MENGELBERG ElNI ZIJN TIJD

Eduard van Beinum bevriend met ? Eo Vrouwen in en voor het orkest Eo Componist en dirigent : waarachtig en recht voor z'n raap

EEN UITGAVE VAN DE VERENIGING 18E JAARGANG NUMMER 74 SEPTEMBER 2005 Inhoud

4 Muziek luisteren op ledenbijeenkomst in november

6 Jan van Gilse: waarachtig en recht voor z'n raap

14 bevriend met Matthijs Vermeulen?

18 Vrouwen in en voor het orkest

20 De eerste vrouwlijke dirigent voor het Concertgebouworkest

28 Matthijs Vermeulen: eenzaam componist in zijn eigen tijd

39 Deel ifi over het leven van

Herfstnummer MezT 2005 "HET RECHT OM ALS EEN GOD DOOR DE WERELD TE GAAN" Voor u ligt weer een nieuw nummer van (Eduard van Beinum) worden belicht, maar ook Mengelberg en zijn To en wel het 74e de betrekking met componist Jan van Gilse exemplaar. Als u verenigingslid van het eerste komt aan bod in een artikel over deze uur bent, heeft u ze vast allemaal bewaard (...). belangrijke figuur voor de muziek in Nederland. In het volgend nummer zullen we beslist Dat Mengelberg weigerde de tweede symfonie stilstaan bij het bijzondere van dat mooie getal van Vermeulen uit te voeren, bracht de twee 75 en de schat aan informatie die u dus bepaald niet nader tot elkaar, maar Vermeulen inmiddels heeft kunnen verzamelen, niet alleen verwaardigde zich na Mengelbergs overlijden over de door ons zo bewonderde musicus hem in een artikel te omschrijven als een man Willem Mengelberg, maar ook over de vele die "het recht had als een god door de wereld te zijpaden die aan de hand van Willem te gaan". Johan Krediet gaat diep op het leven en bewandelen vallen. werk van Vermeulen in. Bijzonder lezenswaardig is ook het artikel over In dit nummer ruim baan voor de vrouw in het de eerder genoemde Jan van Gilse, voor muzikale leven. Niet alleen door het lang sommigen een enigszins vergeten, maar evenwel verwachte derde (en nog niet laatste) deel over bijzonder productieve, verdienstelijke en het leven van zangers Jo Vincent, maar vooral gewaardeerde componist tijdens de eerste helft door de spotlichten die nu eens gericht staan van de vorige eeuw. op het zeldzame fenomeen van de vrouw op het rostrum. Aanleiding tot deze publicatie, Genoeg leesvoer dus voor een boeiend was de bekendmaking van het Concert- regenachtig herfstweekend. De redactie wenst u gebouworkest dat de gerespecteerde Marin mooie laatste maanden van dit jaar. Als op in dit muziekseizoen zal aandoen. Samen met Jan van 't Kruys belicht PieterJ. Bogaers Johan Krediet de moeizame vereniging van vrouw & baton. NB Lid Pieter Vis wil op Johan Krediets 'Open vraag' aan dr. Pieter Vis overJo Vincent" (MezT nr. 73, blz 19) een andere keer uitvoedg ingaan, hij wil De componist Matthijs Vermeulen krijgt in dit eerst de archieven van het NIOD raadplegen. We nummer ook royaal de aandacht. Zijn relaties moeten dus nog even geduld hebben. met zowel de tweede als derde maestro COLOFON Mengelberg en zijn Tijd is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelberg Vereniging, opgericht op 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Redactie: A. van Kapel, J. Krediet, mr. A.A. Meurer en P.J. Bogaers (grafische vormgeving). (Reciactie)Secretnrigat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, telefoon (020) 626 2550, e-mail: [email protected], gironummer 155802 Bestuur van de Willem Mengelberg Vereniging. Voorzitter: prof. dr. W.A.M. van der Kwast (0512-382375), vice-voorzitter: A. van Kapel (071-5172562), secretaris-penningmeester: mr. A.A. Meurer (020-6262550), leden: J. Krediet (020-6991607) en R. Krusemann (020-6687110). Erelid: Riccardo Jaarcontributie € 25,- (€ 30,- voor leden buiten Europa) Van het bestuur

MUZIEK LUISTEREN OP LEDENBIJEENKOMST IN NOVEMBER Bij dit nummer vindt u een uitnodiging voor een ledenbijeenkomst op 5 november aanstaande. We gaan dan luisteren en genieten, we hopen daarom ook vele mensen te zien. Directe aanleiding voor deze invulling van de najaarsbijeenkomst is een opmerking van iemand op de laatste jaarvergadering, dat hij in de twee jaar dat hij lid was nog geen noot muziek (van Mengelberg) had gehoord. Hij - en niet alleen hij - zal aan zijn trekken komen.

Het bestuur was van plan in de zomer bijeen kann. Dieser Sonntagabenc 1 in der te komen om onder meer te praten over de Philharmonie war ein H6hepunk4 vielleicht verschillende gedachten en ideeën die tijdens sog-ar der Hahepunkt des Musikfests." de laatste algemene ledenvergadering zijn (Berliner Zeitung) geuit en om te proberen een lijn uit te zetten. Door de vakanties en gezondheidsproblemen Dit soort berichten in de buitenlandse pers moest evenwel de bestuursvergadering zijn natuurlijk heerlijk om te lezen en geven worden uitgesteld. U hebt in dit verband dan ons, betrokken als wij ons voelen bij het ook nog iets te goed van ons. orkest en zijn chef-dirigent, een zeker gevoel van trots. Recendes Concertgebouworkest Ook op ons erelid Riccardo Chailly, aan wie "This performance of Mahlers' Sixth, blijkens de krantenberichten in Leipzig een incomparably powerful, had its glorieuze ontvangst ten deel is gevallen. complementaty shattering, incapacitating Hij heeft hier een voortreffelijk orkest impact, but lees try to be pragmatic at least achtergelaten! for a moment. The Royal Concertgebouwis an orchestra at the peak of its farm, one of Contributie betaald? the most desirable in the world." (Daily Tenslotte verzoekt het bestuur degenen Telegraph) die hun contributie voor 2005 nog niet "Ober die Auffuhnmg durch das Koninklijk hebben voldaan dit zo spoedig mogelijk Concertgebouworkest Amsterdam unter te willen doen. Mariss Jansons ist viei eigentlich schon alles gesag1 wenn man feststelk dass hier dieses Wij wensen u een mooi en muzikaal Ganze, dieses IVelebdude im Unterg-ang herfstseizoen toe! dargestellt worden is4 wie man es sich schlussiger und ergreikader nicht denken Namens het bestuur, Albert Meurer, secretaris-penningmeester.

MENGELBERGS JEUGDWERKJES TIJDENS ADVENTSCONCERT

Op zaterdagavond 17 december 2005 zullen op het door de Elza Vis-De Clercq Stichting georganiseerde adventsconcert in de Augustijnen- kerk aan de Voorstraat te Dordrecht, aanvang 19.30 uur, drie jeugdwerkjes van Willem Mengelberg worden uitgevoerd. Hij schreef ze als 9- en 10-jarige jongenssopraan voor de kersttijd. Deze drie- en vierstemmige zettingen, te weten '0 selige Nacht', Zu Bethlehem geboren' en `Es fiihrt drei KOnige aus Morgen/and' zullen ten gehore worden gebracht door het Antwerpse Kathedrale Kinderkoor onder leiding van Sebastiaan van Steenbergen met aan het orgel Peter van der Velde. Dit concert staat onder leiding van ons lid Pieter Vis, die als solist tevens nog diverse andere Nederlandse en Oostenrijkse eerste creaties zal verzorgen, waaronder enkele kerstliederen van René de Clercq en Robert Stolz. Daarnaast is er samenzang. Inlichtingen: telefoon en fax: 030-6382482, e-mail: p saris @zonnet.n1 Dirigenten rond Mengelberg,

JAN VAN GILSE: WAARACHTIG EN RECHT VOOR Z'N RAAP

voor één jaar naar Zürich en woonde daarna van 1927 tot 1933 in Berlijn. De . an van Gilse, 11 mei 1881 - machtsovername door Hitler was voor Van 4.j 11 september 1944 Gilse reden om Duitsland te verlaten. Hij keerde na de "Juden Boycott" van 1 april Opleiding: 1933 terug naar en werd daar De getalenteerde Jan van Gilse volgde vanaf benoemd tot directeur van het 1897 zijn studies piano, compositie en Conservatorium en de Muziekschool. In 1937 directie aan het conservatorium van Keulen. nam hij zijn ontslag en vestigde zich in Na de dood in 1902 van zijn leraar Franz Amsterdam op de Weteringschans. Op 20 Winner, in de jaren 1888-1892 ook leraar van juni 1940 was hij nauw betrokken bij de Willem Mengelberg, zette hij zijn studies oprichting van de organisatie van voort bij Engelbert Humperdinck in Berlijn, Nederlandse Kunstenaars de NOK. In waar hij in 1905 afstudeerde. augustus werd bekend, dat de statuten van de NOK op last van de bezetter drastisch Loopbaan: dienden te worden gewijzigd. Dit was voor Als dirigent was hij van 1905 tot 1908 Van Gilse reden om zich terug te trekken. repetitor aan de Stadtische Oper te Bremen Het was inmiddels algemeen bekend dat Van en van 1908 tot 1909 was hij tweede dirigent Gilse een felle tegenstander was van het bij de Nederlandsche Opera van Cornelis van nationaalsocialisme en op 17 februari 1942 der Linden te Amsterdam. In 1911 was hij besloot hij onder te duiken. medeoprichter van het Genootschap van Nederlands Componisten, dat in 1913 weer Van zijn hand verschenen naast vijf aanleiding gaf tot het oprichten van het symfonieën de volgende composities: Bureau voor Muziekauteursrecht, de BUMA. Ook zette hij zich in als componist voor de 1900 Concert ouverture in c Moll. eigentijdse muziek en was hij nauw betrokken 1901 "Lied auf dem Flusse" fur Singstimme bij de oprichting van MANETO und Klavier. (Manifestatie Nederlandse Toonkunst) in 1902 "Sulamith" fUr Sopran, Tenor, Baryton, 1937. Chor und grosses Orchester (Dichtung Intussen vertrok hij weer naar Duitsland en von Emil Prinz zu Schonach-Carolath) dirigeerde in Keulen, München en Berlijn. 1902 Drei Gedichte von , Tijdens de oorlogsjaren 1914-1918 kwam hij fur eine hohe Singstimme und Klavier. terug naar Nederland, waar hij in 1917 1904 "Ein Lebensmesse" ein Oratorium benoemd werd tot dirigent van het Utrechts nach tekst von Richard Dehmel. Stedelijk Orkest. Hij nam in 1921 ontslag, wat 1905 Zwei Abendlieder fiir eine mittlere het einde betekende van zijn Singstimme und Klavier. dirigentenloopbaan. Na een vierjarig 1905 Drei Gesànge fiir eine mittlere woonverblijf in Laren vertrok hij in 1926 Singstimme und Orchester. 1908 Zwei lieder fur eine hohe Singstimme und Klavier: 1908 Vier lieder fur Singstimme und Klavier. Dichtung von D etlev von Liliencron 1908 Lied der heiligen Jungfrau aus "Schwester Beatrix" von Maurice Maeterlinck, fur eine mittlere Stimme und Klavier. 1908 "Neergebrand" voor een middenstem en piano, tekst: Dina Mollinger Hooyer. 1908 Variaties op een Sint Nicolaasliedje. 1913 "Frau Helga von Stavem", Musikdrama in drei Aufzugen : (nach einer friesischen Legende). 1915 Drei Gesànge aus Rabindranath Tagore's GitanjaE, fur eine Sopransfirnme und Orchester. 1916 Nonet voor hobo, klarinet, fagot, hoorn, 2 violen, altviool, violoncel, Dirigent van het USO (1917 tot 1922) contrabas. Ab van Kapel schreef in 1993 voor ons blad 1922 Strijkkwartet (onvoltooid.) "Mengelberg en zijn Tijd" no. 25, bladzijde 25 1923 Drei Gesange nach Rabindranath hierover het volgende artikel: Tagore fur eine Sopranstimme "Terwijl in 1920 in Amsterdam het grote und Orchester. Mahler-feest werd gevierd met de opvoering 1926 Drei Tanzskizzen fUr Klavier und van alle symfonieën van Mahler, woedde in kleines Orchester. Utrecht een strijd tussen de sociëteit "Tivoli" 1928 Symfonie no. 2 gereviseerd. en het Utrechts Stedelijk Orkest, USO. De 1928 Prologus Brevis. sociëteit Tivoli engageerde het USO voor een 1929 Cantate "Kreis des Lebens". aantal concerten tegen een bedrag van f 104, 1936 Kleine wals voor orkest. per concert. Voor dit hongerloon moest het 1940 "Slaet op den trommele" voor 2 orkest topprestaties leveren. Van Gilse werd solisten en mannenkoor, uit de door het publiek en musici op handen dramatische legende "Thij1". gedragen, maar zijn prestaties werden in 1940 Treurmuziek bij den dood van toenemende mate overschaduwd door de Uilenspiegel, uit de dramatische legende recensies van de criticus . "Thij1". Als men deze hele geschiedenis leest in het 1940 "Thij1"dramatische legende in een boek: "Pijper contra van Gilse", geschreven proloog, drie bedrijven en een epiloog, door de echtgenote van Van Gilse, dan komt naar de heldhaftige, vroolijke en deze dirigent over als een waarachtig roemrijke daden van Uilenspiegel en kunstenaar die wars was van alle tactische en Lamme Goedzak in Vlaanderenland en voorzichtige uitingen, maar recht voor zijn elders. Van Charles de Coster en raap zijn tegenstanders zei hoe hij over de Hendrik van Lindt. dingen dacht. Daarbij ging hij wel eens wat te ver, zodat hij juist het tegenovergestelde Prijzen: bereikte van wat hem voor ogen stond, maar In 1901 verwierf Van Gilse een prijs van het wie zal dat een emotionele kunstenaar kwalijk Beethovenhaus in voor zijn Eerste nemen? De kritieken van Pijper konden hem Symfonie in F Dur; in 1907 werd hem de tot felle woede brengen, zodat hij hem wel in Michael Beerprijs voor zijn Derde Symfonie de gracht had willen gooien. Hij wilde dat "Erhebung" (voor orkest met sopraansolo) Pijper de toegang tot de concerten ontzegd toegekend. zou worden, maar het bestuur dat daar aanvankelijk wel mee eens was, is later op dat verdedigen. Dat ligt in zijn aard. Van Gilse is besluit terug gekomen. een doorzetter, maar in Utrecht komt hij in Ook was er strijd met de Sociëteit Tivoli dat een situatie terecht die hem uiteindelijk te het Concertgebouworkest o.l.v. Willem machtig is. Hij heeft te maken met een inert Mengelberg voor den concerten per jaar orkestbestuur, woelingen in het orkest zelf, wilde engageren tegen een honorarium van en dan is er ook nog een criticus die elk van fl 1.100,- per avond. Jan van Gilse zag dit als zijn optredens met vitriool overgiet. Die man de ondergang van het USO en wilde met alle is Willem Pijper, later gevierd als een van geweld verhinderen dat dit doorgang zou Nederlands vooraanstaande componisten, vinden. Hij ging op bezoek bij Mengelberg maar op dat moment nog slechts medewerker om hem te bewegen er van af te zien. van het Utrechtsch Dagblad, en tevens Mengelbergs vrouw Tilly was bij dit gesprek artistiek adviseur van de concertzaal Tivoli op aanwezig; zij wilde verhinderen dat haar man zijn minst een merkwaardige belangen- zou toestemmen, daar zij vooral de belangen verstrengeling. Van Gilse weet uiteindelijk het van het Concertgebouworkest en haar man conflict te beslechten, maar als de aanvallen voor ogen had. Mengelberg zei dat hij van de van Pijper doorgaan, eist hij dat de criticus de hele zaak niets begreep en voelde er toegang tot de concerten ontzegd wordt. Het aanvankelijk weinig voor zich in te zetten orkestbestuur draalt en draait zo lang, dat voor het USO, dat hem nog nooit als Van Gilse, moegestreden en overspannen, in gastdirigent gevraagd had." 1921 het bijltje erbij neergooit. Tot zover Ab van Kapel. Acht jaar later, als hij het gevoel heeft enige afstand van de hele kwestie te hebben genomen, zet hij de geschiedenis van zijn Frits van der Waal schrijft in de "Volkskrant" Utrechtse periode op papier. Hij gaat niet van 30 oktober 2003 een artikel over de over één nacht ijs: het voltooide relaas telt periode van Van Gilse in Utrecht: circa 350.000 woorden. En hij neemt evenmin een blad voor de mond, zodat hij Kafka in Utrecht zelf betwijfelt of het boek wel publicabel is. "Mijn gemoedstoestand kan ik nauwelijks Zelfs in 1963 — Van Gilse is dan al bijna beschrijven. Ik raasde, ik huilde van twintig jaar dood — acht zijn weduwe Ada van wanhoop, ik lag half bewusteloos op den Gilse-Hooijer de materie te gevoelig om de divan, ik kon nauwelijks nog denken of memoires volledig te publiceren. In overleggen. Want wat deze dagen zoo samenwerking met de journalist H. Lindt ondraaglijk deden worden dat was, dat de schrijft ze een boek over de periode, in feite hulp waarop ik bouwen moest, geheel en al een sterk bekorte en becommentarieerde uitbleef.' versie van Van Gilses manuscript. Het krijgt Jan van Gilse, dirigent van het Utrechts de titel Pijper contra Van Gilse: een pakkende Stedelijk Orkest, op dat moment 39 jaar oud, formulering, die echter een wel erg is het middelpunt van de Imuzikantenoorlog' gesimplificeerde voorstelling van het conflict die in Utrecht woedt en waarover tot in geeft." landelijke dag- en weekbladen gedebatteerd Omdat Hartmut Haenchen voor het seizoen wordt. De inzet is een belangenconflict 2000-2001 de Derde Symfonie op zijn tussen het USO en de Utrechtse concertzaal programma neemt, poogt Peter van der Lint Tivoli. Het orkest, gebonden door onhandige in Vrije Geluiden Jan van Gilse over zijn afspraken uit het verleden, dekt in feite de Utrechtse periode te rehabiliteren en schrijft: exploitatietekorten van de zaal, ten koste van "Het zou nu absoluut onmogelijk zijn. Een de inkomens van de musici. Sinds zijn goede chef van een kunstredactie, of zelfs aantreden in 1917 beschouwt Van Gilse het ook een minder goede verbiedt het zijn als zijn opdracht om niet alleen het orkest op muziekrecensent om nog één keer te een hoger artistiek peil te brengen, maar ook schrijven over werk van een componist met om de belangen van zijn musici te wie hij in onmin verkeert. Met als pregnant demil dat die recensent zelf ook nog eens een Van Gilse begreep dat een uitvoering door ambitieus componist is; een combinatie die het Concertgebouworkest voor Pijper meer helaas vandaag de dag niet meer voorkomt. publiciteit zou opleveren en gunde Aan het begin van de 20ste eeuw kon het Mengelberg én Pijper de première in kennelijk nog wel. Zware vetes werden met Amsterdam. De voorbereidingen in Utrecht giftige pennen op papier uitgevochten. Wie werden stop gezet en om de een of andere kent niet de neersabelende schrijfsels die reden heeft Pijper die actie totaal verkeerd Matthijs Vermeulen aan de gevestigde begrepen; hij kon Van Gilse daarna niet meer muziekorde in Amsterdam wijdde. In Utrecht luchten of zien en mocht daar in de krant zat nog zo'n gifkikker: Willem Pijper. Hij ongebreideld voor uitkomen. Van Gilse, die kreeg het voor elkaar om met vernietigende terecht vond dat zoiets niet kon, probeerde kritieken en op de persoon gespeelde het orkestbestuur zover te krijgen dat het aanvallen in het "Utrechtsch Dagblad" een Pijper de toegang tot concertzaal Tivoli zou door zijn publiek geliefd componist en ontzeggen. Maar het bestuur handelde niet. dirigent tot wanhoop te drijven. Daarop nam Van Gilse ontslag en vertrok Deze weinig verheffende episode uit de naar Berlijn. Van Gilse had tijdens zijn leven niet alleen last van dergelijke persoonlijke aanvallen, maar ook van de beschuldiging dat zijn muziek te 'Duitsch' zou zijn. Hij werd daar voortdurend over aangevallen door Het orkestbestuur draalt mensen als Vermeulen en Pijper, die beiden een duidelijke voorkeur voor de Franse en draait zo lang, dat muziek uit die tijd hadden.

Van Gilse, moegestreden Van Gilse's muziek leunde inderdaad sterk op Wagneriaanse en Mahleriaanse modellen, en overspannen, in 1921 maar kwalijk was dat Van Gilse daardoor zeer het bijltje erbij neergooit. ten onrechte in een kwaad daglicht kwam te staan; alsof hij instemde met de opkomst van het nazisme in Duitsland. Niets was minder waar. De componist was juist een strijder tegen onrecht. Zodra hij doorkreeg dat er in Nederlandse muziekgeschiedenis is bekend Duitsland iets goed mis was omdat Hitler er geworden onder het hoofdje 'Utrechtse aan de macht kwam, keerde hij het land muziekoorlog'. En zoals bij zoveel oorlogen resoluut de rug toe. Uitvoeringen van zijn was er eigenlijk nauwelijks een aanleiding eigen werken in Duitsland torpedeerde hij. voor. Jan van Gilse en Willem Pijper stonden 'In een land waar de Kunst niet naar waarde, aanvankelijk op goede voet. Van Gilse leidde maar naar ras wordt geschat, wens ik mijn in 1916 het Utrechtsch Stedelijk Orkest toen werken niet uitgevoerd te hebben', schreef Pijpers Fêtes Galantes de eerste uitvoering Van Gilse in 1938 aan een concertorganisator beleefde. Daarover ontstond al enige die in München een uitvoering van zijn commotie, omdat Willem Mengelberg cantate Der Kreis des Lebens op touw wilde datzelfde stuk met zijn Concertgebouworkest zetten. In overige stellingnames tegen het precies een dag na die première wilde komen Duitse bewind maakte Van Gilse altijd spelen. duidelijk dat hij geen (partippolitieke redenen Wat als gekissebis begon, ontspoorde twee had: 'Ik moet nadrukkelijk verzekeren, dat jaar later in ontembare heibel. Van Gilse had mijn bezwaren geen verband houden met toegezegd om in Utrecht de eerste uitvoering politiek. Wij kunstenaars moeten de vrijheid van Pijpers Eerste Symfonie te verzorgen. In van denken en vrijheid van uiting verdedigen, Van Gilse's kielzog meldde zich Mengelberg, willen wij het recht behouden deel te hebben die ook interesse voor het werk toonde. aan een vrije samenleving, die op humanitaire grondslagen is gevestigd.' Frits Zwart schrijft ook over de ontmoeting De componist schreef als opdracht op het van Mengelberg en Van Gilse in de trein van titelblad van zijn tweede opera Thijl Duitsland naar Nederland in 1917. Beiden (geschreven tussen 1938 en 1940, maar pas werden door dezelfde omstandigheden tijdens het Holland Festival van 1980 in gedwongen hun verbintenissen in Duitsland première): 'Aan de strijders voor recht en op te geven. Mengelberg gaf tijdens de reis vrijheid'. Een duidelijke verwijzing, niet alleen zijn inzichten over de oorlog ten beste en hoe naar de titelheld uit de opera, maar ook naar aan deze wereldjammer een einde zou de tijd waarin de opera ontstond. Op verzoek moeten worden gemaakt. Van Gilse was van haar man voegde Ada van Gilse-Hooij er verbaasd over de kinderlijkheid van zijn daar vlak voor zijn overlijden aan toe: "En oplossingen. Tevens verbaasde Van Gilse aan mijn jongens die voor dit recht hun leven zich over de voorkeursbehandeling die lieten". Mengelberg aan de grens bij Elten van de Van Gilse's zonen waren actief in het verzet douane ondervond; hij gold als een en moesten dat in respectievelijk 1943 en achtingswaardige autoriteit. Er vond geen 1944 met de dood bekopen. controle van bagage plaats en via een andere Een prachtige daad en een bijzondere uitgang konden ze direct in de aansluitende gebeurtenis dat het Nederlands trein plaats nemen. Philharmonisch Orkest en Hartmut Aan het einde van hun deels gezamenlijke reis Haenchen zich hebben ingezet voor Van beloofde Mengelberg hem aan te bevelen bij Gilse's Derde Symfonie. De compositie uit de burgemeester van Utrecht, mede daardoor 1907 is groot van opzet, heel goed passend in werd hij in 1917 aangesteld als dirigent van een tijd dat ook Mahlers Achtste Symfonie en het USO. Schonbergs monumentale Gurrelieder Na afloop van een concert in Amsterdam, ontstonden. Van Gilse voegde in de symfonie waarbij liederen van Van Gilse waren een partij voor solosopraan in, die in het uitgevoerd, was er een gesprek tussen mr. 10 derde en vijfde deel teksten van een Van Rees, bestuurslid van het onbekende dichter en delen uit het bijbelboek , Mengelberg en Van Gilse. In Hooglied zingt. In zijn boek Een eeuw dit gesprek kreeg van Gilse de toezegging dat Nederlandsche muziek noteert Eduard het Concertgebouworkest bereid was af te Reeser dat in de symfonie de geestelijke sfeer zien van de Utrechtse verplichtingen. "Zo zie voortreffelijk gerealiseerd is en dat het werk je!". zei Mengelberg tegen Van Gilse: "Als je als proeve van uitzonderlijk talent bij een je maar kalm houdt en je niet boos maakt, nauwelijks 25jarige respect verdient. Wellicht dan heb ik alles voor je over! Voor vanavond daagt voor Van Gilse's muziek ooit nog eens hadden we de zangeres Foerstel voor jouw 'junges Morgenrot', zoals de sopraan dat zo liederen geëngageerd, dat kost ons zeker wel mooi zingt in deze 'Erhebungs' Symfonie." driehonderd gulden! Zoiets mag je wel op prijs stellen!" In zijn geschrift uit 1929 geeft Van Gilse een Zijn relatie met Mengelberg karakterschets van Willem Mengelberg. Na Volgens het boek van Frits Zwart stelde lovende woorden over Mengelberg als Mengelberg in 1908 aan het bestuur van het musicus schrijft hij: "Zijn intellect was niet Concertgebouw voor om Jan van Gilse, op sterk, zijn karakter evenmin. De kern van zijn dat moment werkzaam in Bremen, als tweede wezen is van een verbijsterende primitiviteit. dirigent te benoemen. Het bestuur had echter Zijn kennis, zijn ontwikkeling, zijn andere voorkeuren, waardoor hij zijn belezenheid buiten zijn vakgebied zijn uiterst toezeggingen aan Van Gilse ongedaan moest gering." maken. Hij schreef hem: "Het bestuur wenscht een meer geroutineerde dirigent. Wat Zijn relatie met het Concertgebouworkest niet is — kan echter worden — en daarom Concerten o.l.v. Willem Mengelberg: zullen we maar op de toekomst hopen." 3 januari 1904 "Tweede Symfonie"; 24 mei 1906 "Eine Lebensmesse"; 7 december 1910 omvangrijk Symfonisch werk uit te voeren, "Variaties over een St. Nicolaasliedje"; 27 juni dat nog niet in Amsterdam is gespeeld. Wij 1912 "Eine Lebensmesse"; 13 juni 1932 verzoeken u uw partituren op te sturen om "Prologus Brevis" en 12 juni 1937 concert in een keuze te kunnen maken. Het comité Rotterdam. besluit op 24 mei 1939 Vermeulens Derde Symfonie o.l.v. Eduard van Beinum uit te Concerten o.l.v. Jan van Gilse: voeren en nodigt vanzelfsprekend Vermeulen 4 maart 1909 Derde Symfonie, 23 februari en zijn vrouw hierbij uit. Evenwel ontbreekt 1911 en 28 november 1915 "Gitanjali" hen het daarvoor benodigde reisgeld en gezangen en 28 september 1924, 6 maart Vermeulen verzoekt Van Gilse hen financieel 1930 en 12 juni 1937 Vierde Symfonie. te helpen. Helaas is dit voor Van Gilse onmogelijk en hij schrijft hem: "De tijden zijn Relatie met Matthijs Vermeulen allang voorbij dat ik geld had. We moeten Volgens de door Ton Braas geschreven bescheiden rondkomen en met die "Biografie van Matthijs Vermeulen" had bescheidenheid, die mij overigens niet drukt, Vermeulen respect voor componisten die niet koop ik met vreugde wat mij het liefst is, mijn zijn "voorbereid door dat oude geslacht" en vreugde tot werken." bedoelde hij daar o.a. Jan van Gilse mee. Wel vond hij het jammer dat Van Gilse zijn De laatste jaren van zijn leven werken componeerde op in het Duits Over de laatste jaren van zijn leven laat ik Ab vertaalde teksten met het argument: van Kapel weer aan het woord die in zijn "Nederlandsche uitvoeringen voldoen niet eerder genoemde artikel schrijft: aan de eis chen eener waarachtige kunstuiting "De gevoelens die hij in de oorlog had in zijn — vele inzichten moeten zich nog wijzigen — verzet tegen de bezetter van ons land, vonden en wil men vruchten plukken van een o.a. hun weerklank in de opera "Thill", die hij langdurig werk, dan moet men een vreemde in 1944 componeerde. Thill wordt hier taal ter hulp nemen." Behalve door het voorgesteld als een verzetsstrijder tegen de hanteren van de Duitse taal werd Vermeulen Spaanse bezetting. Van Gilse had reeds door ook geprikkeld door het Duitse karakter van zijn weigering om zijn composities in Van Gilses composities. In een taalgebruik Duitsland te laten uitvoeren de aandacht van dat Matthijs Vermeulen zo eigen is zegt hij: de Duitsers op zich gevestigd en het libretto "Van Gilse becomponeert Rabindranath van zijn opera Thill deed daar nog een schep Tagore, die door Van Eeden vertaald is, in bovenop. De uitvoeringen van zijn het Duits. Hij dicht een Vrouwtje van composities werden verboden. De jacht die Stavoren, muziekdrama van Wagneriaanse de SD op hem maakte had tevens de stotterende verzen, in het Duits. Wat verstaat bedoeling zijn handschriften te vernietigen. deze propagandist van nationale kunst onder Voor de veiligheid logeerde hij steeds op een nationalisme? Dat Nederland een provincie ander adres, maar zijn handschriften waren van Duitsland is en dat zijn moedertaal ons moeilijk te vervoeren. Tijdens zijn niet duidelijk genoeg ingepompt kan worden? omzwervingen logeerde hij ook bij de Moeten wij, Nederlanders, éérst gefokt beeldhouwer Man Andriessen (broer van worden en gedresseerd voor Duitse Tagores Hendrik) in Haarlem, waar hem het bericht en "Frauen von Stavem"? Wij danken ervoor bereikte dat zijn zoon Maarten was en wijzen Van Gilse beleefd de oostelijke gefusilleerd. In Nunspeet_, waar hij eens richting." vertoefde, verborg hij de handschriften achter Vermeulen is totaal verrast door de de tegels van de kelder. Een dag nadat hij ze uitnodiging van Jan van Gilse die als had weggehaald, doorzocht de SD het hele voorzitter van MANETO (Manifestatie huis van boven tot onder. Ten slotte Nederlandse Toonkunst), hem in 1938 belandden Van Gilse en zijn vrouw Ada in schrijft: "Wij hebben het plan om in het Oegstgeest bij de familie Rudolf Escher. Dat voorjaar door het Concertgebouworkest een werd hun zijn laatste onderduikadres. Hier vernam hij dat ook zijn zoon Janric door de Redactioneel naschrift: SD was doodgeschoten. Van Gilse werd De 634 pagina's tellende memoires van Jan opgenomen in het Diaconessenhuis, dat in de van Gilse zijn (aangebracht door dr. Hans oorlog gevestigd was in het Zendingshuis te van Dijk) voor het eerst in 2003 verschenen Oegstgeest, onder de schuilnaam Dudok van bij Walburg Pers (hardcover) onder de titel Heel. Naast zijn grote verdriet over de dood "Memoires Jan van Gilse (1917-1922)" van zijn beide zoons, bleek hij kanker te ISBN 905730225X Het boek kost 639,95. hebben. Hij stierf op 8 september 1944 en werd begraven bij het Groene Kerkje te Oegstgeest."

Na de bevrijding maakte Mani Andriessen een grafmonument waarop een dodelijk gewonde strijder zijn zwaard uit de ene hand laat vallen, maar met de andere hand houdt hij de lier hoog opgeheven. In Amsterdam, toen Donemus nog in de Paulus Potterstraat was gevestigd, werd een zaal naar hem vernoemd.

Na de dood van Mengelberg werd geen monument opgericht, geen straat, laan of plein naar hem vernoemd, zelfs geen zaal of loge in het Concertgebouw. Op zijn graf in Luzern prijkt slechts een stenen kruis.

Johan Krediet

Het grafmonument voor Jan van Gilse in Oegstgeest, ontworpen door Marl Andriessen.

Boeken te koop aangeboden!

De onderstaande boeken worden te koop aangeboden door Roderick- Krithemann, Eerste Oosterparkstraat 225, 1091 HA Amsterdam, telefoon (020) 668 7110, e-mail: [email protected]

De bestelde boeken kunnen bij hem afgehaald worden, maar Roderick Krusemann wil bestellingen ook meenemen naar de eerstvolgende ledenbijeenkomst van de Willem Mengelberg Vereniging.

r.1. Onze Musici — 3e druk— Rotterdam, z.j. (1925 ?) - € 5 2. Over Willem Mengelberg — E.Bysterus Heemskerk — Amsterdam, 1971- € 5 3. Eduard van Beinum — Haarlem, 1959 - C 5 4. 40 jaar Concertgebouw Kamermuziek — Amsterdam, 1961 - C 5 5. Concertgebouw spelenderwijs — H.Nolthenius — Amsterdam, 1969 - C 6 6. Discografie van het Concertgebouworkest — J.v.Bart — Zutphen, 1989 - C 4 7. Het Residentie Orkest 50 jaar — 's Gravenhage, 1954 - € 6 8. Zingend door het leven — Jo Vincent — Amsterdam, 1960 (gebonden) - C 5 9. Gré Brouwenstijn met en zonder make-up — Bussum, 1971 - € 3 10. Die Dresdner Philharmonie — Dieter Hartwig — Leipzig, 1989 - C 3 11. Farewell Recital — Gerald Moore — Harmondsworth, 1979 (pocket) - € 2 11a. Farewell Recital — Gerald Moore — Harmondsworth, 1968 (gebonden) - € 5 12. Die Wiener Oper — Marcel Prawy — Wien, 1969 (drie pockets) - € 6 13. Wilhelm Furtwangler-Eine Studie — 0.Schrenk, , 1940 - C 3 14. Wilhelm Furtwangler — F.Herzfeld — Leipzig, 1941 - C 10 15. Begegnung mit Furtwàngler — H.Hocker — Gutersloh, 1956 - C 3 16. Wilhelm Furtwàngler — A.Volker Listewnik/H.Sander — Leipzig/Dresden, 1986 - C 3 17. The Furtwangler Record — J.Ardoin — Pordand (USA), 1994 - C 12 18. The Teaching of Elisabeth Schumann — E.Puriz — London, 1956 - C 7 19. German Song — E.Schumann — London, 1948 - € 4 20. Uren der zangkust — L.Riemens — Amsterdam z.j. (pocket) - C 2 21. Over muziek — H.Andriessen — Utrecht z.j. - C 2 22. Great Concert Artists — Szymon Goldberg — M.Austria/B.Gavoty — Genève, 1957 - € 3 23. Die Grossen Interpreten — Furtwaigler — R.Hauert/B.Gavoty — Genève, 1957 - C 3 24. Die Grossen Interpreten — Schwarzkopf - R.Hauert/B.Gavoty — Genève, 1957 - € 3 25. Willem Mengelberg, Catalogus bij de tentoonstelling — Den Haag, 1995 - € 12 26. Ma vie — Fedor Chaliapine — , z.j. - € 2 27. Begegnungen mit Eduard Erdmann — Agora — Darmstadt, 1972 - €7 Dirigenten rond Mengelberg

EDUARD VAN BEINUM BEVRIEND MET MATTHIJS VERMEULEN?

Eduard van Beinum en Matthijs Vermeulen hadden vanaf 1939 een gecompliceerde relatie met elkaar. In 1939 voerde Van Beinum met het Concertgebouworkest Vermeulens Derde Symfonie uit. In 1954 schrijft Vermeulen over Van Beinum in de Groene Amsterdammer: "Opeens wist ik een musicus gevonden te hebben die alle denkbare inflexies, alle virtuele tovers, alle achtergronden van een gezang doorschouwd, bevroed had gelijk de weinigen aan wie bekend is hoe een gezang geboren wordt." (no. 1)

In een brief van 17 december 1948 schrijft hij Om zijn gram daarover kwijt te raken schrijft aan Van Beinum: "Zoo dikwijls je muziek hij op 30 december 1953 aan Van Beinum: maakt zul je mij in je macht hebben en zal ik "Beste Eed, zeggen dat je buitengewoon mirakels bent." Het heeft me verbaasd, van jou geen woordje (no. 2) van gelukwens te ontvangen voor de Prijs die In 1949 dirigeerde Van Beinum de ik gekregen heb op het Internationale wereldpremière van Vermeulens Vijfde Concours van Brussel. Suppoosten van het Symfonie. Vermeulen schreef daarover in een Concertgebouw, en mensen die ik niet ken, brief d.d. 14 oktober 1949 aan van Beinum: zijn "leuker" geweest dan jij. Dacht je soms dat "Het is moeilijk te zeggen hoe verrukt ik was het een kleinigheid voor mij is om met een over wat jij en je orkest gisterenavond gedaan Symphonie, die Mengelberg in 1920 niet heeft hebben in mijn Vijfde Symfonie. Van het begin willen aankijken, 33 jaar later, in 1953, zeer tot het einde voelde ik mij aangegrepen door fatsoenlijk voor de dag te kunnen komen hetzelfde geweld als toen het werk geschreven tegenover de productie der "jonge generatie" werd." (No. 3) van de hele wereld? Dacht je soms dat het mij Uit dankbaarheid stuurde hij aan Van Beinum koud laat wanneer een internationale jury (een op 5 september 1952, bij wijze van onberispelijke jury!) in 1953 een symphonie verjaarscadeau, de partituur van 'Passacaille et van mij bekroont, die sinds 33 jaar door een Cortège', die Van Beinum op 16 maart 1957 in aantal (beroemde) dirigenten geweigerd is het Concertgebouw tot klinken bracht. omdat zij ze te modern vonden en te lastig? Tot zover waren de heren erg aardig en Heb je gelezen in de Nieuwe Rotterdammer vriendelijk voor elkaar. In 1953 zag Vermeulen dat het Brussels publiek, voor wie de evenwel kans zijn Tweede Symfonie uit 1920 bekroonde werken gespeeld zijn, ontevreden tijdens het Koningin Elisabeth Concours in was over de rangorde, en unaniem oordeelde Brussel genomineerd te krijgen en daarmee tot dat de middengroep (4, 5, 6) waartoe ik de slotronde door te dringen. Tegelijkertijd behoor, een betere plaats verdiend had? Ik heb probeerde Van Beinum deze symfonie bij zijn het ook gelezen in een grote Belgische krant. Londense orkest geprogrammeerd te krijgen, Dacht je dat het mij onverschillig liet eindelijk maar zijn pogingen mislukten. Vermeulen die eens erkend te zien (en door vaklui oordelend al zijn hoop op Van Beinum had gesteld, was in 't diepste geheim) dat ik wat waard ben, dat zeer teleurgesteld. ik "techniek" heb en wat kan, - hetgeen me door de Hollanders nog altijd wordt bestreden? Vind je soms dat ik blij mag zijn met jou te loven en te prijzen? Meen je dat dat gemakkelijk is? Verneem dan van me dat ik "Zoo dikwijls je muziek evenveel brieven krijg van kwaaie lezers wanneer ik jou "ophemel", als wanneer ik maakt zul je mij Krips "beledig", en dat mijn lof over jou me de vijandschap op de hals gehaald heeft van in je macht hebben componistjes die je vandaag flikflooien, en van wie er een, tegenover getuige, heeft en zal ik zeggen durven beweren dat ik betaald werd door jou, wat "iedereen" wist, en dat jij een dirigent was dat je buitengewoon van het jaar nul. mirakels bent" Dat lap ik aan mijn laars en heb hem niet eens op z'n smoel geslagen; misschien ten onrechte. Maar wat mij verdroten heeft, wat mij krenkt, wat mij bijna dodelijk grieft, dat is dat jij me bij de zaak die mij zo ter harte gaat, geen blijkje gegeven hebt van een greintje ik gek was: natuurlijk heb ik me verheugd dat vriendschappelijke gezindheid. Ik weet niet je symphonie bekroond is - al was het alleen meer of er bij jou iets bestaat of ooit bestaan maar om me zelf te bevestigen dat mijn heeft van werkelijke sympathie. In ieder geval oordeel juist was en....is! Ik ben ijdel genoeg durf je er niet voor uitkomen. Dacht je heus om dat prettig te vinden. Voor de rest is je dat één uitvoering in acht jaar ruim genoeg is? brief nonsens. Ik was 2x aan je huis - niet Mijn ideaal lijdt door jouw sloffigheid opengedaan - ben een erbarmelijk schrijver - ontzaglijke schade. Als vriend bega je stel alsmaar uit. Waarom heb je ook geen tegenover mij nog erger onrecht dan telefoon! Ik werk me een ongeluk - moet Mengelberg mij berokkende als vijand. Jij laat tusschentijds rusten - voorbereiden reizen me stikken, zoals hij me liet stikken om laffe enz. Laatste tijd was je niet zoo enthousiast redenen. Wat kunnen de jouwe zijn? Op z'n over me - belemmert mij weer jou op te hoogst niet geldiger. Je hebt ongelijk, je doet zoeken, enz. enz. jezelf kwaad ermee. Laat me je dat zeggen als Voor ± 7 maanden gaf ik je "aardige vriend. partituurtje" aan de B.B.C. Ik kreeg hier de Een aantal mensen verwacht natuurlijk dat je bevestiging dat ik het 12 en 13 Febr zal die Tweede Symfonie van me gaat uitvoeren, dirigeeren. Weet jij wel dat ik 2 engagementen en zij zullen er niets van begrijpen als je het in Londen afzegde omdat zij werk van jou niet doet. Ik ben benieuwd. Wat heb je weigerden? Weet jij wel - hoe mijn eigen gedaan, stommerd, met de Vliegende orkest! en bestuur mij afvielen toen ik de 5e Hollander, dat "aardige partituurtje" zoals je van jou speelde. Weet jij wel - dat deze zei, dat ik je cadeau deed? Denk je soms dat uitvoering aanleiding is geweest van ik "iedereen" cadeautjes doe?" (no. 4) ontzaglijke moeilijkheden met nagenoeg iedereen die wat te vertellen heeft? Tot in Van Beinum beantwoordt zijn brief vanuit Den Haag toe! (een onafwendbaar Philadelphia: crescendo). Weet jij wel dat ik eens ernstig "Beste Matthijs, ziek was? Nimmer heb ik een woord met jou Eerst was ik woedend over je brief - hierover gewisseld, ik zou me geschaamd vervolgens verontwaardigd - toen hebben. Wie is er nu een stommerd? Vrijdag teleurgesteld - een beetje verdrietig - tenslotte kom ik terug - Bel me nu op en maak een begrijp ik je ontboezeming! Dacht je soms dat afspraak met me - of je wilt of niet - je zult Eduard van Beinum: 'Verwijten niet rechtvaardig" me toch een en ander moeten vertellen over tragedie van een groot vertolker, wiens dat moppie dat ik mot speule in Londen. Ik zal gedachte zich isoleert in het verleden, zich je dan nog een paar critieken van hier laten afsluit van het leven, niet opnieuw wensen bij lezen - het zal je stiekum toch wel een geweldig te wonen" plezier doen dat mijn optreden hier in Londen weer een enorme indruk gemaakt heeft - bij In februari 1956 deed Van Beinum vanuit iedereen - orkest - pers en publiek. Als m'n Pittsburgh een poging het contact met vijanden me nog langer bekladden en m'n Vermeulen weer te herstellen en schreef: vrienden me gaan afvallen ga ik weg - ben er "Beste Matthijs, nog jong genoeg voor en iedereen hier (.....) Je verwijten aan mijn adres zijn geloof ik verklaart me voor gek dat ik het nog niet niet rechtvaardig. Waarom niet even gedaan heb. Heb jij dat soms al eens bedoeld? geïnformeerd (niet bij mij). Ik heb L. A. Never mind - Sepha en ik wenschen jou en geaccepteerd - ik zal niet méér weg zijn, dan ik Thea en je schat van een dochter een gelukkig altijd geweest ben. '54, poot Eed" (no. 5) Ik behoud het recht mijn contracten met L.A. te verlengen zoolang ik wil - een prettig gevoel In maart 1955 ventileerde Vermeulen nog voor mij - ik kan belangrijker werk doen als ik eens in het openbaar zijn irritatie over het een paar maanden achter elkaar een orkest in geringe aantal uitvoeringen dat Van Beinum in mijn handen heb, dan van hier tot gunder de Amsterdam gaf, waarbij de dirigent wat wereld door te jagen, en overal een paar noviteiten betrof alleen met onbeduidende stukken te "vertoonen". Buitendien kan ik net stukken kwam. Vermeulen vreesde dat het zo goed eenzaam zijn onder de Cal. zon dan in contact met de basis aan het verdwijnen was. ons Amsterdam! Hij wilde, na Willem Mengelberg, niet nog Kijk s.v.p. voordat ik terugkom het begin eens eens een genie teloor zien gaan door rustig na van je 2e symph. Ik bedoel de buitenlandse reizen. "wij zouden de miserie, de contrabaspartij. Hoe moet ik al die kleine kriebeltjes tot klinken brengen als de heeren geen dag voorbij zonder dat ik met grote van het H. F. je symphonie accepteeren. intensiteit aan je denk." (no. 7) Ik heb het hier op een bepaalde manier toch wel leuk gehad. We worden schandelijk Na Van Beinums overlijden op 13 april 1959 verwend - speciaal in L.A. - had overal een schreef Sepha aan Vermeulen: prachtige ontvangst; het is, zelfs voor mij, nog "Het spijt me zoo vreselijk dat jij en Eed steeds plezierig eens over je hoofd geaaid te elkaar zoo weinig zagen de laatste jaren,.en worden, en te bemerken dat je nog vele dat hij je 6e symphonie nu, na al je werken en menschen gelukkig kunt maken - jammer dat denken voor en aan hem niet heeft laten jij er niet meer bij behoort. klinken. Geloof me, hij dacht véél aan je Groet Thea recht hartelijk van Sepha en mij - (.....). Dit wilde ik je even schrijven, (het vergeet je dochter niet - en jij ouwe zondaar - eerste briefje dat ik probeer) want je moet een stevige poot van als altijd je Eed." ( no. 6) toch goed weten dat hij van je hield.". In een postscriptum voegt zij nog toe: "je Voor zover ik kan nagaan hebben de beiden hebt hem zoveel goed gedaan door je vrienden daarna weinig contact meer gehad. absolute vertrouwen in hem en je heerlijke Van Beinum door zijn buitenlandse enthousiasme". (no. 8) verplichtingen en zijn hartfalen. Vermeulen nam ontslag als muziekrecensent bij de Paulus schrijft in een brief aan de Romeinen: Groene, verhuisde naar Laren en wijdde zich "De liefde zij ongeveinsd. Weest elkander aan het componeren van zijn Zesde genegen, in eerbetoon elkander ten Symphonie. In februari 1957 bezocht Van voorbeeld, in ijver onverdroten en vurig van Beinum hem om over de uitvoering van zijn geest." "Passacaille" te spreken tijdens Van Beinums zilveren jubileum als dirigent van het Johan Krediet Concertgebouworkest. Op 8 februari 1958 was Matthijs zeer ingenomen met het bezoek van Eduard op de viering van zijn 70e verjaardag. Op 28 oktober 1958, ongeveer een half jaar voor Van Beinums dood, schrijft hij hem: "Duizend maal, en dat is niet teveel gezegd, heb ik je deze zomer willen schrijven. Maar ik wist niet waar je was. En de Symphonie absorbeerde mij totaal. Zij is kant en ldaar op een paar slotmaten na, waarover ik nog even moet nadenken. Omdat het in laatste instantie jouw symphonie is, zou ik de partituur heel gaarne met je willen doorkijken, alvorens ze onder andere ogen komt. Ik geloof dat menige passage je zal bevallen. Wat mij betreft, ik kan het gecomponeerde niet overschrijven zonder Brieven tussen aanhalingstekens dat het me letterlijk dronken maakt. Toch overgenomen uit: "Een biografie van Matthijs gebruik ik sinds tijden geen druppel alcohol en Vermeulen" door Tom Braas. (TB) en uit evenmin andere opwekkende middelen. "Eduard van Beinum 1900-1959" van Truus Niettemin brandt het in mijn binnenste. Ik de Leur. (TdL) neem elke ochtend een koud bad. Het helpt Noten: No. 1. TB. blz. 594, No. 2. TB. blz. niet. Het is alleen maar lekker. Hoe gaat het 603, No. 3. TdL. blz. 265, No. 4. TdL. blz. met jou? Vergeet niet dat ik rendez-vous met 266, No. 5. TdL. blz. 267, No. 6. TdL. blz. je heb op je zeventigste verjaardag, en op deze 268, No. 7 TB. blz. 739, No. 8 Tdl. blz. 264. wereld. Dat is ernstig van mij bedoeld. Er gaat VROUWEN IN EN VOOR HET ORKEST

Zich door een vrouw te laten beheersen, is voor een man de ergste smaad. Democritus (ca.460-ca.370 vC)

Op 1 maart presenteerde de directie van het Koninklijk Concertgebouw-orkest tijdens een persconferentie, zie Preludium no. 8 van april 2005, het orkest- programma voor het komende seizoen. De mededeling dat in juni 2006 de dirigente Marin Alsop, en daarmee voor het eerst na bijna honderd en twintig jaar een vrouw voor het orkest zal staan, moet in zoverre worden genuanceerd dat zij als eerste vrouwelijke dirigent een heel concert zal dirigeren. Catharina van Rennes en Cornelie van Oosterzee hebben wel eens een eigen werk gedirigeerd tijdens een concert dat verder in handen was van "de baas".

Marin Alsop, die volgend jaar in Baltimore de St. Louis Symphony Orchestra, het London Rus Joeri Temirkanov opvolgt, is 48 jaar en nu Symphony Orchestra, het London chef-dirigent van het Boumemouth Symphony Philharmonic Orchestra en het orkest van de Orchestra. Ze vervulde gastdirecties bij tal van Bayerische Rundfunk. In ons land dirigeerde beroemde orkesten zoals het Philadelphia ze het Nederlands Philharmonisch Orkest, Orchestra, de Los Angeles Philharmonic, het het Radio Kamerorkest en het Residentie Orkest. The Gramophone riep haar in 2003 uit tot "Artist of the Year".

Kuijper Klassiek Historisch Nieuwsblad De plannen om Marin Alsop uit te nodigen CD Verzendservice hebben niet alleen de kranten en de websites gehaald, maar ook het maandblad Historisch Pl Levering van vrijwel alle merken klassieke CD's Nieuwsblad. Marianne Braun schrijft daarin Veel eigen import en minder gangbaar repertoire een leuk artikel onder de naam: "De eerste E: Direct leverbare CD's worden in de regel binnen 36 uur verzonden o Niet voorradige CD's worden vrouwelijke dirigent van het Concertgebouw- zonder extra kosten doorbesteld en nageleverd orkest". Min of meer toevallig vond ik tussen mijn krantenknipsels een enthousiast artikel Onze catalogus met zeer veel aanbiedingen van 100 jaar geleden over de dirigente Jeanne en nieuwe uitgaven Kuliper Was wordt u op aanvraag Anlwoofdrugnnw 47302 Broek-Landré. Ook Norman Lebrecht wijdt gratis en zonder enige 1070 WC PonsterdAm in zijn boek "De mythe van de Maestro" verplichting toege- (gèFn icashegel) zonden, Its nogal wat pagina's aan de emancipatie van de 020 679 46 34

Lage rzendkosten: !A% vrouw in en voor het orkest. Deze drie 2,50 per bestelling, 020 671 12 23 artikelen vindt u op de volgende pagina's Extra kortingen bij bestellingen boven bilookupeiklassie afgedrukt. £ 200,, qpeddaoek.n Aanpassingen eidinand 061s1r,141 6 (lij Heineken Btotnsitirip Mijn mening is dat een vrouw met muzikale 1072 IJ Arnsteidon gaven net zoveel recht heeft vóór het orkest nel efficiënt betrouwbaar te staan als er in te zitten, maar het vraagt aanpassingen. Enkele jaren geleden zag ik op de tv de Amerikaanse dirigente Antonia Brico - van Nederlandse afkomst - met een Israëlisch orkest repeteren. Zij deed mij denken aan brutale Saar, de visverkoopster uit de Vissteeg bij het Waterlooplein. Het is nu meer dan zeventig jaar geleden, maar nog klinkt haar schelle stem in mijn oren waarmee zij riep: "Ferse visj, een heitje een kilo, wie maakt me losj?" Brutale Saar is na de oorlog niet meer teruggekomen en mevrouw Brico is inmiddels ook overleden.

Opwinding Beb Ogtrop, zij had operazang gestudeerd, dirigeerde in de zeventiger jaren het Amsterdamse Operakoor. Zij was door de natuur royaal geproportioneerd en dat leidde, vooral als ze zich diep voorover boog, nog wel eens tot enige opwinding.

Op clirigentenpractica heb ik een aantal jonge vrouwelijke dirigenten meegemaakt met veel talent, maar over het algemeen wisten ze met hun lichaam geen raad, hun armen waren te lang en hun rechter hand streelde in plaats van duidelijk te takteren. Enkelen met een vioolopleiding hadden daarvan minder last; naar mijn mening kunnen violisten dan ook goede dirigenten worden. Voor zover ik kan nagaan is van de ongeveer twintig kandidaten die ik in de loop van negen practica heb zien passeren, er maar één voor een provinciaal orkest terecht gekomen. De anderen ben ik nog wel eens tegengekomen als koordirigent.

Niet onvermeld mag blijven dat Saskia Boon, een van de cellisten uit het Concertgebouw- orkest, in Amstelveen een amateurorkest leidt.

Toch heb ik goede hoop dat in de toekomst meer vrouwen vóór het orkest zullen staan. Ons Concertgebouworkest bestaat momenteel voor ongeveer 30% uit zittende Venus van Milo: ... geen armen vrouwen. Dat geeft een kleurrijk gezicht en de onderlinge omgang lijkt mij zeer harmonisch. Johan Krediet De eerste vrouwelijke dirigent voor het Concertgebouworkest

'HET IS NIET WENSCHELIJK, DAT DIT VOORBEELD NAVOLGING VINDEI

Negentien jaar was Juliette Folville toen ze in 1890 als dirigente voor het Amsterdamse Concertgebouworkest stond. Het muzikale wonderkind uit België was de eerste vrou-welijke gastdirigent van het inmiddels wereldberoemde orkest, dat toen nog maar twee jaar bestond. (door Marianne BfaL112, overgenomen uit Historisch Nieuwsblad, juni 2005, nr. 5)

In juni is het eindelijk zover. Het Koninklijk van mejuffrouw Folville uit Luik. De Concertgebouworkest speelt voor het eerst verwachtingen waren immers al zo vaak onder leiding van een vrouw: de vooraan- beschaamd. Toch leek het met haar anders te staande Amerikaanse dirigente Marin Alsop. liggen. Sinds 1888 was ze in het nieuws als het Zo brachten de kranten onlangs het goede Belgische wonderkind dat in Londen, Keulen nieuws. Nederland mag zich inderdaad en Parijs haar kunsten als violiste, pianiste en gelukkig prijzen, maar het bericht dat Alsop componiste had vertoond. Op de piano was de eerste vrouw is die het orkest dirigeert, deze jongedame beter in lichte salonstukken klopt niet. dan in de moeilijke sonates van Beethoven, De Nederlandse Catharina van Rennes, voor aldus een criticus. Haar composities vielen wat I 20 zeventig-plussers nog een bekende naam, hem betreft 'niet ondér het bereik der kritiek'. ging Alsop in 1905 en 1915 voor. Maar haar vioolspel was buitengewoon: Toegegeven: niet als orkestdirigent van 'zonder fouten, rijk aan toon en vol kieschheid beroep, maar als gelegenheidsdirigente van en smaak.' eigen werk. In 1898 schijnt het orkest voor de gelegenheid geleid te zijn door een van de Samen met de eveneens jonge Parijse zangeres beste Nederlandse componistes: Cornélie van Jannie Lépine zou Juliette Folville te gast zijn Oosterzee. Maar de primeur had een jonge bij het Concertgebouworkest, onder leiding vrouw uit België. Op tweede kerstdag in van de even gevreesde als gerespecteerde 1890, negen dagen voor haar twintigste Willem Kes. Maar de aandacht van de kranten verjaardag, leidde Juliette Folville het toen ging vrijwel alleen uit naar Folville. Ze zou twee jaar oude Concertgebouworkest. zelfs twee keer op één dag laten horen wat ze waard was. Eerst op het buitengewoon Eugenie Emilie Juliette Folville (1870-1946) ochtendconcert aanvang twee uur, losse kwam uit Luik. Van kinds af aan had ze kaarten 99 cent, abonnementhouders konden muziek gemaakt met haar vader, die advocaat gratis een dame meenemen. Daarna op het was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog woonde voor minder draagkrachtigen bedoelde zij in Boumemouth in Engeland. Een 'populair avondconcert'. vermeldenswaardig toeval: Marin Alsop is de huidige chef-dirigente van het in 1893 Het bonte programma van beide concerten opgerichte Bournemouth Symphonie weerspiegelde de muzieksmaak van de tijd: Orchestra. veel Wagner, veel muziek van componisten die 'Vroegrijpe talenten zijn langzamerhand in nog leefden, weinig Bach en Handel. Juliette miscrediet gekomen,' schreef de Amsterdam- Folville waagde zich onder meer aan het sche Courant drie dagen voor het optreden pianoconcert van Grieg en het vioolconcert van Mendelssohn. Beide keren stond Willem Het scheppende en vooral leidende werk - dat sprak vanzelf - was echter bestemd voor de minder schone sekse. En de grotere orkesten waardeerden dat uitvoerende talent van vrouwen intussen nauwelijks. Harpistes waren de eerste vrouwen die zich een plaats wisten te veroveren in het orkest; men ging ervan uit dat de vingers van mannen minder goed op de harp waren toegesneden. Negen maanden voor het optreden van Juliette Folville trad de eerste harpiste tot het Concertgebouworkest toe. In 1897 volgde een celliste en in 1907 een tweede violiste. Marin Alsop staat straks voor een orkest waarvan ruim eenderde vrouw is.

In 1890, het jaar dat Juliette Folville optrad met het orkest, stond het Concertgebouw nog in Nieuwer Amstel, de gemeente die kort daarop door Amsterdam zou worden geannexeerd. De akoestiek liet te wensen over. Pas na de verbouwing van het podium, tien jaar later, zou het geluid zich zo mooi door de ruimte gaan verspreiden. Helaas was er voor Kies bij het laatste stuk voor de pauze zijn haar optreden minder gage beschikbaar dan plaats aan haar af, zodat het orkest onder haar het bestuur had gewild, staat in een brief aan leiding enkele stukken kon spelen uit een door Mademoiselle Folville: 'La coté finandelle est haar gecomponeerde suite voor groot orkest: encore noire.' Scènes Champêtres. Tot dusver had Nederland zich niet kunnen De schoone sekse beroemen op een vast orkest met professioneel Als twaalfjarig meisje schreef Juliette Folvil1e talent, discipline en voldoende repetitietijd. De haar eerste sonatines voor piano. Haar Chants eerste dirigent van het Concertgebouworkest, printaniers, op tekst van de ook bij Tsjaikovski dat was opgericht in 1888, was Willem Kies, geliefde dichter Paul Colijn, kwamen uit toen ook nog maar begin dertig. Hij disciplineerde' ze dertien was. Ze was een leerling van Ovide zowel het orkest als het publiek. Hij liet de Musin, een in die dagen vermaarde Belgische concertgangers wennen aan de betere violist en componist. In deze tijd bespeelde orkestmuziek, verwijderde de rondlopende men vaker dan nu meer dan één instrument. obers, de tafeltjes en de drank uit de zaal en De 'bekoorlijke jongedame' was een bekende gedoogde geen laatkomers. verschijning in het muziekleven. 'De schoone De geniale giganten als Grieg, sekse' heette uitstekend geschikt te zijn voor en Mahler waren in deze beginjaren nog niet het uitvoerende werk en de met hun eigen werk voor het orkest muziekpedagogische ambachten. In het verschenen. Dat kwam pas nadat Willem seisoen 1889-1890 studeerden er aan het Mengelberg in 1895 Kies was opgevolgd. Amsterdamse conservatorium tien dames en Mengelberg heeft alle aandacht van de drie heren. De verhouding in de vioolklas was, geschiedschrijvers naar zich toe getrokken; de drie op vier. eerste dirigent van het Concertgebouworkest is in zijn schaduw blijven staan. Maar het was noteerde dat 65 'bekwame' musici, 'in het Kes die, aldus een aantal notabelen in 1938, openbaar', waren overgelaten aan het met zijn 'onverzettelijke wil en grote kunde' de welbehagen van een jeugdige vrouw. Dat was grondslag heeft gelegd voor het nu zo volgens het blad niet zo erg als het leek, omdat beroemde orkest. Ze vonden het dan ook ze thuis toch immers ook - zonder het te passend en rechtvaardig om, ter gelegenheid weten - aan de leiband van hun vrouw liepen. van het vijftigjarig bestaan, zijn beeltenis in een Muziektijdschrift Caecilia daarentegen kon er van de muren van de grote zaal te metselen. de lol niet van inzien. De Belgische gaste speelde volgens dit blad voortreffelijk, maar Leiband haar optreden als concertmeesteres had Het optreden van de eerste vrouwelijke aangetoond dat, 'hoever de emancipatie der gelegenheidsdirigente voor het Koninklijk vrouw ook moge gaan, het voor de gratie dezer Concergebouworkest dateert uit de pre- aangebedenen niet wenschelijk is, dat dit Mengelberg-periode. Op tweede kerstdag 1890 voorbeeld navolging vinde'. was de zaal 'eivol'. 'Jongedame' Juliette FolviLle Van Juliette Folville werd enkele jaren later in was volgens het Nieuws van de Dag geen genie T Alle de opera Atala opgevoerd, naar het van de eerste rang, maar in alles wat zij deed verhaal van Chateaubriand. Folville werd vond men 'de sporen van een natuurlijke, docente aan het Luiks conservatorium en bleef schoone begaafdheid'. De zeer positieve daarnaast componeren. De jonge gastdirigente Muziekbode noteerde dat zij als dirigente nog van toen heeft sommige muziekencyclo- een beetje schuchter was Maar tegenover een pedieën niet gehaald, maar veel andere wel: orkest als dat van de heer Kes was dat niet met korte stukjes en zonder foto. Net als de verwonderlijk. talrijke mannelijke componisten uit haar tijd Folvilles eigen compositie was 'effectvol' overigens, die tijdens hun leven bekendheid geschreven, aldus het Handelsblad. Het genoten, maar nu voortleven als mindere goden in de geschiedschrijving van de toonkunst: voor de liefhebbers.

De eerste vrouwelijke Dat klinkt goed! Nederlandse dirigente - -Groots assortiment, helder advies, designbrillen, Jeanne Broek-Landré sportbrillen, zonnebrillen, lenzen... Bij Sijbrants & van Olst. Bene vrouw als dirigente bij een groote wwv,'..desi1nbril.n1 muzikale uitvoering te zien optreden, was tot voor korten tijd hier te lande een ongekend verschijnsel en behoort zelfs in het buitenland nog tot de merkwaardige zeldzaamheden. Mevrouw Jeane Broek-Landré, heeft thans het bewijs geleverd, dat ook deze taak aan vrouwelijke handen kan worden toevertrouwd, mits daarbij over eene even ruime mate van muzikale bekwaamheden wordt beschikt als hier aanwezig. Haar was het gegeven, bij de jongste uitvoering, die de Nijmeegsche zangvereeniging der Toonkunst-maatschappij gaf, Haydn's heerlijke "Schopfung" te leiden, Sijbrants & van Olst speciaaloptiek met medewerking der Amhemsche Orkest- Dorpsstraat 29 thrkipictin 21 Putlerkeik Arribtel 1.1400orn 020 496 GO 87 0297 54 07 77 vereeniging en solisten als Anna Kappel, Willy Schmidt en Hendrik van Oort; haar was het vergund op dien belangrijken en zeer zwaren avond den clirigeerstaf te zwaaien ter uit een zeer druk leven, zijn zeker wel genoeg, vervanging van den directeur, den heer Leon om te doen zien hoe zij iemand is, die de C. Bouman, wien door eene ziekte van reeds kunst dient om der wille van den kunst. langen tijd absolute rust was voorgeschreven. Weliswaar waren meerdere aanbiedingen van Nijmegen, 12 Januari 1905 buiten de stad gekomen, maar het bestuur Darlington. vertrouwde aan de conscientieuse kunstenares, met volle vertrouwen de belangrijke taak toe. En dit vertrouwen werd allerminst beschaamd, want de uitvoering was een groot succes voor de zangvereeniging en Buitengesloten voor de talentvolle dirigente in het bijzonder, (overgenomen uit de "Mythe van de Maëstro" daar zij, volgens het algemeen oordeel der van Norman Lebrecht) critiek, volkomen voor haar moeilijke taak berekend bleek. Met zekerheid, kracht en Voor vrouwen is het podiumtaboe wel eens intellect leidde zij, zoowel bij de generale aangetast door enkele marginale concessies, repetitie als op de beide uitvoeringen, drie maar op de plaatsen die tellen blijft het avonden achtereen koren, orkest en solisten; overeind. Geen orkest of opera van betekenis Zij beheerschte het geheel zonder zichtbare heeft een vrouw tot muziekdirecteur inspanning en de groote bloemenhulde, haar benoemd; geen groot platenlabel heeft onder daverend applaus gebracht, mocht vertrouwen gesteld in een vrouwelijke welverdiend heeten. dirigent.

Mevrouw Broek-Landré, van huis uit lid 'Er bestaan geen bestuurlijke of eener muzikale familie, is als concertzangeres maatschappelijke taken die als zodanig alleen in het meerendeel der Nederlandsche steden aan vrouwen of mannen zijn voorbehouden,' eene bekende verschijning, wier helder en schreef Plato twee millennia geleden; en toch omvangrijk sopraan geluid en artistieke blijft het denkbeeld van een vrouw in de voordracht haar overal succes deden leiding van een muziekuitvoering anathema, verwerven. In de stad harer inwoning, zelfs in samenlevingen waar vrouwen in Nijmegen, waar zij aan de Toonkunst- andere sectoren de hoogste ambten hebben muziekschool als leerares is verbonden, heeft bereikt. Men zegt dat vrouwelijke zij met haren echtgenoot, den barytonzanger bestuursleden van de Amerikaanse Johan Broek, onvermoeid medegewerkt om middenklasse het idee van een vrouw op de het muzikale leven te bevorderen. Werd bok weerzinwekkend vinden, terwijl somwijlen een beroep op hare welwillendheid mannelijke forenzen vinden dat de gedaan, nimmer aarzelde zij om onvoorbereid symfonieën die zij op weg naar en van hun hare medewerking te verleenen , terwijl werk in hun auto horen, moeten worden eveneens nimmer tevergeefs bestuurderen gedirigeerd door een hunner. Of zij nu hard van liefdadige vereenigingen bij haar en haar of zacht optreden, vrouwelijke dirigenten echtgenoot aanklopten, om feestavonden te hebben het altijd moeilijk gehad met de organiseeren tot stijving van de kas. die door overwegend door mannen bezette orkesten. hun artistiek cachet meestentijds uitnemend Van vrouwelijke politici wordt nog wel slaagden. Met medewerking van dilettanten geaccepteerd dat zij proberen te vleien of zich aarzelden beide artisten niet, zoo hier als een houding aanmeten, maar dirigenten, wier elders, bekende opera's en operette's uit te beroep op medemusici instinctief is, worden voeren en in Faust en Troubadour, in La fille als bedriegers afgewezen als zij anders dan du regiment en Willem Landré's Roos van anderen lijken. Zij kan geen rol spelen, zij kan Dekama of Rozenknopje, hebben wij de niet zichzelf zijn; de vrouwelijk dirigent moet aangenaamste herinneringen aan mevrouw zich nog een natuurlijke plaats op het podium Broek behouden. En deze weinige woorden zien te verwerven. In de orkestwereld als geheel zijn vrouwen bierdrinken de voornaamste attractie vormde. betrekkelijke nieuwelingen. De eerste Mahlers nichtje, Alma Rosé, dochter van de vrouwelijke musici in Londen werden in 1913 concertmeester van de Wiener door Henry Wood aangenomen; hij was Philharmoniker, leidde haar Wiener Walzer oprecht verbaasd dat zijn mannen 'deze Madeln, totdat een tragische romance tot haar vernieuwing vriendelijk opvatten'. Adrian internering in Auschwitz leidde; daar Boult bezette een kwart van zijn BBC dirigeerde zij een vrouwenensemble dat voor Symphony Orchestra met meisjes, maar liet de SS-kampbewaarders speelde, totdat dezen ze niet toe in de cellogroep, waar hun haar vermoordden. houding aanleiding kon geven tot onzedige gedachten. De vakbond van musici in Vele jaren was de enige mogelijkheid die een Amerika Weigerde tot 1904 vrouwen toe te vrouwelijke dirigent had, een vrouwenorkest laten; twee decennia gingen voorbij totdat de te beginnen - een twijfelachtige vorm van seksbarrière werd verbroken, toen Alfred amusement: een hoogcultureel aanbod met Hertz vijf meisjes in het San Francisco een vleugje ondeugendheid. Het hoogstaande Symphony Orchestra huurde. Het New York Weense Damesorkest kwam ten slotte in Philharmonic bleef vrouwen weren tot 1966. Amerikaanse openluchttheaters terecht, waar Leopold Stokowski, wiens voorkeur voor bierdrinken de voornaamste attractie vormde. vrouwelijk gezelschap algemeen bekend was, Mahlers nichtje, Alma Rosé, dochter van de weigerde vrouwen op te nemen in zijn concertmeester van de Wiener Philadelphia Orchestra. Dertig jaar later Philharmoniker, leidde haar Wiener Walzer onderging Stokowski een paulinische Madeln, totdat een tragische romance tot haar bekering: hij zette zijn prestige in voor de internering in Auschwitz leidde; daar dirigenten aspiraties van zijn secretaresse, dirigeerde zij een vrouwenensemble dat voor Beatrice Brown; zij leidde een orkest in de SS-kampbewaarders speelde, totdat dezen Scranton, Pennsylvania. 'Waarom zouden er haar vermoordden. geen vrouwelijke dirigenten zijn?' peinsde In Frankrijk had Jane Evrard, de vrouw van Stokowski. 'Misschien zal er in het begin de bekende dirigent Gaston Poulet, in de vooroordeel heersen, maar afs zij een goede jaren dertig 'het Feeënorkest'. Zij namen dirigent is, zal het publiek haar ten slotte muziek op die voor haar dames door Roussel, accepteren. Hij nam Judith Somogi aan om Schmitt en Rivier was geschreven. Évrard met de leden van zijn American Symphony meende dat een vrouw van nature ongeschikt Orchestra te repeteren. Zij vervolgde haar was om een orkest van mannen te dirigeren weg en werd Kapelmeister bij de opera van 'dat dikwijls discipline mist en ongaarne Frankfurt, onder het liberale bewind van orders aanneemt van iemand anders dan hun Michael Gielen. 'Wat wij nu nodig hebben, is eigen soort'. Omstreeks diezelfde tijd vormde een heel leger van vrouwen die een loopbaan Kathleen Riddick een London Women's als dirigent nastreven; zo insisteerde Somogi, String Orchestra en hield het drijvende met kort voor haar vroegtijdige dood aan kanker. geld dat haar speelsters bijeenschraapten. Het Maar Europa was niet te vermurwen, en de was een goede investering zolang de oorlog Berliner Philharmoniker maakten nog duurde en men kon het ensemble regelmatig stampei over de aanstelling van een op de BBC horen. Toen de mannen eenmaal klarinettiste door von Karajan. thuiskwamen, keerde men terug tot de normale gang van zaken en verloor de groep Vele jaren was de enige mogelijkheid die een al het werk. Riddick sleepte haar loopbaan vrouwelijke dirigent had, een vrouwenorkest voort met een orkest van werknemers van de te beginnen - een twijfelachtige vorm van Midland Bank. De vrouwenorkesten die amusement: een hoogcultureel aanbod met tegenwoordig nog over zijn, zijn meestal een vleugje ondeugendheid. Het hoogstaande principieel feministische groepen, zoals de Weense Damesorkest kwam ten slotte in Bay Area Women's Orchestra uit San Amerikaanse openluchttheaters terecht, waar Francisco, dat uitsluitend door vrouwen gecomponeerde muziek speelt. mogelijk ook ge-makkelijker, erkenning zou hebben gekregen als dirigent'. Dame Ethel op Een onbevredigend alternatief voor een haar best was een Kenauachtige figuur van dirigente was de leiding van een koor. Margaret formidabele proporties. Haar beroemdste Hillis werd ten slotte gedwongen om voor concert dirigeerde zij niet met een stokje Fritz Reiner het Chicago Symphony Chorus op maar met een tandenborstel; dat gebeurde te richten, nadat zij zag dat alle orkestrale toen zij medegevangenen in een hymne van wegen voor haar hermetisch gesloten waren. suffragettes dirigeerde, in de Holloway- In honderden concerten heeft zij het koor vrouwengevangenis waar zij in 1912 een straf geleid; sommige van haar opnamen kregen van twee maanden uitzat voor het gooien van prijzen, maar nooit kreeg zij de kans een eigen symfonische opname te maken - ondanks het feit dat zij verschillende malen op concerten voor Georg Solti met succes was ingevallen. Hillis kwam niet verder dan de leiding van het Chicago Civic Orchestra, een opleidingsgroep De vrouwen die als voor het grote ensemble. eersten de aanval op het De vrouwen die als eersten de aanval op het podium ondernamen, podium ondernamen, waren meestal mannelijker dan mannen. Ethel Leginska, een waren meestal mannelijker concertpianiste 'van aanzienlijke kracht', droeg mannenlderen en kon in het halfduister van de dan mannen. concertzaal gemakkelijk voor Paderewski worden aangezien.Met veertien was zij in Hul" (waar zij gewoon als Ethel Liggins geboren was), van huis weggelopen naar Wenen; zij trouwde met een Amerikaans componist, Roy Emerson Whithorne, en raakte met hem in een vergeefse strijd over de voogdij van hun een steen door het raam van de minister van zoontje verwikkeld. Na de scheiding pakte ze Binnenlandse Zaken. Iemand die het de muzikale draad weer op; zij vormde een klaarspeelde om Virginia Woolf onder de honderd man sterk Boston Philharmonic duim te krijgen, draaide haar hand niet om Orchestra en een afzonderlijk Women's voor een orkest; dame Ethel werd door haar Symphony Orchestra of Boston. mannen zeer gerespecteerd. Haar Zij schreef een opera, The Rose and the Ring tekortkomingen als dirigente waren eerder en leidde uitvoeringen van Carmen, voordat zij van technische dan van disciplinaire aard in wanhoop naar de Westkust vertrok. Haar want, hoewel haar maatslag duidelijk was, activiteiten overlapten die van Antonia Brico, miste die de vloeiende gratie, onontbeerlijk een Californische van Nederlandse afkomst, voor coherent musiceren. Zij had het die in het begin van de jaren dertig de eerste trouwens veel te druk met maatschappelijke vrouw was geweest die de Berliner en seksuele veroveringen om een serieuze Philharmoniker en de Metropolitan Opera had muziek carrière te vervolgen. gedirigeerd - waar zij na twee voorstellingen ontslagen werd toen een bariton, John Charles De vrouwelijke dirigent die de meeste Thomas, weigerde onder een vrouw te zingen. mannelijke goedkeuring wegdroeg, was de zedige Française Nadia Boulanger; zij genoot De bombastische Britse componiste dame het vertrouwen van Gabriel Fauré en Igor Ethel Smyth was minder gemakkelijk klein te Stravinsky en gaf privé-lessen aan drie krijgen. Musici in Londen vermoedden dat generaties van componisten, meest 'als.zij een man was geweest, zij eerder, en Amerikanen. In de schaduw van de

herinnering aan haar veel begaafdere zuster, de belangrijke Amerikaanse premières had lang betreurde Uni, wijdde Boulanger zich gebracht, waaronder Les Troyens van Berlioz nauwgezet aan de onverzettelijke starheid van en Moses und Aron van Schonberg - alle haar het rooms-katholicisme, aan het neoclassicisme eigen producties. en aan de beukende ritmen van haar Russische voorouders. Zij heeft zich nooit aan een man De lichtheid van Calswells muzikale toets gegeven, verafschuwde modernismen en stond in schril contrast tot haar ruim honderd stuurde elke leerling van wie zij ontdekte dat kilo wegende omvang die haar dwong in een die gescheiden was, weg. stoel zittend te dirigeren. De recensent Boulanger werd volkomen in beslag genomen Andrew Porter beschouwde haar als het door de muziek van haar Kerk; zij speelde een allerbeste op het gebied van de Amerikaanse sleutelrol bij de herontdekking van Claudio Opera en schreef 'dat in een goedgeordende Monteverdi en maakte een onthullende reeks maatschappij Miss Caldwelf de behandeling van eerste opnamen. Zij werd de eerste vrouw zou krjgen van een nationaal pronkstuk, vrij die het Boston Symphony Orchestra, het van financiële en administratieve zorgen, en in Philadelphia Orchestra en het New York staat gesteld al haar geestelijke, dramatische en Philharmonic dirigeerde en op 8 mei 1938 gaf muzikale vuur te concentreren op het zij in Washington DC uitvoeren van opera's. Helaas werd zij door de wereldpremière van Stravinsky's geldgebrek gedwongen tot twijfelachtige Dumbarton Oaks. Als docente én als dirigente beslissingen. Nadat zij in 1982 met het inhalige is zij diep in het terrein van de mannen Marcosregime een contract getekend had om doorgedrongen, maar zij scheen niet geneigd voor de opera in de Filippijnen te zorgen, werd haar seksegenoten te laten profiteren van wat zij in Boston door strijders voor de zij bereikt had; gewoontegetrouw eerbiedigde mensenrechten geboycot. Kort daarop maakte zij het mannelijk gezag. Na Boulanger zij zich op om samen te werken aan de veranderde er niets. Vrouwen moesten herleving van de opera in Israël — uitgerekend I 26 meerdere decennia wachten voordat de ten tijde van een Palestijnse opstand. Caldwell vrouwenbeweging de barrières deden was verstandig, noch fortuinlijk.

Intussen introduceerde Eve Queler de vroege opera's van Strauss en Puccini bij een Newyorks publiek; in Budapest maakte zij een voortreffelijke opname van Guntram. Judith Boulanger werd volkomen Somogi zag slim in dat een vrouw meer kans maakte met het dirigeren van een opera dan in beslag genomen door van concerten; in de orkestbak is zij immers minder zichtbaar en geeft zij daarom minder de muziek van haar kerk. aanstoot aan een behoudend publiek. In 1990 kondigde het door Stokowski opgerichte American Symphony Orchestra aan dat het een vrouw, Catherine Comet, had benoemd als chefdirigent. Maar het ASO was niet langer de rammelen en twee vrouwelijke dirigenten de belangrijke koploper van weleer en het had zijn aandacht trokken van de Amerikaanse activiteiten tot zes concerten per jaar operabezoekers. Toen Sarah CaldweIl in teruggebracht. Op het moment van schrijven januari 1976 La Traviata bij de Metropolitan heeft in geen enkel land enig belangrijk orkest Opera dirigeerde, werd dit begroet als een een vrouw als chef-dirigent, ondanks een maatschappelijke mijlpaal, hoewel Antonia toenemend aantal veelbelovende vrouwen dat Brico haar allang voor was geweest. Caldwell dirigeeropleidingen aan de conservatoria heeft had reeds enige jaren vruchtbaar gewerkt in doorlopen. Boston, waar zij een verscheidenheid aan In Londen valt wel iets te bespeuren van veranderende gewoonten in de muziekwereld. de dagen dat zij als een kwajongen graag in de Daar werd de violiste lona Brown gekozen om bomen ldom, rebelleerde zij graag tegen de de Academy of St. Martin-in-the-Fields te Britse gang van zaken. Nadat zij de Estlandse leiden; de erudiete Jane Glover erfde de dirigent Neeme Jarvi had ontmoet, ging zij een London Mozart Players en een bruisende strenge opleiding in Leningrad volgen. 'De CubaansAmerikaanse, Odaline de la Martinez, wijze waarop hij dirigeerde was zo opwindend richtte een eigen modern ensemble op. Vooral en er ging zulk een magnetische kracht van uit, Glover haalde de krantenkoppen met haar dat ik hem vroeg hoe hij dat deed. Hij zei: "Ik operadirectie in Glyndeboume, met haar oefen vijf uur per dag, met een orkest of voor commentaren voor de televisie gedurende de de spiegel." Dit was nieuw voor mij. Ik leefde concertpauzes en door het feit dat zij twee in de Britse veronderstelling dat men als derde van haar spelers bij een grootscheepse dirigent wordt geboren, en geen dirigent kon reorganisatie ontsloeg. Maar zij heeft, evenmin worden. In de Sovjetunie heb ik ontdekt dat als de andere vrouwen, tot dusver een positie dirigeren daar onderwezen wordt, net als viool bij de Londense internationale orkesten of piano. verworven. Edwards onderging de invloed van de intense emotionele geladenheid die Russen in muziek De gebrilde, jonge en roodharige Sian Edwards leggen. Toen zij na haar terugkeer een vormt een veelbelovende uitzondering. In conservatoriumuitvoering gaf van de Vierde 1988, toen zij achtentwintig jaar was, werd zij symfonie van Michael Tippett, was dit reden de eerste vrouw die in Covent Garden voor de tachtigjarige componist om haar bij dirigeerde en de drie daaropvolgende jaren het Royal Opera House aan te bevelen voor maakte zij deel uit van de staf en redde een hernieuwde uitvoering van The Knot produkties die in moeilijkheden waren geraakt. Garden. Tot haar dertigste werd haar Zij moest onverwachts Il Trovatore dirigeren, toenemend succes bevorderd door de zonder repetities; oudere orkestleden waren waardering die zij van belangrijke mannen onder de indruk van haar onverstoorbaarheid. kreeg. Simon Rattle stuurde haar naar de 'Het was heel leuk,' lachte zij achteraf. 'Op Scottish Opera om hem te vervangen en deze manier krijg je met niemand ruzie - je Bernard Haitink nam haar onder zijn vleugels komt binnen en bent als glazuur op een taart.' in Glyndebourne. Rattle drong er ook bij de Zij bracht de première van een Britse opera op Britse orkesten op aan dat zij haar de Biennale van München en maakte verder mogelijkheden als de geschikte leider van een indruk op het Orchestre de Paris en het Los nieuwe generatie zouden erkennen. 'Er zijn Angeles Philharmonic. nooit genoeg goede dirigenten voorhanden,' zei hij. 'Het gaat erom dat dirigenten met een De Londense orkestwereld kreeg haar orkest groeien, dat zij de gelegenheid krijgen capaciteiten al gauw in de gaten en engageerde om te groeien. In 1992 werd Edwards tot haar voor verschillende concerten. 'Zij maakte muziekdirecteur bij de English National Opera diepe indruk met Mozart-symfonieën - vol aangesteld, een gedurfde benoeming die een vertrouwen en gezag,' zei een van de spelers, betere toekomst belooft. Het schouwspel van 'maar zij raakte van haar stuk in een een vrouw die opera dirigeert, was nu gewoon Symphonie fantastique en onze spelers zijn en positief aanvaard in Londen, New York en zeer weinig tot vergeven geneigd. Zij werd andere verlichte samenlevingen. Maar de voor meer concerten teruggevraagd, maar niets werkelijke hinderpaal voor de vooruitgang van wijst in de richting van een aanstelling bij enig vrouwen was nog even onwrikbaar als ooit en Brits orkest. Hoewel het Hallé, het Scottish en het beeld van een vrouw die een belangrijk de regionale ensembles van de BBC wanhopig orkest staat te dirigeren, is nog steeds op zoek waren naar een dirigent die hun peil toekomstmuziek. zou opvijzelen, bleven alle vacatures voor vrouwen gesloten. Jan van 't - ICruys Edwards was afkomstig uit Wales en al sinds Musici rond Willem Mengelberg MATTHIJS VERMEULEN (1888-1967): EENZAAM COMPONIST IN ZIJN EIGEN TIJD

Matthijs Vermeulen studeerde van 1907 tot 1909 bij Daniel de Lange en werd later beïnvloed door . Van 1909 tot 1920 was hij werkzaam als muziekcriticus in Amsterdam (De Telegraa f,: De Groene Amsterdammer). Nadat Mengelberg de uitvoering van zijn eerste twee symfonieën had geweigerd vertrok hij naar Frankrijk, waar hij tot 1946 als journalist verbleef. Als criticus voor De Groene bleef hij werkzaam tot 1956.

Als componist én als musicograaf streefde vervagen. Een nonconformistische factuur en Vermeulen naar verbreiding van zeer een niet aflatende intensiteit kenmerken de persoonlijke en utopisch gerichte opvattingen nadien tot stand gekomen composities, over de Europese muziek. Zijn geschriften waaronder nog vijf andere symfonieën, een trokken sterk de aandacht, mede door de vioolsonate (1924), een Passacaglia et cortège boeiende meeslepende stijl; zijn muziek werd voor orkest (1930) en de 2de cellosonate echter lange tijd genegeerd, op enkele (1938). 28 sporadische uitvoeringen na. Pas na zijn dood De principes waarop Vermeulen zijn muziek vond zij meer erkenning. Thans wordt baseerde zijn door de jaren heen dezelfde Vermeulen beschouwd als één van de meest gebleven: een organische opbouw vanuit een I oorspronkelijke geesten die de Nederlandse enkel motief, een overwegend melodische muziek voortgebracht. denkwijze, resulterend in een polyfonie van Vermeulens muziek bevat weinig directe zich schijnbaar geheel zelfstandig verwijzingen naar contemporaine stijlen, met ontplooiende stemmen. uitzondering van de lste symfonie Door de Stichting Amsterdams Fonds voor (Symphonia carminum), waarin nog echo's de Kunst is de Matthijs Vermeulen-prijs van en Diepenbrock te ingesteld, die jaarlijks wordt uitgereikt aan een beluisteren zijn. De 2de symfonie (Prélude Nederlandse componist die naar het oordeel Ia nouvelle journée) is daarentegen door haar van de jury de beste compositie heeft overrompelende radicaliteit slechts geschreven. vergelijkbaar met de Sacre du Printemps van Stravinsky, zij het dat ze niet zoals dit werk de Inleiding kans kreeg een schandaal te ontketenen. De aanleiding voor deze bijdrage aan de Door de orkestratie, die eerder op rubriek "Musici rond Willem Mengelberg" is contrastering dan vermenging van timbre lijkt een krantenknipsel uit de Groene gericht, het niet-idiomatische gebruik van de Amsterdammer van 31 maart 1951 met de afzonderlijke instrumenten, de afwijkende titel: "Uitvaart van Mengelberg" geschreven samenstelling en ligging van de akkoorden, door Matthijs Vermeulen. Ik kreeg dit knipsel alsmede door de stugge ritmiek doet deze van mevrouw Cecilia van Vliet-Lichtveld. symfonie de herinnering aan een traditioneel Onlangs las ik in Het Parool dat mevrouw symfonieorkest waar ze, met de nodige Van Vliet de hofstede "Frankendaal"aan de uitbreidingen, toch voor geschreven is, Middenweg te Amsterdam, waarvan zij de laatste bewoonster was, per 1 april 2005 tegen Mengelberg noodzakelijk was. Er moest hebben verlaten. De Gemeente barstte een strijd los die voor elk dezer Amsterdam, sinds jaren eigenaar van de enkelen eindigde in een nederlaag, een hofstede met de daarachter gelegen persoonlijke ramp". Hij eindigt zijn artikel baroktuinen, gaat er een trouwcentrum met: "Als ik mij de geschiedenis van vestigen. Op de daarbij gepubliceerde Mengelberg verbeeld, objectief; onpartijdig interieurfoto van de hofstede meende ik een geschreven, voel ik mij tegelijk lustig en portret van Mengelberg te herkennen. Na een ontsteld. Er poogde iets in hem (in ons) op te telefonische afspraak bracht ik haar een gaan wat duurzaam wilde zijn. Er ging iets bezoek. Eindelijk mocht ik de hofstede via met hem onder, waarvan wij de grootheid een bruggetje en de poort betreden zonder nauwelijks schatten kunnen volgens de dat blaffende honden mij afschrikten. maatstaf die hij onszelf; terwijl hij groot was, Ongeveer 75 jaar geleden had ik dit al eens oplegde". (02). Ik besloot om nogmaals de een paar keer geprobeerd, maar het hoofdstukken over het "Verzet tegen Willem hondengeblaf deed mij rechtsomkeert maken. Mengelberg", uit de biografie van Matthijs Mijn oom, de grootvader van ons lid Ger van Vermeulen, te lezen. Caspel, woonde namelijk in een villa tegenover de hofstede. Matthijs Vermeulen als recensent in verzet Na een hartelijke ontvangst werd ik op een tegen Willem Mengelberg, een 'notenkraker'. bank gedeponeerd en tussen de vele Tom Braas schrijft: "Het ontslag bij de NRC schilderijen aan de muren ontdekte ik het heeft Vermeulen niet omzichtiger gemaakt in 'schilderij' van Mengelberg; het bleek een het ventileren van zijn mening. Integendeel: tekening te zijn. Op mijn vraag of zij een het nieuwe seizoen 1911-1912 geeft eerder Mengelberg-aanhangster was vertelde zij dat een versterking van zijn polemische inslag te haar moeder Helena Mengelberg heette en zien. In dit seizoen spitsen Vermeulens dat die getrouwd was geweest met Lou beschouwingen zich toe op de verschillen Lichtveld, de schrijver, haar vader. Zij was tussen Duitse en Franse muziek en gaat hij meer een aanhangster van haar oom Karel steeds duidelijker een antithese zien tussen de Mengelberg dan van haar oom Willem, een 'Germaanse' en 'Latijnse' geest." (03) broer van haar moeder. Zij had inmiddels wat Vermeulen constateerde een bevoordeling tijdschriften, kranten en boekjes bij elkaar van de Duitse muziekcultuur en de kritiek gezocht die ik mee mocht nemen. daarop loopt als een rode draad door zijn Thuis viel mijn aandacht op het geschriften. bovengenoemde krantenknipsel, waarin Een uitvoering die Evert Cornelis op 15 Matthijs Vermeulen schrijft dat Mengelberg, oktober 1911 gaf van Diepenbrocks nieuwe in zijn verschijning als kunstenaar, een man compositie Die Nacht, die volgens naar zijn hart was tot wie hij zich Vermeulen qua ritmiek en harmonie veel aangetrokken voelde met onweerstaanbare dichter bij de Franse dan bij de Duitse sympathie. En even verderop: "Nooit heb ik muziek staat, bracht Vermeulen tot het over de veneratie die hij wekte kunnen volgende voorstel: "Het Concertgebouw- spotten, want zelf had ik talrijke malen orkest heeft drie dirigenten en het zou ondervonden hoe zichtbaar, hoe tastbaar uit waarlijk jammer zijn, als alle drie zich alle poriën van zijn wezen de macht vloeide uitsluitend wijdden aan Duitse muziek. en het recht om als een god door de wereld te Dopper kan Franse muziek niet dirigeren, gaan." (01) Mengelberg dirigeert bij voorkeur muziek Is dit nu de Matthijs Vermeulen die zich zo waarin hij al zijn persoonlijkheid heeft tegen Mengelberg verzette? Tegen het einde opgelost en begint liever niet aan noviteiten, van de necrologie komt de ware Vermeulen dus blijft Evert Cornelis over". (04) Uit niet aan het woord zoals hij door zijn biograaf, nader genoemde overwegingen gaf Tom Braas, wordt beschreven: "Er kwam Mengelberg in december een reprise van Die een dag waarop enkelen zagen dat verweer Nacht, waarover Vermeulen schreef: "Er lag in Mengelbergs opvatting iets kinderlijk maatregelen tegen mij laat nemen". (08) detaillerends en het gehele orkestrale slotdeel Als recensent is de nog jonge Matthijs met veel te scherpe trompetten, veel te Vermeulen bevlogen, maar zijn taalgebruik is pompeus en weinik verinnerlijkt viel uit de dat van een wat oudere. Zijn kritieken en stemming". (05) uitspraken zijn voor iemand die het nog moet Daartegenover was Vermeulen verrukt over maken, wat onpraktisch en onbesuisd of ze Mengelbergs uitvoering van Mahlers Achtste weerspiegelen de behoefte om te kleineren. op 9 en 10 maart en over Mahlers Vierde op Mogelijk zijn ze bedoeld om te provoceren en 3 en 5 april. Hij schrijft: "Het is nu de goede was hij een vroegtijdige 'Notenkraker'. tijd te schrijven over Willem Mengelberg, die al enkele jaren geleden een nieuwe Matthijs Vermeulen als componist scheppingsperiode begon, waarin zijn In de zomer van 1912 begint Matthijs hartstochtelijk en daimonisc.h karakter tot Vermeulen te werken aan zijn Eerste volle uiting geraakte en tot opperste, gulle Symfonie, die in 1915 af is. Hij brengt haar bij effusie van leven en muziek. Wij zouden die hem een week later evenveel willen zeggen van de dirigent en zijn schrijft: "De eerste gunstige indruk die ik van genialiteit als van componist en zijn uw partituur kreeg, is bij nadere schoonheid. Zij gingen in elkaar op, ziel in kennismaking zeer versterkt. Ik vind het een ziel, het was als een tesamen vloeien van twee werk van een zeer begaafd _iemand". (09) Bij verrukkelijke klanken". (06) . een latere ontmoeting bood Dopper aan om Maar over de uitvoering van Diepenbrocks te bemiddelen bij Mengelberg, maar hij gaf Te Deum op dezelfde data is hij des duivels. hem weinig kans gezien Vermeulens kritiek Hij schrijft: "Wat doet nu de dirigent op Mengelberg. Resoluut wees Vermeulen Mengelberg? Onmiddellijk na het slotakkoord deze bemiddeling af, hij kon z'n eigen van het Te Deum, zonder de mensen de tijd boontjes wel doppen. Kort daarvoor had te laten een seconde te bekomen, zonder zelfs Vermeulen in De Telegraaf geschreven over de klank te laten weggalmen, keert hij zich de serviele Mengelbergverheerlijking , die uit met zijn dirigeerstok naar het publiek dat de berichtgeving van vele kranten opwalmde. ternauwernood beseft wat er gaande is, het orkest heft fortissimo het Wilhelmus aan en Op 10 oktober 1915 schreef Vermeulen aan Mengelberg dirigeert het koor van het Mengelberg: publiek. Het resultaat van dit dwaze, "Zeer vereerde Heer Mengelberg, ik heb een passionele optreden was nihil, doch het partituur geschreven die ik U gaarne wilde ongeluk was onherstelbaar. Ik maakte mij voorleggen. De heer Dopper interesseerde er kwaad en ging te keer als een razende. zich voor en vreesde slechts, dat sommige Daarmee had ik mij, volgens het publiek, in mijn er kritieken het werk hoogstens in den het kamp gesloten van Mengelbergs vijanden, weg zouden kunnen staan. Als dit inderdaad onder wie ik geenszins thuishoorde. Ik het geval ware meen ik mij te mogen schreef dan ook enkele gezouten artikelen die beroepen op Uwe liberaliteit en onparttjdige de wonde voor Mengelberg en zijn vrienden waardering en ben ik zo vrij om een kort nog pijnlijker maakten, die de breuk nog onderhoud te verzoeken". (10) verscheipten". (07) Reeds een week daarna reageerde Mengelberg Over Mengelbergs aandeel in het schriftelijk met de mededeling dat hij het te Amsterdamse muziekleven was Matthijs niet druk had, maar dat Vermeulen zijn partituur tevreden. Frankfurt kwam volop aan zijn mocht inzenden. Op 27 oktober verstuurde trekken, maar Amsterdam werd met Vermeulen het volgende antwoord: herhalingen opgescheept en dan nog vooral "Vriendelijke dank voor Uw antwoord op van Duitse muziek. In januari 1915 besloot nnin schrijven. Ik zou graag de toestemming hij om Mengelbergs verzuim openlijk aan de willen hebben om U de partituur na de kaak te stellen en zei tegen vrienden: "Het repetitie even te tonen, want ik twijfel er niet kan mij niet schelen wanneer Mengelberg aan dat U bij het eerste gezicht zult merken, hoeveel moeite U het werk waard is. Ik hoop dat U mij de hardste kritiek niet zult sparen als dit nodig is. Mocht U geen tijd hebben zendt 174- dan weg, doch ik zal zo vrij zijn te trachten om U a.s. Vrijdag in het Concertgebouw te spreken". (11) Deze ontmoeting vond niet plaats. Op 1 november deed hij Mengelberg de partituur toekomen en smeekte nog eens nederig: "Ik hoop dat U de goedheid wilt hebben om mij niet te lange tijd zonder bericht te laten". (12) Hierna zal Vermeulen ruim een jaar taal noch teken vernemen.

De zomer van 1916 was voorbij en Mengelberg had nog niets van zich laten horen betreffende de Eerste Symfonie. Het Matthijs Vermeulen zou ongetwijfeld diplomatieker zijn geweest, als Vermeulen in die tussentijd zijn kritiek wat gematigd had, maar daarvan was geen sprake: toen hij mij uitgeleide deed tot aan de trap, een dergelijke gedragslijn strookte niet met zei hij nog. "Als ik U een raad mag geven, zijn karakter. jongeman, gaat U dan wat lessen nemen bij Op 14 oktober 1916 stuurde hij Mengelberg meneer Dopper". het volgende briefje: Daar stond ik dan op straat en ik begreep dat "Ongeveer een jaar geleden had ik de eer U ik vol naïviteit in een vooropgezette val was een partituur te doen toekomen. U had gelopen". (14) toenmaals de welwillendheid mij mede te delen, dat U vóór de zomer moeilijk tijd zou Na het beëindigen van de Eerste kunnen vinden om het werk in te zien en Wereldoorlog ontstonden in Nederland verzocht mij zo lang geduld te oefenen. Ik onrustige tijden. Troelstra, Domela heb dit zeer op prijs gesteld, doch nu de Nieuwenhuis en Henri Polak drongen aan op zomer voorbij is en U het werk wellicht hebt sociale rechtvaardigheid, medezeggenschap doorgebladerd zou het mij veel genoegen en algemeen kiesrecht, ook voor vrouwen. In doen van U te mogen vernemen, welke deze context vertegen-woordigde het beslissing U genomen hebt. Ik hoop niet Concertgebouw met zijn hiërarchische, teveel van Uw bezigheden te vergen en ondemocratische bestuur een bastion van verblijf met de meest respectueuse ouderwetse verhoudingen en zorgde er voor hoogachting, U dw. Matthijs Vermeulen". dat alles bij het oude bleef. Tom Braas (13) schrijft: "Het was op zondagmiddag 24 Op 28 oktober kreeg Vermeulen van november 1918 dat Vermeulen viva voce zijn mevrouw Mengelberg de uitnodiging de opgekropte irritatie over deze toestand uitte volgende dag om één uur aan huis te en na een heruitvoering van de Zuiderzee verschijnen. Vermeulen schrijft hierover later: Symfonie van Dopper o.l.v. de componist uit "Mengelberg en ik hadden een gesprek van volle borst de kreet 'Leve Sousa!' riep."(15) een halfuur, waarin hij mij overlaadde met Zo er in progressieve kringen al hoop leefde verwijten tegen mijn kritieken. Ik zei dat ik voor een verandering ten goede, dan werd die niet gekomen was als criticus, maar als definitief de bodem ingeslagen door de componist Toen greep hij mijn partituur, uitschakeling van Evert Cornelis als tweede bladerde haar door met een ostentoire dirigent van het Concertgebouworkest. Het mimiek van minachting en met stekelige ontslag van Cornelis gaf Vermeulen de opmerkingen. Ik ben daarna opgestaan en volgende bittere woorden in de mond: "Toen men de gevraagde subsidie van de Gemeente Amsterdam binnen had, toen de concerten waren afgelopen, die met hun sleep van solisten nauwelijks meer zijn geweest dan een bankroet der symfonische kunst, dan een poppenspel, dan een vanity-fair waar het orkest mocht begeleiden, toen men had afscheid genomen met een luidruchtig gezongen 'Alle Menschen werden Blijder, toen men geen schade en demonstratiesmeer , te duchten had, toen dorsten ze, de zogenaamde autocraten, Mengelberg en zijn bestuur, toen dorsten zij te doen waarnaar ze zes maanden met schik hunkerden, toen dorsten de ik weet niet hoeveel inches gentleman te volbrengen, wat ze met enkele duizenden guldens eerst nog hadden getracht af te kopen. Wij zien Mengelberg achterdochtig van jalousie een ernstig man die het goede wil in de muziek, eerst onder een bekrompen censuur stellen, wij zien Mengelberg, verbitterd over elk succes dat Evert Cornelis gestaag werkend zich verovert, deze mededinger daarna uit de weg ruimen': (16) "Zoo sterk van jonge geestdrift ..."

Toejuichingen menigte solisten heeft trachten aan te lengen, Op 13 maart 1919 speelde het uitgeput raakt daar hij niet meer de geestelijke Concertgebouworkest o.l.v. Willem kracht schijnt te bezitten zijn repertoire te Mengelberg de Fantastique van Berlioz. vernieuwen". (18) Vermeulen nam deel aan de toejuichingen en Zijn veronderstellingen zijn in tegenspraak schreef: "Zoo sterk van jonge geestdrift zo met het bestuursverslag over het seizoen overschuimend van vitaliteit en warme, edele 1919/1920 waarin staat dat Mengelberg op 50 energie, zo fanatiek als deze muziek jarige leeftijd van de in totaal 110 concerten gecomponeerd werd, met die voortdurende in Nederland er 77 stuks dirigeerde of wel bewogenheid, met deze gaarne ontroerende 70%. Ter vergelijking hiermee: in de periode aandacht met die gloed en helle schittering is 1999/2000, tachtig jaar later, dirigeerde Berlioz voorgedragen door het orkest en Riccardo Chailly op 46 jarige leeftijd van de in weergegeven door Mengelberg, met die totaal 87 concerten in Nederland er 22 stuks weldadige spontaniteit welke het of wel 25%. enthousiasme soms kan wijden tot een heilig gebaar, en met die vurigheid welke het Inmiddels was Vermeulen getrouwd met applaus opheft tot een schreeuw uit het hart Anny van Hengst, zij verwachtten hun eerste der menigte; wat deze schreeuw ook mooi en kind en betrokken een woning aan de onontbeerlijk maakt". (17) Linnaeuskade in Amsterdam-Oost. Het was in het voorjaar van 1920, hij bruiste van De Zuiderzee Symfonie werd in april 1919 levenslust, vitaliteit en inventiviteit en besloot weer op het programma gezet. Vermeulen om zich geheel aan het componeren te gaan had niet anders verwacht en schreef dat: wijden. Maar, om te kunnen leven en zijn "Mengelbergs repertoire, dat hij met een vrouw en toekomstige kind te kunnen onderhouden was geld nodig. Hij richtte zich daarom op 22 april 1920 tot Richard Roland Holst van wie bekend was dat hij zich dikwijls voor hulpbehoevende kunstenaars inzette. De Vermeulens dachten een jaargeld van f. 3.000,- - voor de tijd van twee of drie jaar nodig te hebben en wilden ergens in een stil dorp in Brabant gaan wonen, liefst met een flinke lap grond voor het verbouwen van groenten en het houden van kippen om zo goedkoop mogelijk te kunnen leven. Holst toog aan het werk, maar ving bot bij de kapitaalkrachtige zakenlieden die zich Vermeulens geschrijf Roland Holst: ...postwissel tegen de Duitse muziek en tegen Mengelberg en zijn ordinaire geschreeuw maar al te goed tegelijk met de deurwaarder, die twee herinnerden. dwangbevelen overhandigde wegens Per 1 oktober 1920 diende Vermeulen, die belastingschuld. Een groot deel van de f. 250,- inmiddels bij de Telegraaf werkte, zijn ontslag ging op aan de belastingschuld; de reserves van in als kunstredacteur. De directie probeerde de de Vermeulens waren nihil door de geboorte criticus te behouden door hem een van het tweede kind, de verhuizingen en de verdubbeling van salaris aan te bieden, maar bouw van het componeerhuisje. Vermeulens besluit stond vast: Het nieuwe leven zou nu beginnen!. In december 1920 had Vermeulen een kopie Om te beginnen verhuisde hij met zijn vrouw in netschrift van zijn Tweede Symfonie en kind naar Bloemendaal, waar zij een gemaakt om haar aan Evert Cornelis te kunnen pension betrokken met volledige verzorging voorleggen. De bevindingen van Cornelis voor f. 250,-- per maand. De aanzienlijke waren positief, maar hij kon Vermeulen geen huurverhoging aan het begin van het uitvoering in het vooruitzicht stellen omdat hij vakantieseizoen noodzaakte hen per 1 juni geen orkest had. Hij adviseerde Vermeulen een 1921 op te zeggen, zonder te weten waar zij beroep te doen op Mengelberg. terecht zouden kunnen Op 26 maart 1921 zette Vermeulen de eerste Door bemiddeling van Willem Pijper huurden noten op papier voor zijn Derde Symfonie. De zij in een voormalige boerderij in Sint mededeling van Diepenbrocks dood op 5 april Maartensdijk een paar kamers, die zij per 27 daaropvolgend had op hem een katalyserende mei betrokken. Om rustig te kunnen uitwerking. Hij besefte nergens meer een componeren liet Vermeulen in de tuin van de voorspraak te hebben van een persoon met boerderij een houten huisje bouwen, waarvan gezag. de kosten bijna een kwart van zijn benodigde In navolging van het advies van Cornelis jaargeld bedroegen. Roland Holst zag dit alles schreef hij op 7 april een brief aan Mengelberg met zorgen aan, vooral omdat bleek dat een om zijn werk onder de aandacht te brengen toelage van f. 250,-- per maand niet haalbaar van de enige persoon die tot uitvoering was. De woning in Maartensdijk was een daarvan in staat was. Deze brief, alsmede een teleurstelling en Anny raakte in verwachting tweede en een derde die erop volgden, geven van een tweede kind. Met ingang van inzicht in de toestand waarin Vermeulen zich september konden de Vermeulens een houten bevond. Zelfbewust en trots bood hij hem zijn vakantiehuisje huren midden in de bossen bij werk ter beoordeling aan met de volgende Hollandsche Rading. brief: Roland Holst berichtte: "Het fonds is nog steeds niet rond, maar ik zal U aan het eind "Zeer geachte Heer Mengelberg. van de maand een postwissel van f: 250,- In het begin van dit jaar heb ik mijn tweede zenden. "De postwissel kwam ongeveer symfonie voltooid. Het stuk is geschreven voor groot orkest met bezetting in vieren van nog spreek over mijn eerste symfonie. Ik heb hout; koper, hoorns, twee supplementaire U deze eerste indertijd moeten aanbieden (obligaat) kleine trompetten in es, twee es- onder buitengewoon treurige omstandigheden. klarinetten, zes man slagwerk; duurt ongeveer Het werk is later in de hevigste polemiek vijf en twintig minuten. gesleept; welke ik kreeg uit te vechten en door De muziek is geen verwaterde Wagner, noch force majeure gedwongen heb ik het werk verwaterde Debussy, evenmin verwaterde moeten laten spelen, niet door het beste orkest Mali/er, gelijk Gij zeer juist de Nederlandse van Nederland (waarop het werk recht had) toonkunst getekend hebt in een uwer New- doch door het slechtste. Een mijn er Yorkse interviews. De muziek is van mijzelf; tegenstanders had nl. de laagheid begaan te en het komt niet dikwijls voor, dat een schrijven, dat Gij om redenen van componist dit zeggen kan. menslievendheid (d.w.z. om mij niet Wegens de bezetting en wegens de onmogelijk te maken) mij de uitvoering dezer eigenaardige, vooral psychische moeilijkheden eerste symfonie hebt willen besparen. Het stuk welke een onbekende, nieuwe muziek is bij de uitvoering gespeeld met zes eerste, zes medebrengt, vraagt de symfonie een dirigent; tweede violen, vier alten (onder deze bevonden die van nature geneigd is zich met zijn gehele zich verscheidene bijna incompetente), twee kracht aan het werk te wijden en clie bovendien (11) violoncellen, drie contrabassen, één harp. de vrijheid heeft om tien repetities te maken. Het is bovendien gespeeld uit ongecorrigeerde Ik houd U voor de enige dirigent; die; wanneer partijen, waarin de dirigent door een hij wil, dit realiseren kan, voor zover ik de onvergeeflijke slordigheid 131 (honderd-een- toestanden hier en elders overzie. en-dertig) fouten onverbeterd had gelaten. Ik bied U daarom deze symfonie ter uitvoering Ondanks deze zeldzaam nadelige factoren is aan. Het is mij niet zozeer te doen om een het stuk met gevallen en kon ook met geheel Amsterdamse vertolking, alswel om worden afgebroken door de kritiek, clie buitenlandse uitvoeringen. Gij weet beter dan daarvan mets bemerkt heeft. Want mijn 34 ik, dat Nederland nog slechts provinciale muziek heeft een psychisch gehalte en een betekenis heeft in de muziekgeschiedenis. Het inherente warmte, welke tegen heel wat is mijn doel om de barrières, welke ons van de belemmeringen moeilijkheden is bestand die rest der wereld bijna hermetisch afsluiten, weg een onbekende; nieuwe muziek medebrengt. te breken en ik geloof dat wij daarin Zo vraagt de symfonie een dirigent; die van vruchtbaar zouden kunnen samenwerken. De nature geneigd is zich met zijn gehele kracht componist zal U niet teleurstellen. Mijn aan het werk te wijden en clie bovendien de muziek heeft geen enkel nadeel der ultra- vrijheid heeft om tien repetities te maken. Ik modernisten. Zij is niet kortademig; zij is met houd U voor de enige dirigent, die, wanneer hij cerebraal; zij is met machteloos; zij is met wil, dit realiseren kan, voor zover ik de koud; zij is met traag; zij is het toestanden hier en elders overzie. tegenovergestelde van dit alles. Ik heb Met de meeste hoogachting, Uw Matthijs daarenboven in dit werk zonder omwegen den Vermeulen". (19) weg gevonden, waarnaar men in Duitsland, Frankrijk, Engeland tot dusverre te vergeefs Mengelberg kwam in maart terug van een zocht: de logische ontwikkeling onzer kunst in uitputtende, maar zeer succesvolle concertreis de lijn der grote traditie. Het lijkt mij haast door Amerika (zie daarvoor Mengelberg en vanzelfsprekend, dat dit vroeg of laat in zijn Tijd nrs.62 t/m 66). Hij was daar gevierd Holland moest gebeuren, waar de voornaamste en geadoreerd als een god en rustte uit en zag stijlen regelmatig zijn vertegenwoordigd. Ik dat het goed was. Vermeulen handelde ook als ben met voor mets tien jaren leerling geweest een god, maar een die geen tijd had om te van het Concertgebouw-orkest. Het is nu maar rusten. de vraag of de dirigent; die dit personifieert, Negen dagen na zijn eerste brief, op 16 april, bereid en geneigd is dit werk aan te nemen. schrijft Vermeulen Mengelberg opnieuw. Het lijkt mij nodig, dat ik U in dit schrijven "Ofschoon het wegblijven van een antwoord Uwerzijds op mijn brief van 7 april gemakkelijk verklaarbaar is uit Uw drukke bezigheden, komt het m# voor, dat de vraag welke ik U stelde, zo kort mogelijk "Ik ben Uw tegenstander "hangende" moet blijven. Ik heb geen haast weliswaar, mijn werk heeft ook geen haag geweest en heb U maar er kunnen bij de houding, welke U tegenover mij zult aannemen, factoren danig dwars gezeten. betrokken zijn, waaromtrent klaarheid gewenst is. Veroorloof mij dit aandringen en deze Ik meen echter dat ik openhartigheid. steeds Uw loyale tegen- Ik ben Uw tegenstander geweest en heb U danig dwars gezeten. Ik meen echter dat ik stander geweest ben." steeds Uw loyale tegenstander geweest ben. Ik heb steeds de 100% van U geëist en steeds de 100% in een nieuwe en betere belichting. Ik heb mij tegenover U verhouden zoals Gij U verhoudt tot de Meesterwerken: er alles aan het oordeel van een ereraad. Het is mij uithalen wat erin zit. Ik ben echter voor mijn onverschillig hoe de jury zal worden geweten geen enkele maal in bewondering samengesteld en ik zal geen andere tegemoetkoming vragen, dan dat zij haar tegenover U te kort gekomen. mening duidelijk argumenteert. Ik breng na al Ik heb sommige keren Uw vijanden te hoop gedreven, maar ook Uw vrienden en wel op deze onaangename gedachten en uitweidingen een ongekende wijze. Ik heb Uzelf zonder op de voorgrond, dat ik nog het volste enige twijfel genoodzaakt tot prachtige dingen, vertrouwen in U heb en slechts anticipeer op welke U anders zou hebben nagelaten, bedenkingen, die wellicht niet gemaakt mogen misschien. Ik voor mij vind dus, dat er geen worden. Het zou me werkelijk van een reden is, waarom U mijn werk niet zoudt supreme ironie zijn, wanneer ik deze Tweede Symfonie, welke zo ongewone en dirigeren. Ik denk misschien te simplistisch, maar buitengewone moeilijkheden oplevert; wanneer dit alles niet zo is en wanneer U moeilijkheden welke slechts bij volledige meent; dat ik als criticus fouten begaan heb, overgave kunnen worden overwonnen, ter waarvoor ik als componist moet boeten, laten vertolking aanbood bij iemand die niet vóór wij dit dan historisch vaststellen. alles artist is". (20) Ik erken, dat de zaak voor U moeilijk is, zoals ze moeilijk is voor mij: Reeds 6 aug. 1919 Vermeulen geeft in zijn brief toe dat zijn werd in het Utrechtsc.h Dagblad geschreven, zienswijze wellicht te simplistisch is. Het appel dat ik mij van Uw edelmoedigheid niet de op Mengelbergs redelijkheid is te veel geringste illusies moest maken. Ik doe dat wel. gevraagd. De componist had de uitvoerder Wanneer ik dan werkelijk edelmoedigheid van nodig; de uitvoerder daarentegen had de U nodig heb (in plaats van eenvoudig componist totaal niet nodig en zweeg dus in billijkheid) dan wil ik opnieuw de 100% van U alle talen. eisen, opdat al uw eminente eigenschappen, Vijf dagen later, op 21 april 1921, verzond waarvan ieder in het Mengelberg-gedenkboek Vermeulen zijn laatste brief: getuigt, bevestigd worden. Er staan in mijn "Ik herinner mij dat ik in 1915, toen ik U de brief van 7 april, aangaande mijn Tweede partituur van mijn Eerste Symfonie ter kennismaking aanbood, zonder dralen een Symfonie beweringen, welke U misschien overdreven of ongeloofwaardig vindt. Ik ben eigenhandig antwoord van U kreeg. Ik kan dus zonder enige restrictie bereid de muzikale niet anders denken of die factoren, waarover ik kwaliteiten, onder Uw leiding, te onderwerpen U in mijn vorige brief schreef; hebben de doorslag gegeven tot Uw stilzwijgen. En het Mengelberg-gedenkboek opwegen. Ik ben heeft er veel van weg, dat U toen voor de voornemens aan de brieven, welke ik U criticus deed, wat U nu wegens de criticus, die geschreven heb, publiciteit te geven. Ik enkel nog componist is, weigert. Er is voor verzoek U dit niet te beschouwen als mij een tijd geweest; dat ik mijn brood moest ultimatum of als dreigement; want ik zou de verdienen als adressenschrijver en dat ik met laatste zijn om te menen, dat men een genoegen portier van het Concertgebouw dirigent een symfonie om andere dan geworden zou zijn, om in aanraking te komen artistieke redenen ter uitvoering mag geven. met de praktische muziek. Ik werd toen Ik publiceer deze brieven uitsluitend als criticus. bijdrage tot de muziekgeschiedenis van deze Is er in Holland ooit iets voor de tijd. "componist" als zodanig gedaan, dat U gelijk Het valt mij niet licht door een enkel zou geven, wanneer u mij niet toestond onrechtvaardig; oneervol machtsgebaar van U criticus te zijn? Had ik als criticus, en wellicht uit mijn land gebannen te worden, mij meer nog als componist, niet de plicht om beschouwd te zien als een outcast, die men zonder consideraties voor mijzelf of voor geen antwoord waardig acht, het valt mij anderen naar de waarheid te streven en naar werkelijk niet licht; daar ik meen niet U, doch een muziekbeoefening, die zo voortreffelijk de muziek goed gediend te hebben en nog te en edel mogelijk zou zijn? Er is van de kant zullen dienen. Ik draag deze ervaring van Uw verdedigers nooit een stem gehoord, ondertussen. met vertrouwen op aan het die mijn bezwaren tegen Uw muziekpolitiek oordeel der toekomst en beschouw deze zaak met iets deugdeltikers dan praatjes, ignobele hiermee tussen ons als afgedaan". (21) verdachtmakingen en pogingen om mij te doen zwijgen, heeft- kunnen beantwoorden. Het feit dat deze brieven niet aanwezig zijn in Ik heb U meer dan tien jaren beurtelings het Mengelberg-archief geeft aanleiding tot de bewonderd en bestreden, naar gelang daartoe conclusie dat de dirigent de brieven heeft aanleiding was. lffijn eerste artikelen vóór en vernietigd. Het blijft gissen wat er gebeurd is. tegen U dateren van 1909, de laatste van Hoe dan ook, er kwam geen antwoord. 1920. Ik heb steeds de hoogste objectiviteit Matthijs Vermeulen had dit kunnen en onpartijdigheid gevonden in het verwachten van een god zoals hij die allesoplossende contact met de beschreef in zijn necrologie. (zie inleiding bij muziek en ik heb U gevraagd mij dat na te 01) Zo'n god laat zich niet dwingen en is er doen. U kon zich dat gemakkelijker alleen voor mensen die hem welbehaaglijk permitteren dan ik, want U ziet (wat ik sinds zijn. Gedesillusioneerd vertrok Vermeulen lang ondervond van Uw legerde verdedigers: naar Frankrijk. één tegen zeer velen), dat het niet ongevaarlijk is Uw tegenstander te zijn. Het is Componeerkunst mij niet gelukt U over te halen tot deze Wat zijn componeerkunst betreft laat ik mij ridderlijke en redelijke daad. Gij acht de graag voorlichten door musicologen die ik op kritiek die Beethoven (en Voltaire) vergeleek het internet heb gevonden. met vliegenbeten welke een paard in 4n Otto Ketting vertelt: "In het Brusselse struise loop niet kunnen tegenhouden, méér Elisabeth Concours werden via de radio 5 dan ik. Ik zie dat met leedwezen. Niet zozeer anonieme orkestwerken uitgezonden. Eén voor mij, want U kunt niet verhinderen, dat werk sprong boven alles uit: Het bleek mijn eerste en tweede symfonie bestaan, dat Vermeulen Tweede Symfonie te zijn". ik de derde, en wanneer de omstandigheden Over zijn Vijfde zegt Ketting: "Een willen ook de volgende, zo goed en zo honderdtal musici mogen driekwartier lang krachtig mogelijk zal maken en dat haar non stop en zo hard mogelijk en zoveel waarde niet vermindert door Uw afwijzingen. mogelijk noten spelen. Niet zelden vervalt Maar voor U Wat mij van Uwentwegen een uitvoering van Vermeulen tot een totale gebeurt zal tegen de fraaie schijn van het hele chaos". elkaar trachtte te overschreeuwen. Onder het podium ontmoette ik Klaas Boon, de altsolist van het orkest, en ik stelde hem dezelfde vraag. Hij lachte en antwoordde: "Johan, dat ding moet maar weer voor 27 jaar in de kast en dan zetten we het weer op de lessenaars. Geluldcig ben ik dan met pensioen".

Leo Samama zegt: `Wie zich nu afvraagt wat de betekenis is van Matthijs Vermeulen als componist van en in de twintigste eeuw, moet zich vergewissen dat een uitspraak hierover nauwelijks mogelijk is zonder een toevlucht te nemen tot allerhande vergelijkingen, of men moet elke historische grond terzijde schuiven en geen plaatsbepaling in enig historisch perspectief zien. Wat de betekenis nu is van Theo Loevendie: Matthijs Vermeulen en zijn-muziek staat ..."uitermate belangrijke figuur... immers geheel los van zijn betekenis toen, of dit nu 1920 of 1960 is. Maar wat hij toen Theo Loevendie zegt: "Hij is een uitermate geproduceerd heeft, bepaalt wel degelijk nog belangrijke figuur in het Nederlandse steeds voor een belangrijk deel zijn betekenis muziekleven. Zijn Tweede en zijn Vierde zijn nu. Wanneer wij ons opnieuw afvragen wat zo goed, dat ze regelmatig uitgevoerd zouden de plaats is van de muziek van Matthijs moeten worden. De latere symfonieën zijn Vermeulen in het perspectief van zijn eigen problematisch omdat ze dichtslibben. Als je eeuw, de 20e, dan moeten we bovenal dat geëxalteerde goed vorm weet te geven, concluderen dat hij een eenzaam componist dan heb je iets unieks. Als dat mislukt, gaat de was. Hij behoort wat dat betreft in een korte muziek zichzelf overschreeuwen. Een rij met onvergelijkbare en singuliere onverteerbaar brok!". toonkunstenaars als Charles Koechlin, Maarten Altena bekent: Ik heb niet zoveel , Havergal Brian, Giacinto Scelsi met zijn muziek. Het is gepassioneerde en Alan Petterson: componisten waar we ons muziek, maar ongelooflijk modderig". eigenlijk geen raad mee weten!" zegt: "Als Vermeulen zijn eigen werken had kunnen horen, dan zouden Johan Krediet ze niet zo dik van klank geweest. Hem stond wel statische, maar geen modderige muziek voor ogen".

Bij het lezen van deze meningen schoot mij te binnen dat ik in juli 1956 in het Concertgebouw de première van zijn Tweede Symfonie o.l.v. Eduard van Beinum had meegemaakt. Volgens het programmaboekje hadden de orkestpartijen 27 jaren ongebruikt in de kast gelegen. De symfonie werd voor de pauze gespeeld. Na afloop volgde een matig applaus en ik vroeg ik mij toen ook af: "Wat moet ik er mee?" De muziek kwam op mij over als een protestbijeenkomst waarbij men Werken van Vermeulen Ongepubliceerd: Volgens de 'biografie' van Tom Braas: Redenen en methode voor een nieuwe beschouwing der wereld; 1912-1914: Eerste Symfonie, Symphoráa Gedirigeerde kunst. Carmininn; 1917: On ne passe pas, voor tenor en Noten: piano; 01+02 = Groene Amsterdammer 31/3/1 1917: Les Filles du Rol d'Espagne, voor Biografie van Matthijs Vermeulen door Tom mezzo-sopraan en piano; Braas: 1917: The Soldier, voor bariton en 03 =blz. 60 piano; 04+05 = blz. 63 1917: La Veille, voor mezzo-sopraan en 06 =blz. 65 piano, (orkestratie in 1932.); 07 =blz. 67 1918: Eerste Cellosonate; 08 =blz. 95 1919-1920: Tweede Symfonie, Prelude à la 09 =blz. 102 nouvelle journée; 10+11 =blz. 104 1921-1922: Derde Symfonie, Thrène et Péan; 12 =blz. 105 1923: Strijktrio; 13+14 =blz. 118 1924-1925: Vioolsonate; 15 =blz. 155 1930: De 'Vliegende Hollander; 16 =blz. 188 1930: Passacaille et Cortège; 17 =blz. 184 1937-1938: Tweede Cellosonate; 18 =blz. 170 1940-1941: Vierde Symfonie, Les Victoires; 19 =blz. 226 1941: Trois Salutations à Notre Dame, 20 =blz. 229 voor mezze-sopraan en piano; 21 =blz. 230 1941-1945: Vijfde Symfonie, Les lendemains chantants; 1944: Le Bakon, voor mezzo-sopraan of tenor en piano; 1956-1958: Zesde Symfonie, Les minutes heureuses; 1959: Prelude des origines, voor bariton en piano; 1960-1961: Strijkkwartet; 1961-1962: Trois chants d'amour, voor mezzo-sopraan en piano; 1963-1965: Zevende Symfonie, Dithyram bes pour les temps â venir;

Publicaties: 1918: De twee muzieken; 1929: Klankbord; 1932: De Eene Grondtoon; 1947 Het avontuur van den Geest; 1955: L'Aventure de l'Esprit; 1949: Princiepen der Europese muziek; 1958: De muziek dat wonder;

Postuum uitgegeven: Het enige hart (dagboek) Deel III OVER HET LEVEN VAN JO VINCENT

programma Rozengeur en Prikkeldraad. In de 0 nze Lieve Heer moet nu in drie gesprekken waren haar anecdotes leerzaam en minuten bloeden en zo de gehele mensheid was zij een betrouwbare bron om haar daardoor redden. levensverhaal op te tekenen. Jo Vincent is een (Passietijd 1985) ware zangpedagoge zonder poeha of hoog elitaire benadering van deze materie en ze Deze evangelische woorden kwamen van een weet te boeien. gelovige rooms-katholieke zangeres die meer Zie eerdere publicaties over haar in optrad bij de NCRV dan bij de KRO. Zij Mengelberg en zijn Tijd. 1) heeft in haar circa vijfendertig jaar durende internationale zangcarrière 20 maal de sopraanaria's van Bachs Mattheus-Passie gezongen o.l.v. van haar 'baas Mengeltje' met het Concertgebouworkest in Amsterdam. Na haar overweldigende afscheid van de internationale concertpodia ging zij een periode van 46 jaar muzikale stilte in! Nu had ze geen zorgen meer over de conditie van haar stembanden of om een beginnende verkoudheid te moeten onderdrukken. Met haar echtgenoot dr. Bos had zij zich teruggetrokken in Zuid-Frankrijk. Hoogstzelden gaf ze nog interviews of trad ze in de publiciteit. Maar als zij zich manifesteerde dan was de oude strijdlustige 'gouden stem' weer helemaal terug. Zo was zij nog een keer te zien in de jaren zeventig op speciaal verzoek van tv-presentator Willem Duys. Daar liet zij ongesaust horen hoe zij over de hedendaagse zangcultuur dacht. Af en toe, o.a. ter gelegenheid van haar 80ste verjaardag, liet zij vanuit haar zonnige en Grote Bachvertolkers geliefde woonplaats Cap d'Ail (bij het vorstendom Monaco) in een NCRV- wel of niet radioprogramma 'Rozengeur en Prikkeldaad' en bij de KRO-presentator Achmed Mutaleb in Mengelbergs voetspoor? weten dat zij de huidige trend van snelle uitvoeringspraktijken waaronder die bij de Bij het vergaren en classificeren van het Jo Bach Passionen door Harnoncourt maar niets Vincent archief alsook voor de serie die ik vond. over haar schrijf in dit blad kwam ik tot de In dit derde deel over Jo Vincent wordt ontdekking dat zij vanaf 19 december 1931 aandacht besteed aan haar onvergetelijke tot eind maart 1942 ruim 86 maal onder vertolking van Bachs aria's. Jo Vincent leiding van Willem Mengelberg en begeleid behoort tot de legendarische Nederlandse door het Amsterdams Concertgebouworkest sopranen van de 20ste eeuw. Als uitvoerend in Nederland is opgetreden. Waarvan zij 20 musicus mocht zocht ik haar op voor het keer de sopraanpartij vertolkte in Bachs Matthaus Passion tijdens deze 10 jaren die zij haar gemak in het vernieuwde muzikale onder haar 'Mengeltje' optrad. tijdperk waar naast snellere tempi ook de Jo's debuut in Mengelbergs Mattha.us vond nuchterheid haar intrede deed en men eerder plaats op Palmzondag 19 maart 1932 en haar koos voor ldeinschalige uitvoeringspraktijken. laatste uitvoering was op Palmzondag 29 Van Beinum werd al geadviseerd om naar een maart 1942. Totaal zou ze ruim 700 maal dit jongere sopraansoliste uit te kijken. Toch trad dramatische Lijdensverhaal (naar Johannes en Jo in andere concertuitvoeringen graag met Mattheus) op de nationale en internationale deze rustige en beminnelijke chef-dirigent op. podia onder verschillende dirigenten Onder zijn leiding zong ze de wereldpremière uitvoeren. Tot deze optelling kwam ik omdat van de 'Spring Symphony' van Benjamin ze gemiddeld vijfentwintig maal per jaar Britten; samen met de toen al aan kanker optrad in de Passionentijd. lijdende alt Kathleen Ferrier en de tenor Peter Verder vertolkte zij dit bekendste Pas siewerk Pears tijdens het Holland Festival op 14 juli nog dertien maal met het Concertgebouw- 1949. 3) orkest maar dan onder de muzikale leiding van de protestantse dirigent en tegenpool van Interessant waren haar uitspraken begin jaren Mengelberg, dr. Anton van der Horst (1899- tachtig bij het beluisteren van de uitvoeringen 1965)*. Onder zijn rustige en vaak nuchtere over de Matthaus- en de Johannes Passion manier van musiceren soleerde ze in totaal 24 door de Weense musicoloog Nikolaus maal bij het Concertgebouworkest in andere Harnoncourt (*1929). Op zijn drastische grote oratoriumwerken zoals van Georg Fr. verandering qua tempi en voordracht en de Handel The Messiah en het Dettinger Te gehele muziekuitvoeringstill reageerde Jo Deum, van de laat-romantiker Hector Berlioz onverbloemd negatief. Zij vond dat hiermee La Damnation de Faust en van Giuseppe een dikke streep was gehaald door de Verdi de grote dramatische Messa da traditionele uitvoeringswijze van Bachs Requiem. Ook onder andere dirigenten zong Matthaus Passion: 'Onze Lieve Heer moet nu deze geliefde Nederlandse sopraan en werd in drie minuten bloeden en zo de gehele ze begeleid door het Amsterdams mensheid daardoor redden', Passietijd 1983. Concertgebouworkest. Zo heeft ze haar veelzijdigheid en groot muziekrepertoire regelmatig kunnen laten horen. Van de Nederlandse dirigenten noem ik Hubert Cuypers, Theo van den Bijl, Hein Jordans, Hendrik Andriessen en Eduard van Beinum. Ook bij vermaarde buitenlandse dirigenten die in Amsterdam als gast optraden was zij een veelgevraagde solist. Zo zong Jo onder Hermann Abendroth, , Eugen Jochum, Sir Adrian Boult, Bruno Walter, Walter Susskind, Otto Klemperer, Josef Krips en Rafael Kubelik. 2) Zowel voor als na de Tweede Wereldoorlog tot aan het einde van haar zangersloopbaan soleerde ze 12 maal in de Matthaus Passion o.l.v. Eduard van Beinum die het Amsterdams Concertgebouworkest dirigeerde. Onder de nieuwe chefdirigent, die als directe opvolger van Mengelberg diens Matthaus-traditie continueerde, bereikte Vincent niet meer die eenzame hoogte als bij zijn voorganger. Zij voelde zich minder op *) Op 7 maart 1965, thans 40 jaar geleden, Mengelberg heeft meegewerkt, en daarom overleed de grote kerkmusicus en Bach- willen wij haar vragen: 'Mevrouw Vincent, kenner dr. Anton van der Horst in zijn hebt u aan deze uitvoeringen onder woonplaats Hilversum op bijna 66-jarige Mengelberg bepaalde herinneringen?' leeftijd. We zullen zeker in de toekomst Jo Vincent: 'Nou, bepaalde herinneringen, dat aandacht besteden aan zijn persoon en zijn vind ik een beetje moeilijk om te zeggen. Je invloed op de Matthais-uitvoeringen in zong ieder jaar in een heleboel uitvoeringen, Nederland ten tijde van de eerste helft van de en deze uitvoeringen waren natuurlijk vorige eeuw. verschillend, maar ik vind die van Mengelberg, ik durf het haast niet te zeggen, Jo vertelde over Mengelberg bij de VARA eigenlijk wel de mooiste'. Graag citeer ik uit een uitvoerig vraaggesprek Paap:'Bezielder en waarschijnlijk warmer'. van 28 mei 1981 met de bekende, integere en Jo Vincent: 'Ja, erg bezield en warm. Er zaten vooral deskundige reporter en musicoloog natuurlijk veel coupures in, maar dat vind ik Wouter Paap. Deze had al in 1960 het boekje niet zo erg. Want met die onverkorte "Willem Mengelberg" geschreven met een Passionen: als je als solist op het podium zit inleidend woord door dr. Paul Cronheim. 4) en je kijkt eens de zaal in, dan zie je wel een Paap vroeg aan Jo Vincent haar mening over hele hoop mensen, en met al die ellenlange de nogal negatieve beeldvorming die was aria's zie je ze natuurlijk weleens een beetje ontstaan rond Mengelberg en diens zitten slapen of zitten draaien, dat natuurlijk opvattingen over de uitvoeringswijze van de wel'. Matthaus Passion. 5) Paap: 'Dat komt ook voor ja. Kunt u als Wouter Paap begon zijn inleiding als volgt: soliste ook echt van zo'n uitvoering genieten, 'We hebben aandacht besteed aan Willem dat wil zeggen, kunt u het verschil horen Mengelberg als koordirigent, en wel speciaal tussen de ene dirigent en de andere dirigent als dirigent van het Amsterdams en zijn opvatting?' Toonkunstkoor. Willem Mengelberg was een van de weinige orkestdirigenten voor wie het Jo Vincent: 'Ja, dat hoor je natuurlijk. Ten vocale element even belangrijk was als het eerste merk je het aan je eigen aria's, want bij instrumentale. Hij heeft met het de één moet je het vreselijk strak zingen, mag Toonkunstkoor een groot repertoire je geen ritenuto maken, bij een andere, ja, dan opgebouwd waarvan de kern bestond uit de moet je weer vlugger, en bij een derde moet Mattaus Passion van Bach en zijn Hohe je weer langzamer en alles. Maar dat vind ik Messe, uit The Messiah en de Judas nog niet zo erg, daar kun je wel gauw op Maccabeus van Hàndel, de Missa Solemnis en instellen. En dat vind ik helemaal niet het slotkoor uit de Negende Symfonie van moeilijk. Als je een liederenavond geeft, dan Beethoven, Romeo en Juliette van Berlioz, begin je met het ene lied, en het volgende lied het Requiem van Fauré, en '1'An milt van is weer heel wat anders. Als je niet goed kan Pierné, om enkele Franse werken te noemen, omstellen ben je geen goede artiest. en verder bijvoorbeeld het Deutsches Paap: En was het nu eigenlijk de Matthaus Requiem van Brahms, de Grave Messe van Passion van Bach of van Mengelberg?' Liszt, Prométheus van Scriabine, het Jo vervolgt: 'Nou, daar ben ik het niet Requiem van Verdi, het Te Deum van helemaal mee eens. Mengelberg zag er niet Bruckner en het Te Deum van Alphons alleen de muziek van in, maar het grote Diepenbrock. Dit was maar een klein gedeelte drama. En ik vind, tegenwoordig doen ze dit daarvan.' dikwijls - niet dat ik zo'n ouwe zangeres ben die vindt dat het tegenwoordig niet goed is Paap: 'We zijn op het ogenblik bij mevrouw helemaal niet, integendeel - maar ze doen Jo Vincent, die aan diverse uitvoeringen van dikwijls toch wel alleen de muziek. Want ik de Matthaus Passion onder Willem weet wel, op het eind van mijn carrière hoorde je dikwijls de dirigenten tegen elkaar Jo: 'Nou, bij Mengelberg was het wel echt de zeggen: "Ik maak hem in drie uur en dertig donder die je hoorde en echte bliksem. Bij minuten, of ik maak hem in drie uur acht en sommige koren helemaal niet, die raakten er dertig minuten", en dat vind ik natuurlijk toch weleens uit of wat dan ook, maar dat was bij ook niet goed, want het is toch een enorm Mengelberg wel geweldig. Hij stuwde dat drama geweest en het is niet alleen de muziek, altijd op met een groot crescendo en dat was vind ik. Er waren natuurlijk wel dingen in die werkelijk.... En na afloop, dan moesten we een beetje overdreven waren, maar ik heb naar hem kijken, en dan moesten we dan ook toch wel mensen horen zeggen: "Je zingt het zeggen dat het prachtig was geweest. Dat mooist in Amsterdam." Dan zei ik: "Dat is vond hij heerlijk'. ook geen wonder, want Mengelberg láát je zingen. " En per slot van rekening, was hij Bachs lijdensmuziek in kleine bezetting toch de baas. 't Was zijn uitvoering, dus dat Het was een ware muzikale aardverschuiving moet je doen.' toen onder Nicolaus Harnoncourt op de 'Mengelberg was soms wel erg lastig? Dat bewuste Palmzondag van 1975 de Matthaus wordt wel gezegd, maar als hij vond dat je Passion in het Amsterdams Concertgebouw mooi zong, of als instrumentalist mooi werd uitgevoerd. Naast de negatieve zijde speelde, dan was hij juist ontzettend aardig. vond ik als jong aankomende bas- Want ik herinner me heel goed, als je dan je baritonzanger juist zijn verfrissende opvatting aria gezongen had in de Mattaus Passion of en dansende cadensen in Bachs dramatische in een ander werk, en het was dan afgelopen, lijdensmuziek dat hij in kleine bezetting nou dan kon hij zo hartelijk zeggen: 'Bravo!'. uitvoerde een openbaring. Vele musicologen Dat is natuurlijk vreselijk leuk om te horen en en zangers schaarden zich dan ook achter als hij het niet zei, dan had hij het niet mooi Harnoncourts uitvoeringswijze. Ze vonden gevonden.' zelfs Mengelbergs plaatopnamen van Bachs Matthaus 'te oubollig en musicologisch Paap: 'Waren er vroeger ook ontzettend veel onverantwoord!' De Philipsplaten van Bachs uitvoeringen van de Matthaus Passion als nu? Lijdensverhaal o.l.v. Mengelsberg lagen voor Ik geloof dat het als je het nu zo optelt in het enkele kwartjes op de rommelmarkt. land, wel zo tegen de honderd loopt. Of waren het vroeger eigenlijk alleen maar de Het was onze toenmalige Italiaanse chef- grote steden, waar de uitvoeringen waren? dirigent van het Concertgebouworkest, Herinnert u zich dat nog?' Riccardo Chailly (*geb. 1953), die tijdens het eeuwfeest van de Mattaus Passion- Jo: 'Nou, in het begin natuurlijk wel. Toen uitvoering op Palmzondag 1999 op zijn deden alleen de grote steden het, maar daarna romantische en temperamentvolle wijze zijn de kleine steden ook begonnen, want die Bachs lijdensverhaal weer meer de dramatiek zagen natuurlijk dat het een goed kasstuk was, meegaf die Mengelberg's uitvoeringswijze zo en dan konden ze met de ontvangsten van de kenmerkte en hem tot een der grootste Matthaus Passion andere uitvoeringen goed dirigenten van zijn tijd bestempelde. Dit maken. Maar er waren er toch al heel wat, ondanks alle kritiek op Mengelberg's als want ik herinner me dat ik toch heel dikwijls achterhaald beschouwde opvattingen. Want vijfentwintig avonden in zes weken de als hij deze traditie niet in Europa had Matthàus Passion moest zingen. En dan ingevoerd, hadden wij deze unieke muzikale dankte je de hemel als het Pasen was, dat je erfenis nooit kunnen koesteren. Ook Chailly dan niet verkouden was geworden.' ontving negatieve reacties van de Nederlandse kunstpauzen (de pers). Maar zijn Paap:"Juist. Nog even dat beroemde koor Mattheus Passie-uitvoering deelde hij in grote "Sind Donner, sind Blitze". Dat hebt u ook lijnen met de muzikale visie van zijn verschillende malen zo achter uw rug horen beroemde voorganger. Chailly kwam hiertoe gebeuren. Heeft u daar misschien nog iets...' op grond van bestudering van Mengelbergs banken gestoken: 'Onze Lieve Heer moet nu in drie minuten bloeden en zo de gehele mensheid daardoor redden'. Zelf moest ze weinig hebben van deze moderne manier van uitvoeren: 'Dat gaat maar van hihihi,' zong zij op haar 89ste jaar de schrijver voor, en liet een goed geïmiteerde kat in het nauw horen. De zangeres bleef de uitvoering van haar 'baas' verdedigen, zowel in de pers als tijdens haar schaarse radio-interviews.'Het blijkt tevens dat verzamelaars van Bachs muziek juist weer teruggrijpen naar deze historische uitvoeringen van Mengelberg of die van Van der Horst. Ze worden geraakt door puurheid, vorm en muziekinterpretatie van deze pioniers' aldus Jo. 6)

rigengeltje, mijn Baas' Haar grote eerbied voor Mengelberg heeft zij haar leven lang uitgedragen en ook zijn menselijke tekortkomingen heeft ze begripsvol met de mantel der liefde bedekt. Ernstig en nadenkend vertelde zij, terugblikkend op haar lange muzikale contacten met hem: 'Hij was een lastpak van aantekeningen in diens Bachpartituur. Zo kun de ergste soort, echt een verwend kind, dat je weer zien dat Riccardo een kind van zijn meende zich alles te kunnen permitteren, tijd is en hij als hedendaags gevierde dirigent zodat je soms misselijk werd van z'n flauwe Mengelberg hiermee in ere heeft hersteld. gedoe tegen volwassen kunstenaars. Maar dan ineens, kwam 't over hem! Dan laadde hij je Zelf had ik al de laatste jaren me wel als 't ware op, en was je in staat tot dingen, afgevraagd 'Waar de gewijde toonvoering- die je onder een ander nooit zou hebben vertolking van Bachs muzikale lijdensverhaal opgebracht. Dan was hij ook niet zoals ten tijde van Mengelberg nog weerklank kinderachtig meer, maar genoot hij zelf voluit had'. Want ondanks alle technische van ons zingen. En niets maakte je dan zo vooruitgang en musicologische idioot dankbaar als dat even omkijken naar je kanttekeningen bleef ik van mening, dat de en 't 'bravo', dat zijn lippen vormden. Ik heb betekenis van het lijden van Christus bij nooit volkomener gezongen dan onder de koren, solisten en dirigenten meer en meer op 'Baas'. Ze vroegen me wel eens wat ik als mijn de achtergrond was geraakt. Maar zie, sinds beste aria of lied beschouwde. Dan zei ik Chailly's bijna opera-achtige vertolking van altijd zonder aarzelen: De aria 'Blute nut' in Bachs meesterwerk zijn vandaag de dag ook Mengelbergs uitvoering van de Mattheus Harnoncourt en Ton Koopman voorzichtig Passie, die historische opname van Philips teruggekeerd van hun eerder gevoerde snelle met de twee tikjes aan 't begin.' Die tikjes, tempi. Zelfs jongere zangcollega's zingen hun jongens! We wachtten er op met bonzende aria's minder gejaagd dan zo'n kwart eeuw harten. Allemaal: de solisten, het koor, het terug. orkest, de jongens van 'pa Den Hertog'. Als ze klonken, wist je, dat 't heel grote ging Jo heeft haar kritische mening over deze gebeuren, waar je met ieder vezeltje van je snelle uitvoeringspraktijken van Harnoncourt lichaam aan deel moest nemen.' en zijn discipelen nooit onder stoelen of Ze zucht: 'Na hem heb ik nog vaak heerlijk gezongen en veel succes gehad, o ja! Maar 't zingen geven zal. was toch anders! Nooit meer zo volledig. En De verdiensten van een van mijn vroegere , daarom ben ik zo dankbaar voor die leraressen Cornelie van Zanten is niet over te historische opnamen, die Philips nu allemaal brengen op een derde. Zij heeft haar enorme op cd aan het uitbrengen is. De Vierde van kennis in zo talrijke geschriften wereldkundig Mahler bijvoorbeeld met die sopraan solo aan gemaakt. Daar pluk ik nog steeds de vruchten 't slot over de vreugde in de hemel. Er is van!' 8) haast niets te bedenken, dat zo blij maakt, als je 't zingt. Alleen, je hebt veel van het leven De grammofoonplaat als een geraffineerd moeten leren, de betrekkelijkheid ervan, om tijdsproduct! die 'Himmlische Freude' werkelijk tot uitdrukking te kunnen brengen.' 7) Aan haar glansperiode als zangeres heeft de grammofoonplaat, 'als een geraffineerd Als een oude wijze maar vooral emotionele tijdsproduct', een belangrijke bijgedrage vrouw, die op haar levensweg terug zag, wist geleverd. Zelf zegt ze: 'Ik zag er ook nadelen zij iets van die grote levenswijsheid op een in. Als een Schwarzkopf bijvoorbeeld Mozart jongere generatie zangers over te brengen. In zong of Mahler, had je maar te luisteren, tien de Spiegel van 13 maart 1946 vertelde zij het keer, honderd keer desnoods om iedere volgende:'Zeg nooit dat deze tijd minder wending van haar volmaakte stem te leren mooie stemmen opbrengt dan vroeger. Je kennen, elke vertraging en versnelling, een moet zo oppassen met je herinneringen! Als pianissimo en een voluit gezongen passage. solist heb je, hoe verder je van de dingen En dat is na te bootsen, vaak zo geraffineerd, komt af te staan, steeds meer neiging om ze dat alleen iemand uit het vak het 'maniertje' te vervolmaken. Nee, ik hoorde 't op mijn ontdekken kan. Ik vind dit niet alleen eigen lessen: er is prachtig, jong materiaal. onartistiek, ik vind 't ook erg, heel erg Om te benijden zo jong. Alleen er is één gevaarlijk. Want wat je als kunstenaar niet zelf groot gevaar, dat al die jonge, ambitieuze verwerft, door studie, door er voor te mensen bedreigt, de imitatie!' vechten, door verdriet vaak en teleurstelling, vernedering en nog erger, dat wordt niet je 'Belcanto des Wortes' eigen bezit, dat blijft een façade met niets Jo haalde tijdens mijn gesprekken met haar erachter. Als die façade op een bepaald nog een voorwoord aan dat ze in 1949 voor ogenblik in elkaar zakt en dat gebeurt altijd! het Gulden ABC boekje van de zanger Ary staat de mens, die daarop zijn leven baseerde, Schipper had geschreven. 'Want wie goed wil met lege handen! Dat is een afschuwelijk zingen en goed wil blijven zingen moet ogenblik in een kunstenaarsbestaan, waar ik bewust zingen; daarom zei mijn ieder jong mens voor zou willen onvergelijkelijke lerares Cornelie van Zanten waarschuwen!' 9) zo dikwijls: 'it is all brainwork'. Deze uitspraak klinkt verwonderlijk voor wie Geliefd solistenensemble in Mengelbergs met zingen begint, maar wie veel en goed uitvoeringspraktijk geluisterd heeft, zal bespeuren, dat deze Juist bij het horen van haar oude Woordkunstzang, dit bewuste zingen met de plaatopnamen gaat onze aandacht uit naar het hersenen, dit streng beheersen van de spieren, vlekkeloze en homogene ensemble vocalisten deze precies afgemeten techniek, aan de stem uit Mengelbergs dirigeerperiode. Ik noem die klank geeft, die de enig juiste moet zijn, naast Jo Vincent o.a. Theodora Versteegh, omdat zij natuurlijk is. Louis van Tulder en Willem Ravelli. Door Deze methode van het 'Belcanto des Wortes' hun klassieke scholing bij Cornélie van is er een, die van de leerling veel geduld Zanten waren ze niet alleen als solisten tot vraagt, veel inzicht in het wezen van het een ongekende hoogte gekomen maar ook in zingen en heel veel oefening, maar die hem klankschoonheid als vocalisten-ensemble op de duur de vrijheid en de zekerheid in het ongeëvenaard. 10) Naast Bachs Matthaus- en Johannes sopraan Vincent op. Ook de toen jonge alt Passionen heeft Vincent talloze andere Aafje Heynis (*geb. 2 mei 1924) maakte na de oratoria van bekende en minder bekende oorlog haar oratorium-debuut naast deze klassieke toonmeesters als ook van gevierde diva 'No nonsens!' 12) tijdgenoten uitgevoerd. Juist deze werken Deze eerste sopraan van Nederland zong zong ze veelvuldig en graag omwille van de graag met haar enkele jaren oudere en olijke mooie kerkruimten en de serene sfeer die collega, de Duits-Nederlandse bas Hermann deze oratoria uitademen. Zo zag ze er niet Schey (1895-1981), met wie zij dan ook in de tegen op om de zware sopraanpartij in Verdi's jaren dertig regelmatig op internationale Requiem te zingen onder de vakkundige buhnes soleerde. Ondanks haar rooms- leiding van de bekende kerkmusicus Hubert katholieke achtergrond zong zij ook met Cuypers. Ze zong dit werk op 21 april 1931 in genoegen onder de directie van de een uitverkochte Grote Zaal van de protestantse musicus dr. Anton van der muziektempel van Amsterdam met Suse Horst. Vele jaren heeft ze zowel de Luger, alt, Louis van Tulder, tenor, Willem sopraanpartij in Bachs Matthaus-uitvoering Ravelli, bas en met de Koninklijke als in Handels Messiah onder diens Christelijke Oratorium Vereniging begeleid bezielende leiding gezongen. Zo schroomde door het Amsterdams Concertgebouworkest. zij niet om de ene week met haar Mengeltje Jo Vincent heeft juist dit concert in haar lange de Matthaus Passion te zingen en de andere zangcarrière als een der hoogtepunten gezien keer onder Van der Horst zoals in maart 1933 en weergegeven in haar terugblik Zingend in het Concertgebouw van Amsterdam en door het leven'. 11) enkele dagen later in de Grote Kerk van Naarden. Opvallend is het wel dat na de Eerste Ook in Antwerpen vroeg de vermaarde Wereldoorlog een aantal Haarlemse dirigent en componist Lodewijk de Vocht zangeressen de Nederlandse podia beheerste. (1887-1977) Jo, alsook haar alt-collega De al eerder genoemde in Nederland Theodora Versteegh, om mee te werken aan wonende Hongaarse alt, Ilona Durigo die ook de Stille Zaterdaguitvoering. De Vocht leidde in het Haarlemse haar woonplaats had het fameuze Caeciliakoor en gaf aan Bachs evenals Annie Woud (1901-1989), Ans lijdensverhaal: 'een meer uiterste expressie' Stroink (1898-1985?) en Annie Hermes zoals Jo dat in de jaren vijftig noemde: 'Niet (1906-1995). Regelmatig traden zij met de romantisch, maar op barokke wijze, zoals het

Bachs Mattheus Passie in het Amsterdams Concertgebouw. Mengelberg te midden van zijn solisten. V.l.n.r. Karl Erb tenor), Jo Vincent (sopraan), Ilona Durigo (alt) en de bassen Willem Ravelli en Herman Schey. 2 april 1939 hoort en zoals het ook in Bachs tijd moet Paperbacks ; De Fontijn, 1989. Maarten hebben geklonken'. De beide Nederlandse Muntinga bv. Amsterdam, 1989. solisten konden zich goed vinden in de 4) Willem Mengelberg. Wouter Paap. Met theatrale inlevingswijze van deze Vlaming. inleiding van Dr. Paul Cronheim. Uitgever: Hierover memoreerde zij ook nog in 1972 Elsevier, Amsterdam-Brussel, 1960. met een aardig geschreven bijdrage in een 5) VARA radio- vraaggesprek op 28 mei Huldeboek voor de toen 85-jarige De Vocht. 1981 tussen Jo Vincent en musicoloog 13) Wouter Paap. Evenals ondergetekende schreef zij in 1986, 6) De schrijver voerde gesprekken met Jo dus drie jaar voor haar heengaan, voor een Vincent tussen de jaren 1983 en 1988. bijzondere uitgave 'Kroniek van een leven 7) Zie nr. 6 voor de schoonheid', dit ter gelegenheid van 8) Ary Schipper. Voorwoord Jo Vincent. Het Lodewijk de Vochts eeuwfeestviering in 1987. gulden ABC. Handelmij. Joh. De Heer & Zn. Haar herinneringen aan zijn onvergetelijke NV, Rotterdam 1949. Matthaus- en Johannes-uitvoeringen blijven 9 ) Zie nr. 6. de moeite waard om ook door de leden van 10) Herinneringen van Louis van Tulder, de Willem Mengelberg Vereniging te worden Van kantoorkruk tot hooge C. Uitgever: De gelezen. 14) Boekerij, Baarn, december 1941. Wordt vervolgd ... 11) Jo Vincent Zingend door het leven. Pieter Vis Amsterdam, Elsevier, 1956. 12) Haarlemse Muziekleven in de loop der tijden. Jos De Dank gaat uit naar mr. dr. Erik Vincent; zoon Klerk. Uitgever: Tjeenk Willink & Zoon, van broer Piet Vincent; neef van Jo Bos- Haarlem. 1965. Vincent en haar executeur-testamentair, voor 13) Blz. 22. Huldealbum Lodewijk de Vocht de waardevolle informatie rond zijn tante. bij zijn 85ste verjaardag. Uitgever: J.E. Deze gesprekken werden op 29 oktober 2004 Buschmann, Antwerpen, 1972. telefonisch gevoerd. 14a) Blz. 140. Jo Vincent, Nederlandse oratoriumzangeres die haar medewerking Geraadpleegde bronnen en voetnoten: verleende aan vele uitvoeringen o.l.v. Lodewijk de Vocht. 'Kroniek van een leven 1) Mengelberg en zijn Tijd. Jo Vincent- voor de schoonheid' . Vincent Peeters. bijdrage door Pieter Vis nr. 24/ blz. 23-25, Uitgever: Den Gulden Engel. Wommelgem, december 1992. België, 1987. 2) Eduard van Beinum, over zijn leven en 14b) Blz. 170. Concertzanger dr. Pieter Vis - werk. Bart van Beinum. Uitgever: Thoth, Ereburger van Brugge - 'Kroniek van een Bussum, 2000. leven voor de schoonheid'. Vincent Peeters. 3) Maurice Leonard. Kathleen Ferrier; het Uitgeverij Den Gulden Engel. Wommelgem, fascinerende leven van een fameuze zangeres. België, 1987. Vert. Gunther Amelung. Uitgever; Rainbow