3 Maja 93 • Rozenfeld Lea • Rubinlicht Salomon, lat 32, zam. 3 Maja 93 • Rozenfeld Szlama • Rubinlicht Ita, lat 23, zam. 3 Maja 93 • Rozenfeld Benjamin • Rubinlicht (m) • Rozenfeld Meir • Rus Chana, lat 45 • Rozenfeld Tauba • Rus Sezia, lat 10 • Rozenfeld Wolf • Rus Machel, lat 12 • Rozenfeld Israel • Rus Rachela, lat 7 • Rozner Menasza, lat 60, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Rus Rajzla, lat 48 skiego 23 • Rutner Lea • Rozner Sura, lat 64, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Rybner Anna, lat 74, zam. Chorzów go 23 • Rinski Miriam • Rozner Ide Lejb, lat 37, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Ryńska Sura Rajzla, lat 30, zam. Mickiewicza 6 skiego 23 • Ryńska Pesla, lat 28, zam. Mickiewicza 6 • Rozner Chaja Estera, lat 35, zam. Pl. Marszałka Pił- • Rysak Chaim sudskiego 23 • Szafirsztejn Icyk, lat 77, zam. Rynek 6 • Rozner Szyja, lat 28, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szafirsztejn Rywka Ruchla, lat 80, zam. Rynek 6 go 23 • Szafirsztejn Zelik, lat 43, zam. 3 Maja 93 • Rozner Abram, lat 23, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szafirsztejn Chana, lat 45, zam. 3 Maja 93 go 23 • Szafirsztajn Sara, lat 13, zam. 3 Maja 93 • Rotgerberg Zelik, lat 68, zam. Wolbromska 1 • Szafirsztajn Cypa, lat 12, zam. 3 Maja 93 • Rotgerberg Jankiel Lejbuś, lat 36, zam. Bożniczna 18 • Szafirsztajn Ruda, lat 9, zam. 3 Maja 93

Ilcusiana • 6 • 2012 285 Krzysztof Kocjan

• Szafirsztajn Frymeta, lat 2, zam. 3 Maja 93 • Selerowicz Serca, lat 53 • Szafirsztajn Chaim Uszer, lat 48, zam. Wolbrom- • Siegreich Dawid Bejer, lat 77 ska 35 • Siegreich Rachel, lat 75 • Szafirsztajn Chana - Laja, lat 48, zam. Wolbrom- • Siegreich Idel, lat 46 ska 35 • Siegreich Zisel, lat 45 • Szafirsztajn Abram, lat 19, zam. Wolbromska 35 • Siegreich Lilka, lat 12 • Szafirsztajn Zymel, lat 13, zam. Wolbromska 35 • Silberfreind Hersz, lat 71 • Szafirsztajn Moszek, lat 9, zam. Wolbromska 35 • Zilberszac Szmul Izraił, lat 50, zam. Górnicza 4 • Szafirsztajn Jakób Nuchym, lat 40, zam. 3 Maja 9 • Zilberszac Masia, lat 61, zam. Górnicza 4 • Szafirsztajn Brajndla, lat 39, zam. 3 Maja 9 • Zylberszac Icek, lat 39, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Salcberg Zysla, lat 37 skiego 31 • Salzberg Mordechai, lat 54, zam. Chorzów • Zylberszac Froim, lat 33, zam. Rynek 31 • Salzberg Towa Gitel, lat 52, zam. Chorzów • Zylberszac Kałma, lat 27, zam. Rynek 31 • Salzberg Sara, lat 25, zam. Chorzów • Zylberszac Nachma, lat 26, zam. Górnicza 4 • Sandomierski Szloma, lat 36 • Zilberszac Jankiel, lat 24, zam. Górnicza 4 • Sandomierska Chana, lat 29 • Simenauer Ludwig, lat 46 • Sankowicz Moszek Mordka, lat 43, zam. 3 Maja 16 • Simenauer Gertrud, lat 45 • Sankowicz Gitla, lat 41, zam. 3 Maja 16 • Simenauer Ernestyna, lat 22 • Sankowicz Dawid Froim, lat 16, zam. 3 Maja 16 • Słomnicka Krajndla, lat 39 • Sankowicz Abram Pinkus, lat 15, zam. 3 Maja 16 • Słomnicka Jachetta, lat 5 • Sankowicz Rywka Chana, lat 13, zam. 3 Maja 16 • Słomnicka Selig, lat 2 • Sankowicz Dwojra, lat 9, zam. 3 Maja 16 • Słomnicki Froim, lat 79 • Sapiro Jeszajahu, lat 47 • Słomnicki Chana Ruchla, lat 79 • Sapiro Lea, lat 44 • Słomnicki Nuchim, lat 66 • Szarf Abram Icek, lat 45, zam. 3 Maja 18 • Słomnicki Feigla, lat 66 • Szarf Szajndla, lat 46, zam. 3 Maja 18 • Słomnicki Efraim, lat 40 • Szarf Rachla Laja, lat 25, zam. 3 Maja 18 • Słomnicki Hamel, lat 38 • Szarf Estera - Rajzla, lat 19, zam. 3 Maja 18 • Słomnicki Pinchas, lat 37 • Scharf Dyna J., lat 40 • Słomnicki Herschel, lat 35 • Szenkier Zysman, lat 51, zam. Rynek 31 • Słomnicki Alter, lat 32 • Schneider Lisa, lat 52 • Szpigler Szaja, lat 45, zam. Augustjańska 8 • Schnitzer Icek, lat 20 • Szpigler Bajla Rojza, lat 44, zam. Augustjańska 8 • Schnitzer Israel, lat 18 • Spitz Julius, lat 68, • Schnitzer Mejer, lat 14 • Spitz Rosa, lat 67 • Schoengut Fanni, lat 61 • Spitzer Moritz, lat 71 • Schwarcbart Pola, lat 30 • Stark Hilel, lat 45 • Schweitzer Chaskel, lat 38 • Sztern Icyk, lat 45, zam. 3 maja 7 • Sedermann Cilla, lat 43 • Sztern Chaja, lat 43, zam. 3 maja 7

286 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Sztern Boruch, lat 14, zam. 3 maja 7 • Szerman Reizil • Stycka Debora, lat 35 • Szerman Lea • Stycka Ester, lat 40 • Szerman Kajnes, zam. 3 Maja 10 • Sukno Ajdla, lat 40, zam. Daszyńskiego 17 • Szerman Dwora • Sukno Izrael Hersz, lat 12, zam. Daszyńskiego 17 • Szerman Awraham • Sukno Chana Perla, lat 10, zam. Daszyńskiego 17 • Szerman Aidil • Sukno Berek, lat 4 • Szerman (m) • Sultanik Hinda, lat 35 • Szklarz (k) • Szafir Alta Cywa, lat 35 • Szlamkowicz Chaja, lat 45 • Szafir Chaja, lat 6 • Szlamkowicz Moszek, lat 11 • Szafir Chawa, lat 41, zam. 3 maja 20 • Szlamkowicz Freidalat 10 • Szafir Gerszon, lat 14, zam. 3 maja 20 • Szmuklerz Dawid, lat 37, zam. Gen. Buchowieckie- • Szafir Ruchla, lat 13, zam. 3 maja 20 go 10 • Szafir Alter Izrael, lat 49, zam. 3 maja 20 • Szmuklerz Chawa, lat 32, zam. Sławkowska 10 • Szafir Rajzla Rywka, lat 51, zam. 3 maja 20 • Szmuklerz Szulamit, lat 9, zam. Sławkowska 10 • Szafir Dwojra Laja, lat 24, zam. 3 maja 20 • Sznicer Moszek, lat 47, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Szafir Josek Dawid, lat 13, zam. 3 maja 20 skiego 30 • Szafir Gerszon, lat 10, zam. 3 maja 20 • Sznicer Icek, lat 20, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szafir Sura, lat 7, zam. 3 maja 20 go 30 • Szydłowska Marjem, lat 40, zam. Daszyńskiego 17 • Sznicer Izrael, lat 18, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szak Izrael Moszek, lat 50, zam. Żuradzka 14 go 30 • Szak Rajzla, lat 51, zam. Żuradzka 14 • Sznicer Majer, lat 14, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szak Abram Josek, lat 27, zam. Żuradzka 14 go 30 • Szak Elka, lat 21, zam. Żuradzka 14 • Weksberg Sznicer Tauba Chaja, lat 45, zam. Mickie- • Szak Dwojra, lat 18, zam. Żuradzka 14 wicza 6 • Schak Szmuel Hersz, lat 52 • Szofel Dawid, lat 82, zam. Wolbromska 1 • Schlak Lajb, lat 20 • Szofel Ruchla, lat 87, zam. Wolbromska 1 • Szerer Lewek, lat 69 • Szofel Jaakow Kopel, zam. Wolbromska 1 • Szerer Temerla, lat 68 • Szofel Małka, lat 29, zam. Wolbromska 1 • Szerer Izrael - Jochym, lat 57, zam. Pl. Marszałka Pił- • Szofel Chaja, lat 28, zam. Wolbromska 1 sudskiego 16 • Szofel Chil, lat 28 zam. Wolbromska 1 • Szerer Mirla, lat 70, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szofel Rubin, lat 26, zam. Wolbromska 1 go 16 • Szorek Werk Jechiel, lat 43 • Szerer Aron Pinkus • Szpiewak Mejer, lat 62 • Szerer Minda, lat 38 • Szpiewak Ester, lat 52 • Szerman Majer Wólf, lat 73, zam. 3 Maja 18 • Szpigielman Josek Mosiek, lat 48 • Szerman Abram - Chilel, lat 36, zam. Pocztowa 2 • Szpigielman Tila Tauba, lat 53 • Szerman Moszek Lejb, lat 32, zam. Krakowska 8 • Szpigelman Majer Chaim, lat 20, zam. Żuradzka 1

Ilcusiana • 6 • 2012 287 Krzysztof Kocjan

• Szpigielman Lejbuś Janas, lat 18, zam. Żuradzka 1 • Sztajnberg Gitla Frejda, lat 36, zam. Krakowska 14 • Szpigelman Jona • Sztajnberg Fajga, lat 5, zam. Krakowska 14 • Szpigelman Nachum, lat 46 • Sztajnberg Estera, lat 3, zam. Krakowska 14 • Szpigelman Chaja, lat 24 • Sztajnberg Mendel, lat 59, zam. Górnicza 18 • Szpigelman Rachela, lat 20 • Sztajnberg Abram Jakób, lat 35, zam. Kościuszki 3 • Szpigielman Marjem Blima, lat 30, zam. Augustjań- • Sztajnberg Sura Fajgla, lat 26, zam. Kościuszki 3 ska 28 • Sztajnberg Chawa, lat 5, zam. Kościuszki 3 • Szpigler Machela, lat 69, zam. Krakowska 14 • Sztajnberg Fiszel, lat 3, zam. Kościuszki 3 • Szpigler Hinda, lat 41 • Sztajnberg Awraham Jaakow • Szpigler Abram, lat 4 • Sztajnberg Chil Majer, lat 53, zam. Górnicza 4 • Szpigler Mendel, lat 3 • Sztajnberg Rajzla, lat 50, zam. Górnicza 4 • Szpilman Ruchla, lat 78, zam. Gen. Buchowieckie- • Sztajnberg Chenoch, lat 72, zam. Gen. Buchowiec- go 10 kiego 8 • Szpringer Zelik, lat 48, zam. 3 maja 3 • Sztajnberg Frymeta, lat 75, zam. Gen. Buchowiec- • Szpringer Rachla, lat 52, zam. 3 maja 3 kiego 8 • Szprynger Szmul, lat 60, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztajnberg Fajgla, lat 27, zam. 3 Maja 5 skiego 30 • Sztajnberg Rachla Sara, lat 63, zam. Wolbromska 2 • Szprynger Ruchla, lat 52, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztajnberg Chana, lat 28, zam. Wolbromska 2 skiego 30 • Sztajnberg Icek, lat 25, zam. Wolbromska 2 • Szprynger Chaim, lat 32, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztark Aron Dawid, lat 66, zam. Bożniczna 10 skiego 30 • Sztark Mordka Mendel, lat 38, zam. Pl. Marszałka • Szprynger Dawid, lat 28, zam. Pl. Marszałka Piłsud- Piłsudskiego 10 skiego 30 • Sztark Estera Sura, lat 32, zam. Bożniczna 10 • Szprynger Izrael Lejbuś, lat 28, zam. Pl. Marszałka • Sztark Icek Majer, lat 28, zam. Bożniczna 10 Piłsudskiego 30 • Sztark Mirjam • Szprynger Estera Fajgla, lat 26, zam. Pl. Marszałka • Sztark Chilel, lat 41, zam. Górnicza 27 Piłsudskiego 30 • Sztark Małka, lat 40, zam. Górnicza 27 • Szprynger Szymon, lat 24, zam. Pl. Marszałka Pił- • Sztark Josek Majer, lat 10, zam. Górnicza 27 sudskiego 30 • Sztark Mordka, lat 7, zam. Górnicza 27 • Szprynger Wólf, lat 22, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztark Chinda - Etla, lat 38, zam. 3 Maja 6 skiego 30 • Sztark Tauba - Rajzla, lat 11, zam. 3 Maja 6 • Szprynger Hena, lat 20, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztark Izrael Joel, lat 10, zam. 3 Maja 6 skiego 30 • Sztark Abram, lat 49, zam. Górnicza 27 • Szprynger Małka, lat 18, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Sztark Małka Bajla, lat 52, zam. Górnicza 27 skiego 30 • Sztark Aron Majer, lat 21, zam. Górnicza 27 • Szprynger Chil Majer, lat 16, zam. Pl. Marszałka Pił- • Sztark Perla, lat 19, zam. Górnicza 27 sudskiego 30 • Sztark Izrael, lat 17, zam. Górnicza 27 • Sztajnberg Icek, lat 62, zam. Krakowska 14 • Sztark Rojza, lat 14, zam. Górnicza 27

288 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Sztark Jochym, lat 54, zam. Szpitalna 25 • Sztyner (m), lat 1 • Sztark Machela, lat 54, zam. Szpitalna 25 • Szuster Szejwa • Sztark Szymon, lat 25, zam. Szpitalna 25 • Szuster Bloch Laja, lat 35 • Sztark Bendyt, lat 21, zam. Szpitalna 25 • Szuster Szprinca, lat 43 • Sztark Dwojra Brajndla, lat 18, zam. Szpitalna 25 • Szuster Moszek M., lat 5 • Sztark Zysla, lat 30, zam. Krakowska 16 • Szuster Reisla, lat 3 • Sztark Moszek - Joel, lat 51, zam. Pl. Marszałka Pił- • Szuster Szejwa, lat 63 sudskiego 10 • Szwarc Joachim, lat 46, zam. Krakowska 2 • Sztark Chana Chudesa, lat 46, zam. Pl. Marszałka • Szwarc Chaja, lat 43, zam. Krakowska 2 Piłsudskiego 10 • Szwarc Josek, lat 40 • Sztark Szmul, lat 18, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szwarc Priwa, lat 37 go 10 • Swartz Josef, lat 62 • Sztark Izrael Icek, lat 15, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Szwarc Frigjesne skiego 10 • Szwarcberg Mosze Szmul, lat 58 • Sztark Mordka, lat 7, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Szwarcberg Liba, lat 56 go 10 • Szwarcberg Rachel, lat 92 • Sztark Hinda • Szwarcberg Josek Hersz, lat 70, zam. Krakowska 4 • Sztark Leitsze • Szwarcberg Brandla, lat 70, zam. Krakowska 4 • Sztark Klara • Szwarcberg Moszek Mechuel, lat 47, zam. Krakow- • Sztatler Icze Ber ska 4 • Sztatler Libale • Szwarcberg Doba - Gitla, lat 48, zam. Krakowska 4 • Sztatler Rafael, lat 41, zam. Górnicza 24/26 • Szwarcberg Estera Fajgla, lat 25, zam. Krakowska 4 • Sztatler Tałba, lat 38 • Szwarcberg Sora - Jochebet, lat 18, zam. Krakowska 4 • Sztatler Abram Dawid, lat 16, zam. Górnicza 24/26 • Szwarcberg Chaskiel, lat 51, zam. Krakowska 4 • Sztatler Hercka, lat 14, zam. Górnicza 24/26 • Szwarcberg Simcha, lat 49, zam. Krakowska 4 • Sztatler Gitman, lat 13, zam. Górnicza 24/26 • Szwarcberg Estera Fajgla, lat 26, zam. Krakowska 4 • Statler Dwojra, lat 49 • Szwarcberg Izrael - Jeszaja, lat 17, zam. Krakowska 4 • Sztylman Ioselei • Szwarcfeld Chaskiel, lat 32, zam. Żuradzka 1 • Sztylman Beile • Szwarcfeld Pesla, lat 30, zam. Żuradzka 1 • Sztylman Chana • Szwarcfeld Jacheta, lat 4, zam. Żuradzka 1 • Sztylman Reizel • Szwarcfeld Abram, lat 57, zam. Gen. Buchowieckie- • Sztybelman Chil, lat 46 go 10 • Sztybelman Sura, lat 45 • Szwarcfeld Gitla, lat 51, zam. Gen. Buchowieckie- • Sztybelman Zajnwel, lat 16 go 10 • Sztybelman Alter, lat 13 • Szwarcfeld Laja - Zelda, lat 27, zam. Gen. Bucho- • Sztybelman Majer, lat 9 wieckiego 10 • Sztyner Jehoszua • Szwarcfeld Sura Chana, lat 26, zam. Gen. Bucho- • Sztyner Rebeka (Riwka), lat 25 wieckiego 10

Ilcusiana • 6 • 2012 289 Krzysztof Kocjan

• Szwarcfeld Cypa, lat 22, zam. Gen. Buchowieckie- • Tatarka Herszlik Zysza, lat 15, zam. Rynek 29 go 10 • Tatarka Estera, lat 13, zam. Rynek 29 • Szwarcfeld Brucha, lat 20, zam. Gen. Buchowieckie- • Tatarka Ruchla, lat 8, zam. Rynek 29 go 10 • Taub Chil Chaim, lat 46, zam. Szpitalna 38 • Szwarcfeld Moszek, lat 18, zam. Gen. Buchowieckie- • Taub Chana Gitla, lat 46, zam. Szpitalna 38 go 10 • Taub Małka Rachla, lat 21, zam. Szpitalna 38 • Szwarcfeld Josef, lat 12, zam. Gen. Buchowieckie- • Taub Chaskiel, lat 19, zam. Szpitalna 38 go 10 • Taub Frajda Ruda, lat 10, zam. Szpitalna 38 • Szwarcfeld Herszel Cwi • Tekele Josek, lat 37, zam. Żuradzka 8 • Szwarcfeld (k) • Tekele vel Zarościcka Liba, lat 32, zam. Gen. Bucho- • Szwarcfeld Zimel wieckiego 6 • Szwarcfeld (k) i dzieci • Tekele vel Zarościcka Mariem Dwojra, lat 4, zam. • Szwarcfeld Pinia Pinchas Gen. Buchowieckiego 6 • Szwarcfeld (k) • Tendler Szmul Dawid, lat 46, zam. Daszyńskiego 17 • Szwarcfiter Abram Berek, lat 47, zam. Gęsia 4 • Tendler Tauba, lat 45, zam. Daszyńskiego 17 • Szwarcfiter Dwojra, lat 47, zam. Gęsia 4 • Tendler Jehuda, lat 17 • Szwarcfiter Fajgla, lat 18, zam. Gęsia 4 • Tendler Pnina • Szwarcfiter Sara • Tendler Jehuda Arie • Szwarcfiter Alta - Mendzia • Tendler Malka • Szykman Josek, lat 56, zam. Bożniczna 7 • Tendler Chaim Szmuel • Szykman Cerka, lat 53, zam. Bożniczna 7 • Tendler Josef Baruch • Szykman Chaja, lat 25, zam. Bożniczna 7 • Tendler Chana • Szykman Pesla, lat 18, zam. Bożniczna 7 • Tendler Rachel • Szykman Blima Gitla, lat 15, zam. Bożniczna 7 • Tendler Szimon • Szykman Laja, lat 14, zam. Bożniczna 7 • Tendler Golda • Szykman Hendla, lat 7, zam. Bożniczna 7 • Tendler Rachel • Szykman Szlama, lat 61, zam. 3 Maja 8 • Tandler (k) • Szykman Sura Chana, lat 58, zam. 3 Maja 8 • Tenenbaum Mordechai, lat 38 • Szykman Naftula, lat 28, zam. 3 Maja 8 • Tenenbaum Izrael Izaak, lat 43, zam. Gęsia 4 • Szykman Zymel, lat 26, zam. 3 Maja 8 • Tenenbaum Nycha, lat 44, zam. Gęsia 4 • Szykman Majer Chil, lat 20, zam. 3 Maja 8 • Tenenbaum Juda, lat 18, zam. Gęsia 4 • Szykman Srul Towia, lat 33, zam. 3 Maja 16 • Tenenbaum Perla, lat 13, zam. Gęsia 4 • Szykman Małka, lat 32, zam. 3 Maja 16 • Tenenbom Szimon, lat 14 • Szykman Lajbliu, lat 5 • Tenenbaum Abram, lat 42 • Szykman Ita, lat 4, zam. 3 Maja 16 • Tenenbaum Ester Zelda, lat 52 • Talerman Mordka Lejb, lat 82, zam. Krakowska 1 • Tischler Lina, lat 45 • Tatarka Majlich, lat 48, zam. Rynek 29 • Tischler Rudolf, lat 11 • Tatarka Laja Frymeta, lat 47, zam. Rynek 29 • Trajman Henoch Judka, lat 66, zam. 3 Maja 2

290 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Trajman Szajndla, lat 61, zam. 3 Maja 2 • Wajcman Kałma Zysl, lat 10, zam. Daszyńskiego 16 • Trajman Pinkus, lat 43, zam. Pl. Marszałka Piłsud- • Wajcman Hersz Mendel, lat 6, zam. Buchowieckie- skiego 14 go 3 • Trajman Chaja, lat 40, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Wajcman Mordka Lejbuś, lat 74, zam. Pl. Marszałka go 14 Piłsudskiego 22 • Tuchmajer Szlama Hersz, lat 51, zam. Żuradzka 3 • Wajcman Ałta, lat 72, zam. Pl. Marszałka Piłsudskie- • Tuchmajer Cyna, lat 26, zam. Żuradzka 3 go 22 • Tuchmajer Izrael Dawid, lat 18, zam. Żuradzka 3 • Wajcman Icek Uszer, lat 38, zam. 3 Maja 41 • Tuchmajer Rubin, lat 16, zam. Żuradzka 3 • Wajcman Laja - Rojza, lat 31, zam. Pl. Marszałka Pił- • Tuchmajer Lipa, lat 3, zam. Żuradzka 3 sudskiego 22 • Zgniłek Itla, lat 38, zam. Żuradzka 3 • Wajcman Moszek, lat 63, zam. Żuradzka 5 • Tuchmajer Fajgla, lat 72, zam. Rynek 30 • Wajcman Małka Chaja, lat 57, zam. Żuradzka 5 • Ungier Moszek Jakób, lat 36, zam. Daszyńskiego 40 • Wajcman Chinda, lat 37, zam. Żuradzka 5 • Ungier Abram, lat 6, zam. Daszyńskiego 40 • Wajcman Pesla, lat 29, zam. Żuradzka 5 • Ungier Lejbuś Gecel, lat 52, zam. 3 Maja 1 • Wajcman Sura, lat 27, zam. Żuradzka 5 • Ungier Chana, lat 50, zam. 3 Maja 1 • Wajcman Ruchla, lat 24, zam. Żuradzka 5 • Ungier Fajgla Rachla, lat 24, zam. 3 Maja 1 • Wajcman Dawid, lat 23, zam. Żuradzka 5 • Ungier Abram Mordka, lat 21, zam. 3 Maja 1 • Wajcman Tauba, lat 67, zam. Szpitalna 40b • Ungier Ałta, lat 14, zam. 3 Maja 1 • Wajcman Rachmil Izraił, lat 29, zam. Krakowska 16 • Ungier Icek Majer, lat 14, zam. 3 Maja 1 • Weizman Roza, lat 22 • Unger Minka, lat 67 • Wajcman Estera, lat 35, zam. Pocztowa 12 • Unger Zelik Dawid, lat 62, zam. Bożniczna 16 • Wajcman Abram Lejzor, lat 52, zam. 3 Maja 3 • Unger Hana Małka, lat 52, zam. Górnicza 24 • Wajcman Laja Hinda, lat 21, zam. 3 Maja 3 • Unger Nuchim, lat 34, zam. Bożniczna 16 • Wajcman Tobiasz - Icek, lat 17, zam. 3 Maja 3 • Unger Abram, lat 30, zam. Górnicza 24 • Wajcman Aron - Chaskiel, lat 31, zam. 3 Maja 9 • Unger Izrael, lat 12, zam. Górnicza 24 • Wajcman Rywka, lat 30, zam. 3 Maja 9 • Ungier Szlama, lat 62 • Wajcman Ruta, lat 2, zam. 3 Maja 9 • Ungier Szeindla, lat 60 • Wajcman Gitla, lat 36, zam. 3 Maja 9 • Unger (m) • Wajcman Icek, lat 7, zam. 3 Maja 9 • Unger Szentzer (k) • Wajcman Berek, lat 2, zam. 3 Maja 9 • Vogel Fajgla, lat 49 • Weitzman Feigele • Vogel Rena, lat 12 • Weitzman Lea • Vogel Josef, lat 10 • Weitzman Brandel • Wajcman Lajb, lat 50 • Wajcman Natan, lat 51 • Wajcman Chil, lat 48, zam. Daszyńskiego 16 • Wajnbaum Israel, lat 45 • Wajcman Estera, lat 47, zam. Daszyńskiego 16 • Wajnblum Abram Szyja, lat 51, zam. 3 Maja 7 • Wajcman Lejb Aron, lat 20, zam. Daszyńskiego 16 • Wajnblum Estera, lat 51, zam. 3 Maja 7 • Wajcman Izrael Icek, lat 12, zam. Daszyńskiego 16 • Wajnblum Chana Fajgla, lat 26, zam. 3 Maja 7

Ilcusiana • 6 • 2012 291 Krzysztof Kocjan

• Wajnblum Amniel, lat 22, zam. 3 Maja 7 • Wald Basia, lat 73 • Wajnblum Rojza, lat 19, zam. 3 Maja 7 • Wald Brucha, lat 43 • Wajnblum Jakób Jakow, lat 13, zam. 3 Maja 7 • Waldman Mendl, lat 23 • Wajnblum Mirla, lat 10, zam. 3 Maja 7 • Waltman Abram, lat 42, zam. Żuradzka 3 • Weingarten Pesia, lat 44 • Waltman Gitla, lat 53, zam. Żuradzka 3 • Weingarten Feidel • Waltman Estera, lat 15, zam. Żuradzka 3 • Weingarten Ester • Waltman Berek, lat 11, zam. Żuradzka 3 • Wajnryb, lat 29 • Waltman Malka • Wajnsztok Herszlik, lat 54, zam. Cegielniana 11 • Waltman Mendel • Wajnsztok Symcha, lat 50, zam. Cegielniana 11 • Waltman Jakób Perec, lat 52, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Chana, lat 27, zam. Cegielniana 11 • Waltman Chaja Bajla, lat 50, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Wólf Kałma, lat 25, zam. Cegielniana 11 • Waltman Lejbuś, lat 25, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Cyrla, lat 23, zam. Cegielniana 11 • Waltman Tauba, lat 23, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Icek Moszek, lat 20, zam. Cegielniana 11 • Waltman Abram Mendel, lat 21, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Szaja, lat 12, zam. Cegielniana 11 • Waltman Brajna, lat 14, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Sura Rywka, lat 48, zam. Żuradzka 19 • Waltman Lejbuś, lat 53, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Fajgla, lat 10, zam. Żuradzka 19 • Waltman Ruchla, lat 50, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Lewek, lat 42, zam. Wolbromska 1 • Waltman Jankiel, lat 28, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Bluma, lat 50, zam. Wolbromska 1 • Waltman Majer, lat 17, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Rubin, lat 18, zam. Wolbromska 1 • Waltman Dawid, lat 17, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Gitla, lat 13, zam. Wolbromska 1 • Waltman Icek Mendel, lat 14, zam. Żuradzka 3 • Wajnsztok Rachela, lat 10, zam. Wolbromska 1 • Waltman Meier • Wajnsztok Izrael, lat 7, zam. Wolbromska 1 • Waltman Berisz • Wajsberg Chana, lat 26 • Waltman Dawid • Wajsberg Lajb, lat 3 • Waltman Herszel, lat 45, zam. Żuradzka 3 • Wajselfisz Kielman, lat 58, zam. Daszyńskiego 24 • Waltman Małka, lat 43, zam. Żuradzka 3 • Wajselfisz Chawa, lat 57, zam. Daszyńskiego 24 • Waltman Berek, lat 10, zam. Żuradzka 3 • Wajselfisz Josef, lat 34, zam. Daszyńskiego 24 • Waltman Moszek Machel, lat 48, zam. Żuradzka 3 • Wajselfisz Chaim Zelik, lat 31, zam. Daszyńskiego 24 • Waltman Chendel Bina, lat 46, zam. Żuradzka 3 • Wajsman Liba, lat 72 • Waltman Chaim Lejzor, lat 21, zam. Żuradzka 3 • Wajsman Wolf, lat 42 • Waltman Majer, lat 17, zam. Żuradzka 3 • Wajsman Ester, lat 39 • Waltman Berek, lat 11, zam. Żuradzka 3 • Weisman Ichak, lat 46 • Wantar Mosiek, lat 50, zam. Górnicza 24 • Weisman Estera, lat 44 • Wantar Hinda • Weisman Mordka Mendel, lat 24 • Wantar Josek, lat 15, zam. Górnicza 24 • Weisman Abraham - Wolf, lat 18 • Wantar Judka, lat 11,zam. Górnicza 24 • Waksberg Simcha Beniamin, lat 47 • Wargon Szajndla, lat 40 • Waksberg Chana, lat 47 • Wargon Lea, lat 33

292 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Wargon Hinda, lat 12 • Weksberg Anni, lat 27, zam. Chorzów • Wargon Sura, lat 11 • Weksberg Willi, lat 19, zam. Chorzów • Wargon Szmul, lat 10 • Waksberg Reuwen • Wargon Josek, lat 7 • Weksberg Szprynca, lat 73, zam. Bożniczna 4 • Warszawski Juma, lat 43, zam. Pocztowa 2 • Weksberg Icze, lat 41 • Warszawska Chaja Mirla, lat 52, zam. Pocztowa 2 • Waksberg Towa Chaja • Warszawski Mojżesz, lat 15, zam. Pocztowa 2 • Weksberg Gołda, lat 41, zam. 3 Maja 26 • Warszawska Bajla Ruchla, lat 13, zam. Pocztowa 2 • Weksberg Chil Jakub, lat 16, zam. 3 Maja 26 • Warszawski Jankiel, lat 32, zam. Chorzów • Weksberg Chaim, lat 14, zam. 3 Maja 26 • Warszawska Hindele, lat 31, zam. Chorzów • Weksberg Pinkus, lat 11, zam. 3 Maja 26 • Warszawska Fela, lat 10, zam. Chorzów • Weksberg Beniamin, lat 8, zam. 3 Maja 26 • Warszawski Elisza, lat 6, zam. Chorzów • Welcman Pinkus, lat 52, zam. Wolbromska 2 • Warzecha Marjem, lat 46, zam. Górnicza 28 • Welcman Sura, lat 58, zam. Wolbromska 2 • Warzecha Chaja, lat 38, zam. 3 Maja 5 • Welner Ałter - Chaim, lat 47, zam. 3 Maja 16 • Wdowiński Szmul, lat 56, zam. 3 Maja 16 • Welner Tauba, lat 43, zam. 3 Maja 16 • Wdowiński Laja, zam. 3 Maja 16 • Wenchadłowska Rywka, lat 73 • Wdowiński Chana - Mindla, zam. 3 Maja 16 • Werdygier Symcha, lat 68, zam. Pl. Marszałka Pił- • Wdowiński Pinkus , zam. 3 Maja 16 sudskiego 31 • Weinstein Mira, zam. Katowice • Werdygier Margula wraz z dziećmi, zam. Pl. Marszał- • Weinstein Chana, lat 49 ka Piłsudskiego 31 • Wajs Abram, lat 36, zam. Górnicza 26 • Wigdorowicz Zajnwel, lat 57, zam. Bruckdorf • Wajs Chaja Rejla, lat 35, zam. Górnicza 26 k. Halle (Niemcy) • Wajs Szlama, lat 20, zam. Górnicza 26 • Wigdorowicz Brain-del, lat 57, zam. Bruckdorf • Wajs Małka Tołca, lat 16, zam. Górnicza 26 k. Halle (Niemcy) • Wajs Szyja, lat 13, zam. Górnicza 26 • Wigdorowicz Moszek, lat 13 • Wajsblat Chemja, lat 56, zam. Górnicza 18 • Wigdorowicz Zenwł, lat 48 • Wajsblat Rajzla, lat 52, zam. Górnicza 18 • Wilhelm Golda • Wajsblat Szmul Majer, lat 27, zam. Górnicza 18 • Wilhelm Machel, lat 41, zam. Bożniczna 11 • Wajsblat Fajgla, lat 24, zam. Górnicza 18 • Wilhelm Sura, lat 39, zam. Bożniczna 11 • Wajsblat Rywka, lat 15, zam. Górnicza 18 • Wilhelm (k) • Wajsblat Mirla, lat 13, zam. Górnicza 18 • Wilman Josek, lat 51, zam. Żuradzka 2 • Wajcenberg Manys, lat 46, zam. Górnicza 32 • Wilman Tauba, lat 52, zam. Żuradzka 2 • Wajcenberg Małka, zam. Górnicza 32 • Wilman Lajb, lat 22, zam. Żuradzka 2 • Wajcenberg Laja, zam. Górnicza 32 • Wilman Dawid, lat 21, zam. Żuradzka 2 • Wajcenberg Chaja Ruchla, zam. Górnicza 32 • Wilman Rubin, lat 18, zam. Żuradzka 2 • Wajcenberg Pesla, zam. Górnicza 32 • Wilman Fajgla, lat 12, zam. Żuradzka 2 • Weksberg Alfred, lat 56, zam. Chorzów • Wilman Arie • Weksberg Rosa, lat 56, zam. Chorzów • Wilman Awraham Cwi

Ilcusiana • 6 • 2012 293 Krzysztof Kocjan

• Wilman Ester • Zilberberg Ewa (Chawa), lat 16 • Wilman Szlama Arie • Zilberfreund Cwi, lat 62 • Wilman Jeta • Zilbersztajn Abram, lat 56, zam. Mickiewicza 4 • Wilman Szaia • Zilbersztajn Idesa, lat 44, zam. Mickiewicza 4 • Wilman Tauba • Zilbersztajn Sura, lat 23, zam. Mickiewicza 4 • Włoszczowski Martha, lat 39 • Zilbersztajn Cyrla, lat 19, zam. Mickiewicza 4 • Włoszczowski Heniek, lat 15 • Zilbersztajn Rachela, lat 15, zam. Mickiewicza 4 • Włoszczowski Cylla, lat 12 • Zilbersztajn Mordka Wolf, lat 5, zam. Mickiewicza 4 • Włoszczowski Max, lat 10 • Zilbersztein Mosze • Wolf Dora, lat 46 • Zilbersztein Miriam • Zając Melech Mendel • Singer Pinchas, lat 41 • Zając Chanale • Zyngier Lejbuś, lat 59, zam. Krzywa 8 • Zając Sara • Zyngier Sura Gitla, lat 60m zam. Krzywa 8 • Zając Braindel • Zinger Towa • Zając Laiila • Zinger Zelda • Zając Hendile • Zyngier Małka, lat 30, zam. Krzywa 8 • Zając Chawa • Zyngier Mordka Hersz, lat 28, zam. Krzywa 8 • Zajdweber Chana, lat 57 • Zinger Leibel • Zelmanowicz Hinda, lat 63 • Zinger Mosze Jechiel • Zelinger Frimeta, lat 30, zam. Augustiańska 27 • Zinger Szeindka • Zelinger (k) • Zinger Towa • Zelinger Abram, lat 68, zam. Pocztowa 4 • Żmidek Fajgla, lat 31, zam. Parczewska 3 • Zelinger Fajgla, lat 63, zam. Pocztowa 4 • Żmidek Małka, lat 6, zam. Parczewska 3 • Zelinger Gitla, lat 33, zam. Pocztowa 4 • Żmidek Estera Chwula, lat 3, zam. Parczewska 3 • Zelinger Estera, lat 31, zam. Pocztowa 4 • Zonabend Izrael Icek, lat 26, zam. Mickiewicza 6 • Zelinger Szlama, lat 75, zam. 3 Maja 3 • Zonabend Chana Tolcha, lat 24 • Zelinger Gitla, lat 70, zam. 3 Maja 3 • Zonabend Szaja - Fajwel, lat 4, zam. Mickiewicza 6 • Zelinger Dawid, lat 49, zam. 3 Maja 3 • Zonabend Abram, lat 2, zam. Mickiewicza 6 • Zelinger Sura, lat 45, zam. 3 Maja 3 • Zylbergeier Lewek, lat 35 • Zelinger Pesla, lat 37, zam. Bożniczna 21 • Zylbergeier Hinda, lat 40 • Zelinger Entla, lat 35, zam. 3 Maja 3 • Zilbersztajn Berek, lat 58, zam. Krzywa 4 • Zelinger Marjem Rojza, lat 31, zam. 3 Maja 3 • Zylbersztajn Chaja, lat 58, zam. Krzywa 4 • Zelinger Chana • Zilbersztajn Arje Dawid, lat 35, zam. Krzywa 4 • Zelinger Zysl • Zilbersztajn Towia, lat 31, zam. Krzywa 4 • Zelinger Chaim Reuwen • Zilbersztajn Wulf Zajwel, lat 28, zam. Krzywa 4 • Zelinger Jankiel, lat 55, zam. Górnicza 24/26 • Zilbersztajn Szulim, lat 26, zam. Krzywa 4 • Zelinger Mindla, lat 55, zam. Górnicza 24/26 • Zilbersztajn Rywka, lat 20, zam. Krzywa 4 • Zalinger Ester, lat 52 • Zilbersztajn Moszek Hersz, lat 18, zam. Krzywa 4

294 Zagłada olkuskich Żydów. Suplement.

• Zilbersztajn Zysman, lat 16, zam. Krzywa 4 • Zilbersztein (k) • Zilbersztein Lea • Zylbersztajn Chil, lat 48, zam. 3 Maja 12 • Zylbersztajn Laja, lat 44, zam. 3 Maja 12 • Zylbersztajn Joaw, lat 19, zam. 3 Maja 12 • Zylbersztajn Jakób, lat 16, zam. 3 Maja 12 • Zylbersztajn Pinkus Mendel, lat 14, zam. 3 Maja 12 • Zyndorf Fajwel, lat 53, zam. Gen. dr Buchowieckie- go 6 • Zyndorf Chana, lat 49, zam. Gen. dr Buchowieckie- go 6 • Zyndorf Jehiel, lat 19, zam. Gen. dr Buchowieckie- go 6 • Żarnowiecka Hena, lat 37, zam. Rynek 21

Ilcusiana • 6 • 2012 295 Notki o autorach

Ireneusz CIEŚLIK (ur. W 1961 r. w Olkuszu) - teolog, publicysta, redaktor. Z pozycji książkowych opublikował: „Dlaczego chodzę, dlaczego nie chodzę do kościoła” (Warszawa 1999, książka zdobyła wyróżnienie Stowarzyszenia Wydawców Katolickich „Feniks” w 2000 r.) i „Starcy Pustelni Optyńskiej” (Kra- ków 2005).Współautor książek: „Dzieci Soboru zadają pytania”, „Księga świętych”, „Błogosławione marnowanie”. Zajmuje się też historią regionu olkuskiego; jest współautorem książki „Polacy, Żydzi, Niemcy na ziemi olkuskiej w czasie II wojny światowej” (Olkusz 2003) oraz redaktorem (wraz z O. Dziechciarzem i K. Kocjanem) tomu „Olkusz: zagłada i pamięć. Dyskusja o ofiarach wojny i świadec- twa ocalałych Żydów” (Olkusz 2007). Badacz dziejów prawosławia na Ziemi Olkuskiej i w Zagłębiu.

Jacek SYPIEŃ (ur. 1966 roku w Pilicy): historyk i dziennikarz, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako- wie. Autor kilkunastu książek i kilkuset artykułów popularyzujących dzieje ziemi olkuskiej. Wiceprezes Stowarzyszenia „Zamek Rabsztyn”. Pomysłodawca i organizator licznych konkursów, poświęconych historii regionu. Autor książek; Rabsztyn (1995), Herb miejski Olkusza (1996), Olkuskie historie (1999), Gmerki mieszczan olkuskich (2003), Olkuskie opowieści (2005), Gazetkowo (2007), Olkuszanie z pasją (2007), Włosi w dziejach ziemi olkuskiej (2007), Rabsztyn (2008), Herby powiatu olkuskiego (2008), W orkiestrach siła (2009), a także autor scenariusza filmu dokumentalnego Ocalić od zapomnienia (2006). Od 1988 roku współpracował z wieloma pismami (między innymi; Czas, Dziennik Polski, Przegląd Olkuski, Gazeta Wyborcza). Od 1991 r nauczyciel historii w olkuskim I LO. Od 1999 roku redaktor Dziennika Polskiego w Krakowie.

Jacek MAJCHERKIEWICZ Urodzony w 1959 r. Ukończył Studium Reklamy w Katowicach. Zajmuje się malarstwem sztalu- gowym, rysunkiem satyrycznym. Współzałożyciel Galerii OK.NO w Olkuszu. Ma na swoim koncie 9 wystaw indywidualnych i 53 wystawy zbiorowe w kraju i za granicą (Olkusz, Nowy Targ, Jordanów, Chełmek, Kraków, Ogrodzieniec, Klucze, Tarnobrzeg, Miechów, Schwalbach-Niemcy, Ostrava-Cze- chy, Bukowno, Sławków, Bolesław, Skała, (Pontenure, Mediolan-Włochy), Widawa, Pekin-Chiny. Jego prace znajdują się w kolekcjach prywatnych w kraju i za granicą. Pisze poezję, prozę, fraszki. Jest laureatem wielu prestiżowych konkursów literackich. Współpracu- je z lokalnymi mediami. Jest również współzałożycielem portalu www.gorenice.pl

296 Jerzy ROŚ przewodnik turystyczny, kustosz muzeum PTTK w Olkuszu. Opublikował książki: Stary Olkusz, Historia Niemców olkuskich, Skarby monet w Olkuszu i okolicach, Auf Gedeih und Verderb, Nie- znany ślad Wielkiej Wojny, Miasto zaklęte i kilkadziesiąt artykułów naukowych z dziedzin takich jak: archeologia, historia sztuki, pedagogika, muzealnictwo, ochrona zabytków. Nagrodzony: odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2001 r.); dyplo- mem za szczególne zasługi dla zabytków kultury żydowskiej przez Ambasadę Izraela (2004 r.); Złotą Odznaką za Opiekę nad Zabytkami przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2009 r.).

Józef NIEWDANA Józef Niewdana urodził się 28.10.1938 roku w Przyborowie, pow. Żywiec. Studiował na Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie, na wydziale Geologiczno - Poszukiwawczym. 30 października 1961 r. po złożeniu egzaminu, otrzymał tytuł magistra inżyniera geologii w specjalności hydroge- ologia. Pracę zawodową rozpoczął w Krakowie jako inż. geolog dokumentator. 02.11.1962 r. został przyjęty na stanowisko inż. geologa w ZG „Olkusz”. W czasie pracy w olkuskim górnictwie rud zaj- mował kolejno stanowiska od hydrogeologa górniczego do Głównego Inżyniera Geologa. Od 1990 r. przebywa na emeryturze. Współpracował z wyższymi uczelniami, czego plonem było kilkanaście opublikowanych prac naukowych. W latach 90-tych przez dwie kadencje pełnił funkcję burmistrza miasta Sławkowa, którą sprawował do 30.11.1998 r. Po likwidacji Związku Gmin Szansa Białej Przemszy w 2003 r. był inicjatorem utworzenia Stowarzyszenia o tej samej nazwie, w którym do chwili obecnej pełni funkcję Prezesa Zarządu Głównego. W latach 2003 - 2005 pełnił funkcję asystenta senatora. Obecnie w ww. Stowarzy- szeniu pracuje społecznie. Jest inicjatorem i współautorem dwóch albumów „Kraina Białej Przemszy” - 2006 r. i „Górników Polskich Świetny Stan, czyli tradycje zawodowe w ZGH Bolesław” - 2007 r. Aktywny społecznik w zakresie ochrony środowiska.

Krzysztof KOCJAN (ur. w 1969 r. w Olkuszu), pochodzi z Pomorzan. Absolwent Szkoły Podstawowej nr 6 im. Fryde- ryka Chopina i I Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Kazimierza Wielkiego w Olkuszu. Studiował w Katedrze Etnologii i Antropologii Kulturowej oraz na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W roku akademickim 1992-93 jako stypendysta programu „Tempus” studiował na Université de Paris I Panthéon-Sorbonne w Paryżu. Od 1986 r. zajmuje się działalnością translator-

Ilcusiana • 6 • 2012 297 Notki o autorach

ską, głównie w obszarze języka francuskiego. Przełożył wiele prac z dziedziny antropologii i historii kultury, m. in. książki takich autorów jak Mircea Eliade, Claude Lévi-Strauss, Jacques Le Goff, Georges Dumézil czy Louis-Vincent Thomas. Swoje przekłady i własne artykuły publikował również w czasopismach, m. in. „Piśmie Literacko-Artystycznym”, „Znaku”, „W drodze”, „Odrze”, „Więzi”, „Nowych Książkach”, „Polskiej Sztuce Ludowej - Kontekstach” i in. Laureat Nagrody Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich za 1997 rok w kategorii nauk humanistycznych. W latach dziewięćdziesiątych współpracował także z „Przeglądem Olkuskim”, publikując artykuły dotyczące historii i etnografii ziemi olkuskiej. Autor pracy „Olkuscy Żydzi. Szkic historyczny” (Olkusz 1997) oraz „Zagłada olkuskich Żydów” (Olkusz 2002). Wraz z A. Michałowską, D. Rozmusem, M. Rozmus i A. Witkiem jest współautorem monografii „Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu” (Kraków 2003), a wraz z I. Cieśli- kiem i O. Dziechciarzem jest współredaktorem pracy „Olkusz: zagłada i pamięć. Dyskusja o ofiarach wojny i świadectwa ocalałych Żydów” (Olkusz 2007). Na stałe mieszka w Warszawie.

Tomasz SAW ICKI (ur. w 1963 w Bychawie) - ukończył studia na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach (filia w Cieszy- nie); dyplom z malarstwa obronił u prof. N. Witka. Naukę kontynuował na Podyplomowym Studium Konserwacji Zabytków Architektury i Urbanistyki w Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej; obronił dyplom u prof. W. Zina. Ak- tualnie otwarty przewód doktorski z historii ,,Władysław Zabawski (1882-1950). Publicysta i działacz społeczno-polityczny” na UŚ w Katowicach (promotor prof. J. Gruchała). Pracuje w Centrum Kultury im. M. Płonowskiej w Bolesławiu na stanowisku kierownika Działu Edukacji Regionalnej i Pracy Twórczej. Czynny uczestnik spotkań naukowych poświęconych historii regionu. Prowadzi stałą rubrykę ,,Kącik z zabytkami” w lokalnej gazecie ,,Bolesławskie Prezentacje”. Autor książek: ,,Wędrówki po zabytkach Gminy Bolesław”, ,,Ochotnicza Straż Pożarna w Bolesławiu 1907-2007”, „Kościół bolesławski w stulecie konsekracji 1906-2006”. Autor rozprawy ,,Myśl architek- toniczna w XIX wieku oraz jej wpływ na tworzenie się stylów historycznych na przykładzie neogotyc- kiego kościoła pw. Macierzyństwa Najświętszej Marii Panny i św. Michała Archanioła w Bolesławiu”; razem z J. Liszką współautor rozprawy ,,Bolesławska opowieść niepodległościowa 1914-1920” (obie opublikowane w Bolesławskich Zeszytach Historycznych). Wystawia indywidualnie i zbiorowo prace z malarstwa, rzeźby, tkaniny, fotografii.

298 Ilcusiana • 6 • 2012 299 300