Toroslar'm Bazı Temel Jeoloji Özellikleri

Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, c. 19, €5-78, Şubat 1976 Bulletin of the Geological Society of Turkey, v. 19, 65 - 78, February 1976

Toroslar'm bazı temel jeoloji özellikleri

Some geological aspects of the Taunts orogenic belt (Turkey) (1)

NECDET ÖZGÜL Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, Ankara

ÖZ: Toroslar Kambriyen-Tersiyer aralığında çökelmiş kaya birimlerini kapsar. Kuşakta birbirlerinden değişik havza ko- şullarını yansıtan "birlikler" yer almaktadır. Yazar tarafından Bolkar dağı Birliği, Aladağ Birliği, Geyik dağı Birliği, Alanya Birliği, Bozkır Birliği ve Antalya Birliği olarak adlandırılmış olan bu birlikler stratigrafi ve metamorfizm a özellikleri, kapsadıkları kaya birimleri ve günümüzdeki yapısal konumlarıyla birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Birlikler birbirleriyle anormal dokanaklı olarak kuşak boyunca yüzlerce kilometre yanal devamlılık gösterirler ve çoğunlukla birbirleri üzerinde allokton örtüler oluştururlar. Bolkar dağı, Aladağ, Geyik dağı ve Alanya birlikleri şelf türü karbonat ve kırıntılı kayaları kapsar. Bozkır ve Antalya birlikleri ise daha çok derin deniz çökellerini, ofiyolitleri ve bazik denizaltı volkanitlerini kapsar.

(1) A summary of the article follows the Turkish text. 66 ÖZGÜL

ABSTRACT: The Taurus mountains contain the rock units which were deposited from Cambrian to Tertiary. Within this belt there are different units representing different basin conditions. The following units were distinguished and were named by the author: Bolkardağı Unit, Aladağ Unit, Geyik dağı Unit, Alanya Unit, Bozkır Unit and Antalya Unit. These units can be distinguished and differentiated from each other by their stratigraphic position, character of metamorphism, the rock units which they contain and theil present structural position. These units extend laterally about hundreds of kilometers with tectonic contacts between them and commonly they form allochthonous covers on each other. The Bolkardağ, Aladağ, Geyik dağı and Alanya units contain carbonates and detrital rocks which were thought to be deposited in a shelf environment. On the other hand, the Bozkır and Alanya units contain deep sea sediments, ophiolites and submarine basic volcanic rocks.

GİRİŞ larını kapsamaktadır (Blumenthal, 1963; temsil edilmiştir. Birliğin en üst birimi, Özgül, 1971; Brunn ve diğerleri, 1971; ni Maastrihtiyen ve/veya Paleosen yaş- Toroslar Alp orojenik kuşağının Özgül ve Arpat, 1973). Bu kaya birimi ta olistostrom fasiyesinde kayalar oluş- Anadolu'nun güney ve doğu kesimlerin- toplulukları için yazar "birlik" terimini turmaktadır (şekil 2). den geçen önemli bir bölümünü oluş- kullanmaktadır (Özgül, 1971). Kuşağa Bolkardağı Birliği Milas (Muğla) turmaktadır. Bu özelliği ile 20. yüzyılın koşut olarak yüzlerce kilometre devam- batısından başlayarak doğuya doğru başlarından bu yana yer bilimcilerin il- lılık gösteren birlikler birbirleriyle tekto- Denizli, Afyon, Konya, Bolkar dağı, gisini çekmiştir. Ancak Toros kuşağının nik dokanaklıdırlar ve çoğunlukla bir- Niğde dolaylarına kadar devam eder jeoloji özelliklerini konu alan sistemli birleri üzerinde yüzlerce kilometre iler- (şekil 1). araştırmalar yakın bir geçmişe dayan- lemiş alloktan örtüler oluştururlar (Şe- maktadır. M, M. Blumenthal tarafın- kil 1). Birlikler, iyi görüldükleri yük- Ayırtman Özellikler. dan 1940-1950 yılları arasında yapılmış sek dağlar veya yerleşme merkezleri olan araştırmalar Toroslar'ın genel jeo- gözönünde tutularak, yazar tarafından — Orta - Üst Devoniyen - Alt Ter- loji özelliklerine değgin ilk önemli ve- Bolkardağı Birliği, Aladağ Birliği, Geyik siyer aralığında çökelmiş kaya birim- rilerin kaynağını oluşturmaktadır, özel- dağı Birliği, Alanya Birliği, Bozkır Bir- lerini kapsar (şekil 2). likle son on yıl içinde Toroslar'ın çeşitli liği ve Antalya Birliği olarak adlandı- — Devoniyen - Üst Kretase (Seno- kesimlerinde yerli ve yabancı yerbilim- rılmıştır (özgül ve Arpat 1973). maniyen - Türoniyen) zaman aralığı ciler tarafından yapılmış olan araştır- şelf türü karbonat ve kırıntılı kayalar- malarla bu kuşağın jeoloji özelliklerinin Bolkardağ Birliği la, Maastrihtiyen ve Paleosen olisto- ortaya çıkarılmasında önemli gelişme- Genel Tanım ve Yaydım. Birliğin strom fasiyesinde kayalarla temsil edi- ler sağlanmış ve Toroslar'ın son yıllara adı Orta Toroslar'da Bolkar dağından lir. Maastrihtiyen bazı bölgelerde pela- kadar bilinenden çok değişik ve kar- alınmıştır. Toros kuşağının en kuzeyin- jik kireçtaşıyla başlar. maşık jeoloji özellikleri taşıdığı anlaşıl- de yer alır. Bolkar dağı Birliği'nin Kon- — Üst Paleozoyik ve Mezozoyik mıştır. ya güneyinde Bozkır-Hadim ilçeleri do- süresince epirojenik hareketler etkili laylarındaki allokton yüzeylemeleri Gü- olmuştur. Permiyen, yer yer Triyas, Li- Bu yazıda yazar Toroslar'ın çeşitli ney İç Anadolu Birliği olarak bilinmek- yas, yer yer üst Jürasik, Senomaniyen - kesimlerinde, daha çok Orta ve Doğu tedir (özgül, 1971). Ancak, birliğin tü- Türoniyen, Maastrihtiyen ve Paleosen Toroslar'da, 1967 yılından bu yana sür- mü için, bu birliğe ait ayırtman kaya yaşta kayaların tabanında uyumsuzluk dürdüğü araştırmalara dayanarak To- birimlerini kapsayan ve Toroslar'ın en görülür. ros kuşağının bazı temel jeoloji özellik- yüksek dağlarından biri olan, Bolkaı lerini belirtmeyi amaçlamaktadır. Batı — Çoğunlukla yeşil şist fasiyesin- dağı adının kullanılması yazar tarafın- Toroslar'la ilgili veriler daha çok, böl- de metamorfizma gösterir. Metamorfiz. dan daha uygun görülmüştür. Bolkar gede 1965 yıllarından bu yana Fransız manın etkisi bölgeden bölgeye değiş- dağı Birliği Menderes masifi ve olası- jeologları (CNRS Araştırma Ekibi) ta- mekte ve derinlikle artmaktadır. Meta- lıkla Kırşehir masifinin örtüsünü oluş- rafından yapılan araştırmalara dayan- morfizma geçirmiş en genç kaya birimi turur. Çoğunlukla, yeşil şist fasiyesli maktadır. Yazıda Toros kuşağında yer Paleosen yaştadır (A. Boray, 1975, söz- metamorfitleri kapsar. Birliğin fosil alan "birlikler"in önemli stratigrafi lü görüşme). kapsayan en yaşlı birimi Devoniyen şist özellikleri ve günümüzdeki konumlarına ve mermerleridir (Özgül, 1971), mercan — Batı Toroslar'da Menderes ma- değinilmektedir. Verilerin Toroslar'ın ve brakyopodlar kapsar. Karbonifer şist, sifi ile ilksel ilişkilidir ve masifin ör- tektonik gelişimi açısından değerlendi- kuvarsit vd kireçtaşı; Permiyen ku- tüsünü oluşturur (Başarır, 1970; Boray rilmesi ayrı bir yazıda ele alınacaktır. varsit arakatkılı yeniden kristalleşmiş ve diğerleri, 1975). kireçtaşı ile temsil edilmiştir. Triyaa — Permiyen çok zengin mikrofau- şeyil, kuvarsit, kireçtaşı ve dolotaşım, na kapsar. ÖNEMLİ STRATİGRAFİ metamorfizma gösteren bölgelerde ise ÖZELLİKLERİ mermer arakatkılı, yeşil kloritli, serisit- Aladağ Birliği li şistleri kapsar. Liyas taban çakılta- Genel Tanım ve Yaydım. Birliğin Toroslar ayırtman stratigrafi özel- şıyla başlar. Jürasik ve Kretase karbo- natlı kayaları kapsar. Üst Kretase (Se- adı Orta Toroslar'ın doğu kesiminde likleri ve kapsadıkları kaya birimleri nomaniyen - Türoniyen) rudistli kireç- kuşağın en yüksek dağlarından biri açısından birbirinden değişik havza ko- taşı, Maastrihtiyen pelajik kireçtaşı ile olan Aladağ'dan alınmıştır. Üst Devo- şullarını yansıtan kaya birimi topluluk- niyen - Üst Kretase aralığında oluşmuş

68 ÖZGÜL,

Sekil 2: Bolkardağı Birligi'nin şematik stratigrafi kesitleri. Şekildeki "Milas-Tavas bölgesi" kesiti A. Boray (1975, siizlu görüşme) dan alınmıştır. Figure 2; Schematic sections of the Bolkar Dağı Unit. The section of the "Milas-Tavas region" is drawn according to A. Boray 01975, personal communication) karbonat ve kırıntılı kayaları kapsat oluşturur. Triyas çoğunlukla oolitli diğerleri, 1971). Birliğin en üst birimi- (şekil 3). Yüzeylemelerinin tümü allok- kireçtaşı ile başlar; Sitiyen, Aniziyen ni Globotruncana'lı kireçtaşı ile geçiş tondur. Üst Devoniyen yaşta şeyil, yaşta alacalı renkli, şeyil-killi kireçta- gösteren olistostrom fasiyesinde kırın- kumtaşı, kuvarsit ve resifal kireçtaşı şı - kumtaşı ve Noriyen - Resiyen yaş- tılı kayalar oluşturur. bu birliğin en yaşlı birimini oluşturur. ta çakıltaşı ve kireçli kiltaşı birimleri- Toroslar'ın çeşitli kesimlerinde yü- Karbonifer benzer fasiyestedir. Permi- ni kapsar. Jürasik ve Kretase Bolkar zeylemeleri bulunan Aladağ Birliği ön- yen kuvarsit arakatkılı algli kireçtaşıy- dağı Birliği'nde olduğu gibi karbonatlı celeri değişik araştırıcılar tarafından la temsil edilmiştir. Permiyen'in taba- kayalarla temsil edilmiştir. Seydişehir değişik adlar altında incelenmiştir. Batı nında yer alan 20-30 m kalınlıkta ve bölgesinde Liyas dolotaşı, Dogger ve Toroslar'da yalnızca Fethiye kuzeyinde yüzlerce kilometre yanal devamlılık Malm kireçtaşı, Senoniyen rudistli ki. bilinmektedir. Bu bölgede Graciansky gösteren Girvenalla'lı kireçtaşı bu bir- reçtaşı ve pelajik Globotruncana'lı ki- (1968) tarafından Karadağ serisi olarak lik için ayırtman bir kılavuz seviye reçtaşı ile temsil edilmiştir (Brunn ve adlandırılmıştır. Orta Toroslar'da Şeydi- TOROSLrAR'IN JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ 69

— Karbonifer ve Alt Permiyen, ku- gak boyunca yüzlerce kilometre çıplak gözle izlenebilen ayırtman biyozonları kapsar (Siphonophyilia zonu, Fusiella zonu, Girvenalla zonu, Pseudoschwage- rina zonu v.b. gibi). — Permiyen'de algler çok iyi geli- şim gösterir. —• Birlik kuşak boyunca yüzeyledi- ği her yerde allokton konumludur. Di- ğer birliklerin üzerinde yatay örtüler halinde görülmektedir.

Geyik Dağı Birliği

Genel Tanım ve Yayılım. Birliğin adı Orta Toroslar'm batı kesiminde yer alan Geyik dağından alınmıştır. Kambri- yen'den Tersiyer'e kadar hemen bütün sistemleri temsil eden kaya birimlerini kapsar (şekil 4). Orta ve Üst Kambri- yen yaşta alacalı renkli, yumrulu kireç- taşı birimi birliğin yaşı saptanabilen en yaşlı birimini oluşturur (Dean ve Mo- nod, 1970; Özgül ve Gedik, 1973). Yum- rulu kireçtaşımn tabanında uyumlu olarak yer alan dolomitli kireçtaşı ve daha alttaki şistlerde fosil bulunamamış- tır. Ordovisiyen şeyil, kumtaşı; Silüri- yen taban çakıltaşı, graptolitli şeyil ve yumrulu kireçtaşı; Devoniyen kumtaşı, şeyil, dolomitli kireçtaşı ve resifal ki- reçtaşı; Karbonifer şeyil ara tabakalı kireçtaşı; Permiyen kuvarsit arakatkılı algli kireçtaşı ile temsil edilmiştir. Li- yas, Dogger, Malm, Alt Kretase kalın, ve neritik karbonatlı kayaları kapsar. Maastrihtiyen, Paleosen resifal kireçta- şıyla, Lütesiyen filiş fasiyesinde kayalarla temsil edilmiştir. Birliğin en üst birimini Üst Lütesiyen - Üst Eosen ( ?) olistostromu oluşturur. Batıdan doğuya doğru Bey dağları, Sultan dağı, Ana. mas dağı, Geyik dağı, Hadim - Bozkır, Ovacık (Silifke), Aladağ doğusu, Feke, Saimbeyli, Tufanbeyli, Sarız (Kayseri) ve Munzur dağları dolaylarında yaygın- şehir-Bozkır-Hadim dolayları ve Alan- — Üst Devoniyen _ Üst Kretase dır (Şekil 1). Yazar tarafından Geyik ya - Anamur kuzeyinde Hadim Napt aralığı §elf türü karbonat ve kırıntılı dağı Birliği'nin Hadim - Bozkır dolayla- (Blumenthal, 1944); Bozkır - Hadim do- kayalarla temsil edilmiştir. Maastrihti- rındaki yüzeylemeleri Hadim Birliği ola- laylarında Orta Toros Birliği (Özgül yen olistostrom fasiyesinde kırıntılı ka- rak adlandırılmıştır (Özgül, 1971). An- 1971); Doğu Toroslar da Belemedik do- yaları kapsar. cak, daha sonraları, Hadim Birliği'nin layında Belemedik Paleozoik'i (Blumen- — Üst Paleozoyik ve Mezozoyik sü- Geyik dağı Birliği ile bağlantılı olduğu thal, 1947 b); Aladağ-Yahyalı bölgesin- resince, Üst Triyas başlangıcı dışında, ve aralarındaki ayrımın çökelme koşul- de Siyah Aladağ Serisi (Blumenthal, sürekli çökelme vardır. larının yersel olarak değişmesinden ileri geldiği anlaşılarak, Hadim Birliği de Ge- 1941) adlarıyla bilinmektedir. Birliğin — Üst Triyas (olasılı olarak Nori- yik dağı Birliği kapsamına sokulmuştur. yayılımı şekil l'de görülmektedir. yen başlangıcı) yer yer kalınlığı 500 m'yi bulan çakıltaşı birimini kapsar. Ayırtman Özellikler. — Metanıorfizma göstermez. Ayırtman Özellikler. — Üst Devoniyen - Maastrihtiyen —• Permiyen ve Triyas kayalarıy- aralığında çökelmiş kaya birimlerini la kontrol edilen zengin çinko - kurşun — Kambriyen - Tersiyer aralığın- kapsar. cevher yataklarını kapsar. da oluşmuş kaya birimlerini kapsar. 70 ÖZGÜL

Kambriyen - Paleosen aralığı şelf türü rülür; yer yer boksit oluşuklarını (Sey- — Birliğin kapsadığı kaya birim- karbonat ve kırıntılı kayalar, Alt Eo- dişehir bölgesinde Maastrihtiyen taba- leri (Orta - Üst Kambriyen yaşta olan- sen - Lütesiyen flig ve Üst Lütesiyen - nında, Tufanbeyli bölgesinde Permiyen lar da dahil) metamorfizma gösterme- Üst Eosen (?) olistostrom fasiyesinde tabanında) kapsar. mektedirler. kayalarla temsil edilmiştir. — Kuşağın kuzey kesiminde (Sul- — Epirojenik hareketler Kambri- tandağları, Seydişehir, Hadim dolayı) — Kuşağın çoğu kesimlerinde (Bey yen'den beri etkili olmugtur. Silüriyen, Üst Paleozoyik ve yer yer Triyas'ı kap- dağları, Geyik dağı, Seydişehir, Hadim, Permiyen, yer yer Triyas, Liyas, Dog- sayan büyük bir stratigrafi boşluğu TufanbeyU dolayları) diğer birliklerin ger - Malm, Maastrihtiyen ve Lütesiyen vardır; kuşağın güney kesiminde istif- tabanında yer alır, onlara göre otokton kayalarının tabanında uyumsuzluk gö- lenme kuzeye oranla daha eksiksizdir. konumludur; kuşağın bazı kesimlerinde TOROSLAR'IN JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ 71

geldi 5: Alanya Birllgt'nin şematik stratigrafi kesiti (Alanya bölgesi) Figure 5: Schematic section of the Alanya Unit (Alanya region)

(Sultandağı, Aladağ doğusu) ise allok- tondur. Şekil 6. Bozkır Birliği'nin gematik stratigrafi kesitleri. Sekil, birliğin Beygehir-Bozkır Alanya Birliği dolaylarındaki yüzpj İçmelerine ait kesitleri kapsamaktadır (Brunn ye diğerleri, Genel Tanım ve Yaydım. Birliğin 1971; Özgül ve Arpat, 1973). adı, yüzeylemelerinin en iyi görüldüğü, Figure 6: Schematic sections of the Bozkır TJnit. The sections belong to exposures of the Alanya ilçesinden alınmıştır. Başlıca Beyşehir - Bozkır region (Brnnn et al, 1971; Özgül ve Arpat, 1973). Permiyen ve Triyas yaşta mermer ve yeşil gistleri kapsar. Gündoğmuş (An- talya), Alanya, Anamur bölgesinde yü- Bozkır Birliği leri kapsar (şekil 6). Bu birimler bağ- lıca dört gurupta toplanmıştır. zeyler. Alanya dolayındaki yüzeyleme- Genel Tanım ve Yayılan. Bozkır leri Blumenthal (1951) tarafından Birliği'ne ait kaya birimi toplulukları Boyalı Tepe Gurubu. Triyas-Alt JU- Alanya Masifi adı altında incelenmiştir. Batı Toroslar'da Fethiye-Köyceğiz dola- rasik yaşta neritik kireçtaşı ve daha Bitlis masifi ve Keban dolayında yü- yında Batı Likya naplan (Graciansky, üstte Toarsiyen yaşta ammoniticco zeyleyen metamorfitler de Alanya Bir- 1967: Brunn ve diğerleri, 1971'den) rosso fasiyesinde kireçtaşı, Titoniyen liği'nin ayırtman özelliklerini taşıdığın- Korkuteli dolayında Doğu Likya naplan Neokomiyen yaşta Kalpionellalı kireç- dan yazar tarafından bu birliğin kap- (Brunn ve diğerleri 1971); Orta Toros- taşı ve Üst Kretase'nin tüm katlarını samına sokulmuştur (şekil 1). lar'da Beygehir-Seydişehir dolayında temsil eden Globotruncana'h çakmaklı Bhyşehir-Hoyran napı (Gutnic ve diğer- kireçtaşını kapsar (Gutnic ve Monod, Ayırtmam Özellikler. leri, 1968), Hadim-Bozkır dolayında 1970). Toarsiyen - Santoniyen aralığını — Permiyen, Triyas ve Alt Tersi- Ofiyolîtli seri (Özgül, 1971), Karaman temsil eden kireçtaşmm tüm kalınlığı yer yaşta kaya birimlerini kapsar. Jüra- (Konya) bölgesinde Şist-Badyolarit for- 20 m dolayındadır. Birim bu inceliğine sik ve Kretase kayalarının varlığı bi- masyonu (Blumenthal, 1956) adları ilö karşın yüzlerce kilometre uzaklıklarda linmemektedir (şekil 5). bilinmektedir. Yazar, değişik adlar kul- özelliklerini korumaktadır. — Derinlikle artan metamorfizma lanmanın doğuracağı karışıklıkları göz Huğlu Gurubu. Yeşil renkli kalın gösterir. Permiyen ve Triyas mermer önünde tutarak, birliğin tümü için yü- tüffit ve onun üstünde Üst Triyas - Se- ve yeşil şistleri kapsar; Alt Tersiyer zeylemelerinin en iyi görüldüğü yerler- noniyen yaşta pelajik çakmaklı kireç- (Paleosen?, Eosen) kayaları transge- den biri olan Bozkır ilçesinin adını kul- taşlannı kapsar. siftir, metamorfizma göstermez. lanmayı uygun görmüştür. Gencek Gurubu. Üst Triyas ve — Alanya ve Gündoğmuş bölgesin- olasılıkla Üst Permiyen yaşta neritik de Antalya Birliği üzerinde allokton ör- Birlik çok sayıda, değişik yaş, tür kireçtaşını kapsar. tüler oluşturur. ve boyutlarda blok ve allokton birim- Kayabaşı Gurubu. Üst Triyas yaş- 72 ÖZGÜL ta resifal kireçtaşı, kumtaşı ve rodyo- laritleri kapsar. Bozkır Birliği Toros kuşağı boyunca batıdan doğuya doğru Milas güneyi, Teke yarımadasının kuzey kesimi, Sul- tan dağlarının güneyi, Beyşehir, Bozkır, Hadim, Bolkardağı kuzeyi ve Munzur dağları dolaylarında yer alır (§ekil 1).

Ayırtman Özellikler. — Boyutları çakıl boyundan kilo- metrelere kadar değişen, değişik tür ve yaşta blok ve allokton kaya birimlerini kapsar. — Kapsadığı kaya birimlerinden bazıları aynı yaşta olmalarına karşın ortam koşulları bakımından önemli ay- rıcalıklar gösterirler. — Derin deniz koşullarını yansıtan kırmızı renkli, çakmaklı pelajik ki- reçtaşı ve radyolaritleri kapsar. Bun- lardan bazıları, toplam 20-30 m. kalınlık göstermelerine karşın Jürasik'ten Üst Kretase'ye kadar hemen bütün katları temsil eden mikrofauna kapsarlar ve bu özelliklerini yitirmeden yüzlerce kilometre yanal devamlılık gösterirler. Değişik boyda ofiyolit (peridotit, serpantin, dunit) bloklarını, tüf ve bazik denizaltı volkanitlerini kapsar. — Bolkardağı Birliği'ne ait allokton kaya birimlerini kapsar. — Kuşak boyunca Bolkardağı, Ala. dağ ve Geyik dağı birliklerinin Maast- rihtiyen - Lütesiyen yaşta olistostrom- ları içinde ve/veya üzerinde yer alır.

Antalya Birliği Genel Tanını ve Yayılım. Birliğin adı, yüzeylemelerinin yaygın olduğu An- talya ilinden alınmıştır. Antalya ili ba- tısındaki yüzeylemeleri Lef evre (1967) Sekil 7: Antalya Birligi'nin şematik stratigrafi kesitleri. Kesitlerin çiziminde Brunn ve tarafından Antalya napları olarak ad- diğerleri (1971)don yararlanılmıştır. landırılmıştır. Antalya Birligi'nin kap. Figure 7: Schematic sections of the Antalya Unit, based on Brunn et al <1971). sadığı kaya birimleri Brunn ve diğer- leri (1971) tarafından Alakır Çayı, Tah- Ayırtman Özellikler. BİRLİKLERİN KONUMLARI VE talı dağ ve Çatal tepe olmak üzere üç BİRBİRLERİYLE İLİŞKİLERİ — Boyutları çakıl boyundan kilo- gurupta toplanmıştır (şekil 7). Toros kuşağını oluşturan birlikler metrelere kadar değişen blok ve allok. Alakır Çayı Gurubu. Üst Triyas kuşak boyunca yüzlerce kilometre de- ton kaya birimlerini kapsar. yaşta çakmaklı kireçtaşı, bitkili kum- vamlılık gösterirler (şekil 1). Birlikler taşı ve radyolaritleri; yine Üst Triyas — Sığ ve derin deniz çökellerine birbirleriyle anormal dokanaklıdırlar ve yaşta kireçtaşı arakatkılı bazik denizal. ait blokları bir arada bulundurur. Ör- birbirlerinin üzerinde allokton örtüler ti volkanitlerini, ofiyolitleri ve Üst Kre- neğin, Üst Triyas yaşta denizaltı vol- halinde bulunmaktadırlar. Bu nedenle tase yaşta kırıntılı kayaları kapsar. kanitleri ve pelajik çökellerin yanında birliklerin birbirleriyle ilksel ilişkileri Tahtalı Dağ Gurubu. Kambriyen - aynı yaşta neritik kalın karbonatlan ve ilksel coğrafya konumları kesinlikle Kretase aralığında çökelmiş şelf türü kapsar. bilinmemektedir. Birliklerden bazıları karbonat ve kırıntılı kayaları kapsar; — Ofiyolitleri kapsar. ortam, kayatürü, stratigrafi ilişkileri bu özelliği ile Geyik dağı Birliği ile — Geyik dağı Birliği'ne ait kaya ve diğer bazı özellikleri açısından bir- yakın benzerlik gösterir. birimlerini allokton olarak kapsar. birleriyle benzerlikler göstermekte, bu- Çatal Tepe Gurubu. Üst Triyas yaş- — Kuşağın yalnızca güney kesimin- na karşılık her birlik, bütün kuşak bo- ta killi kireçtaşı ve kumtaşı, Jürasik ve de yer alır; Geyik dağı Birligi'nin Eo- yunca korunan kendine özgü bazı ayırt- Kretase yaşta radyolarit arakatkıh ne- sen yaşta olistostromu üzerinde allok- man özellikleriyle diğerlerinden ayrıl- ritik karbonatları kapsar. tondur. maktadır (çizelge 1). TOROSLAR'IN JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ 73

Çizelge 1: Birliklerin bazı ayırtman özelliklerinin denegtirmeli çizelgesi Table I: Comparison for some characteristics of the unit 74 ÖZGÜL

Şekil 8: Bat» Toroslar'da yer alan birliklerin şematik harita ve enine kesiti Figure 8; Schematic map and cross section of the units in the Western Taurus.

Aşağıda Toros kuşağının çeşitli ke- Batı Toroslar' Bölgenin kuzeyinde yeralan ve Mende- re simlerinden seçilmiş bölgelerde, birlikle. Batt Toroslar'da şekil 8'de görüldü- s Masifi'nin örtüsünü oluşturan me- rin günümüzdeki konumları ve birbirle- ğü gibi Bolkar dağı, Bozkır, Geyikdağı tamorfitler Bolkar dağı Birliği'nin ayırt- riyle ilişkileri belirtilmektedir. ve Antalya birlikleri yer almaktadır. man özelliklerini taşımaktadır (şekil 2).

(1) Toros kuşağının kullanışlı bir jeomorfoloji bölümlemesi bugüne değin yapılmamıştır. Yazar anlatımda kolaylık sağlanması amacıyla Toros kuşağını dört bölüme ayırmıştır; kugagm Ege Denizi ile kabaca Eğridir Gölü - Antalya çizgisi arasında kalan bölümünü 'Batı Toroslar, Eğridir Gölü - Antalya çizgisi ile Ecemiş koridoru arasında kalan bölümünü 'Orta Toroslar', Ecemig koridoru - Van gölü arasında kalan bölümünü 'Doğu Toroslar', Munzur dağlarını ise "Kuzeydoğu Toroslar' adı altında incelemiştir. Milas kuzeyinde yüzeyleyen ve yazar ta- rafından Bolkar dağı Birliği'nin kapsa- mına sokulan şist ve mermerler Mende- res masifinin gnaysları ile ilksel ilişkili- dir (Başarır, 1970; Boray ve diğerleri, 1975). Bozkır Birliği bu bölgede kuzeyde Milas dolayında Bolkar dağı Bîr- liğı'nin Paleosen olistostromu üzerinde (Boray ve diğerleri, 1975) güneyde ise Göçek (Fethiye) dolayında yüzeyleyen Geyik dağı Birliği'nin Miyosen kırıntı- lıları üzerinde bulunmaktadır (Brunn ve diğerleri, 1971; Graciansky, 1972). Batı Toroslar'ın en yüksek bölgesi Bey dağ- larını oluşturan kaim Üst Kretase kar- bonatları (Lefevre, 1966; Poisson, 1967: Brunn ve diğerleri, 1971'den) ve Lrütesi- yen biyoklastları (Pisoni, 1967) Geyik- dağı Birliği'nin aynı yaştaki birimleriy- le yalan benzerlik göstermektedirler. Antalya körfezinin batısında ve kuzeyinde Eğridir gölü güneyinde yer alan Antalya Birliği'ne ait kaya birimleri, Bey dağlarının doğusunda Geyik dağı Birliği'nin Eosen yaşta kırıntılı kaya- ları üzerinde bulunmaktadır (Lefevre ve Marcoux, 1970). özet olarak, Batı Toroslar'da yeralan birliklerden Bolkar dağı ve Geyik dağı birlikleri diğer bir- liklere göre otokton konumludurlar. Bozkır Birliği kuzeyde Bolkar dağı Bir- liği'nin güneyde Geyik dağı Birliği'nin üzerinde; Antalya Birliği ise Geyik da- ğı Birliği'nin üzerinde allokton olarak bulunmaktadır (şekil 8).

Orta Toroslaj*

Orta Toroslar'ın Alanya - Hadim ilçeleri arasında kalan kesimi birliklerin tümünü kapsamaktadır (şekil 9). Bölgede Geyik dağı Birliği diğer birliklerin tabanında yeralmaktadır; onlara göre otokton konumludur. Ancak böl- genin kuzeybatısında Sultan dağlarında Geyik dağı Birliği'nin Kambriyen yaşta şeyillerinin tabanında yapısal pencereler içinde, Jürasik - Kretase yaşta kireçtaş- ları yüzeylemektediri (şekil 8'deki ha- ritada bu pencerelerden biri gösteril- miştir). Bu Jürasik - Kretase kireçtaş- ları kayatürü özellikleri açısından Bol- kar dağı Birliği'nin aynı yaştaki kireç- taşlarına yakın benzerlik göstermekte- dirler.

Orta Toroslar'ın kuzey kesiminde Aladağ ve Bolkar dağı birlikleri Geyik dağı Birliği'nin Lütesiyen - Üst Eosen (?) olistostromu üzerinde allokton olarak bulunmaktadırlar. Bozkır Birliği Seydişehir bölgesinde Aladağ Birliği'nin 76 ÖZGÜL

dağ birliklerini ayırmaktadır1. Vadinin havza koşullarını yansıtan "Birlik"ler doğu yamacında Aladağ Birliği'nin en yer almaktadır. yağlı birimini oluşturan Üst Devoniyen yaşta kırıntılı ve karbonatlı kayalar — Yazar tarafından Bolkar dağı Bolkar dağı Birliği'nin şistleri üzerinde Birliği, Aladağ Birliği, Geyik dağı Bir- yer almaktadır. Aladağ'm büyük bir liği, Alanya Birliği, Bozkır Birliği ve kısmı Aladağ Birliği'nin ayırtman ka- Antalya Birliği olarak adlandırılan bir- ya birimlerini kapsamaktadır. Aladağ'ın likler kendilerine özgü ayırtman özel- doğusunda, Blumenthal (1956) tarafın- liklerini yitirmeden kuşak boyunca yüz- dan Basyayla koridoru olarak adlandı- lerce kilometre devamlılık gösterirler. rılan bölgede, Bozkır Birliği'ne ait ofi- — Birlikler birbirleriyle anormal yolitli ve bloklu birim kabaca kuzey - dokanaklıdırlar ve çoğu yerde birbirle- güney yönünde dar bir şerit halinde ri üzerinde allokton örtüler oluşturur- uzanmaktadır. Bu ofiyolitli birim iğinde; lar. Bozkır Birliği'nde olduğu gibi, Üst Tri- yas yaşta kireçtaşı ve Globotruncana'h — Bolkar dağı, Aladağ, Geyik dağı Senoniyen pelajik kireçtaşı blokları yer ve Alanya Birlikleri şelf türü karbonat almaktadır. Basyayla koridorunun batı- ve kırıntılı kayaları kapsarlar. Bozkır sında Aladağ Birliği, koridorun doğu- ve Antalya birlikleri şelf türü kaya sunda ise Geyik dağı Birliği yer almak- bloklarının yanında ve daha çok, derin tadır. Aladağ Birliği ile Bozkır Birliği'- deniz çökellerini, bazik denizaltı volka- nin dokanağmm dikçe eğimli olmasına nitlerini ve ofiyolitleri kapsar. karşın, Geyik dağı ile Bozkır birliklerinin dokanağı düşük eğilimlidir ve Ge- SUMMARY yik dağı Birliği üstte yer almaktadır (şekil 10). The Taurus consists of rocks of Yükseklik ölçekli değildir Cambrian to Tertiary ages. At this belt Heights are not to scale Kuzeydoğu Toroslar (Munzur Dağlan)2 there are units which reflect distinct Toros kuşağının kuzeydoğu kesiminde basin features because of their strati- Munzur dağları ve onun güneyinde yer graphic properties and pertaining rock alan kaya birimleri şekil ll'de görül- types. These units, Bolkar dağ Unit, düğü gibi üç ayrı birlik oluşturmakta- Aladağ Unit, Geyik dağı Vnit, Alanya Şekil 10: Doğu Toroslar'da yeralan birlik- dır. Munzur dağını oluşturan kaini Me- Unit, Botsktr Unit and Antalya Unit as lerin şematik harita ve enine ke- named by the author, extend laterally siti zozoyik (Triyas - Üst Kretase) kireç- Figure 10: Schematic map and cross section taşları Geyik dağı Birliği'nin aynı yaş- for hundreds of kilometers without of the units in the Eastern taki kireçtaşlarıyla benzer kayatürü losing their distinct characteristics (fi- Taurus özellikleri göstermektedir. Munzur da- gure 1). All these units are in abnor- ğının kuzey ve güneyinde yer alan ofi- mal contact as they make allochthonous yolitli seri Bozkır Birliği ile, bölgenin cover on each other. Bolkar dağı, Ala- Maastrihtiyen - Paleosen (?) olistostro- güneyinde yaygın olan metamorfitler dağ, Geyik dağı and Alanya units mu üzerinde (Gutnic ve diğerleri, 1968), ise Alanya Birliği ile kaya türü ve stra- mainly consist of shelf type carbonate Hadim bölgesinde ise Bolkar dağı Bir- tigrafi ilişkileri açısından yakın ben- and derital rocks. Bolkar dağı Unit liği'nin Maastrihtiyen - Paleosen (?) zerlik göstermektedir. Munzur kireçtaşı shows metamorphism differing from olistostromu üzerinde (Özgül, 1971) (Geyik dağı Birliği) ofiyolitli seri (Boz- place to place and increasing with yeralm ak tadır. kır Birliği) içinde allokton olarak bulun- depth. This unit is composed of rocks of Upper Paleozoic, Mesozoic and Terti- Orta Toroslar'ın güney kesiminde maktadır; güneydeki metamorfitler ise ary ages (figure 2). The unit is pri- (Geyik dağı güneyinde) Antalya Birli- ofiyolitli birimin tabanında yer almak- marily related to Menderes massif and ği Geyik Dağı Birliği'nin Eosen flişi tadır (şekil 11). probably to Kırşehir massif making a üzerinde görülmektedir. En güneyde yer cover for them. Although Aladağ Unit alan Alanya Birliği ise Antalya Birliği SONUÇLAR bears similar features with Bolkar dağı üzerinde yatay konumlu allokton örtü- Unit, it differs from the Bolkar dağı ler oluşturmaktadır (şekil 9). — Toroslar Kambriyen - Tersiyer Unit by its continuous sedimentation Doğu Toroslar aralığında oluşmuş kaya birimlerini (except Early Upper Triassic), having kapsamaktadır. distinct lithozones and biozones, and not Doğu Toroslar'da Bolkar dağı, Aladağ, showing any metamorphism (figure 3). Geyik dağı ve Bozkır birlikleri yer al- — Toros kuşağında stratigrafi ö- Aladağ Unit sits on top of the Geyik maktadır (şekil 10). Yahyalı ilçesinden zellikleri ve kapsadıkları kaya birim- dağı Unit allochthonously. Geyik dağ% geçen vadi kabaca Bolkar dağı ve Ala- leri açısından birbirlerinden değişik

(1) Bu bölge ile ilgili veriler N. Özgül ve F. Şaroglu tarafmdanAladag bölgesinde 1972 yılında yapılmış ancak yayımlanmamış araş- tırmaya dayanmaktadır. (2) Munzur dağları ile ilgili veriler N. özgül, I. Bingöl, A. Dogan,N. Özv.'irduncı, M. Şenol ve Ş. Uysal tarafından "Cumhuriyetin 50. yılı Yerbilimleri Kongresi"nde sunulmuş, ancak yayımlanmamış olan "Munzur dağlarının bazı temel jeoloji sorunları ve bunların çö- zümlerine değgin düşünceler" adlı bildiriden alınmıştır. TOROSLAR'IN JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ

_- _-_ BO _-_-T

ow \y

B6 _~_ ~_ — _ ::

X X X X X X XX X X X X XXXXXXXXXXXXX X X AL AL

y»x X X XXXXX XXX XX X X XXXXXXXXXX X

X x X AL - vx SIM0ELZR İÇİN ŞEKİL I E BAKINIZ XX X X X x SEE FIGURE I FOR LE6AND Yükseklik ölçekli delildir Heights are not to scale

Şekil 11: Kuzeydoğu Toroslar (Munzur da£i)'nda yeralan birliklerin şematik harita ve enine kesiti

Figure 11: Schematic map and cross section of the Northeastern Taurus (Munzur mountain)

Unit consists of sedimentary rocks of as an allochthonous sheet on top of DEĞİNİLEN BEMELEK Cambrian to Tertiary ages (figure 4). the Antalya Unit in the Central Taurus No metamorphism has been observed area. Antalya and Bozkır units consist Başarır, E., 1970, Bafa Gölü doğusunda ka- in this unit, even earlier portion, of of deep-sea sediments and ultrabasic lan Menderes masifi güney kanadının jeo- which is Cambrian in age, is also com- loji ve petrografisi: Ege Üniversitesi Fen rocks and basic submarine volcanic Fakültesi Raporlar Serisi, No: 102-1970, posed of nonmetamorphic rocks. Ge- rocks including shelf type rock blocks 44 s. yik dağı Unit reflects characteristics of Blumenthal, M.M., 1941, Niğde ve Adana vi- the epeirogenic movement. It is exposed of various ages (figure 6, figure 7). lâyetleri dahilinde Torosların jeolojisine at the bottom of the other units. Rela- These two units differ from each other umumi bakış: Maden Tetkik Arama Enat., tive to the others, Geyik dağı Unit is in structural positions and pertaining Ankara, No 8, 48 s. Blumenthal, M.M., 1944, Bozkır güneyinde autochthonous. Alanya Unit shows rock types. Bozkır Unit is placed over Toros sıradağlarının serisi ve yapısı: 1st. similarity to Bolkar dağı Unit as far the rocks of olistostrome facies of Bol- Univ. Fen Fak. Mec, Seri B, 9, 2, 95-125. as metamorphism is concerned, but it kar dağı, Aladağ and Geyik dağı Units; Blumenthal ,M.M., 1947 a, Seydisehir-Beyse- differs from Bolkar dağı Unit due to hir hinterlandmdaki Toros dağlarının je- whereas Antalya Unit is only placed olojisi: Maden Tetkik Arama Enst., An- its structural position and with the over the rocks of olistostrome facies kara, No 2, 242 s. absence of Jurassic and Cretaceous of Geyik dağı Unit. Blumenthal, M.M., 1947 b, Belemedik Paleo- sediments in the stratigraphic succes- zoik penceresi ve bunun Mezozoik kalker sion (figure 5). The Alanya Unit stays çerçevesi; Maden Tetkik Arama Enst, Yayıma verildiği tarih: Ocak, 1976 Ankara, No 3, 39 s. 78 ÖZGÜL

Blumenthal, M.M., 1951, Batı Toroslarda Dean, W.T. ve Monod, O., 1970, The lower Lef evre, R., 1967, Un nouvel element de la Alanya ard ülkesinde jeolojik araştırma- Paleozoic stratigraphy and faunas of the g^ologie du Taurus Lycien: Les nappes 1 lar: Maden Tetkik Arama Enst., Ankara, Taurus mountains near Beyşehir, Turkey, d Antalya (Turquie): C.R. Acad. Sci., No. 5, 194 s. I. Stratigraphy: Bull. Brit. Mus. (Nat. Paris, se>. D, 265, 1365-1368. Lef evre, R., ve Marcoux, X, 1970, Schema Blumenthal, M.M., 1952, Toroslarda Yüksek His.), Geol., 19, 8, 411-426. structural et esquisse stratigraphie des Aladağ silsilesinin coğrafyası, stratigrafi- Graciansky, P., Ch., de, 1967, Existence d'une nappes d'Antalya dans leur segment sud- si ve teknonigi hakkında yeni etüdler: nappe ophiolithique a l'extremite occiden- occidental (Taurus lycien, Turquie): C. Maden Tetkik Arama Enst., Ankara No. tale de la chaine sud-anatolienne; rela- R. Acad. Sci., Paris, 271, 888-891. 6, 136 s. tions entre les autres unites charri§es et avec les terrains autochtones (Turquie): Pisoni, C, 1967, Kag (Antalya ili) bölgesinin Blumenthal, M. M., 1956, Karaman-Konya C.R. Acad. Sci., Paris, S<§r. D., 264, 2876- jeolojik etüdü: Maden Tetkik Arama havzası güneybatısında Toros kenar sil- 2879. Enst. Derg., 69, 42-49. sileleri ve Sist-Radiolarit formasyonunun Graciansky, P., Ch., de, 1968, Teke yarım- Poisson, A., 1967, DonnĞes nouvelles sur le stratigrafi meselesi: Maden Tetkik Ara- adası (Likya) Torosları'nm üstüste gel- Crâtacâ et le Tertiaire du Taurus occi- ma Enst. Derg., 48, 1-36. miş ünitelerinin stratigrafisi ve Dinaro- dental au NW d'Antalya (region de Kor- Toroslar'daki yeri: Maden Tetkik Arama Blumenthal, M.M., 1963, Le Systeme structu- kuteli, Turquie): C.R. Acad. Sci., Paris, Enst. Derg., 71, 73-91. ral du Taurus Sud-Anadolian, Livre a la Ser. D, 264, 218-221. MSmoire du Prof. P. Pallot da: Mem. Graciansky, P. Ch. de, 1972, Recherches ge- Özgül, N., 1971, Orta Torosların kuzey ke- hs-sâr., Soc Geol. de Prance, 11, 611-662. ologiques dans le Taurus Lycien occiden- siminin yapısal gelişiminde blok hareket- tal: These Univ. Paris-Sud centre d'orsay, lerin önemi: Türkiye Jeol. Kur. Bült., 14, Boray, A., Akat, TL, Akdeniz, N., Akcaören, Ser. A, No. 896, 571 s. 75-87. Z., Çağlayan, A., Günay, E., Korkmazer, Gutnic, M., Kelter, D. ve Monod, O., 1968, Özgül, N. ve Gedik, İ., 1973, Orta Toroslar'- B., Oztürk E.M. ve Sav, H., 1975, Mende- DĞcouverte de nappes de charriages dans res masifinin güney kenarı boyunca bazı da Alt Paleozoyik yagta Çaltepe Kireç- le Nord du Taurus occidental (Turquie): taşı ve Seydişehir Formasyonu'nun stra- önemli sorunlar ve bunların muhtemel çö- C.R. Acad. Sci., Paris, 266, 988-991. zümleri; Cumhuriyetin 50. Yılı Yerbilim- tigrafisi ve konodont faunası hakkında leri Kongresi 1973: Maden Tetkik Arama Gutnic, M., ve Monod, O., 1970, Un serie yeni bilgiler: Türkiye Jeol. Kur. Bült., Enst, Ankara, 11-20. MGsozoique condansöe dans les nappes du 16, 2, 39-52. Taurus occidental, la sSrie du Boyalı Özgül, N, ve Arpat, E., 1973, Structural units Brunn, J.H., Dumont, J.H., Graciansky, P. Tepe: C.B., somm., soc. G6ol. Prance, of the Taunus orogenic belt and their Ch. de, Gutnic, M., Juteau, Th., Marcoux, fasc. 5, 166-167. continuation in neighbouring regions; J., Monod, O., ve Poisson, A., 1971, Out- Lefevre, R., 1966, DonnSes nouvelles sur la selection of papers on the Eastern Medi- line of the geology of the western Ta- stratigraphie du Crfitace' superieur dans terranean region presented at the 23 rd urids Geology and History of Turkey de: le massif des Bey dağları (Taurus Lycien congress of CIESM in Athens, Nowember Petroleum exploration Society of Libya, Turquie): C.R. Acad. Sci., Paris, Se>. D., 1972 de: Bull, of the Geol, Soci. of Gree- Tripoli, 225-255. 263, 1029-1032. ce, 10-1, 156-164.