ROTTERDAM WOONT ATLAS VAN DE ROTTERDAMSE WONINGBOUW 1840-2015

Redactie Andries van Wijngaarden Frans Hooykaas Paul Groenendijk Arnold Reijndorp

Auteurs Adri Duivesteijn Wijnand Galema Adri van Grinsven Paul Groenendijk Fransje Hooimeijer Frans Hooykaas Len de Klerk Arnold Reijndorp Marinke Steenhuis Jan van de Wetering Andries van Wijngaarden

Coördinatie Lucas van Zuijlen

Uitgeverij THOTH Bussum Steeg in de Zandstraatbuurt in 1909 (foto Henri Berssenbrugge). Ongeveer dezelfde plek in 2016: het Timmerhuis (162).

7 VOORWOORD Inhoud Paul van de Laar Voorwoord

8 WAAROM DEZE ATLAS? PAUL VAN DE LAAR

11 ORDENING EN ZEGGENSCHAP Len de Klerk

20 BOUWT, MAAR VOOR WIE? Arnold Reijndorp

33 DE EMANCIPATIE VAN HET WONEN Adri van Grinsven Burgemeester A.R. Zimmerman (1906-1923) verkregen zouden worden, indien de Gemeente geschiedenis van het bouwen. Rotterdam wordt had een ideaal: Rotterdam woonstad! Hij dezen nieuwen last rechtstreeks op haar geprezen als architectuurstad: iconische 45 BOUWEN EN BOUWTECHNIEK waardeerde veel van wat zijn voorgangers voor schouders zou nemen’ (Handelingen gebouwen, neergezet door sterarchitecten. de stad hadden gedaan, maar Rotterdam was bij Gemeenteraad, 1908, p. 516). Rotterdam woonstad is vooral die van de Andries van Wijngaarden en Jan van de Wetering Amsterdam en Den Haag achtergebleven. Met Rotterdam was zo behept met zijn haven en stadsbeleving; wonen in een festivalstad. In de Rotterdam woonstad bedoelde hij iets anders schaalvergroting dat het de mens en zijn stadspromotie neemt de hedendaagse 63 DE DRIE LEVENS VAN DE ROTTERDAMSE ALKOOFWONING dan zijn belangrijkste opponent in de raad, de woonomgeving had verwaarloosd. Daar moest architectuur een vergelijkbare plaats in als de Andries van Wijngaarden en Jan van de Wetering socialist Hendrik Spiekman. Zimmerman na 1918 verandering in komen. Rotterdam wilde Coolsingelboulevard van Zimmerman. Bouwen droomde van een Rotterdams Parijs met de een goed gebouwde stad worden en liep opeens om de grandeur van de stad. Er zijn architecten 68 MAKEN DE BURGERS IN DE TOEKOMST WEER ZELF DE STAD? Coolsingel als grootstedelijke boulevard, een voorop met experimentele woningbouw: die zich minder laten leiden door glamour en Adri Duivesteijn moderne aanlegsteiger voor het nieuwe Bergpolderflat, , Justus van Effen, artist impressions van een door marketing Rotterdamse bestuurs- en economisch centrum. Bloemhof en Kiefhoek. Het zijn slechts enkele gedreven stadspromotie. Je bouwt immers voor Het lag niet op de weg van de gemeente om voorbeelden waarmee Rotterdam zich met mensen en om dat goed te kunnen doen is 77 PERIODE 0 | TOT 1840 VOORGESCHIEDENIS – VOOR 1840 huisvesting voor de Rotterdamse arbeiders te woonexperimenten op de kaart zette: nieuwe kennis nodig. Niet alleen hoe we in de toekomst Frans Hooykaas verbeteren. Rotterdam was gegroeid als kool: woonblokken, hoogbouw en veel staal, glas en moeten en willen bouwen, maar ook hoe we Projectdocumentatie periode 0 sinds 1850 van 90.000 naar ruim 300.000 beton. Rotterdam zette het experiment na 1945 daar vroeger mee omgingen. We kunnen leren inwoners toen Zimmerman aantrad. Veel voort: de moderne welvaartsstad omringd door van het verleden. Daarvoor biedt dit boek 81 PERIODE 1 | 1841-1900 GROEI EN BLOEI Rotterdammers leefden in treurige omstandig­ woonwijken in het groen, gebouwd volgens de letterlijk houvast. Met de plattegrond in de hand Fransje Hooimeijer heden in de binnenstad. Wie buiten de nieuwste rationele bouwmethodes. Nieuwe volgen we Rotterdams woonontwikkeling vanaf stadssingels woonde, beschikte over een alkoof, technieken en organisatievormen maakten 1840, ruim voordat Zimmerman zijn woonideaal Projectdocumentatie periode 1 eenvoudige woningen, smal en diep, zo schaalvergroting mogelijk. Zuidwijk, , presenteerde. De architecten Andries van goedkoop te bouwen dat particuliere bouwers , : paradepaardjes van de Wijngaarden en Frans Hooykaas namen het 96 PERIODE 2 | 1901-1940 PROEFTUIN VAN PUBLIEK-PRIVATE er verzot op waren. Sinds de Woningwet van naoorlogse wederopbouw. Na 1970 keerden we initiatief om een zo volledig mogelijk beeld van SAMENWERKING 1901 en de bouwverordening van 1906 had de terug naar de stad: stadsvernieuwing werd het de Rotterdamse woongeschiedenis te schetsen. Marinke Steenhuis stad de bevoegdheid om deze woning te sleutelwoord, gevolgd door herontwikkeling van Ze hebben eerst het werk grondig in kaart Projectdocumentatie periode 2 verbieden. Maar waarom zou je? Veel woning, oude havengebieden en een overheid die zich gebracht en via een website toegankelijk voor weinig geld. Zimmerman maakte liever geleidelijk als woningbouwer terugtrekt. Liever gemaakt. Het project is nu voltooid met een gebruik van de ‘(...) toewijding, de belang­­ een toegewijd particuliere ondernemer dan een prachtige atlas, letterlijk een bouwsteen van 137 PERIODE 3 | 1941-1973 MAAKBARE VOLKSHUISVESTING stelling, en naastenliefde, die zich in de Burgerij gemeentelijke woningbouwer, zoals Zimmer­ Rotterdams woongeschiedenis en een Wijnand Galema manifesteerden, en waarvan meest praktische man indertijd bepleitte. vademecum voor woningbouwers en Projectdocumentatie periode 3 resultaten mogen worden verwacht dan Stadsgeschiedenis van Rotterdam is de ontwikkelaars.

179 PERIODE 4 | 1974-1990 VERNIEUWING EN EXPERIMENT Paul Stouten Projectdocumentatie periode 4

221 PERIODE 5 | 1991-2010 SLEUTELPROJECTEN EN VINEX-WIJKEN Paul Groenendijk Projectdocumentatie periode 5

289 PERIODE 6 | 2011 VERDICHTING, ZELFORGANISATIE EN DAARNA EN VERGROENING Frans Hooykaas Projectdocumentatie periode 6

294 Noten 296 Projectenlijst 298 Nawoord 299 Curricula vitae 7 301 Credits 303 Colofon

boekproject enigszins op de achtergrond ding; met een scala van mogelijkheden en Het derde essay, De emancipatie van het Waarom deze atlas? geraakt. Voortschrijdend inzicht heeft ertoe oplossingen met betrekking tot hergebruik, wonen, is van de hand van ir. Adri van Grinsven. geleid dat onze aandacht zich meer heeft renovatie en restauratie van woningen en van Hij behandelt vooral de ontwikkeling van de gericht op de verbanden, tendensen en ontwik- transformatie van utilitaire gebouwen tot woningplattegrond; hoe bijvoorbeeld in deze REDACTIONEEL: INLEIDING kelingen in het verzamelde documentatiemate- woningen. Daarmee is een standaardwerk periode de woning voor de arbeider en het riaal, die worden uitgediept en gekoppeld aan ontstaan over een stuk recente geschiedenis en ruimtegebruik per persoon enorm is gegroeid; een aantal actuele thema’s. Mede daardoor de invloed ervan op de toekomstige ontwikke- hoe geleidelijk specifieke woonfuncties een hebben we ons tevens verdiept in de verschil- lingen, voor het onderwijs, de vakwereld en eigen plaats kregen; hoe steeds meer elk lende doelgroepen die in de documentatie geïnteresseerd publiek; het is als naslagwerk te gezinslid een eigen plek kreeg, en daar tegen- geïnteresseerd zouden kunnen zijn. Dit heeft gebruiken voor de geschiedenis van de woning- over in deze tijd de groeiende behoefte aan geleid tot een opdeling van het plan in drie bouw en als informatiebron en handleiding bij flexibiliteit en daarmee zelfbeschikking over de aspecten: documentatie, kennis verspreiden en het aanpakken van woningbouwopgaven. woningindeling. Ook schetst hij de ontwikke- kennis ontwikkelen/verdiepen; deze kunnen Het grootste deel van het vooronderzoek ling van het huishouden en de gevolgen van eventueel gefaseerd worden uitgewerkt. De voor deze Atlas was al verricht en veel materi- het beschikbaar komen van riolering, waterlei- Toen de Rotterdamse architect Andries van MVRDV en Mecanoo markeren dit tijdvak in geïllustreerd wordt aan de hand van Rotter- documentatie omvat het continueren van de aal was al digitaal beschikbaar door de website; ding, elektriciteit, sanitair en internet, en van Wijngaarden, na dertig jaar beroepspraktijk, uit Rotterdam. De woningontwerpen van beroem- damse voorbeelden is natuurlijk interessant website en het realiseren van een boek waarin wel moesten de projecten zorgvuldig voor de de industriële productie van steeds meer interesse samen met de plaatselijke historische de en onbekende architecten worden vergele- voor Rotterdam(mers) maar ook voor anderen, het materiaal uitvoerig wordt voorzien van boekpublicatie geselecteerd en zo nodig apparatuur en andere uitrustingsstukken in de vereniging een boek samenstelde over de ken en vooral de groei en ontwikkeling van vooral ook omdat er in Rotterdam veel is geïni- historische, sociale en technische achtergron- gecompleteerd worden. Bovendien moest woning, waardoor het wonen als activiteit geschiedenis van de woningbouw in Capelle de woonruimtebehoefte wordt zichtbaar tieerd en geëxperimenteerd sinds de start van den. Bij kennis verspreiden denken wij vooral vanuit de Stichting Rotterdam Woont grondig steeds minder moeite kost en meer mogelijk- aan den IJssel, waar hij enige tijd gewoond had, ge­maakt. Ook wordt aandacht besteed aan de snelle groei in het vierde kwartaal van de aan de verbreding van de kennis voor een groot inhoudelijk redactie worden gevoerd, in samen- heden tot zelfontplooiing en emancipatie kwam hij er tot zijn verbazing achter dat er over bijvoorbeeld maatschappelijke ontwikkelingen, negentiende eeuw, in de jaren twintig en dertig publiek, voor bijvoorbeeld basis- en middelbaar werking met de redactie van de uitgever en de oplevert. hetzelfde onderwerp in Rotterdam geen boek het gebruik van de woning door de bewoners, en na de Tweede Wereldoorlog. De documen- onderwijs, educatie en geïnteresseerden in het vormgever van het boek. Daartoe is een redac- Het vierde essay Bouwen en bouwtechniek is bestond. Wel waren er allerlei incidentele publi- ontwikkelingen in de bouwtechniek en regelge- tatie bevat informatie over woningbouw in al algemeen. Dit kan verschillende vormen aanne- tie gevormd, bestaande uit hoofdredacteur geschreven door de architecten Andries van caties over bepaalde perioden, zoals bijvoor- ving. Al snel bleek dit plan uit te groeien tot zijn verschijningsvormen met relevantie voor men, zoals lesbrieven en tentoonstellingen, prof.ir. Arnold Reijndorp, Frans Hooykaas en Wijngaarden en Jan van de Wetering. Zij behan- beeld het boek Rotterdam en hoe het bouwde een omvangrijk project en werd de Stichting de actualiteit en de toekomst (o.a. renovatie, maar ook wandelgidsen, eventueel in de vorm Andries van Wijngaarden, in samenwerking delen de verschillende technieken die in de van de architect J.G. Wattjes, dat ophield bij de Rotterdam Woont opgericht (2009) om de transformatie, herbestemming en aanpasbaar- van smartphone-applicaties. Het ontwikkelen met projectleider ir. Lucas van Zuijlen. Ir. Paul Rotterdamse woningbouwgeschiedenis zijn plannen voor de wederopbouw; een boekje uit benodigde financiële onderbouwing te kunnen heid van bouwsystemen; zie ook uitspraken en verdiepen van de bijeengebrachte kennis is Groenendijk nam de tekstredactie van de toegepast, met speciaal aandacht voor de 1950 met woningplattegronden (vanwege het organiseren. In 2014 is aan de Stichting Rotter- als van rijksbouwmeester Frits van Dongen: vooral van belang voor de vakwereld. Denk documentatiebladen voor zijn rekening. Voor mogelijkheden tot verbouwing en aanpassing belang ervan herdrukt door de Stichting Rotter- dam Woont de ANBI-status toegekend. ‘op­houden met bouwen en ons bezighouden daarbij aan hbo- en wo-onderwijs, analyses en de verschillende essays moesten vervolgens van de woning en daarmee dus de toekomst- dam Woont) of boeken over tien jaar wederop- De afgelopen vijf jaar heeft Rotterdam met dat wat we al hebben’ en van staatssecre- debatten, in de vorm van thematische publica- auteurs worden gevonden. Een en ander leidde waarde ervan. Dit laatste wordt geïllustreerd in bouw of over de stadsvernieuwing in de oude Woont de geschiedenis van de woningbouw in taris Martin van Rijn: ‘geen toekomst meer ties, in boekvorm en/of in de vorm van een tot de opzet die voor u ligt. het afsluitende artikel De drie levens van de negentiende-eeuwse stadswijken, maar geen deze stad sinds ongeveer 1840 volgens een voor bejaardentehuizen: herbestemmen’; digitaal tijdschrift. Na deze inleiding volgt allereerst het Rotterdamse alkoofwoning. enkel overzicht over een langere periode van vast format in kaart gebracht. Een representa- De tot nu bereikte resultaten zijn mogelijk De eerste stap is het bundelen van het thematisch essay Ordening en zeggenschap. In het vijfde essay, Maken de burgers in de de ontwikkeling van het wonen. Hij vroeg zich tief overzicht van 200 à 250 woningen van gemaakt door, naast een flinke hoeveelheid documentatiemateriaal in dit boek: Rotterdam Daarin is de opdrachtgeversrol van het bouwen toekomst weer zelf de stad?, vergelijkt Adri af waarom dit was. Er zijn genoeg interessante diverse typen uit vijf perioden is onderzocht; de belangeloos vrijwilligerswerk, een aantal finan- Woont, Atlas van de Rotterdamse woningbouw van woningen het hoofdonderwerp. De auteur Duivesteijn zijn ervaringen in onder andere Den en innovatieve ontwikkelingen binnen de plattegronden, doorsneden en andere aspec- ciële bijdragen, onder andere van diverse 1840-2015. Hierin is een ruime, representatieve is prof.dr. Len de Klerk. Hij schetst daarin de Haag en Almere met Rotterdamse voorbeelden Rotterdamse woningbouw geweest die een ten zijn op onderling vergelijkbare wijze fondsen, woningcorporaties, bouwbedrijven, selectie van deze documentatie samenge- geschiedenis van de betrokkenheid van particu- van betrokkenheid van bewoners en plaatst dergelijke publicatie verdienen. Interessant is opnieuw en op schaal uitgetekend. Daarnaast enkele Rotterdamse gemeentelijke diensten, bracht met een aantal essays. Deze plaatsen de lieren en de overheid hierbij: wie bouwde deze daarmee in een context; aan de hand ook deze situatie te vergelijken met bijvoor- is relevante informatie verzameld, een korte de BNA en andere betrokkenen bij de woning- projecten in hun context en zetten tegelijker- huisvesting voor welke bevolkingsgroepen. daarvan schetst hij een beeld van een mogelij- beeld Amsterdam: daar verschijnen bijna iedere beschrijving gemaakt en beeldmateriaal toege- bouw, onder aanvoering van het bouwbedrijf tijd lijnen uit naar toekomstige ontwikkelingen Deze bevolkingsgroepen worden behandeld ke ontwikkeling waarin het zelf bepalen van tien jaar boeken over de Amsterdamse woning- voegd. Dit alles is vanaf 2010 geleidelijk bijeen- DuraVermeer en de woningcorporatie Haven- en publicaties, en naar mogelijkheden de in het tweede essay Rotterdam bouwt, maar hoe je woont hopelijk een grotere rol gaat bouwgeschiedenis. Tijd dus voor nog een boek. gebracht op een website: www.rotterdam- steder. Daardoor konden enkele tientallen bijeengebrachte informatie in te zetten bij de voor wie? De auteur, prof.ir. Arnold Reijndorp, spelen. Omdat Capelle al heel veel werk was en Rotter- woont.nl met daarop onder andere een architecten en architectuurhistorici onder nieuwe bouwopgave die voor ons ligt: vooral gaat in op de specifieke ontwikkeling in Rotter- Na deze essays volgt de documentatie. Elke dam véél groter, vroeg Van Wijngaarden zijn database met diverse zoek- en sorteermogelijk- begeleiding van de coördinator ir. Lucas van het aanpassen en herontwikkelen van het al dam in deze periode, waarin in het begin een periode hiervan wordt ingeleid met een korte collega (en geboren Rotterdammer) Frans heden en een twintigtal buurt- en wijkbeschrij- Zuijlen en de initiatiefnemers het onderzoeks- bestaande bouwvolume voor bestaande en explosieve bevolkingsgroei plaatsvond: het tekst. De auteurs schetsen daarin de essentie Hooykaas erbij om te overleggen en samen een vingen van wijken met een unieke ontwikke- en tekenwerk uitvoeren. nieuwe woondoeleinden. Daarnaast zal natuur- waren vooral mensen van het platteland die van ‘hun’ periode voor de woningbouw/volks- begin te maken. Als werktitel kozen zij voor ling. De totstandkoming van enkele wijken is Het oorspronkelijke plan was het maken lijk ook nieuwbouw nodig blijven, zij het op afkwamen op de snel groeiende werkgelegen- huisvesting (zonder afbeeldingen maar met ‘Rotterdam Woont’. door middel van korte videofilmpjes met inter- van een boek met een brede opzet, ingedeeld meer beperkte schaal. Na de essays volgt de heid, en hoe de stad daarmee omging en om­­­­­­ verwijzingen naar sleutelprojecten in de Het doel van het project Rotterdam Woont views met professionals gedocumenteerd. in negen hoofdstukken. Na een algemeen documentatie, chronologisch gepresenteerd in gaat tot in de huidige tijd waarin zich een steeds documentatie). is om aan professionals, studenten en andere Deze fase is in 2013 min of meer afgesloten; overzicht van de stadsgeschiedenis en een een aantal perioden, elk met een korte inlei- bredere bevolkingssamenstelling ontwikkelt. geïnteresseerden inzicht te geven in de ontwik- maar regelmatig wordt de website nog geactu- hoofdstuk over de stedenbouwkundige ontwik- keling van de woningbouw, specifiek in Rotter- aliseerd, verder uitgebreid en verfijnd. keling was een artikel gepland over de ontwik- dam van 1840 tot heden. Sinds de aanstelling De documentatie bevat een rijkdom aan keling en de groei van de woningplattegrond. van stadsarchitect W.N. Rose omstreeks 1840 kennis en informatie die vraagt om verdere Daarna volgden zes essays in chronologische heeft de Rotterdamse stadsontwikkeling een ontwikkeling en verdieping én om een zo breed volgorde, waarin verschillende perioden spectaculaire groei doorgemaakt, die het beste mogelijke verspreiding. Dat er behoefte is aan werden onderscheiden: vóór 1840, van 1841 kan worden geïllustreerd door inzicht te krijgen een kennisbank over woningbouw blijkt onder tot 1900, van 1901 tot 1940, van 1941 tot 1973, in de woonsituatie van de stadsbevolking tot meer uit de archivering van de website door van 1974 tot 1990, van 1990 tot 2010 en vanaf de dag van vandaag. Toonaangevende bestuur- het Stadsarchief als digitaal erfgoed volgens de 2010 tot heden en hierna, met aansluitend per ders en ontwerpers zoals Rose, De Jongh, Plate, door Unesco opgesteld richtlijnen; onder periode het betreffende documentatiemateri- Heijkoop, Brinkman en Van der Vlugt, Van andere ook omdat veel kennisaspecten van aal. Als auteurs werden deskundigen aange- Tijen, Witteveen, Van Traa, Van den Broek en betekenis kunnen zijn voor Nederland als zocht met specifieke kennis en ervaring. 8 Bakema, Van der Ploeg, Bakker, Koolhaas, geheel en zelfs daarbuiten. Dat veel daarvan Met het opzetten van de website is dit 9 LEESWIJZER Ordening en zeggenschap

LEN DE KLERK

Essays In de essays, zowel de grote, thematische essays als de kleinere periode- Beheer en Van Ravesteyn ging de Bouwcom- essays, wordt verwezen naar projecten in het daarna volgende documenta- missie leiden. Het was van meet af aan de tiegedeelte door middel van een volgnummer, bijvoorbeeld (17). Als verwe- bedoeling om een plan van aanleg te ontwer- zen wordt naar een project dat niet in de atlas staat maar wel op de website pen door een ‘bouwkunstenaar buiten het www.rotterdam-woont.nl, dan ziet een verwijzing er bijvoorbeeld zo uit ambtelijk verband der Plaatselijke Werken’. (2.1905.1): 2 staat voor de periode, dan volgt een jaartal en daarna een volg- Van der Mandele slaagde erin daarvoor archi- nummer. tect H.P. Berlage aan te trekken. Op 5 november was zijn Plan van Aanleg gereed, Documentatie rond Pasen 1914 werd het ingediend bij de Elke periode begint met een grote foto die een (aanvullend) beeld geeft van gemeente, waar de behandeling door het de woonbebouwing van die tijd. Bij het daarop volgende compacte essay is K.P. van der Mandele uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ernstige M. Mees als illustratie een kaartje van de stad opgenomen waarop te zien is wat de vertraging opliep. Pas op 4 mei 1916 stemde omvang ervan was gedurende deze periode. Hierna volgen de project­ de gemeenteraad in met het plan. Daarna pagina’s. Op vrijdag 3 januari 1913 kwam op uitnodi­ ging het bureau Granpré Molière, Verhagen goede en betaalbare woningen te bouwen Aan de onderzijde van elk blad is een gekleurde tijdbalk geplaatst met ging van mr. K.P. van der Mandele een aantal Kok met De Roos & Overeijnder woningbouw- voor de arbeidende klasse. De bekende een kleur per periode. De balk is dikker bij de periode waar het blad betrek- belangstellenden bij elkaar in het Notarishuis plannen ontwerpen. ban­kier Marten Mees (1828-1917) was ermee king op heeft. Soms zijn twee gedeeltes dikker: dat betekent dat het project om te bespreken of de stichting van een tuin- begonnen. In 1868 richtte hij de Eerste stamt uit de eerste aangegeven periode maar in de volgende periode bijvoor- voorstad op de linker Maasoever mogelijk zou Hoogtijdagen van de particuliere Maatschappij voor Burgerwoningen op die beeld is verbouwd. Meestal zijn er dan meerdere pagina’s per project. zijn. Het denkbeeld van zo’n tuin-voorstad was sociale woningbouw 170 woningen bouwde in , een In de linkerbovenhoek van elk blad is een icoontje opgenomen wat op al eens geopperd in de Gezondheidscommis- De oprichting van ‘’ (17) illustreert project dat voortdurend problemen op­­- een grafische manier aangeeft wat de typologie van het betreffende project sie, het officiële orgaan dat in de gemeente hoe een eeuw geleden de verhoudingen in de le­verde. Pas in 1891 nam kandidaat-notaris is. De illustraties hiernaast geven het volgende aan: A.1 vrijstaande woning, toezag op de uitvoering van de Woningwet sociale woningbouw lagen. Een kleine groep Louis van Ravesteyn (1867-1949) de draad A.2 rijtjeshuis, A.3 twee-onder-een-kap, A.4 (patio)bungalow, A.5 kwadrant- die in 1901 was aangenomen. De 33-jarige hervormingsgezinde particulieren uit de weer op met de oprichting van de Bouw­­­ woning, A.6 drive-inwoning, A.7 rug-aan-rugwoning, A.8 herenhuis, B.1 bene- Van der Mandele (1880-1975) was directeur sociale bovenlaag maakte zich druk om de maatschappij ‘Rotterdam’ met als doel: ‘Het den-/bovenwoning, C.1/2 maisonnette op de eerste en tweede verdieping, van de Rotterdamsche Bankvereeniging. woning­­­­­­­toestand van de arbeidende klasse. De aankopen van bouwterreinen in of in de D.1/2 portiekwoning, E.1/2 galerijwoning, F.1/2 corridorwoning, G.1/2 toren- Onder de ongeveer 25 belangstellenden staat, in dit geval de gemeente Rotterdam, onmiddellijke nabijheid van Rotterdam en woning met ontsluiting aan de gevel; H.1/2 torenwoning met interne ontslui- bevonden zich dr. D.P. Hoyer, voormalig was passief, een houding die nauwelijks het daarop stichten of doen stichten en in ting; R.1/2 bovenwoningen in ‘Rotterdamse stapeling’. directeur van de brouwerij Oranjeboombier, verschilde van die rond 1850. Toen vond bijna exploitatie brengen van geschikte woningen Naast het icoontje staat een kolom met daarin de naam van het project, A.S. van den Bergh, directeur van Van den niemand dat de rijksoverheid of een gemeen- voor de burgerstand (systeem vrije huisjes).’ de adresgegevens, het bouwjaar, het aantal woningen en de typologie, en de Bergh Ltd. (later Unilever), ir. M.G. de Gelder, te zich zou moeten bezighouden met wonen De onderneming bouwde 75 woningen tussen verantwoordelijke architect, opdrachtgever en aannemer. Hieronder geeft directeur van de Rotterdamsche Droogdok- of woningbouw. Verkrotting en erbarmelijke de Hilledijk en de Paul Krugerstraat, met als een uitsnede van de stadskaart aan waar het project zich bevindt. Maatschappij (RDM) en H.A. Burgerhout, woonomstandigheden als gevolg van bittere nieuwigheid inpandige privaten. Dat was In de rechterbovenhoek staat altijd de belangrijkste woningplattegrond, directeur van de gelijknamige machinefabriek armoede werden wel opgemerkt, maar de precies wat de particuliere vennootschappen op een schaal van 1:200 (één centimeter staat voor twee meter), met ernaast en scheepswerf. Notaris L.J.C.J. van Ravesteyn oplossing werd als een zaak van particulier beoogden: eengezinswoningen in plaats van een noordpijl. Daarbij in de buurt staan eventueel nog meer plattegronden gaf een toelichting op het initiatief. De onder- initiatief gezien. Dat veranderde tegen 1900 de revolutiebouw, de duizenden etagewo­ op dezelfde schaal, met name wanneer de woning uit meerdere verdiepingen grond op Zuid maakte daar lage bouw zonder met de indiening van de Woningwet door het ningen (alkoofwoningen) in de nieuwe bestaat. Indien van toepassing zijn overzichtsplattegronden van het bouw- fundering mogelijk. Op de rechteroever was kabinet-Pierson (1897-1901). De wet was een stads­­­­­­­­wijken (11), Oude blok toegevoegd, meestal op een schaal van 1:500, vaak met een doorsnede dat uitgesloten. Het oog was gevallen op een reactie op de groeicrisis als gevolg van de Westen, , Feijenoord, Afrikaander- erbij. stuk grond tussen de Groene Hilledijk en de industriële en hygiënische revolutie en maakte wijk. Verder bevat iedere projectpagina een aantal relevante foto’s en een Smeetlandse dijk.1 van de woonvoorziening een staatszaak en De notabelen waren niet uit op alterna- beschrijvende tekst. Iedere tekst begint met een korte geschiedenis van de De genodigden waren het snel eens en een gemeentetaak. Maar niet in Rotterdam, tieven voor ontbrekend overheidsinitiatief, totstandkoming van het project. Vervolgens komt de stedenbouwkundige pakten – op z’n Rotterdams – gelijk door. Op nog niet. maar voor de commerciële, marktgerichte context aan de orde, gevolgd door een beschrijving van de woningontslui- 28 juli werd de oprichtingsakte gepasseerd De stad telde destijds beruchte krotten- revolutiebouw. Zij bouwden betere woningen ting: waar is de voordeur en hoe bereik je die. Dan volgt informatie over de van de Naamloze Vennootschap Eerste Rotter- buurten en gangen nabij de Baan, de met goede plattegronden, spouwmuren, woonoppervlakte, het aantal kamers en de voorzieningen in en om de wo- damsch Tuindorp met als hoofddoel ‘het Zandstraat en het Oostplein. Het krotten- inpandige toiletten, ventilatie in alle vertrek- ning. Ten slotte wordt kort aangegeven hoe de constructieve opzet van het stichten en exploiteren van een of meer vraagstuk en de kwalitatief matige, maar ken en startten het woonmaatschap­pelijk project is en welke materialen gebruikt zijn. De initialen aan het eind van de tuindorpen, bezonderlijk ten behoeve van de relatief dure nieuwbouw zetten Rotterdamse werk. Modern woningbeheer werd toegepast tekst geven weer wie de research voor het betreffende blad heeft gedaan, de minder gegoede bevolkingsklasse’. Van der notabelen ertoe ‘maatschappijen voor door industriële organisatie, beheer- en finan- 10 lijst met medewerkers staat op p. 301. Mandele werd voorzitter van de Raad van werkmanswoningen’ te stichten om wel cieringsmethoden met de kostprijshuur als 11

eten/ 6 Sociaal pension 7 Galerijwoningen slapen berg koken gemeenschappelijk koken slapen

De Zon Diergaardesingel bedstee bedstee bedstee gang ADRES bad GESLOOPT kantoor wc WC Hendrik de Keyserstraat 24 wc slapen/ wonen WIJK ADRES Oud Crooswijk Diergaardesingel 74 a-e BOUWJAAR hal WIJK 1887 galerij AANTAL BOUWJAAR 30 1888 TYPOLOGIE 1:200 verdieping SLAAPUNIT AANTAL Groepswonen WONEN (eetzaal en 11 ARCHITECT recreatie) TYPOLOGIE J. Soetekouw gemeenschappelijke 11 galerijwoningen en 1 café OPDRACHTGEVER entree Slaapzaal 2 ARCHITECT A. Koers J. Meijers Ooievaarstraat AANNEMERZaagmolendrift OPDRACHTGEVER Onbekend Wiekstraat Zaagmolenbrug 1:200, begane grond 1:200, tweede verdieping K. de Vries

e aanshals raat hof Schuttersveld

Witt AANNEMER Zw Crooswijks zolder met bergingen Zwaan Snelleman Vletst spaalunit voor 2 personen, 1:50 Woelwijkstraat Rubroekstraat estraat straat Onbekend Rubroekstraat 2e hoge Frederik- dwarsstr. 2x schermwand

dwarsstr.

Crooswijkse- kast Zaagmolenkade Frederikstraat C.S. Kwartier Frederiks- Hendrikstraat Weenatunnel Jensiusstr. Henkdrik de Keyserstr.plein zolder Schaatsbaan Plaza ooswijksedwarsstr. bed bed Rotte Weena

1e Cr Marnixstraa Kruispleintunnel Zwaanshals slaapzaal Damrus D

t Kruisplein uisstraat

i e Kr straat Lettersnijderpad t r

g

Noordmolendwarsstr. Linker Rottekade a

Isaac Hubertstraat Marnix- dwarsstr. lse- a Coo r de slaapzaal dwarsstr. s ing el Zijdewindestraat Singel- Albert Anna Paulownastraat Lotte Crooswijkseweg str. 0 25 50 100 m de Spiegelnisser- Bloemstraat Bartschat- DrievriendenstraatDrie- recreatie- straat Batavierenstraat Booijhof Dirk ittestr. Coolsestraat eerste verdieping issestr. erstr. obsstraat hof plein vrienden- Diergaardesingel Alex BuziaustraatW zaal dwarsstr. niss

Noordplein de Haasstr. Pisu Noorderbrug

Edouard Jac Spiegel hoge doorsnede, 1:500 kast Palmdwarsstr.

Zijdewinde- West-Kruiskade plein0 25 50 100 m plaats Tiend- Maurits-1969, tekening Wester- plein singelbrug Wijkpark Tiendstraat Oude Tom

landstraat Manders Gouvernestraat

Van Speykstraat

2011, voorgevel 2011, gemeenschappelijke slaapzaal 2011, gemeenschappelijke keuken ca. 1918, situatie ca. 1920, vogelvlucht Diergaarde ca. 1960, voorgevel

Bouwgeschiedenis deeld per twee bedden met twee kasten in een Voorzieningen Dit voormalige herenhuis, één van de oudste open nis van 2,60 x 2,00 meter. Het sanitair is Op de begane grond bevinden zich een gemeen- Bouwgeschiedenis Ontsluiting Woonoppervlakte panden van Crooswijk, was jarenlang een begrip gemeenschappelijk en bestaat uit douches, was- schappelijke conversatie-/eetzaal, de keuken en Er is heel weinig bekend over dit unieke blokje Het blok was de eerste galerijflat van Nederland. Het woonoppervlak varieert per woning maar in Crooswijk. Al in de jaren twintig was er sprake tafels en toiletten. Aan de achterzijde is nog een een kantoortje; de zolder wordt gebruikt voor woningen, waarvoor in 1888 de aanvraag voor Stadsarchitect W.N. Rose had er al eens een ont- bedraagt gemiddeld circa 60 m2. van opvang van Brabantse arbeiders. In 1954 slaapkamer en een activiteitenruimte. huishoudelijke doeleinden, wasmachines en een bouwvergunning is geregistreerd. Helaas worpen in 1855, maar die is nooit tot uitvoering werd het ingericht als Burgerhotel de Zon, met berging; naar de eerste etage is een traplift. was de bouwkundige staat niet al te best, zodat gekomen. Het in het midden gelegen trappenhuis Constructie circa 75 bedden over drie etages, voor mannen Stedenbouwkundige context het in de jaren zeventig is gesloopt in het kader ontsluit op de verdiepingen aan weerskanten met De constructie van de huizen is traditioneel: met sociale problemen. Ook buurtbewoners In de Hendrik de Keyzerstraat zijn recent vernieu- Constructie van de stadsvernieuwing. een korte galerij, die elk toegang geeft tot twee dragende gemetselde bouwmuren met houten konden in slechte tijden hier goedkoop eten. Na wingen doorgevoerd zoals nieuwbouw en reno- Het pand, met royale verdiepinghoogten, is tra- woningen. De trap loopt door tot op de zolder vloeren en gevels die alleen zichzelf dragen, met 1990 werd het overgenomen door Patrimoniums vatie; ook dit pand/monument, met zijn mar- ditioneel gebouwd in baksteen met pannen dak Stedenbouwkundige context waar voor elke woning een berging was gemaakt. uitzondering van de gevel in de Batavierenstraat Woningstichting en ging de Gemeente Rotter- kante voorgevel, zal worden omgebouwd tot en houten balklagen. De bouwkavel ligt aan de Diergaardesingel op de De woningen op de begane grond en het café op die ook een bouwmuurfunctie heeft. dam (Centrum Voor Dienstverlening) het behe- appartementen. hoek van de Batavierenstraat. Waarschijnlijk is de de hoek hadden hun eigen voordeur aan de FH ren; zij verkleinden de capaciteit tot circa 25 Renovatie/restauratie ligging, met uitzicht over de oude Diergaarde, de straat. bedden over twee etages. Deze situatie docu- Ontsluiting De huisvesting voldoet niet meer aan de eisen reden om de woonkamers aan de straatzijde te Referenties menteren we hier, wetende dat er soms een Via een gang naar het hoofdtrappenhuis aan de van deze tijd, de bewoners zullen elders worden situeren, aan de noordkant dus. Aantal kamers Niels L. Prak, Het Nederlandse woonhuis van 1800 drievoud van het huidige aantal mensen woon- achterzijde; aan de voorzijde is een noodtrappen- ondergebracht. De renovatie heeft in 2012-2013 Het aantal kamers van deze voor de kleine mid- tot 1940, Delftse Universitaire Pers, 1991 p. 141. de. De bewoners zijn ondergebracht op twee huis. plaatsgevonden. denstand bestemde woningen bedroeg twee, met 90 slaapzalen met circa twaalf personen, onderver- AvW een aparte keuken en per woning drie bedsteden. 91

tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > 8 Koningin 9 Rug-aan-rugwoningen Emmaplein veranda serre

ADRES wonen hal wonen wonen wonen ADRES IJsselmondselaan 255-267 2 Koningin Emmaplein 1–15, Westzeedijk 92–98 WIJK 1:200, daketage en 102–108 Kralingseveer wc WIJK BOUWJAAR Nieuwe Werk 1894 kolen + overige opslag BOUWJAAR AANTAL

douche 1890 hal 36 AANTAL TYPOLOGIE plee 23 koken wonen Eengezins rug-aan-rugwoning

E E situatie, 1:1000 TYPOLOGIE berg. vestibule ARCHITECT

E E 1

Herenhuizen E OnbekendE

E ARCHITECT OPDRACHTGEVERE 1:200, beletage / begane grond

E E J.C. van Wijk OnbekendE E

OPDRACHTGEVER 1:200, souterrain en beletage AANNEMERE E

Giraffestraat Bouwmaatschappij Westzeedijk E E straat 2 OnbekendE E Melkkoppad

Lama-

Antilope- sselmondselaan E E AANNEMER selmondselaan IJ

E IJs Onbekend Elandstraat E E Museum E 1

tuinbrug E

E

E

E

E

ndierstr. E Re E

E

Buffel- E straat E

E E

E

VASTELAND E

E E

E Scheepstimmermans E

E Luipaard- E

Zalmhaven E

E

laan E 0 E

E

Van Vollenhovenstraat E

E eerste, tweede en derde verdieping, 1:500 E

Koningin Gedempte Zalmhaven

Emmaplein E E E 1:200, doorsnede E

0 25 50 100 m E Westmaaslaan

E

EEDIJK E E

WESTZ E E

E E E

doorsnede, 1:500 E 0 25 50 100 m

E Kievitslaan E

E

Zocherbrug Westplein E

E

E Veerkade E 0

E E E 1:200, onderhuis E E E E

E E E

naar de voordeur. Aan de achtergevel is het hoogteverschil groter wegens het aflopen van de dijk. Om de achterwoningen te bereiken is tus- 2010, voor-/zijgevel 2009, zijaanzicht vanaf de dijk sen de blokken een doorgang vanaf de straat; een voetpad geeft verder toegang via het zoge- boden; hierin werd vastgelegd dat alle kamers naamde ‘recht van overpad’. 2007, luchtfoto 2011, bovenzijde voorgevel Bouwgeschiedenis 1934, interieur In Rotterdam zijn nog maar op enkele plaatsen en vooral ook de slaapkamers aan de buitenlucht deze zogenaamde rug-aan-rugwoningen te vin- moeten grenzen. Van de oorspronkelijk 36 Voorzieningen den. Kralingseveer is de grootste locatie die ook woningen is het middelste deel met onderhuis Aan de achterzijde bevinden zich diepe tuinen Bouwgeschiedenis bied voor gefortuneerde Rotterdammers, waarbij Constructie nog in redelijk oorspronkelijke staat verkeert, het meest bijzonder, daarom worden hiervan die ruimte bieden aan de teelt van eigen groen- Architect J.C van Wijk ontwierp dit complex voor het eerst gedetailleerde gemeentelijke Geheel traditioneel in baksteen en hout. volledig bewoond is en bestaat uit huur- en koop- twee woningen gedocumenteerd. Door smal ten en fruit en ook liefhebberijen zoals de dui- herenhuizen in neorenaissancestijl. De aan een bouwvoorschriften golden. Lange tijd lag het woningen. Sinds lange tijd waren het huurwonin- en met de rug tegen elkaar te bouwen werd een vensport. halfrond plein gelegen woningen waren vooral gebied ten zuiden van de Westzeedijk op gelijk Restauratie/renovatie gen; na aanvankelijke sloopplannen heeft de gevel met ramen uitgespaard. De voorgevel bedoeld voor gegoede ‘scheepvaartmensen’, niveau met het dijklichaam. De watersnoodramp Na de Tweede Wereldoorlog kwamen de panden eigenaar besloten de woningen te verkopen aan langs de IJsselmondselaan heeft enig cachet Aantal kamers/oppervlakte zoals reders, bankiers, assuradeuren en kooplie- van 1953 vormde de aanleiding voor de Deltawet steeds vaker in gebruik als kantoor met soms particulieren. Dit is nu (2011) gaande; ook komt doordat in twee kleuren ijsselsteen in sierver- De woning heeft drie boven elkaar gelegen ruim- den. Elk herenhuis kreeg een eigen gezicht door uit 1957, die aanpassing van hoofdwaterkeringen desastreuze gevolgen voor de prachtige originele het voor dat één eigenaar de voor- en de achter- band is gemetseld. De achtergevel is eenvoudi- ten (3 x circa 20 m2 = 60 m2), bereikbaar via de middel van een karakteristieke ingang, erker of voorschreef. In 1968 werd de Westzeedijk daar- details. Momenteel zijn alle panden aan de West- woning bezit en deze heeft doorgebroken. De ger uitgevoerd. Doordat hier het toilet met het tegen de achterwand geplaatste trap. Het onder- balkon, en door specifieke kroonlijsten en orna- om verbreed en verhoogd en sindsdien staat de zeedijk als bedrijfsruimte in gebruik, aan het woningen zullen destijds voor en door de plaat- entreeportaal is uitgebouwd zijn de achterwonin- huis fungeerde als wasplaats en opslag (soms menten. bebouwing ten zuiden van de dijk aan een paral- Koningin Emmaplein is de verhouding wonen/ selijke industrie langs de IJsseldijk gerealiseerd gen dus iets groter dan die aan de voorzijde. onbruikbaar wegens hoog water), de begane lel lopende en lager gelegen weg. bedrijfsruimte half om half. Het gehele complex zijn voor hun arbeiders. Ze zijn opgetrokken uit grond/beletage als de dagelijkse woonkamer Stedenbouwkundige context is in 1991 aangemerkt als rijksmonument en ijsselsteen die tot die tijd nog werd gefabriceerd Stedenbouwkundige context/ontsluiting met bedstede voor het ouderlijk echtpaar en de De bouw van het complex was een vervolg op Aantal kamers/woonoppervlakte beschermd stadsgezicht. langs de Hollandse IJssel. Het was toen een effici- Deze verkavelingswijze was zeer efficiënt in zolderetage met diverse slaapplaatsen. Het toilet het Nieuwe Werk, de eerste planmatige stadsuit- De herenhuizen bevatten niet alleen kamers voor LH ënte en goedkope manier om woningen te bou- grondgebruik; per (overigens diepe) kavel kon- bevindt zich in het entreeportaal. breiding van Rotterdam in de negentiende eeuw de hoofdbewoner en zijn gezin, maar ook dienst- wen; het probleem is echter dat er slechts één den steeds twee woningen worden gebouwd. onder leiding van directeur W.N. Rose van Ge- en slaapruimten voor het bedienend personeel. Referenties buitengevel is waardoor licht en lucht in de De ontsluiting vindt dus plaats vanaf één gevel. Constructie meentewerken. De aanleg van het Nieuwe Werk De woonoppervlakte varieert per pand en is H. Baaij, J. Oudenaarden, Monumenten uit Rotter- woning kan binnenkomen. Daarom werd dit Door het onderhuis /souterrain ligt de entree- Geheel traditioneel in baksteen en hout. 92 betekende de ontsluiting van een nieuw woonge- meestal boven de 500 m2 (!). dam, Rotterdam 1992 soort woningen bij de Woningwet van 1901 ver- vloer 1 meter boven de straat en is er een trap AvW 93

tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > 10 Dijkwoning 11 Alkoofwoning IJsselmonde Jacob Catsstraat tuin

balkon

ADRES ADRES aanrecht aanrecht Bovenstraat 73 Jacob Catsstraat 23 wonen/ wonen/ koken koken achter washok washok WIJK WIJK zolder Oud IJsselmonde Oude Noorden

BOUWJAAR BOUWJAAR wc alkoof wc alkoof 1895 1896 AANTAL AANTAL alkoof alkoof hal hal 1 9 voor TYPOLOGIE TYPOLOGIE zolder wonen wonen Eengezins vrijstaande doorsnede, schaalloos Meergezins beneden-/bovenwoning woning ARCHITECT ARCHITECT 1:200, woonlaag met winkel Bovenstraat H. Nederlof Onbekend OPDRACHTGEVER 1:200, begane grond, eerste verdieping en gedeelde zolder OPDRACHTGEVER H. Nederlof Onbekend AANNEMER Vinkenstraat Rietvinkstraat begane grond, 1:200 verdieping, 1:200 zolder, 1:200

Vinkenlust AANNEMER straat H. Nederlof Zaagmolenstraat Benthuizerstraat Vinkenstraat Harten- OnbekendOude IJsselm ruststraat Me idoornstraat Stolkstraat

nkerstraat ondse ng Dutchman Wilgen- hoofd Starstraat Schommelstraat plantsoen Vletho Flyi Spa Wilgenstraat ek Tochtstraat Solingstraat Vijlkap Zaagmolenstraat per- IJsselmondse Pijnackerplein Zaagstr. Kromme Wiekstraat str.

Vletstraat doorsnede, 1:500 hoofd Pijnacker dwarsstr. Ooievaarstraat Ou d e N o o r d e n Zaagmolendrift Bovenstraat

Gerard Branco v. ls Benedenstraat 3e str. Scholten Dantzigstr. Zwart Janstraat Wiekstraat Pijnacker straat Branco- Graze plein Willem van Kasteelweg Gelderstraat Weitje woonlaag eerste verdieping, 1:500, 2e Pijnackerstr. Witte Zwaansha Touwbaan

Zwaanhof Ferguutpad 0 25 50 100 m Vletstraat Dierenstraat Snellem 1e Pijnackerstraat Wo Cranendonckweg cob Catsstraat elwijkstraat anstraat Torecpad Ja Jensiusstraat 0 25 50 100 m weg Blancefloerstraat

weg ndonck- tr. Percevalweg "Strafinrichting"

Crane Zaagmolenkade Zuiddiepjeskade pad Gloriantstraat2014, zijgevel/voorgevel

Van HoochstratenwegSoetentijts

Merlijnpad Tollensstraat Koninginne Rotte

Turpijn- 1:200, woonlaag met werkplaats Benedenstraat Zwaanshals

Burgemeester Roosstraat

2011, hoek met Kromme Wiekstraat 1948, interieur 2011, geveldetail

Bouwgeschiedenis de hoekoplossing met de Wiekstraat. De alge- zogenaamde plee. En er is een aantal bergkasten Dit is een voorbeeld van een zogenaamde alkoof- mene opzet, straatbreedte, bouwhoogte, archi- en een kolenhok. In elke kamer is een stook- woning zoals die in de tweede helft van de negen- tectuur/gevelornamenten, was duidelijk bedoeld plaats. De zolder werd aan de voor- en achter- 2014, Bovenstraat (nr. 71 en 73 oorspronkelijk 2014, Benedenstraat kaart 1865: ontwikkelingen op Zuid 2014, Benedenstraat met oplopende zijgevel één ontwerp) tiende eeuw op grote schaal in Rotterdam werden voor de middenstand. zijde gebruikt door twee families, als slaapplaats gebouwd om de bevolkingsgroei op te vangen. Dit voor kinderen en als bergruimte. Er is ook een woningtype, vaak ook in meer lagen gebouwd, Ontsluiting gemeenschappelijke bergkelder. Bouwgeschiedenis ën gespleten en werden grote delen van het dorp ning aanwezig. Deze woning heeft een dakterras was populair bij zelfbouwers en beleggers die de In de bouwaanvraag wordt gesproken van ‘vrije Islemunda, zoals IJsselmonde vroeger heette, Oud IJsselmonde gesloopt. De traditionele paar- aan de Benedenstraat. woningen verhuurden. Hier betreft het een blokje bovenwoningen’. Alle woningen hebben dus de Constructie werd voor het eerst in 1072 genoemd en kreeg denmarkt werd in de jaren negentig opnieuw van negen woningen, winkelhuis en pakhuis, dat in eigen voordeur aan de straat. Traditionele baksteenbouw met houten vloeren vorm omstreeks 1300 toen het veer naar Kralin- gehouden en is nog steeds een trekpleister. Veel Voorzieningen één bouwaanvraag werd gerealiseerd door de- en balklagen. Oudhollandse dakpannen met aan gen werd aangelegd. Dit werd een belangrijke pandjes aan de Beneden- en Bovenstraat hebben De slagerswinkel had aan de Bovenstraat een zelfde persoon. Alkoofwoningen hebben inpandige Voorzieningen de straatzijde een zogenaamd wolfseinde en aan schakel tussen Noord- en Zuid-Nederland. Net als nog de authentieke winkelpuien. De Bovenstraat puibrede etalage en in de kelder was een koel- slaapruimte met bedsteden. Door de Woningwet De hoek is opgezet als winkelwoning en daar- de achterkant een gemetselde topgevel. Er is een in waren er veel vissers die hun vis heette oorspronkelijk de Dorpstraat. ruimte en slachtplaats. Aan de Benedenstraat van 1901 werden die om gezondheidsredenen niet naast een pakhuis. houten paalfundering. vingen in de Maas. Vanaf het midden van de was een opslag voor paard en wagen. meer toegestaan: alle ruimten in een woning achttiende eeuw groeide de economie van het Stedenbouwkundige context moesten aan de buitenlucht grenzen. In Rotterdam Aantal kamers /indeling Renovatie dorp sterk. Er waren negen scheepswerven en De Beneden- en de Bovenstraat zijn historische Aantal kamers en woonoppervlakte werd dit soort woningen echter nog tot 1937 ge- De woningen op nr. 23 hebben beide een voor­ Woning nr. 23 is gerenoveerd en ingericht in de aanverwante bedrijven (hout). In de negentiende linten parallel aan de Maas. De Benedenrijweg is Totaal twaalf kamers (inclusief winkel) in de twee bouwd. Tegenwoordig zijn er weinig meer van te kamer, meestal de ‘mooie kamer’ en een achter- oorspronkelijke situatie en als museumwoning te eeuw is het aantal bewoners van het dorp als ruimer qua opzet omdat er vooral agrarische woningen. De woningscheidende wanden zijn vinden, door verbouw en sloop. kamer, tevens woonkeuken met aanrecht. In het bezichtigen. AvW gevolg van de economische groei bijna verdrie- panden en grotere woonhuizen staan. Om de enkele malen verplaatst. Totale oppervlakte (van midden is de alkoof met twee dubbele bedste- voudigd. Op 1 augustus 1941 werd de gemeente drie tot zeven panden loopt een pad van de Bo- twee woningen) is circa 239 m2. Stedenbouwkundige context den. Voor enige ventilatie is er een luikje naar de Referenties IJsselmonde geannexeerd en bleef daarna een ven- naar de Benedenstraat tussen de panden De Jacob Catsstraat was een van de eerste straten gang Er is geen sanitair. Er werd gebruikgemaakt Paul Groenendijk, Thuis in Rotterdam. Een gids wijk van Rotterdam. Door de aanleg van de Van (met ramen en soms deuren) naar beneden. Het Constructie die in het Oude Noorden werd aangelegd, in van heet water van de waterstoker en van het langs 24 Rotterdamse woonhuizen, Rotterdam 94 Brienenoordbrug in 1965 werd het dorp in twee- hoogteverschil is vaak in drie niveaus in de wo- Traditioneel met grote winkelpui. LvZ mees­tal gesloten bouwblokken. Dit blokje vormt badhuis in de buurt Op de gang is het toilet, de 2001 95

tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > tot 1840 1841-1900 1901-1940 1941-1973 1974-1990 1991-2010 2011 > PERIODE 2 Proeftuin van publiek-private 1901–1940 samenwerking MARINKE STEENHUIS

Rotterdam is al meer dan honderd jaar een proeftuin van het grond en met een eigen aannemerij Tuindorp Vreewijk te bou- moderne wonen en de moderne stedenbouw. Een gebied waar wen (5000 woningen, 1916-1940), het grootste arbeiderstuin- steeds weer nieuwe sociale en ruimtelijke concepten worden dorp van Europa. Nergens in Nederland was de inzet en invloed getest, waar telkens nieuwe inwoners hun draai zoeken, waar van de financiële en culturele elite voor de sociaal-culturele wordt geleefd en gewerkt in een heel eigen stedelijke sfeer. De positie van de arbeider zo groot als in Rotterdam. De leden van periode 1901-1940 is bijzonder omdat er in deze jaren een de Gezondheidscommissie, waar alle stedenbouwkundige ont- unieke stedelijke cultuur opbloeide die het Rotterdamse stads- werpen uitvoerig werden besproken, behoorden praktisch al- landschap in fysiek en sociaal opzicht onderscheidde. Politici, lemaal ook tot de oprichters van Vreewijk. Overigens zorgden ambtenaren en ondernemers begonnen een samen­werking die de heren ook goed voor zichzelf: in 1925 lieten ze bureau Gran- gekenmerkt werd door een zeer hoge ambitie in stedenbouw, pré Molière, Verhagen en Kok het uitbreidingsplan ’s-Gravenhof openbare ruimte, architectuur en sociaal-cultureel beleid. Een ontwerpen, rond de Groene Wetering in Kralingen, ook wel aan- vergelijking dringt zich op met de fase waarin Rotterdam bij het geduid als ‘Vreewijk voor de rijken’. En langs de oever van de verschijnen van dit boek verkeert. Kralingse Plas liet C.H. van der Leeuw (directeur van de Van Nellefabriek) zijn villa bouwen. Urgentie In de periode tussen 1901 en 1940 groeide het aantal inwoners Publiek-privaat elan: het geheime wapen van Rotterdam van Rotterdam van ruim 300.000 naar 620.000, een verdub­ In de jaren 1910-1935 ontstond in Rotterdam een fascinerende beling. Naast natuurlijke aanwas en annexaties werd die aan- coalitie van ambtenaren (‘rode ingenieurs’) en vooruitstrevende was voor het grootste deel veroorzaakt door enorme aantallen havenondernemers, die voor de arbeidsproductiviteit van hun immigranten uit Brabant, Zeeland en Drenthe. Zij kwamen af op werknemers belang hadden bij een goede volkshuisvesting. De het werk in de snelgroeiende havens. In de Eerste Wereldoor- actieve betrokkenheid van de ondernemers was er al, die van log kwamen daar ook vluchtelingen uit België bij. Voor de de gemeente begon in mei 1913, toen de gemeenteraad net een nieuwkomers van toen was de cultuurschok misschien wel gro- half jaar van hevige debatten over de vraagstukken van stads- ter dan voor de immigranten van nu. Wonen in de stad moest je uitbreiding en volkshuisvesting achter de rug had. leren. De eerste bewoners van Tuindorp Vreewijk (17) op Zuid, De gemeentelijke betrokkenheid was voorbereid door direc- dat vanaf 1916 gebouwd werd, hielden soms een koe of een teur Plaatselijke Werken A.C. Burgdorffer, die vanaf 1910 meer geit in de achtertuin. In 1901 waren zulke idyllische tuindorpen aandacht had gevraagd voor de kwaliteiten van Rotterdam als er nog niet. Velen zochten een onderkomen in de bestaande woonstad. In een rapport over de volkshuisvesting, uitgebracht stad. Om aan de enorme vraag naar woningen te voldoen, in 1912, benoemde Burgdorffer de gemeentelijke volkswoning- breidden eigenbouwers en speculanten de negentiende-eeuw- bouw tot kern, te beginnen in Crooswijk en . De raads- se bouwpraktijk op grote schaal uit met het bouwen van toene- leden toonden zich gematigd enthousiast, maar waren, zoals te mende aantallen Rotterdamse alkoofwoningen. verwachten, huiverig voor de kosten. Enkele raadsleden vroe- gen aandacht voor de toekomstige gedaante van de stad. ‘Ik Lijdensweg durf te zeggen’, sprak het (eerste) sociaal-democratische Aan het eind van de negentiende eeuw en het begin van de raadslid Hendrik Spiekman in 1913, doelend op het Oude Wes- twintigste eeuw waren er al wel enkele proeven gedaan met ten, Oude Noorden en de Afrikaan­derwijk, ‘dat er in heel de we- woningbouw voor lagere inkomens. Het netwerk van nieuwe reld geen leelijker, afschuwelijker dingen zijn (...) dan wat men havenondernemers en oude Rotterdamse families vervulde 30, 40 of 50 jaar terug heeft gebouwd als de zoogenaamde daarin een trekkersrol. Telkens hield de gemeentelijke over- voorsteden. (...) Zooals men daar de straten heeft aangelegd en heid zich afzijdig en bleef het bij kleine complexen, die overdui- de huizen tegen elkander heeft aangeplakt, is dat zóó mono- delijk leden aan kinderziektes van financiële, plattegrond-tech- toon en zóó ellendig éénvormig, als men slechts denken kan. nische of hygiënische aard. ‘Deze lijdensweg heeft lange tijd Alles wat leven kan brengen, wordt daar gemist.’ De tijd was anderen afgeschrikt van bemoeienis met de volkswoningbouw,’ rijp voor een Gemeentelijke Woningdienst. aldus notaris en initiatiefnemer Van Ravesteijn in 1913. Het aannemen van de Woningwet in 1901 gaf woningbouwvereni- Gemeentelijke woningbouw gingen en andere toegelaten instellingen meer financiële arm- Het is niet overdreven te stellen dat de in 1917 opgerichte Ge- slag om kwalitatief goede arbeiderswoningen te bouwen. ‘Op’ meentelijke Woningdienst, met ir. A Plate als directeur, er zon- Zuid verrezen aan de Persoonshaven in 1909 woningblokken der de inzet van Rotterdamse ondernemers niet was gekomen. (semi-alkoofwoningen) van de NV Maatschappij voor Volkswo- Met een centraal gecoördineerde stedenbouw en grondpolitiek ningen, opgericht door de Rotterdamse notabelen en onderne- lag de weg open voor de best mogelijke volkshuisvesting. In mers. Dit complex was wel succesvol, en de activiteiten in de 1922 waren er 1900 eengezinswoningen klaar. Vooral op de volkswoningbouw smaakten naar meer. De gemeente volgde, Zuidoever bouwde de Woningdienst veel. De Tarwebuurt in de maar op afstand. (243 woningen, 1917), het Gemeentelijk Tuindorp in Ondernemers besloten in 1912 in eigen beheer, op eigen de wijk Bloemhof (900 woningen, 1918), het veel bekendere 97

Links de Bergpolderflat (31), rechts woningbouw, o.a. Dr. De Visserstraat (2.1935.1).