Ça¤r›l› yazar

Prof. Dr. Demet ULUSOY BINAN Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü

Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

Girifl Bergama; Helenistik, Roma, Bizans, Karasi Beyli¤i, Osmanl› ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinden oluflan tarihsel tabakalaflmay› içeren çok katmanl› bir Anadolu kentidir (Binan 2004, 30). Çok katmanl› kentler eski dönemlerden itibaren sürekli yerleflim yeri olan, günümüzde de yerleflim yeri olma özelli¤ini sürdüren ve yerleflim süreklili¤inin farkl› dönemlerine ait izlerini yeralt›nda ve yer üstünde tafl›yan kentlerdir (Bilgin Alt›nöz 2002, 1). Kentin tarihsel süreklili¤i içindeki farkl› dönemlerin kentsel mekândaki fiziksel ve kültürel yans›malar›n› farkl›laflan katmanlar olarak izlemek mümkün olup, farkl› dönem- lerin bazen yan yana, bazen üst üste gelen yap›, kal›nt› ve izleri günümüz kentinin tarih- sel katmanlaflmas›n› oluflturur. Her dönemin kendinden önceki dönemlerle kurdu¤u iliflkiler a¤›yla ba¤lant›l› olarak oluflan fiziksel yap›s› günümüz kentinin fiziksel derinli¤ine ve zenginli¤ine katk›da bulunur (Bilgin Alt›nöz 2006, 1). Maddi kal›nt›lar›n araflt›r›lmas› yoluyla insanl›k tarihini anlama ve anlamland›rma bilimi olarak tan›mlanabilen arkeolojinin kentsel ba¤lam içinde de¤erlendirildi¤i ‘kent arkeolojisi’; kentin yataydaki ve düfleydeki tarihsel geliflimini kentteki maddi kal›nt› ve izleri incele- yerek yaz›l› ve görsel tarihsel kaynaklarla bu bilgiyi destekleyerek anlamak ve anlamland›rmak olarak aç›klanabilir (Bilgin Altınöz 1996, 9-13). Anadolu’daki çok katmanl› kentlerin tarihsel süreklili¤i içerisinde yer alan bütün dönemlerini ve onlar›n birbirleriyle oluflturduklar› iliflkiler a¤›n› anlama, çok katmanl›l›¤› koruyabilmek için en temel gerekliliktir.

Çok katmanl› kentlerde, süregelen geliflim ve yaflant› ile koflut olarak tarihsel katman- laflman›n korunabilmesinde mevcut araç ve yöntemler çok boyutlu fiziksel, sosyal, yasal, ekonomik sorunlar›n karfl›s›nda yetersiz kalmakta; zaman içinde katmanlarda yokolufla ve çok katmanl› niteliklerinin yitirilmesine neden olmaktad›r. “Bu problematik karfl›s›nda bir bilimsel çal›flma alan› olarak ortaya ç›kan ve geliflen ‘kent arkeolojisi’ (urban archaeology), çok katmanl› kentlerin gelece¤ini tasarlayabilmek için geçmifllerini tam olarak anlamak gerekti¤i görüflünden hareketle, geçmiflten gelen verileri araflt›rarak, belgeleyerek ve de¤erlendirerek, tarihsel süreklili¤in devam› olarak kentin gelece¤inin flekillenmesine katk›da bulunmaya çal›fl›r” (Bilgin Alt›nöz 2006, 2). Do¤al olarak korunacak olan›n do¤ru belgelemesi envanteri; do¤ru de¤erlendirme ve tan›mlamay›, dolay›s›yla do¤ru koruma ve geliflimi sa¤layacak ilk ad›md›r.

Say› 16, 2013 1 Demet Ulusoy Binan

Bergama, 2011 yılında UNESCO Dünya Miras› Geçici Listesi’ne kabul edilerek insanl›¤›n ortak miras› olma yoluna girmifl ve Dünya Miras› Listesi’ne girmek için gerekli flartlar› yerine getirmeye çal›flmaktad›r. Bergama’n›n tafl›d›¤› üstün evrensel de¤erlerin, özgünlük ve bütünsellik ölçütleri içinde korunup yönetildi¤ine dair gerekli somut ad›mlar›n at›lmas› ve uygulanmas› gerekmektedir.

Bergama’n›n tarihsel süreç içinde, fiziksel özellikleri ve anlamsal-simgesel özellikleriyle belirlenen somut ve somut olmayan de¤erleriyle bütünsel olarak gösterdi¤i çok katmanl›l›k özelli¤i; onun Dünya Miras› Geçici Listesi’nden insanl›¤›n ortak miras› statüsüne geçmesinin en önemli anahtar›d›r. Bölge, UNESCO Dünya Miras Merkezi’ne verilen ilerleme raporunda bu özelli¤ine ba¤l› olarak “Bergama ve Çok Katmanl› Kültürel Peyzaj›” (Pergamon and Its Multi-Layered Cultural Landscape) olarak tan›mlanm›flt›r. Alanın çok katmanl›l›k özelli¤i nedeniyle Bergama’daki kentsel ve arkeolojik miras›n de¤erleri ve korunma durumu ba¤lam›nda do¤ru belgelemesinin yap›lmas›; bunun sonucunda birbirleriyle iliflkili olarak de¤erlendirilmesi; alan›n korunmas› ve yaflat›lmas›na yönelik gelifltirilen vizyon do¤rultusunda hedefler, eylem planlar› ve projelerin gelifltirilmesi gerekmektedir. Bergama’n›n bu çok katmanl› özelli¤i ba¤lam›nda tarihsel süreç içinde tan›mlanmas› ve korunma yaklafl›m›; ülkemizde sit ölçe¤inde korumaya bak›fl› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Türkiye’de yasal ve idari aç›dan “çok tabakal› bir yerleflim nas›l tan›mlanm›fl”, kültür varl›klar›n›n de¤erlendirme ve korunmas›ndaki öncelikler ile bu ba¤lamda “korunacak olan›n do¤ru de¤erlendirmesi, tan›mlanmas› ve korunmas› nas›l bir yaklafl›mla ele al›nmal›d›r” sorular›n›n yan›t› Bergama örne¤inde (fiekil 1-2) ele al›nacakt›r.

Bergama Geleneksel Kent Dokusunun Geliflimi Akropol tepesinin güneyinden Selinos (Bergama) Çay›, kuzeyinden Ketios (Kestel) Çay› akmaktad›r. Kentin içinden geçen Bergama Çay›, geleneksel yerleflim alan›n› ikiye- bölmektedir (Emekli 1998, 71-72).

Kesin olarak kurulufl tarihi bilinmeyen Bergama, ad›n› bir Antik Ça¤ yerleflmesi olanPergamon’dan al›r. M.Ö. 5.-4. yüzy›llarda Pers hâkimiyeti alt›ndad›r. ‹skender’in, Anadolu’daki Pers hâkimiyetini M.Ö. 334 y›l›nda ortadan kald›rmas› ile di¤er birçok Anadolu kentiyle birlikte Bergama da Makedonya yönetimine girmifltir (Radt 2001, 22). M.Ö. 282’den itibaren otonom bir devlet olarak 150 y›l süren Bergama Krall›¤›’na ev sahipli¤i yapm›flt›r. Bu dönemde, kent önemli bir bilim ve idare merkezi olmufltur. M.Ö. 133 tarihinde Romal›lar›n hâkimiyetine giren kent, Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye bölündü¤ü M.S. 395 y›l›na kadar Asia eyaletinin önemli bir idari merkezi olmufltur (Emecen 1992, 493; Radt 2001, 39).

Bizansl›lar zaman›nda, önce Ephesos’a (Efes) ba¤l› bir piskoposluk merkezi iken daha sonra metropolitlik olmufltur. Bu dönem içinde Bergama 8. yüzy›lda Emevi, 12. yüzy›lda da Türkmen ak›nlar›na u¤ram›flt›r. Bergama 13. yüzy›l sonlar›nda Anadolu Selçuklu Devleti’nin çökmesinden sonra uç beylerinden Karesi Bey yönetimine girmifl, Bergama’y› yöneten son Karesi emirinin 1341 y›l›nda ölümünden sonraki dönemde

2 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

1Bergama’n›n imar plan› Osmanl› yönetimine geçmifltir (Uzunçarfl›l› 1984, 99). Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra kent ile ilgili olarak 1948 ve ‹zmir Vilayeti içinde kalm›fl; K›n›k, Turanl›, Kozak, Refladiye nahiyeleri Bergama 1968 y›llar› görülmektedir (Planlama ve ‹mar Kazas›na ba¤lanm›flt›r (Emekli 2001, 60-61). Bergama Belediyesi 1869 y›l›nda ilk Çal›flmalar›, Tablo: 4; 50 kuruldu¤unda altı mahalleden oluflmakta olup (Yurt Ansiklopedisi 1982, 4380) b u g ü n y›lda ‹mar ve Yerleflme, 1923–1973). Bergama’ya Ayaskent, Bölçek, Göçbeyli, Yenikent, Zeytinda¤ bucaklar› ve 114 köy ba¤l›d›r.

Geleneksel Kent Dokusunun Koruma Alt›na Al›nma Süreci ve Bozulma Nedenleri Bergama’n›n kent dokusunun yasal aç›dan koruma alt›na al›nma sürecinin kentsel kültür varl›klar›n›n dolayl› olarak bozulmas›nda etkisi oldu¤u görülmektedir. Bergama’da 1878 y›l›nda Carl Humann taraf›ndan arkeolojik kaz›lar›n bafllamas› (Radt 2001, 11) ve her geçen gün önemli buluntular›n ortaya ç›kmas› kentin bask›n olarak arkeolojik özellikleriyle an›lmas›n› sa¤lam›fl ve sa¤lamaktad›r. Osmanl› ve Cumhuriyet dönemine ait kentsel miras, arkeolojik alan›n önemi do¤rultusunda hep ikincil kalm›flt›r. Türkiye'de koruma anlay›fl›n›n arkeolojik ve an›tsal eserler ile s›n›rl› oldu¤u bir dönemde Bergama’da Asklepion kaz›s›n› yapan Alman arkeolog M. Wiegand, K›z›l Avlu’da kaz› fiekil: 1 izni alm›fl ve kaz› 17 Nisan 1932 tarihine bafllay›p 1938 y›l›na kadar devam etmifltir. Altı Bergama Geleneksel y›l kadar süren bu kaz› s›ras›nda, Bergama’da kentsel doku ile arkeolojik alan›n çak›flma Kent Dokusu 1943 fiekil: 2 alanlar›ndan olan K›z›l Avlu’nun içinde ve d›fl duvarlar›na yap›fl›k olan 30 kadar ev, Bergama Kenti’nin dükkân ve ma¤aza y›k›lm›flt›r (Bayatl› 1951, 47; Soyaker 1993, 5562). Tarihsel Geliflimi

Çok katmanl› bir kent olan Bergama’da gerçeklefltirilen imar planlamas› çal›flmalar›n›n ilki 1943 y›l›nda, ikincisi de 1968 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir 1. 1943 tarihli Bergama fiehri

fiekil: 1 fiekil:2 Say› 16, 2013 3 Demet Ulusoy Binan

fiekil: 3 Bergama Geleneksel Kent Dokusu ve Arkeolojik Miras. fiekil:3 ‹mar Plan› Raporu’ndaki (Bfi‹PR) Bergama haritas›nda (Bergama fiehir ‹mar Plan› Raporu 1943:1 Bergama’n›n imar plan› ile ilgili olarak 1948 ve 1968 y›llar› görülmektedir (Planlama ve ‹mar Çal›flmalar›, Tablo: 4; 50 y›lda ‹mar ve Yerleflme, 1923–1973, 28) (fiekil 3), o tarihteki geleneksel kent dokusu yay›lma alan›, Roma ve Helenistik devirlerin kent dokusu (Radt 2002, 56) i l e karfl›laflt›r›ld›¤›nda, 1943 y›l›ndaki kentin, Antik Ça¤’›n her iki dönemine ait kent dokusu- nun üzerinde yer ald›¤› görülmektedir (Resim 1-2-3). Bergama’n›n 1943 y›l›na ait ‹mar Plan› Raporu’nda kentin tarihsel geliflimine, arkeolojik alanlara, kamu ve an›tsal yap›lara yer verildi¤i, geleneksel konutlardan sadece “4000 adetinin iki katl› ve yap›m sistemi tafl, kerpiç ve çatmadan olufltu¤u” fleklinde bilgi verildi¤i ve bunun oluflturdu¤u dokudan söz edilmedi¤i görülmektedir (Bergama fiehri ‹mar Plan› Raporu 1943, 29-31). Kent dokusu ile ilgili olarak yollar›n genifllik ve malzeme özelli¤i ve kentin ana yollar›n›n nereler oldu¤u belirtilmifltir (Bergama fiehri ‹mar Plan› Raporu 1943, 30). Öte yandan, 1945 y›l›nda Baflbakanl›k Bas›n ve Yay›n Umum Müdürlü¤ü”nün iste¤i üze-rine Bakanl›klararas› Turizm Komisyonu taraf›ndan “Bergama Temsilleri ve Turizm ‹flleri, Bakanl›klararas› Turizm Komisyonu Raporu” bafll›¤› ile haz›rlanm›fl (Bergama Temsilleri ve Turizm ‹flleri, Bakanl›klararas› Turizm Komisyonu Raporu, 1945: 5), raporda turizm, arkeoloji ve eski eserler, imar konular› ayr› bafll›klar halinde ele alm›flt›r. Bu bafll›klar ile ilgili oluflturulan teknik komitelerin haz›rlad›¤› raporlar›n Bergama’daki kentsel dokunun bugüne ulaflmas›nda etkili oldu¤u söylenebilir. Ayn› raporda Arkeoloji ve Eski Eserler Komitesi eski Roma Dönemi Bergamas›’n›n flimdiki kasaban›n alt›nda bulunmas›ndan dolay›, kasaban›n baflka bir yere tafl›nmas›n› uygun olup olmayaca¤›n› incelemifl ve bu derece masrafl› bir ifle kalk›fl›lmas›n› uygun görmeyerek flimdiki kasaban›n baz› flartlarla imar plan› içine al›nabilece¤i karar›na varm›flt›r (Ekler, 78). 4 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

Resim: 1 Resim: 2 Resim: 1, 2, 4, 12, 17 ‹mar Komitesi de bu görüfle uyarak yukar›da sözü geçen uzman›n raporunda arkeolojik Binan ve di¤erleri saha olarak gösterilmemifl bulunan ve alt›nda ne oldu¤u kesin olarak belli olmayan yerler (2006), (2005), (2004) Bergama (‹zmir) Kentsel üzerinde iki kattan çok yap›ya izin verilmeyerek ilerideki arkeolojik çal›flmalarda Kültür Varl›klar› kamulaflt›r›lmas› güç yap›lar yap›lmas›n›n önlenmesini yerinde görmüfl (Ekler, 83), ayr›ca Envanteri, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi. eski kasaba sahas›nda bu gibi yeni yap›lar kurulurken toprak alt› arkeolojik eserlerin ç›kmas›n› kolaylaflt›rmak için sondaj yap›lmas›n› sa¤layacak hükümlerin Bergama için gerekli özel imar ve yap› talimatnamesine girmesi dile¤inde bulunmufltur (Ekler, 88), (Bergama Temsilleri ve Turizm ‹flleri, Bakanl›klararas› Turizm Komisyonu Raporu, 1945, 47–48)

Raporda o günkü Bergama’n›n karakteristik bir mahallesinin flehrin eski yaflay›fl›n› göstermek üzere oldu¤u gibi b›rak›lmas› istenmifl, öteki mahallerde yeni ihtiyaçlara cevap veren, ayn› zamanda eski Türk evi karakterinde bulunan konutlar›n zamanla yap›lmas› ve kasaban›n eski ve yeni her iki k›sm›nda bir Türk flehri özelliklerinin bütünlükle yarat›labilmesi önerilmifltir (Bergama Temsilleri ve Turizm ‹flleri, Bakanl›klararas› Turizm Komisyonu Raporu Ekleri 1945, 88).

Geleneksel kent dokusu 1960’lara kadar yap›s›n› korumufl; bu y›llarda kentin ana ekseni olarak nitelendirebilece¤imiz Cumhuriyet Caddesi’nin do¤usundaki bölgede baz› cami ve mescitler ile birlikte baz› tarihi yap›lar›n ve ahflap evlerin y›k›larak yeni betonarme konutlar›n infla edildi¤i bir süreç bafllam›flt›r. Geleneksel dokuyu yok ederek Bergama Çarfl›s›’n›n güneydo¤usuna do¤ru devam eden bu de¤iflim sonucu yenilenen alanlar Osmanl› kentinin güney s›n›r›na kadar ulaflm›flt›r (Sönmez 1998, 30). 1968 tarihli Bergama fiehri ‹mar Plan› Raporu’nda da yine kentin arkeolojik miras›na vurgu yap›lmakta ve arkeolojik miras›n ortaya ç›kar›lmas› ve korunmas› için geleneksel kent dokusuna müdahalelerin yap›lmas› öngörülmektedir.

Asklepion ve Akropol’ün yan› s›ra kent içindeki arkeolojik alan›n önemi üzerinde de durulan raporda, bu alanlar›n kaz›larak ortaya ç›kar›lmas› ve korunmas› gere¤i vurgulan- maktad›r. ‹mar plan›nda, Asklepion’dan kente uzanan Kutsal Yol’un toprak alt›ndan ç›kar›larak yayaya ayr›lmas› ve bu yola paralel bir araç yolu aç›lmas›, ayr›ca Selçuk Mahallesi’nde evlerin alt›nda kalm›fl, ama kavisli duvar› toprak üstünde görülen hipodromun kaz› yap›larak ortaya ç›kar›lmas› gerekti¤i önerilmektedir.

Say› 16, 2013 5 Demet Ulusoy Binan

‹mar plan›nda K›z›l Avlu’nun as›l kapsad›¤› alan›n 100 x 270 m oldu¤u, d›fl duvarlar›ndan bir k›sm›n›n Mermer Direkler Soka¤› üzerinde yer ald›¤› belirtilerek bu duvara bitiflik evlerin temizlenmesi ve önünden geçen yolun geniflletilmesi önerilmektedir. Atmaca Mahallesi’nde 319 numaral› yap› adas›nda yer alan Roma Dönemi yap› kal›nt›s› hamam olarak tan›mlanmakta, üzerinde yer alan evlerin istimlâk edilip arkeolojik saha olarak b›rak›lmas› önerilmektedir.

Önemli arkeolojik eserlerle ilgili öneriler d›fl›nda imar plan›nda genel çözüm, tamamen tarihi bir alt yap› üzerine kurulmufl olan kasaban›n, tarihi dokusunu mümkün oldu¤u ölçüde korumak ve tarihi, arkeolojik sahalar›n d›fl›nda iskân edilmeye uygun sahalar› arayarak süratle artan flehir nüfusunun yerleflmesini sa¤lamak olarak öngörülmüfltür. fiehrin tamamen doldu¤u ve yeni geliflme alanlar›n›n bulunmas› gere¤i belirtilmektedir.

Geleneksel kent dokusu s›n›rlar› içinde Selinos (Bergama) Çay›’n›n (raporda Üçkemer Çay› olarak adland›r›lmaktad›r) kuzeyindeki yamaç alan “protokol bölgesi” olarak tan›mlanm›fl ve bu alandaki mahalleler, mevcut yap›laflma yo¤unlu¤u dondurulacak ve geliflmesi s›n›rland›r›lacak bölge olarak gösterilmifltir. Yap› adalar›n›n alt›nda Roma ve Helenistik Dönemlere ait yap› kal›nt›lar› bulundu¤undan bu bölgede yeni yap›lara izin verilmemesi, zamanla bu sahan›n boflalt›larak arkeolojik kaz›lara terk edilmesi öngörülmektedir. fiehrin en yüksek yo¤unlu¤unun da bu alandaki mahallelerde oldu¤u belirtilmektedir.

Geleneksel kent dokusunda yer alan di¤er bölge “mevcut ticaret merkezini içine alan yerleflim alan›” olarak tan›mlanm›flt›r. Bu bölge, ticaret ve konut fonksiyonlar›n›n bir arada yer ald›¤› kasaban›n en eski yerleflim alanlar› olarak tan›mlanmakta, yeni yap›laflmalarda mevcut yap›m kurallar›na uyulmas› ve bölge karakterinin de¤ifltirilmeme- si önerilmektedir.

Kasaban›n kuzey, kuzeydo¤u, kuzeybat› yönleri arkeolojik alan ile s›n›rland›r›ld›¤›ndan, güney yönü de birinci derece tar›m arazisi olmas› nedeniyle geliflme bölgeleri olarak önerilmemifltir. ‹lk geliflme bölgeleri olarak güneyde Y›¤maca Tepe, bat›da Maltepe ve do¤uda Gazipafla Mahallesi aras›nda kalan alanlar seçilmifltir. En uygun geliflim sahalar› olarak ‹zmir’den gelifl yönündeki yamaçlar ve yolun iki taraf› önerilmifltir (Bergama fiehri ‹mar Plan› Raporu 1968: 18).

Bergama’da korunmas› gerekli kent dokusu, önce kentsel sit, daha sonra kentsel arkeolo- 2 GEEAYK’n›n 9.7.1976 gün ve A77 say›l› karar›. 3 GEEAYK’n›n 21.1.1983 gün ve A4051 say›l› jik sit daha sonra Kentsel+III. Derece arkeolojik sit olarak ilan edilen alan›n etraf›n›n I., karar›; 8.1.1983 gün ve 1/4330 say›l› karar›. II. ve III. Derece arkeolojik sit olarak tan›mlanmas› ve kentin topografyaya uygun olarak 4 T.K.T.V.Y.K’nun 13.1.1984 gün ve 85 say›l› karar›. güney ve do¤u yönünde geliflmesi sonucu fazla bozulmadan günümüze ulaflm›flt›r. 5 T.K.T.V.Y.K’nun 28.12.1989 gün ve 1527 say›l› karar› 6 Bulguç, 1989, 7 den aktaran Tuncer, M. 1976 tarihinde Bergama’n›n arkeolojik sit alanlar› ve s›n›rlar› G.E.E.A.Y. Kurulu’nca 1995:134. 7 2 Tuncer 1995, 134-136. tescil edilmifltir . Arkeolojik sit ilan› karar›n› takiben; Bergama kentinin Antik Pergamon 8 T.K. T.V. Koruma ‹zmir Bölge Kurulu’nun kenti kal›nt›lar› üzerinde geliflmifl, korunmas› gerekli kentsel dokuya sahip olmas›, kentsel 3.2.1994 gün ve 4873 say›l› karar›. 9 Tuncer 1995, 141-142. sit özellikleri de tafl›mas› nedeniyle “kentsel sit” ve “arkeolojik sit” olarak belli alanlar 10 ‹zmir 2 numaral› KTVKK’n›n 7.11.2001 gün 1983 3 y›l›nda tescil edilmifl ve 1984’te s›n›rlar 4 tekrar de¤erlendirilmifltir. ve 10213 say›l› karar›. 11 ‹zmir II. Numaral› KTVK Kurulu’nun 22.01.2003 tarih ve 11329 say›l› karar›.

6 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

1989 y›l›nda kentsel ve arkeolojik sit alanlar› içindeki baz› kültür varl›klar›n›n tescilden düflürülmesi do¤rultusunda sit alanlar› s›n›rlar›nda yeniden de¤ifliklik yap›lm›flt›r5. 1989 y›l›nda T.K.T.V.Y.K’nun 26.10 1984 tarihli karar›na dayan›larak sit alanlar› yeniden ir-delenmifl ve Bergama’n›n Revizyon ‹mar Plan› bu do¤rultuda yap›lm›flt›r6. Bu plan ile Bergama’n›n tarihi kent dokusuna uygun olmayan yeni yollar önerilmifl ve geleneksel parsel ve düzeniyle çeliflen büyük parseller ve çok katl› yap›laflmalar önerilmifltir. Bu plan kararlar› do¤rultusunda merkezde bir cadde daha aç›lm›fl, eski geleneksel evler y›k›larak çok katl› yeni yap›laflmalar bafllam›flt›r. Bunlar, özellikle ‹zmir’den kente giriflte Akropol alan›na do¤ru bak›flta engelleyici olmufllard›r7.

1989’daki kentin çok katmanl› yap›s›na zarar veren imar plan›ndan sonra 1991 y›l›nda “Bergama Kentsel ve Arkeolojik Sit Alanlar› Koruma Amaçl› ‹mar Plan›” ihale edilmifl fakat ‹zmir K.T.V.K. Kurulu taraf›ndan onaylanmam›flt›r. Bu süreçte alan›n hem kentsel hem de arkeolojik miras yönünden çok katmanl› olmas› özelli¤i nedeniyle gerek sit s›n›rlar› gerek sesitin özelli¤i konusunda kurul üyeleri aras›nda alan›n tan›mlanmas› ve nas›l korunaca¤› ile ilgili ortak bir görüfl birli¤inin oluflmad›¤› ve kararlar›n al›namad›¤› görülmektedir 8. Ortak karar al›namamas› ve plan onama sürecinin uzamas› üzerine planlama ekibi alanda detayl› saptama ve belgeleme çal›flmas› gerçeklefltirmifl ve alan›n 1993 y›l›nda koruma yasas›nda tan›mlanan “kentsel arkeolojik sit” olarak tan›mlanabilece¤ini yetkililere önermifltir 9.

Bergama gibi çok katmanl› kentler için olmas› gereken, kentsel arkeolojik sit tan›m› yasalarda tan›mlan›ncaya kadar geçen sürede, söz konusu alan›n hem kentsel hem arkeolojik miras özelli¤inde olmas› ve alan›n niteli¤ine ba¤l› tereddütler bulunmas› nedeniyle ilgili koruma kurullar› taraf›ndan karar üretmede t›kan›kl›klar yaflanm›flt›r. Ülkemizde koruma alan›nda döneminin ismiyle Eski Eserler Yasas›’nda yeralan “sit” tan›m›ndan 20 y›l sonra, 1993’te Kültür ve Tabiat Varl›klar› Koruma Yüksek Kurulu’nun ilke karar› do¤rultusunda kentsel arkeolojik sit tan›m› ve koruma koflullar›n›n belirlenmesiyle bu olumsuz süreç afl›lm›flt›r.

Bergama kentinin özelli¤ini oluflturan çok katmanl› alan; 1993 y›l›nda yasallaflan kentsel arkeolojik sit tan›m›ndan 8 y›l, alan›n kentsel sit olarak ilan›ndan da 18 y›l sonra, 2001 y›l›nda ‹zmir II Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar› Koruma Kurulu’nca “kentsel arkeolojik sit” olarak ilan edilmifltir 10. Bu karara göre Bergama Kenti sit alanlar›; kentsel arkeolojik sit, I. derece arkeolojik sit, II. derece arkeolojik sit ve III. derece arkeolojik sit olarak tan›mlanm›flt›r.

Kentsel arkeolojik sit; 2863 say›l› Kanun kapsam›na giren arkeolojik sitlerle birlikte korunmas› gerekli kentsel dokular› içeren ve bu özellikleri ile bütünlük arz eden alanlar› ifade eder. Kentsel arkeolojik sitlerde “arkeolojik de¤erlerin sa¤l›kl› ve kapsaml› envanter çal›flmas›n›n yap›lmas›na, bu çal›flma sonucunda haz›rlanacak planlar onanmadan, parsel ölçe¤inde uygulamaya geçilmemesi” ba¤lay›c› hükmü ve bu alan için koruma amaçl› imar plan› olmamas› nedeniyle; koruma ve yeni yap›laflmalar için gerekli uygulamalar› yapabilmek amac›yla Kentsel Arkeolojik Sit alan›, ‹zmir II numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar› Koruma Kurulunca 22 Ocak 2003 tarihinde Kentsel + III. Derece Arkeolojik Sit olarak tan›mlanm›flt›r11. Say› 16, 2013 7 Demet Ulusoy Binan

fiekil: 4 Bergama sit ve belgeleme alan› s›n›rlar›.

Tan›mlanan bu alan için Koruma Amaçl› ‹mar Plan› yürürlü¤e girinceye kadar geçerli 12 ‹zmir ili Bergama ilçesi olacak “geçifl dönemi yap›lanma koflullar›” ilan edilmifltir 12. “geçifl dönemi yap›lanma koflullar›” ‹zmir 2 Numaral› Kültür ve Bergama kentsel kültür varl›klar› envanter çal›flmas›n›n bafllang›c›ndan bugüne kadar Sit Tabiat Varl›klar›n› s›n›rlar›nda de¤ifliklikler olmufltur. 2004 y›l›nda ‹zmir II numaral› Kültür ve Tabiat Koruma Kurulu toplant› tarihi ve no: (‹KTVKK) Varl›klar› Koruma Kurulu taraf›ndan al›nan kararlarla Kentsel Arkeolojik Alan 22.01.2003–751, karar s›n›rlar› geniflletilmifl, geleneksel kent dokusunun yer ald›¤›, ama II. derece ve III. derece tarih ve no: Arkeolojik Sit olarak tan›mlanm›fl alanlar, kentsel + III. derece arkeolojik sit olarak 22.01.2003–11329. de¤ifltirilmifltir (fiekil 4).

2006 tarihli kurul karar› ile III. derece arkeolojik sit alan› Koruma Amaçl› ‹mar Plan› onaylanm›flt›r. Plan kapsam›nda alan›n bir k›sm› kentsel sit alan› ile benzerlik tafl›d›¤› için geçifl bölgesi olarak kabul edilmifltir. Kentsel+ III. derece arkeolojik sit alan›na ait Koruma Amaçl› ‹mar Plan› (analiz çal›flmalar› 2002-2007’de tamamlanm›fl) 2012 y›l›nda

8 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

Resim:3 Resim:4

Resim:5 Resim:6 Resim:7 onaylanm›flt›r. Dolay›s›yla, 2003-2012 aras›ndaki dokuz y›ll›k süreçte Bergama’da imar Resim 3-7: ve koruma uygulamalar› “geçifl dönemi yap›laflma koflullar›yla” gerçeklefltirilmifltir. Bergama Evleri.

1943 Imar Plan› ile bafllayan 1968 Imar Plan› ile devam eden kentteki arkeolojik alanlara verilen önem do¤rultusunda, Helenistik ve Roma Dönemi yap› kal›nt›lar› üzerinde yerleflmifl geleneksel yap›laflman›n dondurulmas› ve yeni yap›laflmalar için bu alanlar d›fl›nda geleneksel dokunun güneyinde yeni iskân alanlar› aç›lmas› yaklafl›m› ile geleneksel konutlar›n muhafazas›na dolayl› olarak katk› verilmifltir. Bunun d›fl›nda kentin önce arkeolojik sit ve ard›ndan kentsel sit, daha sonra kentsel arkeolojik sit ve ard›ndan kentsel + III. derece arkeolojik sit olarak tescillenerek koruma alt›na al›nmas› sürecinde çok katmanl› geleneksel kent dokusuna koruma amaçl› müdahaleler ancak 2003 y›l›nda “geçifl dönemi yap›laflma koflullar›” ilan edilmesi sonras› belirginleflerek yasal çerçeve ba¤lam›nda koruma kurulunca al›nan kararlar do¤rultusunda yap›labilmifl, dolay›s›yla geleneksel doku harap ama özgün yap›lar toplulu¤u olarak günümüze ulaflm›flt›r (Resim 3-4).

Bergama’da korunmas› gerekli kültür varl›klar› olan konutlar, yöresel etkiler sonucu biçimlenen –gerek Türklere gerekse gayrimüslim az›nl›¤a ait (Rum, Ermeni ve Yahudi)– “geleneksel evler” (Resim 5-6), ve 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren genellikle gayri müslimler taraf›ndan yap›lan “Bat› etkili evler” (Resim 7), olarak iki farkl› tipte de¤erlendirilebilir.

Say› 16, 2013 9 Demet Ulusoy Binan

Bergama evleri konusunda çal›flma yapan Neslihan Sönmez de konutlar›, bu Resim 8-12: isimlendirmeyle ve yap›m sistemi özellikleriyle tan›mlam›flt›r (Sönmez 1998, 39). Bergama Evleri. Yamaç yerleflimindeki Bat› etkili evler mübadele ile Yunanistan’dan gelenlere verilmifl veya çevre köylerden gelip Bergama’ya yerleflenlerce sat›n al›nm›flt›r. 1923-1924 y›llar›n› kapsayan Yunanistan ile yap›lan karfl›l›kl› göçmen de¤iflimi (mübadele) anlaflmas› sonucu Bergama’dan giden H›ristiyan Rumlar yerine Yunanistan’dan gelen Müslüman Türkler yerlefltirilmifltir.

Fiziksel ve sosyal çevreyi oluflturan as›l kullan›c›lar›n göç etmesi yerine çevreye yabanc› 13 Ayr›nt›l› bilgi için, 5.11.1999 tarihli farkl› kullan›c›lar›n gelmesi bozulmalara neden olmufltur. Kentteki Ermeni ve Yahudi 660 say›l› “Tafl›nmaz Kültür Varl›klar›n›n Grupland›r›lmas›, Bak›m nüfus, Rum nüfusun Kurtulufl Savafl› sonras›nda ve mübadele anlaflmas› sonucu gitmesin- Ve Onar›mlar› ‹lke Karar›”, T.C. Kültür den sonraki y›llarda büyük kentlere göçetmifltir. 1946’da ‹srail Devleti’nin kurulmas›yla Bakanl›¤› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Yüksek Kurulu, Ankara. kalan Yahudiler ‹srail’e göç etmifllerdir. Günümüzde kentin güneyinde yeni yap›laflma 14 Avrupa Mimari Miras›n›n alanlar›n›n oluflturulmas› nedeniyle sit alan› içindeki geleneksel dokuda; evlerini b›rak- Korunmas› Sözleflmesi, 22.7.1989 gün ve 20229 say›l› Resmi Gazete. mak istemeyen, apartman yaflam›na uyum sa¤layamayan ve eski komfluluk iliflkilerini 15 Guidance on Inventory and sürdürmek isteyen yafll› nüfus kalm›flt›r. Bu geleneksel dokunun di¤er kullan›c›lar› ise Documentation of Cultural Heritage (2009), Strasburg.. civar köylerden gelip buraya yerleflen düflük gelir grubuna ait kullan›c›lard›r. Kentsel 16 Principles For the Record›ng of Monuments, Groups Of Bu›ld›ngs and Kültür varl›klar› envanter çal›flmas›yla; kentte harap fakat özgün olarak günümüze S›tes (1996), ICOMOS 11. ulaflm›fl önemli say›da konut oldu¤u, pek çok konutun enderlik de¤eri tafl›d›¤› ortaya Genel Kurulu, Sofya. 17 European Convention on the (Resim 8-12) konulmufltur . Alanda Cumhuriyet Dönemi’ne ait 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Protection of the Archaeological yap›lm›fl, özgün ve korunmas› gerekli konut örnekleri de bulunmaktad›r. Heritage (revised in 1992), Council of Europe, Valetta.

Yap›da bozulman›n as›l kayna¤›n› belirlemeden yap›lan, bozulman›n nedenini de¤il sonu- cunu ortadan kald›rmaya yönelik yanl›fl onar›mlar zaman içinde bozulmalar› artt›rmak- tad›r. Ayr›ca onar›mda malzeme seçimine dikkat edilmemesi çeflitli yap›sal bozulmalara neden olmaktad›r (Binan 1994). Konutlarda gerekli periyodik bak›m›n yap›lmamas›; koruma yasalar› ve buna ba¤l› yapt›r›mlara karfl›l›k bak›m, basit onar›m boyutunu aflan esasl› onar›m (restorasyon) 13 yap›lmas› gereken yap›lar›n; Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, ‹l Özel ‹dare ve TOK‹’nin kültür varl›¤›n›n onar›m› için verdi¤i destek fonlar›ndan halk›n yarar- 10 Say› 16 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

lanabilmesi için gerekli düzenleme ve yönlendirmenin yetersiz olmas› sonucu pek çok kültür varl›¤› tahrip olmufl ve harap haldedir. Kentin geleneksel dokusu içerisinde yer alan yap› ve çevrenin, günümüz yaflam-konfor flartlar›n› özgün halleri ile karfl›layamamas›, mal sahiplerinin evlerini b›rak›p yeni yap›laflma alanlar›na tafl›nmas›na ve geleneksel dokunun da köhneleflip yok olmas›na sebep olmaktad›r.

Kentsel Kültür Varl›klar›n›n Belgelenmesi: TÜBA- TÜKSEK Bergama Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri Kültür Miras›n›n korunmas› amac›yla koruman›n ilk ad›m› olan belgeleme ve envanter- leme için uluslararas› kurulufllarca ilke kararlar› ve rehberler oluflturulmufltur. Avrupa Konseyi taraf›ndan miras›n belgelenmesi do¤rultusunda oluflturulan Avrupa Konseyi Kültür Envanteri sistemi 1963 y›l›ndan günümüze yenilenerek gelmifltir. Mimari miras›n korunmas› ve bu koruman›n yayg›nlaflt›r›lmas› konusunda ortak bir politika oluflturmay› hedefleyen bir belge olan; Ekim 1985’te Avrupa Konseyi toplant›s›nda kabul edilen Avrupa Mimari Miras›n›n Korunmas› Sözleflmesi’ni Temmuz 1989’da Türkiye de kabul etmifltir 14. Bu sözleflmede yeralan “Korunacak Varl›klar›n Tesbiti: Madde 2 - Korunacak an›t, bina gruplar› ile ören yerlerinin kesin olarak tesbit edilebilmesi için her bir taraf bu tarihsel varl›klar›n envanterlerini oluflturur ve bu tarihsel varl›klara zarar verebilecek tehlikeli durum do¤du¤unda, en k›sa zamanda gerekli dökümanlar› haz›rlamay› taahhüt eder” hükmü do¤rultusunda yükümlülükleri yerine getirmesi gereklidir.

Halen Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’nca kullan›lan envanter sistemi Avrupa Konseyi Kültür Varl›klar›n› Koruma Envanteri do¤rultusunda oluflturulan an›t fiflleriyle belgele- meye dayanmaktad›r. Avrupa Konseyi’nce yay›nlanan Kültürel Miras›n Belgeleme ve Envanteri için Rehber’de kültür varl›klar›n›n belgelenmesiyle ilgili tan›mlamalar ve sorumluluklar ayr›nt›l› olarak yap›lm›flt›r 15. Kültürel miras›n belgeleme kriterleri ve tan›mlar› ile ilgili di¤er uluslararas› belge; ICOMOS taraf›ndan 1996 tarihinde oluflturu- lan An›tlar›n, Yap› Gruplar›n›n ve Sitlerin Belgelenmesi için ‹lkeler’dir 16. Bu ilkelerde an›tlar›n kay›t alt›na al›nmas› ve belgeleme kavram›; “An›tlar›n, yap› gruplar›n›n ve sitlerin somut ve somut olmayan bulgular›n› içermeli, miras ve onunla iliflkili de¤erlerin anlafl›lmas›na katk› verebilen belge ifllemin (documentation) bir parças› olmal›d›r” fleklinde tan›mlanm›flt›r.

1992 y›l›nda Türkiye’nin de içinde bulundu¤u aday ülkeler ve üye ülkelerin imzalad›¤› “Avrupa Arkeolojik Miras›n›n Korunmas› Sözleflmesi” 17 ile de arkeolojik miras›n belgelemesi, de¤erlendirmesi ve korunmas›n›n nas›l olaca¤› belirlenmifltir. Çok katmanl› alanlarda Co¤rafi Bilgi Sistemi deste¤iyle ve ada-parsel tan›m›yla kentsel ve arkeolojik miras birbiriyle iliflkilendirilmeli ve ortak veri taban› içinde yer almal›d›r.

Koruman›n ilk ad›m› olan “neyi koruyaca¤›z?” sorusunun yan›t›, korunacak olan›n tan›mlan›p belgelenmesini öncelikli k›lar. Envanter yapmak -mevcut olan› belgelemek- sadece fiziksel miras›n bireysel parçalar›n› anlamak için de¤il, ayn› zamanda çok daha genifl ölçekte tarihi, sosyal ve mimari ba¤lamlar› kavrama konusunda geliflim sa¤lamak

Say› 16, 2013 11 Demet Ulusoy Binan

için de temel eylemdir. Dolay›s›yla envanter tan›m, yorumlama, e¤itim, koruma, 18 Guidance on Inventory and planlama, rehabilitasyon ve miras yönetimi konular›na yönelik amaçlar için gereklidir 18. Documetation of Cultural Ülke-mizde koruma konusunda eksiklikler bu ilk ad›mla bafllamaktad›r. Ülkemizin Heritage (2009), Avrupa Konseyi yay›n›, kültürel ve do¤al de¤erlerinin yer ald›¤› ortak bir veri taban›n› içeren envanteri yoktur. Strasbourg, 18. Bugüne kadar birbirinden ba¤›ms›z kurum ve kurulufllar taraf›ndan ve genellikle bir- 19 TÜBA-TÜKSEK Bergama birinden de habersiz olarak, farkl› formatlarda yap›lm›fl, dolay›s›yla birbiriyle uyum- Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri, 2003- 2006 y›llar› land›r›lmas› yap›lamayan pek çok tekil envanter çal›flmas› yap›lm›fl ve yap›lmaktad›r. Bu aras›nda MSGSÜ Mimarl›k çal›flmalar›n yay›nlanmam›fl olanlar›ndan haberdar olmak da ancak rastlant›sal olarak Fakültesi Restorasyon gerçekleflebilmektedir. Anabilim Dal› ö¤retim elemanlar›ndan proje Koruman›n henüz ilk ad›m›nda tökezlemek ve korunacak olan›n ne özellik ve say›da yürütücüsü Demet Binan, oldu¤unu bilememek “nas›l koruyaca¤›z”›n yan›t›n› ve çözümünü de yetersiz k›lmaktad›r. proje yürütücü yard›mc›lar› Mevlüde Kapt› ile Binnur Kültür miras›na ait ortak bir envanteri, belgelemesi olmayan, dolay›s›yla sahip oldu¤u K›raç, Tigin Töre ve somut ve somut olmayan de¤erleri belirleyememifl bir ülkenin ülke kimli¤ini ve belle¤ini lisansüstü ö¤rencileri ile oluflturmas›, bu de¤erleri korumaya ve sürdürülebilir k›lmaya yönelik kültür politikas› gerçeklefltirilmifltir. gelifltirmesi beklenemez. Do¤al ve kültürel miras›n birbiriyle iliflkisinin kurulmufl oldu¤u ortak dile sahip ve sürekli yenilenen envanter sistemiyle oluflturulan saptama ve belgeleme ile bütünleflik de¤erlendirme ve koruma olas›d›r. Bu do¤rultuda ülke bütününde varolan kültürel mirasa ait de¤erlerin do¤ru tan›mlanmas›, s›n›fland›r›lmas›; miras›n de¤eri ile mevcut ve riske ba¤l› olas› bozulma durumu do¤rultusunda korumada önceliklerin ve öncelikli olanlar›n belirlenmesi ile bütünleflik koruma ve yönetim gerçek- leflebilecektir. Ak›lc› ve ça¤dafl koruman›n ilk ad›m› do¤ru envanter ve belgeleme ile bafllar.

Bu ba¤lamda Türkiye Bilimler Akademisi’nin yol göstericili¤iyle; akademi ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ve Türkiye Bilimler Akademisi’nin iflbirli¤iyle evrensel kültür miras›m›z›n tam olarak belgelenmesini, envanterinin ç›kar›lmas›n›, korunarak gelecek kuflaklara aktar›lmas›n› amaçlayan bir proje bafllat›lm›flt›r. 2001 y›l›ndan itibaren yaflama geçirilen bu giriflim Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Sektörü (TÜBA-TÜKSEK) kapsam›ndaki ‘Türkiye Kültür Envanteri Projesi’ olup zaman içinde tüm Türkiye’yi kap- sayacak flekilde geniflletilerek yürütülmesi planlanan kültür envanterinin flimdilik on- onbefl y›ll›k bir süre içerisinde çeflitli üniversitelerin akademisyen/uzmanlar›ndan oluflan ekiplerce tamamlanabilece¤i öngörülmüfltür. TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri’nin konusuna giren alanlar, arkeoloji, kentsel mimari, k›rsal mimari, tarih, sözlü tarih, etnografya, etnobotanik, Jeo-arkeo ve jeolojik miras gibi evrensel kültür miras› için mutlaka korunmas› gereken alanlar olarak belirlenmifltir. Pilot bölge olarak seçilen Birecik-Suruç ve Buldan’da envanter çal›flmalar› gerçeklefltirilmifltir.

Bergama Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri Projesi’nin; pilot bölgeler d›fl›nda gerçek- lefltirilen projelerden biri olarak, 2003 tarihinde, TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri çerçevesinde uygulanmas› uygun bulunmufl; Bergama kentsel kültür varl›klar›na ait alan çal›flmas› ve belgeleme 2003-2005 y›llar› aras›nda gerçeklefltirilmifltir. Bergama kentsel kültür varl›klar› envanterinin “kültür-kitap” olarak adland›r›lan dijital ortamdaki ortak veri taban›na aktar›lmas› 2006 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

12 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

Kültür–kitap olarak adland›r›lan 1501 adet an›t envanteri, 160 adet yap› adas› envanteri ve 390 adet plan krokisi ve 9718 adet görsel veriyi içeren Bergama kentsel kültür varl›klar›n› içeren dijital veriler 2006 y›l›nda TÜBA-TÜKSEK’e ve 2007 y›l›nda Bergama Belediyesi’ne sunulmufltur. Ayr›ca Bergama’da kültür varl›¤› olarak tescile önerilen parsellerin listesi ve mevcut sit s›n›rlar›nda yap›lmas› önerilen de¤ifliklikler Nisan 2009 tarihinde ‹zmir II Numaral› Koruma Bölge Kurulu Müdürlü¤ü’ne sunulmufl olup tescil edilen kültür varl›¤› say›s›nda art›fla ve sit alanlar› s›n›rlar›ndaki revizyonlara katk› verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Türkiye Kültür Miras›’n›n belgelemesinin gerçeklefltirilmesini ve ortak bir veri taban›na aktar›lmas›n› sa¤layacak olan TÜBA-TÜKSEK Projesi, proje koordinatörü TÜBA üyesi Prof. Dr. Ufuk Esin’in vefat› ve TÜBA Baflkan› Ayhan Bermek’in görev süresinin bitmesini takiben, 2008 y›l›ndan sonra yönetim de¤iflikli¤i, bütçe ve kadro k›s›tlamalar›na ba¤l› olarak ne yaz›k ki durmufltur. 2003 y›l›ndan itibaren Bergama’da bafllayan mimari belgeleme ve koruma alan›ndaki çal›flmalar›m›z 1 9, akademik olarak Restorasyon-Tarihi Çevre De¤erlendirilmesi lisansüstü e¤itimi program› ba¤lam›nda lisansüstü ö¤rencilerimizle çeflitli belgeleme, analiz ve koruma projeleriyle geliflerek devam etmektedir.

Koruma Yasas› ve Ça¤dafl Koruma Ölçütleri Ba¤lam›nda Saptama ve Belgeleme (Tespit ve Tescil) Tespit ve tescil, ülkemizde geçerli olan 2863 say›l› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n›n Korunmas› Yasas›’n›n 7. maddesinde “Korunmas› gerekli tafl›nmaz kültür ve tabiat varl›klar›n›n tespiti, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›n›n koordinatörlü¤ünde ilgili ve faaliyet- leri etkilenen kurum ve kurulufllar›n görüflü al›narak yap›l›r” olarak belirtilir. “Yap›lacak tespitlerde, kültür ve tabiat varl›klar›n›n tarih, sanat, bölge ve di¤er özellikleri dikkate al›n›r. Devletin imkanlar› göz önünde tutularak, örnek durumda olan ve ait oldu¤u devrin özelliklerini yans›tan yeteri kadar eser, korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak belir- lenir” diye yer al›r. Korunmas› gerekli tafl›nmaz kültür ve tabiat varl›klar› ile ilgili yap›lan tespitler Koruma Bölge Kurulu Karar› ile tescil olunur. 13 Mart 2012 tarih ve 28232 say›l› Korunmas› Gerekli Tafl›nmaz Kültür Varl›klar›n›n ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakk›nda Yönetmelik’te de¤erlendirme ölçütleri; “Madde 4 – c) Tek yap›lar için; tafl›nmaz›n sanat, mimari, tarihi, estetik, mahalli, dekoratif, simgesel, belgesel, ifllevsel, maddi, hat›ra, izle-nim, özgünlük, teklik, nadirlik, homojenlik, onar›labilirlik de¤erlerinin yan› s›ra, yap›sal durum, malzeme, yap›m teknolojisi, biçim bak›m›ndan özellik göstermesi” olarak belirlenmifltir.

Yasal aç›dan kültür varl›klar›n›n belgelenmesinde kullan›lan envanter fifllerinde; korun- muflluk durumu ve mimari özelliklerine dair ölçütü belli olmayan tan›mlama seçenekleri vard›r (fiekil 5). Kültür varl›¤›n›n envanterinin yap›lmas›nda an›tsal yap›lar›n de¤erlendirilmesi, tespiti ve tescili konutlara göre daha az hatal› olarak yap›labilmektedir. Sivil mimarl›k ürünleri olan konutlar›n kültür varl›¤› olarak tafl›d›¤› de¤erlerin saptanmas›nda ( t e s p i t i n d e ) envanter sistemindeki ölçütü belli olmayan tan›mlamalar nedeniyle hatal› de¤erlendirmeler yap›labilmektedir.

TÜBA- TÜKSEK envanter fiflleri çoktan seçmeli ve ayr›nt›l›d›r. Fifllerde yer alan kültür varl›¤›n›n dönemini sorgulayan k›s›mda bulunan “Cumhuriyet”, “Osmanl›”, “Orta Ça¤”

Say› 16, 2013 13 Demet Ulusoy Binan

fiekil: 5 Avrupa Konseyi Envanter Fifli fiekil: 6 TÜBA-TÜKSEK Kentsel Kültür Varl›klar› Envanter Fifli 1 fiekil: 7 TÜBA-TÜKSEK Kentsel Kültür Varl›klar› Envanter Fifli 2

fiekil: 5 d›fl›nda “Antik Dönem” seçenekleri olmas› çok katmanl› kentlerdeki bütüncül belgelemede kentsel ve arkeolojik varl›klar aras›nda ba¤lant› kurulmas›na olanak vermektedir. Co¤rafi Bilgi Sistemi deste¤i için envanter fifllerinde yer alan “GPS ile enlem boylam sorgulamas›” ile kültür varl›¤›n›n konumu tan›mlanabilmektedir. Kentsel arkeolojik alanda kentsel miras›n envanteri s›ras›nda kültür varl›¤› yap›n›n alt›nda ve/veya yap›n›n yan›nda veya üzerinde antik yap› kal›nt›s› olmas› ve/veya devflirme malzemenin

14 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

fiekil: 6

fiekil: 7 Say› 16, 2013 15 Demet Ulusoy Binan

Resim: 13

fiekil: 8 Resim: 14 olmas› (Resim 13-14) durumunun envanter fiflinde gösterilmesiyle kentsel ve arkeolojik fiekil: 8 Bergama Geleneksel Kent kültür varl›klar›n›n birlikte belgelenmesi ve sonras›nda arkeolojik kültür miras›n›n Dokusu (Otto Berlet Haritas›, envanteri ve belgelemesiyle ba¤lant› kurulmas› mümkün olmaktad›r (fiekil 6 -7). 1904, Alman Arkeoloji Arflivi). Çok katmanl› alanda envanter ve belgeleme yap›lacaksa öncelikle; 1.Eski haritalardan ve yaz›l› belgelerden yola ç›karak belgeleme yap›lacak alan›n s›n›rlar›n›n ön saptamas› gerekmektedir. Bu belgelere dayal› öngörü do¤rultusunda alanda gerçeklefltirilen ayr›nt›l› envanter çal›flmas›n›n sonucunda ç›kan korunmas› gerekli kültür varl›klar›n›n say›s› ve da¤›l›m›na göre do¤ru sit s›n›rlar› belirlenebilmektedir. 2.Envanter s›ras›nda varl›¤›n korunmuflluk durumu, sa¤laml›k durumu, özgünlük durumu ve tafl›d›¤› de¤erlerin saptamas›nda (tespit) ölçütler oluflturulmal›d›r. 3.Envanter sonras› de¤erlendirmede izlenecek yöntem kültür varl›klar›n›n korunmuflluk durumu, sa¤laml›k durumu, özgünlük durumu ve tafl›d›¤› de¤erleri içeren analizlerin gerçeklefltirilmesi, ayr›ca plan, cephe, yap› elemanlar› aç›s›ndan gerekli tipolojilerin yap›lmas› gereklidir. 4.Bu de¤erlendirmelerden sonra kültür varl›klar›n›n enderlik, teklik ve çevresel (yöresel) de¤erleri aç›s›ndan tan›mlamalar› yap›labilir.

Bu do¤rultuda Bergama Kentsel Kültür Varl›klar›n›n Envanteri s›ras›nda ulafl›labilen en eski haritalardan yararlan›larak belgeleme ve envanter çal›flmalar›na bafllanm›flt›r (fiekil 8). Bergama Kentsel Kültür Varl›klar›n›n Envanteri s›ras›nda varl›¤›n korunmuflluk durumu sa¤laml›k durumu, özgünlük durumu ve tafl›d›¤› de¤erlerin saptamas›nda (tespit) ölçütler belirlenmifl ve kullan›lm›flt›r. An›t fifllerinde kültür varl›klar›n›n de¤erlendirilmesinde çoktan seçmeli bir belgeleme kullan›lmaktad›r. Fifllerde kültür varl›¤›n›n özgünlük durumu fiziksel ve ifllevsel aç›dan incelenmektedir. Fiziksel özgünlük ölçütleri “iyi”,

16 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

“orta” ve “kötü” olarak tan›mlanm›flt›r. ‹fllevsel özgünlük ise; “özgün” ve “özgün de¤il” olarak iki seçeneklidir. Kültür varl›¤›n›n özgünlük ve sa¤laml›k durumuna ait iyi, orta, kötü tan›mlar›n›n karfl›l›klar› belgeleme öncesi belirlenip tüm ekip taraf›ndan kullan›lmal›d›r. Bergama Kentsel Kültür varl›klar› fiziksel özgünlük ölçütleri; • Yap›n›n üst örtü kaplamas›, duvar kaplamas› ile yap› elemanlar›nda, bezemede ve malzemede k›smi yokolufl iyi, • Konum plan› ölçe¤inde (yap› parsel iliflkisi, yap› sokak iliflkisinde) de¤iflme, genel plan düzeninde ve/veya cephe düzeninde (yüzey etkisi, çat› düzeninde) k›smi yokolufl ve de¤iflme orta, • Genel plan düzeninde, cephe düzeninde (kat âdeti, dolu bofl oran›, kütle etkisi, yüzey etkisi, çat› d ü z e n i n d e ) ve yap› elemanlar›nda, malzemede yokolufl ve de¤iflme k ö t ü o l a r a k tan›mlanm›flt›r. Yine kültür varl›¤›n›n sa¤laml›k durumuna iliflkin “iyi”, “orta” , “kötü” ve “harap” olarak tan›mlanan seçeneklerin ölçütleri belgeleme öncesi belirlenmifl ve tüm ekip taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Kültür varl›klar› sa¤laml›k ölçütleri; • Tafl›y›c› sisteme ulaflmayan küçük malzeme bozulmalar› ve kay›plar› iyi, • Yap› elemanlar›n›n (pencere, kap›, ç›kma, kat silmesi, saçak silmesi, çörten, baca, ocak, dolap vs) bozulmas› ve k›smen yok olmas›, koruyucu sistemdeki (örtü kaplamas›, duvar örgüsü) bozulmalar orta, • Tafl›y›c› sistemin (düfley tafl›y›c›, yatay tafl›y›c›, e¤risel örtüler) tafl›y›c›l›k özelliklerinin azalmas› ya da yok olmas›, genel plan düzeninin ve plan elemanlar›n›n (oda, sofa, merdiven, vs.) bozulmas›, cephe düzeninin (kat adeti, dolu bofl oran›, kütle etkisi, yüzey etkisi, çat› düzeninin) bozulmas› kötü,

fiekil: 9 • Tan›mlanmas› zor olan ya da tan›mlanamaz nitelikte kal›nt› ise harap olarak K›z›l Avlu ve 304-474 tan›mlanm›flt›r. numaral› yap› adalar› Korunma Durumu Bergama Kentsel Kültür Varl›klar›n›n Envanteri sonras›nda yap›lan de¤erlendirme Analizi çal›flmalar›nda kültür varl›klar›n›n korunmuflluk durumu, sa¤laml›k durumu, özgünlük

fiekil: 9

Say› 16, 2013 17 Demet Ulusoy Binan

fiekil: 10

fiekil: 10 K›z›l Avlu ve 304-474 numaral› yap› adalar› Sa¤laml›k Durumu Analizi fiekil: 11 K›z›l Avlu ve 304-474 numaral› yap› adalar› Özgünlük Durumu Analizi D. Binan Proje yürütücülü¤ünde M. Kapt›, B. K›raç, K. Güler, E. Ocak , K Özbek taraf›ndan yap›lan K›z›l Avlu Geleneksel Doku Analiz Çal›flmalar› (Temmuz 2013), Bergama.

fiekil: 11

durumu ve tafl›d›¤› de¤erleri içeren analizler gerçeklefltirilmifl, ayr›ca plan, cephe, yap› elemanlar› aç›s›ndan gerekli tipolojiler yap›lm›flt›r (fiekil 9-12). Bergama Kentsel Kültür Varl›klar›n›n Envanteri sonras›nda yap›lan de¤erlendirme çal›flmalar›ndan sonra kültür varl›klar›n›n enderlik, teklik ve çevresel (yöresel) de¤erleri aç›s›ndan tan›mlamalar› do¤ru olarak yap›labilmektedir.

18 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

fiekil: 12 Çok Katmanl› Kentlerde Koruma Yaklafl›m› Envanter çal›flmalar› sonunda yap›lan analiz ve tipolojilerin de¤erlendirilmesinde: Kültür varl›klar›n›n tafl›d›¤› de¤erler (özgünlük, enderlik ve teklik de¤eri, tarihi de¤er, bütünsellik ve süreklilik…) ve sa¤laml›k durumu aç›s›ndan ölçütlere ba¤l› bir d›fl gözleme dayal› de¤erlendirme ile çok katmanl› alanda koruma aç›s›ndan önceliklilerin belirlenmesi yap›lmal›d›r.

“D›fl gözlem” yöntemi ile envanter s›ras›nda kültür varl›¤› geleneksel konutlar›n bozulma durumlar›n›n yap›sal ve biçimsel çözümlemesi yap›l›rken bozulman›n nitelik ve nicelik aç›s›ndan önemine göre korumada öncelik s›ras› oluflturulabilir. Bozulma durumu çözüm- lemesi yap›l›rken bozulman›n durumuna göre az, orta, çok bozulmufl ve harap olarak s›ralama yap›lm›flt›r. ‹ncelenen ö¤e ile ilgili %25’lik bozulma “az bozulmufl”, %50’lik bozulma “orta bozulmufl”, %75’lik bozulma “çok bozulmufl”, %100’lük bozulma “harap” olarak tan›mlanm›flt›r (Binan 2010).

Biçimsel bozulma durumu; konum plan ölçe¤inde, plan düzeninde, cephe düzeninde ve dekorasyonda bozulmalar olarak de¤erlendirilmifltir. Alt bafll›klar ile de tablo geniflleti- fiekil: 12 lerek biçimsel bozulma durumlar› çözümlenmifltir (fiekil 13). Konutlardaki bozulmalar az, Bergama Konut Mimarisi Plan Tipolojisi orta, çok bozulmufl ve harap olarak s›n›fland›r›larak bu s›n›fland›rmaya göre

Say› 16, 2013 19 Demet Ulusoy Binan

fiekil 13 puanland›r›lm›flt›r. Alt bafll›kta bulunan “konum plan› ölçe¤inde bozulma” durumu puanlamas›; bozulma var ise, 1; yok ise, 0 puan olarak de¤erlendirmeye al›nm›flt›r. De¤erlendirme sonucu belirlenen öncelik s›ras› konutlar›n biçimsel bozulmas›ndaki öncelikli müdahale s›ras›n› göstermektedir. fiekil 14 Bu müdahale de puanlamada da, en yüksek puana göre s›ralama yap›ld›¤›nda hangi fiekil: 13 konutun öncelikli olarak biçimsel bozulmada bak›m ve onar›m çal›flmas› gerektirdi¤i Geleneksel Konutlar tespit edilerek bu sistematik tablo üzerinden koruma öncelikleri belirlenebilmektedir. için Biçimsel Bozulma Durumu Çözümleme Tablosu Biçimsel bozulma d›fl›nda yap›sal bozulma durumu; tafl›y›c› sistem, koruyucu sistem, yap› fiekil: 14: elemanlar›ndaki yap›sal bozulmalar olarak de¤erlendirilmifl ve alt bafll›klar ile de tablo Geleneksel Konutlar için Yap›sal Bozulma geniflletilerek yap›sal bozulma durumlar› çözümlenmifltir (fiekil 14). Durumu Çözümleme Biçimsel Bozulma Tablosu’nda oldu¤u gibi Yap›sal Bozulma Tablosu’nda da konutlar- Tablosu daki bozulmalar az, orta, çok bozulmufl ve harap olarak s›n›fland›r›larak bu s›n›fland›rmaya göre puanland›r›lm›flt›r. ‹ncelenen ögenin mevcut bozulma yüzdelerine göre %25’lik bozulma “az bozulmufl”, %50’lik bozulma “orta bozulmufl”, %75’lik bozulma “çok bozulmufl”, %100’lük bozulma “harap” olarak belirlenen ölçüt puan›, yap› sisteminin ya da eleman›n›n bozulma içindeki önemine göre bir katsay› ile çarp›larak bozulma boyutu ve buna ba¤l› korumada öncelik s›ras› bulunur. Belirlenen bu öncelik s›ras› konutlar›n yap›sal bozulmas›ndaki müdahale s›ras›n› göstermektedir. Yap›sal bozulma durumu çözümlemesinde incelenen ö¤enin mevcut bozulma oran› yüzde oran›yla yap›lan tan›mlama d›fl›nda; ögenin ve bozulman›n özelli¤ine göre uzunluk ve alan ölçüsü ile de tan›mlanabilir (fiekil 15), (Binan, 2004). Belirlenen ölçüt puan›, yap› sisteminin ya da eleman›n›n bozulma içindeki önemine göre bir katsay› ile çarp›larak bozulma boyutu ve buna ba¤l› korumada öncelik s›ras› bulunabilir. Geleneksel kentsel yerleflimlerde ve çok katmanl› kentlerde öncelikle yap›lmas› gereken kültür varl›klar›ndaki bozulmalar›n “bozulma durumu çözümlemesi” do¤rultusunda ön tespiti ve bu tespite “yap›lar›n korunmas› gerekli de¤erleri”nin kat›lmas›yla “koruma önceliklerinin saptanmas›”n›n yap›lmas›d›r. Böylece bozulman›n kapsam› ve tafl›d›¤›

20 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

fiekil: 15 Geleneksel Konutlar için Yap›sal Bozulma Durumu Çözümleme Tablosu fiekil: 16 Geleneksel Konutlar için Koruma Öncelik- leri Saptama Tablosu D. Binan (1994): 239.

fiekil 15 de¤erler ba¤lam›nda konutlar›n öncelik s›ras› belirlenebilecektir. Bu yönteme göre konutlar›n tafl›d›¤› de¤erler; nitelik aç›s›ndan özgünlük de¤eri d›fl›nda (özgünlük de¤eri, envanter fiflinde iyi, orta, kötü olarak 3 farkl› de¤erle belirlenmifltir) ayn› de¤erlendiri-lerek, nicelik aç›s›ndan korunmas› gerekli de¤erleri en fazla olan korumada öncelikli olacakt›r. Bozulma durumu çözümleme tablosunda;

fiekil 16 bozulma durumu aç›s›ndan say›sal olarak en fazla puan içeren (kötü durumda olup ivedi önlem al›nmas› gerekenler) korumada öncelikli olacakt›r. Korunmas› gerekli de¤er aç›s›ndan öncelik s›ras› ve bozulma durumu s›rala- mas›na göre “korunmada öncelikler saptama tablosu” oluflturulacakt›r (fiekil 16).

Hangi konuta öncelikle müdahale edilece¤i ve bunu hangi konutlar›n izleyece¤i puantaja ba¤l› s›ralama fleklinde bir de¤erlendirme ile yap›lmaktad›r. De¤erlendirmede konutlar›n tafl›d›klar› de¤erler niceliksel; bozulma durumu ise niteliksel ve niceliksel olarak puanland›r›lmaktad›r20 . Tescilli varl›klar, çevresel de¤erli varl›klar ve uyumlu yap›lar do¤rultusunda mevcut s›n›rlarda alan›n özelli¤i ve niteli¤iyle uyumlu olarak korunmas› ve çöküntü bölgesi olmamas› için gerekli düzeltmeler koruma bölge kurulunun görüflüne sunulmal›d›r. Bergama Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri sonucunda yap›lan ayr›nt›l› belgelemeye ba¤l› de¤erlendirme sonucu (fiekil 17) alan›n çok katmanl› özelli¤i ba¤lam›nda

Say› 16, 2013 21 Demet Ulusoy Binan

fiekil: 17 Bergama Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri Haritas›

20 Geleneksel konutlar örne¤inde kültür varl›klar›n›n korumada öncelikli olanlar›n›n yap›sal - biçimsel bozulma durumu ve korunacak de¤erler ba¤lam›nda d›flgözlem yöntemiyle belirlenmesi; Binan’›n “Güzelyurt Örne¤inde Kapadokya Bölgesi Y›¤ma Tafl Konut Mimarisinin Korunmas› için Bir Yöntem Araflt›rmas›” isimli doktora tezinde ortaya konulmufl bir yöntemdir. 21 Binan (Nisan 2009), T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, ‹zmir II Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Müdürlü¤ü’ne yaz›lm›fl sit alan› s›n›rlar› ve niteliklerinin revizyonu için de¤erlendirme ve öneri rapor, MSGSU Restorasyon Anabilim Dal› Arflivi. 22 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

kültürel katmanlar›n yok olmamas› do¤rultusunda hem kentsel hem arkeolojik varl›klar›n korunmas› için sit alanlar›n›n boyutlar› ve niteliklerinde de¤iflikliklerin yap›lmas› ve plan kararlar›nda bu alanlar›n belirtilen özelliklerinin dikkate al›nmas› önerilmifltir (fiekil 18) 22. Bergama’da envanter ve belgeleme do¤rultusunda kentsel kültür varl›klar›n›n yer ald›¤› mahalleler Bergama Çay›’n›n kuzeyindeki alanda; Ulucami, Talatpafla, Kurtulufl Mahallesi olup, Bergama Çay›’n›n güneyinde yeralan alanda ise Selçuk, Barbaros, fiekil: 18 Atmaca, ‹slamsaray, Turabey, ‹nkilap, Gazipafla, Ertu¤rul ve Zafer Mahalleleri olarak Bergama Öneri Sit tan›mlanm›flt›r. Kurtulufl Mahallesi, Talatpafla ve Atmaca Mahalleleri içinde kalan baz› Binan, D. ( Nisan 2009), MSGSU Restorasyon yap› adalar› I. Derece Arkeolojik Sit içinde kalmaktad›r. Bu yap› adalar›nda tescilli kültür Anabilim Dal› Arflivi. varl›klar› olan konutlar mevcuttur. Tescilli tekil yap›lar d›fl›nda, korunmas› gereken yol ve

Say› 16, 2013 23 Demet Ulusoy Binan

yap› adalar›ndan oluflan 18 kentsel doku özelli¤i de tafl›maktad›r. 20. yüzy›l bafl›na tarih- 22 “II. Derece Arkeolojik Sit: Korunmas› gereken, ancak koruma ve lenen haritalarda da bu alanlar›n kentsel yerleflim alan› oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla kullanma koflullar› koruma kurullar› geleneksel kent dokusunun sürdürülebilir korunmas› için söz konusu parsel ve yap› taraf›ndan belirlenecek, korumaya yönelik bilimsel çal›flmalar d›fl›nda adalar›nda tescilsiz ama geleneksel doku özelli¤ini sürdüren evlerin de basit onar›mlar›n›n aynen korunacak sit alanlar›d›r. Bu alanlarda, yeni yap›laflmaya izin yap›labildi¤i II. Derece Arkeolojik Sit olarak tan›mlanmas› önerilmifltir. Bu yönde sit verilmemesine, ancak; a) Günümüzde kullan›lmakta olan alan› s›n›rlar›nda yap›lan de¤ifliklik, tarihsel süreç içinde oluflmufl olan ve kentsel kimli¤i tescilsiz yap›lar›n basit onar›mlar›n›n yürürlükteki ilke karar› do¤rultusunda oluflturan geleneksel kent dokusunun korunmas›n› sa¤layabilecek ve II. Derece yap›labilece¤ine,” karar›, 5.11.1999 Tarih 22 658 Say›l› T.C.Kültür Bakanl›¤› Kültür Arkeolojik Sit’in özelli¤i do¤rultusunda tescilsiz yap›lar›n da basit onar›mlar›na izin Ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Yüksek Kurulu Arkeolojik Sitler, Koruma ve verilmesiyle, bu alanlar›n “çöküntü alan›na” dönüflmesi önlenmifl olacakt›r. Kullanma Koflullar› ‹lke Karar›. 23 “Kentsel Arkeolojik Sitler: Arkeolojik sitlerle, 2863 say›l› Yasan›n Ayr›ca ayr›nt›l› belgelemeye ba¤l› de¤erlendirme sonucu arkeolojik alan üzerinde olup 6. Maddesinde tan›mlanan korunmas› gerekli tafl›nmaz kültür varl›klar›n› geleneksel kent dokusunun bütünselli¤ini de gösteren dolay›s›yla Kentsel Arkeolojik Sit içeren ve ayn› yasa maddesi gere¤i özelli¤i tafl›yan 23; Ertu¤rul Mahallesi’nde III. Derece Arkeolojik sit alan›nda bulunan 10 korunmas› gerekli kentsel dokular›n birlikte bulundu¤unu alanlard›r”, yap› adas›n›n, ‹nkilap Mahallesi’nde III. Derece Arkeolojik sit alan›nda bulunan 6 adet 5.11.1999 Tarih 658 Say›l› T.C.Kültür Bakanl›¤› Kültür Ve Tabiat Varl›klar›n› yap› adas›n›n ayr›ca Gazipafla Mahallesi’nde sit alan› olarak tan›mlanmayan 3 adet yap› Koruma Yüksek Kurulu Arkeolojik Sitler, Koruma Ve Kullanma Koflullar› ‹lke adas›n›n, Zafer Mahallesinde sit alan› olarak tan›mlanmayan 16 yap› adas›n›n ve Atmaca Karar›. Mahallesinde sit alan› olarak tan›mlanmayan 7 adet yap› adas›n›n “Kentsel Arkeolojik Sit” veya alanda kullan›lan tan›mlamayla “Kentsel+III. Derece Arkeolojik Sit” alan› içine al›nmas› önerilmifltir. Ayr›nt›l› envantere ba¤l› olarak gerçeklefltirilen de¤erlendirme sonuçlar› ne yaz›k ki ‹zmir II Numaral› Koruma Bölge Kurulu taraf›ndan dikkate al›nmam›fl ve sit alan›n›n s›n›rlar›n›n ve niteli¤inin do¤ru belirlenmemifl olmas›na ba¤l› yanl›fl kararlar 2012 y›l›nda onaylanan Koruma Amaçl› ‹mar Plan›’nda da devam etmifltir. K›z›l Avlu çevresindeki yanl›fl tan›mlama ve bu do¤rultuda yap›lmak istenilen çevre düzenleme plan› karar› buna örnek olarak verilebilir. Günümüzde K›z›l Avlu olarak adland›r›lan yaklafl›k 270 m. boyunda ve 100 m. genifllikte olan Antik Ça¤’da Roma ‹mparatorlu¤u döneminde M›s›r tanr›lar›na adanm›fl bir tap›nak olarak yap›lm›fl ola¤anüst büyüklükteki kutsal alan›n ön avlu k›sm›nda zaman içinde farkl› yap›laflma gerçekleflmifl, geleneksel kent dokusu olarak geliflerek yap› adalar› ve sokaklar oluflmufltur. K›z›l Avlu içindeki kentsel yap›laflman›n ne zaman bafllad›¤› kesin olarak bilinmemekle birlikte, ulafl›lan en eski haritalarda ve foto¤raflarda (19. Yüzy›l) varl›¤› saptanm›flt›r. 304 ve 474 numaral› yap› adalar›ndan oluflan geleneksel doku, onlar› saran sokaklar ve ç›kmaz sokaklar görülmekte olup dokunun günümüze kadar geldi¤i görülmektedir.

K›z›l Avlu ve çevresi korunmas› gereken somut mimari de¤erler yan›nda, tarihsel süreç içinde kentsel haf›zada ve halen kent yaflant›s›nda yeralan somut olmayan de¤erleri bar›nd›ran ticaret ve konut a¤›rl›kl› geleneksel dokuya sahiptir. Bu çok katmanl›l›¤a ait izlerin sürdürülebilirli¤i ve gelece¤e aktar›m› için; daha önceden tescillenmifl 4 adet geleneksel yap› d›fl›nda, korunmas› gereken 17 adet yap›n›n daha tescil edilmesi ile K›z›l Avlu ve çevresinin hem arkeolojik hem kentsel miras ba¤lam›nda korunmas› ve düzen- lemesi mümkün olacakt›r.

Bu tescil kararlar› alan için hem kentsel hem de arkeolojik de¤erlerin bütüncül koruma ve de¤erlendirmesinde örnek bir düzenlemeye de olanak sa¤layabilecektir. Halen Dünya Miras› Geçici Listesi’nde olan Bergama’n›n Dünya Miras Listesi’ne girebilmesinde; çok katmanl› yap›s›n›n dengeli ve bütüncül olarak korunmas›n›n sa¤lanm›fl olmas› önemli bir

24 Say› 16, 2013 Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleflimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaflımı ve Öneriler: Bergama Örne¤i

24 T.C. Kültür ve Turizm koruma ölçütü olarak da de¤erlendirilmesine olanak verecektir. Bu konuda ‹zmir II Bakanl›¤›, ‹zmir II Numaral› Kültür Numaral› Koruma Bölge Kurulu’na gerekli öneri yap›lm›flt›r2 4 ve konuyla ilgili ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Müdürlü¤ü’ne geliflmeler izlenmektedir. yaz›lm›fl Bergama-K›z›l Avlu de¤erlendirme ve öneri raporu, Bergama’da envanteri yap›lan kültür varl›klar› say›s› mevcut tescilli yap› say›s›n›n MSGSU Restorasyon Anabilim Dal› Arflivi (Binan, A¤ustos 2013). yaklafl›k üç kat›d›r. ‹zmir II Numaral› Koruma Bölge Kurulu Müdürlü¤ü’ne envanteri yap›lan kentsel kültür varl›klar›ndan 197 tanesi ki, bunlar›n bir k›sm› alan›n çok katmanl› özelli¤i do¤rultusunda antik yap› kal›nt›s›n› yada parças›n› da içermektedir, tescil için önerilmifltir.

Sonuç Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kanunu’nda yeralan “…. yeteri kadar eser, korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak belirlenir” ifadesi kültür varl›klar›n›n tamam›n›n koruma alt›na al›nmayaca¤›n›n hükmünü yasal olarak ortaya koymaktad›r. Var olan kültür varl›klar›n›n tamam›n›n koruma alt›na al›nmayaca¤›n›n hükmü; yasan›n kendi varl›k sebebine ayk›r› olarak yasallaflm›flt›r. 2863 say›l› yasada bafllang›c›ndan bugüne yap›lan de¤iflikliklere ra¤men, bu hükmün de¤iflmeden kalmas› devletin kültür politikas›n›n en de¤iflmez yönünü göstermektedir. Kültür varl›klar›n›n korunmas› konusunda ilk ve en önemli ad›m olan tespit (T.C. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, ‹zmir II Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu Müdürlü¤ü’ne yaz›lm›fl Bergama-K›z›l Avlu de¤erlendirme ve öneri raporu, MSGSÜ Restorasyon Anabilim Dal› Arflivi) (Binan, A¤ustos 2013, 20) ve tescilin, yani, saptama ve belgele- menin eksik yap›lmas›; korunmas› gerekli dokunun bütüncül anlam ve ba¤lam içinde korunmas› ve sürdürülebilirli¤ini yokeden bir yaklafl›md›r. Dolay›s›yla, sözkonusu ifadenin yasadan ivedilikle ç›kart›lmas› kültür varl›klar›n›n korunmas› ba¤lam›nda en öncelikli ifllemdir. Çok katmanl› kentlerde, katmanl›l›¤›n karmafl›kl›¤› do¤rultusunda; alandaki bar›nma yap›lar›, dinsel yap›lar, ticaret yap›lar›, e¤itim yap›lar›, güvenlik yap›lar›, su yap›lar›, sa¤l›k yap›lar›, yönetim yap›lar›, ulafl›m yap›lar› yan›nda; kentsel ve sosyal ortak ögeler olan kuyu, tulumba, çeflme, f›r›n, pazar yeri, park, meydan, yol, mezarl›k gibi kültür varl›klar›n arkeolojik kal›nt›lar ve do¤a ögeleriyle iliflkisi kurulmufl ayr›nt›l› envanterlemeyle belgelenmesi gerekir. Envanter sonuçlar›n›n efl ve derin zamanl› yaz›l› ve görsel kaynaklar do¤rultusunda yap›lan de¤erlendirmelerle desteklenmesiyle alan›n tan›mlama ve anlamland›rmas› do¤ru olarak yap›labilecektir.

Kültür varl›klar›na ait de¤er belirleme ve korunma durumu bilimsel objektif ölçütler do¤rultusunda oluflturulan ortak envanter sisteminin; alan›n yatayda ve düfleyde sorgulama ve de¤erlendirmesine olanak veren, kentsel ve arkeolojik kültür varl›klar› ile do¤al varl›klar›n birbiriyle iliflkilisi kurulmufl hassasiyetle yap›lmas› önemlidir. Bu do¤rultuda kentin fiziksel varl›¤› ve mekânsal özellikleri; kentin kimli¤i, kentin anlam› ve süreklili¤i ba¤lam›nda belgelenmifl ve tan›mlanm›fl olacakt›r. Korunacak olan› do¤ru tan›mlama; farkl› katmanlar›n her birinin önemli oldu¤u gerçe¤i do¤rultusunda sürdürülebilirlik ba¤lam›nda korunmalar›nda en önemli rehber olacakt›r. Çok katmanl›l›k ve kültürel peyzaj ba¤lam›nda; Kültür ve Turizm Bakanl›¤› bünyesinde kurulan; Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤› ve ilgili di¤er bakanl›klarla iletiflim ve eflgüdüm içinde çal›flan Türkiye’nin somut ve somut olmayan kültürel miras› ile do¤al miras›n› içeren envanter sistemi ve ortak veritaban›n›n oluflturulmas› çok önemli bir gerekliliktir.

Say› 16, 2013 25 Demet Ulusoy Binan

Bu do¤rultuda, ülkemizdeki kültürel ve do¤al varl›klara ait enderlik, teklik de¤erinin ulusal ve uluslararas› alanda do¤ru de¤erlendirmesinin yap›lmas› da mümkün olabilecek- tir. Do¤ru belgeleme, do¤ru de¤erlendirmeyi, do¤ru de¤erlendirme de do¤ru tan›mlamay› ve koruma yaklafl›m›n› belirleyecektir. Bergama kentsel kültür varl›klar› envanteri ve belgelemesinden sonra ortak veri taban›n› paylaflan arkeolojik kültür varl›¤›, tarih/epigrafi, sözlü tarih, jeolojik miras envanterlerinin yap›lmas›yla çok katmanl› Bergama kentinin somut ve somut olmayan miras ba¤lam›nda bütüncül olarak belgeleme, de¤erlendirme ve tan›mlamas› tamamlanabilecektir●

KAYNAKÇA Binan Ulusoy, Demet, Kapt› Mevlüde, K›raç Binnur, Ar›o¤lu, Bilgin Alt›nöz, Güliz. 1996. Urban Archaeology As the Basis Gürhan. 2004. Bergama (‹zmir) Kentsel Kültür for the Studies on the Future of the Town; Case Varl›klar› Envanteri 2003, TÜBA Kültür Study: Bergama, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Envanteri Dergisi, TÜBA Yay›nlar› (3): 31-75. Tezi, ODTÜ Mimarl›k Fakültesi. Binan Ulusoy, Demet. 2004. Çok Katmanlı Bir Anadolu Bilgin Alt›nöz, Güliz. 2002. Assessment of Historical Kenti: Bergama, Kültürle Büyümek, 30-32. ‹stanbul: Türkiye Bilimler Akademisi Yay›n›. Stratification in Multi-layered Towns as a Binan, Demet. 1994. Güzelyurt Örne¤inde Kapadokya Support for Conservation Decision-Making Bölgesi Y›¤ma Tafl Konut Mimarisinin Process; A Geographic Information Systems Korunmas› için Bir Yöntem Araflt›rmas›, (GIS) Based Approach. Case Study: Bergama, Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Y›ld›z Teknik Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ODTÜ Mimarl›k Üniversitesi Yay›n›. Fakültesi. Bulguç, H. 1989. Bergama 1/1000 ölçekli Revizyon ‹mar Bilgin Alt›nöz, Güliz. 2006. Çok Katmanl› Kentteki Tarihsel Plan› ve 1/500 Kitle Düzenleme Planlar› Sonuç Katmanlaflmay› Çözümlemek: Kent Arkeolojisi , Raporu, MTU Organizasyon A.fi. Eriflim Yeri: http://www.metropolistanbul.com/ Emekli, Gözde. 2001. Bergama’n›n Turizm Co¤rafyas› ve public/temamakale.aspx?tmid=&mid=13 Turizmin Sosyo-Ekonomik Etkileri, ‹zmir: Binan Ulusoy, Demet. 2010. Yöresel Mimari ve Koruma Ders Bergama Belediyesi Kültür Yay›nlar›. Notu, MSGSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Karc›l›, Hatice. 2009, Bergama Kentsel Kültür Varl›¤› Binan Ulusoy, Demet, Kapt› Mevlüde, K›raç Binnur, Töre, Envanteri Ba¤lam›nda Bergama Evi ve Koruma Tigin. 2007. An Approach To Def›ne And Yaklafl›m›, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Evaluate The Traditional Houses In Western Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Anatol›a Accordance To The Urban Cultural Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Ana Bilim Dal›. Her›tage Inventory Project Of Bergama, 1st Radt, Wolfgang. 2001, Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Euro- Mediterranean Regional Conference Yap›lar›, ‹stanbul: Yap› Kredi Kültür Sanat Traditional Mediterranean Architecture Present Yay›nc›l›k. and Future, 12-15 Temmuz 2007, Rehabimed, Sönmez, N., 1998. Bergama Evlerinin Geleneksel ve Bat› Barcelona, 71-74. Etkili Özellikleri, ‹zmir: Bergama Kültür ve Binan Ulusoy, Demet, Binan Can. 2005. An Approach for Sanat Vakf› Bergama Belleten 8, BERKSAV Defining, Assessment and Documentation of Yay›n›. Cultural Heritage on Multi-Layered Cities, Case Tuncer, Mehmet. 1995, Sürdürülebilir Kalk›nma ‹çin Tarihsel of Bergama (Pergamon) –Turkey , ICOMOS 15th Çevreyi Koruma Politikas›, Ankara, Bergama ve General Assembly and Scientific Symposium, fianl›urfa Örnekleri, Yay›nlanmam›fl Doktora Xian –Chine, 2005, Cilt. I: 40-50. Tezi, Ankara Üniversitesi Binan Ulusoy, Demet, Kapt› Mevlüde, K›raç Binnur, Töre, Kamu Yönetimi ve Siyaset Anabilim Dal›, Kent ve Çevre Tigin. 2006. Bergama (‹zmir) Kentsel Kültür Bilimleri Doktora Program›. Varl›klar› Envanteri 2005, TÜBA Kültür Uzunçarfl›l›, ‹. Hakk›. 1984. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Envanteri Dergisi, TÜBA Yay›nlar› (5): 57-101. ve Karakoyunlu Devletleri, Ankara: Türk Tarih Binan Ulusoy, Demet, Kapt› Mevlüde, K›raç Binnur, Töre, Kurumu Yay›n›. Töre. 2005. Bergama (‹zmir) Kentsel Kültür Varl›klar› Envanteri 2004, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, TÜBA Yay›nlar› (4): 79-110.

26 Say› 16, 2013