Kapitali 5: Utoqqarnik isumaginninneq

5.1 Aallarniut

Ukioqqortussuseq naatsorsuutigisaasoq malunnartumik qaffanneranik Kalaallit Nunaat nalaanneqarpoq. Tamanna immini peqqissutsimut ilisarnaataavoq iluarinarlunilu. Arnanut inuunertussutsip agguaqatigiinnera 1970-imit 2008-mut 65,1-imit ukiunut 71,6-inut qaffappoq, angutinullu 57,4-mit 66,6-inut qaffalluni. Inuunertussutsip qaffakkiartuinnarnissaa naatsorsuutigineqarpoq. Ukiuni takkuttussani inuttussutsip missingerneqarnerata takutippaa, inuunertussutsip agguaqatigiissinnera 2030-mi arnanut ukiut 74-iussapput angutinullu 70-inut – tamannalu mianersortumik missingiineruvoq. Inuiaqatigiit katiternerinisa allanngoriartornerata kingunerissavaa, utoqqaat amerlassusiat malunnartumik qaffassasut, tak. kapitali 1. Inuit 65-inik qummullu ukioqartut ullumimiit 3700-nit 2040-mut 9200-ngussapput. Tamatumunnga ilutigitillugu inersimasut sulisinnaassuseqartut (18-64-inik ukiullit) amerlassusii allanngussanngillat (Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliaq (2010b)). Tamanna siunissami atugarissaarnerup tungaanut unammilligassanik pilersitsivoq.

Utoqqarnut aningaasartuutit katinneri 2008-mi 700 mio. kr. missaanniipput, tamakkununnga ilaallutik utoqqalinersianut aningaasartuutit peqqinnissaqarfimmilu utoqqarnut aningaasartuutit. Tamatuma assigaa inuuiaqatigiinni isertitat katinnerisa 4,5 %-it. Utoqqarnik sammisaqarnermi neqeroorutit allanngortinngippata 2040-mi aningaasartuutit 1.600 mio. kr.-ussapput imaluunniit inuiaqatigiinni isertitat katinnerisa 10,5 %-ii. Tamanna inuiaqatigiinni atugarissaartuni aningaasartuutinut annertuumik artukkiissaaq, tamannalu aaqqissuussamik aningaasalersuinermi ajornartorsiutaassaaq (Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliaq (2010b)).

Utoqqarnut innuttaaqataasunut toqqissisimanartumik atugassaqartitsinissap qulakkeernissaanut inuiaqatigiinnut atugarissaartunut suliassaavoq annertooq, taamaammat apeqqut pingaarutilik tassaavoq, utoqqarnut aningaasartuutit amerliartorneri qanoq ilisukkut siumut isigisumik qulakkeerniarneqarnersut. Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliap siunnersuutaani ataatsimoortumi (kapitali 12) aningaasartuutit tamakku amerlinissaat eqqarsaatigineqarput, tamakkuninngalu aningaasalersuinissamut qulakkeerinnilluni. Siunnersuummi ataatsimoortumi utoqqarnut ataasiakkaanut aningaasartuutit ullumikkutut assigissagaat siunnersuutigineqarpoq. Taamaalilluni innutaasut ukioqqortussutsikkut katilernerisa allanngornissaat eqqarsaatigineqarpoq, taamaattorli sullissinerni pitsanngorsaatit imaluunniit pisariaqartitat nutaat ilanngunneqaratik, assersuutigalugu utoqqaat puiguttulersimasut amerlinerisa kingunerisaat. Utoqqaat amerliartuinnartut inuuneqqortusiartuinnarnerlu aammattaaq utoqqalinersianut tunngasunik arlalinnik apeqqutissaqartitsilerput. Apeqqutit tamakku kapitali 8-mi erseqqinnerusumik sammineqarput.

Utoqqarnik sammisaqarnermi unammilligassaq annertooq tassaassaaq aningaasarsiornikkut sinaakkutaasinnaasut iluanni sammisaqartitsinissanut pilersaarusiornerit kiisalu sulisinnaasut

1 pisariaqartitaat qulakkeernissaat. Tamatumani unammilligassat annertuut ilagissavaat illoqarfinni minnerni nunaqarfinnilu utoqqarnik paaqqutarinninnerup qulakkeernissaa, ukioqqortussutsikkut katiternerini naatsorsuutigineqarmat utoqqaat amerlanerulerneri inuusuttullu ikinnerulerneri ilisarnaataassammat. (Nordregio (2010)). Taama allanngoriartornermi immikkut iliuuseqarnissap eqqarsaatigineqarnissaata pisariaqalernissaa, illoqarfinni/nunaqarfinni ataasiakkaani periarfissaasinnaasut aallaavigalugit.

Taamattaaq kommunit utoqqarnik paaqqutarinnittarnerisa aaqqissuunnerisa misissornissaat pisariaqassaaq, annertunerusumik siunniussaqarnissat, kiisalu taamaaliornermi aningaasatigut sulisutigullu isumalluutit pitsaanerusumik atorluarneqarsinnaanersut nalilersorniarlugit. Apeqqummut kingullermut tunngatillugu maannangaaq utoqqarnik paaqqutarinninnermi sullissinerit imarisai pitsaassusiilu ataatsimoortillugit paasisimaneqanngillat, imaluunniit utoqqarnik paaqqutarinninnermi sullisinissamut pisariaqartitat. Tamatuma kinguneraa taamaallaat utoqqarnik paaqqinninnermi aningaasartuutit, innuttaasut ukioqqortussusii kiisalu inissat amerlassusii sullissinerillu pillugit paasissutissat kisiisa atorlugit Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliaq misissueqqissaarisinnaasimavoq.

Utoqqarnik paaqqutarinninneq kommunit akisussaaffigaat, 2009-milu utoqqarnik paaqqutarinninnermi kommunit katillugit 257 mio. kr. atorsimavaat, tamakkununnga ilaallutik angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq, utoqqaat illuinut sapertunillu paaqqinniffinnut, utoqqarnut inissianut, utoqqaat najugaqatigiiffiinut, utoqqarnut paaqqinninnermi iliuutsinut kiisalu peqqinnissaqarfimmi paaqqutarinninnermut aningaasartuutit. Utoqqarnik paaqqinninnermi kommunit aningaasartuutaat 2006-imit 20 pct-it missaannik amerlisimapput, tak. tabel 5.1.

Tabel 5.1.: Utoqqarnik paaqqinninnermi kommunit aningaasartuutaat 2006-2009 Utoqqarnik paaqqinninnermtu aningaasartuutit (1.000 kr.) 2006 2007 2008 2009 Angerlarsimaffimmi ikiortit 1 40.588 40.552 41.728 44.346 Utoqqaat sapertullu illui 132.286 137.387 152.062 180.991 Utoqqarnut inissiat -128 272 72 141 Utoqqaat najugaqatigiiffiat 15.877 17.474 19.829 19.491 Utoqqarnik paaqinninnermi iliuutsit 16.750 20.845 23.696 8.052 Peqqinnissaqarfimmi paaqqinninnerit 6.382 6.157 8.931 4.405 Katillugit 211.755 222.687 246.318 257.426 Paasisaqarfik: KANUKOKA, Kommunit ukiumoortumik naatsorsuutaat 2006-2009.

Sullissinermi sammisaqartitsinermillu allannguisoqanngippat utoqqaat amerliartuinnarnerat peqqutigalugu aningaasartuutit tamakku siunissa annertuumik qaffassapput. Tabelimi ataani takuneqarsinnaasutut utoqqarnik paaqqinninnermut aningaasartuutit 257 mio. kr.-it 2035-mut 600 mio. kr. missaannut qaffassapput, taamaalereerpat 2040-mi aningaasartuutit 574 mio. kr.-nut

1Angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq utoqqarnuinnaq sullissinerunngilaq, innuttaasulli allat angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqarsinnaammata, soorlu napparsimasut imaluunniit innarluutillit.

2 ikilissallutik. Utoqqarnik paaqqinninnermi aningaasartuutit allanngoriartorneri figur 5.1-imi takutinneqarput:

3 Figur 5.1.: Utoqqarnik paaqqinninnermi kommunit aningaasartuutaasa allanngoriartornerat, utoqqalinersianut aningaasartuutit ilanngunnagit

700.000.000

600.000.000 Ældreudgifter i alt

Alderdoms- og plejehjem 500.000.000 Hjemmehjælp 400.000.000 Ældrekollektiver

300.000.000 Omsorgsforanst. for ældre

200.000.000 Plejeophold ved sundhedsvæsnet Ældreboliger 100.000.000

0

3 25 27 29 31 033 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 202 20 20 20 20 2 2035 2037 2039

Kommunit utoqqarnik paaqqinninnerannut aningaasartuutaasa katillugit amerliartornerat 2035 tikillugu 343 mio. kr.-ussasut naatsorsuutigineqarpoq. Figurimi takuneqarsinnaavoq utoqqaat illuinut sapertullu angerlarsimaffiinut aningaasartuutit siunissami kommunit aningaasaqarnerannut artukkiinermik pilersitsissasut. Utoqqaat illuinut sapertullu angerlarsimaffiinut aningaasartuutit 181 mio. kr.-nit 241 mio. kr.-nut qaffassapput 2035-mi 422 mio. kr.-ngussallutik. Tamakku saniatigut angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermut aningaasartuutit marloriaataat sinnerlugit amerlissapput 2009- mi 44 mio. kr.-nit 2035-mi 103 mio. kr.-nut.

Taama siumut taggissineq marluinnik eqqarsaatigisassartaqarpoq, siullertut aningaasartuutit taama amerlinissaat sillimaffiginiarlugit aningaasarsiornermut tunngasut, aappaatullu utoqqarnik sammisaqarnermi politikkip ilusilerneqarnerata imarisassai, tamakkununnga ilaallutik pisariaqartitat tamakku sillimaffiginiarlugit naammassinnissinnaasat sulisussallu qulakkeernissaat. Siunnersuutit ataatsimoortut utoqqarnut aningaasartuutit amerliartuinnartut aningaasalersornissaasa qulakkeernissaat siunertaraat (takuuk kapitali 13). Kapitalimi tassani utoqqarnik sammisaqarnermi politikkip ilusilersornissaanut imarisassaanullu periarfissaasinnaasunut piumasaqaatit erseqqinnerusumik qimerloorneqarput. Utoqqarnik paaqqinninnermi aningaasartuutit amerlisussat aningaasarsiornikkut iluarinissaannut atorsinnaasunik nassaarnissaq pisariaqartinneqarpoq. Tamakku saniatigut utoqqarnik paaqqinninnersup ilusilersornera qulakkiissallu pisariaqartinneqarpoq, taamaalilluni isumalluutit pitsaanerpaamik atorluarneqassallutik, innuttaasunullu ikiorneqarnissamik pisariaqartitsinerusunut siunnerfeqarlutik.

4

Utoqqarnik paaqqinninnermi kisitsisit pingaarnerit sullissinerullu qaffasissusia nalilersorniarlugu ataatsimiititaliaq Danmark assersuutigissallugu aalajangersimavoq. Tamanna toqqarneqarpoq utoqqaat eqqarsaatigalugit Danmarkimi qanoq innersoq toqqaannartumik toqqaannanngitsumilluunniit innersuussutigineqakkajuttarmat. Assersuussinerilli sillimaffigineqartariaqarput, Kalaallit Nunaanni utoqqaat akornanni paaqqinninnermut pisariaqartitsineq pillugu Danmarkimut sanilliullugit qanoq innersut paasissutissanik pissarsineqarsimanngimmat.

5.2. Utoqqarnik sammisaqarnerup aaqqissuunneranut tunngaviit Inuiaqatigiinni atugarissaartuni aallunneqartariaqarpoq utoqqarnik paaqqinninneq ima aaqqissuunneqarsimassammat, utoqqaat naleqartumik inuunerisa atatiinnarnissaat siunertaralugu utoqqaat sapinngisamik tapersersorneqarnissamik ikiorneqarnissamillu neqeroorfigineqartussaallutik.

Taamaammat utoqqarnik sammisaqarnermi inuiaqatigiit ilusilersornerisa allanngoriartornerannut tulluussaaneqartariaqarpoq, taamaalilluni utoqqarnik paaqqinninneq siunissami sullinneqarnissamik pisariaqartitat noqqaassutigineqalersussallu aaqqinnissaannut piareersimaneqassalluni. Tamatumani immikkut pingaaruteqarpoq, inooqatigiinnermi siuarsaanermut pilersaarutit inuiaqatigiinni inuiaqatigiit allanngoriartornerannut tulluussarneqassallutik. Taamaalilluni aaqqiissutissat atorsinnaasut siunissamullu qulakkeerinnittut pilersinneqassapput, taamallu kinguaariit utoqqaat takkuttussat ilanngullugit naatsorsuutigineqassallutik, kiisalu najugaqariaatsimi allanngoriaatissat naatsorsuutigineqartut ilanngullugit.

Ilutigitillugu utoqqarnik paaqqinninneq ima aaqqissuuttariaqarpoq utoqqaat sapinngisamik qaffasissumik eqeersimaarnissaannut imminnullu ikornissaannut kaammattorlugit. Tamanna utoqqarnut ataasiakkaanut inuiaqatigiillu ataatsimut isigalugit iluaqutaassaaq.

Tassani aallaaviussaaq, innuttaasuni utoqqaat amerliartuinnartut eqqarsaatigalugit, utoqqarnik paaqqinninneq ima aaqqissuunneqassammat, inunnut ikiorneqarnissamik pisariaqartitsinerusunut siunniussisoqarluni, namminneq illugisaminniittut imaluunniit ineqariaatsini tulluussakkaniittunut..

Aamma taama sullissinerit qanoq annertutigisut naatsorsuutigineqarsinnaanersut tungaasigut naatsorsuutigisanik naleqqussaarinissaq pingaaruteqarpoq. Tassani immikkut eqqarsaatigineqarput utoqqaat nunaqarfinniittut isorliunerusuniittullu, aammali ataatsimut isigalugu utoqqaat ataasiakkaat sapinngisaminnik eqeersimaarnissaminnut imminnullu ikiornissaminnut aamma imminnut akisussaanersut.

5 Utoqqarnik sammisaqarnermi naammassisinnaasat aamma tamakkiisumik atorluarneqassapput, ima paasillugu, illutigut periarfissat sulisutigullu isumalluutit tulluussarneqassapput, taamaalilluni amerlanernut nuannaarutissanngorlugu.

5.3. Utoqqarnik paaqqinninneq ullumikkut Namminersorlutik Oqartussat anguniagaraat utoqqaat namminneq kissaatigigunikku namminneq angerlarsimaffimmiiginnartassasut. Taamaammat utoqqaat namminneq angerlarsimaffimminni naammaginartumik inuunissaannut naammattumik ikiornissaannut neqeroorfigineqassapput, utoqqarmut isumannaatsutut nalilerneqartillugu.

Utoqqarnik paaqqinninneq assigiinngitsunik arfinilinnik pingaarnertut sammisaqarfiuvoq, utoqqaat illuinik sapertullu angerlarsimaffiinik ingerlatsineq aningaasartuutaaffiunerullutik. Soorlu tabel 5.2-mi takutinneqartutut kommunit utoqqarnik isumaginninneranni paaqqinninnerannilu aningaasartuutit 80 %-iisa missaat utoqqaat illuinik sapertullu angerlarsimaffiinik, utoqqarnut inissianik utoqqaallu najugaqatigiiffiinik ingerlatsinermut atorneqartarput.

Kommunerujussuit sisamat utoqqarnik paaqqinninnerannut aningaasartuutaat assigiinngillat, soorlu tabel 5.2-mi takutinneqartutut.

Tabel 5.2.: Utoqqarnik paaqqinninnermi kommunit aaningaasartuutaat Utoqqarneq paaqqinninnermi aningaasartuutit, 2009-mi (1.000 kr.) Kujalleq Angerlarsimaffimmi ikiortit 7.636 5.730 19.338 11.642 Utoqqaat sapertullu angerlarsimaffii 33.264 35.354 62.779 49.594 Utoqqarnut inissiat 0 49 92 Utoqqaat najugaqatigiiffii najugaqarfiillu immikkoortut 1.087 0 8.055 10.348 Utoqqarnik paaqqinninnermi iliuutit 1.862 1.480 1.762 2.948 Peqqinnissaqarfimmi paaqqinninnerit 583 137 1.982 1.703 Katillugit 44.434 42.701 93.965 76.327 Paasisaqarfik: KANUKOKA, Kommunit ukiumoortumik naatsorsuutaat 2009.

Tabel 5.3-mi takuneqarsinnaasutut kommunit utoqqarnik paaqqinninnerinut inummut ataatsimut 64- inik sinnerlugilluunniit ukioqartumut aningaasartuutaat Qeqqata Kommuniani kr. 57.700-nit Kommuneqarfik Sermersooq-mi kr. 62.665-inut nikerarput. Aningaasartuutit assigiinngissutaannut peqqutaasinnaapput kommunimi utoqqarnik paaqqinninnissamut pisariaqartitsinerup assigiinngissuteqarnera imaluunniit, taanna ilimanarnersaalluni, sullissinerup qaffasissusiata, aqutsinerup utoqqarnillu paaqqinninnerup pilersaarusiortarnerani assigiinngissutit. Qaasuitsup Kommuniani aamma Kommuneqarfik Sermersooq-mi utoqqarmut ataatsimut aningaasartuutit amerlanerunerannut aamma peqqutaasinnaavoq, innuttaasut siammasinnerugamik, utoqqarnik paaqqinninnerup annertuneri aallaavigalugit pilersaarusiornissaat ajornakusoornerummata, soorlu angerlarsimaffiit tungaasigut kiisalu angerlarsimaffimmi ikiortissanik pissarsiornerit. Danmarkimut

6 assersuussinermi Kalaallit Nunaata utoqqarmut ataatsimut aningaasartuutai malunnaatilimmik amerlanerupput. Danmarkimi 2009-mi utoqqarnik sammisaqarnermi 65+-inik ukiulimmut 2 ataatsimut agguaqatigiissillugu atorneqartarput kr. 49.195-it, Kalaallit Nunaannili 64+-inik ukiulimmut ataatsimut agguaqatigiissillugu atorneqartarlutik 59.865 kr. Kalaallit Nunaanni akissarsiat qaffasissusii ataatsimut isigalugit Danmarkimit appasinnerugaluartut Kalaallit Nunaata utoqqarmut ataatsimut 20 procentit missaannik amerlanerusut atortarpai.

Tabel 5.3.: Innuttaasumut ataatsimut 64+-inik ukiulmmut kommunit aningaasartuutaat Udgifter pr. ældre i kommunen (1.000 kr.) Kujalleq Qeqqata Qaasuitsup Sermersooq Innuttaasut 64+ ukiullit amerlassusii 3 762 740 1.546 1.218 Innuttaasumut ataatsimut 64+-inik ukiulimmut aningaasartuutit 58.312 57.704 60.780 62.665 Paasisaqarfik: Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisinik toqqorsivia, www.stat.bank.gl

5.3.1. Kommunit utoqqarnik paaqqinnittarfii utoqqarnullu najugaqariaatsit allat Utoqqarnik sammisaqarnermi inatsisit atuuttut malillugit utoqqaat angerlarsimaffimminni imminnut ikiorsinnaanngitsut kommunip utoqqarnut angerlarsimaffiinut nuunnissaminnik qinnuteqarsinnaapput. Taamattaaq utoqqalinersiallit paaqqineqarnissaminnik kommunip utoqqarnut angerlarsimaffiini naammassisinnaanngisaannik pisariaqartitsisut Peqqinnissaqarfiup ataani angerlarsimaffimmut nuunnissaminnik qinnuteqarsinnaapput. Utoqqalinersiallit pisariaqartitsineq malillugu kommunip utoqqarnik paaqqinnittarfiini najugaqarallarnissaminnik qinnuteqarsinnaapput imaluunniit peqqinnissaqarfiup ataani paaqqinnittarfimmut.

Utoqqaat, assersuutigalugu nammineq angerlarsimaffimminnit, pisortat utoqqarnut angerlarsimaffiinut nuunnissaminnik qinnuteqarnerinut atatillugu, nuunnissaq sioqqullugu kommunit nalilersuisarput. Pisortat utoqqarnut inissianut nuunnissamut nalilersuineq kommunini sisamani immikkut isumagineqartarpoq, utoqqarnullu angerlarsimaffiit il.il. pillugit Inatsisartut peqqussutaanni nr. 11, 30. oktober 1998-imeersumi malittarisassat malillugit isumagineqartarluni. Kommunit ataasiakkaat nalilersuinermi ataatsimiititaliaasa utoqqalinersialinnit qinnuteqaatit nalilersortarpaat, inuillu pineqartut paaqqinnittarfimmut imaluunniit allatut najugaqariaatsinut ineqarnissaannut innersuuttarlugit.

Kommunit utoqqarnut ineqarnissamut neqeroorutaanni paaqqinnittarfiinullu neqeroorutaannik aqutsineq, ingerlatsineq il.il. kommuninit isumagineqartarput, inatsisartullu peqqussutaat malillugu kommunimi utoqqarnut paaqqinnittarfinnik pisariaqartitanik inissaqartitsisoqarnissaat kommunit qulakkiissavaat. Taamattaaq utoqqalinersialinnut sammisaqartitsinermi neqeroorutini inissat pisariaqartinneqartut pigissallugit kommunalbestyrelsip qulakkiissavaa.

2Nalunaarusiaq AKF ”Kommunit aningaasaqarnikkut inissisimaffiat aamma aningaasartuutinut politikkikkut tulleriaarijnerit” 3 Inuttussutsikkut kisitsisit pr. 1. januar 2010

7 Tabel 5.4 malillugu takuneqarsinnaavoq kommunit utoqqaat illuinik sapertunullu angerlarsimaffiit katillugit 18-inik pigisaqarput, nalinginnaasumik illoqarfinni ataaseq arlallilluunniit. Utoqqaat illui 18- it innuttaasut taama siammarsimatigisut eqqarsaatigalugit amerlasuujunersut imaluunniit ikittuunersut oqaatigineqarsinnaanngilaq. Eqqarsaatigisassalli eqqarsaatigineqartariaqartut marluupput. Siulleq tassaavoq ikinnerusunik anginerusunillu pigisaqarnikkut annertuumik ingerlatsinermi iluaqutissanik pissarsisoqarsinnaanersoq. Aappaa tassaavoq utoqqaat paaqqutarineqarnissaminnik pisariaqartitaat allatut iluarsineqarsinnaanersut, assersuutigalugu ulloq unnuarlu angerlarsimaffimmi ikiorteqarnikkut aamma/imaluunniit angerlarsimaffimmi peqqissutsikkut passunneqarneq imaluunniit sapertut angerlarsimaffiannut taarsiullugu utoqqarnut najugaqatigiiffiit.

Tabel 5.4.: Kalaallit Nunaanni utoqqarnut paaqqinnittarfiit angerlersimaffiillu amerlassusii kommunerujussuarnut agguarlugit Utoqqarnut angerlarsimaffiit Kommune amerlassusii Qaasuitsup 8 Sermersooq 4 Qeqqata 3 Kujalleq 3 Katillugit 18 Paasisaqarfik: KANUKOKA

Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisaatai malillugit 1. januar 2010-miit inuit katillugit 752-it utoqqarnut angerlarsimaffinni najugaqarput, utoqqaat illuini imaluunniit sapertunut paaqqinnittarfinni imaluunniit utoqqarnut najugaqatigiiffinni, tak. tabel 5.5.

Tabel 5.5.: Utoqqarnik paqqinnittarfinni utoqqarnullu inissiani allani 1. januar 2010-mi inuit amerlassusii Utoqqaat Utoqqarnik paaqqinniffinni, amerlassuisii (64-inik utoqqarnut inissiani sinnerlugillu ukiiullit) imaluunniit utoqqaat najugaqatigiiffiinut agguarlugit Kommune Katillugit Kujalleq 175 762 4,4 Qeqqata 116 740 6,4 Qaasuitsup 244 1546 6,3 Sermersooq 217 1218 5,6 I alt 752 4266 5,7 Paasisaqarfik: Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisinik toqqorsivia, www.stat.bank.gl

Inuit utoqqarnik paaqqinnittarfinni, utoqqarnut inissiani imaluunniit utoqqaat najugaqatigiiffiini najugaqartut amerlassusiisa assigaa utoqqaat 64-inik sinnerlugilluunniit ukiulinnut tallimakkaarlugit

8 inissaqartinneri. Danmarkimut sanilliukkaanni 2008-mi utoqqarnut inissiani imaluunniit paaqqinnittarfinni najugallit inuit 10-kaartut 65-inik sinnerlugilluunniit ukioqartut inissaqartinneqarput. Danmarkimut assersuukkaanni Kalaallit Nunaanni inuit 64-it sinnerlugit ukiullit utoqqarnik paaqqinnittarfinni allatulluunniit utoqqarnut najugaqarfinni amerlanerungaatsiartut najugaqarput. Kommunini sisamaasuni agguaassinerit assersuukkaanni aamma tassani malunnartumik assigiinngissuteqarput. Kommune Kujallermi inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiulinnut paaqqinnittarfinni allatulluunniit najugaqarfinni inuit sisamakkaartut tamarmik inissaqartinneqarput. Kommuneqarfik Sermersooq, Qeqqata Kommunia aamma Qaasuitsup Kommuniani inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiulinnut arfinilikkaartut tikillugit inissaqartinneqarput.

Utoqqarnik sammisaqarnermi najugaqartitseriaatsit assigiinngitsut annertussusii qanorlu ittuuneri, pingaartumik utoqqarnut paaqqinnittarfinni, paasilluassagaanni januar 2011-mi utoqqarnik paaqqinnittarfiit kiisalu utoqqarnut inissiat utoqqaallu najugaqatigiiffii pillugit kommunerujussuarni sisamani paasissutissanik pissarsiorneqarsimavoq. Naatsorsuinerit tamakkiisut kommuninit pissarsiarineqarsinnaasimanngillat. Kommunilli paasissutissaataasa paasinartippaat ataatsimut isigalugit qanoq inissisimasoqarnersoq, pingaartumik utoqqarnik paaqqinnittarfinni kiisalu annikinnerusumik najugaqariaatsinut allanut annertussutsit.

Kommunit paasissutissaataat malillugit paasinarpoq, kommunini pingasuni najugaqariaatsit assigiinngitsut assigiinngitsunik nassuiaasersorneqarsimapput, taamallu utoqqaat paarineqarnissaminnik pisariaqartitaat peqqutigalugit najugaqariaatsit qanoq issusii imarisaallu pillugit assigiinngitsunik nalilerneqarput.

Tamanna kommunit najugaqariaatsinut ataasiakkaanut aningaasartuutaannut pissutsit nalilersussallugit ajornakusoortitsivoq. Assersuutigalugu utoqqarnut najugaqatigiiffiit, ulloq unnuarlu sulisoqarluni najugaqarfiusut, utoqqaat illuini imaluunniit sapertunik paaqqinnittarfinni ininut naleqqiullugit akisunerupput, taamaalilluni najugaqariaasiulluni aningaasartuutitigut artukkiingaatsiartoq. Akerlianik utoqqarnut najugaqatigiiffii ulloq unnuarlu sulisoqanngitsut najugaqariaasiuvoq akisuallaanngitsoq. Taamaammat najugaqariaatsit ataasiakkaat sunut atorneqartarnersut erseqqissumik nassuaateqarfigineqarnissaat iluaqutaassaaq. Taamattaaq paasineqarsinnaassaaq najugaqariaatsit ataasiakkaat najugaqartumut ataatsimut qanoq akeqarnersut, taamaalillunilu utoqqarnik paaqqinninnerup siunertalimmik ilusilersorneriaut pitsaanerusumik tunngavissaqarsinnaammat.

Tabel 5.6.: Inuit amerlassusii kommunini utoqqarnik paaqqinnittarfinniittut agguarlugit januar 2011

Utoqqaat illui/sapertunik Oqilisaassin Katillugit Kommune paaqqinnittarfiit erit Qaasuitsup 179 4 183 Qeqqata 82-84 3 85-87 Kujalleq 87-91 3 90-94 Sermersooq 78 9 87

9 Katillugit 426-432 19 445-451 Paasisaqarfik: Kommuninit 4-ni paasissutissat pissarsiarineqartut januar 2011.

Kommunit paasissutissaataat malillugit januar 2011-mi utoqqaat 430-t missaat utoqqarnik paaqqinnittarfinni aalajangersimasunik najugaqarput. Januar 2010-mut utoqqaat amerlassusiinut sanilliukkaanni, utoqqaat qulikkaartut 64-inik sinnerlugilluunniit ukioqartut utoqqarnik paaqqinnittarfinni najugaqarput. Tamakku saniatigut kommunit nalunaarput utoqqaat ikinnerpaamik 60-it utoqqaat najugaqatigiiffiini imaluunniit najugaqarfiusuni najugaqarput, taama assingusumik paarineqarnissaminnik pisariaqartitsisut. Tamatumunnga Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqarnut najugaqarfinni najugaqartut ikissusiinut aamma nassuiaatissaavoq, siusinnerusukkut taaneqartutut nunaqarfinni utoqqarnut najugaqarfinni najugallit 40-t missaanniinnerinut, utoqqaat paaqqutarineqarnissaminnik pisariaqartitsisut peqqutigalugit utoqqaat illuisut atuummata.

Tamakku saniatigut kommunini pigineqarput utoqqarnut inissiat kiisalu inissiaqarfinni qaleriissani allerni inissiat pitsorluttunut naatsorsuussaasut. Paasissutissanit pissarsiarineqartunit aamma ersippoq utoqqarnik paqqinnittarfiit amerlasuut arlalinnik sammisaqartuusut. Utoqqarnik paaqqinnittarfiit amerlasuut nerisassanik pajuttuinermut atorneqarput aamma/imaluunniit ulluunerani sammisassaqartitsiviullutik. Kingullertut taaneqartoq sumiiffinni arlalinni utoqqaat peqatigiiffii suleqatigalugit ingerlanneqartarpoq, utoqqarnik paaqqinnittarfinnut tapertatut atorlutik imaluunniit kommunit ulluunerani sammisassaqartitsinermi neqeroorutaannut allanut ilanngullugit.

Paasissutissanit pissarsiarineqartunit aamma takuneqarsinnaavoq kommunini sisamani tamani sulisut ilinniarsimanngitsut annertuumik atorneqartut. Pissutsit tamakku utoqqarnik paaqqinnittarfinni utoqqarnik paaqqinninnerup pitsaassusianik naliliissutaasariaqanngillat, utoqqarnilli sammisaqarnermi maanna sulisoqarnerup qanoq inissisimaneranik takutitsisuuinnarlutik. Utoqqarnik paaqqinninnermi pitsaassuseq paasinarnerusumik paasissagaanni napparsimanerit peqqutigalugit sulinngitsoortarnerit sulisullu taarseraattarneri aamma eqqarsaatigineqassapput, tamannalu Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliap sammisarisinnaasaata avataaniilluni. Akileraartarnermut atugarissaarnermullu ataatsimiititaliap tamatumunnga atatillugu inassutigaa, utoqqarnik paaqqinninnermi sulisullu katiternerini pissarsisarnernut tunngasunik pissutsit misilittagaasut misissorneqassasut, kiisalu siunissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu piginnaasat sulisullu eqqarsaatigalugit pitsaanerpaamik qanoq iluarsiineqartariaqarnersoq.

Tabel 5.7.: Utoqqaat amerlassusii (64-inik sinnerlugillu ukiullit) 1. januar 2010-mi

Kommune Illoqarfiit Nunaqarfiit Katillugit Kujalleq 611 151 762 Qeqqata 667 73 740 Qaasuitsup 1224 322 1546 Sermersooq 1088 130 1218 Katillugit 3590 676 4266 Paasisaqarfik: Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisinik toqqorsivia, www.stat.bank.gl

10 Kommunini illoqarfinni nunaqarfinnilu amerlassusiisa agguataarnerat aallaavigigaanni, kommunini sisamani utoqqarnut najugaqarfitsigut neqeroorutit assigiinngissusiat tamakkiisumik nassuiaaserneqarsinnaanngilaq. Kommune Kujallaermi aamma Qaasuitsup Kommuniani kommuninut allanut naleqqiullugit utoqqaat amerlangaatsiartut nunaqarfinni najugaqarput. Sermersuumi utoqqarnut najugaqatigiiffiit immikkullu inissisimaneri eqqaassanngikkaanni, Kommune Kujallermi aamma Qaasuitsup Kommuniani utoqqarnut najugaqatigiiffiit najugaqarfiillu mikisut aamma atorneqartutut isikkoqarpoq. Kommuninili taakkunani atugaaneri erseqqissumik naatsorsorneqarsimanngillat, taamattaaq paasissutissiineqanngilaq Qaasuitsup Kommuniani najugaqarfiit utoqqaallu najugaqatigiiffii qanoq qanorlu annertutigisumik nunaqarfinni inissisimanersut.

Taamattaaq utoqqarnik paaqqinnittarfimmi najugaqartumut ataatsimut aningaasartuutit naatsorsussallugit ajornakusoorpoq, najugaqarfiit arlallit allanik sammisaqarmata, soorlu ulluunerani sammisaqartitsivittut kiisalu nerisassanik pajuttuinermik. Sulisullu ilinniarsimasut amerlassusiinut naleqqiullugu sulisunut aningaasartuutit nikerartuussapput.

Utoqqarnik paaqqinnittarfinnut aningaasartuutit aningaasartuutitigut annertuumik tatisinermik pilersitsisussaanerat eqqarsaatigigaanni, ullumikkut utoqqarnik sullissisarnerup qanoq ingerlanneqartarnerata nalilersorneqarnissaa pisariaqarpoq, utoqqaat amerlangaatsiartut utoqqarnik paqqinnittarfinni najugaqartuummata. Utoqqarnik paaqqinnittarneq ilaatigut tulluussartariaqarpoq utoqqarnut tapersersorneqarnissamik pisariaqartinneqarnerpaanut tulluussarlugu, kiisalu paaqqinnittarfiit assigiinngitsutigut ilusilersukkat najugaqariaatsinut tamatigoornerusunik pilersitsinikkut tulluussarlugit, najugaqarfinnut anginerusunut katersorlugit. Ilaatigut eqqarsaatigineqartariaqarpoq annikitsumik ingerlatsinerup akornutai qanoq pinngitsoortinneqarsinnaanersut kiisalu paaqqinneriaatsit allat paaqqinnittarfinni ininut taarsiullugit qanoq atorneqarsinnaanerutiginersut eqqarsaatigalugit.

Akileraartarnermut atugarissaarnermullu ataatsimiititaliap nalilerpaa, sulisutigut isumalluutinik pissarsisinnaaneq siunissami utoqqarnik paaqqinninnerup qanoq iluarsaanneqarsinnaaneranut aalajangeeqataasinnaanersoq. Taamaammat tunngavissat maanna pigineqartut aqqutigalugit eqqorluinnartunik innersuussuteqarnissaq ajornakusoortippaa. Ataatsimiititaliattaaq inassutigaa kommunit aningaasartuutaasa assigiinngisusii utoqqarnillu paaqqinninnerup iluarsaannerani assiginngissutsit misissornissaat aallartinneqartariaqartoq. Sammisamik taama misissueqqissaarneq misissuinerlu utoqqarnik paaqqinninnerup iluarsaanneqarnerani isumalluutinik atorluaanissap tamakkiisunngortinnissaata qulakkeernissaanut tunngavissaavoq iluatinnaateqarluinnartoq.

Kommunerujussuit sisamat pillugit immikkoortuni tulliuttuni januar 2011-mi inissisimaneq pillugu kommunit paasissutissaataat issuarneqarput, tassani eqqarsaatigineqarlutik kommunit ataasiakkaat utoqqarnik paaqqinnittarfii kiisalu utoqqarnut najugaqartitsinissamut neqeroorutit allat eqqarsaatigalugit. Paasissutissat amerlanersaat tabel-inngorlugit uteqqigaapput. Tamatuma saniatigut immikkoortut tamarmik kommunimi pissutsit pillugit inissisimanernik aallarniuteqarput.

11 Qaasuitsup Kommunia

Uummannami, Ilulissani aamma Qasigiannguani utoqqarnik paaqqinnittarfiit pillugit kommunip paasissutissaatai malillugit sulisussatut amerlassusiineq qaffasingaatsiarpoq. Nassuiaatit ilagisinnaavaat utoqqarnik paaqqinnittarfiit tamakku sapertunik paaqqinniffinnik immikkoortortaqarmata. Sumiiffinni tamani sulisut ilarparujussui ilinniarsimasuunngillat. Assersuutigalugu Uummannami utoqqarnik paaqqinnittarfimmi sulisuni 34-usuni 29-t ilinniarsimasuunngillat, Ilulissanilu sulisunit 47,5-iusunit sulisut 30-t ilinniarsimasuunatik. Qaasuitsup Kommuniani utoqqarnik paaqqinnittarfiit pillugit paasissutissat ataani tabel 5.8-mi takutinneqarput.

Kommunimi utoqqaat katillugit 66-it sapertunik paaqqinniffinnut imaluunniit utoqqaat illuinut utaqqisutut allattorsimapput.

Qaasuitsup Kommunianik utoqqarnut inissiat katillugit 111-117-it missaanniipput. Kommunimi najugaqartut arlallit utoqqarnut inissiaaniittut angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqarput aamma/imaluunniit nerisassanik pajunneqartarlutik. Utoqqarnut inissiat arlallit innarluutilinnut inissiatut naliligaapput, taamaammat nalorninarpoq inissiat tamarmik utoqqarnuinnaq neqeroorutaasinnaanersut. Utoqqarnut inissiat saniatigut illoqarfiit arfineq pingasut qulaani taaneqartut najugaqarfinnut inissanut annikitsuinnarmik aamma neqeroorfigineqarsinnaapput imaluunniit inissiami immikkut ilusilersukkami. Qaasuitsup Kommuniani utoqqarnut inissiat amerlassusii ataani tabel 5.9-mi takutinneqarput.

Tabel 5.8.: Qaasuitsup Kommuniani utoqqaat illui aamma sapertunut angerlarsimaffiit januar 2011 Uper- Uum- Qeqer- Qasigi- Kangaat- Qanaaq navik mannaq tarsuaq annguit siaq I alt Najugaqa rtut 15 22 25 16 35 20 35 11 179 Oqilisaan erit 0 1 1 1 0 1 0 0 4 Sulisut - 25,5 34 26 47,5 26 22 12 193 Utaqqisut 3 25 - 3 9 9 17 0 66 Paasisaqarfik: Qaasuitsup Kommunia

Tabel 5.9.: Qaasuitsup Kommuniani utoqqarnut inissiat januar 2011 Amerlassu sii/sumiiffi Uper- Uum- Qeqer- Qasigi- Kangaat k Qanaaq navik mannaq tarsuaq Ilulissat annguit Aasiaat -siaq I alt Utoqqarnu 111- t inissiat 4 9 2 18 49 11 18-24 0 117 Paasisaqarfik: Qaasuitsup Kommunia

12

Qeqqata Kommunia

Kommunip paasissutissaatai malillugit Qeqqata Kommuniani utoqqaat paaqqutarineqarnissaminnik pisariaqartitsisuinnaat utoqqaat illuanut innersuunneqartarput. Taamaammat utoqqaat illui/sapertunik paaqqinniffiit akornanni nalilersuineq apeqqutaavallaartorsuunngilaq. Qeqqata Kommuniani utoqqarnik paqqinnittarfiit ataani tabel 5.10-mi takutinneqarput.

Sisimiuni, Maniitsumi aamma Kangaamiuni utoqqaat illoqarpoq katillugit 80-it missaannik najugaqarfiusunik. Qeqqata Kommuniani utoqqarnut najugaqatigiiffeqanngilaq, kommunimili utoqqarnut inissiaqarpoq 71-inik.

Ukioq 2010-mi novembarimi utoqqaat illuanut inissamik utaqqisut 24-iupput. Taakku saniatigut januar 2011-mi inuit 106-it utoqqarnut inissianut imaluunniit inissiaqarfinni qaleriissani allermi inissiamut utaqisuupput, taakkunannga arlallit aappariittuullutik. Utoqqarnut inissianut imaluunniit allermi inissisianut utaqqisut amerlassusii maanna pisariaqartitsinermik takutitsinngillat, amerlasuummi piffissamik sioqqutsilluarlutik utoqqarnut inissianut allatsittarput. Taamaammat utaqqisunut allattorsimaffiit kisiisa tunngavigalugit utoqqarnut inissianik pisariaqartitsinerup nalilersornissaa ajornakusoorpoq.

Tabel 5.10.: Qeqqata Kommunia utoqqaat illui aamma sapertunut angerlarsimaffiit januar 2011

Utoqqaat illuat, Utoqqaat illuat, Utoqqaat illuat, Katillu Amerlassutsit git Paaqqutarisat 32 42 8-10 82-84 Oqilisaanerit 1 2 0 3 Nerisassanik 10 ataallugit pajuttuineq 10-13 0 Ca. 20 Ullukkaartumi Aap – amerlassusii atuisut 10-15 ilisimaneqangnilaq 0 >10 Sulisut 57 57 12 126 Paasisaqarfik: Qeqqata Kommunia

Kommune Kujalleq

Kommuni Narsami, Qaqortumi aamma Nanortalimmi utoqqaat illoqarpoq, najugaqartut 90-it missaanniillutik.

Kommune Kujallermi utoqqarnut inissiat utoqqaallu najugaqatigiiffii qanoq amerlatiginersut erseqqissumik naatsorsorneqarsimanngillat. Paasissutissat tiguneqarsimasut malillugit Qaqortumi 30-40-nik utoqqarnut inissiaqarpoq, marlunnik initalinnik. Utoqqarnut inissianut utaqqisut 47- ruupput. Qaqortumi utoqqarnut najugaqatigiiffinnik peqanngilaq. Nunaqarfimmi -mi utoqqarnut najugaqatigiiffeqarpoq tallimanik ineerartalimmik, taakkunannga pingasut atorneqarput,

13 marluk najugaqarfittut ataaserlu allaffittut. Nunaqarfimmi Eqalugaarsunni utoqqarnut najugaqatigiiffeqarpoq tallimanik ineerartalimmik, marluk atorneqarput sinneri najugaqarfigineqarnatik.

Nanortalimmi utoqqaat illuanut atasumik utoqqarnut sisamanik inissiaqarpoq, taakkulu saniatigut kommuni illoqarfimmi sisamanik peqarluni. Narsami utoqqalinersialinnut 14-inik inissiaqarpoq. Narsami Nanortalimmilu utoqqarnut najugaqatigiiffeqanngilaq allanilluunniit najugaqariaatsinik. Nunaqarfinni Ammassivimmi aamma -ni utoqqarnut najugaqatigiiffeqarpoq.

Kommuni Kujallermi utoqqarnut paaqqinnittarfiit ataani tabel 5.11-mi takutinneqarput.

Tabel 5.11.: Kommune Kujallermi utoqqaat illui aamma sapertunut angerlarsimaffiit januar 2011

Utoqqaat illuat, Utoqqaat illuat, Utoqqaat illuat, Amerlassutsit Qaqartoq Katillugit Paaqqutarisat 29 25-27 33-35 87-91 Oqilisaanerit 1 1 1 3 Nerisassanik 4 pajuttuineq 20-25 2 26-31 Ulluunerani 1(neriartortoq) atuisut 3-7 0 4-8 Sulisut 40 31-32 45 116-117 Utaqqisut 20 - - - Paasisaqarfik: Kommune Kujalleq

Kommuneqarfik Sermersooq

Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqarnik paaqqinnittarfiit ataani tabel 5.12-imi takuneqarsinnaapput. Nuummi sapertunut angerlarsimaffiit marluk Paamiunilu utoqqaat illuata saniatigut, Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqaat najugaqatigiiffii utoqqaat illuattut ingerlapput, najugaqartut paaqqutarineqarnissaminnik pisariaqartitsimmata. Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqaat najugaqatigiiffii ataani tabel 5.13-imi takuneqarsinnaapput.

Kommuneqarfik Sermersuumi paaqqinnittarfiusunik inissiaateqanngilaq. Utoqqarnut inissiat 75- iupput ikinnerpaamillu inissiaqarfinni allerni inissiaqarpoq 117-inik, pitsorluttunut naatsorsuussanik. Inissiani taakkunani kiffartuussutit innuttaasunut neqeroorutit tassaasinnaapput angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq imaluunniit sulisut ikorfartuisut, innuttaasup pisariaqartitai malillugit.

Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqaat 3-4-t missaat peqqinnissaqarfimmi piffissami sivisuumi uninngasuutigineqarput. Taakku utoqqarnik paaqqinnittarfinni oqilisaanikkut imaluunniit ataavartumik inissinnissaat eqqarsaatigalugu tulleriiaarinermi salliutinneqarput.

14 Kommuneqarfik Sermersuumi januar 2011-mi ikittuinnaat utaqqisunut allattorsimapput. Nuummi ataaseq piaartumik oqilisaaffigineqarnissaminut utaqqivoq, pingasut oqilisaanermi inissaminnik utaqqipput, arfineq marlullu sapertunik paaqqinnittarfimmi ataavartumik inissaminnut utaqqipput. Tasiilami ataaseq utoqqaat najugaqateqarfiinut utaqqivoq, Paamiunilu utoqqaat illuannut ataaseq utaqqisuniippoq.

Tabel 5.12.: Kommuneqarfik Sermersummi utoqqaat illui aamma sapertunut angerlarsimaffiit januar 2011 Sapertunut angerlarsimaf Utoqqaat illuat fik Ipiarsuk, Plejehjem Uttoqqaat Katillu Amerlassutsit Illuat, Nuuk git Paaqqutarisat 19 22 37 78 Oqilisaanerit 0 0 9 9 Nerisassanik 0 pajuttuineq 10 50 60 Ulluunerani 40 atuisut 0 0 40 Sulisut 24 46 70 140 Utaqqisut 1 11 12 Kilde: Kommuneqarfik Sermersooq

Tabel 5.13.: Kommuneqarfik Sermersuumi utoqqaat najugaqatigiiffiat januar 2011 Katillu Amerlassutsit git Paaqqutarisat 14 6-8 10 7 37-39 Oqilisaanerit 2 0 0 0 2 Sulisut 16 8 9 5 38 Kilde: Kommuneqarfik Sermersooq

5.3.2. Utoqqarnik paaqqinnittarfinni nammineq akiliisarneq Utoqqalinersialik utoqqarnik paaqqinnittarfimmut nuukkaangat, najugaqarnermi aningaasartuutit pisortanit akilersorneqarfiini, qaammammi nuuffigineqartumi qaammatillu tulliani utoqqalinersiat allanngortinnagit akilerneqartarput. Taassuma kingorna utoqqalinersiat utoqqalinersiaqartumut kisermaamut utoqqalinersiat 20 %-inut ikilisinneqartarput. Taamaalilluni toqqaannanngitsumik nammineq akiliisarnertut oqaatigineqarsinnaavoq.

Utoqqalinersialik utoqqalinersiami saniatigut akileraarutissaasunik isertitaqarsimappat, utoqqarnut paqqinnittarfimmiinnermut tamakkiisumik ilaannakortumilluunniit akileeqqusinermik kinguneqartarpoq. Akiliineq isertitat akileraarutissat 60 %-ii, akileraareernermi utoqqalinersiat saniatigut, sinnerlugit akiliisitsisoqaqqusaanngilaq. Utoqqarnik paqqinnittarfinni najugaqarnermut

15 nammineq akiligassat qanoq amerlatigissanersut imaluunniit qanoq naatsorsuutigineqarnersut pillugit naatsorsuutinik pissarsinngilagut.

5.3.3. Utoqqarnik sammisaqarnermi sanaartornissamut pilersaarutit Isumaginnittoqarfiup aqunneqarnera aaqqissuunneqarneralu pillugit inatsisartut peqqussutaabbi nr. 11, 12. november 2011-imeersumi § 2 malillugu, isumaginninnermi sanaartugassanik suliaqarnerup annertusarneqarnera pillugu pilersaarusiorneq naalakkersuisut isumagaat ataqatigiissaarlugulu. Tamatumunnga atatillugu naalakkersuisut kommuninit ataasiakkaanit siunnersuutinik pissarsiniartarput. Annertusaanermi pilersaarutit ikinnerpaamik ukiunut sisamanut atuuttarput, ukiumullu minnerpaamik ataasiatumik nutarterneqartarlutik.

Kommunit utoqqarnik sammisaqarnermi annertusaatitut pilersaarutaat ukiumut tulliuttumut aningaasanut inatsisissamut siunnersuutip suliarineqarneranut atatillugu ukiup aallartinnerani pissarsiariniarneqartarput. Sanaartornermut tapiissutit isumaginninnikkut annertusaaneq pillugu kaajallaasitaq nr. 213 malillugu tunniunneqartarput, amerlassusiilu inatsisartut aningaasanut inatsisaasa ukiumoortumik suliarineqarneranni inaarutaasumik aalajangerneqartarlutik. Kommunit utoqqarnut paaqqinnittarfiinik sanaartornermut aningaasartuutaasa 50 %-ii angullugit landskarsi tapiissuteqartarpoq. Illuutinik allanngortitsinerit tapiiffigineqartarput, allanngortitsinerit sammisaqarnernik annertusaasut, paaqqinninnermi naammassinnissinnaanermik annertusaatit kiisalu nukissiornermik sipaarutissanik iliuuseqarnerit paaqqinnittarfiup ingerlanneqarnerani aningaasartuutini annertuumik ikilisaataasut. Sanaartornermi Landskarsimit tapiiffigineqarnissami piumasaqaataavoq, kommunip paaqqinnittarfimmik sanaartornissamut ingerlatsinermullu kommunip nammineq aningaasaliissutissaminut aningaasat immikkoortissimallugit uppernarsarsinnaappagit. Akerlianik aserfallatsaaliinermut aningaasartuutinut tapiissuteqartoqartanngilaq, tamanna kommunit akisussaaffigimmassuk. Inatsisit ajornartitsinngillat kommunit utoqqarnut paaqqinnittarfinnik sanaartornermi aningaasaliissutit 50 %-ii sinnerlugit imaluunniit 100 %-inik aningaasalersussappatigik. Taama pisoqartillugu Landskarsip tapiissutai ikilisiinnarneqarsinnaapput imaluunniit tapiissuteqanngitsuuinnarsinnaalluni. Akileraartarnermut atugarissaarnermullu ataatsimiititaliap kommunit Landskarsillu akornanni sanaartornermut aningaasaliissutit agguartarnerat pillugu kapitali 11.3.2-mi eqqartorpai.

Kommunit aamma Namminersorlutik Oqartussat ukiuni 2000 – 2010-mi isumaginninnermi annertusaatitut pilersaarutinut 78,6 mio. kr. katillugit atorsimavaat. 2010-mi utoqqarnut paaqqinnittarfinnik sanaartornernik aallartitsisoqarsimanngilaq, maannakkullu Namminersorlutik Oqartussat utoqqarnik sammisaqarnermi sanaartukkanut ingerlanneqartunut aningaasaleeqataanngillat. 2011-mili ukiunullu tulliuttunut kommunini tamani sanaartornermik pilersaarutinik aallartitsissapput.

Kommuninit paasissutissat pissarsiarineqartut kingulliit malillugit inuit ikinnerpaamik 120-t utoqqaat illuinut sapertunullu angerlarsimaffinnut utaqqisutut nalunaarsorsimapput, taamaalilluni utoqqarnik paaqqinnittarfinni inissanik noqqaasut maanna inissat amerlassusiinik 25 pct missaannik sinniipput.

16 Kommuneqarfik Sermersooq kommuninit allanit assigiinngissuteqarpoq januar 2011-mi ikittuinnarnik utaqqisoqarmat.

Misissussallugu iluatinnaateqassaaq paaqqinnittarfinnut inissanik sooq taama noqqaasoqartiginersoq, Kalaallit Nunaanni utoqqarmut ataatsimut taama amerlatigisunik paaqqinnittarfinni naleqqiussilluni taama amerlatigimmata. Tamanna qaleriiaattunik arlalinnik nassuiaateqarsinnaavoq. Tamatumunnga ilaatigut peqqutaasinnaavoq, ikiorneqarnissamik allatut neqeroorutissat amigaataanerat, tamakkununnga ilaallutik ulloq unnuarlu paarineqarnissaq, angerlarsimaffimmi ikiortitigut aamma napparsimasunik paaqqinnittartunik. Tamatumunnga aamma peqqutaasinnaavoq paaqqinnittarfinnut inissanik pilertorpallaalaartumik innersuussisoqartarnera imaluunniit utoqqarnik paaqqinninnissamut pisariaqartitsineq annertummat. Peqqutaasut pingajorisinnaavaat pitsaaliuinikkut suliniutit ikippallaarneri, soorlu sungiusaqqinnissamut atortunillu ikiorsiissutinik pissarsisinnaanerit.

5.3.4. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq napparsimanermilu angerlarsimaffimmi paqqutarineqarneq Utoqqarnut angerlarsimasunut ikiorneqarnissamik pisariaqartitsisunut angerlarsimaffimmi ikiorneqarsinnaapput kiisalu napparsimanermi angerlarsimaffimmi paaqqutarineqarneq.

Angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq

Angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsineq angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq pillugu Namminersornerullutik Oqartussat nalunaarutaat nr. 32, 26. juli 1994-imeersoq aallaavigalugu. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq ataavartumik ikiorneqarallarnertullu pisinnaavoq, angerlarsimaffimmilu ikiorteqarneq angerlarsimaffimmi suliassanik ikiorneqarnertut, pisiniarfilerinertut kiisalu inuttut paaqqutarineqarnertut tunniunneqartarpoq. Nalunaarummi allassimavoq anguniarneqartoq angerlarsimaffimmi ikiorneqarnerup kingunerissagaa atuisut toqqissisimasumik namminneq angerlarsimaffimminniiginnartarnissaat, taamaalilluni paaqqinnittarfimmut nuunnissaq pinngitsoortinneqarluni. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermut akiliuteqarnermi isertitat apeqqutaapput naleqqussarneqartarlutillu, soorlu tabel 5.14-imi takutinneqartutut:

Tabel 5.14.: Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermut nammineq akiliiutit Inoqutigiit isertitaat Nammineq Akunnermut nammineq akiliutit akiliuteqarnermut najoqqutassaq 1. april 2010/1. april 2011-imit Kr. 0-130.000 0 0 Kr. 130.001 – 180.000 33,33 % Kr. 26,90 / 27,57 Kr. 180.001 – 280.000 66,67 % Kr. 53,80/ 55,14 Over kr. 280.000 100 % Kr. 80,70/82,71 Paasisaqarfik: Isumaginninnermi akiliuteqartarneq pillugu kaajallaasitaq 1. januar 2011-meersoq.

17 Soorlu tabel 5.15-imi takuneqarsinnaasutut angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermut kommunit 2009-mi aningaasartuutaat annertuumik assigiinngissuteqarput. Innuttaasumut ataatsimut 64-inik amerlanernilluunniit ukioqartumut aningaasartuutit kommunit akornanni 8000 kr.-nit 13.000 kr.-nut nikerarput. Taaneqareersutut tamatumunnga peqqutaasinnaavoq sullissinermi qaffasissutsit assigiinngissuseqarneri, kommunini angisuuni marlunni attaveqarnikkut unamminartut peqqutigalugit aningaasartuutit qaffasinneruneri imaluunniit kommunini utoqqarni pisariaqartitat assigiinngissuteqarneri.

Tabel 5.15.: Utoqqarmut ataatsimut angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermut aningaasartuutit Kujalleq Qeqqata Qaasuitsup Sermersooq Angerlarsimaffimmi ikiortinut aningaasartuutit 7.636 5.730 19.338 11.642 Innuttaasut 64+ -inik ukiullit amerlassusii 762 740 1.546 1.218 Innuttaasumut ataatsimut 64+ -inik ukiulinnut angerlarsimaffimmi paarineqarnermut aningaasartuutit agguaqatigiisillugit (1000 kr.) 10 8 13 10 Kilde: KANUKOKA, Kommunit naatsorsuutaat 2009 aamma Naatsorsueqqissaartarfiup kisitsisinik toqqorsivia, www.stat.bank.gl

Kommunini assigiinngissutit sunik peqquteqarnersut nalilerniarlugit qanoq amerlatigisut angerlarsimaffimmi ikiorteqartut qiviarnissaat pisariaqarpoq, kiisalu ikiuineq tamanna qanoq annertutiginersoq. Tamakku pillugit kommuninit tamanit kisitsisinik eqqoqqissaartunik ajoraluartumik pissarsisoqarsinnaasimanngilaq. Taamaattorli illoqarfinnit tamanit nunaqarfinniillu arlalinnit angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq pillugu paasissutissanik pissarsisoqarsimavoq, taamaammat kommunini angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsinermi annertussutsit ukioqqortussutsikkullu agguataarneri piviusumik paasineqarsinnaavoq. Kommuninut tamanut kisitsisit taammaallaat januar 2011-meersuupput. Kisitsisit ukiumut ilivitsumuugaluarpata, angerlarsimaffimmi ikiorteqartut amerlassusaat qularnanngitsumik kisitsisit qaffasinnerusimassagaluarput.

Januar 2011-mi inissisimaneq pillugu kommuninit sisamanit paasissutissat malillugit inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiullit 1000-it missaat angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqarput. Januar 2010-mi utoqqaat 64-inik amerlanerusunilluunniit ukiullit amerlassusiinut sanilliukkaani, tamatuma assigaa taama ukioqartigisut sisamakkaarnerisa missaat angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqarput. Kommunerujussuarni sisamani angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsineq pillugu paasissutissat ataani tabel 5.16-imi takutinneqarput.

Danmarkimut sanilliukkaanni inuit 65-inik sinnerlugilluunniit ukiullit 16.500-t missaat angerlarsimaffimmi ikiorteqarput. Danmarkimi inuuttaasut 65+ -inik ukiullit katinnerinit 850.000-it missaanniittunit, inuit 50-iugaangata ataaseq ikiorteqarluni. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi nalunaaquttap akunneri agguaqatigiissillugit inuit 65-it inorlugit ukiullit nalunaaquttap akunnerini 4- ni angerlarsimaffimmi ikiiorteqarput, inuillu 65 – 89-inik ukiullit sapaatit akunnerannut agguaqatigiissillugu angerlarsimaffimmi nalunaaquttap akunneri 3,1 – 3,7-nik amerlassuseqarput, utoqqaallu 90-inik sinnerlugilluunniit ukiullit 5,3 tiimini ikiorteqartinneqarput (Danmarks Statistik).

18 Inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiullit angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqartut Kalaallit Nunaanni amerlangaatsiarput, Danmarkimut sanilliussissagaanni.

Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi sapaatit akunnerannut nalunaaquttap akunneri atorneqartut eqqarsaatigalugit taama assingusumik paasiuminanngilaq. Danmarkimut sanilliussissagaanni Qaasuitsup Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi nalunaaquttap akunneri agguaqatigiisillugu angerlarsimaffimmi ikiorneqartunut tamanut qaffasippoq. Tamatuma assigaa Qaasuitsup Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorneqartunut tamanut nalunaaquttap akunneri agguaqatigiisillugit atorneqartut Danmarkimi 90-nik sinnerlugilluunniit ukioqartunut angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsinermut nalunaaquttap akunneri atorneqartut assigaa. Tamatumunnga peqqutaasinnaavoq Qaasuitsup Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqartut paaqqutarineqarnissamik pisariaqartitsingaatsiartut, imaluunniit sullissinermi qaffasissuseq qaffasingaatsiartoq, kiisalu angerlarsimaffimmi ikiorteqarnissamik akuerineqartarneq ajornaatsuulluni.

Kommunerujussuarnit sisamanit kitsisit aamma takutippaat, ulloq unnuarlu kaajallallugit paaqqinnittarneq atorneqarpianngilaq. Akerlianik kommunini utoqqaat amerlasuut utoqqarnik paaqqinnittarfimmiipput allatigullu najugaqariaatsini ulloq unnuarlu paaqqinnittarfiusuni.

Kommunini angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi sapaatit akunneranut nalunaaquttap akunneri agguaqatigiissillugit atorneqartut aamma assigiinngitsorujussuupput. Assersuutigalugu Kommune Kujallermi nalunaaquttap akunneri agguaqatigiisillugit atorneqartut kommuninut allanut naleqqiullugit ikinnerungaatsiarput, taamallu kommunit iluanni illoqarfimmit illoqarfimmut assigiinngisitaarlutik. Tamatumunnga suna peqqutaanersoq ilisimaneqanngilaq.

Angerlarsimaffimmi paaqqutarinninneq maannakkorpiaq qanoq siunniunneqartiginersoq eqqarsaatigalugu nuna tamakkerlugu misissueqqissaarineqarsinnaasimanngilaq. Januar 2011-mili inissisimaneq pillugu kommuninit paasissutissat aallaavigigaanni paasineqarsinnaavoq, ataatsimut isigalugu angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsineq annertuumik atorneqarpoq. Kommunit paasissutissaataat aallaavigalugit kommunit aningaasartuutaasa assigiinngissuteqarnerat pillugu paasinartumik nassuiaatissartaqanngilaq. Tabel 5.16.: Kommunini angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsineq januar 2011 Kommune Angerlarsimaffim Taakkuna Sap.ak. nal. ak. Angerlarsimaf fimmi Ulloq unnuarlu mi ikiorteqartin- nnga 64-it ikiorteqarnermi ikiorteqartinneqar- paaqqutarineqartut neqartut amer- inorlugit atorneqartut tut ukiui agguaqa- amerlassusii lassusii ukiullit* agguaqatigiisillugit tigiisillugit

Qaasuitsup 517 90 5,16 69,99 1 Qeqqata 193 29 7,90 69,9 2 Kujalleq 188 36 **2,4 70,11 0 Sermersooq 310 93 3,60 72,19 1 I alt 1208 248 4,8 70,55 4 Kilde: Kommunerujussuarnit 4-nit paasissutissat pissarsiarineqartut upernaaq 2011.

19 * Kisitsisit Kommune Kujallermeersut 64-inik ukiullit ilanngullugit. ** ilanngunnagu.

Qaasuitsup Kommunia

Qaasuitsup Kommunia kommuniuvoq angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsinermi amerlanerpaanik aningaasartuuteqartartoq, aningaasartuutiviit kiisalu innuttaasunut ataasiakkaanut 64+ -inik ukiulinnut aningaasartuutit. Qaasuitsumi inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiullit 430-t missaat angerlarsimaffimmi ikiorteqarput. Tamatuma assigaa innuttaasut 64-inik sinnerlugilluunniit ukiullit sisamakkaarneri. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi nalunaaquttap akunneri tallimat agguaqatigiissillugit angoqqavaat, tamannali angerlarsimaffimmi ikiorneqartunut tamanut atuuppoq. Inuilli 64-it inorlugit ukiullit 64-inik sinnerlugilluunniit ukiulinnut naleqqiullugit angerlarsimaffimmi ikiorneqarnermi nalunaaquttap akunnerinik amerlanerusunik atuiffigineqartanngillat. Qaasuitsup Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorneqarneq pillugu paasissutissat ataani tabel 5.17-imi atuarneqarsinnaapput.

Tabel 5.17.: Qaasuitsup Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq januar 2011 Illoqarfik Angerlarsimaf Taakkuna Sap.ak. nal. ak. Angerlarsimaffim Ulloq un- fimmi ikiorte- nnga 64-it ikiorteqarnermi mi ikiorteqartinne- nuarlu qartinneqar- inorlugit atorneqartut qartut ukiui aggua- paaqquta- tut ukiullit agguaqatigiisillugit qatigiisillugit rineqartut amerlassusii amerlassusii

Qaanaaq 23 8 3,65 68,22 0 77 17 7,52 68,68 1 81 18 7,8 67,74 0 34 4 2,82 70,53 0 Ilulissat 145 21 3,83 69,84 0 25 4 3,24 70,48 0 Aasiaat 86 9 5,13 72,76 0 46 10 4,34 71,67 0 Qaasuitsup i alt 517 90 5,16 69,99 1 Kilde: Qaasuitsup Kommunia

Qeqqata Kommunia

Qeqqata Kommuniani inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukioqartut 193-it missaat angerlarsimaffimmi ikiorteqarput. Nalunaaquttap akunneri atorneqartut agguaqatigiissillugit 5-iupput, tamannalu angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqartunut tamanut atuuppoq. Qeqqata Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq pillugu paasissutissat ataani tabel 5.18-imi atuarneqarsinnaapput. Sisimiuni naatsorsuinerit malillugit inuit 11-t 2010-mi ulloq unnuarlu angerlarsimaffimmi paaqqutarineqarput, paasissutissalli kingulliit januar 2011-meersut malillugit maanna taama sullinneqartoqanngilaq. Paasissutissat malillugit tamatumunnga peqqutaavoq, inuit pineqartut puigutsortulersimaneq allatulluunniit nappaateqarnertik peqqutigalugu sapertunik

20 paaqqinnittarfimmut oqilisaalluni inissinneqartariaqarsimammata imaluunniit ulloq unnuarlu paaqqutarisassanngorlugit unitsinneqarsimallutik, sapertunik paaqqinnittarfimmi inissamik atorneqanngitsumik neqeroorfigineqarnissaasa tungaannut. Taamaalilluni ulloq unnuarlu paaqqutarineqartut amerlassusii utoqqaat pisariaqartitaat malillugit annertuumik allanngorarsinnaavoq.

Tabel 5.18.: Qeqqata Kommuniani angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq januar 2011 Illoqarfik Angerlarsimaffim Taakkuna Sap.ak. nal. ak. Angerlarsimaffimmi Ulloq unnuarlu mi ikiorteqar- nnga 64-it ikiorteqarnermi ikiorteqartinne- paaqquta- tinneqartut inorlugit atorneqartut qartut ukiui aggua- rineqartut amerlassusii ukiullit agguaqatigiisillugit qatigiisillugit amerlassusii

Sisimiut 92 12 3,46 59,61 0 6 1 5,97 69,83 1 (Sisimiut) 2 0 2,40 79 1 (Sisimiut) 0 0 0 0 0 Maniitsoq 63 9 7,6 73,06 0 13 3 11,08 64 0 Kangaamiut 14 3 0,16 69,5 0 3 1 24,66 74,3 0 Qeqqata i alt 193 29 7,90 69,9 2 Kilde: Qeqqata Kommunia

Kommune Kujalleq

Kommune Kujallermi inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukioqartut 193-it missaat januar 2011-mi angerlarsimaffimmi ikiorteqarput. Kommuneq Kujallermi angerlarsimaffimmi ikiorteqarnerup agguataarnera annertussusialu ataani tabel 5.19-imi takuneqarsinnaavoq. Nunaqarfinnit makkunannga paasissutissanik pissarsisimanngilagut: , , , Saarloq aamma .

Qaqortumi angerlarsimaffimmi ikiorteqartinneqartut tamarmik inummik ikorfartuisoqartinneqarput. Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnermi sapaatit akunnerannut nalunaaquttap akunnerisa agguaqatigiissinneqarnerisa amerlassusii naatsorsorneqanngillat, Qaqortumiilli paasissutissat malillugit sapaatit akunnerannut nalunaaquttap akunneri 20-t missaat atorneqartarput, inuk ikorfartuisoq ilanngullugu, inuillu ataasiakkaat nalunaaquttap akunnerinik amerlanernik pisariaqartitsipput.

Qaqortumi ulloq unnuarlu angelarsimaffimmi paaqqutarinninneq maanna atorneqanngilaq, pisariaqartitsineqarpalli Isumaginninnermut Ataatsimiititaliamut tamanna qinnutigineqarsinnaavoq.

21 Taamattaaq illoqarfinni nunaqarfinnilu allani maanna ulloq unnuarlu paaqqutarinnermik atuisoqanngilaq.

Tabel 5.19.: Kommune Kujallermi angerlarsimaffimmik ikiorteqarneq januar 2011 Illoqarfik Angerlarsimaffim Taakkuna Sap.ak. nal. ak. Angerlarsimaffimmi Ulloq unnuarlu mi ikiorteqar- nnga 65-it ikiorteqarnermi ikiorteqartinne- paaqquta- tinneqartut inorlugit atorneqartut qartut ukiui aggua- rineqartut amerlassusii ukiullit agguaqatigiisillugit qatigiisillugit amerlassusii

Qaqortoq 68 16 - 71 0 Nanortalik 29 3 2 71 0 Aappilattoq 7 2 2 68 0 Narsarmijit 7 3 2 65 0 Tasiusaq 5 2 2 67 0 Alluitsup-Paa 15 1 2 72 0 Narsaq 48 8 2 71 0 4 0 3 74 0 5 1 4 72 0 Kujalleq i alt 188 36 *2,4 70,11 0 Kilde: Kommune Kujalleq.* Ekskl. Qaqortoq

Kommuneqarfik Sermersooq

Kommuneqarfik Sermersuumi inuit 64-inik sinnerlugilluunniit ukioqartut 217-it missaat januar 2011- mi angerlarsimaffimmi ikiorteqarput. Ulloq unnuarlu angerlarsimaffimmi paaqqutarinninneq atorneqarpianngilaq. Kommuneqarfik Kujallermi angerlarsimaffimmi ikiorteqartitsinerup agguataarnera annertussusialu ataani tabel 5.20-mi takuneqarsinnaavoq. Paasissutissanik makkunannga pissarsisoqarsimanngilaq; Arsuk, Ivituut, Qeqertarsuatsiaat, , Ammassalik aamma Ittoqqortoormiit.

Tabel 5.20.: Kommuneqarfik Sermersooq-mi angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq januar 2011 Illoqarfik Angerlarsimaf- Taakku- Sap.ak. nal. ak. Angerlarsimaffimmi Ulloq unnuarlu fimmi ikiorteqar- nannga ikiorteqarnermi ikiorteqartinne- paaqquta- tinneqartut 64-it atorneqartut qartut ukiui rineqartut amerlassusii inorlugit agguaqatigiisillugit agguaqa-tigiisillugit amerlassusii ukiullit Nuuk 185 54 2,78 71,20 1 Paamiut 43 5 3,99 73,17 0 Tasiilaq* 82 34 4,02 - 0 Sermersooq i alt 310 93 3,60 72,19 1 Kilde: Kommuneqarfik Sermersooq. *Nunaqarfiit uku ilanngullugit; , Kuummiut, , Tiniteqilaaq aamma Isortoq.

22 Napparsimanermi angerlarsimaffimmi paaqqutarinninneq

Napparsimanermi angerlarsimaffimmi paqqutarinninneq Namminersorlutik Oqartussanit tamakkiisumik aningaasalersorneqartarpoq, suliassarlu peqqinnissaqarfiup sullissinerata ilaatut isumagineqarluni.

Angerlarsimaffimmi paaqqutarinninnermut akissarsiatigut aningaasartuutit peqqinnissaqarfiup tunniussimavai, soorlu tabel 5.21-mi takuneqarsinnaasutut. Akissarsianut aningaasartuutit saniatigut ingerlatsinermi arlalinnik aningaasartuuteqartoqarpoq, soorlu allaffissornermut, nalunaarusiornernut, assartuinernut, ininut il.il., ataani ilanngunneqarsimanngitsunik.

Tabel 5.21.: Napparsimanermi angerlarsimaffimmi paaqqutarinninnermut akissarsiatigut aningaasartuutit 2009-mi Akissarsianut aningaasartuutit Kommune (1000 kr.) Qaasuitsup 2297 Qeqqata 1790 Sermersooq 2357 Kujalleq 979 I alt 7423 Kilde: Peqqissutsimut Pitsaaliunermullu Aqutsisoqarfik

Napparsimanermi angerlarsimaffimmi paqqutarinninnermut aningaasartuutit ukioqqortussutsinut agguarneqarsinnaasimanngillat, taamaammat utoqqarnut aningaasartuutitaat naatsorsorneqarsinnaanatik. Napparsimanermili angerlarsimaffimmi paqqutarinninnermi aningaasartuutit utoqqarnik paaqqutarinninnermi aningaasartuutit katinnerinut naleqqiullugit ikittuinnaapput, tak. tabel 5.21. Eqqarsaraanni utoqqarnut aningaasartuutit tabel 5.21-mi akissarsianut aningaasartuutit 30 pct-inut taggillugit, 2,2 mio. kr.-t missaannut naatsorsorneqarsinnaapput, tamannalu 2009-mi utoqqarnik paaqqutarinninnermi aningaasartuutit katinnerini 1 pct-it missaanniissallutik.

Ataatsimulli isigalugu paasinarpoq inuit ikittuinnaat napparsimanermi angerlarsimaffimmi paaqqinnittarnermi atorfeqartutut nalunaarsorneqarsimapput. Illoqarfinni arlalinni sammisaqarfiup taassuma ataani atorfeqartunik nalunaarsuineqarsimanngilaq. Pissutsimut tamatumunnga nassuiaataasinnaasut arlaqarput. Nassuiaatit ilagisinnaavaat, taama sullissinermi pisariaqartitat annikinnerisa imaluunniit allanngorarnerisa malitsigisaanik atuuffimmik taamaattumik pilersitsinissaq tunngavissaqarsimassanani.

Napparsimanermi angerlarsimaffimmi utoqqarnik paaqqutarinninnerup atorneqarnerata killeqarsorinarnerata pissutsimit sunnerneqarsinnaassaaq, illoqarfinni amerlanerni nakorsaqarfeqarlunilu napparsimmaveqarnera, utoqqaat amerlanerit qanittuisa iluanni

23 inissisimasunik. Taamaammat taamaattoqartillugu ”ileqquujuassaaq” napparsimasut nakorsamut imaluunniit peqqissaasumut saaffiginnittarnerat.

Nassuiaat alla tassaasinnaavoq utoqqaat sullinneqarnerup appasinneranik misigisaqartarsimasut, taamaalilluni napparsimanermi paaqqutarineqarnissaminnik pisariaqartitaminnik tamakkiisumik ilaannakortumilluunniit pissarsisarnatik. Tamatumunnnga atatillugu imaassinnaavoq angerlarsimaffimmi ikiortip napparsimanermi passusisarnerit annikinnerusut isumagisarsinnaagaat, tamannali ilumoornersoq ilumuunnginnersorluunniit pillugu paasissutissanik pissarsisoqarsinnaasimanngilaq.

5.4. Maanna siunissamilu unamminartut Innuttaasut amerlassusissaannik siuliuttuinermi ersippoq, inuit 65+ -inik ukiullit 2009-2040-mi marloriaataannik amerlanerulernissaat naatsorsuutigineqartoq. Pingaartumik piffissami 2020-2030- mi utoqqaat amerlassusii annertuumik amerlinissaat naatsorsuutigineqarpoq, tamannalu Kalaallit Nunaanni 1960’ikkunni inunngorsimasut amerlangaatsiarsimanerannik tunngaveqartoq.

Innuttaasut katiterneqarneranni allannguutissatut naatsorsuutigisat aningaasarsiornermi politikkimi kiisalu atugarissaarnermi politikkimi unamminartunik annertoorujussuarnik kinguneqartussaapput. Taamaammat aningaasarsiornikkut politikkip atorsinnaassusia ilungersuunneqartariaqarpoq, pisortallu aningaasarsiornerat maannangaaq tulluussarnissaat qulakkeerneqassalluni, taamaalilluni ukiut 25-t tulliuttut innuttaasunut utoqqarnut atugarissaarnermut aningaasartuutit ingerlaavartumik amerliartuaarnissaat aqunneqarsinnaassammata.

Naatsorsuinerit takutippaat utoqqarnik sammisaqarnermi aningaasartuutit katinnerit 2040 tikillugu 900 mio. kr.-nik amerlissasut. Kommuniinnarni aningaasartuutit 2035 tikillugu 343 mio. kr.-nik amerlissapput. Taama allanngoriartornermi tunngaviussaaq sullissinermi qaffasissutsip allanngortinneqannginnissaaq, taamaammallu sullissinermi piumasaqaatit imaluunniit sullinneqarnermi pisariaqartitat qaffannerunissaat eqqarsaatigineqarani, assersuutigalugu utoqqaat puiguttorsimasut amerlinerisigut. Aallaqqaasiullugu nassuiarneqartutut unamminartut tamakku ilatsiinnartumik aamma eqeersimaartumik suleriaatsimik nalilersorneqarsinnaapput. Eqeersimaartumik suleriaaseqarnissap ilaatigut tunngavigissavaa, utoqqarnik sammisaqarnermi unammilligassat takkuttussat tungaasigut siumut eqeersimartumik iliuuseqarnissaq.

Taamaammat utoqqarnik paaqqutarinninnermi tulluussaarineq siunissamullu qulakkeerinnittoq maannangaaq iluarsissallugit pisariaqarpoq, taamaalilluni ukiut arlallit ingerlanerini tamanna pisinnaassalluni, pisortat aningaasaartuutaannik tassanngaannartumik pisariaqartitsilertoqassanngimmat kiisalu taamaaliornikkut sullissinerup qaffasissusianik annikillisitsineqassanani imaluunniit ilaatigut utoqqarnik paaqqinninnermi aningaasartuutit amerlinissaannut aningaasalersuiniarnermi tassanngaannartumik annertuumillu akileraarutinik qaffaasoqannginniassammat.

24 Utoqqarnik sammisaqarnermi kommunit paaqqinnittarfitsigut inissisimanerisa maanna ilisarnaatigaat kommunini utoqqarnut ataasiakkaanut paqqinnittarfinni inissat amerlangaatsiarnerat, paaqqinnittarfitsigullu inissisimaneq kommuninit kommuninut assigiinngiiaartorujussuunera. Aningaasarsiornikkut kisitsisit pingaarnerit aallaavigalugit naliliineq tassaavoq sullissinermi qaffasissutsip qaffasingaatsiartumik inissisimanera.

Utoqqaat taama amerlatigisut paaqqinnittarfinni inissineqarsimanerat paasissallugu ajornakusoorpoq. Taamattaaq utoqqaat pisariaqartitaannut tunngatillugu sullissinerup qaffasissusia qanoq inissisimanersoq erseqqissumik paasineqarsinnaanngilaq. Siunissami utoqqarnik paaqqinninneq utoqqarmut ataatsimut aningaasaqarnikkut periarfissat taakku iluanni ingerlanneqarsinnaappat, utoqqarnik sammisaqarnermi pissutsit sukumiinerusumik misissornissat misissoqqissaarnissaallu annertuumik pisariaqartinneqassaaq. Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliaq taama misissueqqissaarisinnaasimanngilaq, inassutigineqarporli taama paasiniaanermik suliaqarneq aallartinneqassasoq. Taama paasiniaaneq siunissami utoqqaat pillugit politikkimik aalajangiussinissamut pingaaruteqarluinnarpoq, taamattaaq innuttaasut utoqqaat akornanni pisariaqartitanut tunngatillugu isumalluutinik siunertaqartumik atuinissamut qulakkeerinninnissamut pisariaqarluni. Tamatumani eqqarsaatigineqassaaq utoqqaat amerliartuinnarnerisa saniatigut utoqqarnik paaqqinninnermi pisariaqartitat ataqatigiissaarneranni allanguuteqartoqarsinnaammat, pingaartumik ukioqqortusiartuinnarneq ilutigalugu.

Tamatumunnga ataatillugu, kommunit tamarmik utoqqarnik paaqqinnittarfinnut inissamut utaqqisunut sooq allattorsimasuuteqarnersut erseqqinnerusumik misissorneqartariaqarpoq. Kommunit aamma ilisimatitsipput, puiguttorsimasunut paaqqinnittarfinnut inissanik immikkut pisariaqartitsineqaleraluttuinnartoq. Taama allanngoriartorneq siunissami ukiuni arlalinni ingerlaannassasoq naatsorsuutigineqartariaqarpoq. Peqqinnissamut Naalakkersuisoqarfik naliliivoq, puiguttorsimasut maanna inuit 200-t missaannit 2040-mi 600-t missaannut amerliumaartut. Tamannali danskit kisitsisaataat tunngavigalugit assigiissaartumik naatsorsueriaatsit aallaavigalugit missingiitsiarnerinnaavoq.

Utoqqaat puiguttorsimasut passunnissaannut paaqqutarineqarnissaannullu tunngatillugu unamminartutut naatsorsuutigineqartut peqqutigalugit Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik puiguttunngortarneq pillugu nassuiaammik suliaqarpoq, 2012-ip upernaavani naammassineqartussatut naatsorsuunneqartumik. Puiguttornermik sammisaqarnermut siunissamut iliuusissatut pilersaarummut taanna tunngaviliissaaq, 2013-ip upernaavata tungaanut suliarineqartussatut naatsorsuutigineqartoq.

Utoqqarnik paaqqqinnittarfinnik maanna pisariaqartitsineq pisariaqartitsiartuinnarnissarlu eqqarsaatigalugit nukinginnartumik pisariaqarpoq utoqqarnik sammisaqarneq tamaat eqqarsaatigalugu aaqqissuussinissamut paaqqinnittarfiillu suut pigineqassanersut, kiisalu paaqqinnittarfimmut inissanut imaluunniit utoqqarnut immikkut inissianut utoqqarnik innersuussisarnermi tunngaviit pillugit ataatsimoortumik pilersaarusiorneqartariaqarpoq. Utoqqaat kissaatigisaasa pisariaqartitaasalu paasiniarnissaat pingaaruteqarpoq, ilisimagineqartariaqarmammi utoqqaat amerlasuut sapinngisamik sivisunerpaamik namminneq angerlarsimaffimminniinnissartik

25 kissaatigissagaat, paaqqinnittarfinni najugaqarnissamut salliullugu. Taamattaaq ataasiakkaat inissisimanerat apeqqutaatillugu aaqqiissutit arlaat aningaasartuutaannginnerussasoq apeqqutaassaaq.

Tamatumunnga ilutigitillugu inuit pisariaqartitsinerpaat angerlarsimaffimmi paaqqutarinissaasa siunnerfigineqarnissaat tulluussarneqarnissaallu pisariaqartinneqarpoq, kiisalu sumiiffinni paaqqinnittarfinnik ulloq unnuarlu neqeroorutinik pilersitsiffiusinnaanngitsuni angerlarsimaffimmi paaqqinnittarneq qulakkeerneqartariaqarpoq. Tamatumunnga atatillugu qulakkiissallugu pingaarutqarpoq pisortat kisimik paaqqinninnermik isumaginnittuunissaat, utoqqaat namminneq isumagisinnaanngisaanni, eqqarsaatigalugu naatsorsuutiginnittarneq tulluussartariaqarpoq.

Utoqqarnik sammisaqarnermi sulisuni pissarsiortarneq sulisunillu sulitsitsiinnartarneq aamma ajornakusoorpoq, pingaartumillu sulisunik ilinniarsimasunik, angerlarsimaffimmi paaqqinninnissamut aammattaarlu utoqqarnik paaqqinnittarfinni. Misilittakkat takutippaat angerlarsimaffimmi paaqqinninnermi sulisut taarseraattorujussuusut, utoqqarnillu paaqqinnittarfinni sulisut taarseraattarnerat aamma annertungaatsiarluni. Tamanna siunissami utoqqarnik paaqqinnittarnerup pitsaassusiata ataavartuunissaanullu pingaartumik aporfiusussaavoq.

Tamakku saniatigut innuttaasut katiterneranni allanngoriartornerup takutippaa innuttaasut nunaqarfinnit illoqarfinnut kiisalu illoqarfinnit mikinerusunit illoqarfinnut anginerusunut nuttarneq aamma ileqquuleraluttuinnarpoq (Nordregio (2010)). Tamanna utoqqarnik sammisaqarnermi unamminartuussaaq annertooq, nunaqarfinni utoqqaat amerliartuinnarmata, utoqqarnillu paaqqinninnermi isumaginnittussat ikiliartuinnarlutik. Tamatumunnga atatillugu unamminartut tamakku piviusorsiortumik eqqarsaatiginissaat pingaaruteqarpoq, nuna tamakkerlugu utoqqarnik paaqqinninnermi sullissineq assigiissaartoq atatiinnarneqarsinnaanngimmat. Taamaammat ilumoortumik utoqqaat isorliunerusuniittut nunaqarfinniittullu utoqqartut illoqarfinniittutut assinginik neqeroorfigineqarsinnaassanngimmata. Utoqqarnillu paaqinninneq siunissamut qulakkeerinnittoq atorsinnaasorlu eqqarsaatigalugit taama allanngoriartorneq aallaaviusariaqarpoq, imallu ilusilersorlugu nuna akimorlugu isumalluutit naammassisinnaasallu sapinngisamik pitsaanerpaamik atorluarneqarsinnaassallutik.

5.5. Utoqqarnik paaqqinninnermi siunissamut qulakkeerinninnissamut inassutigisat Utoqqarnik sammisaqarnerup ineriartortinnissaanut Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliap inassutigisai utoqqarnik sammisaqarnermi maanna minnerunngitsumillu siunissami unamminartunut saatsinneqarnissaat siunertaraat. Tamatumani eqqarsaatigineqarput innuttaasut utoqqaat inuunerminni atugaanni toqqissisimanartumik neqeroorfigineqarsinnaanissaannut aningaasaqarnikkut piumasaqaatit (takuuk kapitali 13), tassani pineqarlutik utoqqaat akornanni ataqatigiissitsinerit pisariaqartitallu tungaasigut neqeroorutit imarisaat pitsaassusiilu.

26 Utoqqarnik sammisaqarnermi ataatsimiititaliap inassutigisaasa uiggiussaattut isumaqarfigineqassapput, tassalu suliffeqarnermit kingusinnerusukkut tunuariartornermi, kiisalu innuttaasut akornanni soraarninngornissamut nammineq aningaasalersuinerunissaq (takuuk kapitali 8). Tamakku saniatigut inassutigisanut uiggiunneqassaaq, ataatsimut isigalugu utoqqarnik sullissinerup annertusinissaanut aningaasatigut pissarsiarisinnaasanit aningaasanik amerlanerusunik pissarsinissaq naatsorsuutigineqarsinnaassanngimmat.

Utoqqarnik sammisaqarnermi nuna tamakkerlugu pilersaarummik suliarinnittoqarnissaa inassutigineqarpoq, tamakkununnga ilaallutik ineqarnikkut annertusaanermut pilersaarut ataatsimoortoq. Pilersaarummik taamaattumik suliarinninneq Namminersorlutik Oqartussat kommunillu akornanni suleqatigiinnikkut pisariaqarpoq, kiisalu utoqqarnik sammisaqarnermi ilisimasallit soqutigisaqartullu peqataatillugit.

Utoqqarnik paaqqinninnermi isumalluutinik atuineq qaffasissutsillu assigiinngiiaartut nalilissagaanni, utoqqarnik isumaginninnermi siumut sammisumik tapersersorneqarnissamik pisariaqartitsinerpaanut sammitinneqarnissaa pisariaqarpoq, kiisalu utoqqarnik isumaginninneq pisariaqartitanut assigiinngitsunut utoqqaat assigiinngitsut pisariaqartitaannut tulluussarneqassallutik . Utoqqarnik paaqqittarfinnut, utoqqarnut inissianut inissanik tunniussisarnermi angerlarsimaffimmilu ikiorteqarnissamut tunniussisarnermi erseqqissunik piumasaqaatinut uuttuutinik pisariaqartitsineqarpoq. Utoqqarnik isumaginninnermi sullissinerup qaffasissusia paasiuminarsarneqartariaqarpoq, taamaalilluni pisortat tapersersuinissamut ikiuunnissamullu sunik tunniussisinnaaneri naatsorsuutigineqarsinnaasut innuttaasunut ataasiakkaanut erseqqissumik paasinarsarlugit. Tamatumunnga atatillugu utoqqaat namminneq isumalluutaat qitiutinneqartariaqarput.

Tamakku saniatigut erseqqissassallugu pisariaqarpoq aamma utoqqarnik isumaginninnermi siumut sammisumik illoqarfinni nunaqarfinnilu utoqqarnut neqeroorutaasinnaasut assigiinngissuteqarsinnaanerat naatsorsuutigineqarsinnaammat. Tamanna siusinnerusukkut taaneqareersumut atasumik isigineqassaaq, tassa nunaqarfinni illoqarfinnilu minnerni inuerukkiartorneranni ileqquulersimasumut, tassangalu atatillugu nunaqarfinni illoqarfinnilu minnerusuni utoqqaat amerliartornissaannik naatsorsuutigisanut atatillugu. Isumalluutit tamakkiisumik atorluassagaanni inassutigineqarpoq, isorliunerusuni utoqqarnik isumaginninneq sapinngisamik nammineq angerlarsimaffigisami isumagineqassasoq, illoqarfinni ulloq unnuarlu paaqqinnittarfinni immikkoortuni anginerusuni isumagineqassalluni, tamakkunnga innuttaasut amerlassusiisa naammattumik tunngavissaqarfiini.

Inassutigineqarpoq nuna tamakkerlugu utoqqarnik sammisaqarnermi pilersaarummi annertuumik ingerlatsinermi iluaqutissat atorluarnissaat qitiutinneqassasoq, taamaalilluni immikkoortut anginerit eqaatsumik iluarsineri aallunnerullugit, assersuutigalugu ineqariaatsit assigiinngitsut amerlanerit, ikiorneqarnissamut pisariaqartitat assigiinngitsut naammassineqarsinnaassallutik. Assersuutigalugu utoqqarnut ineqarfiit iluarsineqarsinnaapput, utertunut-puiguttortunut paaqqinniffimmik kiisalu utoqqarnut annertuumik paaqqutarineqartariaqartunut immikkoortortamik ilaqartut kiisalu taakkununnga atatillugu sammisassaqartitsiviit, najugaqatigiiffiit utoqqarnullu inissiat. Kingulliit

27 taaneqartut utoqqarnut angerlarsimaffimmi ikiorteqaannarlutik imminnut isumagisinnaasunut immikkoortinneqassapput. Paaqqinnittarfiit/ineqarfiit anginerit taamaattut qularnanngitsumik sulisunik ajornaannerusumik kajumitsitsissapput sulisullu sulisorineqaannarsinnaallutik, suliaqarfitsigut atukkat patajaannerussammata, taamaalillunilu ulluinnarni sulisunut ataasiakkaanut isumasioqatigiinnissamut, siunnersorneqarnissamut ilitsersorneqarnissamullu annertunerusumik periarfissaqassammat.

Immikkoortunut annernut sammisaqarnerup aallaavigissavaa illoqarfinni minnerni nunaqarfinnilu ulloq unnuarlu paaqqinnittarnerup atornerulernissaa, sapinngisamik sivisunerpaamik angerlarsimaffimmiiginnarnissamut periarfissat atatiinnarnissaat siunertaralugu. Peqqutaasoq tamanna tunngavigalugu pingaaruteqarpoq angerlarsimaffimmi ikiorteqartarnerup atornerata annertusarnissaa ataatsimut isigalugu qitiutinneqassaaq, taamaalilluni kommunini angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq sunniuteqarnerusumik siunertaqarnerusumillu atorneqarsinnaalluni.

Tamakku saniatigut utoqqarnut sammisassaqartitsinermi periarfissat ineriartortinnissaasa aallunneqarnissaat pisariaqarpoq, taamaalilluni utoqqaat periarsinnaassusiisa imminnullu ikiorsinnaassusiinik qaffassaaqataassalluni. Ilisimatusarnerimmi takutippaat, utoqqarnik sungiusaaneq utoqqaat periarsinnaassusiinik timikkullu naammassinnissinnaanerinut malunnaatilimmik pitsanngorsaanermik kinguneqartartut (Puggaard (2010)). Tamatumunnga ilutigitillugu utoqqarnut sammisassaqartitsinermi neqeroorutit angerlarsimaffimmi ikiorteqarnissamik pisariaqartitsineq paaqqinnittarfinnullu inissiinissamut pisariaqartitsinerit annikillisaaqataassapput. Utoqqarnik sammisassaqartitsinissamut neqeroorutit piumasaqarfiupput utoqqarnik sullissisut utoqqarnik sullissinissaminnut piginnaasaqarnissaat. Taamaammat inassutigineqarpoq utoqqarnut sammisassaqartitsinermi neqeroorutit ineriartortinnerat suliffeqarfinnut pioreersunut atatillugu pisassasoq, taamaalilluni utoqqarnik paaqqinninnermi suliaqarfitsigut atukkat annertunerusumik pitsaanerusumillu inerisarneqarsinnaallutik. Kommunit arlallit oqaatigaat sammisassaqartitsiniarnermut atatillugu utoqqaat peqatigiiffiinik suleqateqarneq pitsaasuusoq, taamaammallu neqeroorutit ineriartortinnerannut atatillugu tamatuma ilanngullugu eqqarsaatiginissaa piukkunnarpoq. Kommunini utoqqarnik paaqqinninnermi qulakkiissallugu pisariaqarpoq utoqqarnik paaqqinninnerup iluani ilinniartitaanerit isumaginninnerup iluani ilinniartitsinermut pilersaarummut ataatsimoortumut ilanngunneqarnissaa. Tamatumani ilinniarsimanngitsunik pikkorissartitsisarnissaq tunngaviusumillu ilinniartitsisarnissaq pisariaqarpoq, utoqqarnik sammisaqarnermi sulisut ilarpassui ilinniarsimasuunngitsuummata.

Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu Ataatsimiititaliap inassutigisai ataatsimoortut ataani allassimapput: • Utoqqarnik sammisaqarnermi nuna tamakkerlugu pilersaarummik suliarinninneq, tassani paasineqassalluni maanna susoqarnersoq, utoqqarnik paaqqinninnissaq qanoq tunniunne- qartassanersoq, kiisalu aningaasatigut sulisutigullu isumalluutit siumut isiginnittumik qanoq atorneqassanersut.

28 • Tamakkununnga ilaallutik nuna tamakkerlugu inerisaanermut pilersaarut, tassani inas- sutigineqarluni immikkoortunik anginerusunik pilersitsinissat aallullugit, ilaatigut utoqqarnut najogaqariaatsinik assigiinngitsunik sammisassaqartitsiniarnermilu neqeroorutinik assigiinn- gitsunik ilaqartut. • Utoqqarnik isumaginninnerup iluani neqeroorutit assigiinngitsut tulleriiaartarnissaannut ma- leruagassat. • Angerlarsimaffimmi ikiorteqarnerup inerisarnera kiisalu angerlarsimaffimmi ulloq unnarlu paaqqinnittarnerup atugaanerata annertusarnissaa. • Utoqqarnik paaqqinninnermi pilersaarusiornermi utoqqaat namminneq pisinnaasaannik atuinerulerneq. • Sammisaqartitsinermi periarfissanik ineriartortitsineq, paaqqinnittarfinni neqeroorutinut pio- reersunut ilanngunneqarsinnaallutik. • Utoqqarnik paaqqinninnerup iluani pikkorissartitsinerit ilinniartitsinerillu.

29 Innersuussutit

AKF, 2010, Kommunit aningaasarsiornikkut inissisimanerat aamma aningaasartuutitigut politikkimi tulleriaarinerit, København.

Naatsorsueqqissaartarfimmi kisitsisitigut toqqorsivik, www.stat.bank.gl .

KANUKOKA, Kommunit ukiumoortumik naatsorsuutaat 2006-2009, Nuuk.

KANUKOKA, Kalaallit Nunaanni sapertunut utoqqarnullu angerlarsimaffiit amerlassusii pillugit paasissutissat, kommunerujussuarnut agguarlugit, Nuuk. Nordregio, 2010, Kalaallit Nunaanni najugaqarfiit killiffii – nunaqarfiit immikkut sammillugit, Nuuk.

Puggaard, Lis, 2010, Ældretræning i et MTV perspektiv, Servicestyrelsen, Odense.

Akileraartarnermut Atugarissaarnermullu ataatsimiititaliaq, 2010, Tunuliaqutai pillugit nalunaarusiaq: Kalaallit Nunaanni siuariartorneq atugarissaarnerlu qanoq qulakkeerneqassappat?, Nuuk.

30