AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU

ÜLKƏR ƏLƏKBƏROVA

Q.N.POTANİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ TÜRK XALQLARI FOLKLORU MƏSƏLƏLƏRİ

- ji-HS-

Azorbaycan Respublikası Prezidentinin İ»lar Idarasi PREZİDENT KİTABXANAS» ____BAKI ^ 2043 ------_____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri 3 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası MÜNDƏRİCAT Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. GİRİŞ...... 3 I FƏSİL. Q.N.Potaninin toplama və nəşr işləri...... 14 1.1. Q.N.Potaninin ekspedisiyaları ...... 23 1.2. Q.N.Potaninin toplama və nəşr prinsipləri ...... 40 1.3. Q.N.Potaninin toplama üsullarının və tərtib etdiyi ELMİ REDAKTOR: Kamil ALLAHYAROV proqramların nəzəri görüşləri ilə bağlılığı...... 52 Filologiya üzrə elmlər doktoru 1.4. Q.N.Potaninin toplama üsullarının XIX əsr Azərbaycan folklor toplama üsulları ilə müqayisəsi...... 64

RƏYÇİLƏR: Əfzələddin ƏSGƏR II FƏSİL. Q.N.Potaninin türk xalqları folkloru haqqında Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru nəzəri görüşləri İlkin RÜSTƏMZADƏ 2.1. İqtibas nəzəriyyəsinin tarixi və Q.N.Potaninin süjetlərin Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru köçü haqqında fikirləri...... 72 2.2. Q.N.Potaninin «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsərinin təhlili...... 79. 2.3. Q.N.Potaninin Göy oğlu kultu haqqında fikirləri...... 112 2.4. Q.N.Potaninin Solomon haqqında saqanın mənşəyi ilə bağlı fikirləri...... 120 Ülkər Ələkbərova. Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri. Bakı, «Elm və təhsil», 2013, III FƏSİL. Q.N.Potaninin toplama irsində Azərbaycan 192 səh. folklor nümunələri ilə səsləşmələr...... 130 3.1. Personaj və motivlərin müqayisəsi ...... 131 3.2. Süjetlərin müqayisəsi...... 140 folklorinstitutu@com Nəticə...... 168 İstifadə olunmuş ədəbiyyat...... 176 © Folklor İnstitutu, 2013 © Ülkər Ələkbərova, 2013

3 Ülkər Ələkbərova _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

GİRİŞ yədədir, onların öyrənilməsi başqa ölkələrdə folklor nümunə­ lərinin toplanması işinin, xüsusən də folklor ekspedisiyalarının Qriqori Nikolayeviç Potaninin (1835-1920) Mərkəzi Asi­ daha mütəşəkkil səviyyədə təşkil olunmasında mühüm əhəmiy­ ya xalqlarından topladığı folklor mətnləri və onlarla bağlı yaz­ yət kəsb edir. dığı əsərlər elmə təmənnasız xidmətin məhsuludur. O, bu xid­ Görkəmli alimin müqayisəli folklorşünaslıq və beynəl­ mətə bütün ömrünü həsr etmişdir. Folklor, etnoqrafiya və mifo­ xalq folklor süjetlərinin müəyyənləşdirilməsi sahəsindəki, xü­ logiya sahəsində araşdırma aparan mütəxəssislərin bu mətnlərə susən də Avropa və slavyan eposlarının Şərq mənşəyi haqqın­ ehtiyacı və onlara tez-tez müraciət etmələri onun topladığı dakı mülahizələri XIX-XX yüzilliklər dünya folklorşünas­ folklor mətnlərinin aktuallığını hələ də qoruyub saxladığını lığının mühüm araşdırmalarındandır. Bu araşdırmaları sayə­ göstərir. Folklorşünaslar ümumtürk mifologiyasında bir çox sində o, «etnoqrafiya və folklorşünaslıq elmini təsvirçilikdən obrazların, motiv və süjetlərin varlığı haqqında onun qeydə al­ çıxararaq, konseptual yüksəkliyə qaldırmış, ayrı-ayrı tarixi dığı folklor materiallarından və nəzəri araşdırmalarından mə­ fraqmentləri deyil, bütövlükdə Avrasiyanın tarixi-mədəni pro­ lumat alırlar. Materialların zənginliyi və variantların çoxluğuna sesini onun obyektinə çevirmişdir»1. görə görkəmli alimin əsərləri hələ uzun illər folklorşünasların Məhsuldar elmi fəaliyyətinə baxmayaraq, Q.N.Potani­ əsaslandığı mənbələrdən biri olacaqdır. Nə Q.N.Potanindən nin şəxsiyyəti və fəaliyyəti birtərəfli araşdırılmışdır. Tədqi­ əvvəl, nə də ondan sonra öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edən bu qatçılar onun fəaliyyətinin daha çox səyyah və etnoqraf qədər zəngin folklor nümunələrini toplamaq heç kimə nəsib tərəflərinə diqqət yetirmiş, alimin folklorşünaslıq fəaliyyəti olmamışdır. isə demək olar ki, kölgədə qalmışdır. Ona görə də, onun folk­ Alimin folklor toplama üsulları dövrünün bir çox folklor- lorşünaslıq fəaliyyətinin öyrənilməsi, Mərkəzi Asiya xalq­ şünasları ilə müqayisədə daha peşəkarlığı və mütəşəkkilliyi ilə larının folklorunun toplanması və tədqiqində xidmətlərinin seçilirdi. O dövrdə Rusiyada folklor nümunələrinin toplanması sistemli araşdırılmasına böyük ehtiyac yaranmışdır. sahəsində təcrübənin azlığına baxmayaraq, Q.N.Potanin bu işin Sibirdə yaşayan azsaylı xalqların, o cümlədən türk xalq­ öhdəsindən layiqincə gəlmiş, Monqolustanın Şimal-Qərbində larının mədəni və siyasi hüquqlarının müdafiəsi sahəsində məskunlaşmış türk xalqlarından şərhlərlə birlikdə ümumi Q.N.Potaninin apardığı mübarizə də diqqətəlayiqdir. Onun bu həcmi yetmiş dörd çap vərəqi olan üç yüzdən çox folklor mətni sahədə yazdığı publisistik məqalələr o zamankı slavyanofillərin qeydə almışdır. Avropa elmi Sibir və Monqolustanda yaşayan qəzəbinə səbəb olmuş və o, «antirus» alim kimi qələmə veril- xalqların folkloru ilə geniş miqyasda ilk dəfə onun əsərləri va­ sitəsilə tanış olmuşdur. Görkəmli alimin ekspedisiyaları təşkil etmə formaları, toplama üsulları, pasportlaşdırma prinsipləri və Селиверстов C.В. Г.Н.Потанин: сибирское областничество между запад­ ничеством и евразийством (вторая половина XIX - начало XX в.) // nəşr metodları folklorşünaslar üçün örnək sayıla biləcək səviy­ Вестник Томского государственного университета, 2007, № 300, с.112

4 5 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folklonı məsələləri mişdir. Çoxsaylı təqiblərə və tənqidlərə baxmayaraq, alirn siyasi fəaliyyətini ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdir. Q.D.Qrebenşikovun «Böyük Sibir babası» 8 , İ.İ.Popovun Amma təəssüflər olsun ki, türk folklorşünaslığı sahəsində bö­ «Q.N.Potanin haqqında xatirələrdən» 9 , D.A.Klementsin yük xidmətləri olmuş bu yorulmaz tədqiqatçının adı Azərbay­ «Q.N.Potanin»10 əsərlərini göstərmək olar. can elminə və ictimai fikrinə o qədər də məlum deyildir. Bütün Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Q.N.Potanin tədqi­ bu deyilənlər mövzunun aktuallığım şərtləndirən əsas amillərdir. qatçıların diqqətini daha çox bir səyyah, etnoqraf kimi cəlb Q.N.Potaninin folklorşünaslıq fəaliyyəti haqqında yazıl­ etmiş və onun haqqında bəhs edilən əksər əsərlərdə alimin mış əsərlərin biblioqrafiyası çox da geniş deyildir. Onun çoxşa- fəaliyyətinin bu tərəfləri öyrənilmişdir. N.V.Alekseyenkonun xəli fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələrinə dair bir sıra kitab və mə­ «Publisist, etnoqraf, folklorşünas Q.N.Potanin»11, S.İ.Rudenko- qalələr yazılmışdır. Bu əsərlərin çoxunu alimin yetmiş və sək­ nun «Qriqori Nikolayeviç Potanin etnoqraf kimi» 12, M.K.Aza- sən illik yubileyləri münasibətilə 1905 və 1915-ci illərdə yazıl­ dovski və V.K.Arsenevin «Səyyah və yazıçı»13, İ.V.Zaxaro- mış memuar, məruzə və məqalələr təşkil edir. Onların çox his­ vanm «RCC-nin Qərbi-Sibir bölməsinin əsərlərində etnoqrafiya səsi kiçik həcmli və ümumi xarakterlidir. Bunların sırasında (1877-1917)»14, Y.N.Bessenov və V.Y.Yakuboviçin «Daxili Q.N.Potaninin 125 illik yubileyinə həsr edilmiş məqalələr məc­ Asiya ilə»15, S.A.Tokarevin «Rus etnoqrafiyasının tarixi (okt­ muəsi 2 , M.P.Ovçinnikovun «Q.N.Potaninin həyatından» 3 , yabra qədərki mərhələ)»16 * əsərləri bu aspektdən yazılmışdır. M.A.Bakuninin «Gənc Q.N.Potanin haqqında»4, N.M.Yadrint- sevin «Səyahətlərin müasir forması» 5, K.M.Stanyukoviçin 8 Гребенщиков Г.Д. Большой сибирский дедушка // Литературное наследство «Q.N.Potanin»6, L.F.Panteley evin «Q.N.Potaninlə görüşlər»7, Сибири, в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лиг. 1986, с.283-286 9 Попов И.И. Из воспоминаний о Г.Н.Потанине // Литературное нас­ ледство Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 2 Грумм-Гржимайло А.Г. Г.Н.Потанин как путешественник и географ (К 1986, с .294-304 125 летаю со дня рождения) // Известия Всесоюзного Географического 10 Клеменц Д.А. Г.Н.Потанин // Литературное наследство Сибири: в 7-х общества. 1961, т.93, выпуск 2, с. 101-113 томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986,с.2 1 1-275 Овчинников М.П. Из жизни Г.Н.Потанина // Литературное наследство и Алексеенко Н.В. Публицист, этнограф, фольклорист Г.Н.Потанин // Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.275-280 Хранители памяти. Алма-ата: Наука,1988, с.94-104 Бакунин М.А. О молодом Потанине // Литературное наследство Сибири: 12 Руденко С.И. Григорий Николаевич Потанин как этнографИ Известия в 7-х томах, Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит, 1986, с.261 Всесоюзного географического общество. Т.95, выпуск 2, Л» 63, с.95-107 Ядринцев Н.М. Современная мания к путешествиям // Литературное 13 Азадовский М.К., Арсеньев В.К. Путешественник и писатель. Чита: наследство Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., Наука, 1955, 50 с. 1986, с.261-265 14 Захарова И.В. Этнография в трудах Западно-Сибирского отдела РГО 6 Станюкович К.М. Г.Н.Потанин // Литературное наследство Сибири: в 7- (1877-1917) // Ученные записки Омского государственного универси­ х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.265-269 тета. 1970, выпуск 45, с.100-125 Пантелеев Л.Ф. Встречи с Г.Н.Потаниным // Литературное наследство 15 Бессенов Ю.И., Якубович В.Я. По внутренней Азии. М.:ОГИС, 1947,273 с. Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.269-271 16 Токарев С.А. История русской этнографии (дооктябрьский период). М.: Наука, 1966,453 с. 6 7 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Görkəmli alimin həyat və fəaliyyətinə üç monoqrafiya Q.N.Potanini ilk dəfə rus etnoqrafiyası salnaməsinə həsr olunmuşdur: bunlardan birincisi V.A.Obruçevin «Q.N.Po- daxil edən A.N.Pıpin olmuşdur. O, «Rus etnoqrafiyası tarixi» taninin səyahətləri» adlı monoqrafiyası17, ikincisi A.M.Sa- əsərində24 alimin etnoqrafik fəaliyyəti barədə ümumi məlumat qalayev və V.M.Kryukovun «Q.N.Potanin: şəxsiyyətinin dərk­ vermişdir. Lakin bu əsər yazıldığı zaman - 1891-ci ildə etmə təcrübəsi»18, üçüncüsü isə M.V.Şilovskinin «Elmə səda­ Q.N.Potanin hələ o qədər də tanınmırdı, onun Çinə, Tibet qətin tam təcəssümü: Q.N.Potanin»19 əsərləridir. Bu əsərlərdə ətrafına səyahətləri (1892-ci il), bu səyahətlərin nəticəsi kimi alimin folklorşünaslıq fəaliyyəti çox qısa xarakterizə edilmiş, meydana çıxacaq əsərləri isə sonralar yaranacaqdı. Bu səbəb­ əsas diqqət onun Sibirin ictimai fikir tarixinə həsr olunmuş dən də rus etnoqrafiyası tarixində Q.N.Potaninin layiq olduğu baxışlarına yönəlmişdir. Onun iqtibas nəzəriyyəsinə dair əsər­ yeri müəyyənləşdirmək və etnoqrafik fəaliyyətini qiymətlən­ ləri də tədqiqatçılar tərəfindən çox az araşdırılmışdır. Bu ba­ dirmək tez idi. Ona görə də həmin əsərdə Rusiya Coğrafiya rədəki araşdırmalar onun əsərləri haqqında yazılan kiçik həcm­ Cəmiyyətinin (RCC) Sibir və Orta Asiyanın öyrənilməsi sa­ li rəylərdən ibarətdir. Bunlardan Y.A.Lyatskinin Q.N.Potaninin həsində fəaliyyətini xarakterizə edilərkən Q.N.Potaninə yer «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri»20, V.V.Bartol- ayrılsa da, onun fəaliyyəti ayrıca təhlil edilməmişdir. dun «Solomon haqqında saqa» əsərinə resenziya»21, «Erke. M.K.Azadovski və Y.R.Koşelev alimin Şərq fərziyyəsini Şimali Asiyada Göy oğlu kultu. Türk-monqol mifologiyasına müqayisəli folklorşünaslıq baxımından təhlil etmişlər. dair materiallar» kitabına resenziya»22, R.S.Lipetsin «Bıli- M.K.Azadovski «Rus folklorşünaslığı tarixi»25, Y.R.Koşelev nalara Şərq təsiri haqqında fikirlər»23 əsərlərini göstərmək olar. isə «Sibirdə rus folkloru məsələləri (oktyabra qədərki mər­ hələ)»26 əsərlərində tədqiqatçının müqayisəli folklorşünaslıq- Обручев В.А. Путешествие Г.H.Потанина. М.: Молодая гвардия dakı özünəməxsus yerini müəyyənləşdirməyə çalışmışlar. 1953,180 с. ’ Y.R.Koşelev Q.N.Potaninin müasiri olan V.F.Miller, A.V.Mar- Сагалаев А.М., Крюков В.М. Г.Н.Потанин: Опыт осмысления лич­ ности. Новосибирск: Наука, 1991, 228 с. kov, Y.A.Lyatski və başqalarından danışarkən, tədqiqatçının Шиловский М.В. Полнейшая самоотверженная преданность науке: ümumnəzəri prinsiplərini analiz etmiş, onun konsepsiyasının 20 Г Н Потанин- Биографический очерк. Новосибирск: Сова, 2007, 260 с. güclü və zəif tərəflərini göstərmişdir. Araşdırıcı onun Şərq Ляцкий Е.А. Рецензия на книгу «Восточные мотивы в средневековом европейском епосе». Журнал «Русское богатство», 1899, № 5, с.55-57 Бартольд В.В. Рецензия на книгу «Сага о Соломоне» // В.В.Бартольд. 22 Сочинения: в 9-х томах, Т. 4, М.: Наука, 1966, с.369-370 24 Пыпин A.H. История русской этнографии: в 4 томах, Т. 2, Спб.: Бартольд В.В. Рецензия на книгу «Ерке. Култь сына неба в Северной Типография, 1892, 380 с. Азии. Материалы к тюрко-монгольской мифологии» // В.В.Бартольд. 25 Азадовский М.К. Г.Н.Потанин // История русской фольклористики: в ^ Сочинения: в 9-х томах, Т. 4, М.: Наука, 1966, с.371-373 2-х томах, Т.2, М.: УЧПЕДГИЗ, 1963 с.275-279 Липец Р.С. Идея о восточных влияниях в былинах // Очерки истории 26 Кошелев Я.Р. Вопросы Русского фольклора Сибири (дооктябрский русской этнографии, фольклористики и антропологии: М.: Изд. период). Томск: Издателство Томского Государственного Универ­ «Наука», 1974, с.69-95 ситета, 1963,214 с.

8 9 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri fərziyyəsinin fərqli xüsusiyyətlərini düzgün təyin edərək, - Onun iqtibas nəzəriyyəsi sahəsindəki fəaliyyətinin onun çatışmazlıqlarım göstərmişdir. araşdırılması; Azərbaycanda bir çox tədqiqatçıların əsərlərində bu və ya - Q.N.Potaninin Şərq fərziyyəsinə dair nəzəri fikirlə­ digər personajdan, süjetdən bəhs olunarkən Q.N.Potaninin top­ rinin sistemli tədqiqi; lama materiallarına istinad olunsa da, tədqiqatçının folklorşü­ - Azərbaycan və başqa türk xalqlarının folklorundakı sü­ naslıq fəaliyyətinin və bu sahədə yazdığı əsərlərin təhlilini jet və motivlərin arxaİk kökləri, obrazların semantikası və funk­ özündə birləşdirən araşdırmalara rast gəlmirik. Yalnız son siyasının müəyyənləşdirilrnəsində Q.N.Potaninin topladığı mate­ dövrlər Türkiyədə Q.N.Potaninin irsinə marağın artdığı hiss rialların əhəmiyyətinin göstərilməsi. olunur. Hasan Erenin tərtib etdiyi «Türklük bilim sözlüyü»27 28 Q.N.Potaninin ümumi folklorşünaslıq fəaliyyəti, iqtibas kitabının yabançı türkoloqlar bölməsində alimin tərcümeyi-halı nəzəriyyəsinə dair araşdırmaları, onun türk xalqlarından top­ haqqında qısa məlumat verilmiş, Muvaffak Duranlınm «Oçerki ladığı folklor materiallarının Azərbaycan folklor mətnləri ilə Severo-Zapadnoy Monqoli (Kuzey Moğolistan üzerine yazı- müqayisəsi indiyədək heç bir araşdırmanın tədqiqat obyekti lar)» məqaləsi isə 2005-ci ildə Ak Çiçek nəşriyyatında çapdan olmamış, ayrı-ayrı tədqiqatlarda bu haqda yalnız çox qısa mə­ çıxmış eyni adlı kitabın ikinci nəşrinin tamtımma həsr olunmuşdur. lumatlar verilmişdir. Görkəmli alimin folklorşünaslıq fəaliy­ Deyilənlərdən göründüyü kimi, alimin zəngin folklor­ yətinin nəzəri problemləri ilk dəfə olaraq, burada ümumiləş­ şünaslıq irsi indiyədək tədqiqatçıların diqqətindən kənarda dirilmiş və təhlil edilmişdir. qalmışdır. Bu tədqiqatın əsas məqsədlərindən biri də mövcud Q.N.Potaninin toplayıcılıq fəaliyyətinin öyrənilməsi boşluğu aradan qaldırmaqdan ibarətdir. Bunun üçün aşağıdakı həm də müasir folklorşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur: edir. Doğrudur, araşdırıcı Şərq xalqlarının dilini bilmədiyin­ - Folklor nümunələrinin toplanması və nəşri sahəsində dən folklor nümunələrinin yazıya alınması zamanı tərcümə­ Q.N.Potaninin istifadə etdiyi üsulların araşdırılması; çidən istifadə etmişdir. Lakin onun mətnlərə geniş elmi-nəzəri - Topladığı folklor materiallarının, müqayisə etdiyi şərhlər verməsi, milli məişət elementlərini izah etməsi, eyni motiv və süjetlərin müasir folklorşünaslıq üçün əhəmiyyətinin zamanda folklor toplularının sonunda ad və əşya göstəricisi müəyyənləşdirilməsi; verməsi mətnin daha yaxşı başa düşülməsinə, onun haqqında daha dolğun və təfsilatlı məlumat əldə edilməsinə imkan ve­ rir. Görkəmli alim folklor nümunələrini qeydə alarkən, yalnız 27 Eren Hasan. Türklük Bilim Sözlügü. Ankara: Türk Di! Kurumu Yayınlan, yuxarıdakılarla kifayətlənməmiş, söyləyicinin zahiri görkə­ 1998, 378 s. mindən tutmuş ölkənin təsərrüffatı, iqlimi, coğrafi mövqeyi, 28 Duranlı Muvaffak. Oçerki Severo-Zapadnoy Monqoli (Kuzey Moğolistan etnoqrafiyası, adət-ənənələri haqqında da məlumat vermişdir. üzerine yazılar) // Journal of Central Asian and Caucasian Studies. №5, 2008, p.207-213 10 11 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Həmin prinsiplərin öyrənilməsi müasir folklor toplayanlarının rübənin öyrənilməsi Azərbaycanda folklor ekspedisiyalarının fəaliyyətinə xüsusi istiqamət verə bilər. təşkilinə kömək edəcəyi fikrindəyik. Alimin toplama üsulu özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. O, Görkəmli alim həmçinin, iqtibas nəzəriyyəsinin ən gör­ folklor nümunələrini pərakəndə halda, necə gəldi deyil, sis­ kəmli nümayəndələrindən biridir. Bu nəzəriyyənin digər tə­ temli şəkildə toplayırdı. Onun XIX əsrdə tərtib etdiyi folklor rəfdarları kimi, o da süjet oxşarlığı və onun yaranma səbəb­ toplama proqramları bu gün də örnək sayıla biləcək səviyyə­ lərini araşdırmaqla məşğul idi. Amma onun araşdırmaları öz dədir. Sonralar bu proqramlardan müxtəlif ölkələrdə yerli həmkarlarından iki cəhətə görə fərqlənirdi. Əvvəla o, səthi ziyalıların folklor toplama işinə kömək etmək məqsədilə geniş müqayisələr əsasında deyil, zəngin faktlar və dərin təhlil istifadə olunmuşdur. Təkcə onu xatırlamaq kifayət edər ki, əsasında bu və ya digər süjetin mənşəyi haqqında fikir söylə­ Azərbaycanda bir əsrdən artıq toplama təcrübəsinin olmasına yirdi. Digər tərəfdən, o, süjetlərin Avropaya yalnız Hindis­ baxmayaraq, indiyə qədər alimin tərtib etdiyi proqramlara bəra­ tandan deyil, eyni zamanda türk və monqol xalqlarından bər folklor proqramları tərtib olunmamışdır. Bu baxımdan, onun keçdiyini iddia edir və həmin xalqların folklorundan gətirdiyi tərtib etdiyi proqramların öyrənilməsi bu sahədəki boşluğu çoxsaylı nümunələr əsasında öz fikirlərini əsaslandırmağa dolduracağı və toplayıcılan maarifləndirəcəyi qənaətindəyik. çalışırdı. Həmin fikirlərin tədqiqi iqtibas nəzəriyyəsinin tari­ Görkəmli alimin rəhbərliyi ilə reallaşdırılmış ekspedisi­ xinin və onun bu nəzəriyyəyə gətirdiyi yeniliklərin öyrənil­ yalar həm də yüksək təşkilatçılığı ilə seçilirdi. RCC-nin xətti məsi baxımından əhəmiyyətlidir. ilə gerçəkləşdirilmiş bu ekspedisiyaların tərkibinə təkcə folk- Azərbaycan nağılları, dastanları və digər janrlarda rast lorşünaslar deyil, həmçinin, etnoqraf, coğrafiyaçı, topoqraf, gəlinən bir çox süjet və motivlərin variantlarına görkəmli zooloq və s. daxil idi. Bu da ekspedisiya üzvlərinin getdikləri alimin topladığı nümunələr arasında da təsadüf olunur. Həmin bölgəni hərtərəfli öyrənmələrinə, onun folkloru ilə yanaşı, nümunələrin ən önəmli cəhəti odur ki, onlar yüz əlli il bundan etnoqrafiyası, təbiəti, bitki və heyvanat aləmi haqqında məlu­ əvvəl qeydə alınmış və arxaik cizgilərini daha çox qoruyub matların toplanmasına imkan vermişdir. Ekspedisiyaların saxlamışlar. Onların öyrənilməsi Azərbaycan folkloru haqqın­ nəticələrinin əks olunduğu hesabatlar isə adi məlumat xarak­ da bizim elmi təsəvvürlərimizin daha da dolğunlaşmasına və terli yazılar deyil, müəyyən struktura malik, yüksək səviyyədə bir çox süjet və motivlərin mifoloji semantikasımn açılmasına tərtib olunmuş, şəxs adları və əşya göstəriciləri ilə təmin olun­ öz müsbət təsirini göstərə bilər. muş kitabı xatırladır, Sonralar həmin hesabatlar çap olunmuş və indinin özündə də Mərkəzi Asiya, o cümlədən türk xalq­ larının şifahi irsinin, etnoqrafiyasının araşdırılması zamanı onlardan bir mənbə kimi istifadə olunmaqdadır. Həmin təc­

12 13 Ülkər Ələkbərova Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

I FƏSİL Q.N.Potanin 1835-ci il oktyabrın 4-də İrtış çayı sahilində yerləşən Yamışev qəsəbəsində kazak zabiti ailəsində anadan Q.N.POTANİNİN TOPLAMA VƏ NƏŞR İŞLƏRİ olmuşdur. Onun babası 1746-cı itdə Rusiyanın Sibirdəki Mərkəzi Asiyanın türk və monqol xalqlarının adət-ənə- dayaq məntəqələrini möhkəmlətmək məqsədi ilə Tümendən nələri, etnoqrafiya və folklorunun öyrənilməsində Q.N.Pota- köçürülən kazak ailələri ilə birlikdə Yamışevə gəlmişdir. ninin xidmətləri əvəzsizdir. O, Altayın Rusiya hissəsində Atası Nikolay İliç ona miras qalmış at ilxısı, qoyun sürüsü yaşayan türk xalqlarından - qazax, qırğız, uryanxay (tuva) və hesabına, eləcə də tutduğu vəzifənin verdiyi imtiyazlardan özbək, Kotan və Sibir tatarları, Kukun və Nan-şan salarlan, istifadə edərək özünə xeyli sərvət yığmışdır. Buna baxma­ monqol xalqlarından xalxas, buryat və torqoutlar, Ordos yaraq, Q.N.Potaninin uşaqlıq illəri heç də xoş keçməmişdir. monqolları, dürbütlər, darxatlar, şir-onqonlar, xaralar, şir- Atası ilə hərbi hissənin rəhbərliyi arasında yaranan münaqi­ equrlar, eləcə də tibetlilər, tanqutlar və dunkanlar, Kazan və şəyə görə Nikolay İliçin bir neçə baş mal-qara və evindən Vyat quberniyasında yaşayan votyaklar (udmurtlar), çuvaşlar savayı bütün sərvəti əlindən çıxmışdır. Q.N.Potanin hələ beş və digər xalqların etnoqrafiyası və folklorunu toplayıb yaşında ikən anası bu müsibətlərə dözməyərək dünyasını tədqiqata cəlb etmişdir. Onun türk və monqol xalqlarının dəyişmiş və o, bir müddət xalası qızının, sonra isə əmisinin folklorunun toplanması və tədqiqinə həsr etdiyi «Şimal-Qərbi himayəsi altında böyümüşdür. Monqolustana dair oçerklər», «Çinin Tanqut-Tibet ətrafı və On yaşında ikən atası onu o dövrdə Qazaxıstan və Sibir­ Mərkəzi Monqolustan», «Qazax-qırğız, Altay rəvayət, əfsanə də ən yüksək orta təhsil və tədris mərkəzi kimi tanınan Omsk və nağılları», «Şərq nağılları», «Qırğızların və Sibir tatarlarının kadet korpusuna qoymuşdur. O vaxt bu korpusda dövrünün inanc, nağıl, mövhumati adət və mərasimləri» və s. əsərləri tanınmış, istedadlı pedaqoqları - riyaziyyatçı İ.V.Jdan-Puşkin, material zənginliyi və təkrarsızlığına görə böyük əhəmiyyət şərqşünas-ədəbiyyatçı N.F.Kostiyevski, tarixçi Q.V.Qonsevski kəsb edir. Avropa alimləri Sibirdə və Monqolustanda yaşayan və digər şəxslər dərs deyirdilər. Q.N.Potaninin qırğız Çokan türk və monqol xalqlarının folkloru ilə ilk dəfə belə geniş Vəlixanovla tanışlığı da məhz bu illərə təsadüf edir. Tələbə miqyasda bu oçerklər vasitəsilə tanış olmuşlar. Onun Monqo­ yoldaşlığından başlayan bu tanışlıq sonradan dostluğa lustanın Şimal-Qərbində məskunlaşmış kiçik türk xalqla­ çevrilmişdir. Hətta Çokan Vəlixanovun ölümündən sonra da o, rından topladığı etnoqrafik materiallar nəinki bənzərsizliyi ilə bu dostluğa sadiq qalmış, onun əsərlərini toplayaraq nəşr olun­ seçilir, həm də «Q.N.Potanindən sonra heç kimə bu qədər masına kömək etmişdir. Sonralar Q.N.Potanin onun ailəsi ilə material toplamaq nəsib olmamışdır»29. görüşmüş və 1896-cı ildə çap etdirdiyi «Son qırğız sultanının alaçığında» məqaləsində həmin görüş haqqında təəssüratlarını 29 Сагалаев A.M., Крюков В.M Г.Н.Потанин: Опыт осмысления лич­ yazmışdır. Görkəmli alim Ç.Vəlixanovu yalnız bir dost kimi ности. Новосибирск: Наука, 1991, с.72

15 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

deyil, həm də yazıçı kimi yüksək qiymətləndirmiş və xatirə­ təşkil olunması haqqında qaydalar» təsdiq olunur. Yeni qay­ lərində bu haqda yazırdı: «Ç.Vəlixanov ömrünün mənasını dalara görə tələbə yığıncaqları ləğv olunur, kitabxanalar, qırğız xalqına xidmətdə görürdü. Əgər qırğızlar savadlı olsaydı eləcə də tələbələrin bir-birinə yardım etmək üçün təşkil etdiyi və onun qırğız oxucusu olsaydı, o, əsərlərini rusca deyil, kassalar bağlanılır və hər quberniyadan yalnız iki tələbənin qırğızca yazıb nəşr etsəydi, onda qırğız xalqının öz doğma təhsil haqqından azad edilməsinə imkan verilir. Yeni qaydalar dilində yazan Lermontov və Heyne ruhunda yazıçısı olardı»30. maddi vəziyyəti aşağı olan tələbələri təhsil almaq imkanından 1852-ci ildə 17 yaşında ikən Q.N.Potanin təhsilini başa məhrum etdiyindən tələbələr arasında ciddi narazılığa səbəb vurur və xorunji rütbəsi alaraq, Semipalatinskdə yerləşən 8-ci olur. Həmin qaydalara etiraz olaraq tələbələr arasında baş orduda xidmət etməyə göndərilir. Lakin hərbi xidmət onu o qaldıran üsyan polislə toqquşmaya səbəb olur. İxtişaşlarda iş­ qədər də cəlb etmirdi və boş vaxtlarını herbari toplamaqla, tirak etdiyinə görə 320-yə qədər tələbə, o cümlədən Q.N.Pota­ bölgənin folklorunu qeydə almaqla keçirirdi. nin həbs olunur, universitetin fəaliyyəti isə qeyri-müəyyən Onun şəxsiyyətinin formalaşmasında və alim kimi yetiş­ müddətə dayandırılır. Fəaliyyətində hansısa siyasi məqsədlər məsində 1873-1914-cü illərdə RCC-yə rəhbərlik etmiş tapılmadığından sonradan Q.N.Potanin həbsdən azad edilir. P.P.Semyonovun böyük rolu olmuşdur. Q.N.Potanin hələ Bu dövrdə universitet də fəaliyyətini qeyri-müəyyən müddətə Omsk arxivində Sibir tarixinə dair materiallar axtararkən bu dayandırdığına görə o, təhsilini yarımçıq qoyaraq N.M.Yad­ gənc zabitin öyrənmək həvəsi və zəhmətkeşliyi P.P.Semyono­ rintsev, F.N.Usov, N.İ.Naumov və başqa həmvətənləri ilə vun diqqətini cəlb etmişdir. Sonralar gənc zabit P.P.Semeyo- birlikdə Sibirə qayıdır. Bir müddət Tomskda qaldıqdan sonra novun dəstəyi sayəsində hərbi xidmətdən azad olur və təhsi­ Omsk şəhərinə gəlir, burada yerli mətbuatın səhifələrində lini ali məktəbdə davam etdirmək üçün paytaxta gəlir. Burada məqalələrlə çıxış edir, gənclər dərnəyinin təşkil edilməsinə o, könüllü tələbə statusu ilə Peterburq Universitetinin fizika- çalışır. Həmin dərnəkdə, eləcə də mətbuatda Sibirdə vətənpər­ riyaziyyat fakültəsinin təbiət elmləri bölməsinin dərslərinə vərliyin inkişafı, universitetin açılması, islahatların keçiril­ qatılır. Universitetdə oxuduğu dövrdə N.M.Yadrintsev, məsi kimi məsələlər ətrafında müzakirələr keçirilirdi. Tezliklə S.S.Şaşkov, F.N.Usov kimi sibirli tələbələrlə birlikdə «Sibirli bu dərnəyin üzvləri Sibiri Rusiyadan ayırmaqda - separatçılıq həmyerlilər» dəməyini təşkil edir və bu dəməyin üzvləri fəaliyyətində günahlandırılaraq həbs olunur. Q.N.Potanin Sibirin muxtariyyatı uğrunda fəal mübarizə aparırlar. dərnəyin təşkil olunmasında əsas rolu öz üzərinə götürdüyü 1861-ci ilin mayında xalq maarif naziri admiral üçün 15 illiyə katorqa cəzasına məhkum edilir, lakin sonradan E.V.Putyatin tərəfindən hazırlanmış «Universitetlərin yenidən məhkəmə onun cəzasım Rusiya imperiyasının ən ucqar əyalətlərinin birində çəkmək şərti ilə beş ilə endirir, digər л Потанин Г.Н. Библиографические сведения о Чокане Валиханове // Ч.Ч.Валиханов. Собрание сочинений: в 5-х томах, Т.1, Алма-Ата: Глав. dərnək üzvləri :i ildə o, katorqa Ред. Казахской Советской Энциклопедии, 1984, с.93 İşlər idarəsi 16 PREZİDENT f^TABXANASI Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

cəzasım çəkmək üçün Rusiyanın Avropa hissəsinin ən ucqar yoldaşının yanında olmuş, öz təmkinli, səbrli davranışları, əyalətinə, indi Finlandiyanın ərazisində yerləşən Sveaborq ağıllı məsləhətləri ilə ona kömək etmişdir. Aleksandra Vik­ qalasına göndərilir. 1871-ci ildə katorqa cəzası sürgünlə əvəz torovna həm də Rusiyanın ilk etnoqraf qadını adım almış, digər olunur və o, cəzasının qalan hissəsini Totma şəhərində və ekspedisiya üzvlərindən fərqli olaraq, yerli qadınlarla çox Nikolsk Voloqdsk quberniyasında sürgündə keçirir. Sürgündə asanlıqla ünsiyyət qurmağı bacarmış, onların həyatına, yaşam olduğu dövrdə o, məktublar, əkinçilər üçün ərizələr yazmaqla tərzinə, adət-ənənələrinə dair ona qədər heç bir səyyahın əldə dolanışığını təmin etməyə çalışırdı. Bundan əlavə, RCC üçün edə bilmədiyi materiallar toplamışdır. Onun səyahət material­ türk və fin tayfalarının Tomsk quberniyasında yayılması haq­ ları 1895-ci ildə çap olunmuş «Şərqi Sibirə, Mancjuriyaya, qında məlumatlar hazırlamış və bölgə əhalisinin etnoqrafiya­ Tibetə və Çinə səyahətlərdən» kitabında toplanmışdır. sını qeydə almışdır. Həmin qeydlərini «Nikolskdan Totmaya 1874-cü ildə Q.N.Potanin əfv olunması üçün imperatora qədər yolda etnoqrafik qeydlər»31, «Votyaklar»32 və s. mə­ məktub yazır və ondan sonra o, cəzasının çəkilməmiş hissə­ qalələrində çap etdirir. sindən azad edilir. Həbsdən çıxdıqdan sonra bir daha siyasi Q.N.Potaninin həyat yoldaşı Aleksandra Viktorovna fəaliyyətlə məşğul olmayacağına dair RCC-nin rəhbərliyi qar­ Lavrski (1843-1893) ilə tanışlığı məhz bu illərə təsadüf edir. şısında söz verir. Amma bu, onun siyasi fəaliyyətdən uzaq­ Haqqında yazılanlarda «utancaq təbiətli», «səyyahlara xas laşması anlamına gəlmir. Doğrudur, o, sözünün üstündə du­ sərrast müşahidələri» olan bir qadın kimi təsvir olunan Alek­ raraq uzun müddət siyasi fəaliyyətlə məşğul olmur və özünü sandra Viktorovna görkəmli folklorşünasm həyatında mühüm Monqolustanın, onun Cənubi Sibirlə sərhəd ərazilərinin rol oynamışdır. Doğrudur, Q.N.Potanin «həyat dostunu», «sə­ coğrafiyası, etnoqrafiyası və folklorunun öyrənilməsinə həsr yahət ilahəsini» tapmaq üçün çox gözləməli olmuşdur: onlar edir. Lakin dostlarına yazdığı məktublarda yeri gəldikcə Sibirin evlənəndə Qriqori Nikolayeviçin otuz doqquz, Aleksandra gələcəyi ilə bağlı öz fikirlərini də bölüşür. 1897-ci ildə Viktorovnanın isə otuz bir yaşı var idi. Amma bu, M.V.Şi- N.M.Yadrintsevin vəfatından sonra Sibirin muxtariyyatı uğrun- lovskinin yazdığı kimi «adi bir nikah deyil, yetkin, intellektual, da gedən mübarizəyə rəhbərliyi öz üzərinə götürür və əyalətin mənən zəngin insanların yaradıcılıq ittifaqı» idi33. Zahiri ictimai-siyasi həyatında fəal rol oynamağa başlayır. görkəminə görə zəif, xəstə təsiri bağışlayan Aleksandra Vikto­ Muxtariyyat ideyasının əsas tərəfdarları qarşıya qoyulan rovna çətinliklərə baxmayaraq, əksər ekspedisiyalarda həyat məqsədə çatmaq üçün inqilabi fəaliyyətdən və gücdən istifadə etməyin tamamilə əleyhinə idilər. Onlar maarifləndirmə fəa­ 31 Потанин Г.Н. Этнографические заметки на пути от г. Никольска до liyyəti və mədəni quruculuq yolu ilə Sibirin Rusiyanın kolo­ 32 г. Тотьмы. Журнал «Живая старина», 1899, выпуск 1,с.23-60 niyası olmaqdan çıxaraq inkişaf və tərəqqi etməsini mümkün 33 Потанин Г.Н. Вотяки. Казань: Издат. Сибирского Печатного отд., 1882 sayırdılar. Buna görə, Q.N.Potanin, N.M.Yadrintsev və Шиловский М.В. Полнейшая самоотверженная преданность науке: Г.Н.Потанин. Биографический очерк. Новосибирск: Сова, 2007. 18 19 Ülkər Ələkbərova _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

tarix-fılologiya fakültəsində Sanskrit, monqol, fın və türk dilləri kafedrasının yaradılması təklifi ilə çıxış etmişdir. Q.N.Potanin məşhur səyyah və alim olmaqdan savayı, həm də gözəl təşkilatçı idi. RCC-nin Şərqi Sibir bölməsinə rəhbərlik etdiyi 1887-1890-cı illərdə yerli sahibkarların verdiyi ianələr hesabına bölmənin büdcəsini xeyli artırmağa nail olmuşdur. Yığılan vəsait bölmənin fəaliyyətinin genişlən­ dirilməsinə, fiziki coğrafiya, etnoqrafiya, statistika kimi yeni sahələrin açılmasına yönəldilmiş, bölmənin rəsmi orqanı olan «RCC-nin Şərqi Sibir bölməsinin xəbərləri» isə ildə iki deyil, beş dəfə dərc olunmağa başlamışdır. Şərqi Sibirin yerli xalq­ larının etnoqrafiyasının öyrənilməsinə diqqət artırılmış, yerli xalqlardan olan ziyalıları cəlb etməklə İrkutsk quberniyası və Zabaykalyedə yaşayan buryatların epik irsinin toplanılmasına

А. В. Потанина (около 1890 г.) başlanılmışdır. Ümumiyyətlə, Q.N.Potaninin M.N.Xanqalov, V.Q.Ba­ Qriqori NikolayeviçPotanin Aleksandra Viktorovna Potanina zanov, M.F.Kotanov kimi yerli kadrların yetişməsində böyük A.V.Adrianov öz fəaliyyətlərini Sibirin kiçik xalqlarının hə­ zəhməti olmuşdur. M.F.Kotanov onu elmi fəaliyyətə cəlb yatını öyrənməyə, onların haqlarını müdafiəyə yönəltmişlər. edən məşhur alimləri xatırlayarkən yazırdı: «N.M.Yadrintsev Q.N.Potanin özü RCC-nin Tomsk, Krasnoyarsk bölmələrinin məni başqa xalqların tarixini və məişətini öyrənməyə, açılmasına kömək etmiş, elmi cəmiyyətlərin təsis olunması, Q.N.Potanin isə ciddi müəyyənləşdirilmiş sistem əsasında məktəb və muzeylərin açılması təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir. O (ümumi motivlərin, cizgi və iqtibasın aydınlaşdırılması məq­ belə hesab edirdi ki, Sibirdə və Altayda yaşayan türk xalqları sədi ilə) xalq ədəbiyyatı nümunələrinin qeydə alınmasına müsəlman, xristian və budda təsirlərindən azad olduğundan həvəsləndirmişdir» 34 . Bu toplayıcıların əməyi sayəsində onlar milli adət və ənənələrini digər bölgələrlə müqayisədə buryat-monqol folkloruna dair «Buryat dastanları», «Balaqan daha çox qorumuşlar. Ona görə də, o, həmin adət-ənənələrin toplusu» kimi kitablar işıq üzü görmüşdür. Q.N.Potanin özü toplanılması və öyrənilməsi üçün «Türk araşdırmaları» mər­ də bu topluların ərsəyə gəlməsində yaxından iştirak etmişdir. kəzinin Qərbdən Şərqə köçürülməsi, Tomsk Universitetinin 34Сагалаев A.M., Крюков B.M. Г.Н.Потанин: Опыт осмысления лич­ ности. Новосибирск: Наука, 1991, с.29

20 21 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

O, M.N.Xanqalovun «Balaqan toplusu», N.Y.Nikiforovun misal ola bilər. Həmin nekroloqda deyilir: «Dünən səhər «Anosk toplusu. Altay nağıllarının toplanması» və A.N.Be- Q.N.Potanin vəfat etmişdir. O, bizim düşmənlərlə bir cəbhədə losyudovanm «Qırğız rəvayət və nağılları» əsərinin redaktoru idi. İctimai xadim' kimi Potanin fəhlə və kəndlilərdə nifrət, və oradakı elmi-nəzəri şərhlərin müəllifi olmuş, mətnlərə hiddət doğurur. O, ağların əlində silah idi. Biz onun haqqında şərhlər vermiş, rus nağılları ilə Turan xalqlarının folkloru ictimai xadim kimi deyil, alim, tədqiqatçı və səyyah kimi arasında paralellər aparmışdır. Müqayisə məqsədilə verilən bu danışırıq. Biz onun ölümü xəbərini alandan sonra onun fəhlə şərhlər rus folklorunun öyrənilməsində az rol oynamamışdır. sinfinə vurduğu ziyam bir kənara qoyuruq»35. 1917-ci ilin fevralında çar hökuməti devriləndən sonra Q.N.Potanin iyulun 3-də Tomsk şəhərində İoanna-Predte- Rusiyanın əksər subyektlərində olduğu kimi, Sibirdə də çenski qadın monastnnm yanındakı qəbirstanlıqda dəfn olunur. muxariyyat arzusunu gerçəkləşdirmək üçün gözəl zəmin İkinci dünya müharibəsindən sonra monastr və qəbirstanlıq yaranmışdır. 1917-ci ildə Q.N.Potaninin rəhbərliyi altında dağıdılır, qəbrin yeri isə itir. Yerli entuziastlardan ibarət qrupun Sibirin ilk əyalət qurultayı çağrılır. Qurultayda Sibirin müvəq­ köməyi ilə alimin nəşinin qalıqlan tapılaraq 1956-cı ilin payı­ qəti dumasını yaratmaq və orada Rusiyanın tərkibində qalmaq zında universitetin bağçasında yenidən dəfn edilir, 1958-ci ildə şərti ilə Sibirin muxtariyyatının elan edilməsi qərara alınır. isə qəbri üstündə onun büstü qoyulur. Qurultayın qərarı ilə Q.N.Potanin dumaya üzv seçilir. 1918-ci Alimin adının əbədiləşdirilməsi istiqamətində də işlər ilin yanvarında Petroqradda keçirilən dumanın toplantısı görülmüşdür. Nan-Şan dağ silsilələrindən birinə və Monqo­ muxtariyyat ideyasının əleyhinə olan bolşeviklər tərəfindən lustanın Altay hissəsindəki ən iri buzlağa, bir çox Sibir şəhər­ dağıdılır. Duma üzvlərinin əksəriyyətinin bolşeviklərin tərə­ lərindəki küçələrə onun adı verilmiş, həmçinin, Tomsk şəhə­ fini saxlamasına etiraz olaraq, o, ali məclisdəki səlahiyyətlə­ rinin fəxri vətəndaşı seçilmişdir. rindən imtina edir. 1919-cu ildə Qızıl ordunun kolçak hökumətinin fəaliyyətinə son qoymasından sonra muxtariyyat 1.1. Q.N.Potaninin ekspedisiyaları ideyasının əsas tərəfdarlarına qarşı təqiblər başlayır. Q.N.Po­ taninin dostu, Mərkəzi Asiyaya ekspedisiyaları zamanı onu Q.N.Potaninin elmi və toplayıcılıq fəaliyyətinin təhlilinə müşayət etmiş A.V.Adrianov bolşeviklər tərəfindən güllə­ keçməzdən əvvəl «Turan» anlayışı üzərində dayanmaq istər­ lənir. 1920-ci il iyunun 30-da Potanin vəfat etməsəydi, çox dik. Belə bir ehtiyac tədqiqatçının Mərkəzi Asiya xalqla­ güman ki, onu da belə bir tale gözləyirdi. rından bəhs edərkən onları ümumi bir adla - «turanlı» tennini Q.N.Potanin elə bir şəxsiyyət idi ki, onun böyüklüyünü ilə təqdim etməsindən irəli gəlir. Görkəmli tədqiqatçının əsər- yalnız dostları deyil, düşmənləri də etiraf edirdi. Bolşeviklərin onun ölümü münasibəti ilə 1920-ci il iyulun 1-də «İnqilab 35 Сагалаев A.M., Крюков В.M. Г.Н.Потанин: Опыт осмысления лич­ bayrağı» qəzetinin 133-cü sayında çap etdirdiyi nekroloq buna ности. Новосибирск: Наука, 1991, с.218

22 23 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri lərində bu ifadə «Turan xalqları»36, «turanlılar»37 və «Turan gözlərinin zəifləməsinə baxmayaraq, o, həyat yoldaşı Alek­ mifologiyası»38 şəklində işlədilmişdir. Bu ad altında müasir sandra Viktorovna ilə birlikdə ömrünün yarısını ekspedisi­ elmi araşdırmalarda Ural-Altay xalqları kimi tanıdığımız türk­ yalarda keçirmiş və Mərkəzi Asiya xalqlarının folkoruna, lər, monqollar, mancurlar, uqro-fmlər və samoyedlər başa etnoqrafiyasına dair çoxsaylı materiallar qeydə almışdır. Bu düşülür. Bu xalqlar arasında genetik bağ olmasa da, tarixən xidmətlərin nəticəsi olaraq o, hələ sağlığında ikən «qocaman eyni coğrafi ərazini paylaşmaları onların mədəniyyətində, tə­ səyyah» adını qazanmışdır. M.P.Ovçinnikovun yazdığı kimi, fəkküründə və folklorunda oxşar cəhətlərin yaranmasına sə­ «onun işi şəhərin dar divarları arasında, sakit otaqda keçmə­ bəb olmuşdur. Görkəmli alim də buna istinad edərək əsər­ mişdir. Onun ömrü hüdudsuz səhrada, açıq səma altında, yol lərində bu xalqları Turan xalqları anlayışı altında vermiş, kənarı mağarada, çadırın yüngül örtüyü altında keçmiş, onların folklorunu, etnoqrafiyasını və mifoloji inanclarını bir əsərləri məhz belə şəraitdə yaranmışdır»40. sistem halında öyrənmişdir. «Turan xalqları» anlayışının və 1863-1864-cü illərdə ilk ekspedisiyaya çıxdığı zaman «turanlı» termininin tanınmış alimin əsərlərindəki etnik hü­ Q.N.Potaninin iyirmi yeddi yaşı var idi. Coğrafiyaşünas alim dudları və izahı bundan ibarətdir. Biz də öz araşdırmamızda Karl Struvenin ekspedisiya heyətinin tərkibində o, Rusiyanın alimin ənənəsinə sadiq qalaraq türk-monqol xalqlarını «Turan sərhəd məntəqələrinin coğrafi koordinatlarını müəyyən etmək xalqları» termini ilə ifadə edəcəyik. üçün qazax çöllərinin şərq hissəsinə, Altayın dağlıq bölgələ­ Tədqiqatçılar alimin toplayıcılıq fəaliyyətindən danı­ rinə və Cunqariya Alatausuna səyahət etmişdir. Gənc tədqi­ şarkən onu bu sahənin əsl təşkilatçısı kimi yüksək qiymətlən­ qatçı herbari toplamaqla yanaşı, həm də köçərilərin həyatı dirmiş və təşkil etdiyi ekspedisiyalar və onların nəticəsi üzərində müşahidələr aparmışdır. Səfər coğrafi məqsədlə olaraq nəşr etdirdiyi toplular haqqında müsbət fikir söyləmiş­ təşkil olunsa da, gənc alim folklor və etnoqrafik materialların lər: «Xalq yaradıcılığının toplayıcısı və bu sahənin heyrə­ toplanmasına da diqqət yetirmiş, qırğızlardan əfsanə, atalar tamiz təşkilatçısı kimi Q.N.Potaninin müstəsna xidmətləri sözləri və digər janrlara dair nümunələr qeydə almışdır. Eks­ vardır... O, bir sıra böyük və kiçik ekspedisiyalar təşkil etmiş pedisiya qurtardıqdan sonra K.Struve ilə birlikdə nəticələri və folklor materiallarının üstünlük təşkil etdiyi silsilə elmi əks etdirən hesabat xarakterli «Zaysan gölünə qış səyahəti nəşrlər seriyası hazırlamışdır»39. Qocalığına, xəstəliyinə və (1863-1864-cü illərin qışında)», «1864-cü ilin yayında Şərqi Tarbaqataya səyahət» gündəliklərini nəşr etdirir. Bu xidmə­ 36 Потанин Г.Н. Громовник по поверьям и сказания племен Южной Сибири и Северной Монголии. Журнал Министерство народного просвещения. tinə görə o, 1886-cı ildə RCC-nin rəsmi rəyçisi V.P.Vasil- Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1882, часть 219, с.292 j7 Yenə orada, s.316 j8 Yenə orada, s.3 18 ’9 Азадовский M.К. Г.Н.Потанин // История русской фольклористики: в 40 Овчинников М.П. Из жизни Г.Н.Потанина // Литературное наследство 2-х томах, Т.2, М.: УЧПЕДГИЗ, 1963, с.275 Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.276

24 25 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri yevin təklifi ilə Cəmiyyətin təsis etdiyi Konstantin medalına layiq görülmüş və Cəmiyyətin fəxri üzvü seçilmişdir. 1879-cu ildə Q.N.Potanin özünün sayca üçüncü, Mon­ 1876-cı ildə bu dəfə Q.N.Potaninin rəhbərliyi altında qolustana isə ikinci ekspedisiyasına yollanır. Bu dəfə ekspe­ RCC-nin ekspedisiya heyəti Şimal-Qərbi Monqolustana yola disiyanın qarşısında Rusiyanın cənub sərhədlərinə yaxın əra­ düşür. Ekspedisiya heyətinə həyat yoldaşı A.V.Potanina, zinin və Şimal-Qərbi Monqolustanın ilk ekspedisiya zamanı öyrənilməyən hissəsinin tədqiq edilməsi məqsədi qoyulmuş­ topoqraf P.A.Rafailov, gənc monqolşünas A.M.Pozdneyev, dur. Ekspedisiyanın tərkibinə topoqraf P.D.Orlov, arxeoloq zooloq M.M.Berezovski və topoqrafik qeydləri daşımaq üçün A.V.Adrianov, topoqrafın köməkçiləri və iki tərcüməçi - iki kazak daxil idi. Zaysan şəhərindən yola çıxan ekspedisiya V.A.Palkin, Altay və Tuva dillərini bilən İvan Çivalkov daxil üzvləri Monqolustanın Altay hissəsi, Barkut, Xami və Dağlıq idi. Altay Koş-Aqaçına toplanan ekspedisiya üzvləri Ulankom Xanqayı tədqiq etmişlər. Q.N.Potaninin bu səfəri olduqca və Kobdo arasındakı böyük gölləri, o vaxt Çinə məxsus (indi uğurlu alınmış və ekspedisiya üzvləri nəbatat, heyvanat, quş və Tuva Respublikası) Uluq-Xem və Ka-Xem çaylarının yuxarı həşəratlara dair yüzlərlə nümunələrlə geri qayıtmışdır. Onlar axarlarını tədqiq etmişlər. 1880-ci ilin yazında Q.N.Potanin Altay və Tyan-Şanm bir-birindən ayrı, tamamilə iki müstəqil səyahətini davam etdirmək niyyətində idi, hətta RCC bunun dağlıq ölkə olduğunu müəyyən etmişlər. Halbuki, buna qədər üçün əlavə vəsait də ayırmışdı. Lakin bu dövrdə Monqolustan onların cənubdan birləşdiyi güman edilirdi. Ekspedisiya üzvlə­ və Uryanxay vilayəti üstündə Rusiya ilə Çin arasında rinin topoqrafik qeydləri Şimal-Qərbi Monqolustanın dağ silsi­ diplomatik münasibətlərin pisləşməsi həmin səfərin yarımçıq ləsinin konfiqurasiyasını dəqiqləşdirməyə imkan verirdi. Eks­ qalmasına səbəb olmuşdur. pedisiya zamanı ilk dəfə Ubsu-Nur gölünün cənub-şərq sərhəd­ ləri müəyyənləşdirilmiş, Monqolustan və Tyan-Şan dağlannda Ekspediya zamanı tədqiqatçı totemizmə dair maraqlı fakt­ bir sıra göllər üzə çıxarılmışdır. Səyyahlar indiyə qədər avropa­ lar əldə etmişdir. Bir çox tayfaların öz adlarını qartal, bayquş, lılara məlum olmayan bir neçə dağ silsiləsini qeydə almışlar. qarğa, şahin kimi quş adlarından, dördayaqlılar arasında isə öküz, Həmin silsilələrin ilk dəfə kəşf edilməsinə baxmayaraq, alim qurd kimi heyvan adlarından almasına dair, eləcə də qırğız özünün səyyah hüquqlarından istifadə etməmiş və bu silsilələri tayfalarından birinin bayquşu əcdad saymalarına dair faktlar qey­ monqol dilindəki adları ilə xəritəyə köçürmüşdür. Bundan də almışdır. Bu kimi tapıntılar onu yeni axtarışlara sövq edirdi. başqa, o, Monqolustanın bu hissəsində rus tacirlərinin fəaliy­ Görkəmli alim ehtimal edirdi ki, F.Rəşidəddinin «Tarixi-Qazan» yətinə, etnoqrafiyaya dair, eləcə də yol qeydlərindən ibarət kitabında adı çəkilən türk tayfaları öz adlarını əcdad saydıqları geniş material toplamış və həmin materiallar əsasında 1881-ci • quş və ya heyvan adlarından, o cümlədən İkiras tayfası anqır ildə «Şimal-Qərbi Monqolustana dair oçerklər» əsərinin iki quşundan, Suldes tayfası isə antilop adından almışdır41. cildini çap etdirmişdir. Bu ekspedisiyadan sonra Şimal-Qərbi Monqolustanın xəritəsi tamamilə yeni şəkil almışdır. 41 Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.З, Иркутск: Издательство Иркут­ ского Университета, 1989, с.83-84 26 27 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Hələ Monqolustana ilk səfəri zamanı Q.N.Potanin tuva- şamana rast gəlinsə də, yalnız bir mərasimin təşkilinə nail lılar arasında şamançılığa dair zəngin material toplayacağına olunmuşdur. ümid etsə də, bu mümkün olmamışdır. Sonradan ekspedisiya Q.N.Potanin toplama fəaliyyətində olduğu zaman Mər­ artıq başa çatmaq üzrə olduğundan o, şamançılığa dair kəzi Asiya xalqları arasında nağılın ovsun kimi dini-maqik materialların toplanmasını növbəti səfərə saxlayır. Görkəmli funksiya daşımasına dair maraqlı faktlar qeydə almışdır. alim başa düşürdü ki, mifoloji elementlərlə zəngin olan şaman Tədqiqatçı yazır ki, nağılın deyilməsi heç də adi, mənasız bir mərasimi etnoqraflar üçün zəngin material verə bilər. Mərkəzi iş hesab olunmur. Yerli xalqların inamına görə, nağıl söy­ Asiyaya səyahət etmiş səyyahlar bu sahəyə, demək olar ki, lənildiyi zaman ruhlar həmin yerə gəlir və ona qulaq asırlar. çox az diqqət yetirmiş və mümkün olduğundan az material Əgər nağıl səhvsiz söylənilərsə, ruhlar ondan böyük zövq alır, toplamışlar. Ona görə də o, Monqolustana ikinci səfəri yanlış söylənildiyi zaman bundan bikef olurlar. Ovun uğurlu zamanı qarşısına həmin boşluğu aradan qaldırmaq məqsədi keçməsi ruhlardan asılı olduğu üçün insanlar söylədiyi nağıl­ qoymuşdur. Doğrudan da, qarşıya qoyduğu məqsədə nail larla ruhları razı salmağa çalışırdılar. Çünki ruhlar söylənilən olmuş və bu səfər zamanı şaman mərasiminə dair zəngin nağıldan razı qalardılarsa, söyləyicini yaxşı qənimətlə müka­ etnoqrafik materiallarla geri qayıtmışdır. Taldu və Çue rayon­ fatlandırar, narazı qaldıqları zaman isə onların ovu uğur­ larında olduğu zaman o, şaman Ençu və şaman Taldunun işti­ suzluğa düçar olardı. O, nağılın dini-maqik funksiya daşı­ rakı ilə mərasimlər təşkil etmiş və bütün xırdalıqlarına qədər masına dair Amur oraslarından qeydə alınmış aşağıdakı inamı həmin mərasimlərin təsvirini vermişdir. Lakin şaman məra­ misal çəkir. Həmin inama görə, oraslar ova getməzdən əvvəl simlərinin təşkili heç də həmişə asan başa gəlmirdi. Bəzi tonqalın ətrafına toplanıb nağıla qulaq asırlar, sonra qazanı yerlərdə şamanlar mərasimi keçirmək və məharətlərini gös­ sönən odun üstünə çevirib yatırlar. Səhər yuxudan durub tərmək üçün haqq tələb edirdilər ki, onu da maddi sıxıntılar külün üstündəki xətləri nəzərdən keçirirlər. Orasların inamına keçirən ekspedisiya üzvlərinin ödəməyə imkanı olmurdu. görə, nağıla qulaq asan ruhlar həmin xətlər vasitəsi ilə onlara Belə bir hadisə ilə tədqiqatçı tuvalılar arasında olduğu zaman ovları haqqında qabaqcadan məlumat verirlər. qarşılaşmışdır. Mərasim başqa bir kənddə keçirildiyindən Folklorun bəzi janrlarının, xüsusən də dastan və nağıl­ şaman həmin kəndə getmək üçün xüsusi at, dəfi qoyduğu yer­ ların dini-maqik funksiya daşıması söyləyicidən xüsusi mə­ dən götürmək üçün isə hədiyyə tələb edir. Görkəmli səyyah harət və bacarıq tələb edirdi. Ona görə də, hər söyləyici həmin əlavə xərclərdən xilas olmaq üçün mərasimin şamanın yaşa­ mətnləri söyləməyə cəsarət etmirdi. Məhz bu səbəbdən o, dığı kənddə keçirilməsinə razılıq verir və məsafənin uzaq qazaxlardan yırlar (mahnılar) qeydə almağa çalışsa da, in- olmasına baxmayaraq, özü həmin kəndə gedərək mərasimi formatorlar onları ifa etməkdən çəkinmişlər. Görkəmli alim qeydə alır. Bu kimi çətinliklərə görə tuvalılar arasında çoxlu belə bir halla tuva folklorunu topladığı zaman da qarşı­

28 29 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______laşmışdır. Tuvalı söyləyici nağılın sonunu unutduğundan, ya minin, o cümlədən boynunda altı başlı Amırqa-cilanm altın baş­ da yaxşı bilmədiyindən yarıya qədər söyləyir və toplayıcmm lığını gəzdirən şaman Naydikin təsvirini verir. Alimin bu əsə­ israrına baxmayaraq, nağılı təhrif edəcəyindən ehtiyat edərək rində xalxaslann, torqout və tuvalılann «caurun» adlandırdıqları onu davam etdirmək istəmir. Onun dediyinə görə, Oran eezi falın, eləcə də monqolların ildə bir dəfə payızda keçirdikləri oda nağıla qulaq asır, kim yanlış söyləsə, ona pislik edir42. sitayiş mərasiminin təsviri verilir, monqol və dürbütlərin böyük Toplanan materiallar əsasında 18 83-cü ildə görkəmli folk- dağlara və Ubsa, Sanqm, Dolay göllərinə sitayiş etdiklərini lorşünasın «Şimal-Qərbi Monqolustana dair qeydlər» kitabının göstərən dəyərli faktlar gətirilirdi. Əhalinin inancları haqqında daha iki cildi işıq üzü görür. Bu cildlərə Q.N.Potaninin gündə­ məlumat verən alim Tarbaqatay torqoutlarmm çörəyi Allah likləri, flora və faunaya dair qeydləri, türk və monqol tayfa­ ruzusu saydıqlarını qeyd edir və əhalinin geyimi, mətbəxi, larının məişəti, dini, şifahi xalq yaradıcılığı haqqında məlumatlar çaqan-temen (ağ dəvə), şyaqa-abna (sümük oyunu), güləş kimi daxil idi. Burada Şimal-Qərbi Monqolustanda yaşayan tayfalar - xalq oyunlarının təsvirini verirdi. Alimin qırğız, koton, kazan qırğız, tuva, sart, xan, dürbüt, bait və torqoutlar haqqında qırx tatarları, xalxas, dürbüt, tanqu-uryanxay və altaylardan topladığı səhifəlik məlumat verilmiş, onların yaşadıqları coğrafi ərazi, yer əl barmaqlarının adları və onlar haqqmda deyimlər bu gün də adlan, orada yaşayan tayfa və nəsillər, onlarm adlarının mənası, əhəmiyyətini itirməmiş dəyərli materiallardır. Topluda Altay­ qonşu xalqlann onları necə adlandırmaları təsvir edilmişdir. dan, Semipalatinsk vilayətinin Baynaulsk dairəsindən qeydə Əsərdə Şimal-Qərbi Monqolustandakı qədim abidələr, onlann alınmış dastan, nağıl, əfsanə və rəvayətlər də verilmişdir. tarixi haqqında danışılmış, yerləşdiyi coğrafi ərazinin, yer Əvvəlki ekspedisiyalarda olduğu kimi, bu ekspedisiya adlannın xəritə çəkirmiş kimi dəqiq təsviri verilmişdir. Hətta zamanı da o, topladığı folklor nümunələrini tərcüməçinin kömə­ məsafələr addım ilə ölçülərək dəqiq yazılmışdır. Əsərdə əhalinin yi ilə qeydə almışdır. İlk səfəri zamanı qırğız dilini mükəmməl dini, həyat tərzi və adət-ənənələrindən, buddizmdən, budda bilən kazak Mixalenkov tərcüməçilik etmişdir. Yanında tərcü­ monastrlanmn yerləşdiyi ərazinin coğrafi quruluşundan, yerli məçi olmadığı zaman Q.N.Potanin rus dilini bilən yerli sakin­ əhali olan xuxun-kutuxtların müqəddəs hesab etdikləri qıqınlara lərin köməyindən istifadə edirdi. Əslən teleut olan İvan Çival- inamdan, Çaqan-qiqenin yerin açarını əlində tutması haqqında kov belə şəxslərdən biri idi. Ulaledə missionerlik təhsili alan torqout inanclarından, nəsil və şəcərələrdən söhbət açılır. Şa- İ.Çivalkov rus dilini çox yaxşı bilir və bu dildən Altay dilinə mançılıq və şaman inanclar ından danışan tədqiqatçı monqolların tərcümələr edirdi. O, Uluxema və Xuaxema vadisində yaşayan qadın şamanlarım «utaqaıı», şaman təbillərini isə «xenqrik» uryanxaylardan qeydə alınmış nağılları tərçümə etmişdir. İ.Çi­ adlandırdığını qeyd edir və şaman mərasiminin, şaman geyi­ valkov həm də gözəl söyləyicilik qabiliyyətinə malik şəxs idi və topluya daxil olan mətnlərin bir neçəsini o söyləmişdir. Bundan başqa, teleut adət-ənənələri və rəvayətlərinə daha yaxından 42 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 С'пб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.391 31 30 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri bələd olan İvan Çivalkov Q.N.Potaninə Erliyin şərəfinə keçirilən böyük bir ərazidə toplama aparmaq üçün geniş imkan yaratmış­ şaman mərasiminin təsvirini də vermişdir. dır. Ekspedisiya üçün müəyyən edilmiş marşrut məşhur səyyah Görkəmli alim öz söyləyicilərini şamanlar, savadlı və ya N.M.Prejivalskinin səyahət marşrutu ilə eyni idi. Bu da təsadüfi savadsız lamlar, sadə adamlar - bir sözlə, müxtəlif zümrələrə deyildir. Ekspedisiya üçün belə bir marşrutun seçilməsində məxsus insanlar arasından seçirdi. Doğrudur, bir çox janrların, məqsəd N.M.Prejivalskinin başladığı işi tamamlamaq, onun xüsusən də dastan söyləyicilərini tapmaq hər dəfə ona nəsib səyahət marşrutunu başa vurmaq idi. olmurdu. Monqolustana edilmiş ekspedisiyalar bu baxımdan Beləliklə, 1884-cü ildə Q.N.Potaninin rəhbərliyi ilə eks­ uğurlu keçmişdir. Q.N.Potanin altay və dürbütlər arasında pedisiya heyəti «Minin» hərbi gəmisində Odessadan yola çı­ dastan söyləyicilərinə təsadüf etmiş və simli alətin müşayəti xır, Süveyş kanalını keçir, Hindistanın ətrafına dolanmaqla altında onlardan bir neçə dastan qeydə almışdır. O, bəzən söy- Çinə çatır. Səyahət ərzində onlar Kuku-Xoto şəhərində, Ordo- ləyiciləri ələ almaq üçün söylədiyi mətnlərin qarşılığında onla­ sun şərq ətrafında, Lançjou, Nan-Şan, Sunpan şəhərlərində, ra pul da təklif edirdi. Əslən dürbütlü olan Sarism belə söylə- Kukunor gölü sahillərində, Şimali Monqolustanda və Şərqi yicilərdən biri idi. Alimin onunla ilk görüşü Ulanqomda ol­ Xanqayda olurlar və 1886-cı ilin payızında Kaxte şəhərində muşdur. Lakin yol üstə olduğundan onunla çox söhbət edə bil­ son müşahidələrini apardıqdan sonra geri qayıdırlar. mir və ondan qayıdana qədər «İrin-Sayan» dastanım yazıya Səfər zamanı alim «Qeser» dastanının tanqut və buıyat köçürməsini xahiş edir. Gördüyü işin haqqını isə gümüş pulla variantlarını, eləcə də çoxlu sayda nağıl, əfsanə, rəvayət, mif ödəyəcəyinə boyun olur. Sarisın yazı savadının olmasına bax­ və s. qeydə almışdır. Bundan başqa, o, «Qeser» dastanının mayaraq, dastanı yazıya köçürməyə tənbəllik edir. Kobdodan tibet əlyazmasını da əldə etmişdir. Avropada «Qeser» dastanı­ qayıtdıqdan sonra o, yenidən Sarisınla görüşmüş və yeddi günə na məxsus ikinci nüsxə sayılan bu əlyazmanın əldə edilməsini «İrin-Sayan» dastanını qeydə almışdır. M.N.Xanqalov və görkəmli folklorşünas belə təsvir edir: «San-çuanda qışla- V.A.Palkin isə dastanın rus dilinə tərcüməsinə kömək etmişdir. yarkən mən «Qeser» dastanının tibet variantını əldə etməyə 1884-cü ildə Q.N.Potanin topoqraf A.İ.Skassi, zooloq çalışdım, lakin cəhdlərim bir nəticə vermədi. Yalnız qışın M.M.Berezovskinin müşayəti ilə Qərbi Çini və Tibetin şərq sonlarında mənə köhnə əlyazma təklif etdilər. Mən onu satın hissəsini, Mərkəzi və Şimali Monqolustanı öyrənmək məqsədilə aldım, amma bir neçə səhifə çatmırdı. Onu tamamlamaq üçün Tibetə ekspedisiyaya yollanır. Üç il sürməsi nəzərdə tutulan bu lam tutdum. Buna baxmayaraq, çatışmayan hissələrin hamı­ ekspedisiyaya dövlət tərəfindən otuz min rubl məbləğində vəsait sını yazmaq mümkün olmadı»43. Alim San-çuandan qərbdə ayrılmışdır. Hətta ekspedisiyaya maraq o qədər böyük olmuşdur ki, imperator ekspedisiya üzvlərinin müəyyən olunmuş yerə çat­ maları üçün rus hərbi gəmisindən istifadə edilməsinə icazə ver­ 43 Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная Монголия: в 4-х томах, Т.2. Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, mişdir. Bu da səyyahlara öz məqsədlərini reallaşdırmaq və 1893, с. 114

32 33 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri İdel-qol vadisində yerləşən tanqut monastrmdan əldə etdiyi bu əlyazmam Kütləvi İmperator Kitabxanasına təhvil verir. Əvvəlki səyahətlərin nəticələrindən ruhlanan RCC 1892-ci Səfərin nəticələri onun iki cildlik «Çinin Tanqut-Tibet ildə Q.N.Potanini Tibetin Tarsando və Lifan-fu şəhərlərini ətrafı və Mərkəzi Monqolustan» adlı əsərində öz əksini tap­ öyrənmək üçün növbəti ekspedisiyaya göndərir. Ekspedisiyanın mışdır. Bütövlükdə, o, Monqolustanda iki il olmuş, ekspedi­ tərkibinə həyat yoldaşı Aleksandra Viktorovna, M.M.Bere- zovski, V.A.Obruçev və mənşəcə buryat olan tərcüməçi Budda siya materiallarının hazırlanmasına isə üç il vaxt sərf etmiş­ Rabdanoviç Rabdanov daxil idi. Səfər zamanı o, Tarsando dir. Dörd cilddən ibarət topluda ekspedisiya marşrutunun təs­ şəhərinin yaxınlığında, şəhərdən keçən çayın sol sahilində viri, Monqolustan, Altay və Tuvada yaşayan xalqların məişət yerləşən Dodidca monastırında yaşayan bir lamla tanış olur. və mədəniyyəti, etnik tərkibi, ailədaxili münasibətləri, toy Şəhər sakinləri arasında Qurten adı ilə tanınan bu lam varlı və adətləri, uşaq oyunları, coğrafiyası, bitki örtüyü haqqında savadlı bir şəxs idi. O, Monqolustana gedərək orada monqol məlumatlar, yerli bitki və heyvan adlarının latın dilində qarşı­ dilini öyrənmiş və Baykaldan Şərqdə bir neçə il yaşamışdır. lığı, Şimal-Qərbi Monqolustandan xalqların köçmə xəritəsi, Ekspedisiya zamanı qeydə alman foklor mətnlərinin böyük Nan-Şanda və Tibet ətrafında yaşayan monqol tayfalarının əksəriyyəti oradan toplanmışdır. Lakin səfər Q.N.Potanin üçün dili, nağılları, əfsanə və rəvayətləri və s. verilmişdir. Topluda heç də uğurlu olmamışdır. Hələ Pekində ikən həyat yoldaşı həm də topoqraf A.İ.Skassinin tərtib etdiyi səyahət marşru­ Aleksandra Viktorovna insult keçirir. Həkimin bu vəziyyətdə tunun xəritəsi, M.M.Berezovskinin nəbatat və zoologiyaya yola çıxmağın onun həyatı üçün təhlükəli olacağını xatırlat­ dair zəngin kolleksiyası yer almışdır. Monqolustana səyahət­ masına baxmayaraq, o, həyat yoldaşını tək buraxmaq istəməmiş lərindən və «Şimal-Qərbi Monqolustana dair qeydlər» əsərini yazdıqdan sonra o, RCC-nin ən nüfuzlu tədqiqatçılarından və səyahətini davam etdirmişdir. Aleksandra Viktorovna ikinci birinə çevrilmiş və bu əsərlər ona Rusiyada böyük şöhrət dəfə Tibetdə, amma bu dəfə daha ağır şəkildə insult keçirir və qazandırmışdır. Təkcə onu xatırlatmaq kifayətdir ki, o vaxta dili tutulur. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, onu həyata qaytarmaq qədər heç bir rus səyyahı Mərkəzi Asiyadan bu qədər geniş mümkün olmur və 1893-cü il sentyabrın 19-da vəfat edir. Həyat ərazini, yerli əhalinin həyatı, tarixi, botanika, coğrafiya və yoldaşının ölümü Q.N.Potanini o qədər sarsıtmışdır ki, ekspe­ mifologiyasını işıqlandıran bu həcmdə elmi yüklə qayıtma­ disiyada iştirakını dayandırmalı olmuş, V.A.Obmçevə və mışdır. Bu ekspedisiyalardan sonra Q.N.Potanin hər yerdə əsl M.M.Berezovskiyə araşdırmalarına müstəqil davam etdirmələ­ qəhrəman kimi qarşılanmış və şöhrəti bütün Rusiyaya yayıl­ rini tapşıraraq geri, Peterburqa qayıtmışdır. mışdır. Onun bu xidmətləri dövlət tərəfindən də yüksək Həyat yoldaşının ölümündən altı il sonra Q.N.Potanin qiymətləndirilmiş və ekspedisiyadan qayıtdıqdan sonra impe­ özündə güc, qüvvə taparaq Monqolustanla Mancjuriya arasında rator göstərdiyi xidmətlərinə görə ona səkkiz yüz rubl yerləşən Böyük Xinqana səyahətə yollanır. Amma bu səfərlər məbləğində ömürlük təqaüd verilməsinə sərəncam vermişdir. onun əvvəlki ekspedisiyaları kimi iri miqyaslı deyil, lokal

34 35 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

xarakterli idi. Əksəriyyəti nəzəri fikirlərini isbat etmək üçün hər cür boşboğazlıqdan və özünü göstərmək cəhdlərindən lazımi materialların toplanması məqsədilə bu və ya digər uzaq olmaq kimi qiymətli xüsusiyyətlərinin hamısını biz bölgəyə təşkil edilmiş xırda səfərlər idi. Q.N.Potanində də görürük»44. Görkəmli tədqiqatçının bütün səyahət hesabatları RCC Q.N.Potanin dövrünün ən böyük səyyahlarından biri ol­ tərəfindən çap olunmuşdur. Bu gündəliklər, M.N.Prejival- muşdur. Onun adı P.P.Semyonov, N.M.Prejivalski, M.V.Pev- skinin əsərləri ilə yanaşı, Mərkəzi Asiya xalqlarının etnoqra­ sov, P.P.Kozlov kimi səyyahlarla bir sırada çəkilir. Bu səyyah­ fiyası və yerləşdiyi ərazinin coğrafiyasının öyrənilməsində ları birləşdirən ümumi cəhət onların Mərkəzi Asiyaya maraq­ əsas mənbədir. Onun «Monqolustana səyahət», «Çinin Tan- lan idi. Lakin alimin fəaliyyəti zənginliyi və hərtərəfliliyinə qut-Tibet ətrafı və Mərkəzi Monqolustan», «1892-1893-cü il­ görə onlardan fərqlənirdi. O, təkcə şərqşünas, filoloq deyil, lərdə Sı-çian və Şimal ucqarına səyahət», «1899-cu ilin ya­ həm də «öyrəndiyi xalqları yaşadığı mühitdən ayırmayan» yında Böyük Xinqanın orta hissəsinə səyahət», «Q.N.Potani- etnoqraf, təbiətşünas idi. Onun Mərkəzi Asiyaya təşkil etdiyi nin Çinə, Tibetə və Monqolustana səyahəti», «Zaysan gölü və ekspedisiyalar yalnız coğrafi maraqlara xidmət etmir, həm də Qara İrtışdan Markagöl dənizinə və Sarıdağa qədər səyahət elmi dil, folklor, etnoqrafiya, tarix, geologiya, zoologiya və (1863-1864-cü illərin qışı)» əsərlərində səyahət etdiyi ölkə­ botanikaya dair faktlarla xeyli zənginləşdirmişdir. Ümumiy­ lərin iqlimi, relyefi, əhalinin məişəti, dini, adətləri və etnoqra­ yətlə, alimin topladığı zəngin materiallar nəinki folklor və fiyası haqqında heyrətamiz dəqiqliklə məlumat verilmişdir. etnoqrafiya, hətta elmin digər sahələrinin də inkişafına yardım­ Alimin səyahət gündəlikləri əbəs yerə o dövrün məşhur səy­ çı olmuşdur. Məsələn, V.L.Komorovun «Mərkəzi Asiyaya əsas yahları Pallas və Qmelinin səyahət gündəliklərinə bənzədil­ botanik rus ekspedisiyalarının marşrutları» əsərinin II cildi, məmişdir. XX əsrin əvvəllərində D.A.Klements haqlı olaraq M.M.Berezovski və V.L.Biyanskinin «Q.N.Potaninin Tansuy yazmışdır: «Q.N.Potaninin dəyərləndirilməsi hələ qarşıdadır. səyahətlərindəki quşlar» əsəri görkəmli səyyahın ekspedisiya Təkcə bunu demək kifayətdir ki, indi Q.N.Potaninin işlərini materialları əsasında hazırlanmışdır. Bu materialların türk, nəzərə almadan Monqolustanın öyrənilməsi qətiyyən ağlasığ­ monqol, tanqut, dunqan, çin, altay, buryat, kalmuk, qırğız və mazdır. Onun əsərlərinə naturalist, tarixçi, etnoqraf da mü­ çuvaş xalqlarının şifahi irsi, maddi-mənəvi mədəniyyəti və raciət edir. Q.N.Potaninin kitabları səyahət təsvirlərinin adi məişətinin öyrənilməsində rolu əvəzsizdir. Bundan əlavə, ta­ həvəskarı üçün, ola bilsin, heç bir maraq doğurmasın. Amma nınmış folklorşünasın səyahət gündəlikləri və xəritələrində bunlar qədim səyyahlar Pallas və Qmelinin illər keçdikcə öz Eczin-qol çayının aşağı sahilində - monqol-torqoutların yaşa­ təravətini itirməyən gündəlikləri kimi işgüzar gündəliklərdir. dığı ərazilərdə yer altında qədim şəhərin yerləşdiyini xəbər Qədim səyyahların yığcamlıq və əhatəlik, çox şeyi bildik­ lərinə və heç nəyi gözdən qaçırmadıqlarına görə hər şeyi 44 Клеменц Д.А. Г.Н.Потанин // Литературное наследство Сибири: в 7-х dərhal qavramaq və az sözlə çox şeyi şərh etmək qabiliyyəti, томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.274

36 37 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

vermişdir. Onun bu məlumatlarından bəhrələnən P.K.Kozlov müddətdə yerli xalqlar arasında yaşamış, onların həyatını incə­ orada qədim Xara-Xoto şəhərinin qalıqlarını tapmışdır. liklərinə qədər öyrənmişdir. Özünü yerli əhalidən fərqləndir­ Q.N.Potanin N.M.Prejivalskidən sonra dağlıq ölkə olan məmək üçün onlar kimi geyinmiş, onlarla bir süfrə arxasında Nanşana gedən ilk səyyah idi. O, yeni dağ silsilələri kəşf etmiş­ oturmuşdur. Yerli xalqa sevgi ilə yanaşmış, onların etimadını dir. Bir müddət adsız qalan bu silsilələrdən birinə (Kukunor qazanmağa çalışmışdır. Nəticədə yerli sakinlər başqa səyyah­ gölündən şimal-şərqdə yerləşən dağ silsiləsinə) sonralar lardan fərqli olaraq, ona daha çox etibar etmiş, qorxmadan V.A.Obruçev onun adım vermişdir. Q.N.Potanin həmin ölkə­ ürəklərini boşaltmışlar. Tokrayu rayonu sərhədində yaşayan lərdə olan və yerli əhalinin həyatı və folklorunu öyrənən ye­ əhalinin alimi «gözəl qəlbli ağsaqqal» adlandırması da ona ganə rus etnoqrafı və folklorşünası idi. Onun kimi, N.M.Prej- olan sevgidən irəli gəlirdi. Başqa səyyahların «islah olunmaz ivalski də Şimali Tibetin və Monqolustanın ən yaxşı tədqi­ quldurlar» kimi qələmə verdiyi tanqut və şir-equrlar alimə qatçısı kimi tanınmışdır. O da yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti dostcasına yanaşmış və ona kömək etmişlər. Bu üzdən onun ilə seçilən, coğrafi və təbiət biliklərinə malik bir şəxs idi. Tif müşahidələri daxili, N.M.Prejivalskinin müşahidələri isə kənar­ xəstəliyi üzündən vaxtsız dünyasım dəyişmiş N.M.Prejival- dan müşahidələr idi. Q.N.Potanin haqqında S.F.Oldenburq skini Q.N.Potaninlə müqayisə edən tədqiqatçıların əksəriyyəti doğru olaraq qeyd etmişdir: «O, hər bir adamın və bütün xalqın insanlarla ünsiyyət və rəftar baxımından ikinciyə üstünlük ver­ ruhunu başa düşür. «Qeydlər»in müqəddiməsində verdiyi mişlər. Əvvəla, N.M.Prejivalskinin səyahətləri təkcə elmi qırğızlarla monqolların müqayisəsi, ayn-ayn adamların xarak­ deyil, eyni zamanda hərbi və siyasi məqsədlə təşkil olunmuş­ teristikasına dair qeydləri olduqca sərrastdır»46 *. dur. Buna görə həmin səfərlər dövlət tərəfindən yüksək M.K.Azadovski rus alim-səyyahlarının yaradıcılığını səviyyədə maliyyələşdirilmiş və hərbi dəstənin müşayəti ilə qiymətləndirərkən Q.N.Potanin, eləcə də digər tədqiqatçılar gerçəkləşdirilmişdir. Hətta bir neçə dəfə dəstə üzvləri yerli haqqında yazmışdır: «Dünya etnoqrafiyası bizə bir neçə tip əhali ilə silahlı qarşıdurmaya girmiş və bunun nəticəsində ölən alim-etnoqraflar vermişdir: etnoqraf-missionerlər, kobud və və yaralananlar olmuşdur. N.M.Prejivalskidən fərqli olaraq, hökmlü müstəmləkəçi etnoqraflar, öyrənilən tayfanı yalnız Q.N.Potaninin səfərləri sırf elmi məqsədlə, özü də çox az muzey obyekti kimi qəbul edən həvəssiz müşahidəçi etno­ vəsaitlə, əsasən də ayrı-ayrı insanların verdiyi ianələr hesabına qraflar və nəhayət, öz araşdırmalarında hər şeydən öncə təşkil olunmuşdur. O, hərbçilərin müşayəti olmadan, hətta insanla işlədiklərini heç vaxt unutmayan və etnoqrafik fəaliy­ silahsız səyahət etməkdən qorxmurdu. O, «Asiyaya yad deyil, yətləri geniş ictimai vəzifələrlə və demokratik ideyalarla bağlı öz, doğma regionu kimi» yanaşmış45, ekspedisiyada olduğu

45 Селиверстов C.B. Г.Н.Потанин: сибирское областничество между запад­ ничеством и евразийством (вторая половина XIX - начало XX в.) // Вестник Томского государственного университета, 2007, № 300, с. 110 46 Ольденбург С.Ф. Не довольно. Журнал «Русская мысль», 1915, кн. 9, с. 10 38 39 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri olan humanist etnoqraflar. Q.N.Potanin, N.M.Yadrintsev və xüsusi adları, tipik cizgiləri, mətndə olan idiomatik və xarak­ bir çox başqa etnoqraflar bu qəbildəndirlər»47. terik ifadələri qoruyub saxlamaqla onun məzmununun daha geniş, ətraflı və təfsilatı ilə oxucuya çatdırılması idi. Görkəmli 1.2. Q.N.Potaninin toplama və nəşr prinsipləri alim folklor nümunələrini qeydə alarkən bu və ya digər xalqa xas məişət elementlərini həmin dildə olduğu kimi saxlamış, Q.N.Potanin folklor mətnlərinin qeydə alınmasını mətnin altında izahını vermişdir. Məsələn, qazax-qırğızların tərcüməçi vasitəsilə reallaşdırdığından toplama üsulunu «tər­ mənşəyi haqqında rəvayətdə tayfa, bala, eki, kərmə sözlərini, cümə vasitəsilə konspektləşdirmə» adlandırmışdır. O, türk və qazax söyləyicisi Xarkedən qeydə aldığı «Ər-tüstük» nağı­ monqol xalqlarının dilini bilmirdi, amma Mərkəzi Asiyada, lında tüstük (döş əti), soksoul, qiblə sözlərinin orijinaldakı Sibirdə və s. yaşayan onlarla tayfa və qəbilələr onun maraq şəklini saxlamış, mətnin altında isə onların izahını vermişdir. dairəsində idi. Monqolustana birinci səyahətindən sonra o Bəzən Q.N.Potanin mətnin içərisində həmin sözlərin rus yazırdı ki, səyyah özgə xalqa yalnız nəzakətlə yanaşmalı və dilində tərcüməsini vermiş, sonra qarşısında mötərizə açaraq öz elmi missiyasını yerinə yetirməli olduğu üçün yerli orijinalını göstərmişdir. Məsələn, qazax-qırğızların mənşəyi əhalinin dilini öyrənməlidir. Lakin özü buna əməl edə bilmə­ haqqında rəvayətdə deyilir: «Корен этих наших казаков от mişdir. Monqolustana ekspedisiyası zamanı artıq qırx bir тюрков (тюрклер) монголского знака (монгол сюмбюли) yaşım doldurmuş araşdırıcı üçün Mərkəzi Asiya xalqlarının и мусулманской веры, узского рода (узз), войлочно- dialektlərlə zəngin dillərini öyrənmək çox çətin idi. Monqol­ юрточные из трех уокских племен»48. «Talas-pay Mərgən» larla ünsiyyət zamanı onda bəzi vərdişlər yaransa da, bu, nağılında altın üzük, dayça, altın ajdar, tasça bala sözlərinin mətnin söyləyicinin təhkiyəsini saxlamaqla qeydə alınması mətnin içində rus dilində tərcüməsini verdikdən sonra üçün kifayət etmirdi. Ona görə də, o, tərcüməçidən istifadə qarşısında mötərizə açaraq orijinalını göstərmişdir49. etmişdir. Tərcüməçini ekspedisiyaya getdiyi zaman ya özü ilə Təkcə milli məişət elementlərini deyil, hiss-həyəcan götürür, ya da rus dilini bilən yerli əhali arasından seçirdi. ifadə edən sözləri, müraciətləri də orijinaldakı şəkildə qeydə Beləliklə, görkəmli alim çin, tanqut, monqol və türk xalqla­ almışdır. Məsələn, «Canəli» nağılında qəhrəmanın atına rından qeydə aldığı materialları rus dilində xülasə şəklində müraciətlə dediyi «O tor atım, tor atım! Çal quyruğun kana­ çap etdirmişdir. Lakin bunu, sözün əsl mənasında, «konspekt» tım, tört ayaqın bulatım!»50, «Kan-baba» nağılında qarının adlandırmaq olmaz. Çünki bu, hər hansı bir mətn haqqında qəhrəmana müraciətlə dediyi «Çırağım» sözlərini orijinaldakı qısa məlumat deyil, mətnin tarixi-etnoqrafık xüsusiyyətlərini, 48 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.54 49 Yenə orada, с.73 47 Азадовский M.К. Г.Н.Потанин // История русской фольклористики: в 50 Yenə orada, с. 137 2-х томах, Т.2, М.: УЧПЕДГИЗ, 1963 с.277 41 40 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri şəkildə yazıya almış, mətnin altında isə onların izahını ver­ mişdir51 52. Ekspedisiyalar zamanı yerli ziyalılar ifaçı və nağılçıları Görkəmli alim bununla kifayətlənməmiş, həm də şəxs tapmaqda, çətin anlaşılan sözlərin tərcüməsində Q.N.Potaninə adlarını, idiomatik ifadələri, milli məişət anlayışlarım, mətnin yaxından kömək etmişlər. Məsələn, Orta Asiyada olduğu ritmini qorumağa çalışmışdır. Məsələn, qazaxlarda işlədilən zaman Yaqub, Mahmud və Kokuş Vəlixanovlar onun üçün bir məsəli o, belə qeydə almışdır: «Qazax - qazax bolqanan, nağılçılar tapır, Sultan Qazi isə onların söylədiyi nağılları rus Alaşa xan bolqanan, munday kilik bolqan imes alaşten balası» dilinə tərcümə edirdi. Tarbaqataya səyahəti zamanı qeydə («Qazaxlar qazax olandan və Alaşa xan olandan sonra, Alaşa aldığı mətnlərin tərcüməçisi Mixalenkov, Sırımbətəyə səya­ xanın nəsli artmayıb») . hətdə Sultan Qazi, Tokrayuya səyahət zamanı isə A.A.Yerma- Ömrünün çox hissəsini ekspedisiyalarda keçirmiş bir kov olmuşdur. Gözlərinin zəiflədiyi və xəstəliyi ona yazmağa şəxsin Şərq dillərini bilməməsi təəccüb doğura bilər. Sözsüz ki, imkan vermədiyi zaman o, bloknot və qələmini qeydlər folklorunu topladığı xalqların dilini bilməməsi onun imkan­ aparmaq üçün tərcüməçiyə verir və tərçüməçi onun əvəzindən larım məhdudlaşdırırdı. Tərcüməçi olmadığı zaman o, yalnız mətnin təsvirini tamamlayırdı. kiçik həcmli nümunələr toplayır, dil bilməməsi daha iri həcmli Tədqiqatçı tərcümə prosesində hər bir folklor mətninin əsərləri qeydə almağa mane olurdu. N.M.Yadrintsevə yazdığı janr xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, mətnin strukturunu, mo­ məktubda qeyd edirdi ki, dil bilməməsi onu utandırır və o, delini, bədii fonunu, məcazlar sistemini qorumağa, orijinalda- yalnız xalq rəvayətlərinin kəşfiyyat xarakterli araşdırmasını kına uyğun şəkildə verməyə çalışmışdır. O, özü də çox gözəl aparmağa məcbur olur53. A.S.Qaçiskiyə yazdığı məktubda dillə başa düşürdü ki, hər bir folklor mətni özündə xalq dilinin bütün bağlı çətinliklərinin olmasını bir daha vurğulayaraq deyirdi ki, şirinliyini, məcazlı düşüncə tərzini ehtiva edir. Xalqın milli dil bilmədiyi üçün toplamaları çox deyil. Əfsanələrdən hissələr təfəkkürünə xas olan bütün bədii ünsürlər, ifadə xüsusiyyətləri toplamış, amma yazdıqlarını da sözbəsöz qeydə almışdır54. təbii halında folklorda öz əksini tapır. Başqa sözlə, şifahi Kəşfiyyat xarakterli olmalarına baxmayaraq, etiraf etməliyik mətnin emosional ruhu mətnin dilində əks olunur ki, bu da tər­ ki, onun toplamaları, həqiqətən də, maraqlı idi. cüməçidən əslin Özünəməxsusluğunu, onun bədii leksik ele­ mentlərinin maksimal dərəcədə qorunmasını tələb edir. Bunu nəzərə alan araşdırıcı tərcümə prosesində bədii təxəyyülə malik 51 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.121 ifadələri qorumuş, şeir nümunələrini, eləcə də kiçik həcmli 52 Yenə orada, с.53 janrları orijinalla birgə verməklə folklor mətninin tarixi qatını, 53 Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.4, Иркутск: Издательство Иркутс­məna layını saxlamağa çalışmışdır. Bununla belə, Q.N.Potanin кого Университета, 1990, с.110 54 Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.З, Иркутск: Издательство Иркутс­orijinala nə qədər sadiq qalsa da, konspekt üsulundan istifadə кого Университета, 1989, с.82 zamanı mətn ilkin formasını itirir, tərcümə dəqiq edilsə belə, 42 43 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

əslindən fərqli olur. Mətn təbiiliyini itirdiyindən o, daha çox Toplayıcı birinci təsviri tam şəkildə vermiş, o birilərində isə sxematik xarakter daşıyır. Sadalanan bu xüsusiyyətlər alimin «atm qaçışının əvvəl verilən təsviri təkrarlanır» yazmaqla qeydə aldığı mətnlər üçün də xarakterikdir: o, mətnləri tam kifayətlənmişdir57. şəkildə yazıya almır, adların verilməsinə və süjet xəttinin Görkəmli alim başa düşürdü ki, folklor mətnlərinin qısa inkişafını gözləməklə onun xülasəsini verirdi. xülasəsinin verilməsi o qədər də effektli üsul deyil. Lakin o Məlumdur ki, hər bir folklor mətni bir-birindən yalnız dövrdə Rusiyada Şərq dillərini bilən mütəxəssislər çox az personaj və motivlər sisteminə görə deyil, həm də söyləyici olduğundan həmin xalqların folklor nümunələrinin toplan­ təhkiyəsinə görə fərqlənir. Mətnlər konspekt üsulu ilə qeydə ması üçün bir müddət bu üsuldan istifadə edilməsini zəruri alman zaman söyləyici təhkiyəsi itir, fərqləndirici xüsusiy­ sayırdı. Q.N.Potaninə görə, konspekt üsulu ilə qeydə alınan yətlər aradan qalxdığı üçün onlar bir-birinin təkrarı təsiri mətnlər dilçi üçün bir əhəmiyyət daşımasa da, filoloq və bağışlayır. Buna görə o, eyni süjetin başqa variantını qeydə mifoloq üçün o, öz əhəmiyyətini itirmir. Çünki mifoloqa aldığı zaman onun tərkibində yeni motiv və epizodlar varsa, müqayisələr aparmaq və nəticə çıxarmaq üçün söylənilən onların təsvirini verir, qalan hissələr isə əvvəlki variantda ol­ mətnin sətri qeydə alınması o qədər də əhəmiyyət daşımır58. duğu üçün onların yenidən təsvirini verməyə ehtiyac duymur­ Bildiyimiz kimi, xalq bədii təfəkkürünün özünəməxsus du. Məsələn, Q.N.Potanin «İsgəndərin buynuzu» haqqında ritmik dil ünsürləri vardır. Şifahi dildəki musiqilik, ahəngdarlıq nağılın qırğızlar arasından iki variantını qeydə almışdır. tərcümə edildikdə təbii olaraq itməlidir. Xüsusən, lirik xalq Həmin variantlardan birinin tam təsvirini vermiş, digər va­ yaradıcılıq nümunələrinin tərcüməsində ölçü, bölgü, qafiyə riantın isə yalnız fərqli motivlərini təsvir etmişdir. «Mətnin sistemini və s. saxlamaq çətin olduğundan onların itmək təhlü­ ardı yuxarıdakı varianta uyğun olaraq inkişaf edir» yazmaqla kəsi daha çox olur. Buna görə də, tanınmış folklorşünas ritmi, oxşar motivlərin təsvirinə ehtiyac görməmişdir55. «Zan-dzert vəzni və qafiyəsi olan janrları, yəni akın musiqisi, jırau, aytıs, Dzaluta Mərgən» və «Dzaluta Mərgən» nağıllarında mətnin yır, dastan, atalar sözləri, tapmacaları və s. orijinalda qeydə başlanğıcı bir-birinə bənzədiyindən toplayıcı birincidə onu almış, sonra rus dilində tərcüməsini vermişdir. Aşağıdakı parça tam qeydə almış, ikinci nağılda isə birinciyə xatırlama buna nümunə ola bilər: verməklə kifayətlənmişdir56. Yaxud, Sarısindən qeydə aldığı «Kıpçak, kıpçak, kıilqan, «İrin-Sayn-Qunun-Nastay-Mekele» nağılında mətnin içində Kızın alıp tirilqen. bir neçə yerdə qəhrəmanın atının qaçışının təsviri verilir.

57 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 55 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.460 сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 166 5* Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная 56 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 Монголия: в 4-х томах, Т.2. Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.507 1893, с.10 44 45 _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova Стоя у корма, не волнуется ли? Kenine bolup keldııı alqan, На голени волос не колеблется ли?»61. Kızılna bolup kızın alqan. Qeydə alınan ftıateriallarm pasportlaşdırılması Q.N.Pota­ Tərcüməsi: Кипчак, кипчак! Умер, а взявь девицу, ninin toplama üsulunun bir hissəsidir, informatorlar haqqında ожиль; красивую сноху взяль, красную девицу взяль!»59. ilkin məlumat hesab edilən bu qeydlər o dövrün söyləyiciləri Təkcə müstəqil deyil, həm də epik nümunələrin içərisin­ haqqında müəyyən təsəvvürlər yaradır. Alim hər bir mətnin də lirik parçalar verilirsə, Q.N.Potanin onu orijinaldakı şəkil­ sonunda söyləyicinin adı, mənşəyi, yaşadığı yer və hansı nəslə də qeydə alır, sonra tərcüməsini verirdi. Məsələn, Qazax-qır- mənsub olduğunu dəqiq göstərmişdir. O, söyləyicilər haqqında ğızlarm mənşəyi haqqında rəvayətdə Ediqe batırın öldürül­ belə yazır: «Musa Çormanov, Bayan-aul ətrafı», «Caksıbəy - düyü səhnənin təsviri zamanı söyləyici belə bir şeir söyləyir: qırğız nəslindən, Bayciqit - Torqataydan»62. Yaxud: «Sultan «Ediqe digen er yedi, Qazı tərəfindən dinlənilmiş, rəhmətlik Xan-Xocamn (Tokrayu Erden kamm cer yedi. rayonu) rəvayəti»63. Bundan əlavə, Q.N.Potanin söyləyicinin El çetne cay kelse, məşğuliyyətini, sənətini, hətta söyləyici haqqmda məlumatın Men cabain der yedi. ona kim tərəfindən verildiyini də qeyd etməyi vacib bilmişdir: Q.N.Potanin şeirin orijinalını vedikdən sonra onun rus «Totoy, Teles soyundan olan telenqit qan, Çul rayonu»64, «Ço dilində tərcüməsini verir: Едиге быль витяз; он заботилься casçm, xalxaslı lam Usyup - Cyul çayından, Tacjin Uıyanxay о витязях; когда вступали в пределы народ враги, он xoşunu» və ya «Bain Çaqan, dürbüt xoşun xana», «Lubsın всегда говорил: Я отражу (их)»60. Oçur, xalxaslı lam, Sain-Noyon xoşunundan». «Sarisın, mü­ Bu cür parçaların tərcüməsi zamanı nəinki onların ğənni və musiqiçi, Ulanqom şəhərindən olan dürbüt», «Nay- məzmunu, hətta ritmini də gözləməyə çalışmışdır: dın, boqdoşabınlı, Urqi şəhərindən» və s65. Əgər söyləyici «Talas-pay merqan üydo mə? ifaçılıq məharəti və zəngin repertuarı ilə onun yaddaşında xü­ Kozu kara at jemdə mə? susi iz buraxırsa, o, toplunun «Ön söz»ündə və ya sonunda Jemdə turub balkey mə? «Qeydlər» bölməsində onun haqqmda daha geniş bəhs edir. Balak jürıü salkey mə? Tərcüməsi: Стрелок Талас-пай дома ли? 61 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и Воронка кози на корьу ли? сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.74 62 Yenə orada, s.126 63 Yenə orada, s.51 59 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 64 Потанин Г.Н. 'Гангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная Мон­ Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.5-6 голия: в 4-х томах, Т.2. Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1893, с.215 60 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и 65 Yenə orada, s.271 сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.55 47 46 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

İvan Çivalkov və Çokan Vəlixanovun atası Çingiz Vəlixanov larından heç kim (А.V.Vasilyev, A.A.Divayev, V.V.Radlov belə söyləyicilərdən idi. «Qazax-qırğız və altay rəvayətləri, və b.) pasportlaşma prinsiplərinə onun qədər dəqiq və ardıcıl əfsanə və nağılları» toplusunda Q.N.Potanin Ç.Vəlixanovla əməl etməmişdir. görüşünü belə təsvir edir: «Çinqis Valiyeviçin Kokçetav şəhə­ Tədqiqatçının folklor toplama üsulunu müasiri olduğu rindən yüz verst qərbdə Serembetdə qışlağı var idi; yayda o, öz folklorşünasların toplama üsulundan fərqləndirən bir sıra sürüsü ilə cənuba köçür. Bu səfərim zamanı mən onu Serem- cəhətlər vardır. Məsələn, İ.A.Xudyakov «Velikorus nağılları» betdən bir neçə mənzil cənubda yaylaqda tapdım və onun aulu əsərindəki folklor materiallarının əksəriyyətini kişi söyləyici- ilə birlikdə yavaş-yavaş, gündə on beş verstə yaxın məsafə qət lərindən qeydə almış, informatorlar haqqında isə heç bir etməklə və hər mənzildən sonra bir neçə gün dayanmaqla şi­ məlumat verməmişdir. Onun qeydə aldığı materiallar janr mala köç etdim. Bu səfər zamanı məni Petroqrad universite­ baxımından o qədər də zəngin deyildir. O, daha çox sehirli və tinin tələbəsi gənc qırğız Sultan Qazi, Tokrayu çayının sahi­ novellavari nağılların toplanmasına diqqət yetirdiyindən lindəki Qaraqalpaq mahalının sakinləri müşayət edirdi. Çinqis mifoloji mətnlər maraq dairəsindən kənarda qalmışdır. Valiyeviçin oğlanları Yakub, Mahmud və Kokuş mənim üçün Bundan başqa, İ.A.Xudyakov öz söyləyicilərini kişilər arasın­ nağılçı tapır, Sultan Qazi onun söylədiklərini rus dilinə tərcümə dan seçdiyindən qadın repertuarı üçün xarakterik olan edir, mən isə onu yazıya köçürürdüm. Valixanovların Ataqa və heyvanlar haqqında nağıllara onun qeydə aldığı nümunələr Karaul tayfaları arasında alaçığı var idi; birindən qışlaq, arasında rast gəlinmir. Ondan fərqli olaraq, Q.N.Potanin öz birindən isə yaylaq kimi istifadə edirlər. Ona görə də, Sultan söyləyicilərini müxtəlif təbəqəyə məxsus adamlar arasından Qazinin qeydə aldığı nağıllar ataqay və karaullardan qeydə seçir və mətni söyləyən, eləcə də onun rus dilinə tərcüməsinə alınmışdır. Bəzi nağılları Çinqis Valiyeviçin oğlanlan söy­ kömək etmiş şəxslər haqqında kifayət qədər dolğun məlumat ləmiş, bəziləri isə Sultan Qazinin yaddaşında qalanlardır»66. verirdi. Onun qeydə aldığı materiallar arasında mifoloji Q.N.Potaninin toplama fəaliyyətinin müsbət tərəflə­ mətnlərin üstünlük təşkil etməsinə baxmayaraq, burada rindən biri odur ki, o, tarixi-coğrafi və etnoqrafik təsvirlər, əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan, atalar sözü, tapmaca və digər söyləyici haqqında məlumatlar verməklə folklor hadisəsini janrların nümunələrinə də təsadüf etmək mümkündür. tam şəkildə çatdırmağa çalışmışdır. Mətni verdikdən sonra Araşdırıcının toplama üsulları kimi, nəşr prinsipləri də onunla bağlı olan bütün coğrafi və etnoqrafik təsvirləri göstər­ özünəməxsusluğu ilə seçilir. O, çap olunan folklor mətnlərinə məsi mətnin daha yaxşı başa düşülməsinə kömək etmişdir. qeydlər və şərhlər yazmış, toplunun sonunda ad və əşya Qeyd edək ki, alimin müasiri olan qazax folklor toplayıcı- göstəricisi, çətin anlaşılan sözlərin lüğətini vermişdir. Mətn­ lərin anlaşılmasında bu təfsirlərin rolu və əhəmiyyəti bö­

66 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и yükdür. Məsələn, o, çain-çada daşı haqqında mətni nəşr сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 189-190 48 49 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri edərkən həmin mətnin sonunda bu daş haqqında yazılmış on elmi-nəzəri ədəbiyyatın siyahısım və bu daşın türk xalqla- Asiyadan toplanmış süjetləri Qərbdən toplanmış variantları ilə rmdakı variantları haqqında məlumat vermişdir67. «Eseqen- (növbəti toplamalarında özündə güc tapmaq üçün) müqayisə batır» nağılına yazdığı şərhdə o, rus, serb, qazax və Altay etməyə başlamışdır. Bu şərhlər çap olunan mətnin anlaşıl­ mətnlərindən paralellər gətirməklə motivlərin müqayisəsini masına, mütəxəssislərin ondan yararlanmasına yardım etmiş­ dir. Bununla belə, o, bu prinsipdən bütün mətnlərdə deyil, ona vennişdir. Çinin Tanqut-Tibet ətrafına və Mərkəzi Monqolus­ maraqlı olan süjetlərin təsviri zamanı istifadə etmişdir. tana səyahətin materiallarını hazırlayarkən Aqapitov və Qeyd etdiyimiz kimi, görkəmli alim folklor nümunə­ M.N.Xanqalovun müəllifi olduğu «Sibirdə şamançılığm öy­ lərinə verdiyi şərhləri Rusiyada və onun sərhədlərindən kə­ rənilməsinə dair materiallar», Rəşidəddinin əlyazmalarından, narda nəşr edilmiş və yaxud əlyazma şəklində olan müxtəlif V.P. Vasily evin «Mərkəzi Asiyanın şərq hissəsinin tarixi», mənbələrin əsasında yazmışdır. Bu mənbələrdə verilən fakt­ «Altan-Tobçi» monqol əlyazmasından, Palladinin Çin dilin­ lardan, şəxsi material və müşahidələrindən istifadə edərək, Öz dən tərcümə etdiyi Çingiz xan haqqında rəvayətlərdən, eləcə şərhlərini zənginləşdirmişdir. Məsələn, «Adam-bilməz daşı» də özünün əvvəlki illərdə topladığı materiallardan istifadə nağılına şərh verərkən rus nağıllarından, dünya ağacından etməklə mətnlərə şərhlər yazmışdır. danışarkən onun yakutlarda olan variantlarını və tədqiqat­ Q.N.Potanin tərəfindən nəşr olunmuş folklor topluları çıların onlar haqqında fikirlərini verməyi vacib bilmişdir. Bu məhz şərhlərin zənginliyi ilə digər toplulardan seçilirdi. Əvvəl­ da oxucuda həmin personaj və ya motiv, onun digər xalqla­ ki nəşrlərdə şərhlər toplunun sonunda, son nəşrlərində isə bir­ rdakı variantları haqqında tam təsəvvür yaradır. başa mətnlərdən sonra yerləşdirilmişdir. O, həmin şərhləri ve­ Görkəmli alimin nəşr prinsipləri arasında diqqət çəkən rərkən müxtəlif elmlərə - dilçilik, folklor, tarix və etno­ cəhətlərdən biri də onun səyahət hesabatlarını etnoqrafik qrafiyaya müraciət etməklə öz izahlarını elmi şəklə salmışdır. Onun bir çox şərhləri dəqiq düşünülmüş, müəyyən quruluşa məlumatlarla başlamasıdır. O, yerli xalqların yerləşdikləri malik tədqiqat işini xatırladır. Həmin şərhləri vermək üçün, ərazinin coğrafi mövqeyi, dili, həyat tərzi, dini təsəvvürləri, adət-ənənəsi, toy və yas mərasimləri və s. haqqında müəyyən sadəcə, toplanan materiallan gözdən keçirmək kifayət etmir, təssəvvür yaratdıqdan sonra onlardan qeydə aldığı folklor həm də daha çox mənbələrlə tanış olmaq, müxtəlif sahələrə nümunələrini vermişdir. Folklor nümunələrinin ardıcıllığında dair məlumatlardan istifadə etmək tələb olunurdu. Nə qədər da bir qanunauyğunluq gözlənilmiş, əvvəl mifoloji mətnlər, ağır olsa da, alim hər bir folklorşünasdan topladığı mətnlər ardınca nağıl, əfsanə, rəvayət və digər janrlara məxsus üçün belə şərhlər verməsini tələb edir və özü də əsərlərində mətnlər verilmişdir. Topluya daxil olan mətnlər nömrələn­ mişdir. Eyni süjet və ya personaj haqqında bir neçə mətn 67 Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная Мон­qeydə alınmışsa, həmin mətnlər vahid ad altında verilmiş və голия: в 4-х томах, Т.1. Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, с.352

50 51 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri bir-birindən fərqləndirmək üçün işarələnmişdir. Məsələn, nı formalaşmışdır. O, A.S.Qaçiskiyə yazdığı məktubunda de­ Şimal-Qərbi Monqolustana səyahətin materiallarının dərc yirdi: «Mənə elə gəlir ki, burada sivilizasiyadan əvvəl mövcud olunduğu topluda variantlar əlifba sırasına uyğun hərflərləolmuş qədim dövrün qalıqları yaşayır. Qədim semit əfsanələri işarələnmişdir. Qazax və qırğız materiallarının dərc olunduğu və inamları buradan köç edərək semitlərlə birlikdə Qərbə gə­ topluda isə alim bir qədər fərqli prinsip izləmiş və variantları tirilmişdir. Adəm və Həvva haqqında rəvayətlər öz başlanğıcını nömrələməklə bir-birindən ayırmışdır. buradakı yerli xalqlardan götürmüşdür. Bəli, bizim yaşadığımız Alimin nəşr üsulunun özünəməxsus cəhətlərindən biri yerlər insanın əsl vətənidir. İlk kult burada yaranmışdır»68 *. də topluların sonunda xüsusi adların, mətnlərdə iştirak edən Amma əldə olan materiallar nəzəri fikirlərini əsaslandırmaq əşyaların göstəricisini verməsidir. Xüsusi adlar göstəricisində üçün kifayət etmədiyindən onu açıqlamağı hələ məqsədəuyğun yerli heyvan adlarının latın dilindəki qarşılığını da vermişdir. hesab etməmiş və toplamalarına davam etmişdir. Göstəricidə sözlər əlifba sırasına uyğun sıralanmış, hər sözün Görkəmli alimin qeydə aldığı materialların coğrafiya­ qarşısında isə onun səhifəsi göstərilmişdir. sına diqqət yetirdikdə, onların, əsasən, sərhəd bölgələrindən - Görkəmli tədqiqatçı «Tanqut-Tibet ətrafı və Mərkəzi Şimal-Şərqi və Şərqi Qazaxıstandan, Sibir, Altay və Monqo­ Monqolustan» əsərinin II cildində şir-onqonlarm, şir-equr- lustanla qonşu olan yerlərdən - Zaysan, Qara İrtış çayının ların, salarların, xara-equrların dilindəki ifadələrin, say siste­ sahilləri, Tarbaqatay, Saurun şimal yamacları, Qobi Altayı, minin, sözlərin tərcüməsini və izahım tərtib etmişdir. Onun Bayan-Aul və Tokrayu sahillərindən toplandığının şahidi olu­ folklor toplularının sonunda mətnlərdəki yerli xalqların dilinə ruq. Coğrafi məkanları seçərkən sərhəd bölgələrinə üstünlük məxsus söz və ifadələrin lüğətini tərtib etməsi folklor mət­ verilməsinin əsas səbəbi alimin türk və monqol xalqları nində rast gəlinən hər hansı bir ifadənin, sözün anlaşılmasına arasında qarşılıqlı əlaqələri araşdırmaq istəyindən irəli gəlirdi. kömək edir. Bu da istər-istəməz toplama arealının coğrafi baxımdan məhdudlaşmasına səbəb olmuşdur. 1.3. Q.N.Potaninin toplama üsullarının və tərtib etdiyi Toplama üsullarının nəzəri baxışlarından asılılığı təkcə proqramların nəzəri görüşləri ilə bağlılığı toplama arealının deyil, həm də qeydə alman nümunələrin müəyyən janrlarla məhdudlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Qo­ Alimin toplayıcılıq fəaliyyəti onun elmi-nəzəri baxışları hum xalqların şifahi irsi arasındakı bağlılığı, şifahi ədəbiy­ ilə vəhdət təşkil etmişdir. O, Qərb epik yaradıcılığının kökünü yat nümunələrinin bir xalqdan başqa xalqa keçməsini araş­ Şərqdə axtardığından onun toplayıcılıq fəaliyyəti bu fərziyyəni dırmaq onun toplama üsulunun əsas hədəfi idi. Ona görə sübuta yetirmək üçün zəruri materialın toplanmasına yönəl­ mişdir. Şərqin Qərb mədəniyyətinə təsiri barədə fikirlər onda 68 Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.З, Иркутск: Издательство Иркутс­ hələ 1877-ci ildə - Mərkəzi Asiyaya ikinci ekspedisiyası zama­ кого Университета, 1989, с.81 52 53 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______də, Q.N.Potanin daha çox qədim epik janrların - əfsanə, nağıl, Alimin folklor toplamaya dair tərtib etdiyi ilk proqram mif və inancların toplanmasına əhəmiyyət vermiş, müasir 1880-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bu, «Şimali Sibir xalqlarında janrlar, folklorda gedən müasir proseslər, yeni yaranan folklor mifoloji və heyvanlarla bağlı eposların müqayisəli öyrənil­ nümunələri diqqətdən kənarda qalmışdır. məsinə dair bəzi suallar» proqramıdır70. Proqramda Sibir Deyilənlərdən göründüyü kimi, alimin toplayıcılıq fəaliy­ xalqlarının nağıl və inanclarının öyrənilməsinə əsas yer veril­ yəti onun elmi-nəzəri baxışları ilə vəhdət təşkil etmişdir. O, mişdir. O, toplayıcıların əsas diqqətini inancların və dünyanın müxtəlif janrlara dair folklor materialları toplasa da, onlar yaranması haqqında xalq təsəvvürlərinin — kosmoqoniyanın, arasında mif, əfsanə, rəvayət və nağıllar üstünlük təşkil edirdi. atmosferdə gedən proseslərin, bitki və heyvan kultunun məişət Məsələn, «Şimal-Qərbi Monqolustana dair qeydlər» əsərinin və tayfa əcdadları ilə əlaqəsinin öyrənilməsinə yönəltmişdir. dördüncü cildində yüz səksən yeddi, həmin əsərin ikinci cildində Q.N.Potanin Tobol tatarları, qırğızlar, ostyaklar və altayların isə otuz beş nağıl və əfsanə, eləcə də nağıl, inanc, mahnı, xalq­ təbiət haqqında təsəvvürlərini öyrənmək istəmiş və öz sualları ların yaranması və yerdəyişməsi haqqında rəvayətlər, bir neçə ilə toplayıcıları bu məsələlərin izahına istiqamətləndirmişdir. bılina süjeti toplanmışdır. Nəzəri baxışları alimin toplama fəaliy­ Bu proqramda ümumi hissədən başqa iki xüsusi hissə də yətini müəyyən çərçivəyə salsa da, onu etiraf etməliyik ki, vardır. Proqramların biri ostyaklar, digəri isə qırğızlar üçün Q.N.Potanini toplamaya sövq edən də məhz onun nəzəri baxışlan nəzərdə tutulmuşdur. Ostyaklar üçün nəzərdə tutulmuş pro­ idi. Dostlarına yazdığı məktublarda qeyd edirdi ki, əgər nəzəri ba­ qramda görkəmli alim diqqətini bu xalqın tarixinə yönəltmiş xışları olmasaydı, folklor toplamaq onun üçün maraqsız olardı69. və tayfa əcdadları haqqında, eləcə də, arqın, alçın, nayman, Görkəmli alim folklorun toplanması ilə məşğul olan qara-kəsək, yak haqqında əfsanələrin toplanmasını xahiş et­ şəxslərə istiqamət vermək, onları müəyyən olunmuş məqsədə mişdir. Sonra o, tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlər haqqında yönəltmək məqsədi ilə bir neçə proqram hazırlamışdır. Bu nağıllardan danışmış, belə şəxsiyyətlərdən olan Mayka bəy, proqramlar folklorun sistemli və elmi prinsiplər əsasında top­ As-Canı bəy, Cirənşə-şeşen, Ər-qoçu, Kaban bəy və başqaları lanmasına xidmət etmişdir. «Şimali Sibir xalqlarının mifoloji haqqında nağıllar, nəsil şəcərələri haqqında rəvayətlər, və heyvanlarla bağlı eposlarının müqayisəli öyrənilməsinə tayfaların hansı əcdada sitayiş etmələri, bu əcdadın oğlanları, dair», «Qırğızların, Sibir tatarlarının inanc, nağıl və mövhu- onların adları və həmin adları necə qazanmaları haqqında mati adət və mərasimlərinin öyrənilməsinə dair» proqram­ mətnlərin toplanmasının zəruriliyini qeyd etmişdir. larında o, toplayıcılara sistemli şəkildə istiqamət vermişdir.

70 Потанин Г.Н. Несколько вопросов по сравнительному изучению жи­ вотного и мифического эпоса о народов Севера Сибири // Известия 69 Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.1, Иркутск: Издательство Иркут­ РГО, 1880, Т. 16, выпуск 2, с.20-26 ского Университета, 1977, с.176 55 54 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Ümumiyyətlə, Q.N.Potanin toxunduğu problemlərin cetus), kor siçan (Syphneus Aspalax) və s.71. Q.N.Potanin geniş araşdırılması üçün folklor materiallarının toplanmasını proqramında bitki adlarını da latın dilindəki qarşılıqları ilə həyata keçirmək istəmiş, tərtib etdiyi proqramlar da bu vermişdir: «ayı soğanı (Allium ursinum), küsküotu (Polygo- məqsədə yönəlmişdir. 1889-ci ildə çap olunmuş «Qırğız və mum convolvulus)»72 və s. Sibir tatarlarının inanc, rəvayət və mövhumati adət və ənənələ­ Proqramda türk-müsəlman xalqlarındakı rəvayətlərin rinin öyrənilməsinə dair» proqramı da eyni tendensiyanı toplanmasına da əsas yer ayrılmışdır. Buna misal olaraq, daşıyır. Proqram Sibirdə yaşayan türk xalqlarının folklorundakı müdrik xan Solomon və Ənqa quşu, kəsilmiş başını əlinə alıb ümumi elementlərin toplanmasına yönəldilmişdir. Burada əsas gedən müqəddəs, dirilik suyunun gətirilməsi, quşların şahı diqqət kosmoqonik miflərin toplanmasına verilmiş və toplayı- qartal, dünya daşqını, daşqın vaxtı gəmidə və ya sal üstündə cılara səma, ay, günəş, ulduzlar, kəhkəşan yolu, göy qurşağı,xilas olan insan, həmin insanın gəmisinin olduğu dağ haqqın­ Qütb ulduzu (Venera), Böyük ayı bürcü Orion, ulduz bürclərida rəvayətlərin toplanılması barədə alimin məsləhətlərini və başqaları, aym fazaları və ay tutulmaları, ayı udan müdhiş göstərmək olar. varlıqlar, aym uşaqları və qızları oğurlaması, yeni aym, hilalın Q.N.Potanin özünün topladığı və yaxud artıq ona doğulması haqqında inancları toplamaları tövsiyə olunmuşdur. məlum olan folklor mətnlərinin variantlarının axtarılmasını Proqramın ikinci hissəsində heyvanlarla bağlı inanclar­ vacib sayırdı. Ona görə də, tərtib etdiyi proqramlarda insan­ dan danışılmış, ayının insan, xan və ya şaman olması, hansı ları əzablardan xilas edən ilahi varlıqlar, dəfinələr və onların hərəkətinə görə heyvana dönməsi, onda insana uyğun gələn sahibləri haqqında rəvayətlərin, xanın qəhrəmanı öldürmək xüsusiyyətlərin olması, adillik və görücülük xüsusiyyətlərinin üçün yurdun girəcəyində quyu qazıb üstünü xalı ilə örtməsi, ona aid edilməsi, axsaq olmasının izahı, ayının xəstə olanda nə tülkünün kasıb oğlanı xanın qızı ilə evləndirməsi, qəhrəmanın yediyi, nə ilə müalicə olduğu haqqında məlumatların, həmçinin bacısı tərəfindən öldürülməsi və atının köməyi ilə yenidən müalicəvi otlar, onların şəfaverici xüsusiyyətlərinə dair dirilməsi, çətin tapşırıqlar dalınca göndərilən, dəhşətli varlıq­ inamlar, insanları birinci kimin müalicə etdiyi, zəhərli bitkilər, lar tərəfindən yeyilməyə məhkum edilmiş qızı xilas edən, yağJŞ göbələyi, onun tozu gözə düşdükdə insanın kor olması təhlükələrdən qaçan və düşməninə qalib gələn hiyləgər qəhrə­ haqqında rəvayətlərin toplanması vacib hesab edilmişdir. manlar, odsuz yemək bişirən küpə haqqında mətnlərin Tədqiqatçı proqramda heyvan adlarını latın dilindəki toplanmasına xüsusi əhəmiyyət vermişdir. qarşılıqları ilə yerləşdirmişdir: Məsələn, Sibir siçovulu

(Mystela sibiriça), çöl pişiyi (Felis manula), köstəbək (Talpa 71 Потанин Г.Н. Несколько вопросов по изучению поверий, сказаний, sçuropaça), sünbülqıran (spermophilus), ərəb dovşanı (Dipus суеверныхь обычаевь и обрядовь // Сборник материалов для описания jaculus), köstəbək (Hypudacus amphibius), dağ siçanı (Cri- местностей и племень Кавказа. Тбилиси: Издания управления Кавказского учебного округа, 1882, выпуск 2, с.8 72 Yenə orada, s.8

56 57 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Araşdırıcını maraqlandıran sahələrdən biri də ruhlar haqqında inanclar idi. Ev ruhlarının təsviri, meşədə, suda, taranda, ildırım çaxanda keçirilən mərasimlər, ildırım vuran dağın zirvəsində yaşayan ruhlara verilən adlar, inəklərin südü­ adamın dirilməsi üçün görülən tədbirlər, onun necə dəfn edil­ nü soran, ölüləri yeyən varlıqlar, adamyeyənlər, leylək cildinə məsi, nəşinin qoyulduğu otağa verilən adların, eləcə də uşaq girmiş pəri qızlar, ayıya və ya canavara çevrilən adamlar haq­ doğulduğu zamanı keçirilən mərasimlərə - uşağın yuyundu- qında rəvayətlərin toplanması həmişə onun diqqət mərkəzində rulması, göbəyinin kəsilməsi, sonra göbəyin xüsusi çuvallarda olmuşdur. saxlanması və ya gizlədilməsi, göbəyi odda yandınb azmış inə­ Q.N.Potanin xəstəliklər haqqında inancların da toplanıl- yin izinə səpəndə heyvanın sahibinin yanına qayıtması haq­ masını zəruri hesab etmiş və proqramda buna xüsusi yer qında inancların toplanmasının vacibliyi vurğulanmışdır. ayırmışdır. O, xalq təbabəti və türkəçarələr haqqında məlu­ Proqramda andiçmə mərasiminə də yer ayrılmış və təd­ matların toplanması, qızdırma xəstəliyinin, bu xəstəliyin qiqatçılardan həmin mərasimin keçirilməsi, andiçmə üsulları, törətdiyi fəsadların xalq arasındakı adı, bu xəstəlik haqqında heyvanın satışı zamanı keçirilən mərasim, heyvanların gizli olan inanclar, xəstəliklərin səbəbləri və müalicə üsulları adları, öldürülmüş heyvanın cəsədi üzərində keçirilən mərasim, haqqında məlumatların toplanmasını istəmişdir. qurdun heyvana zərər verməməsi üçün çobanın əməl etdiyi Tədqiqatçını həm də qazax, qırğız xalqları və Sibir qaydalar, qurdların hansı allahdan və ya müqəddəsdən asılı ol­ tatarlarının qurbankəsmə mərasimi maraqlandırmış və bu ması haqqında məlumatların toplanılması tövsiyə olunmuşdur. barədə məlumat toplamağa çalışmışdır. O, qurbanları ümumi Araşdırıcının dostlarına yazdığı məktub və toplama işinə və xüsusi olmaqla iki hissəyə ayırmışdır. Xüsusiləri isə öz həsr olunmuş məqalələri də proqram xarakterli materiallardır. növbəsində vacib olana, ilin müəyyən vaxtında və ya ildə bir Müxbirlərə və dostlarına ünvanlanmış bu məktublar onların top­ neçə dəfə kəsilən, xəstəliyə görə, uşaqların sağ qalmasına lama işinə istiqamət verməklə yanaşı, həm də onun özünə zəruri görə verilən qurbanlara bölmüşdür. Qurbanları kimin kəsmə­ olan variantların tapılmasına xidmət etmişdir. Q.N.Potanin özü si, qurbanvermə mərasiminin təsviri, mərasimin harada icra də həmin məktublarda qeyd olunan məsələlərə dair material edilməsi, şeytan qovma mərasimi, bu mərasimin keçirildiyi toplamış, dostlarından isə variantlarını qeydə almalarını xahiş vaxt, şər qarışanda evdən bir şey verməyin, həftənin müəyyən etmişdir. Məsələn, dumanın paltarını oğurlayan qız və onunla günləri işləməyin günah olması haqqında inancların, bu qay­ evlənən kor şaman Odyuqe haqqında inancların, eləcə də Böyük dalara əməl etməyənlərin cəzalandırılması haqqında mətnlərin Pyotr və digər tarixi şəxsiyyətlər haqqında əfsanələrin, rəva­ toplanması da onun maraq dairəsində olmuşdur. yətlərin, onların variantlarının toplanılmasını xahiş etmişdir. Proqramın mərasimlər bölməsində milli təqvimlə bağlı M.N.Xanqalov və N.M.Yadrintsevə yazdığı məktublarda onlar­ mərasimlərə də yer ayrılmışdır. İlin günləri ilə bağlı inancların, dan adamyeyən qadınların iştirak etdiyi nağılların, Soxot qu­ həftənin günlərinin adı, başqa yerə köçəndə və ya biçin qur­ şunun gözlərinin altında çökəyin yaranmasım izah edən rəva-

58 59 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri

yətlərin, Allahın heyvanlara yem paylaması və həyat tərzini sevən, xalqın arasına gedərək nağıl və əfsanələri toplamağa müəyyənləşdirməsi, qurdun bölgüyə gecikməsi və s. haqqında marağı olan şəxslərdən ibarət folklorşünaslıq dəməklərinin təşkil rəvayətlərin, Hörmüz-ula, Sumber dağı və Hum-Dalay dənizi olunmasında görürdü. Digər peşə sahibləri ilə müqayisədə haqqında məlumatların toplanmasım xahiş etmişdir73. müəllimlər xalqa daha yaxm olduğu üçün onları bu işə cəlb Şamançılıqla maraqlanan alim N.M.Yadrintsevə ünvan­ etməyi daha məqsədəuyğun sayır və belə hesab edirdi ki, müəl­ ladığı digər məktubunda nağılların şamançılığm öyrənilmə­ limlərin bu işə cəlb olunması onlara öz bacarıqlarını və qabiliy­ sində əhəmiyyətini vurğulayaraq, Ure pəhləvan, Baba-yaqa yətlərini nümayiş etdirməyə imkan verəcəkdir. Bu işlə məşğul haqqında rus nağıllarının şaman əfsanələrində də variantla­ olmaları onlara daha məlumatlı şəxslərdən məsləhətlər almağa, rının ola biləcəyini qeyd etmişdir74. həmkarlarının işlərini izləməyə, lazımi ədəbiyyatla tanış olmağa Tanınmış tədqiqatçının Altaya ekspedisiyaya gedən ehtiyac yaradacaqdır. Bu da öz növbəsində müəllimlər arasında N.M.Yadrintsevə, eləcə də S.Banzarova, M.N.Xanqalova yaz­ əlaqələrin güclənməsinə, onlarla rəhbərlik arasında mənəvi bağ­ dığı məktublar da folklorun toplanmasına dair metodik göstə­ ların yaranmasına kömək edəcəkdir. Bütün bölgələrdən folklor riciyə çevrilmişdir. Məsələn, o, N.M.Yadrintsevdən qudurmuş toplamağın bir adamın işi olmadığını vurğulayaraq, yerli köpəyin və ya zəhərli ilanın dişlədiyi insanların hansı bitki­ əhalini də cəlb etməklə folklor məntəqələrinin yaradılması və lərlə müalicə olunması, bu cür xəstəliklərin müalicəsində folklor toplanmanın sistemli şəkildə təşkil olunmasım təklif hansı heyvanların ətindən istifadə olunması, Mırat-pi, Tenus- edirdi. Onun fikrincə, həmin məntəqələrin topladığı folklor Boko, Oçubala, Şuna, Axtindas və onun gəlini Qalmqıs haq­ materialları sonradan bu bölgəyə göndərilən ekspedisiyalar qında nağılların və pəhləvan Sartaktay haqqında mətnlərin vasitəsi ilə yığılmalı və nəşr olunmalıdır. N.M.Yadrintsevə toplanmasını xahiş etmişdir. Onun tərtib etdiyi bu proqramlar yazdığı məktublarında o, dostunu belə məntəqələri təşkil Altay xalqlarının folklorunu elmi üsul və prinsiplər üzrə etməyə və kənd müəllimlərini də cəlb etməklə Sibir nağıllarını toplanmasına yardım etmişdir. toplamağa çağırmışdır. Q.N.Potanin folklor nümunələrinin toplanması üçün Türk folklorunun, o cümlədən Sibirdə yaşayan xalqların tərtib etdiyi proqramlarla kifayətlənməmiş, həm də məqalə və şifahi irsinin toplanması onu düşündürən problemlərdən biri dostlarına yazdığı məktublarda şifahi ədəbiyyat nümunələ­ idi. Rusiyanın tərkibinə daxil olan əksər vilayətlərin ayrıca rinin yazıya alınmasının yollarını göstərmişdir. O, xalqın yad­ nağıl toplusu olduğu halda, Sibirin belə bir topluya sahib daşında saxlanan folklor nümunələrini toplamaq və onları məhv olmaması Sibir, Monqolustan və Orta Asiyada yaşayan kiçik olmaqdan qurtarmağın yeganə yolunu əyalətlərdə həmin ölkəni xalqların qoruyucusu və himayədarı olan bir şəxs kimi onu çox narahat edirdi. O, belə hesab edirdi ki, Sibir nağılları 73 Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.З, Иркутск: Издательство Иркут­ ского Университета, 1989, с. 130 arxaik şəkillərini daha yaxşı qoruyub saxlamış, müasir məişət 74 Yenə orada, s. 163

60 61 Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______elementləri onlara o qədər də siraət etməmişdir. Bu səbəbdən tublarında türk folklorunun toplanmasının əhəmiyyətini vurğu- onlarm toplanması elm üçün daha faydalı ola bilər. layır və alimləri, toplayıcılıqla məşğul olan şəxsləri bu işə sövq «Nağılların toplanmasının vacibliyi haqqında» məqalə­ etməyə çalışmışdır: Ona qədər Şərqə dair mövcud topluların sində xalqın həyatında, yaşayış tərzində baş verən dəyişikliklərlə əksəriyyəti dilçilik məqsədilə tərtib olunduğundan onlar folk- əlaqədar klassik folklor nümunələrinin, o cümlədən nağılların lorşünaslar üçün o qədər də əhəmiyyət kəsb etmirdi. Çünki tədricən unudulmağa başladığına diqqətini yönəldərək yazırdı: hansısa bir xalqın dilinin qrammatik formaları və leksik vahid­ «Kənd yerlərində məktəblərin açılması və savadlılığın yayıl­ lərinin öyrənilməsi üçün müxtəlif süjetlərin və variantların ması, hərbi xidmət müddətinin qısaldılması nəticəsində əhalinin qeydə alınmasına ehtiyac yox idi. Bunun üçün bir neçə mətn, əksər hissəsinin hərbi xidmətə getməsi və orada onlara savad mətnlərdən parçaların da qeydə alınması kifayət edirdi. Ona verilməsi, zavod və fabriklərin açılması, bununla əlaqədar əha­ görə də, Q.N.Potanin şifahi xalq yaradıcılıq nümunələrini top­ linin böyük hissəsinin kənddən şəhərə gəlməsi, yerdəyişmələri lamaq üçün Orta Asiyaya folklorşünaslıq biliklərinə yiyələnmiş asanlaşdıran dəmiryolları — bütün bunlar köhnə «dadlann» şərqşünasları göndərməyi təklif edirdi. Onun şərqşünaslara bu itməsinə və əvvəlki mənəvi qidaların yenisi ilə - şəhər məhsul­ qədər önəm verməsinin bir səbəbi də onların Şərq xalqlarının ları ilə əvəzlənməsini asanlaşdım» 75. dillərini bilməsidir. Araşdırıcı belə hesab edirdi ki, şərq­ Q.N.Potaninə görə, mifoloji təsəvvürlər hər bir xalqın şünasların dil bilməsi onlara söyləyici ilə birbaşa ünsiyyət milli təfəkkürünün formalaşmasında mühüm rol oynayır, ona qurmağa və mətnləri söyləyici təhkiyəsini, milli koloriti sax­ görə də, türk xalqlarının milli təfəkkürünü anlamaq üçün lamaqla qeydə almağa kömək edəcəkdir. onların folklor və mifologiyasının öyrənilməsini zəruri hesab Bir sözlə, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamaq etmişdir. 1880-ci ilin martında N.M.Yadrintsevə məktubunda üçün Orta Asiyaya şərqşünasların göndərilməsi fikri bütün bu haqda yazırdı: «Başqa xalqların qəbilə məişətini tədqiq et­ fəaliyyəti boyu Q.N.Potaninə hakim kəsilmişdir. Onun tərtib mək üçün onlarm mifologiyasını öyrənmək lazımdır. Siz nahaq etdiyi proqramlar və proqram xarakterli məktubları bu yerə mifologiya guya bizdən «uzaqdır» - deyərək, mənə hü­ şəxslərin gələcək toplayıcılıq fəaliyyətinə istiqamət vermək, cum edirsiniz. Ancaq mifologiya geri qalmış beş yüz min insan onlara bu yolda kömək etmək məqsədi daşımışdır. Bu üçün kilsənin rus xalqının həyatında oynadığı rolu oynayır»76. proqramlardan məlum olur ki, görkəmli alim folklorun fərdi O, özü də araşdırmaları, məqalələri və dostlarına yazdığı mək­ toplayıcısı olmaqla bərabər, həm də bu işin əsl təbliğatçı və təşkilatçısı olmuşdur. Onun bu qabiliyyəti 1886-1890-cı illərdə RCC-nin Şərqi Sibir bölməsinə rəhbərlik etdiyi illərdə 75 Потанин Г.И. О необходимости собирания сказок // Литературное наследство Сибири: в 7 томах, Т. 7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит.,özünü daha qabarıq şəkildə göstərməyə başlayır. Yüksək 1986, с. 243 təşkilatçılıq bacarığı sayəsində o, Sibirin müxtəlif yerlərindən 76 Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.2, Иркутск: Издательство Иркут­ ского Университета, 1988, с. 179 63 62 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri olan ziyalıları folklor və etnoqrafiyaya dair məlumatların və zəngin mənbə kimi öz dəyərini saxlayır. Bu baxımdan, onun toplanmasına cəlb edə bilmişdir. Tanınmış folklorşünas başa toplama üsulunun XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azər­ düşürdü ki, insanların həyat tərzinin dəyişməsi ilə əlaqədar baycanda fəaliyyət göstərmiş toplayıcıların istifadə etdikləri folklor nümunələri də tədricən unudulur və məişətdən çıxırlar.toplama və nəşr metodları ilə müqayisəsi də maraq doğurur. Ona görə də, onları gecikmədən, vaxtında toplamaq lazımdır. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan folk­ Bu məqsədlə o, RCC-nin Şərqi Sibir bölməsinə rəhbərlik lorunun çap olunduğu əsas qaynaqlardan biri «Qafqaz əraziləri etdiyi illərdə bir neçə folklor ekspedisiyası təşkil etmiş və və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu» (qısa adı toplanan materiallar əsasında toplular hazırlamışdır. SMOMPK) idi. Məcmuə 1881-ci ildə Qafqazda fəaliyyət gös­ Beləliklə, toplama üsullarında olduğu kimi, alimintərən məktəblərə rəhbərlik edən Qafqaz tədris idarəsi tərəfin­ folklor toplamaya dair tərtib etdiyi proqramlar da nəzəri dən nəşr olunmağa başlamışdır. Toplunun 46 cildindən 44-ü görüşlərini əsaslandırmaq üçün zəruri materialın toplanma­ 1881-1915-ci illərdə Tiflisdə, son iki cild isə 1926 və 1929-cu sına yönəlmişdir. Yeni variantların axtarılması və dostlarını illərdə Mahaçqalada çap olunmuşdur. Onun nəşr olunmasında bu işə təhrik etməsi təkcə toplanmış materialı tamamlamaq əsas məqsəd Qafqazda yaşayan xalqların tarixi, etnoqrafiyası, üçün deyil, həm də nəzəri mülahizələrini əsaslandırmaq üçün ədəbiyyatı və coğrafiyasının öyrənilməsi olmuşdur. lazımi materialın toplanması ehtiyacından irəli gəlirdi. Ona Topluda Qafqazda yaşayan xalqlarla yanaşı, Azərbaycan görə də həmin proqramlarda əsas diqqət daha arxaik janrlara, folkloruna da geniş yer ayrılmışdır. Burada nağıl, rəvayət, qədim inam və təsəvvürlərin yazıya alınmasına yönəldilmiş, atalar sözləri, cadu və dualar, mahnılar - bir sözlə, şifahi irsin lətifə, uşaq folkloru kimi daha müasir, heç bir mifoloji müxtəlif janrlarına dair xeyli nümunələr verilmişdir. Təkcə onu mahiyyət kəsb etməyən janrlar diqqətdən kənarda qalmışdır. xatırlamaq kifayət edər ki, topluda Azərbaycanın ayrı-ayrı Həmin proqramlardan sonralar başqa regionların folklorunun bölgələrindən qeydə alınmış yüzə qədər nağıl çap olunmuşdur. toplanmasında istifadə olunsa da, məhdud xarakterinə görə Həmin nümunələrin toplanmasında Zaqafqaziya müəllimlər bölgə folklorunu tam toplamağa imkan verməmişdir. seminariyasını qurtarıb Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ça­ lışan yerli ziyalılar, xüsusən də kənd müəllimləri yaxından iş­ 1.4. Q.N.Potaninin toplama üsullarının XIX əsr Azər­ tirak etmişlər. Onlar arasında F.Köçərli, R.Əfəndiyev, S.M.Qə- baycan folklor toplama üsulları ilə müqayisəsi nizadə, M.Mahmudbəyov, M.Vəlizadə, S.M.Əfəndiyev, T.Bayraməlibəyov, R.Xəlilovun və eyni zamanda Azərbayca­ Q.N.Potaninin topladığı materiallar və onlara yazdığı nın bölgələrində çalışan rus ziyalılarının adını çəkmək olar. elmi-nəzəri şərhlər bu gün də informativlik baxımından əhə­ Materialların toplanması və yazıya alınmasında müəllim­ miyyətini itirməmişdir. Onun folklor topluları və əsərləri bu lərə kömək etmək məqsədi ilə Qafqaz tədris idarəsi xüsusi gün də folklorşünas, türkoloq və etnoqraflar üçün ciddi qaynaq

64 65 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

proqram hazırlayıb məktəblərə göndərmişdir. Həmin proqram yıcılıq sahəsində heç bir təcrübəsi olmayan yerli ziyalılan bi- SMOMPK məcmuəsinin birinci cildində çap olunmuşdur. likləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Təsa­ Proqramda ziyalılara yaşadıqları bölgənin özünəməxsus xü­ düfi deyil ki, proqram dərc olunduqdan sonra yerli ziyalılar susiyyətləri, coğrafi mövqeyi, iqlimi, geoloji quruluşu, bitki və toplama fəaliyyətləri zamanı onu əsas götürmüşlər. heyvanat aləmi, dini və insanların həyat tərzini öyrənmələri Görkəmli alimin toplama üsullarından bəhs edərkən tövsiyə olunmuşdur. Bundan başqa, yaşadıqları ərazinin tarixi, demişdik ki, o, Şərq dillərini bilmədiyi üçün folklor nümunə­ məskunlaşma səbəbləri, oradakı tarixi abidələr, bəzək əşyaları lərini tərcüməçinin xidmətindən istifadə edərək qeydə almış­ və qədim pulların Öyrənilməsi ziyalıların qarşısında bir məqsəd dır. Tərcüməçinin söyləyici ilə ayaqlaşması, onun dediyi kimi qoyulmuşdur. Proqramda folklor nümunələrinin qeydə cümlələri olduğu kimi rus dilinə tərcümə etməsi mümkün alınmasına da xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Ziyalılara yaşadıqları olmadığından o, çox vaxt mətnin məzmununu verirdi. Amma kəndin və ya şəhərin adı, onun yaranma səbəbi, bu barədə bu, mətnin qısa və quru deyil, söyləyicinin nitqinə məxsus bir tarixi faktı və ya rəvayəti qeydə almaq tövsiyə olunurdu. çox söz və ifadələri saxlamaqla məzmunun daha geniş və SMOMPK məcmuəsinin ikinci cildində isə toplayıcılara ətraflı təsviri idi. Məsələn, alim qazaxlardan topladığı «Ər- kömək məqsədi ilə Q.N.Potaninin tərtib etdiyi proqram çap Tüstük» nağılında «el», «toy» kəlmələrini, «Ay-basın izi» olunmuşdur. «Adət və ənənələr, deyim və inamların öyrənil­ toponomik rəvayətdə «qul», «dombra», qırqovul qanadından məsinə dair bəzi suallar» adı ilə dərc olunmuş proqram dörd düzəldilmiş bəzək əşyasının adı olan «karkara» sözlərini bölmədən - inanclar, adlar, deyimlər və mərasimlərdən ibarət­ orijinaldakı şəkildə qeydə almış, mətnin altında isə onlarm dir. İnanclar bölməsinə kosmoqonik, heyvan və bitkilər haq­ izahını vermişdir. Həmin söz və ifadələrin saxlanması, məişət qında təssəvvürlərin, adlar bölməsində heyvan və bitki adları, əşyalarının, personaj adlarının əslinə uyğun şəkildə verilməsi deyimlər bölməsində hami ruhlar, xəstəlik, ölum və ruh haq­müəyyən qədər də olsa, milli koloriti saxlamağa, onun rus qında təsəvvürlərin, sonuncu - mərasimlər bölməsində isə qur- mətnlərindən fərqlənməsinə imkan vermişdir. bankəsmə, xalq təqvimi, ay və gün tutulması, doğumla, heyvan Azərbaycan folklorunun toplanılmasına başlanıldığı ilk satışı ilə əlaqədar mərasimlərin, uşaq oyunlarının, tayfa, nəsil dövrlərdə rus ziyalılarından istifadə olunması belə ehtimal adlarının toplanması tövsiyə olunurdu. Proqram Q.N.Potaninin etməyə əsas verir ki, onlar da dilini bilmədiyi xalqın folklorunu öz xahişi ilə dərc olunmuş və əsas məqsəd də nəzəri fikirlərini tərcüməçi vasitəsi ilə, məzmununu təsvir etmək üsulu ilə qeydə sübuta yetirmək üçün toplayıcıları Qafqaz xalqlarından zəruri almışlar. Amma SMOMPK məcmuəsində dərc olunmuş mətn­ materialların toplanmasına istiqamətləndirmək idi. Ona görə lərin, L.Q.Lopatinskinin topladığı materialların təhlili göstərir də, həmin proqram region folklorunu tam toplamağa, onunki, onlar məzmunun təsviri deyil, orijinalın rus dilinə tərcü­ haqqında aydın, daha dolğun təsəvvür əldə etməyə imkan ver­ məsidir. Tərcümə zamanı personajların nitqi, dialoqlar saxla­ mirdi. Bu kimi çatışmayan cəhətlərinə 'baxmayaraq, topla-

66 67 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

nılsa da, tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, milli məişət ele­ Yaxud, «tənbəllik azar artırar (yaxud törədər), işləmək canı mentlərinin orijinaldakı adının qorunmaması «milli koloritin», saf edər» atalar sözü aşağıdakı şəkildə tərcümə olunmuşdur: «bədii özünəməxsusluğun» itməsinə səbəb olmuşdur77. «Леность болезнь увеличит (или создаст), работать жизн Epik əsərlərdən fərqli olaraq, lirik nümunələr, atalar (тело) чисто сделат = Оть лености человек хворает, а от sözləri, tapmaca və digər kiçik həcmli janrlarda Q.N.Potanin труда делаеться здаровым» . Göründüyü kimi, toplayıcı bir qədər fərqli prinsip izləmişdir. Əvvəl həmin mətni ana d i­ birinci variantda orijinala yaxınlığı gözlədiyi halda, ikinci lində, sonra rus dilində tərcüməsini vermişdir. Həmin prinsip­ variantda onun məzmununu dəqiq verməyə çalışmışdır. dən SMOMPK məcmuəsində də istifadə olunmuşdur. Atalar Eyni atalar sözü müxtəlif şəkildə qeydə alınıbsa, mötə­ sözləri, xalq mahnıları kimi kiçik janrlarda mətnlər iki dildə — rizə içərisində onun şəkil müxtəlifliyi də göstərilirdi. Məsələn, həm Azərbaycan, həm də rus dilində verilmişdir. Nümunə «Dəli dəlini görəndə çomağım belinə sancar (yaxud gizlər)» və üçün N.D.Kalaşevin Bakı quberniyasının Şamaxı və Göyçay ya «Biri-birinin ətini yeyillər (yaxud qanın içirlər)»78 79. Bundan uyezdlərindən topladığı atalar sözlərinə diqqət yetirək. başqa mətndə dialekt sözlərinə, çətin anlaşılan ifadələrə rast N.D.Kalaşevin həmin nümunələrin toplanması və tərcüməsi gəlinirsə, üzərində ulduz işarəsi qoymaqla səhifənin aşağısında barədə qeydlərindən məlum olur ki, Göyçay məktəbində ça­ onun izahı verilmişdir. lışmış iş yoldaşları atalar sözlərinin toplanmasında ona kömək Q.N.Potanin folklor mətnlərini qeydə alarkən söyləyici etmişlər. Molla Əhməd, Mirzə Hüseyn Vahabzadə və M ah­ amilinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, mətnin söyləyicisi, onun mud bəy Mahmudbəyov tatar mətnini əvvəl ərəb əlifbası ilə məşğuliyyəti, yaşı, mətni haradan və hansı şəraitdə qeydə yazıya köçürmüş, Mahmud bəy Mahmudbəyov isə rus dilinə aldığı, söyləyiciləri tapmaqda, mətni rus dilinə tərcümə tərcümə etmişdir. Həmin nümunələr dialekt xüsusiyyətləri etməkdə ona kömək etmiş şəxslər haqqında geniş məlumat gözlənilməklə qeydə alınmışdır. Nəşr zamanı əvvəl Azərbay­ verirdi. Ondan fərqli olaraq, SMOMPK məcmuəsində, eləcə can dilində mətnin orijinalı, daha sonra onun rus dilinə də digər toplularda bu amilə əməl olunmamış, bir çox nümu­ tərcüməsi verilmişdir. Bir çox atalar sözlərinin tərcüməsi iki nələrin nəinki söyləyiciləri, qeydə alındığı məkanı göstə­ variantda verilmişdir. Birinci variantda orijinala yaxınlıq göz­ rilməmiş, yaxud cüzi məlumatla kifayətlənilmişdir. Məsələn, lənilirsə, ikinci variantda onun məzmununun daha dəqiq çat­ A.V.Baqrinin tərtib etdiyi «Azərbaycanın və qonşu ölkələrin dırılmasına diqqət yetirilmişdir. Məsələn, «Ortada yeyib, ucda folkloru» kitabında bir çox mətnlərin qeydə alındığı tarix və gəzir» atalar sözü aşağıdakı şəkildə tərcümə olunmuşdur. «B toplayan şəxsin adı verilsə də, onun söyləyicisi haqqında середине сев, на крае ходит = Когда приходиться есть, содиться с другими, а когда работает, бежит оть них». 78 Сборник материалов для описания местностей и племень Кавказа. Тбилиси: Издания управления Кавказского учебного округа, 1898, выпуск 24, с.99 77 Əfəndiyev Р. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1981, c.325 79 Yenə orada, s. 103 68 69 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri məlumat verilmir. «İlan və kasib kişi» nağılının Nuxa şəhər üsulu öz müasirləri ilə müqayisədə daha mükəmməl­ məktəbinin inspektoru V.A.Yemelyanov tərəfindən qeydə liyi ilə seçilir. O, mətnlərin milli özünəməxsusluğunu alındığı yazılır, amma mətnin söyləyicisi, necə yazıya alın­ qoruyub saxlamış, idiomatik ifadələrin, çətin anlaşılan ması barədə heç bir məlumata rast gəlinmir. Toplanmış sözlərin izahını vermiş, söyləyicilər haqqında kifayət materiallarda söyləyici haqqında geniş, ətraflı məlumatlara qədər dolğun təəssürat yaratmağa çalışmışdır. çox nadir hallarda rastlamr. Belə bir nümunə ilə SMOMPK 2. Alimin Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin eyni mənbə­ məcmuəsinin XIX buraxılışında çap olunmuş «Rüstəm və dən qidalandığını əsaslandırmağa çalışdığından onun Fatma» nağılında qarşılaşırıq. Toplayıcınm verdiyi məlumat­ toplama fəaliyyəti də həmin fikirləri sübuta yetirmək dan aydın olur ki, nağıl əslən kürd olan Qəmərli kənd sakini üçün zəruri materialın toplanmasına yönəlmişdir. Aşıq İsgəndərdən qeydə alınmışdır. Bundan əlavə, söyləyi- Toplama fəaliyyətinin nəzəri baxışları ilə əlaqəsi top­ cinin məşğuliyyəti, onun ailə vəziyyəti, həmin mətni hansı lama arealının məhdudluğuna gətirib çıxarmışdır. şəraitdə qeydə alması haqqında ətraflı bəhs olunmuşdur. 3. Q.N.Potaninin folklor toplamaya dair tərtib etdiyi Toplama üsullarının müqayisəli təhlili göstərir ki, proqramdan Qafqazda yaşayan ziyalıları folklor top­ Q.N.Potanin daha professional, təcrübəli bir folklorşünas kimi lamaya cəlb etmək və onların bu sahədə təcrübələrini çıxış etmişdir. Qeydə aldığı mətnlərdə yerli xalqa məxsus söz artırmaq üçün istifadə olunmuşdur. Amma məhdud və ifadələri, personaj adlarının əslinə uyğun şəklini qoruyub xarakter daşıdığından həmin proqram bölgənin folk­ saxlamış, mətnlərin pasportlaşdırılmasım isə müasir dövrdə lorunu tam toplamağa imkan verməmiş və qeydə alı­ belə bir çox tədqiqatçıların əhəmiyyət vermədiyi ən xırda nan materiallar arasında təkrarçılığa səbəb olmuşdur. detallarına qədər təsvir etməklə aparmışdır. Onun verdiyi təsvirlər mətnin söyləyicisi, onun ifası, hansı şəraitdə qeydə alınması və bu prosesdə ona kimlərin kömək etməsi haqqında bizdə ətraflı təsəvvür oyadır. Amma təəsüflər olsun ki, XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda qeydə alman mətnlərdə bu prinsiplərə əməl olunmamış, bu da milli koloritin, bədii özü­ nəməxsusluğun itməsinə, pasportlaşmanın natamam, yarımçıq olmasına səbəb olmuşdur. Dediklərimizi yekunlaşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olar: 1. Bəzi qüsurlara (mətnlərin kospekt üsulu ilə qeydə alınması və s.) baxmayaraq, Q.N.Potaninin toplama

70 71 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

II FƏSİL təhkiyə folkloru Çinə, Tibetə yayılmış, daha sonra həmin mətnlər buddizmlə birlikdə Tibetdən Monqolustana gətiril­ Q.N.POTANİNİN TÜRK XALQLARI FOLKLORU mişdir. Sonralar türklər və monqollar Qərbə yürüşləri zamanı HAQQINDA NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİ həmin süjetləri özləri ilə birlikdə Avropaya yaymışlar. T.Benfeyə görə, süjetlərin Qərbə axını üç yolla mümkün 2.1. İqtibas nəzəriyyəsinin tarixi və Q.N.Potaninin olmuşdur. Birinci yol, Aralıq dənizinin şərq sahillərindən süjetlərin köçü haqqında fikirləri başlayıb İspaniyaya qədər uzanır. İkinci yol yenə Şərqdən başlayır, Siciliya adalarından İtaliyaya, oradan da Avropaya Süjet oxşarlığı və onu doğuran səbəblər XIX əsr folk­ istiqamətlənir. Üçüncü yol orta əsr karvan yoludur ki, Səlib lorşünaslığının qarşısında duran əsas problemlərdən biri idi. müharibələri dövründən əsas əlaqə yoluna çevrilmişdir. Bu Bu məsələyə münasibətdə alimlərin tutduğu mövqe bir çox yol Hindistan - Türküstan (Orta Asiya) - Qafqaz - Kiçik Asi­ məktəblərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. İqtibas nəzəriy­ ya - Vizantiya - İstanbul - Balkan dövlətləri və Avropa öl­ yəsi də belə məktəblərdən biri idi. Bu nəzəriyyənin əsas müd­ kələrini əhatə edir. dəaları alman alimi Teodor Benfeyin 1859-cu ildə «Pança- T.Benfey süjetlərin bütün dünyaya eyni yerdən yayıl­ tantra»mn alman dilinə tərcüməsinə yazdığı ön sözdə öz ək­ dığını qeyd etsə də, onları heç də bir-birinin təkrarı saymırdı. sini tapmışdır. Süjetlərin alınması fikri T.Benfeyə qədər bir Onun fikrincə, hər bir xalq aldığı süjetə bir sıra əlavə və də­ çox tədqiqatçıların əsərlərində söylənilsə də, onun daha ak­ yişikliklər etməklə onu özününküləşdirir, yenidən işlənmə nə­ tuallıq qazanması XIX əsrin II yarısına - alman aliminin adı ticəsində böyük bədii dəyərə sahib yeni əsər yaradır. C.Kok- çəkilən traktatından sonraya təsadüf edir. kyara bu cəhətə diqqət yetirərək yazırdı: «Benfeyin əsas Əgər mifoloji məktəb süjetləri ari tayfalarının yaradıcılıq məqsədi bu və ya digər əsərin yayılmasını izləmək olmuşdu, məhsulu sayır və onların Qərbə köçdükləri zamanı həmin lakin o, dumanlı olsa da artıq başa düşürdü ki, filoloq ədəbi süjetləri özləri ilə gətirdiyini iddia edirdisə, T.Benfey süjet əsərlərin genezisi ilə yanaşı, həm də yaradıcılıq məqamları ilə oxşarlığım «irqi qapalılıq»dan çıxararaq, onu süjetlərin yayıl­ maraqlanmalıdır»80. ması və alınması hadisəsi ilə izah edirdi. O, Hindistanı Avropa İqtibas nəzəriyyəsi Rusiyada V.V.Stasov, V.F.Miller süjetlərinin yeganə vətəni hesab edirdi. Onun fikrincə, hind (1890-cı illərə qədər), A.N.Pıpin, F.Buslayev, A.N.Veselov- təhkiyə folklorunun Qərbə yayılması X əsrdən, Şərqə gedən ski, N.Jdanov, A.M.Laboda, S.F.Oldenburq və Q.N.Potaninin səyyah və tacirlərin «Pançatantra»nın ayrı-ayrı versiyaları ilə timsalında özünə güclü tərəfdar tapmışdır. tanışlığından sonra başlayır. T.Benfey Şərqin «Pançatantra» süjetləri ilə tanışlığını isə bundan daha əvvəllərə - bizim eranın 80 Коккьяра Дж. История фольклористики в Европе. М.: Издательство I əsrinə aparırdı. Onun fikrincə, bu dövrdən başlayaraq hind Иностр. Литературы, 1960, с.321-322 72 73 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

V.V.Stasov «Rus bılinalarınm mənşəyi» əsərində ilk Metodoloji yanlışlığına, ifratçılığına və özbaşına müqa­ dəfə bılinalarm Şərqdən alınması məsələsini qaldırmışdır. yisələrinə baxmayaraq, bu əsər sayəsində iqtibas nəzəriyyəsi Benfey məktəbinin digər tərəfdarları kimi, V.V.Stasov da öz ətrafına daha çox tərəfdar toplayaraq, Rusiyada yayılmağa bılinalarm kökünü Hindistanda axtarır və onların buddizm başladı. Belə tərəfdarlardan biri də V.F.Miller idi. V.F.Miller örtüyü altında əvvəl Monqolustana yayıldığını, XIII əsrdə «Rus şifahi xalq eposuna səyahətlər» əsərində V.V.Stasovun monqolların Qərbə yürüşləri zamanı Rusiyaya gətirildiyini bılinalara Şərq təsiri fikrinin əsas tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. iddia edirdi. V.V.Stasova görə, Dobrın, Potok, Sadko, İlya V.F.Millerə görə, Rusiyanın tarixi keçmişi bu cür təsirlərin Muromets, Dunay və s. bılina qəhrəmanlarının adına bağla­ mümkünlüyünü təsdiq edən faktlarla zəngindir. Onun fikrincə, nan süjetlər Şərqdən alınmış və müəyyən tarixi şəxsiyyətlərin ruslar uzun müddət türk tayfaları ilə yanaşı yaşamış, onlarla adma uyğunlaşdırılmışdır. V.V.Stasov daha da irəli gedərək, hərbi və dinc münasibətlərdə olmuş və bu münasibətlərin bılinalarda milli elementlərin mövcudluğunu inkar edir və nəticəsində də türk tayfaları haqqında məlumatlar bılinalara onlarda təsvir olunan hadisələrin rus tarixi və mifologiyasına səpələnmiş, rus-tatar döyüşləri əksər bılinalarm mövzusuna aidiyyəti olmadığım yazırdı. Onun bılinalardakı xristian ele­ çevrilmişdir. Sələflərindən fərqli olaraq, öz müqayisələrini mentləri haqqında fikirləri də xüsusi maraq doğurur. Onun tarixi zəmin üzərində qurmaq V.F.Millerin araşdırmalarının fikrincə, xristianlıq bılinalarm yalnız üst qatmdadır. ən güclü tərəfi idi. Bunun sayəsində ona «qədim rus məişə­ V.V.Stasovun bu əsəri rus folklorşünaslığında böyük tinin və şifahi xalq yaradıcılığının bir çox maraqlı xüsusiyyət­ səs-küy doğursa da, kitab ətrafında aparılan mübahisələr onun lərini açmaq nəsib olmuşdur»81. təqdir edilməsindən daha çox, tənqidinə yönəlmişdir. O dövr­ Rus bılinalarına Şərq təsirlərinin nə vaxt baş verdiyinə də folklorun öyrənilmə, toplanılma və araşdırılması, əsasən, gəldikdə V.F.Millerin fikirləri həmkarından fərqlənir. slavyanofılçilərin və ona yaxın dairələrin əlində idi. Xalq V.V.Stasov rus bılinalarındakı Şərq komponentlərinin XIII poeziyası onların araşdırmalarında dini-mistik, pravoslavlıq əsrdən başlayaraq Cənubi Sibirdən alındığını yazırdı. Lakin və vətənpərvərlik örtüyü altında təqdim olunurdu. V.V.Stasov tədqiqatçılar Rusiyanın Cənubi Sibirlə əlaqələrinin güclənmə­ adı çəkilən əsərində bılinalarm orijinallığını inkar etməklə sinin XVI əsrə təsadüf etdiyini və bu dövrdə rus bılinalarınm slavyanofılçilərin bılinalarm müstəqilliyi və milliliyi haqqın­ özəyinin - süjet, motiv və obrazlarının artıq formalaşdığını da fikirlərinə qarşı çıxmışdır. Bu səbəbdən o, slavyanofıl- əsas gətirərək V.V.Stasovun bu fikirlərini inandırıcı saymır­ çilərin ciddi tənqidinə məruz qalmışdır. Onlar alimin vətən­ pərvərliyinə şübhə ilə yanaşmış, onu milli duyğulardan məh­ rum, rus xalqının mənəvi mədəniyyətinə və mənəvi zən­ ginliyinə laqeyid bir insan kimi səciyyələndirmişlər. 81 Липец P.C. Идея о восточных влияниях в былинах // Очерки истории русской этнографии, фольклористики и антропологии: М.: Изд. «Наука», 1974, с.75 74 75 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

dılar82. V.F.Miller isə həmkarından fərqli olaraq, bu təsirləri Bunun nəticəsində də onlar folklorda rast gəlinən istənilən daha qədimə - Kiyev Rus dövrünə (X-XII əsrlər) aparır və bu bənzərlikləri alınma kimi səciyyələndirirdilər. Bu da epik cür keçidlərin, təsirlərin əsasən, peçeneq, türk və poloveslərin alınmaların miqyasının həddən artıq şişirdilməsinə gətirib (qıpçaqların) məskunlaşdığı sərhədboyu knyazlıqlarda baş çıxarmışdır. İqtibas nəzəriyyəsinin tərəfdarları, bir qayda verdiyini yazırdı. olaraq, müqayisələrini oxşar süjetlər və motivlər üzərində V.F.Millerə görə, mədəni təsirlər, əsasən, iki yolla ger­ qurur və fərqli xüsusiyyətlərə diqqət yetirmirdilər. Bu da çəkləşmişdir: 1) poloveslər və peçeneqlər vasitəsilə; 2) Rusi­ müqayisə olunan süjet haqqında daha aydın təsəvvür əldə yanın cənub sərhədləri boyunca məskunlaşmış oturaq türk tay­ etməyə imkan vermirdi. R.S.Lipets haqlı olaraq qeyd edir ki, faları vasitəsilə. Onun fikrincə, bu təsirləri şərtləndirən əsas epos araşdırıcıları oxşarlıqlarla yanaşı, ictimai münasibət­ səbəblər hərbi və ticari əlaqələr, ikidillilik, qarışıq nikahlar, hər lərdən və eposun inkişaf mərhələlərindən irəli gələn, eləcə də iki mühitdə çalışan professional söyləyicilər olmuşdur. xalqın təsərrüffat və mədəni həyatından doğan fərqli cəhətlərə V.F.Miller öz araşdırmaları ilə həm də «vəhşi çöl» haqqın­ də diqqət yetirsəydilər, o zaman müqayisəyə cəlb olunan süjet da təsəvvürləri dəyişməyə nail olmuşdur. R.S.Lipets bu xüsusda haqqında daha dolğun təsəvvür yaradardılar 84. yazır: «Millerin araşdırmaları çölü köçəri ordalılann nizamsız Q.N.Potaninə qədər Turan xalqlarının şifahi irsi çox az hərəkət etdiyi yer hesab edən müasirlərinin təsəvvürlərinə də­ hallarda müqayisəyə cəlb olunurdu. Bunun bir səbəbi o yişiklik etmişdir. V.F.Millerin araşdırmaları nəticəsində aydın dövrdə toplanan materialların azlığı idisə, digər səbəbi tədqi­ oldu ki, vəhşi çöl heç də vəhşi deyil. Orada şəhərlər var və rus qatçıların türk xalqlarına olan etinasızlığı idi. Ona görə də, knyazları çölə yürüşləri zamanı başqa şəhərlər kimi onlan da tut­ görkəmli alim dostlarına yazdığı məktubda türklərin dünya malı olurlar. Rus tacirləri, bir qayda olaraq, yalnız quldurlardan mədəniyyətinin inkişafında oynadığı rolu inkar edən «təd­ qorunmur, həm də karvansaralardan istifadə edir, döyüş zamanı qiqatçılara» qəzəblənərək qeyd edirdi ki, alimlərin çöl xalq­ maneəsiz olaraq öz malları ilə düşmən düşərgələrinin yanından larına etinasızlığı elmin inkişafını ləngidir və bizim ari təkəb­ keçir və etnik cəhətdən rəngarəng şəhərlərdə yerləşirlər»83. bürümüz bu geri qalmış tayfaların rolunu düzgün qiymətlən- İstər V.F.Miller, istərsə də, iqtibas nəzəriyyəsinin digər dirilməsinə mane olur» . nümayəndələri üçün ümumi sayılacaq əsas qüsurlardan biri Avrasiyaçılar və slavlvanpərəstlərin təkəbbürü, tarixi alınmalar nəticəsində yaranan oxşarlıqlarla məişət ümumili­ həqiqətləri inkar etmələri, Avropa mərkəzçiliyinin şovinist yindən doğan oxşarlıqları bir-birindən fərqləndirməmələridir.

84 Липец P.C. Идея о восточных влияниях в былинах // Очерки истории 82 Липец P.C. Идея о восточных влияниях в былинах // Очерки истории русской этнографии, фольклористики и антропологии: М.: Изд. русской этнографии, фольклористики и антропологии: М.: Изд. «Наука», 1974, с.74 «Наука», 1974, с.75 85 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском 83 Yenə orada, с.75-76 эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.456 76 77 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______fikirləri həm Q.N.Potanin, həm də müasir elm tərəfindən mənfi iqtibas nəzəriyyəsinə dair yazdığı araşdırmalar da bunun qarşılanır: «Rusların Şərqə yayılması bir çox Turan tayfalarının nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır. V.V.Stasov rus bılinalarınm ruslaşması ilə müşahidə edilirdi. Rusların turanlılarla birgə mənşəyini Hindistanda, V.F.Miller İran və Qafqaz xalqları yaşayışı bütün rus tarixindən qırmızı xətlə keçir. Əgər şərqi arasında, Q.N.Potanin isə Turan xalqları arasında axtarırdı. slavyanların turanlılarla qarışması rus tarixinin əsas faktıdırsa, Görkəmli folklorşünas «Rus bılinalarınm Şərq mənşəyi» əgər damarlarında bu və ya digər dərəcədə turanlı qam ax­ məqaləsinin sonunda öz təlimi ilə əlaqədar fikirlərini bir mayan rus tapmaq mümkün deyilsə və əgər həmin turanlı qanı qədər ümumiləşdirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, görüşləri (qədi m köçərilərdə) xeyli dərəcədə malorusların damarlarında mifoloji məktəbin baxışlarına yaxınlaşsa da, onunla tam üst- da axırsa, onda tamamilə aydındır ki, biz ruslara düzgün milli üstə düşmür. Mifoloji məktəb kimi o da xalq poeziyasının öz özünüdərk üçün bizdə Turan amillərinin olmasım etiraf etmək mənşəyini dindən, əsatirdən aldığım qeyd edirdi, lakin milli və bizim turanlı qardaşlarımızı öyrənmək lazımdır. Bununla yaradıcılıq məsələsinə münasibətdə onların görüşləri fərq­ belə, indiyədək biz bu haqda az çalışmışıq; biz həmişə yalnız lənirdi. Mifoloji məktəb xalq poeziyasına milli yaradıcılıq öz slavyan mənşəyimizi qabartmağa, bizdə turanlı amilləri məhsulu kimi baxır, o isə eposun böyük hissəsinin alınma olması barədə isə susmağa meyilli olmuşuq, hətta sanki bu olduğunu iddia edirdi. Alim öz təlimini mifoloji məktəbdən amillərdən utanmışıq. Belə köhnə düşüncə tərzindən əl çəkmək fərqləndirmək üçün onu «kult fərziyyəsi» adlandırırdı. lazımdır. Hər bir əvvəlcədən qərara alınmış fikir kimi bu hal da Onun təlimi o dövrdə mövcud olmuş bir çox nəzəriyyə­ düzgün milli özünüdərkə mane olur; düzgün özünüdərk isə lərdən fərqlənirdi. Məsələn, A.N.Veselovski və V.F.Millerin də nəinki bir şəxsin borcudur, həm də hər bir fərdin, o cümlədən üzv olduğu tarixi məktəb eposa müştərək yaradıcılıq hadisəsi də müəyyən mənada şəxs kimi qavranılan millətin şüurlu varlı­ kimi baxırdısa, Q.N.Potanin nəinki müştərək, hətta müstəqil ğının mütləq şərtidir»86. yaradıcılığı da qəbul etmir və müxtəlif xalqların, o cümlədən Elmi auditoriya Turan xalqlarının şifahi irsi ilə ilk dəfə rusların dastanları Şərqdən mənimsədiyini iddia edirdi87. Şifnerin və V.V.Radlovun əsərləri sayəsində tanış olmuşdur. Daha sonra Q.N.Potanin Mərkəzi Asiyaya və Cənubi Sibirə 2.2. Q.N.Potaninin «Orta əsrlər Avropa eposunda folklor ekspedisiyaları zamanı şifahi xalq yaradıcılığının müx­ Şərq motivləri» əsərinin təhlili təlif janrlarına dair çoxlu nümunələr qeydə almış, bu da iqtibas nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına öz müqayisələrini genişləndirmək Alimin «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» üçün daha geniş imkanlar açmışdır. Görkəmli tədqiqatçının əsərini türkologiya elminə mühüm töhfə saymaq olar. Qərbi

87 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. Журнал 86 Трубецкой H.C. О туранском елементе в русской культуре // Гумилев «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 5, с. 100 Л. Черная легенда. М.: Айрис-Прес, 2002, с.442-443 79 78 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Avropa və türk mədəniyyətinin müqayisəli öyrənilməsi qoymaq bir qədər vaxtsız görünür»88 89. Bununla belə, müəllif sahəsində mövcud boşluğun doldurulmasında bu əsərin rolu Q.N.Potaninin Orda süjetlərini mövzulara görə təsnif etməsi və əvəzsizdir. Görkəmli tədqiqatçı Turan mədəniyyətinin Qərbi əsas motivləri işləməsini onun əsərlərinin ən güclü tərəfi kimi Avropa mədəniyyətinə verdiyi töhfələri nəzərdən keçirərək səciyyələndirmişdir. Onun fikrincə, həmin əsərlər təkcə bılina- belə bir nəticəyə gəlir ki, qədim mədəniyyətlər türk arealında ların deyil, eləcə də rus nağıllarının araşdırılması zamanı böyük yaranmış və buradan başqa ölkələrə köç etmişdir. əhəmiyyət daşıya bilər: «Nağıl motivlərinin tədqiqatçıları Elmi ədəbiyyatda alimin əsərlərinə, onun Şərq və Qərb yoldaş Potaninin əsərlərində yalnız zəngin material toplusu mədəniyyətinin eyniliyi haqqında söylədiyi fikirlərə münasibət deyil, həm də olduqca vacib və iti fikirlər tapa bilərlər ki, bunun heç də birmənalı olmamışdır. Qaldırılan problemlərin aktuallı­ da onlar üçün istiqamətləndirici əhəmiyyəti olacaqdır» . ğına baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar süjetlərin keçidini əks M.N.Speranski tarixi məktəbin təcrübəsini örnək tutaraq etdirən tarixi faktların yoxluğunu alimin əsərlərinin zəif tərəfi Q.N.Potaninin əsərlərində Avropa və Orda eposlarının qarşılaş- kimi səciyyələndirmişlər. Onların fikrincə, «Orta əsrlər Avropa dırılması üçün kifayət qədər materialların olmamasını və bu eposunda Şərq motivləri» əsərinin əsas ideyasını Şərq süjet­ qənaətlərin süjet oxşarlığı üçün ciddi əsas vermədiyini yazırdı. lərinin Avropa epos yaradıcılığına təsiri təşkil etdiyindən, ilk O, materialın fıloloji təhlilindən başqa tarixi prespektivlə uy­ növbədə, köçərilərin Avropaya köçməsi tarixinə müraciət ğunluğunu və nəhayət, «yaradıcılıq psixologiyasını, psixoloji etmək, köçəri tayfaların çıxdıqları yerə - Orta Asiyanın keçmi­ assosiasiya qanununun» nəzərə alınmasını mühüm hesab şinə səyahət etmək lazım idi. Amma alimin əsərləri bu cür edirdi90. Tədqiqatçının əsərləri bu tələblərə cavab vermədiyi faktlardan və səyahətlərdən kasad olduğundan onun söylədiyi üçün M.N.Speranski tərəfindən tənqidə məruz qalmışdır. fikirlər çox vaxt inandırıcı görünmürdü. Y.A.Lyatski görkəmli A.V.Markov «Bılinalann araşdırılma üsullarına dair» folklorşünasın əsərlərində tarixi faktların yoxluğuna diqqət məqaləsində görkəmli alimin araşdırma üsuluna və onun fikir­ çəkərək yazır: «Q.N.Potanin Şərqdən Qərbə böyük, Qərbdən lərinə öz münasibətini bildirmişdir91. Müəllif tarixi-müqayisəli Şərqə kiçik axınları ehtimal edərkən, bir tayfanın başqa tayfa­ üsulu inkar etməsə də, onun müəyyən şərtlərə əməl etməsini dan süjetləri iqtibas etməsinin müxtəlif formalarını səciyyələn­ dirərkən irəli sürdüyü fikirlərin tarixi cəhətdən əsaslandırıl­ 88 Ляцкий E.А. Рецензия на книгу «Восточные мотивы в средневековом masını tamamilə unudurdu. Bu məsələyə dair elmi məlumatlar европейском епосе». Журнал «Русское богатство», 1899, № 5, с.55 nə qədər az olsa da, hər halda onlar müəllifin nəticələrini 89 Yenə orada, с.57 90 Неклюдов С.Ю. Исторические взаимосвязи тюрко-монгольских фольк­ möhkəmlədərdi. Tayfaların məskunlaşma mərhələlərini həll лорных традиций и проблема восточных влияний в европейском эпосе etmədən və bu mərhələlərin hansı cizgilərlə (ola bilsin üst // Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и За­ qatda) eposda əks olunduğunu göstərmədən bu və ya digər bir пада. М.: Наука, 1974, с Л 96 91 Марков А.В. К вопросу о методе исследования былин. Журнал motivin və ya motivlər qrupunun yayılması haqqında məsələni «Этнографическое обозрение», 1907, № 1, с.42 80 81 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______Alimin əsas araşdırıcılarından biri olan Y.R.Koşelev tələb edirdi. İlk növbədə, süjetlərin müqayisəsi müəyyən tarixi XIX-XX əsrin əvvəllərində Sibirdə fəaliyyət göstərmiş rus faktlara əsaslanmalıdır. Rəvayətlər arasındakı uyğunluqlar gös­folklorşünaslarmdan bəhs edərkən əsərin bir bölməsini də ona tərilməklə yanaşı, onların bir xalqdan digərinə keçməsinin tarixi həsr etmişdir. Y.R.Koşelevə görə, alimin istifadə etdiyi yollan əsaslandırılmalı və xalqlar arasındakı qarşılıqlı mədstıi tədqiqat metodunun qeyri-elmiliyi onu xalq eposunun, o əlaqələr izah edilməlidir. Bu da həmin mədəniyyətlərdən han­ cümlədən rus eposunun milli əsaslarını inkar edəcək qədər sının öndə olduğunu öyrənməyə imkan verir. Bu şərtlərə əmiyanlış nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Xüsusilə də, müəllif etmədən süjetlərin bir xalqdan digər xalqa keçidini iddia etmsk onun «Qeser» dastanının aristokratik təbəqə tərəfindən düzgün deyildir. Bu tələblərə əməl etmədiyinə görə A.V.Mar- yaradılması fikrinə qarşı çıxırdı. Onun fikrincə, N.O.Sarak- kov V.V.Stasovu və Q.N.Potanini tənqid etmişdir. şinov və A.İ.Ulanovun araşdırmalarında «Qeser» eposunun Tarixi faktlara etinasızlıq, tutuşdurduğu faktlan tam ciddixəlqiliyi açılmış, onun mənbəyinə və tarixlə qarşılıqlı əlaqə­ yoxlamadan, Şərq və Qərb eposundakı motivləri şəxs adlannın sinə düzgün baxış formalaşmışdır. Y.R.Koşelev alim haqqın­ zahiri bənzəyişi əsasında müqayisə etməsi alimin əsərləri üçün da fikirlərini ümumiləşdirərək yazır: «Xalq yaradıcılığının səciyyəvi cəhətdir. Onun müqayisələri bir çox hallarda təsadüfi öyrənilməsində ictimai-tarixi faktlara etinasızlıq Q.N.Potanini olmuşdur. Məsələn, onun Xlamo (Tibet allahı) və Kliment ad­ yanlış nəticələrə gətirib çıxarmışdır. «Qeser» eposu haqqında lan ilə xristian adı Andrey arasında, eləcə də Solomon-Solmon qeyd olunan baxışlar Q.N.Potanini incəsənətin aristokratik (Veneranın türk—monqol mifologiyasında adı)-Muromes-Bur- mənşəyi nəzəriyyəsinin tərəfdarları ilə yaxınlaşdırır. Əsas ma-Borma adlan arasındakı müqayisəsi buna misal ola bilər. diqqətini Mərkəzi Asiya xalqlarının eposunun öyrənilməsinə Bu cür etimoloji təhlillər sayəsində onun elmi fikirləri bəzən öz yönəltmiş Q.N.Potanin səhv, qeyri-elmi metodu sayəsində kəsərini itirirdi. Bəzən onu özünün topladığı materiallar da ya- tədqiqatçı kimi az uğur qazanmışdır» . nıltmışdır. Belə ki, şəxs adlannı təhrif olunmuş şəkildə qeydə Müəllif alimin toplayıcılıq fəaliyyəti ilə araşdırıcılıq alması gülünc müqayisələrə yol açmış, nəticədə onun apardığı fəaliyyətini bir-birindən ayırır və haqlı olaraq qeyd edir ki, linqivistik paralellər çox vaxt şübhəli uyğunluqlar içərisində alimin toplayıcılıq fəaliyyətinə diqqət yetirmədən onu itib batmışdır. Bu baxımdan, V.M.Jirmunskinin «Q.N.Potani- folklorşünas kimi səciyyələndirmək birtərəfli və yarımçıq nin beynəlxalq folklor süjetlərinin Müqayisəli öyrənilməsinə olardı. Y.R.Koşelev Sibir xalqlarının folklorunun toplanması həsr edilmiş əsərləri, xüsusilə Qərbi Avropa və rus eposunun Şərq mənbəyi barədə araşdırmaları tələskənlik və əsassız qar- научной Сессии Ленинградского Университета. Секция филологи­ ческих наук. Л.: Наука, 1946, с. 127 şılaşdırmaları ilə seçilir» fikri özünü doğruldur92 93. 93 Кошелев Я.Р. Вопросы Русского фольклора Сибири (дооктябрский период). Томск: Издателство Томского Государственного Универси­ 92 тета, 1963, с. 183 Жирмунский В.M. Литературные отношения. Востока и Запада как проблема сравнительного литературоведения // Труды юбилейной 83

82 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

və öyrənilməsində alimin əməyini yüksək qiymətləndirmiş və bu mif sonralar dəyişikliklərə uğrayaraq müxtəlif mətnlərin onu bu işin əsl rəhbəri və ilham vericisi saymışdır. Onun formalaşmasında iştirak etmişdir. Belə ki, Göy oğlu haqqın­ fikrincə, tanınmış folklorşünasm irsindən yalnız toplama ma­ dakı mif sonrakı inkişaf mərhələsində Çoros, İrin-Sayan, terialları qalsaydı belə, bu, ona rus folklorşünaslığı tarixində Qeser, Çingiz haqqında mətnlərə transformasiya olunmuşdur. görkəmli yer tutmağa kifayət edərdi94 *. Bundan əlavə, öz dinlərinin üstünlüyünü sübut etməyə çalışan «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsəri missionerlər və ata-oğul döyüşündən bəhs edən mətnlərin tanınmış tədqiqatçının Şərq fərziyyəsinə dair yazdığı əsas əsasında da tanrı ilə oğlun mübahisəsi haqqında mif durur. araşdırmadır. O, bu əsərində Turan xalqlarının eposunun Həmin təsəvvürlər sonralar Şərqdən köç edən tayfalar təkcə rus eposuna deyil, bütün Avropa eposuna təsiri tərəfindən Qərbə gətirilmiş və onların əsasında rus bılinaları, məsələsini daha da genişləndirmişdir. Doğrudur, o, bu əsəri «Kalevala» eposu, Böyük Karl haqqında rəvayətlər və s. yazarkən hazırlığının, mövzuya dair elmi ədəbiyyatdan formalaşmışdır. istifadə səriştəsinin az olduğunu başa düşürdü. Lakin bu, onun Q.N.Potanin başa düşürdü ki, «Orta əsrlər Avropa əlini işdən soyutmur, əksinə, müasiri olduğu alimlərin Orda eposunda Şərq motivləri» əsərinin əsas ideyası - Şərq və eposunu müqayisə orbitinə daxil etməyin elm üçün nə qədər Qərb mədəniyyətlərinin eyniliyi fikri iki cəhətdən etiraz faydalı olması haqqında fikirləri onu daha da ruhlandırırdı. doğura bilər. Əvvəla, epik məhsulların Monqolustandan - Alim əmin idi ki, onun işi həvəskar səviyyədə olsa da, elmə Orxon sahillərindən Fransaya - Sena sahillərinə kimi geniş bir çox akademik araşdırmalardan daha çox fayda verə bilər. bir ərazidə yayılması fikri o qədər də inandırıcı görünməyə Hətta irəli sürdüyü fikirlər qəbul olunmayacağı təqdirdə belə, bilər. İkinci, mümkündür ki, tədqiqatçılar Avropada barbar onun bəzi detallarının elm üçün faydalı olacağına inanırdı. kimi tanınan ordalıların Qərb mədəniyyətinə təsirini birmənalı Q.N.Potanin belə hesab edirdi ki, Şərq və Qərbin epos qarşılamasın. Bununla belə, o, belə təsirlərin mümkünlüyünə yaradıcılığının əsasında dünyanın yaranması haqqında mif inanırdı. Onun fikrincə, Şərq dövlətlərinin Avropaya hərbi durur. Həmin mifdə deyilir ki, tanrı dünyanı yaratmaq istəyir, hücumları, xalqların böyük köçü, Qərbi Avropadan Şərqə xaç lakin təkbaşına bu işin öhdəsindən gələ bilmədiyindən oğlu yürüşləri - bütün bu ictimai-siyasi, hərbi və sosial-iqtisadi ona kömək edir. O, ördəyə çevrilərək suya baş vurur və ora­ sahələrdə qarşılıqlı münasibətlər onlar arasında mədəni əla­ dan bir ovuc torpaq çıxarır. Tanrı həmin torpaqdan materik­ qələrin qurulmasına şərait yaratmışdır. Bunun nəticəsində də ləri yaradır. Dünyanın idarə olunmasında oğluna düşən payı orta əsrlər Avropa ədəbiyyatına Şərq motivlərinin bədii- vermədiyindən onlar arasında mübahisə yaranır. Alimə görə, estetik təsirləri olmuşdur. Şərqlə Qərb arasında mərhələlərlə gerçəkləşən bu cür ictimai-siyasi, hərbi və sosial-iqtisadi 94 Кошелев Я.Р. Вопросы Русского фольклора Сибири(дооктябрский период). Томск: Издателство Томского Государственного Универси­ тета, 1963, с. 183

84 85 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri münasibətlər E.M.Meletinski, V.M.Jirmunski və başqalarının elmi-nəzəri araşdırmalarında da tədqiq edilmişdir. daha çox şey mənimsəmişdir96. Q.N.Potanin hunların adım İbtidai cəmiyyətlərdə folklor mətnlərinin dini-maqik çəksə də, burada əsas rolu ordalılara (Qızıl Orda), xəzərlərə funksiya daşımasına dair kifayət qədər faktlar mövcuddur. verir və belə hesab edirdi ki, Şərq süjetlərinin böyük əksəriy­ Alim özü də toplama fəaliyyəti zamanı ovçuların ova getməz­ yəti Avropaya məhz onlar tərəfindən gətirilmişdir. Amma bu, dən əvvəl ruhları razı salmaq məqsədi ilə nağıl söylədiyinə, heç də ordalılarm və xəzərlərin həmin süjetlərin birbaşa varisi bununla da ovlarının uğurlu keçməsini təmin etməyə çalışdıq­ olduğu anlamına gəlmir. Alimə görə, onlar Şərq mədəniy­ larına dair nümunələr qeydə almışdır. Bu kimi faktlara daya­ yətinin Qərbə ötürülməsində vasitəçi olmuşlar. naraq o, belə hesab edirdi ki, ilkin dövrlərdə folklor mətn­ Qərb epik yaradıcılığının əsasında duran süjetlərin hansı lərinin mənimsənilməsi bədii zövqü oxşamaq xatirinə deyil, xalqa məxsus olduğuna gəldikdə, o, konkret ad verməkdən dini maraqlardan irəli gəlirdi. Yəni Qərb epik yaradıcılığının çəkinirdi. Çünki türk, monqol və tibet xalqlarının şifahi irsi bir- əsasında duran süjetlər «dini təsəvvürləridə birlikdə Qərbə birinə o qədər yaxındır ki, onlardan hansının həmin nümu­ gətirilmiş «dini mətnlər»dir. Onda belə bir sual doğur: yad nələrin sahibi olduğunu təyin etmək qeyri-mümkündür. Lakin dinə məxsus məhsullar yeni mühitdə necə yayıla bilərdi? Gör­ araşdırıcı ehtimal edirdi ki, həmin nümunələr Şimali Mon­ kəmli tədqiqatçı hər bir xalqın özünəməxsus kult anlayışının qolustanda yaranmış və buddizmin Monqolustanda yayılma­ olduğunu qəbul edir, hətta kult anlayışım millət anlayışına sından (V əsr) daha əvvəl tayfaların Mərkəzi Asiyadan Qərbə bərabər tuturdu95. Lakin onun fikrincə, fərqlilik yalnız xırda hərəkət etməsi ilə Avropaya gətirilmişdir. Onun fikrincə, bu detallarda özünü göstərir, ümumi cizgilər isə bütün xalqlarda iqtibaslar sonrakı dövrlərdə də davam etmiş və Şərq epik eynidir. Demək, tədqiqatçıya görə, Şərq dini məhsullarının məhsulları hissə-hissə Qərb mədəniyyətinə daxil olaraq, burada Qərbə yayılmasının əsas səbəbi o dövrdə Şərq və Qərb xalq­ möhkəm yer tutmuşlar. Araşdırıcı bu iqtibasların başladığı larının kult anlayışı arasında elə də böyük fərqin olmamasıdır. tarixi dəqiq göstərməsə də, Homerin «İliada» və «Odisseya» Q.N.Potanin «Çinin Tanqut-Tibet ətrafı və Mərkəzi Monqo­ əsərlərində «Qeseriada» ilə səsləşən süjet və motivlərə istinad lustana dair qeydlər» toplusuna yazdığı ön sözdə bu məsələ­ edərək bu təsirlərin tarixini daha qədimə aparmışdır. nin üstünə qayıdaraq qeyd edir ki, monqolların yürüşü ərəfə­ Görkəmli alim şifahi alınmalarla yazılı alınmaları bir- sində Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasında fərqlər xeyli art­ birindən fərqləndirirdi, Onun fikrincə, şifahi alınmalar dini mışdır. Ona görə də, Qərb dünyası monqollarla müqayisədə maraqlardan irəli gəldiyindən onlar yad mədəniyyətlər onlardan daha əvvəl Avropaya yürüş etmiş türk tayfalarından içərisində asan şəkildə özünə yer tapa bilirlər. Yazılı mənbə-

Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековомЕвропейском 96 Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.852 Монголия: в 4-х томах, Т.2. Сггб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1893, с.VIII 86 87 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

lərdən alınmalarda isə vəziyyət bir qədər fərqlidir. Əvvəla, axınlar olduğu kimi, Qərbdən də Şərqə axınlar olmuşdur. Orta yazılı mənbələrdən alınmalar çox vaxt bədii maraqlara xidmət əsr səlib yürüşləri zamanı, eləcə də Şərqdən köçən tayfaların edir. Yox, əgər dini məqsədlə alınmalar olarsa, bu mövcud bir qisminin yenidən öz vətənlərinə qayıtması ilə bir çox Qərb dini təsəvvürlərin dağılması yolu ilə baş verir. Bunun ən bariz süjetləri Şərqə gətirilmişdir. Amma tarixən əsas köçlər Xəzər nümunəsi kimi Q.N.Potanin xristianlıq, islam və buddizm dənizinin şimalı boyunca Şərqdən Qərbə olduğundan o, ikinci dininə məxsus mətnlərin xalq rəvayətlərini sıxışdırıb dövriy­ ilə müqayisədə birinci təsiri daha güclü hesab etmişdir. yədən çıxarmasını qeyd edir. Onun fikrincə, belə mətnlər yerli Görkəmli alim «Rus bılinalarmın Şərq mənşəyi» məqa­ əfsanə şəklini almır, əksinə, yad cizgilərini nə qədər çox ləsində Qərbin Şərqə təsiri məsələsinə yenidən qayıtmış və qoruyub saxlayırsa, bir o qədər yaxşı hesab olunur97. ona bir qədər aydınlıq gətirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, Alimin folklorun mənşəyi haqqında söylədiyi fikirlər, Qərbin Şərqlə münasibətləri ticarət və səfirliklər səviyyəsində yəni onun dindən törədiyini iddia etməsi rus folklorşünaslı­ olduğundan bu təsirlər o qədər də güclü olmamışdır. Şərqdən ğında birmənalı qarşılanmamışdır. Bu məsələyə toxunan Qərbə isə tayfalar öz dini və tayfa təşkilatları ilə birlikdə köç Y.R.Koşelev alimi folklorun mənşəyinə idealist yanaşmada, edir, özləri ilə dini təsəvvürlərini gətirir, məbədlər tikir, onun dindən kənar şifahi mətnlərin mövcudluğunu inkar etməkdə içərisini öz tanrılarının təsviri ilə bəzəyirdilər. Kütləvi günahlandırırdı98. Q.N.Potaninin bu fikrinə Y.R.Koşelevin məskunlaşmalar zamanı gəlmələr yerli ölkədə həmişəlik qalır belə tənqidi yanaşması onun materialist dünyagörüşündən və yerli əhali ilə qaynayıb qarışırdılar. Ona görə də, o, belə irəli gəlir. Əslində, Q.N.Potanin bütün folklor nümunələrinin hesab edirdi ki, bu yolla baş verən təsirlər ticarət karvanları və deyil, yalnız arxaik epik mətnlərin - miflərin, arxaik nağıl səfirliklər vasitəsi ilə olan təsirlərdən daha dərin olmuşdur99 *. süjetlərinin dindən törədiyini qeyd edirdi. Bu məsələdə o Tədqiqatçı süjetlərin Qərbə axınının mümkün yollarını haqlı idi. Çünki arxaik epik nümunələr öncə dini mətnlər kimi göstərmişdir. Həmin yollar köçəri tayfaların Qərbə yürüşləri yaranmış, sonradan dindən ayrılaraq müstəqil inkişaf yolu zamanı istifadə etdiyi yolla üst-üstə düşür. Bu yollardan biri keçmişlər. Dindən kənar folklor nümunələrinin yaranması vaxtilə Səlcuqlann, Çingiz xanın ordusunun Qərbə yürüş etdiyi artıq bundan sonrakı mərhələyə təsadüf edir. marşrutdur ki, Türküstanı keçməklə İrana, Ermənistana, oradan Tədqiqatçıya görə, Şərqlə Qərb arasındakı təsirlər da Fələstin və Suriyaya uzanır. İkinci yol isə - tarixən əsas birtərəfli deyil, qarşılıqlı olmuşdur. Belə ki, Şərqdən Qərbə köçlər bu yolla baş verdiyindən görkəmli alim onu əsas yol hesab edirdi - Xəzər dənizinin Şimalı boyunca Gürcüstanı, Er­ mənistanı keçməklə Fələstinə qədər uzanırdı. Bu yol qərbdə iki 97 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.852 98 Кошелев Я.Р. Вопросы Русского фольклора Сибири (дооктябрский 99 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. Журнал период). Томск: Издателство Томского Государственного Универ­ «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 5, с.85-86 ситета, 1963, с. 165 89 88 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri qola ayrılır, bir qol Krıma, Balkan yarımadasına, digər qol isə təsadüf edir ki, burada da Çingiz xan haqqında rəvayətlərin şimal-qərbə yönəlir. Alimə görə, şimal-qərbə axınlar Volqa variantlarına rast gəlinir101. sahillərindən başlamış, Rusiyanın içərilərindən keçməklə İsveçə, Şərq süjetlərinin Rusiyaya gətirilməsində və burada möh­ Pomeraniyaya qədər davam etmişdir. Rusiya dövləti qurulma­ kəmlənməsində Q.N.Potanin xəzərlərə böyük önəm verirdi. mışdan əvvəl bu yolla həm də ticarət əlaqələri həyata keçirilirdi. Onun fikrincə, güclü və qüdrətli bir dövlətə sahib olan, Bizans Tacirlər gəldikləri ölkələrdə ticarət fəaliyyətləri ilə əlaqədar bir imperiyası ilə iqtisadi və mədəni əlaqələr quran, onda özünə müddət yaşamaq məcburiyyətində qalmışlar ki, nəticədə öz qarşı rəğbət oyadan bir xalqın tarix səhnəsində bir iz qoymadan adət-ənənələri ilə yerli mədəniyyətin zənginləşməsində onlar da getməsi mümkün deyildir. Fikirlərini davam etdirən araşdırıcı müəyyən rol oynamışlar. Bu səbəbdən Q.N.Potanin belə hesab yazır ki, xəzərlərin Qərb dünyasına təsiri Qara dəniz sahillə­ edirdi ki, bu istiqamətdəki iqtibaslar yalnız tayfalar deyil, həm rində yaşayan yunanlarla tanışlıqdan sonraya təsadüf edir. Şərq də ticarət əlaqələri vasitəsi ilə baş vermişdir. Ümumiyyətlə, süjetlərini xəzərlərdən mənimsəyən yunanlar daha sonra onları görkəmli folklorşünas süjetlərin iqtibasının dörd mümkün yunan işləmələri altında Konstantinopola, böyük bir qismini isə variantım qeyd edirdi: 1) səfirliklər; 2) ticarət əlaqələri; 3) hərbi Rusiyaya ötürmüşlər. Tanınmış folklorşünas bılina süjetlərini, yürüşlər; 4) tayfaların köçü vasitəsi ilə100. xristian apokriflərini məhz xəzərlərdən alınmış epik məhsullar Qərb epik yaradıcılığının Şərq süjetləri əsasında təşkil sayırdı. Onun fikrincə, həmin süjetlər xəzərlər tərəfindən əvvəl olunması fikri o zaman özünü doğrulda bilərdi ki, köçəri Volqanın aşağı axarlarına gətirilmiş, Dneprin dini mərkəz kimi tayfaların yürüş etdiyi yol boyunca həmin rəvayətlərin va­ formalaşmasından sonra onlar Rusiyaya keçmişdir. Xəzərlər riantlarına rast gəlinsin. Amma Q.N.Potanin hesab edirdi ki, sonradan tarix səhnəsindən silinsə də, onların şifahi irsi həmin ərazidə adı çəkilən rəvayətin variantlarına rast gəlin­ bılinalarda, yazılı mənbələrdə qorunub saxlanmışdır102. məsə belə bu Şərq fərziyyəsi üçün «ölümcül» zərbə olmazdı. Alim başa düşürdü ki, süjetlərin iqtibas olunduğunu Çünki Şərqlə Qərb arasında körpü rolu oynayan tayfaların dili müəyyənləşdirmək üçün mövzu oxşarlığı kifayət etmir. və mədəniyyəti tamamilə fərqli tayfalar tərəfindən sıxışdı- Bunun üçün 1) personaj adları arasındakı oxşarlığa; 2) motiv­ rılması nəticəsində Şərqlə Qərbi bir-birinə bağlayan zəncirin lərin oxşar kombinasiyasına; 3) süjetin məxsus olduğu xalqın müəyyən həlqələri qopa bilər. Konkret öz fərziyyəsinə gəl­ adət-ənənəsi ilə bağlılığına diqqət yetirmək lazımdır. Bundan dikdə isə, onun üçün belə bir təhlükə görmürdü. Çünki Şərq­ başqa, əgər ehtiyac olarsa, süjetlərin bir xalqdan digərinə dən köç edən tayfaların ilk oturaqlaşması Dnepr və Krıma keçdiyini əks etdirən tarixi faktlara da istinad etməyi zəruri

101 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с. 155 102 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. Журнал Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 5, с.93 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр- Об-ва, 1883, с.651 91 90 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

sayırdı. Onun «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» eposunda olduğu kimi burada da təqib olunan şahzadə qızdan, əsəri də Şərqlə Qərb şifahi yaradıcılığı arasında həmin onun böhtan üzündən ərindən ayrılmasından, axırda həqiqətin oxşarlıq və paralelliyin axtarılmasına yönəlmişdir. Bu mono­ üzə çıxması və əri ilə barışmasından bəhs olunur. Monqol qrafiya oxucunu əsərin girişindən son səhifəyə qədər mate­ variantında Erdeni-Xaralikin Arya-Balo və ya Avalokitaşvara rialın çoxluğu ilə yükləyir. Əsərdə süjetlər ardıcıl göstərilir, tanrısının təcəssümü olduğu qeyd olunur. Bundan çıxış paralellər və müqayisələr zənciri yaradılır. Bu paralellər edərək, araşdırıcı bütün bu süjetlərin eyni mənbədən, yəni zənciri xüsusi sistem olmadan birləşir. Lakin bu sistemsizlik Aıya-Balo tanrısı haqqında təsəvvürlərdən qaynaqlandığını zahiridir. Süjet və motivlərin aralarında olan zahiri səs uyğun­ irəli sürürdü. luğu alimə müqayisələr aparmağa və müəyyən ehtimallar irəli Q.N.Potanin V.V.Radlovun qeydə aldığı Şınqıs haqqın­ sürməyə zəmin yaradırdı. Ümumiyyətlə, o, əsərləri tam və da rəvayəti də Arya-Balo tanrısı haqqında süjetlər silsiləsinə bütöv şəkildə tədqiqata cəlb etmir, onları hissələrə, gedişlərə, daxil edir. Adı çəkilən rəvayət Şınqısın (Çingizin - Ü.Ə.) elementlərə, motivlərə, adlara, «ümumi planlara», mərkəzi anasının gün işığından hamilə qalması motivi ilə başlayır. epizodlara bölərək müqayisələr aparırdı. Bundan əlavə, o, Bundan xəbər tutan ata arvadına qızı öldürməsini tapşırır. epik folklor və orta əsrlər ədəbiyyatının müxtəlif janrları Lakin ananm qızma rəhmi gəlir və onu sandığın içinə qoyub arasında fərq qoymur və araşdırmalarında epos, nağıl, əfsanə, çaya atır. Rəvayət qızın xilas olması və Şınqısın doğulması ilə etnoqonik rəvayətlərdən geniş istifadə edirdi. tamamlanır. Görkəmli alim Şınqısın doğulması ilə Çingizin Araşdırıcı «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motiv­ dünyaya gəlməsi arasında bir bağlılıq olduğunu düşünür. ləri» əsərini Karlovin eposuna daxil olan Berta haqqında ‘ Doğrudur, Çingiz xan haqqında əldə olan materiallar bu cür romanla başlayır. Romanda deyilir ki, fransız kralı macar keçidi səciyyələndirmək üçün yetərincə fakt vermir, amma kralının qızı Bertaya elçi düşür. Bir ayağı o birinə nisbətən bu, onu hər iki əsər arasında müqayisələr aparmaqdan çəkin­ böyük olduğundan Berta ərinin həqiqəti biləndən sonra onu dirmir. Onun fikrincə, bu süjetin Qərbdə olduğu kimi, Şərqdə öldürəcəyindən ehtiyat edir. Ona görə də, toy gecəsi gərdəyə də müxtəlif variantları toplanmış olsaydı, onda Erdeni- özünün yerinə qulluqçu qızı - Alqistanı göndərir. Səhər Berta Xaralik nağılından Çingiz xan haqqında qırğız rəvayətlərinə ərinin yataq otağına girmək istəyəndə Alqista özünü bıçaqla tədrici keçidi təsəvvür etmək o qədər də çətin olmazdı . yaralayır və günahı Bertanın üstünə yıxır. Alqistanın yalanına Araşdırıcı yalnız Qərb epik nümunələrinin deyil, həm də uyan Fransız kralı Bertanı saraydan qovur. Roman bu tip Atilla haqqında rəvayətlərin də kökünü Şərqdə axtarırdı. süjetlər üçün xarkterik sonluqla - həqiqətin üzə çıxması və Onun fikrincə, Atilla haqqında rəvayətlərin bir çox epizod- yalançı gəlinin cəzalandırılması ilə tamamlanır.

Tədqiqatçı belə hesab edir ki, Berta haqqında roman 103 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском «Erdeni-Xaralik» adlı monqol nağılının bir variantıdır. Qərb эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с .17

92 93 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

lanna Çingiz xan haqqında mətnlərdə rast gəlinir. Belə ki, o, gəlin axtarması epizoduna İsə həmin romanda rast gəlinmir. Atillanm anasının itdən hamilə qalması epizodu ilə Şınqıs Q.N.Potanin bu süjetin qarşılığını Karlovin eposuna daxil haqqında qırğız rəvayətləri arasında, Qudruanm Atilladan olan başqa bir hekayədə - Karlın İspaniyaya, Qalafra kralının oğlanlarının qisasım alması epizodu ilə Şidikurun arvadının yanına getməsində axtarır. Amma fərqli cəhətlərin çoxluğu Çingizi öldürməsi epizodu arasında bir bənzərlik tapırdı. ona bu keçidi əsaslandırmağa imkan vermirdi. Ona görə də, Həmin bənzərliyə söykənərək Çingiz xan haqqında hekayələ­ üçüncü bir varianta ehtiyac var idi. Alim belə bir variantı rin hunlar və ya daha qədim köçəri tayfalar tərəfindən Qərbə Abatay haqqında monqol əfsanəsində tapır. Erdeni-Xaralik gətirildiyini və onun əsasında da Atilla haqqında rəvayətlərin nağılında qəhrəmanın sülh rəmzi olan bütü ölkəyə gətirdiyi formalaşdığını qeyd edirdi. Bununla da, Atilla haqqında qeyd olunur. Bu süjet həm də Abatay haqqında əfsanənin əsas rəvayətlərin yerli xalqların əfsanələri əsasında Avropada mövzusunu təşkil edir və burada Qomboquru tanrısının yarandığım iddia edən tədqiqatçıların qarşısına daha tutarlı bütünün Monqolustana gətirilməsindən bəhs olunur. Tanınmış faktlar qoymuşdur. folklorşünas yazır ki, Abatayın gətirdiyi büt sülh rəmzi Q.N.Potanin ehtimal edirdi ki, Çingiz xan haqqında sayılmasa da, insanları qarşıda gözləyən təhlükə haqqında rəvayətlər hələ o, tarix səhnəsinə çıxmamışdan əvvəl də möv­ xəbərdar etməklə ona yaxın mənanı ifadə edir. cud olmuşdur. Alim bu hekayələrin xarakterindən çıxış edərək Sülh rəmzi hesab olunan bütün ölkəyə gətirilməsi Karlın onları iki qrupa ayırırdı. Birinci qrupa Çingiz xanın uşaqlıq, Yerusəlim səfəri hekayəsinin də əsas məğzini təşkil edir. Bu gənclik dövründən, ilk igidliyindən, taycit və merkitlərlə səfər zamanı Yerusəlim patriarxı Karla üç müqəddəs əşya - döyüşündən bəhs edən hekayələri, ikinci qrupa isə Çingiz İsa Məsihi çarmıxa vurmaq üçün istifadə olunmuş mismarı, xanın Çin, Türküstan, İran, Qıpçaq çölü və Rusiyaya hərbi tacı və mömin Simonun əlini hədiyyə edir. yürüşlərini daxil edirdi. Görkəmli alim yazır ki, ikinci qrupa Abatay buddizmi Monqolustanda yayan şəxs, onun gətir­ daxil olan hekayələr baş vermiş tarixi hadisələrin quru xroni- diyi heykəl isə Monqolustana gətirilmiş ilk büt hesab olunur. kasından başqa bir şey deyildir. Onlardan fərqli olaraq, Çin­ Tarixi şəxsiyyət olan Böyük Karl da buna yaxın bir funksiyanı gizin uşaqlığından Çin sərhəddinə ilk yürüşünə qədər dövrü daşıyıb: o, xristianlığı german tayfaları içərisində yayan və əhatə edən hekayələr heç bir tarixi məzmun kəsb etmir. Bun­ möhkəmləndirən şəxs olub. Q.N.Potanin ehtimal edir ki, belə dan çıxış edərək belə ehtimal edirdi ki, məhz bu hekayələr bir reputasiya xristianlığın ilk müqəddəs əşyalannm ölkəyə Çingiz və ya Çingiz-Kezer xan adlı tanrıya məxsus olmuş, gətirilməsinin Karlın adma çıxılmasma səbəb olmuşdur104. sonradan həmin mətnlər tarixi şəxsiyyət olan Çingiz xanın adma çıxılmışdır.

Maraqlıdır ki, Erdeni-Xaralik haqqında nağılın ancaq 104 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском bir hissəsi Berta haqqında romanla üst-üstə düşür, Xaralikin эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ. 1899, с.54

94 95 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Görkəmli alim divara zəncirlənmiş Xasar, boğazına sığınır. Karl isə əsirlikdən deyil, qardaşları tərəfindən özünə qədər torpağa basdırılmış Tas-Xara, həmçinin, qardaşları tərə­ qarşı təhlükə hiss etdiyindən onların əlindən qaçır və findən böhtanlanaraq quyuya atılmış Şunonun eyni obrazlar Çingizdən fərqli olaraq, Qalafra krallığına saxta bir adla gəlir. olduğu və onların Çingiz xanın oğlunu təmsil etdiyini ehtimal Yaxud başqa bir nümunə: Vanın oğlu Sankun Çingizin edirdi. O, bu ehtimalım gücləndirmək üçün xalxas mətninə sarayda böyük şöhrət və nüfuz qazanmasından ehtiyat edərək müraciət edir. Mətndə deyilir ki, Çingiz xan öz oğluna qəzəbi onu öldürmək istəyir və atasını da dilə tutaraq bu işə razı salır. tutduğu üçün onu ölkədən qovur. Oğlu gedərkən atasının Ata ilə oğul Çingizi saraya çağırıb burada öldürmək üçün qımızı qarışdırmaq üçün istifadə etdiyi aləti oğurlayıb özü ilə plan qururlar. Son anda onların planından xəbər tutan Çingiz aparır. Buryat rəvayətlərində Çingizə məxsus əşyanı oğurla­ qaçıb aradan çıxır. Q.N.Potanin bu epizodu Qərb romanında yan onun qızıdır. O, atasından ağ səma bayrağını ona vermə­ Qalafra kralının oğlu Marsilin Karla qarşı düşmənçilik bəslə­ sini xahiş edir, atası bayrağı vermək istəmədikdə onu oğur­ məsi ilə eyniləşdirsə də, hadisələrin təfsilatı monqol rəvayə­ layıb Rus çarlığına qaçır. Şuno haqqında rəvayətdə də Şuno tindən tamamilə fərqlənir. O, çox vaxt bu fərqliliklərə əhə­ atasının ona münasibətindən narazı olduğu üçün ölkəni tərk miyyət vermir, onları ya söyləyicinin əlavəsi kimi səciyyələn­ edib Rus çarlığına getdiyi qeyd olunur. Alimə görə, Çingiz və dirir, ya da mətnin elmə bəlli olmayan hansısa bir variant əsa­ onun oğlu haqqında bu təsəvvürlər əsasında Roland və Dani- sında əmələ gəldiyini iddia etməklə kifayətlənirdi. Məsələn, markalı Oje haqqında hekayələr formalaşmışdır. Bu zaman Çingiz xan haqqında monqol salnaməsi Çingizin Vanı öldü­ Çingiz Böyük Karlla, onun oğlu isə Roland və ya Danimar- rüb onun qızı ilə evlənməsiylə, Qərb romanı isə Karlın Qalaf­ kalı Oje ilə əvəz olunmuşdur. ra kralının qızını qaçırmasıyla tamamlanır. Bu motivə Çingiz Tədqiqatçının Çingiz və Van haqqında rəvayətlərlə xan haqqında rəvayətlər arasında rast gəlməyən alim onu «Karl Qalafra krallığında» hekayəsi arasında müqayisələri söyləyicinin əlavəsi kimi qiymətləndirmişdir. Onun fikrincə, zahiri bənzərliklər üzərində qurulduğundan o qədər də inan­ şifahi ənənədə Qalafra kralının qızının Karl adlı bir şəxs tə­ dırıcı görünmürdü. Alimə görə, hər iki hekayə aşağıdakı oxşar rəfindən qaçırılması haqqında hekayə olub və söyləyici ad motivlərdən təşkil olunmuşdur: xanın yanında qulluq etmə, oxşarlığından istifadə edərək həmin hekayəni Karl Qalafra xanın düşmənlərinə qarşı müharibədə iştirak etmə və xanın krallığında hekayəsinə calaq edib105. Lakin bu fikri irəli sü­ düşmənlərlə əlbir olub qəhrəmanı öldürmək istəməsi, amma rərkən o, həmin süjetin şifahi ənənədə mövcudluğuna dair heç buna müvəffəq olmaması. Əslində, bu motivlər zahirən bir- bir dəlil-sübut gətirmir. Buna görə də, ehtimal və təxminlər birinə bənzəyirlər, diqqətlə nəzərdən keçirdikdə onların ara­ üzərində qurulan həmin fikirlərin heç bir elmi kəsəri olmur. sında ciddi fərqlərin olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, Çingiz xan taycutların əsirliyindən qaçdıqdan sonra vaxtilə 105 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском atası ilə yaxşı münasibətdə olan Kireyt xanı Vanın yanına эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.40 96 97 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Alim nəzəri fikirlərini çox vaxt ehtimallar və fərziyyələr Bu etimologiya Amiran adının fars mənşəli olması fərziyyəsi üzərində qururdu. Mətnlər ona öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün əsas ola bilməz»106. üçün yetərincə material vermədikdə, həmin mətnin elmə Y.N.Marrdan fərqli olaraq, Q.N.Potanin Amiran haq­ məlum olmayan hansısa bir variantına istinad edirdi. Belə bir qında təsəvvürləri daha Şərqə aparır və belə ehtimal edir ki, bu variantın mövcudluğu isə sual altındadır. Karlla Çingiz təsəvvürlər Qafqaza ordalılar vasitəsi ilə gətirilmişdir. Gör­ arasındakı müqayisələr buna misal ola bilər. Karlla bağlı süjet kəmli alimin belə düşünməsinin səbəbləri bunlardır: Əvvəla, və motivlərin izlərini Çingiz xan haqqında rəvayətlər arasında dağa zəncirlənmiş qəhrəman haqqında rəvayətlər Cənubi axtaran alim Karlın öz bacısından oğlunun olması motivinə Tibetdən tutmuş Orta Asiyaya, Qafqaza qədər geniş bir ərazidə Çingiz xan haqqında rəvayətlər arasında rast gəldiyini yazırdı. yayılmışdır. Həmin rəvayətlər Yunanıstana qədər gəlib çıxır və Onun fikrincə, bu mövzu Çingizlə Şidikur haqqında rəvayətə burada Heraklın timsalında özünü göstərir. İkinci, həmin mətn­ uyğun gəlir. Rəvayətdə Çingizin Şidikuru öldürdükdən sonra lər personaj adlarının yaxınlığı ilə diqqəti cəlb edir. Üçüncü, onun arvadını almaq istədiyi, Şidikurun arvadının isə onu Amiran haqqında hekayələrin mövzusuna Orda (Qızıl Orda - axtalayıb özünü çaya atmasından bəhs olunur. Tədqiqatçı Ü.Ə.) rəvayətləri arasında da rast gəlinir. Bu bənzərliklərdən burada inçest motivinin izləri olduğunu düşünərək belə hesab çıxış edərək, tədqiqatçı Amiran haqqında təsəvvürlərin Qaf­ edir ki, Şidikur Çingizin atası, onun arvadı isə Çingizin ana­ qaza ordalılar tərəfindən gətirildiyini iddia edirdi. sıdır. Halbuki, mətndə tamamilə fərqli fikir diktə olunur. Bu Alimin fikrincə, Amiran haqqında təsəvvürlərin əsasın­ cür müqayisələr alimin bütün yaradıcılığı üçün səciyyəvidir. da ata ilə oğulun dünyaya sahiblik üstündə mübahisəsi durur. «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsərinin Həmin əfsanədə qeyd olunur ki, oğul dünyanın yaranmasında əsas bölmələrindən biri də Amiran haqqında dastana həsr atasına kömək edir. Dünyanın idarə olunmasında ona düşən olunmuşdur. Amiran haqqında dastan və onun mənşəyi paya sahib olmadığı üçün onda atasına qarşı düşmənçilik baş məsələsi Q.N.Potaninə qədər bir çox tədqiqatçıların diqqətini qaldırır. O, atasının yaratdığı hər şeyi məhv etmək, dağıtmaq cəlb etmişdir. Belə tədqiqatçılardan biri olan Y.N.Marr həmin istəyir, çayın qabağını kəsib bütün canlıları qırmağa çalışır. dastanın fars mənşəli olduğunu və Amiran sözünün «dün­ Tədqiqatçıya görə, bu təsəvvürlər Saur dağında həbs edilmiş yanın hakimi» mənasını verən «amir-andare-can» sözlərinin qəhrəman haqqında qırğız əfsanələrinin, Sartaktay-Kezer birləşməsindən yarandığını yazırdı. Gürcü qəhrəmanının adı haqqında rəvayətlərin də əsasında durur. üzərində Y.N.Marrın həyata keçirdiyi əməliyyat alimi razı Araşdırıcı rus bılinalan arasında bu mövzu ilə səsləşən salmadığından yazırdı: «Nəticədə uzun «Amirandarecan» kifayət qədər süjetlərin olduğunu qeyd edirdi. Ənənəvi variant- sözü üç hissəyə ayrılmışdı; ülgüc lehimlənmiş yerə deyil, bütövə düşmüşdü; andare sözü iki hissəyə bölünmüş, bir his­ 106 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском səsi Amiran sözünə, o biri hissəsi isə can sözünə birləşmişdir. эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.395

98 99 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

lardan fərqli olaraq, tanrı oğlu burada qürrələnən, öz gücü ilə səsi Amırqan adından düşərək Amiran şəklini almışdır. Öz öyünən şəxs rolunda çıxış edir. Öz gücü ilə öyünən Svyataqoru fərziyyəsinin həqiqiliyinə əmin olan Q.N.Potanin yazır: o, belə personajlardan biri hesab edirdi. Svyataqor haqqında «Mənə elə gəlir ki, Amiran adının Orda mənşəli olması haq­ mətnlərin birində deyilir ki, öz gücünə, qüvvəsinə arxayın qında təxminlərimi vətəndaş Y.N.Marrın fərziyyəsindən daha olduğu üçün Allah onu cəzalandırmaq istəyir. Bu məqsədlə üstün tutmaq lazımdır. O (alimin öz fərziyyəsi - Ü.Ə.), onu qoca şəklində onun qarşısına çıxır və yerdəki zənbili qaldırıb fars dilindən çıxarır və müəllif yanlışlıqlarını izah edir»109. ona verməsini xahiş edir. Svyataqor nə qədər çalışsa da, zənbili Q.N.Potaninin «Kalevala» eposunun mənşəyi ilə əlaqə­ yerindən tərpədə bilmir107. Bəzi mətnlərdə Svaytaqor Samson dar söylədiyi fikirlər də xüsusi maraq doğurur. «Kalevala» və ya Kolıvanla əvəzlənir. Q.N.Potanin serb eposuna məxsus eposu Maryattinin yediyi giləmeyvədən hamilə qalması ilə Marko Kralevski, Qafqazdakı Solour, skandinavlardakı Того, başlayır. Valideynləri həqiqəti biləndən sonra onu evdən Bibliya hekayələrindəki Nəmrud, ellin mifologiyasına məxsus qovurlar. Meşədə tərk edilmiş bir daxmada yaşayan Maryatti Sizif haqqında mətnləri də bu silsiləyə daxil edir. burada uşağı dünyaya gətirir. Daha sonra usağı oğurlanan Tədqiqatçıya görə, gürcü qəhrəmanı öz adını Turan Maryatti ulduz, ay və günəşdən onu xəbər alır, günəş uşağın mifologiyasında demonik varlıq kimi tanınan Abırqan ilan sö­ yerini ona nişan verir. zündən alır. Sonuncuya Abırqa-moqay, Abırq-moqay, Amırqa- Görkəmli folklorşünas yeni doğulmuş uşağın oğurlan­ moqus, Amırqa-cilan variantlarında da rast gəlinir. Mətnlərdə ması motivi ilə Çağan-dara və Noqon-dara mələkləri haqqın­ bu varlığın yerin, çayın altında, mağarada yaşadığı qeyd da budda əfsanələri arasında paralellər olduğunu yazır. olunur. Tuva şamanları öz ağılarında qızılbaşlı Amırqa ilanı Kalevala epizodunda olduğu kimi, burada da ana qeyri-adi çağırırlar, altaylılar Abırqa-cilanın parçadan tikilmiş təsvirini mayalanmadan uşağa qalır. Uşaq doğulandan üç gün sonra öz paltarlarına vururlar108. Görkəmli alim bu kimi faktlara oğurlanır. Övladını axtarmağa gedən ana yolda qırşılaşdığı dayanaraq ehtimal edir ki, Orta Asiyada Abırqa ilanın Göy mələklərdən - Sayn-Qalbın-burxından və Surxayçi baxşıdan oğlu ilə düşmənçiliyi haqqında təsəvvürlər mövcud olmuş və oğlunu xəbər alır. Sonuncu uşağın yerini ona nişan verir. bu düşmənçiliyin nəticəsi kimi o, yerin altında və ya Araşdırıcı bir qədər də irəli gedərək yeni doğulmuş mağarada həbs olunmuşdur. Amiranın «Göy oğlu» Çoros uşağın oğurlanması haqqında təsəvvürlərin şaman inancları (Çiristi) tərəfindən zəncirlənmiş Amırqan-moqay və ya ilə əlaqədar olduğunu yazır: «Uşaqların ölümü şər ruhların Amırqa-cilan olduğunu xatırladan alim yazır ki, bu rəvayət onları oğurlaması kimi başa düşülür. Uşağın ölümünün qarşı­ Volqa boyunca Qafqazın şimal ətəklərinə qədər enmiş və «q» sını almaq üçün inama uyğun olaraq müəyyən tədbirlər görü-

107 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.446 109 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском 108 Yenə orada, с.404 эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.411 100 101 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potamnin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

lür. İnsanlar uşağı ağzı üstə çevrilmiş qazanın altında gizlə­ sakinlərini yuxuya vermək üçün «Kalevala»da musiqidən, məklə və ya ona «it» ləqəbi verməklə şər ruhu Çatkuru uşağın«Qeseriada»da isə çaxırdan istifadə olunur... Sampo epizodu mövcud olmadığına inandırmağa çalışırlar, ya da şər ruhlara «Qeser və erdeni» hekayəsinin bir versiyasıdır. Paxol sahibi hökm etməyi bacaran şamana müraciət edirlər»110. Qeserin anası və ya nənəsidir, Qeserin özü isə «Kalevala»da «Kalevala» eposunun əsas epizodu Vaynamon və iki personaja - İlmarien və Vaynamona parçalanmışdır»111. İlmarien qardaşlarının Samponu əldə etməsidir. Samponun Fin xalqlarından yalnız fin, karel və estlər milli eposa əldə edilməsi epizodu eposda iki yerdə təsvir olunmuşdur. Bir sahibdirlər, ləplənd, çeremis, mordv, vostyak və permyaklarda epizodda Paxol hakimi Vaynamona Samponu düzəldəcəyi isə epos yoxdur. Bundan çıxış edərək, «Kalevala» eposunun təqdirdə öz qızını verəcəyini deyir. Vaynamon Samponu dü­ araşdırıcısı Komparetti onun Asiyadan gətirilmədiyini, zəltməyi bacarmır, amma bunu bacaran adamı tanıyır. Bu, finlərin Avropada məskunlaşmasından sonra formalaşdığını onun qardaşı İlmariendir. İlmarien qardaşının vaxtı ilə ona yazır. Komparetti fin eposu ilə qonşu xalqların eposları qarşı haqsızlıq etdiyini xatırlayıb əvvəl Samponu düzəltmək­ arasındakı oxşarlığa söykənərək qeyd edir ki, fin eposu ilk dən boyun qaçırır, amma sonradan razılıq verir. O, arpa təkanı skandinav xalqlarından almış, lakin sonradan fin dənəsi ilə iki quzu sümüyündən Samponu düzəldir. İkinci mədəniyyətindən bəhrələnərək müstəqil inkişaf yolu keçmiş­ epizodda isə Vaynamon, İlmarien və Leminikeynen Samponu dir112. Q.N.Potanin Komparettinin bu fikirləri ilə razılaşma­ oğurlamaq məqsədi ilə Paxola yola düşürlər. Vaynamon oxu­ yaraq yazır: «Kalevala»nm əsas süjetlərinin müqayisəsindən duğu mahnı ilə Paxol hakimini yuxuya verib Samponu oğur­ sonra Komparettinin fərziyyəsinə qarşı başqa bir fərziyyə layır. Yolda güclü tufan həmin əşyam dənizə salıb parçalayır. çıxarmaq olar. Karel eposu karellərin özü tərəfindən yaradıl­ Vaynamon Samponun sahilə çıxan parçalarını yığıb gətirir və mamış, Orda şərqindəYı alınmışdır. Lakin o, birbaşa ordalı- onun gəlişindən sonra bu ölkəyə xeyir-bərəkət gəlir, Sam­ ların özündən deyil, hansısa başqa bir xalqdan mənimsə­ ponun oğurlandığı ölkə - Ləplənd isə kasıb bir yerə çevrilir. nilmişdir. Fin ailəsinin başqa üzvlərinin belə bir eposunun Q.N.Potanin Samponun əldə edilməsi epizodunu olmaması onu göstərir ki, başqa fin xalqlarından fərqli olaraq, Qeserin 12 erdeni gətirməyə getməsi ilə eyniləşdirərək, yazır: karellər hansısa təsirə məruz qalmışlar»113. Q.N.Potaninə «Oxşar cizgilər «Kalevala» ilə «Qeseriada» arasında hansısa görə, bu xalq skandinavlar ola bilməzdi, çünki «Karel eposu bir əlaqənin olduğunu göstərir. Həm burada, həm orada sehrli orijinallığına görə seçilir (o, şamanlar və pəhləvanlar əşya əldə edilir, həmin əşya qadının yanında saxlanılır. Həmin haqqında mahnılardır). O, karel tayfaları içərisində onların əşyanın saxlandığı ölkəyə nərdivan və ya ağacla çıxılır. Paxol 111 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.759-760 110 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском 112 Yenə orada, с.728 эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.733 113 Yenə orada, с.786 102 103 Ülkər Ələkbərova _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

başqa fın xalqlarından və skandinav dünyasından uzaqlaşdığı nağılları ilə oxşarlığına əsaslanaraq onlar arasında daha qədim bir dövrdə möhkəmlənə və inkişaf edə bilərdi»114. genetik əlaqənin olduğunu yazırdı116. Görkəmli alimə görə, «Kalevala» eposunun formalaşma­ Rus bılinalarmm mənşəyi məsələsi Q.N.Potanini düşün­ sına rus mədəniyyətinin güclü təsiri olmuşdur. Rus eposunda, dürən əsas problemlərdən biri olmuşdur. Bu məsələyə o, ayrıca xüsusilə də Novoqoredskdə karel eposuna xas elementlərə rast məqalələr həsr etmiş117, «Avropa eposunda Şərq motivləri» gəlinir. Karel eposunda olduğu kimi, burada da baş rolun əsərində, eləcə də iqtibas nəzəriyyəsinə dair yazdığı müxtəlif iştirakçıları pəhləvan deyil, şamandır. Onun fikrincə, rus bılina araşdırmalarında yeri gəldikcə bu problemə toxunmuşdur. Rus qəhrəmanı Volx adma və zahiri görünüşünə görə şamana bılinalannın Şərq mənşəyi məsələsi rus folklorşünaslığı üçün bənzəyir, Qusliyar Sadko bir çox cəhətlərinə görə Vaynamonu yeni deyildir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, V.V.Stasovun, xatırladır. Volqa Mikula və Buslayev kimi bılina qəhrəmanları V.F.Millerin araşdırmalarında bu problemə geniş yer ayrılmışdır. isə bahadıra bənzəsələr də, tatarlarla deyil, bazarda, küçədə Lakin Q.N.Potaninin araşdırmalarının əsas özəlliyi ondadır ki, o, «rus mujikləri» ilə döyüşür. Tədqiqatçı bu kimi müqayisələrə rus bılinalannın mənşəyini V.V.Stasov kimi Hindistanda, dayanaraq onları «rus kalevalaları» kimi səciyyələndirmişdir. V.F.Miller kimi İran və Qafqaz xalqlannda deyil, Turan xalq- Onun fikrincə, Vaynamonun oxuması və çalması epizodu lannın şifahi irsində axtanrdı. Onun fikrincə, rus bılinalannın Qusliyar Sadko haqqında bılina əsasında, Vaynamonun mənşəyində Arya-Balo tannsı haqqında təsəvvürlər durur. Hə­ Samponu gətirməyə getməsi epizodu Buslayevin Yerusəlim min təsəvvürlər sonradan müxtəlif dəyişikliyə uğrayaraq Patok, səfəri əsasında, Maryatti haqqında epizod isə itmiş oğlunu Dobrm, İlya Muromets haqqında bılinaların, Vladimirin Korsm axtaran ana haqqında kolyada əsasında formalaşmışdır115. səfəri haqqında əfsanənin təşkilində iştirak etmişdir. Beləliklə, Q.N.Potanin Cənubi Rusiyanın Şərq süjetlə­ Araşdırıcının Patok haqqında bılina ilə əlaqədar söylə­ rinin Qərbə ötürülməsində tranzit rolu oynadığını güman diyi fikirlərə diqqət yetirək. Bılinada qeyd olunur ki, knyaz edirdi. Belə ki, Şərqdən gələn süjetlər əsasında onun «rus kale- Vladimir Patoka, eləcə də üç bahadıra Padola getmək tapşırığı valaları» kimi səciyyələndirdiyi əsərlər formalaşmış, həmin verir. Patok Padola .gələndə Mari Padolenko onu da özü ilə əsərlərin əsasında isə «Kalevala» eposu yaranmışdır. Rusiyaya aparmasını və orada xaç suyuna çəkməsini xahiş «Kalevala» eposu ilə Şərq süjetləri arasındakı oxşarlıq edir. Marini Rusiyaya gətirən Patok onu xaç suyuna çəkib bir çox tədqiqatçıların da diqqətini cəlb etmişdir. Adı çəkilən Nastasiya adını verir. Daha sonra bılinada Marinin çar eposa ayrıca bir araşdırma həsr etmiş V.M.Jirmunski Karel- Varfolomey tərəfindən oğurlanmasından, onun ardınca gedən fın eposunun əksər süjetlərinin Turan xalqlarının bahadırlıq 116 Жирмунский В.M. Народный героический эпос. Сравнительно-исто­ 114 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском рические очерки. М-Л.: Гос.Лит.Издат, 1962, с.236 эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, 1899, с.786 117 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. Журнал 115 Yenə orada, с.787 «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 4, с.605-634; 104 105 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______

Patokun arvadının xəyanəti ilə üzləşməsindən bəhs olunur. alınmış Abatay haqqında əfsanəyə uyğun gəlir. Onlar yeni Q.N.Potaninin fikrincə, bu bılina «Qeser» dastanı ilə eyni kultun gətirilməsi haqqında əfsanənin variantıdır» . süjet əsasında qurulmuşdur. Belə ki, monqol dastanında da Q.N.Potaninə görə, digər bılina qəhrəmanı İlya Muro- Qeserin əvvəl ilanın əsirliyində olan qadını xilas etməsindən, mets də Arya-Balo tanrısı haqqında təsəvvürlər əsasında onun arvadının oğurlanmasından və arvadını xilas etməyə yaranmışdır. O, İlya Murometslə Arya-Balo arasında əlaqə gedən Qeserin onun xəyanəti ilə üzləşməsindən danışılır. yaratmaq üçün Bal-Dorçji haqqında monqol əfsanəsinə Qeserin xilas etdiyi qadınla oğurlanan qadının müxtəlif müraciət edir. Əfsanədə deyilir ki, rəqs etmək üçün saraya şəxslər olması belə alimi onlar arasında oxşarlıq axtarmaqdan çağrılan Bal-Dorçji ox-yayını paltarının altında gizlədir və çəkindirmir. Onun fikrincə, «Qeser»i təşkil edən bu iki mövzu rəqs zamanı fürsətdən istifadə edib zalım çarı öldürür. Daha əvvəllər müstəqil şəkildə mövcud olmuş, sonradan onlar sonra çarın adamlarının təqibindən qaçaraq, mağarada yerdə «Qeser» dastanı daxilində bir araya gətirilmişdir. uzanıb özünü ölülüyə vurur. Bu vaxt hörümçək mağaranın Tədqiqatçı müqayisələrini genişləndirərək Dobrm haq­ ağzına tor çəkir, göyərçin isə onun üzünü peyinləyir. Çarın qında bılinanı da buraya daxil edir. Bılinanm bir epizodunda adamları Bal-Dorçjini çoxdan ölmüş cəsəd zənn edib çıxıb Dobrının Mari Divovam ilanın mağarasından xilas etməsin­ gedirlər. Alim Bal-Dorçjinin timsalında Arya-Balo tanrısını dən, növbəti epizodda isə Marinin Dobrının yoxluğu zamanı görür. Bunu belə əsaslandırır: «Əvvəla ölkənin şər güclərdən başqasına ərə getməsindən bəhs olunur. Alimə görə, monqol təmizlənməsi o tanrıya həvalə olunmalıdır ki, o, xalq povesti ilə bu bılina arasında yeganə fərq ondan ibarətdir ki, inamlarında ölkənin hamisi hesab olunsun; ikinci səbəb isə bu bu bılina arvadın ərinə sadiq qalması ilə tamamlanır. əfsanənin monqol və Tibet inamlarında Arya-Balo tanrısının O, belə hesab edir ki, hər üç süjet eyni mənbədən əmələ təcəssümü kimi təqdim olunan hiyləgər insan Balın-Senqe gəlmişdir. O, Çingizin Solonqos çarlığına yürüşü və bağlanan haqqında monqol nağılı ilə oxşarlığı idi»118 119. sülhə görə Xalunu alması, Çingizin Tibet çar Şidurqun üstünə Tədqiqatçı Bal-Dorçji haqqında əfsanənin İlya Muro- yürüşü və onun arvadını aparması süjetlərini, Çingizin Nara- mets haqqında bılina ilə səsləşdiyini yazır. Bal-Dorçjidə oldu­ xanın qızına nişanlanması haqqında buryat əfsanəsini, ən ğu kimi, bılinada da İlya qoltuğunda gizlətdiyi əşya ilə zalım nəhayət, Çingizin Çinə yürüşü və onun dişinin ağrıması İdolişi öldürür. Müqayisələrinə davam edərək yazır ki, İlyanm haqqında rəvayətləri də bu silsiləyə daxil edir. Onun fikrincə, ölümü Tibet qəhrəmanının ölümünə bənzəyir. Təqibdən qa­ bütün bunların kökündə ölkəyə yeni kultun gətirilməsi çan İlya mağarada gizlənir və burada daşa çevrilir. Alimə haqqında təsəvvürlər durur: «Fikrimizcə, bu dörd əfsanənin hamısı Şimali Monqolustanda, Orxon yaxınlığında qeydə 118 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. Журнал «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 4, с.613 119 Yenə orada, с.616 107 106 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

görə, bu süjetin alınma olduğunu sübut edən faktlardan biri də Alimin Vladimirlə Çingiz xan haqqında rəvayətlər ara­ dağa qaçaraq orada daşa çevrilən şəxslərin heykəllərinə Rusi­ sındakı müqayisəsi çox vaxt zahiri bənzərliklər üzərində yada rast gəlinməməsidir. Halbuki, bu cür heykəllərə Tibet və qurulmuşdur. Çingizin dəfni ilə Vladimirin ölümü arasındakı Monqolustanda tez-tez rast gəlinir. Bu xüsusda yazır: «Bu müqayisələr buna misal ola bilər. Çingiz xan haqqında ölkənin dağlarında, qaranlıq mağaralarda insan əli ilə yonul­ rəvayətdə deyilir ki, Çingizi dəfn etdikdən sonra yeri bilin­ muş heykəllərə rast gəlinir. Xalq inamlarında həmin heykəl­ məsin deyə onun məzarını atla tapdalayıb hamarlayırlar. lər, o cümlədən Bal-Dorçji daşlaşmış insan hesab olunur»120. Vladimir haqqında rəvayətlərdə isə, onun ölümünü xalqdan Q.N.Potaninin Vladimirlə Çingiz xan arasında apardığı gizlətmək üçün cənazəsinin qapıdan deyil, tavandan çıxa­ müqayisələr də xüsusi maraq doğurur. Onun fikrincə, Vla­ rılmasından bəhs olunur. Alim hər iki epizod arasında bən­ dimirin Korsun şəhərini almaq üçün istifadə etdiyi üsulla zərlik olduğunu güman etsə də, burada tamamilə fərqli hadi­ (şəhərə gedən su kəmərini kəsməklə şəhər sakinlərini təslim sələrdən bəhs olunur. Başqa bir nümunəyə diqqət yetirək: olmağa məcbur etməsi) Çingizin Şimal-Şərqi Tibetə və Amu- Solonqut çarı Çingizə təslim olduqdan sonra öz qızı Xulunu Dəıyaya yürüşü zamanı istifadə etdiyi üsul eynidir. Rus onun düşərgəsinə göndərir. Çingiz xan ordu başçılarının rəvayətlərində kəmərin yerini Vladimirə mühasirəyə alınmış etirazına baxmayaraq, gecəni Solonqut çarının qızı ilə keçirir. şəhərin sakini monarx Anastasi, Çingiz xan haqqında rəva­ Görkəmli alim bu epizodla Vladimirin Korsun knyazının yətlərdə isə it və ya Çingizin oğluna aşiq olmuş qadın nişan gözü qarşısında onun qızına təcavüz etməsini eyniləşdirir. Hər verir. Alimin fikrincə, Vladimir haqqında rəvayətləri təşkil iki epizodda fərqli hadisələrdən bəhs olunduğunu görməmək edən digər mövzulara - Vladimirin Korsun knayzınm qızma mümkün deyildir. Gətirilən nümunələrdən də göründüyü onun valideynlərinin gözü qarşısında təcavüz etməsi, Korsun kimi, araşdırıcı mətni onun diqtə etdiyi şəkildə deyil, çox vaxt şəhərinə hücum etməzdən əvvəl missionerlər arasında hansı özünün istədiyi, başa düşdüyü şəkildə yozmağa çalışırdı ki, dinin üstünlüyü haqqında yarış təşkil etməsi, onun Ölümünün bu da sonda yanlış nəticələrə gətirib çıxarırdı. xalqdan gizlədilməsinə Çingiz xan haqqında rəvayətlərdə də Tədqiqatçının Yeruslan Lazareviç haqqındakı fikirləri də rast gəlinir. Tədqiqatçıya görə, həmin mövzular əsasında xüsusi maraq doğurur. Adı çəkilən nağılın Şərq mənşəli olması təşkil olunmuş rəvayətlər xəzərlər arasında da mövcud olmuş fikrini rus folklorşünaslığında ilk dəfə V.V.Stasov irəli sürmüş­ və onlar həmin rəvayətləri öz xaqanları haqqında söyləmişlər. dür. O, Yeruslan Lazareviç haqqında nağılın «Şahnamə» ilə Ruslar həmin mövzuları xəzərlərdən mənimsəmiş, Xəzər əlaqəsini göstərmiş, Rüstəmlə bağlı süjetlərlə onun arasında xaqanını isə Vladimirlə əvəzləmişlər. müəyyən oxşarlıqlar və paralellər tapmışdır. V.V.Stasovun bu fikri sonralar V.F.Miller tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Əgər

120 Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного эпоса. ЖурналV.V.Stasov Yeruslan Lazareviç haqqında nağılın birbaşa «Şah- «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 4, с.617 108 109 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri namə» əsasında deyil, öz başlanğıcını «Şahnamə» və «Mahab- aratta» ilə eyni mənbədən alan başqa bir variant əsasında Görkəmli alimin Uruslanla əlaqədar apardığı müqayisə­ formalaşdığım yazırdısa, V.F.Miller bu məsələdə həmkarından lərin özünü doğrultmaması onun şifahi mətnin ümumi qanuna­ fərqli olaraq, daha qətiyyətli mövqe tutmuş və Yeruslan uyğunluqlarım bilməməsindən irəli gəlirdi. Məlumdur ki, Lazareviç haqqında nağılın birbaşa «Şahnamə»dən alındığını, nağıllarda ad şərti xarakter daşıyır və söyləyici müxtəlif nağıl Yeruslan adınm isə «Şahnamə»nin əsas qəhrəmanlarından biri qəhrəmanını eyni ad altında təqdim edə bilir. Bu qanuna­ olan Rüstəmin təhrif olunmuş şəkli olduğunu yazırdı. uyğunluğu nəzərə almayan araşdırıcı Rüstəm adınm iştirak Q.N.Potanin Yeruslan Lazareviç haqqında nağılın Şərq etdiyi bütün mətnləri «Şahnamə» qəhrəmanının adına çıxır və mənşəli olması fikrini inkar etməsə də, məsələyə öz həmkar­ digər «Şahnamə» qəhrəmanlarında olduğu kimi onların kökünü larından bir qədər fərqli şəkildə yanaşırdı. O, həmin nağılın Çingiz xan haqqında rəvayətlər arasında axtarırdı. SMOMPK öz başlanğıcını «Şahnamə»dən deyil, Orda eposundan aldı­ məcmuəsində çap olunmuş «Rüstəm» adlı nağıl buna misal ola ğım irəli sürürdü. Onun fikrincə, Yeruslan Lazareviç haqqın­ bilər. Nağılda deyilir ki, Rüstəm əjdahanı öldürüb ona qurban da rus nağılı İrin-Sayan haqqında dürbüt nağılının bir varian­ verilmiş qızı xilas edir. Qız əlini əjdahanın qanına batırıb onun tıdır. Yeruslan Lazareviç nağılında olduğu kimi dürbüt nağılı kürəyinə nişan qoyur, qəhrəman həmin nişana görə tanınır. da ata ilə oğulun döyüşü əsasında qurulmuşdur. Sadəcə, ata Alimə görə, həmin süjetə Çingiz xan haqqında rəvayətlər ilə oğul qarşıdurması burada dayı ilə bacıoğlu, böyük və kiçik arasında da rast gəlinir. Həmin rəvayətdə Çingiz gecəni anası qardaşların qarşıdurması şəklində təqdim olunur. Alimin bu ilə bir yataqda keçirir. Ana gecə onunla yatan şəxsin kim oldu­ ehtimallarını gücləndirən səbəblərdən biri də adı çəkilən dür­ ğunu bilmək üçün əlini hisli qazana batırıb onun kürəyinə büt nağılında qarşı duran tərəflərdən birinin Arslan adını nişan qoyur. Səhər adamların çiynini gözdən keçirərək onunla daşımasıdır. Onun fikrincə, bu ad Çingiz xan haqqında rəva­ gecələyənin kim olduğunu öyrənir. Göründüyü kimi, müqayi­ yətlərdə «Oros», «Orus» və ya «Urus» şəklində təzahür edir. səyə cəlb olunmuş süjetlər arasında elə bir oxşarlıq yoxdur. O, belə hesab edir ki, Monqolustanda yaşayan hansısa bir tay­ Amma araşdırıcı kürəyə vurulmuş nişana görə tanınma moti­ fanın içərisində Uruslan nağılının epizodları əsasında təşkil vindən çıxış edərək, onları bir-biri ilə bağlamağa çalışır. Onun olunmuş müxtəlif nağıllardan ibarət külliyyat mövcud olmuş­ fikrincə, həmin süjet Rüstəm haqqında hekayələr kompleksi ilə dur. Monqollar həmin tayfa ilə qarşılaşdıqları zaman bütün birlikdə Qafqaza gətirilmiş, lakin sonradan ümumi komplekt- külliyatı deyil, onun ayrı-ayrı elementlərini mənimsəmişlər. dən ayrı düşmüşdür. İrin-Sayan haqqında nağıl belə meydana çıxmışdır. Həmin Fikrimizcə, «Şahnamə» hekayələri arasında həmin sü­ külliyyat ordalılar vasitəsi ilə Qərbə gətirilmiş və onun əsasın­ jetə rast gəlinməməsi onu «Çingiziada» ilə bağlamaq cəhd­ da Uruslan Lazareviç nağılı formalaşmış, onun başqa bir variantı lərinin yanlışlığım göstərir. irana gətirilmiş, onun əsasında isə «Şahnamə» yaranmışdır.

110 111 _____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______

Verilən təhlillərdən də göründüyü kimi, alimin «Orta Tədqiqatçıya görə, Göy oğlu haqqında təsəvvürlər ibti­ əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsəri Avropa və Asi­ dai insanların heyvanlar, səma cisimləri üzərində apardığı yanın epos yaradıcılığının eyni mənbədən qidalanması fikrinin müşahidələr əsasında əmələ gəlmişdir. İbtidai insanlar ovçu- isbatına həsr olunmuşdur. Bu qədər ağır bir işin öhdəsindən luqla əlaqədar heyvanlar üzərində müşahidə aparmaq, onların gəlmək tədqiqatçıdan, ilk növbədə, fundamental nəzəri hazırlıq davranışını və həyat tərzini öyrənmək zərurəti hiss etmişlər. və gərgin zəhmətkeşlik tələb edirdi ki, Q.N.Potanində bu Bu müşahidələr nəticəsində insanlar köstəbəyin günün əsas keyfiyyətlərin hər ikisi də var idi. O, bu əsəri yazarkən rus və hissəsini yerin altında keçirdiyini və gözlərinin görmədiyini, Avropa folkloruna dair, demək olar ki, bütün əhəmiyyətli yarasaların isə saatlarla havadan ayaqlarından asılı vəziyyətdə əsərlərlə tanış olmuşdur. O, görkəmli alimlərin fikirləri ilə qaldığını müəyyən etmişlər. İbtidai insanlar belə hesab hesablaşmış, onlara əlavə və düzəlişlər etmiş, bəzi hallarda isə etmişlər ki, həmin heyvanlar hansısa cəzaya məruz qaldıqları müasir elmi faktlara aydınlıq gətirmişdir. Hər hansı bir məsələni üçün bu cür həyat tərzi yaşamağa məhkum edilmişdir. Araş­ ümumi sxemə daxil etmək üçün yeni materiallar toplamış və dırıcıya görə, həmin təsəvvürlər əsasında köstəbəyin yer üzünə onu öz nöqteyi-nəzərincə işıqlandırmışdır. Toplama material­ seyrə çıxmış Göy oğlunun boğazını gəmirməsi haqqında əfsanə larının azlığı, fikirlərinin ziddiyyətli olması müəllifi qətiyyətli yaranmışdır. İbtidai insanlar belə düşünmüşlər ki, köstəbək mövqeyindən döndərməmiş, orijinal və özünəməxsus baxışlarını Göy oğlunu öldürdüyü üçün gözdən məhrum edilmiş və yerin deməyə mane olmamışdır. Araşdırmaya cəlb etdiyi süjetin bütün altında yaşamağa məhkum edilmişdir• • *121 . variantları əldə olmadıqda belə onun daha nə kimi variantlarının Tədqiqatçı Şimali Monqolustanda rast gəlinən sərrast mövcud ola biləcəyini ehtimal etmiş, bu da onun Şərqlə Qərb ovçu haqqında rəvayətləri də Göy oğlu haqqında təsəvvürlər eposunun eyni mənbədən qidalanması fikrinin sübutu zamanı sırasına daxil etmişdir. Rəvayətdə deyilir ki, ovçu gözü bağlı subyektivliyə yol verməsinə səbəb olmuşdur. vəziyyətdə Ülkər ulduzunu vura biləcəyini iddia edir. O, oxla yeddi Ülkər ulduzundan birini vurub yerə salır. Allah 2.3. Q.N.Potaninin Göy oğlu kultu haqqında fikirləri ovçunun gözündən yayınıb, qoynunda gizlədiyi səkkizinci ulduzu düşən ulduzun yerinə qoyur. Ovçu Ülkər ulduzunun Q.N.Potaninin «Erke. Şimali Asiyada Göy oğlu kultu. hamısının yerində olduğunu görüb özünün hədəfdən yayın­ Türk-monqol mifologiyasına dair materiallar» əsərini «Orta dığını zənn edir. Rüsvay olmuş ovçu baş barmağını kəsir və əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsərində qaldırdığı marmota çevrilir. Q.N.Potanin belə hesab edir ki, ovçu rüsvay 121 problemin davamı saymaq olar. «Şərq motivləri» əsərində o.

Şərq və Qərb eposunun eyni mənbədən qidalanması fikrini 121 Потанин Г.Н. Ерке. Культ сына неба в Северной Азии. Материалы к əsaslandırmağa, ikinci əsərdə isə Göy oğlu mifi və onun тюрко-монгольской мифологии. Томск: Типо-лит. Сибирского Печат. transformasiyalarını izləməyə çalışmışdır. Дела, 1916, с .13 113 112 _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______

olduğu üçün deyil, allaha qarşı çıxdığı üçün cəzalandırılır. Bu İldırım tanrısının törətdiyini zənn etmişlər. İldınmın çaxması fikrini əsaslandırmaq üçün o, Göy oğlunun cəzalandırılması güclü yağışlarla, daşqınlarla müşayət olunur. Yağışın yağması haqqında mətnlərə müraciət edir. Belə mətnlərin birində Göy torpağın suvarılmasına, bu da öz növbəsində məhsul bolluğuna oğlunun atasının iradəsinə zidd olaraq yer üzünə gəzməyə səbəb olur. İbtidai insanlar bunlar arasında müəyyən bağlılıq çıxdığı üçün tanrı tərəfindən ayıya və ya köstəbəyə döndə­ görmüş və İldınm tanrısının məhsuldarlıq və heyvandarlığın rilməsi və yer üzündə yaşamağa məhkum edilməsindən bəhs hamisi funksiyası da buradan yaranmışdır. olunur. Folklorşünas Sibirdə ayının insana çevrilməsi haq­ Beləliklə, araşdırıcı bu qənaətdə idi ki, insanı əhatə edən qında inam mövcud olduğunu, hətta ayının bədənində insan ətraf mühit onun dini təsəvvürlərinin formalaşmasında maddi ətindən bir parça qaldığına inanan Sibirin yerli əhalisinin əsas olmuşdur. Onun fikrincə, bioloji amillər təkcə türk xalq­ həmin əti yemədiyi, onu kəsib atdıqlarını yazırdı. Bundan larının deyil, həm də ari mifologiyasında mühüm rol oyna­ çıxış edərək, o, ovçunun marmota çevrilməsini onun tanrı mışdır. Lakin indiyə qədər alimlər ibtidai insanların dini tərəfindən cəzalandırılması kimi izah edirdi. təsəvvürlərinin formalaşmasında bioloji amillərin rolunu Alimin fikrincə, Göy oğlu haqqında təsəvvürlərin for­ düzgün qiymətləndirməmişlər ki, bu da bir çox mətləblərin malaşmasına təsir edən əsas amillərdən biri də ibtidai insan­ üstünün açılmamasına, sirr qalmasına səbəb olmuşdur. O, ların göy cisimləri, xüsusən də Ülkər ulduzu üzərində apar­ fikrini davam etdirərək yazır: «Əgər biz ayı obrazının İldırım dığı müşahidələr olmuşdur. Ülkər ulduzunun hərəkətsizliyitanrısı haqqında inam və deyimlərin zahiri detallarının ibtidai insanlar tərəfindən dünyada nizam-intizamın təminat­ formalaşmasında güclü təsiri olduğunu qəbul etsək, onda çısı kimi başa düşülür: nə qədər ki, o yerindədir, ulduzların mifologiyada ilk baxışdan olduqca qəribə görünən bir çox düzgün hərəkəti pozulmayacaq və dünyanın mövcudluğu şeylərin sirr pərdəsi götürülər. Bir tərəfdən aydın olar ki, nə təmin olunacaqdır. Araşdırıcıya görə, Göy oğlunun yer üzünə üçün ayı həmişə atıcı kimi təqdim olunur, nəyə görə qışda gələrək burada nizam-intizam yaratması haqqında təsəv­ yuxuya gedən digər heyvanlar, hətta köstəbək də atıcı kimi vürləri də bu mülahizələr əsasında yaranmışdır. təqdim olunur. Digər tərəfdən aydın olar ki, nə üçün İldırım Q.N.Potanin «Cənubi Sibir və Şimali Monqolustan tayfa­ tanrısı öz adını heyvanlar arasından, əsasən də ayıdan alır, larının inanc və deyimlərində İldırım tanrısı» adlı araşdırma­ nəyə görə əfsanəvi cəfakeş - bu ad altında həm də İldırım sında bioloji müşahidələrin ibtidai insanların dini təsəvvürlərinin tanrısı gizlənir, - bəzən ayı adını daşıyır»122. formalaşmasında rolu haqqında fikirlərini daha da genişlən­ dirmişdir. Tədqiqatçıya görə, İldırım tanrısı haqqında təsəv­ vürlər ildırımın çaxması və onunla birgə müşahidə olunan təbiət 122Потанин Г.Н. Громовник по поверьям и сказания племен Южной Сибири hadisələrinin müqayisəsi nəticəsində yaranmışdır. Bu hadisələr и Северной Монголии. Журнал Министерство народного просвещения. arasında müəyyən bağlılıq olduğunu düşünən insanlar onları Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1882, часть219, с.318-319 115 114 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Alimin Xristos haqqında fikirləri də xüsusi maraq doğurur. açıq-aşkar tanrı oğlu olduğu və nizam-intizam yaratmaq Xristianlıq dini Şimali Çində E-le-un, bu dinin əsasını qoyan məqsədiylə yer üzünə gəldiyi qeyd olunur. Q.N.Potaninə görə, Xristos isə Erke adı ilə tanınır. Q.N.Potanin türk xalqlarının «Qeseriada» süjetləri sonradan türk tayfaları vasitəsilə Qərbə folklorundan gətirdiyi çoxsaylı materiallara istinad edərək, gətirilmiş, Rusiyada onun əsasında İqr İqrayeviç, Borma, Erkenin bu xalqların mifologiyasında əsas yer tutan Erliklə eyni Solomon və Kitavras haqqında bılina süjetləri və Yeqor personaj olduğu və xristianlığın Şimali Çinə türklər tərəfindən Xrabrıy haqqında mətnlər formalaşmışdır. Lakin əslindən gətirildiyi qənaətinə gəlmişdir. O, «Xristosun mənşəyi» məqalə­ fərqli olaraq, Qərbdə «Qeseriada» süjetlərinə bütöv halda deyil, sində yemdən bu məsələnin üstünə qayıtmış və xristianlığın parçalanmış şəkildə rast gəlinir. İqr İqrayeviç haqqında bılina Cənubi Sibirdə yarandığım, burada yaşayan tayfalar vasitəsi ilə Qeserin 12 erdeni gətirməyə getməsi, Borma Qeserin Balkan yarmadasma gətirildiyini iddia etmişdir. Lakin folklor- Təpəgözlə qarşılaşması və qadınm Qeseri geri qaytarmaq üçün şünasın bu fikirləri sonrakı tədqiqatlar zamanı öz təsdiqini tap­ öz övladını öldürməsi, Solomon və Kitovras Qeserin arvadının mamışdır. V.V.Bartold Çin dilində həftənin adlarına və Çində oğurlanması, Yeqor Xrabrıy isə Qeserin anasının ruhunu xilas xristian məbədlərinin verilən adlara istinad edərək, xristianlığın etmək üçün o dünyaya getməsi epizoduna uyğun gəlir. Çinə əvvəl dəniz, sonra karvan yolu ilə ilk dəfə suriyalılar Q.N.Potanin ehtimal edir ki, bu süjetlər «Qeseriada»da olduğu tərəfindən gətirildiyini yazır123. Xristianlığın sosial-iqtisadi əsas­ kimi, əvvəllər bir qəhrəmanın (Potanin həmin qəhrəmanın İqr larını, onun yaranma səbəblərini araşdıran İ.A.Stuçevski isə İsus və ya İqor olduğunu güman edir) adı ilə bağlı olmuş, sonradan Xristos haqqında mifin kökünün akkadlar, misirlilər, farslar və müxtəlif qəhrəmanların adına çıxılmışdır. Bu parçalanma belə digər Qədim Şərq xalqları arasında olduğunu müəyyənləşdir­ ilk qəhrəmanın adını bil inadan silə bilməmiş və onun adı ayrı- mişdir. Onun fikrincə, həmin xalqların xristianlığa qədərki ayrı variantlarda qorunub saxlanmışdır. mifləri, ölüb-dirilən tanrı haqqında təsəvvürləri Xritos haqqında Qeser kimi Çingiz xan da ilahi mənşəyə sahibdir, lakin mətnlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır124. birincidən fərqli olaraq, Çingiz xan kult səciyyəsi daşıyır və Alimin Göy oğlu kimi səciyyələndirdiyi əsas personaj­ onunla bağlı Monqolustanda bir sıra mərasimlər keçirilir. lardan biri də Qeserdir. «Qeseriada» süjetlərinə Şərqi Monqo­ Belə mərasimlərin birində dəmirçilər hər il Çingiz xanın lustanda, Tibetdə, eləcə də Monqolustanla sərhəddə yerləşən şərəfinə qızmış dəmiri zindanın üstünə qoyub döyürlər. Cənubi Sibir türkləri arasında rast gəlinir. Dastanda Qeserin Çingiz xanın dəmirçilərin hamisi olması haqqında təsəvvürlər Şərqi Monqolustanda geniş yayılmışdır. Hətta burada zin­ 123 Бартольд В.В. Рецензия на книгу «Ерке. Култь сына неба в Северной danın dəmirçilərə Çingiz xandan miras qalması haqqında Азии. Материалы к тюрко-монгольской мифологии» // В.В.Бартольд. inam da mövcuddur. Çingiz xanın yenidən dünyaya gələcə­ Сочинения: в 9-х томах, Т. 4, М.: Наука, 1966, с.372 Стучевский И.А. Восточные корни мифа о Христе. М.: Издательство yinə inanan dəmirçilər ona məxsus əşyaları götürüb kənd­ восточной литература, 1958, с.50 116 117 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri bəkənd gəzir, olduqları hər kənddə həmin əşyaları uşaqların qarşısına qoyurlar. Hansı uşaq onları götürüb «bu mənimdir»rakan müqəddəslər olmuş və onlara sitayiş bütün çölə desə, onun Çingiz xan olduğuna inanırlar. Alimin fikrincə, yayılmışdır»125. səyahət edən müqəddəslər haqqında mətnlər də bu təsəvvürlər Müqayisələrini davam etdirən görkəmli alim Müqəddəs əsasında yaranmışdır. Georginin adları arasında da tarxan sözünə təsadüf olun­ Q.N.Potaninə görə, Çingiz xan haqqında sadalanan duğunu yazır. Müqəddəs Georgi osetinlər, eləcə də digər təsəvvürlər Qafqazda Axsaq Teymur və ya Tamerlan Qafqaz xalqları arasında «Uastırdji» adı ilə tanınmışdır. personajlarına transformasiya olmuşdur. Onun fikrincə, tanrı Tədqiqatçıya görə, bu ad iki hissədən - «uas» və «tırdji» və onun çobanı haqqında qırğız, buryat təsəvvürlərinə, Baykal sözlərindən ibarətdir. «Tırdji» sözünün osetincə «tarxan», gölü boyunca uzanan 200 verst uzunluğunda səddin Çingiz«tarkan» sözünün tələffüz şəkli olduğunu, «Uas» sözünün isə, xanın çəkməsi haqqında monqol inamlarına Qafqazda Axsaq onun Astarxan sözünün tərkibindəki «as»la eyni anlam Teymur haqqında mətnlərdə də rast gəlinir. Bu kimi müqa­ daşıdığını, bəzi hallarda «as» sözünün «xoca», «hacı» sözləri yisələrə, eləcə də Çingiz xanın müsəlman dünyasındakı adı ilə ilə əvəz olunduğunu qeyd edir. Bundan çıxış edərək, o, - Temuçinlə Teymur arasındakı bənzərliyə dayanaraq, alim ehtimal edir ki, «uas» sözü «as»də sözünü əvəz etmişdir. Axsaq Teymur haqqında mətnlərin də Göy oğlu haqqında Axsaq Teymur həm də qütb ulduzunun adıdır. Şimali təsəvvürlər sırasına daxil olduğunu qeyd edir. Qafqaz xalqlarının əksəriyyəti qütb ulduzunu öz dillərində Çingiz xan haqqında rəvayətlərə Rusiyada rast gəlinmə­ adlandırdığı halda, osetinlər onu türk dilindən aldığı sözlə sə də, dəmirçilik kultu ilə bağlı təsəvvürlərə burada təsadüf adlandırmışlar. Bundan çıxış edərək, alim ehtimal edir ki, olunur. Tədqiqatçıya görə, Astarxan, Tmutorakan kimi coğ­ osetinlər Qafqazın yerli əhalisi deyil və buraya kənardan rafi adların tərkibində dəmirçi anlamını verən «tarxan» ter­ gəlmişlər. Orta Asiyadan Qafqaza gələrkən yolda türk tay­ mininə rast gəlinməsi, dəmirçilik kultunun vaxtilə bu ərazi­falarından qütb ulduzunun adını və onunla birlikdə bu ulduz lərdə geniş yayıldığım göstərir. Bu terminə kiçik dəyişiklik­ haqqında əfsanələri də mənimsəmişlər. lərlə Xəzərdən şimalda və Qafqazda da rast gəlinir. O, bu Son olaraq, Q.N.Potaninin Göy oğlu mifinin mənşəyi ilə fikirdə idi ki, Monqolustanda şəxs adı, coğrafi ad və hüquqi bağlı fikirlərinə diqqət yetirək. O, bəzi tədqiqatçıların Göy oğlu termin kimi işlədilən tarxan sözü və onunla bağlı dəmirçilik mifinin Çindən alınması fikrinə qarşı çıxır, bunu da onunla kultu bu ərazilərə monqol hücumlarından əvvəl Şərqdən əsaslandırır ki, kənardan alman bir mətn yad mühit içərisində bu gətirilmişdir. Tarxan haqqında təsəvvürlərin Rusiyada kult qədər kök ata və variantlaşa bilməz. Alimin fikrincə, Göy oğlu səciyyəsi daşıdığını əsas gətirərək, yazır: «Astarxan, Tmuto-

125 Потанин Г.Н.Ерке. Культ сына неба в Северной Азии. Материалы к тюрко-монгольской мифологии. Томск: Типо-лит. Сибирского Печат. Дела, 1916, с.75 118 119 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri haqqında rəvayətlərin və onunla bağlı mərasimlərin burada yad mövzularına isə təsadüf olunmamasına toxunan A.N.Veselovski təsirlər olmadan, yerli təbiət üzərində müşahidələr nəticəsində ehtimal edir ki, vaxtilə adı çəkilən hind rəvayətinin tam bir əmələ gəldiyini göstərən kifayət qədər faktlar vardır. Ona görə variantı mövcud olmuş və qeyd olunan mövzuların üçü də orada də, bu mifin Mərkəzi Asiyadan kənarda yarandığım düşünməyə təmsil olunmuşdur. A.N.Veselovskiyə görə, həmin versiya heç bir lüzum yoxdur, sonradan Qərbə gətirilmiş, Fələstin vasitəsilə Balkan yarma- dasına qədər yayılmış, Solomon və Kitovras haqqında rus nağılı 2.4. Q.N.Potaninin Solomon haqqında saqanın mənşəyi da həmin versiya əsasında yaranmışdır’26. ilə bağlı fikirləri A.N.Veselovski çar Vikramadit haqqında rəvayətlərin Qərbə yayıldığı marşrutu da göstərmişdir. Onun fikrincə, rəva­ Solomon haqqında saqanm mənşəyi araşdırıcım hələ yətlər Xəzər dənizinin cənubu boyunca İran və Kiçik Asiyanı «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsərini yazarkən keçməklə Fələstinə gəlmiş, onun bəzi epizodları yəhudi Təl- düşündürmüşdür. Həmin əsərin ayrı-ayrı hissələrində o, bu muduna daxil olmuş, daha sonra xristianlıq vasitəsi ilə Bizans məsələyə toxunmuş, lakin həmin fikirlər bütün əsər boyunca imperiyasına, buradan da İtaliya və İngiltərəyə qədər yayıl­ səpələndiyindən və tam aydınlığı ilə izah olunmadığından mışdır. Digər bir variant isə Qərbə deyil, Şimala üz tutmuş, yenidən onlara toxunmaq zərurəti hiss etmişdir. Bu illər ərzində Monqolustana qədər gəlmiş və monqollar arasında «Ardji Solomon haqqında saqanm mənşəyi ilə əlaqədar onun fikirləri Bardji» adı ilə tanınmışdır. daha da qətiləşmiş və bu məsələyə dair kifayət qədər sübutlar Q.N.Potanin də Solomon haqqında saqanın mənşəyini əldə etmişdir. Digər tərəfdən, əvvəlki illərlə müqayisədə senzu­ Şərqdə axtarırdı. Lakin həmkarından fərqli olaraq, onun ranın bir qədər zəifləməsi alimlərə öz fikirlərini açıq-aşkar ifadə Hindistanda deyil, Şimali Asiyada əmələ gəldiyini iddia edir etməyə şərait yaratmışdır. Bütün bunlar araşdırıcıda Solomon və bunu təsdiq edən kifayət qədər faktların olduğunu qeyd haqqında saqanın mənşəyi məsələsinə yenidən qayıtmaq və öz edirdi. Görkəmli alim yazır ki, hind rəvayətlərində Solomonla fikirlərini həmkarları ilə bölüşmək ehtiyacı yaratmışdır. bağlı mövzuların yalnız birinə - məhkəmə epizoduna rast Bu problem Q.N.Potaninə qədər bir çox tədqiqatçıların da gəlinirsə, çöl rəvayətləri arasında bütün mövzuları tapmaq diqqətini cəlb etmişdir. Solomon haqqında saqanın mənşəyi mümkündür. Hətta bu mövzulara dağınıq şəkildə deyil, eyni məsələsinə ayrıca araşdırma həsr etmiş A.N.Veselovski onun mətn daxilində birləşmiş halda da təsadüf olunur. Alimi bu 126 kökünü Hindistanda axtarırdı. Onun fikrincə, Solomon haqqında saqa Avropada «Vikrarnaçaritra» adıyla tanınmış hind rəvayə­ 126 Веселовский A.H. Славянские сказание о Соломоне и Китоврасе и tindən törəmişdir. Burada Solomonla əlaqədar mövzulardan западноевропейские легенды о Морльфе и Мерлине. Из истории лите­ ратурного общения Запада и Востока // Веселовский А.Н. Собранные yalnız birinə - məhkəmə epizoduna rast gəlinməsi, Solomonun сочинение: в 16 томах, Т.7, Спб.: Изд. отд-ня руск. яз. и словесности arvadının oğurlanması, quş sümüyündən sarayın tikilməsi Имп. АН, 1921, с.453

120 121 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri qədər əminliklə danışmağa təhrik edən əsas səbəblərdən biri də çöl əfsanələrinin personaj adları və ayrı-ayrı detallar Alimin fikrincə, Solomonun adı ilə bağlı digər mövzulara baxımından Qərb variantlarına daha yaxın olmasıdır. Bu kimi da Çolomon ulduzu haqqında təsəvvürlər arasında rast gəlmək faktlara dayanaraq o, Şimali Asiyada rast gəlinən variantların mümkündür. Belə mövzuların birində Solomonun kiçik hind rəvayətlərindən asılılığına qarşı çıxır və əksinə, çar yaşlarında ikən çölə atıldığı qeyd olunur. Solomon və Kitovras Vikramadit haqqında hind rəvayətlərinin özünün Şimali Asiya haqqında rus nağılında deyilir ki, Solomon anasının bətnində variantları əsasında əmələ gəldiyini iddia edirdi. O, həmin ikən ona qarşı nalayiq sözlər işlədir. Oğlunun bu hərəkətinə rəvayətlərin yayılmasının iki marşrutunu göstərirdi. Birinci, qəzəbi tutan ana onu öldürməyə qərar verir. Uşaq dünyaya həmin süjetlər Xəzər dənizinin şimalından keçməklə yəhudi gəldikdən sonra qulluqçuya tapşırır ki, onu aparıb çöldə və yunanların yaşadığı Cənubi Rusiyaya (Xəzər xaqanlığına) öldürsün və yerinə başqa bir uşaq tapıb gətirsin. Uşağa rəhmi gəlmiş, buradan slavyan dünyasına, Bizans, İtaliya və gələn qulluqçu onu öldürməyib dəmirçixananın yanındakı İngiltərəyə qədər yayılmışdır. İkinci axm isə Monqolustandan samanlığa atır. Dəmirçi uşağı tapıb evə gətirir və onu öz himayəsi altında böyüdür. Q.N.Potanin bu təsəvvürlərin izlərini cənuba — Hindistana və Tibetə istiqamətlənmişdir. Çolmon haqqında buryat əfsanəsində tapmışdır. Əfsanədə Q.N.Potaninə görə, Süleyman haqqında mətnlər öz Çolmonun şahzadə olduğu, kiçik yaşlarında ikən çölə atıldığı, mənşəyini Şimali Asiya xalqlarının kosmoqonik miflərindən, çoban və dəmirçi kimi işə başladığı qeyd olunur. Çingiz xan bir qədər də dəqiqləşdirsək, dünyanın yaranması haqqında haqqında rəvayətlərdə Çingizin uşaq ikən səhradan tapıldığı mifdən alır. Çolomonla dünyanın yaranması haqqında qeyd olunur. Tədqiqatçıya görə, hər iki personajı bir-birinə təsəvvürlər arasında bir bağlılıq olduğunu ehtimal edən araş­ yaxınlaşdıran əsas cəhət onlann dəmirçiliklə bağlı olmasıdır. dırıcı buna məxsus dəlilləri həmin mifin alar-buryat varian­ Solomonun dəmirçi kimi fəaliyyətə başlamasını yuxanda qeyd tında tapırdı. Həmin mifdə dünyanı Burxan və Şolmo tanrı­ etmişdik. Çingiz xan da gənclik illərində dəmirçiliklə məşğul larının yaratdığı qeyd olunur. Şolmonu Çolmonla eyniləşdirən olmuş, hökmdar seçiləndən sonra da öz keçmişini unutmamaq alim onların eyni personajlar olduğunu iddia edir və buradan üçün ildə bir dəfə qızmış dəmiri zindanın üstünə qoyub döyürdü. çıxış edərək belə bir nəticəyə gəlirdi ki, Çolmon həm də dün­ Alimə görə, itmiş şahzadə haqqında təsəvvürlər Ülkər yanın yaranmasında iştirak etmiş tanrının adıdır. Onun ulduzu üzərində müşahidələr nəticəsində əmələ gəlmişdir. fikrincə, Çolmon ulduzu haqqında bu təsəvvürlər Qərbə gəti­ İbtidai insanlar yer üzündə havaların soyumasım və şaxtaların rilmiş və onun əsasında Solomon və Kitovras haqqında nağıl düşməsini qütb ulduzunun fəaliyyəti ilə əlaqələndirmişlər. formalaşmış, Çolmon adı isə Solomon şəklini almışdır127 *. Belə ki, Ülkər ulduzu göydə olduğu zaman havalar soyuyur, şaxtalar düşür, elə ki o qeybə çəkilir, havalar isinməyə 127 Потанин Г.Н. Cara о Соломоне. Томск: Издат. Сибирского Печатногоbaşlayır. İbtidai insanlar belə hesab etmişlər ki, Ülkər ulduzu отд., 1912, с.41

122 123 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

yerə endiyi üçün havalar xoş keçir. Bu təsəvvürlər əsasında da seçmiş, qəzetlərdən sitatlar gətirmişdir. Onun əsas araşdırma­ itmiş və ya oğurlanmış səma cisimlərinin axtarılması ları rus bılinalarının mənşəyi ilə bağlı idi. V.V.Stasovun «Rus haqqında hekayələr əmələ gəlmişdir128. Araşdırıcı Çingiz, bılinalannm yaranması», V.F.Millerin «Rus xalq eposuna sə­ Tömörşe, Solomon haqqında rəvayətləri bu silsiləyə daxil yahətlər» və A.N.Veselovskinin «Dünyanın yaranması haqqın­ edir. Onun fikrincə, bu rəvayətlərin içərisində Çingizin adı ilə da dualistik novella» əsərləri Q.N.Potaninin rus eposuna Şərq bağlı olanlar Asiyada qalmış, monqol və qırğız şifahi irsi və təsirləri fikri üçün stimul olmuşdur. Müəllifə elə gəlirdi ki, yazılı abidələri vasitəsi ilə günümüzə gəlib çıxmışdır. Tömör tədqiqatçılar Şərqə dair daha az materiallara malik olduqlarına və ya Timurçinin adı ilə bağlı variantlar Qafqazın şimal görə Şərqin rus eposuna təsirini düzgün qiymətləndirməmişlər. ətəklərinə qədər gəlmiş və burada Axsaq Teymur haqqında Alimin tədqiqat metodu, mətnlər üzərində həyata rəvayətlər şəklində yayılmışdır. Çolomonun adı ilə bağlı keçirdiyi «özbaşına əməliyyatlar», personaj adlarım zahiri səs variantlar Cənubi Rusiyaya gətirilmiş və onun əsasında uyğunluğuna görə müqayisə etməsi bir qədər primitiv görünsə Solomon haqqında nağıllar formalaşmışdır. də, Şərqin Qərb mədəniyyətinə, epik təhkiyə folkloruna təsiri Tanınmış tədqiqatçının əsərləri haqqında fikirlərimizi danılmazdır. Bu təsirlərin necə baş verdiyini təsəvvür etmək ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, eposun öyrənilməsi istiqamə­ üçün tarixə qısa səyahət etmək kifayətdir. tində yol verdiyi bəzi səhvlər bu əsərlərinin faktoloji əhəmiy­ Eramızın ikinci əsrində Hun imperiyasının tənəzzü­ yətini azaltmır. Əgər ona qədər bir çox tədqiqatçılar köçəri lündən sonra siyanbilərin təqibindən qaçan şimal hunlarının xalqlarda eposun olmasına şübhə ilə yanaşırdılarsa, bu araş­ bir qismi «Yeddi su» ərazisində (Balxan gölü ətrafında) dırmalar sayəsində həmin fikir dəyişilmişdir. Görkəmli alim yerləşir və burada Yueban dövlətinin əsasını qoyurlar. Qalan­ Turan xalqlarının folklor nümunələrini geniş tədqiqat orbitinə ları isə Avropaya üz tutur və II əsrin ikinci yarısında artıq daxil etməklə onların nə qədər zəngin şifahi irsə sahib qitənin cənub-şərq sərhədlərinə çatırlar. İki əsrə yaxın yer­ olduğunu göstərmişdir. ləşdiyi ərazilərdə dinc şəraitdə yaşayan hunlar bu müddət Araşdırıcının bəzi müqayisələrini qəbul etməsək də, onun ərzində hərbi yürüşlər etmək üçün kifayət qədər güc zəhməti böyükdür. Əsərin materiallarla zənginliyi müəllifin toplayırlar. 350-ci ildə alanlar, 375-ci ildə qotların üzərində məlumatlarının geniş olmasım göstərir. O, asanlıqla monqol, qələbə çalırlar, onların təzyiqi altında ostqotların Qara dəniz Sibir və sanskrit ədəbiyyatından («Türk xalqlarının xalq ədə­ ətrafındakı dövləti tənəzzülə uğrayır, vestqotları isə Dunay biyyatı nümunələri»ndən, V.V.Radlov, E.Kostina, A.N.Afanas- arxasına sıxışdırmağa nail olurlar129. 435-ci ildə Atillanın yev, N.P.Draqmanov və b. topladığı materiallardan) variantlar hakimiyyətə gəlməsi ilə hunların yüksəliş dövrü başlayır.

128 Потанин Г.Н. Сага о Соломоне. Томск: Издат! Сибирского Печатного 129 Неклюдов С.Ю. Исторические взаимосвязи тюрко-монгольских фольк­ отд., 1912, с.64 лорных традиций и проблема восточных влияний в европейском эпосе 124 125 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

VI əsrin ortalarında Jujanların çöküşündən sonra Şərq­ Dunayın mənsəbinə çatırlar və XI əsrin 30-40-cı illərinə - dən Qərbə köçəri tayfaların yeni axını başlayır. İstemi xan poloveslərin gəlişinə qədər bu ərazilərdə hökmranlıq edirlər. tərəfindən qovulan bu tayfalar Volqanı keçməklə təqibdən I minilliyin sonunda Aral ətrafında yerləşən oğuzlar xilas olurlar130. Bu dövrdə alanların dəstəyi ilə Qərbə doğru sonralar Səlcuqların rəhbərliyi altında Cənub-Qərbə - Qaf­ irəliləyən avar, sabir və bulqar tayfalarından olan utiqurlar qaza, Kiçik Asiyaya və Balkanlara qədər irəliləyir və burada slavyan-antlar və qepidlər üzərində qələbə çalırlar. 560-cı ilin XIV-XV əsrlərdə Osmanın rəhbərliyi altında güclü dövlət sonunda avarlar Tissa çayının sol vadisində məskunlaşırlar. qururlar. Türklərin Avropaya növbəti hücumları bu sülalənin Mərkəzi Avropanı bir müddət hakimiyyəti altında saxlayan rəhbərliyi altında gerçəkləşir və bütün Balkan yarımadası Avar xaqanlığı tezliklə tənəzzülə uğrayır, onun tərkibinə daxil onların hakimiyyəti altına keçir. olan tayfalar isə qonşu xalqların içərisində əriyirlər. XIII əsrin başlanğıcında Çingiz monqol tayfalarını öz VII əsrin II yarısında bulqar tayfa ittifaqı parçalan­ ətrafına toplayaraq güclü bir dövlət qurur. 1218-ci ildən Orta dıqdan sonra onun bir qolu Volqa çayı boyunca şimala, o biri Asiyaya hücumlara başlayan monqollar Xarəzm, Buxara, qolu isə Azov dənizinin ətrafı ilə Dunaya doğru hərəkət edir. Əfqanistan və Şərqi İranı darmadağın edir, Xəzər dənizinin Artıq 70-ci illərin sonunda bul qarlar Asparux xanm rəhbərliyi cənubundan keçməklə Gürcüstan və Azərbaycanı tuturlar. altında Dunayın ətrafına çatırlar və ətrafdakı slavyan Don istiqamətində irəliləyən monqollar 1222-1223-cü illərdə tayfalarını özlərinə tabe edirlər. alanları, poloves və ruslan məğlubiyyətə uğradırlar. IX əsrdə Uralm cənub ətraflarından gələn uqor tayfaları Bu hadisədən bir qədər sonra monqollar Batı xanm (macarların əcdadı) Almosa və Arpadın rəhbərliyi altında rəhbərliyi altında Qafqazın və Şərqi Avropanın istilasına Dunay və Tissanm orta əyalətlərini tuturlar. Digər köçəri başlayır. Bu dəfə böyük bir orduyla hücuma keçən monqollar tayfalardan fərqli olaraq, oturaqlaşan və əkinçiliyi qəbul edən əvvəl Volqa bulqarlarını, Volqa ətrafında və Krımda yaşayan uqorlar xristianlığı qəbul edərək «avropalaşmaya» üz tuturlar. türk və fın-uqor xalqlarını darmadağın edirlər. 1237-1238-ci Türk xaqanlığının süqutundan sonra Qərbə üz tutan ildə Şimal-Şərqi Rusiyanın böyük hissəsini, 1240-cı ildə tayfalar içərisində peçeneqlər, kəngərlilər və qıpçaqlar da var alanların paytaxtını, daha sonra Kiyev şəhərini ələ keçirirlər. idi. IX əsrin başlanğıcında peçeneqlər Ural ətrafındakı uqrları Yorulmuş, taqətdən düşmüş monqolların öz hücumlarını sıxışdırıb Ural çayının hövzəsini tutsalar da, burada çox qala davam etdirmək üçün artıq gücləri qalmadığından 1242-ci bilmirlər. Oğuzların təziqi altında Qara dəniz sahillərini keçib, ildə Volqanın arxasına çəkilməli olurlar. Mərkəzi Asiya köçərilərinin Avropaya yürüşləri bununla da tamamlanır. Bu axınlar nəticəsində Çinin şimal-şərqindən tutmuş // Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и За­Balkanlara qədər geniş bir ərazidə yaşayan xalqların şifahi пада. М.: Наука, 1974, с.206 130 Yenə orada,s.208 127 126 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

irsində ümumi cəhətlər yaranmışdır. Bu xüsusda S.Y.Nek- Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasındakı oxşarlıqları lyudov yazır: «Burada üzə çıxan epik ənənənin əhəmiyyətli izah etməyə çalışmışdır. dərəcədə oxşar cizgilərə malik olması ümumi epik element­ 2. Asiya süjetlərinin kökünü Hindistanda axtaran ben- lərin varlığı haqqında danışmağa əsas verir ki, bu da öz növ­ feyçilərdən fərqli olaraq, Q.N.Potanin Qərb süjetlə­ bəsində regionun təhkiyə folklorunun ümumiliyi məsələsini rinin Turan xalqları arasında yarandığı və buradan qaldırmağa imkan verir»131. Belə bir oxşarlıq özünü, hər bütün dünyaya yayıldığım iddia etməklə iqtibas şeydən əvvəl, bu regiona daxil olan xalqların şifahi yaradıcılı­ nəzəriyyəsinə yeni nəfəs, yeni ruh gətirmişdir. ğındakı süjet və mövzularında, kompozisiya-üslub elementlə­ 3. Şərq və Qərb xalqları arasındakı mədəni əlaqələr heç rində, personaj adlarında göstərir. Bu barədə folklorşünas­ kəsdə şübhə doğurmur, lakin Q.N.Potaninin müqayi­ lıqda kifayət qədər araşdırmalar aparılıb, hətta Nart eposunun sələri zahiri bənzərlik, personaj adları arasındakı əsas qəhrəmanlarının adlarının - Xamuş, Batradz, Toquş- zahiri səs uyğunluqları üzərində qurulduğundan onun aldar, Eltaqan, Badanaq-aldar, Arax-çau, Balqa, Soxır-yauq irəli sürdüyü bəzi fikirlər elmi kəsərini itirmişdir. və s. monqol mənşəli olması, kalmıkların «Canqannnm, Orta Asiyanın bahadırlıq poemalarının rus bılinaları ilə eyni inkişaf yolu keçməsi haqqında fikirlər söylənilib. Bu faktın özü Q.N.Potaninin «Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri» əsərində irəli sürdüyü Avropa və Asiya epos yaradıcılığının eyni mənbədən qidalanması fikrinin həqiqət olduğunu göstərir. Dediklərimizi yekunlaşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olar: 1. Q.N.Potanin öz araşdırmaları sayəsində tədqiqatçı­ ların diqqətini türk xalqlarının dünya mədəniyyəti tarixində oynadığı rola yönəltməyə nail olmuş və bu xalqların folklorunu, etnoqrafiyasını öyrənməklə

131 Неклюдов С.Ю. Исторические взаимосвязи тюрко-монгольских фольк­ лорных традиций и проблема восточных влияний в европейском эпосе // Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и Запада. М.: Наука, 1974, с.258 128 129 _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Ill FƏSİL nələri ilə müqayisəsinin verilməsi Azərbaycan folkloru haq­ qında təsəvvürlərimizi daha da dolğunlaşdım. Q.N.POTANİNİN TOPLAMA İRSİNDƏ AZƏRBAYCAN Tanınmış folklorşünas ömrünün yandan çoxunu ekspedi­ FOLKLOR NÜMUNƏLƏRİ İLƏ SƏSLƏŞMƏLƏR siyalarda keçirmiş. Mərkəzi Asiya xalqlannm folkloruna dair yüzlərlə mətn qeydə almışdır. Həmin mətnlərin Azərbaycan Q.N.Potanin bütün ömrünü türk xalqlarının şifahi irsinin variantlan ilə müqayisəsini vermək bir fəslin imkanları xaricin­ toplanması və öyrənilməsinə həsr etmişdir. İlk ekspedisiyaya də olduğundan əsas diqqəti qazax və qırğızlardan toplanmış çıxdığı tarixdən ömrünün son günlərinə qədər Orta Asiya, mətnlər üzərində cəmləşdirəcək, yeri gəldikcə digər xalqlardan Sibir, Altay, Monqolustan, Çin və Tibeti qarış-qarış gəzən da toplanmış nümunələrə istinad edəcəyik. fədakar alim çoxlu folklor nümunələri qeydə almışdır. Onun topladığı folklor nümunələrinin variantlarına Azərbaycanda 3.1. Personaj və motivlərin müqayisəsi da təsadüf etmək mümkündür. Məsələn, Musa peyğəmbər, Xıdır (İlyas) peyğəmbər, Süleyman peyğəmbər haqqında rə­ Fədakar toplayıcının yazıya aldığı materiallar arasında vayətlərə, Aldar-Kosa, Ku bala, Cirenşe-Şeşen, Kran-Krakşi, Azərbaycan folkloru üçün xarakterik olan bir çox personajlara ağ çalmalı nurani kişi, müdrik qoca, Simurq quşu, div, əjdəha rast gəlinir ki, bunlardan biri də Süleyman peyğəmbərdir. kimi folklor personajlarının variantlarına, eləcə də Karvan- Süleyman peyğəmbərlə bağlı mətnlər alimin topladığı mate­ qıran və Ülkər ulduzuna həm Azərbaycanda, həm də fədakar riallar arasında öz çəkisinə görə seçilir. Bu da onunla bağlıdır alimin topladığı materiallar arasında rast gəlinir. Bu mate­ ki, bu personajla bağlı epik nümunələr görkəmli alimin Şərq rialları önəmli edən əsas cəhət onların sivilizasiyanın hələ fərziyyəsini isbatlamaq üçün toplamaq istədiyi mətnlər ayaq açmadığı, folklor mətnlərinin öz təbiiliyi və saflığını arasında yer alırdı. Ona görə də, tədqiqatçı folklor toplamaya qoruyub saxladığı bir dövrdə toplanmasıdır. Alimin əsərləri dair tərtib etdiyi proqramlara onu ayrıca bənd olaraq salmış, və topladığı folklor materialları Azərbaycan folklorunda hər özü də həmin mətnlərin qeydə alınmasına xüsusi diqqət hansı bir süjet və ya motivin arxaik kökləri, mifoloji göstərmişdir. Q.N.Potaninin toplama materialları arasında bu semantikası, türk mifoloji obrazlar sistemi, şaman mətnləri, personaja Solomon və ya Süleyman şəklində rast gəlirik. qədim türk adət-ənənələri və xalq oyunlarını öyrənmək üçün Qazaxlardan qeydə alınmış bir mətndə deyilir ki, Günəş, ay, qaynaqdır. Bu gün toplanmış hər hansı bir folklor mətninin iki külək və su Süleyman peyğəmbərdən onlara daim bir yerdə əsr bundan əvvəl yazıya alınmış variantından fərqini, bu durmağa icazə verilməsini, ilan isə uçmaq üçün qanad istəyir. zaman ərzində mətnin keçdiyi inkişaf yolu və məruz qaldığı Süleyman peyğəmbər məsləhətləşmək üçün bütün quşları, dəyişiklikləri öyrənmək üçün onların əhəmiyyəti böyükdür. heyvanları yığır. Uçan siçan onların arzusunu yerinə yetir- Görkəmli alimin toplama irsinin Azərbaycan folklor nümu­ 130 131 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

məməyi məsləhət görür. Çünki günəş və ay daim bir yerdə də nağıl personajı kimi çıxış edir. Buna əsasən, demək olar ki, dursa, onda yer üzünün bir hissəsi qaranlığa qərq olar. Su bir bu gün Azərbaycan folklorunda Kəlniyyətin yalnız lətifə yerdə dursa, sel, daşqın olar, külək bir istiqamətə əssə, bütün qəhrəmanı kimi çıxış etməsi əslində onunla bağlı mətnlərin toz-torpaq, zir-zibil bir səmtə yığılar və yerin tarazlığı pozu­ (bəlkə də qeyri-etik xarakter daşıdığına görə) lazımi səviy­ lar. İlana da qanad verməyi məsləhət görmür ki, bütün can­ yədə toplanılmamasını göstərir. Bu obraza diqqət artırılarsa, o lıları sancar132. Bu süjetin variantına Azərbaycanda rast zaman Cirenşe-şeşenle bağlı bir çox nağıl süjetlərinə gəlinməsə də, küləyin, heyvanların ixtiyarının Süleyman Kəlniyyət haqqında mətnlərdə də təsadüf olunacağına əminik. peyğəmbərdə olması haqqında təsəvvürlər mövcuddur. Həmin Q.N.Potaninin topladığı materiallar arasında diqqətimizi mətnlərin birində deyilir ki, küləyin ixtiyarı Süleyman pey­ cəlb edən personajlardan biri də naxış, qaraçuxa kimi ğəmbərdədir, o, «əs» deyəndə külək əsir, «dayan» deyəndə tanıdığımız Zayaçı obrazıdır. Əslən dürbütlü olan Sarısindən dayanır133. Amma Q.N.Potanin variantından aydın olur ki, qeydə alınmış həmin mətndə deyilir ki, kasıblıqdan əziyyət nəinki küləyin və heyvanların, hətta günəş və ayın da ixtiyarı çəkən kişi lamm yanma gedərək varlanmağın yolunu ona Süleyman peyğəmbərdədir. Həmin təsəvvürlərə Azərbay­ öyrətməsini xahiş edir. Lam ona öz naxışından kömək canda rast gəlinməməsi, əslində onların bizdə olmaması istəməsini məsləhət görür. Kasıb naxışların keçdiyi yolda anlamına gəlmir. Bu, bir daha onu göstərir ki, şifahi ənənədə durur. Əvvəl köhlən at minmiş, əynində qırmızı kürkü olan hələ də toplanılmamış süjetlər mövcuddur, onlar qeydə naxışa rast gəlir. Məlum olur ki, bu, onun naxışı deyil. Bir alındığı zaman Süleyman peyğəmbərlə bağlı bu təsəvvürlərə, neçə naxış gəlib keçdikdən sonra anq at minmiş, cır-cındır təbii ki, həmin mətnlərdə rast gəlinəcəkdir. içində bir naxış gəlir. Naxış varlanmağın yolunu ona öyrədir. Kəlniyyət obrazına yaxınlığı ilə seçilən Cirenşe-şeşen Mal-qarasının sayı artan kasıb onu tək idarə edə bilmir, amma personajı da maraq doğurur. Kəlniyyət kimi Cirenşe-şeşen də xəsisliyindən çoban da tutmaq istəmir. Xəsisliyi üzündən var- hazırcavablığı, ağlı, zəkası ilə seşilir. Ona görə də, bu perso­ dövləti əlindən çıxır, yenə əvvəlki vəziyyətinə qayıdır134. najla bağlı bir çox mətnlərə (məsələn, Canı-bəyin anasını Alimin qeydə aldığı Zayaçı Azərbaycan folkloruna xas sakitləşdirməsinə) Kəlniyyət haqqında lətifələr arasında rast naxış, qaraçuxa ilə eyni funksiyanı yerinə yetirsə də (hər üçü gəlirik. Amma alimin topladığı materiallardan aydın olur ki, insanın bəxtini təcəssüm edir), bir çox cəhətlərinə görə Cirenşe-şeşen qazaxlarda yalnız lətifə qəhrəmanı deyil, həm onlardan fərqlənir. Azərbaycan mətnlərində işləri düz getmə­ yən adamın naxışı yatmış vəziyyətdə təsvir olunur. Məsələn, 132 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и bir mətndə dolanışığından şikayətlənən yoxsul öz naxışını сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.113 133 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda, 2006, s.61 134 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.359-360

132 133 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

ağac kölgəsində yatmış halda tapır. Onu danladıqda naxış Noxudbala, bəzisində isə Darı adlandırılır. Onun iştirak etdiyi arxası üstə çevriləcəyi ilə hədələyir135. Bu isə həmin insanın nağılın qısa məzmunu belədir: qəhrəman möcüzəli şəkildə bəxtinin tamam bağlanması anlamına gəlir. Dürbüt variantın­ doğulur; yağışdan qorunmaq üçün otlarm arasında gizləndiyi da isə əksinə, kasıbın naxışına yatmış halda deyil, at belində zaman dəvə onu yeyir; dəvənin qarnını yarıb onu xilas edirlər, gəzərkən, ayaq üstə rast gəlirik. Həmçinin, insanın vəziy­ bu səfər canavar onu yeyir; canavardan xilas olandan sonra yətinin naxışdan deyil, onun özündən asılı olduğu vurğulanır. bir evə düşür, bütün ailə üzvlərini bir-birilə dalaşdırıb özü Gətirilmiş nümunədə kasıb naxışını cır-cındırın içində gəz­ kənardan onlara baxıb gülür 137. Bu süjetin Azərbaycanda məkdə günahlandırdıqda, naxış ona deyir ki, bu vəziyyətdə Qarsdan toplanmış bir variantı mövcuddur. Q.N.Potanin gəzməyinin səbəbkarı onun özüdür: «Sən oğurlamırsan, çalıb- variantı kimi o da möcüzəli doğuluş motivi ilə başlayır. çapmırsan, ona görə heç nəyin yoxdur, mən də bu haldayam». Övladı olmasını arzu edən arvad dərvişin məsləhəti ilə Azərbaycan mətnlərində insanın bəxtinin gətirməsi, işlərinin axşamdan noxudları isladıb balıncınm altma qoyur. Səhər yaxşı getməsi naxış və ya qaraçuxa ilə əlaqələndirilir. Hətta yuxudan durduqda onlarm insana çevrildiyini görür. Bu qədər xalq arasında belə məsəl də var ki, «naxışı ayaq üstə olan uşağın öhdəsindən gələ bilməyəcəyini görüb onları təndirə adamın işləri yavər gedər». Bəzi mətnlərdə naxışın öz atıb yandırmaq istəyir, uşağın biri külfədə gizlənərək sağ sahibinin yerinə işləməsi bu inamdam irəli gəlir. Məsələn, bir qalır. Hadisələrin sonrakı inkişafı artıq fərqlənir. Qəhrəman mətndə naxışın sahibinin çəltiyini suladığı, başqa bir mətndə tarlada çalışan atasına yemək apararkən peyinə düşür, qışqırıb sahibinin qoyun sürüsünə keşik çəkdiyi deyilir136. Bu kimi peyin yığan qadınları qorxudur138. fərqlərə baxmayaraq, Zayaçmm naxış, qaraçuxa personajları Möcüzəli doğuluş motivinə görə, çox vaxt bu süjet ilə müqayisəsi bu obrazların daha yaxşı qavranılmasına, onun sehrli nağıllara aid edilir və S.Tompson kataloqunda da sehrli öyrənilməsinə kömək edəcəyi qənaətindəyik. nağıl kimi qeydə alınmışdır. Əslində isə, bu kumilyativ nağıl Q.N.Potaninin topladığı materiallar arasında diqqəti süjetidir və V.Y.Proppun bu nağllar üçün müəyyənləşdirdiyi cəlb edən personajlardan biri də Azərbaycan folklorunda bütün xüsusiyyətlərə cavab verir139. Kumilyativ nağıllarda Noxudbala adıyla tanınmış qəhrəman tipidir. Bu süjetin bizə olduğu kimi burada da süjet müəyyən fəaliyyətin təkrarı məlum variantlarında qəhrəman öz adını qeyri-adi mənşə­ üzərində qurulur. Doğrudur, Azərbaycan variantında bu o yindən alır. Alimin qeydə aldığı variantda o, keçinin qopmuş quyruğundan, Azərbaycan variantlarında isə noxud və ya 137 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 darıdan törəyir. Ona görə də, bəzi variantlarda qəhrəman Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.550 138 Arpaçay köylerinden derlemeler. II baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu 133 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda, Basımevi, 1988, c.204 2006, s.42 139 Пропп В.Я. Кумилятивная сказка // Фольклор и действительность. ш Yenə orada, s.41 М.: Наука, 1976 134 135 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri qədər də hiss olunmur, amma alimin qeydə aldığı variantda ağzına qoyub üç dəfə üfürməklə onu dirildir140. Müqayisədən bunu açıq-aydın görmək mümkündür: qəhrəman yağışdan də göründüyü kimi, «Poçtalyon dovşan» nağılında təsvir qorunmaq üçün otların arasında gizləndiyi zaman dəvə onu olunan həmin hadisə əslində insanın dirildilməsi motivinin bir yeyir; dəvənin qarnını yarıb onu xilas edirlər, bu dəfə canavar variantıdır. İlk insanın yaranması haqqında mifin bir kom­ onu yeyir. Kumilyativ nağıllar kimi o da gözlənilməz sonluq­ponentini təşkil edən həmin motiv sonradan sakrallığını la qurtarır. Q.N.Potanin variantında qəhrəmanın gülməkdən itirmiş və ironik şəkil alaraq digər epik nümunələrin tərki­ qamı cırılır, Azərbaycan variantında isə anasının onu bində öz yaşamını sürdürməkdədir. çimizdirmək üçün su isitdiyi ocağa düşüb ölür. Göründüyü İnsan yatdıqdan sonra ruhun bədənini tərk etməsi haq­ kimi, görkəmli alimin topladığı materiallar nəinki süjetlərin qında Q.N.Potaninin dürbütlərdən qeydə aldığı mətn də arxaik şəkillərini tapmağa, həm də onların janr xüsu­ maraq doğurur. Həmin mətndə deyilir ki, iki nəfər yatmış siyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün də zəngin material verir. olur. Onlardan biri ayıldıqda görür ki, yoldaşının ruhu qırmızı Alimin qeydə aldığı folklor materiallarını önəmli edən hörümçək şəklində onun ağzından çıxıb otların arası ilə əsas cəhətlərdən biri onların bir çox personajların, süjet və getməyə başlayır. Həmin şəxs hörümçəyin üstünə qum atır, motivlərin daha yaxşı başa düşülməsində, mifoloji sementika- daha sonra yatan şəxsin ağzını öz tüpürcəyi ilə isladır. larının açılmasında böyük rol oynamasıdır. Bu baxımdan, Qorxmuş hörümçək qayıdıb yatan şəxsin ağzına girmək Ağdaş rayonundan toplanmış «Poçtalyon dovşan» nağılı istəyəndə tüpürcəyə yapışıb qalır və çox çətinliklə yatan xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bir neçə süjetin birləşməsindən şəxsin bumuna daxil olmağı bacarır. Yatmış şəxs ayıldıqdan təşkil olunmuş bu nağılda bizi Molla Nəsrəddinin arvadını sonra gördüyü yuxunu yoldaşına danışır. Qalın bir meşəyə öldürüb daha sonra onu diriltməsindən bəhs edən motiv düşdüyünü, orada çoxlu qızıl, gümüş tapdığını, ovçudan maraqlandırır. Nağılda qeyd olunur ki, molla tütəyi özünü qaçarkən çaya düşdüyünü və az qala batacağını deyir141. ölülüyə vurmuş arvadının ağzına qoyub üç dəfə üfürür, arvad Dürbüt variantının hansı janrın əlamətləri əsasında formalaş­ asqırıb ayağa durur. Daha sonra tütəyi sehrli əşya adıyla dığını müəyyən etmək çox çətindir, amma Azərbaycanda lotulara satır. Həmin motivin daha arxaik şəklinə alimin həmin motivə Aame-Tompson göstəricisində 836F* nömrəsi Altaydan topladığı materiallar arasında rast gəlirik. İlk insanın altında qeydə alınmış «Tamahkarın aqibəti» süjetində rast yaranması və ona ruhun verilməsindən bəhs edən həmin gəlinir. Səməd Behrənginin Cənubi Azərbaycandan topladığı mətndə deyilir ki, Ülgen insanı yaratdıqdan sonra ona keşik həmin süjetin qısa məzmunu belədir: Çoban yatmış dostunun çəkməyi itə tapşırıb ruh əldə etməyə gedir. Bu vaxt yeraltı dünyanın tanrısı Erlik peyda olur. Erlik iti dilə tutaraq insana yaxınlaşmaq üçün icazə alır. O, qamışın bir ucunu insanın 140 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4-х томах, Т.4 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1883, с.219 141 Yenə orada, с.359

136 137 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri burnundan bir milçəyin çıxdığım görür. Milçək süd barda­ ğının üstü ilə gedir, daha sonra yerə düşərək daş qalağına rast atılır. Mətndə deyilir ki, böyük qardaşlar kiçik qardaşın xilas gəlir. Çoban dostunu oyatmaq üçün səsləyəndə milçək tələsik etdiyi qızlara sahib olmaq üçün onu quyuya atırlar. Qəhrəman qeri qayıdıb həmin şəxsin bumuna girir. Daha sonra yatmış Alp-qara-quşun köməyi ilə quyudan xilas olur. Evə qayıdır, şəxs gördüyü yuxunu nağıl edir. Yuxuda süd dəryasını qardaşlarının yalanını üzə çıxarmaq üçün göyə ox atmağı keçdiyini, içi ləl-cəvahiratla dolu bir qalaya rast gəldiyini, ləl- təklif edir: «Kim düzgündürsə, oxu ona xəsarət yetirməsin, cəvahiratdan götürmək istəyəndə dostunun onu yuxudan kim günahkardırsa, qoy oxu onun başına sancılsın». Böyük oyatdığını deyir142. Alimin qeydə aldığı variantda mətn yuxu­ qardaşların göyə atdığı ox qayıdıb onların özünə sancılır144. nun nağıl edilməsi ilə tamamlanırsa, Azərbaycan variantında Bəzi mətnlərdə tərəflər güclərini, qüvvələrini sınamaq hadisələrin inkişafı davam edir və çoban dostu ilə birlikdə daş məqsədilə ox atırlar. «Talas-pay-Mərgən» nağılında Koblandı qalağım qazaraq onun altında içi ləl-cəvahiratla dolu küplər batırla Karaman güclərini sınamaq üçün daşa ox atırlar, kimin tapırlar. Azərbaycan variantında milçəyin nəyi təmsil etməsi oxu daşı yarsa, o güclü sayılır145. haqqında məlumat verilmir, amma Q.N.Potaninin yazıya Azərbaycan mətnlərinə gəldikdə isə «Baybörənin oğlu aldığı mətndə yatan şəxsin ağzından çıxan hörümçəyin onun Bamsı Beyrək» boyunda deyilir ki, oğuz zamanında evlənən ruhu olduğu açıq-aydın ifadə olunur. Mətndən o da aydın olur hər igid ox atar, oxu düşən yerdə toy çadırı qurulardı. Yaxud, ki, insanın gördüyü yuxu ruhun real həyatda başına gələn o dövrün adətinə görə, qızlar tanrıdan öz bəxtini, taleyini hadisələrin obrazlı ifadəsidir. Göründüyü kimi, görkəmli diləyib ox atardılar və oğlanlar həmin oxun dalınca gedərdi. alimin topladığı mətnlər bizə bir çox süjet və motivləri daha Kimin qismətinə hansı ox düşsəydi, həmin qızla da yaxşı başa düşməyə və düzgün izah etməyə imkan verir. evlənərdi'46. Buradan aydın olur ki, ox atmaq həm də tanrıdan Azərbaycan epik nümunələrində tez-tez təsadüf olunan bəxt, tale diləmək anlamına gəlir. «Koroğlu» dastanının Paris ox atma motivinə alimin yazıya aldığı materiallar arasında da nüsxəsində Koroğlu niyyət edib duma qatarına ox atır. Əgər rast gəlinir. «Çingiz xan» mətnində Çingizin anası oğlanlarına oxu qatarın başını çəkən dumaya dəysə, demək niyyəti məsləhət görür ki, göyə ox atsınlar, kimin oxu gün şüasına gerçəkləşəcək və Eyvaz ona qismət olacaqdır147. ilişib qalsa, o da xan olacaq. Çingiz xanın oxu gün işığında Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, ilk öncə ox ilişib qaldığından onu xan seçirlər143. Alimin qeydə aldığı atma tanrıdan hakimiyyət, taxt-tac diləmək məqsədi ilə olmuş, «Zada» mətnində isə günahkarı tapmaq məqsədi ilə göyə ox lakin sonrakı inkişaf mərhələsində ilkin mifoloji semantika

142 Behrəngi S. Məhəbbət nağılları: Seçilmiş əsərləri / Tərtib edən: İ.Qasımov Bakı. 144 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1987, s.264 сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 162 143 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и 145 Yenə orada, с.79 сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.48 146 Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, s.275 147 Yenə orada, s.40 138 139 Ülkər Ələkbərova ____ Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

müəyyən dəyişikliyə uğramış və bu motivdən tanrıdan bəxt, Qazax variantında nağıl aulun tərk edilməsi motivi ilə tale diləmək, müəyyən arzunun gerçəkləşməsi, nişanlının başlayır. «Ər-Tüstük» nağılında Bulat bəyin atları camaata seçilməsi, gücün sınanması məqsədi ilə də istifadə olunmuşdur. xəsarət yetirdiyi üçün aulu tərk edirsə, «İr-Tüstük» nağılında isə qardaşlar atlarına yeni otlaq sahəsi tapmaq üçün başqa 3.2. Süjetlərin müqayisəsi yerə köçürlər. «Ər-Tüstük» nağılında qəhrəman qardaşlarının olmasın­ Q.N.Potaninin topladığı mətnlər arasında «Ər-Tüstük» dan qonaqlıqda xəbər tutur. Valideynlərinin qadağasına bax­ nağılının qazaxlardan qeydə alınmış iki variantı verilmişdir. mayaraq, qonşu eldəki qonaqlığa gedən Ər-Tüstük qapının Birinci variant «Altı qardaş üçün altı gəlin» (AT 372) və ağzında oturur. Ona qoyunun qara ciyəri və böyrəyi təklif «Qeyri-adi adamlar» (AT 513), ikinci variant isə bunlardan olunur, lakin o, bunları yemək istəmir. Bu zaman məclisdəki əlavə, həm də «Divin canı şüşədədir» (AT 302) süjetlərinin adamlardan biri Ər-Tüstüyün özünü onlardan üstün tutduğunu kontaminasiyasmdan təşkil olunmuşdur. Həmin nağılın Azər­ zənn edərək deyir: «Onun atası kasıb adamdı, nəyə görə o, baycan variantı Azərbaycan folkloru antologiyasının I cildində qara ciyəri və ayaqlan yemir? Yaxşısı budur ki, o, öz doqquz «Şahzadə Bəndalı» adı ilə verilmişdir148. Qazax variantından qardaşını və doqquz min atını axtarmağa getsin» 149. Ər- fərqli olaraq, bu nağıl «Altı qardaş üçün altı bacı» (AT 372) və Tüstük qonaqlıqdan qayıtdıqdan sonra anasının baldırını «Xeyirxah heyvanlar» (AT 554) süjetlərinin birləşməsindən sıxmaqla onu həqiqəti deməyə məcbur edir. Digər variantda təşkil olunmuşdur. isə qəhrəman qardaşlarının olmasını aşıqlarını udduğu Qazax variantında qəhrəmana verilən adda müəyyən keçəldən öyrənir. Evə qayıtdıqdan sonra buğdanı qovurtdurur, fonetik fərqlər olsa da, eyni mənanı ifadə edir. «Tüstük» anasının əlini qaynar buğdaya basmaqla həqiqəti öyrənir. qazaxca «döş əti» anlamına gəlir və hər iki nağılda ana hamilə Qazax variantında ata on oğlu üçün on gəlin, Azərbay­ ikən atm döş ətindən hazırlanmış yemək yediyindən doğulan can variantında isə altı oğlu üçün altı gəlin axtarır. «Ər- uşağa da Ər-Tüstük və ya İr-Tüstük adı verilir. Bahadırlıq Tüstük» nağılında ata on bacını oğlanlarına nişanladıqdan nağılları üçün xarakterik olan bu detala, yəni qəhrəmanın öz sonra geri qayıdır və yolda Bay-Terek ağacının altında adını onun doğulmasına səbəb olan əşyadan və canlıdan al­ gecələyir. Suyun üzündə üzən ciyəri çubuqla vurduqda ciyər ması motivinə həmin süjetin Azərbaycan variantında rast qarıya çevrilib onun saqqalından yapışır. Ata kiçik oğlunu gəlinmir. qarıya boyun olmaqla ondan xilas olur. «İr-Tüstük» nağılında isə ata həmin qarıya su başında gecələdiyi zaman rast gəlir.

148 Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab (Naxçıvan folkloru), Bakı: Sabah, 1994, s.l 10 149 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.85

140 141 Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova aldığı variantdan fərqli olaraq, Azərbaycan variantında qəh­ Azərbaycan variantında kiçik qardaş gəlin axtarmağa gedən rəmana qeyri-adi xüsusiyyətə malik altı adam qoşulur. Bun­ atasına məsləhət görür ki, yolda gecələyərkən iki mərtəbəli lardan üçü - Palazqulaq, dağı dağ üstə qoyan və gölün suyunu evin birinci mərtəbəsində qalmasın. Ata gedəndə oğlunun içən qazax variantında iştirak edən personajlardır. Buzatan, məsləhətinə əməl edir, amma geri qayıdanda evin ikinci tütək çalan və ağzını dəyirmanın unluğuna dirəyib bütün unu mərtəbəsi tutulduğundan birinci mərtəbədə gecələmək udan şəxslər isə tamamilə fərqli personajlardır. məcburiyyətində qalır. Səhər yuxudan durduqda əjdahanın «Ər-Tüstük» nağılında xan qəhrəmanı və onun yoldaş­ qapının ağzını kəsdiyini görür. larını dəmir otağa salıb ətrafında ocaq yandırmaqla, onun Nağıl kiçik qardaşın qarıya və yaxud əjdahaya verilməsi başına qaya parçası salmaqla öldürməyə çalışır. Qəhrəmanın ilə davam edir. Qazax variantında ata qəsdən aşıqları qarının bu sınaqlardan uğurla çıxdığını görüb ondan quyunun dibin­ yanında qoyur və kiçik oğlunu onları gətirməyə göndərir. Kiçik dəki qazanı çıxarmasını tələb edir. Qəhrəman yoldaşlarının qardaş qarının təqibindən qaçarkən quyuya düşür və orada köməyilə çətin tapşırıqları yerinə yetirir, xanı öldürüb onun səksən qarıya (kempir) rast gəlir. Nağılda bundan sonra baş hörüyünü və qızını götürüb geri qayıdır. verən hadisələr yerin altında cərəyan edir. Qəhrəman qarıların Azərbaycan variantı üçün xarakterik olan bir çox tapşırığı ilə xanın qızıl hörüyünü gətirməyə gedir. Bundan tapşırıqlar - xanın qəhrəmandan altı pud düyünün plovunu sonra nağıl «Altı qeyri-adi adam» süjetinə məxsus gedişlərlə yeməsini, dağı evinin qabağından götürməsini tələb etməsi, davam edir. Xanın qızıl hörüyünü əldə etməyə gedən qəhrəma­ qəhrəmanı öldürmək məqsədi ilə onun yeməyinə zəhər na yolda qeyri-adi xüsusiyyətə malik üç adam qoşulur. Onlar­ qatılması motivi qazax variantında iştirak etmir, dəmir otaq dan biri dağı qaldırır, o biri suyu içir, üçüncü isə insanların isə qaynar hamamla əvəzlənmişdir. taleyini bilmək qabiliyyətinə malikdir. Sonuncu personaja «İr- Qəhrəmanın adı ilə onun mənşəyi arasında bağlılığın Tüstük» nağılında təsadüf olunmur, onun əvəzinə burada olması, onun sürətlə böyüməsi, atının qeyri-adi bədən ölçülə­ sürətlə qaçan və uzaq məsafədən səs eşitmək qabiliyyətinə ma­ rinə sahib olması (atmın 60 sajen uzunluğu olur) qazax lik adamlar iştirak edir. Qəhrəman onların köməyi ilə padşahın variantının bahadırlıq nağıllarının əlamətləri əsasında forma­ çətin tapşırıqlarını yerinə yetirir. Padşahı öldürüb onun laşdığını deməyə əsas verir. Həmin əlamətlərin heç birinə hörüyünü və qızını götürüb qayıdır. Haqqında bəhs olunan Azərbaycan variantında rast gəlinmir. Fərq təkcə qəhrəmanın süjetin Azərbaycanda doqquz variantı qeydə alınmışdır. Həmin tipində deyil, süjetin təşkilində də özünü göstərir. Əgər qazax variantlardan beş cildlik nağıllar toplusunun IV cildində çap variantında nağıl aktiv qəhrəmanlı süjetlərin birləşməsindən olunmuş mətni müqayisəyə cəlb etmişik150. Alimin qeydə təşkil olunmuşsa, Azərbaycan variantı passiv qəhrəmanlı süjetlərdən ibarətdir. 150 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, IV c., / Toplayanı və tərtib edəni Ə.Axun- dov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.71 143 142 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri

Q.N.Potaninin qeydə aldığı nümunələrdən biri da ildən sonra pəri qız həmin zinadan olan uşağı Uzunbulaq «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanından çox yaxşı tanıdığımız deyilən məşhur bir bulaq başına atır. Çoban ət topasına «Təpəgözün öldürülməsi» süjetidir. Həmin süjetin Azərbay­ oxşayan uşağı daşladıqca o, böyüməyə başlayır. Bundan canda müxtəlif janrların - nağıl, dastan və rəvayətlərin qorxuya düşən çoban qaçıb aradan çıxır. Daha sonra dastanda əlamətləri əsasında formalaşmış çoxsaylı variantları qeyda Aruz qocanın bəylərlə gəzməyə çıxması və başı, ayağı bilin­ alınmışdır. Onlar arasından biz «Kitabi-Dədə Qorqud» dasta- məyən həmin ət topasına rast gəlməsi təsvir olunur. Bəylər ət nındakı «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»u151 və «Kəl- topasını təpiklədikcə o böyüməyə başlayır. Təsadüfən Aruz ləgöz» nağılım müqayisəyə cəlb etmişik152. qocanın mahmızı ət topasına ilişir. Bu vaxt ət topasının Alimin qeydə aldığı variantda nağıl Cake-batırm Ces- pərdəsi yırtılır və onun içindən alnında bir gözü olan uşaq dımağı yaralaması, daha sonra onu təqib etməsi ilə başlayır. çıxır. Aruz qoca uşağı ətəyinə sarıyıb evə gətirərək, onu öz Nağılda deyilir ki, Cake-batır vurduğu ovu bişirmək üçün ocaq övladı kimi saxlayır. «Kəlləgöz» nağılında isə padşah qalayır. Hava qaralandan sonra başında seukele (qadınlann Təpəgözü dağın arasında palaza bükülü halda tapır. evliliklərinin birinci ili geyindikləri hündür papaq) olan, mis Alimin qeydə aldığı variantdan fərqli olaraq, müqayi­ dımaqlı bir qadın - Ces-dımaq ona yaxınlaşır. Ces-dımaq səyə cəlb etdiyimiz Azərbaycan variantlarında qəhrəman Cake-batırın verdiyi əti yedikdən sonra çıxıb gedir. Ces- kiçik yaşlarında ikən ailəsindən ayrı düşür. «Basatın Təpə­ dımağın geri qayıdıb onu öldürəcəyindən ehtiyat edən gözü öldürdüyü boy»da düşmən əlindən qaçarkən Aruzun qəhrəman meşədən boyuna uyğun ağac kəsir və onu yatağına oğlu yolda düşür və onu tapan şirin himayəsi altında böyüyür. uzadır. Ces-dımaq gecəyarı onu öldürmək üçün qayıtdıqda «Kəlləgöz» nağılında isə padşahın arvadı bağa gəzməyə çıxır. Cake-batır onu alnından vurub yaralayır. Səhər yerə düşən qan Uşağı çarhovuzun üstünə qoyub gül dərməyə gedərkən bağa izini təqib edərək Təpəgözün yaşadığı mağaraya gəlib çıxır153 *. bir aslan girir və uşağı götürüb qaçır. Yuxarıda verilən təsvirdən də göründüyü kimi, burada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Təpəgözün məğlub­ Təpəgözün doğulması haqqında heç bir informasiya veril­ edilməzliyi anasının ona hədiyyə etdiyi üzüklə əlaqələndirilir. məyib. «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»da isə süjet Təpəgöz insanlardan ayrılıb uca bir dağdakı mağarada Təpəgözün doğulması ilə başlayır. Dastanda Təpəgöz Qonur məskən salır. Anası ona bir üzük hədiyyə edir və üzüyü bar­ Qoca Sarı çobanla pəri qız arasındakı zinadan doğulur. Bir mağına taxdıqdan sonra ona ox və qılıncın təsir etməyəcəyini deyir. Süjetin müqayisəyə cəlb etdiyimiz Q.N.Potanin va­ 151 Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, s. 138 riantında bu motivə təsadüf olunmur. 152 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib edəni Ə.Axun- Təpəgözün öldürülməsi hər üç variantda eyni şəkildə dov. Bakı: Azərb. SSR EA, 1964, s.227 153 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и təsvir olunur. Qəhrəman Təpəgözün gözünü kor etdikdən сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 163 144 145 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri sonra qoyun dərisinə bürünüb mağaradan çıxır. Təpəgözün dəmir carıq geyinir, əlinə dəmir əsa alıb itmiş arvadını axtarır. qılıncım əldə edib həmin qılıncla onun başım kəsir. Çarığın dabanı yırtıldıqdan, əsanın ucu yeyildikdən sonra o, Beləliklə, alimin qeydə aldığı «Təpəgöz» nağılı süjetin Batır xanın yaşadığı məkana gəlib çıxır155. tam şəklini əks etdirmir. Burada hadisələr qəhrəmanın Təpə­ Qazax variantında qəhrəmanın fiziki gücü haqqında söz gözlə qarşılaşması epizodundan etibarən başlayır. «Basatın açılmır, amma hadisələrin inkişafından, Batır xanın minməyə Təpəgözü öldürdüyü boy»da isə Təpəgözün mənşəyi, onun cəsarət etmədiyi atı ram etməsindən, pərilər padşahının qoşu­ doğuluşu haqqında ətraflı məlumat verilir. Ona görə, bununu təkbaşına məhv etməsindən onun qeyr-adi gücə sahib variant daha mükəmməlliyi ilə seçilir. olduğunu təyin etmək mümkündür. Azərbaycan variantında isə Fədəkar toplayıcının qazaxlardan qeydə aldığı «Kan- qəhrəmanın qolunda qırx kəlin gücü olduğu, hətta özü ilə baba» nağılı iki müstəqil süjetin birləşməsindən təşkil olun­ bacarmadığını görüb Allahdan qolundakı gücün ondan alınma­ muşdur. Bunlardan biri qəhrəmanın pərilər padşahının qızını sım dilədiyi deyilir. Ona görə də, Azərbaycan variantı qəh­ qardaşlığına almasından, digəri isə qəhrəmanın qardaşlığını rəmanın fiziki gücünün əlindən alınması motivi ilə başlayır. qarşıda gözləyən təhlükə haqqında xəbər tutub onu xilas Süjet xəttinin sonrakı inkişafında əsas yeri qəhrəmanın etməsindən və sirri açdığı üçün daşa çevrilməsindən bəhs qardaşlığı olacaq şəxsin anası və ya bacısı tutur. Qazax va­ edir. Bu süjetlərə Azərbaycanda fərqli nağıllar daxilində təsa­ riantında Batır xanı axtarmaq məqsədi ilə yola çıxmış qəhrəman düf olunur. Birinci süjetə Cəbrayıldan toplanmış «Qolunda onun yaşadığı alaçığa gəlir. Batır xanın anası ondan haradan qırx kəlin gücü olan kişi» nağılında (Folklor İnstitutunun gəlib, haraya getdiyini soruşduqda o, oğlu olmayana oğul, qızı arxivi. İnv.501), ikinci süjetə isə Gəncədən toplanmış «Qızıl olmayana isə qız olmaq istədiyini deyir. Oğlunun Kan-babaya qoç» nağılında rast gəlinir154. zərər yetirəcəyindən ehtiyat edən qarı onu bir quyuda gizləyir, Qazax variantında nağıl Kan-babanın vəzirin qızı ilə oğlu ona toxunmayacağına söz verdikdən sonra oradan cıxa- evlənməsi və qızın Batır xanı öldürməyincə onunla bir yastığa nr156. Azərbaycan variantında isə qəhrəman qardaşlığı olacaq baş qoymaqdan boyun qaçırması ilə başlayır. Qəhrəman şəxsin bacısına rast gəlir. ayağma dəmir çarıq geyinir, əlinə də dəmir əsa alıb Batır xanı Maraqlıdır ki, qazax variantında personajlar demonik axtarmağa gedir. İtmiş və ya oğurlanmış şəxsi axtarmaq cizgilərlə təsvir olunur. Məsələn, Batır xanın anası div qarısı məqsədilə qəhrəmanın ayağma çarıq geyinib əlinə əsa alması kimi alaçığın ağzında oturub ocaqda yemək bişirir, Batır motivinə Azərbaycan nağıllarında da tez-tez təsadüf olunur. Məsələn, «Şahzadə və qurbağa» nağılında qəhrəman ayağma 155 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib edəni N.Seyi- dov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.223 156 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и 154 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib edəni N.Seyi- сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.121 dov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.43 147 146 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri xanın özü demonik varlıqlar kimi bir dəfəyə bir heyvanı Qazax variantında qəhrəman qızın sinəsinə düşən qanı yeyir, at əvəzinə Simurq quşunu minir və s. sorarkən Batır xan onu görür və Kan-babanm ona xəyanət Süjet qəhrəmanın qardaşlığı ilə birlikdə pərilər padşa­ etdiyini zənn edir. Azərbaycan variantında isə şahzadə keçəlin hına, Azərbaycan variantında isə adi padşaha qarşı vuruşması, başı üstündə əli qılınclı dayandığını görüb onu öldürmək padşahın qoşununu məğlub edib onun qızını qardaşlığına istədiyini zənn edir. Bu gedişdən sonra qəhrəman günahsız alması ilə davam edir. Qəhrəmanın qardaşlığının öldürülməsi olduğunu sübut etmək üçün sirri açmağa məcbur olur. motivinə hər iki variantda rast gəlinir. Qazax variantında bu, Həm qazax, həm də Azərbaycan variantında qəhrəman pərilər padşahı ilə döyüş zamanı, Azərbaycan variantında yeni doğulan oğlunun başını kəsib onun qanını daşın üzərinə müharibədən sonra baş verir. Qəhrəmanın məmləkətinə qayıt­ tökməklə dostunu dirildir. «Kan-baba» nağılında Batır xan masından istifadə edən padşah hücum edərək onun qardaş­ Alp-qara-quşun gətirdiyi dirilik suyu ilə oğlunu, Azərbaycan lığını öldürür. Qazax variantında qəhrəman Simurq quşunun variantında isə şahzadə dərvişlərin verdiyi lələyi sehrli suya gətirdiyi dirilik suyunun köməyi ilə, Azərbaycan variantında batırıb uşağın boynuna çəkməklə onu dirildir. isə peyğəmbərin tüpürcəyi ilə onu dirildir. Aparılan müqayisədən göründüyü kimi, qazax varian­ Qazax variantında birinci süjet bu gedişlə tamamlanır və tında iştirak edən bir çox sehrli elementlərə (personajların nağıl başqa bir süjetlə - qəhrəmanın yoldaşım qarşıda gözləyən demonik cizgilərlə təsvir olunması, Simurq quşunun dirilik təhlükədən xəbər tutub onu xilas etməsi ilə davam edir. Qazax suyunu gətirməsi, qırx otaq və s.) Azərbaycan variantında rast variantında qəhrəman tutuquşuların, Azərbaycan variantında gəlinmir. Həmin elementlər nağıl strukturundan çıxmış, onun isə dərvişlərin söhbətini eşitməklə yoldaşını gözləyən yerini daha real elementlər tutmuşdur: personajlar real təhlükədən xəbər tutur. varlıqlar kimi təsvir olunmuş, dirilik suyu peyğəmbərin Nağılda deyilir ki, Kan-baba Batır-xanla ağacın altında tüpürcəyi ilə əvəzlənmiş və s. Müşahidə olunan bu transfor­ yatdığı zaman tutuquşuların söhbətini eşidir. Quşlar yatmış masiyalar əslində, sonrakı inkişaf zamanı nağılın nə kimi dostlara baxıb deyirlər ki, onlar pərilər padşahının qızını dəyişikliklərə uğradığını göstərir. alıblar, amma onları gözləyən hadisələrdən xəbərləri yoxdur. Q.N.Potaninin Şimal-Qərbi Monqolustandan Daba adlı Evə çatanda pərilər padşahı onlara sülh təklif edəcək və üç xalxaslıdan qeydə aldığı «Boraltay-ku» (AT 545) nağılı Azər­ əşya göndərəcək. Bunlardan biri doqquz düyməli paltardır ki, baycanda da çox geniş yayılmışdır157. Bunu həmin süjetin Batır-xan onu geysə, öləcək. O biri atdır ki, Batır-xan onu qeydə alınmış variantlarının sayından da görmək olar. Xalxas minsə, at onu belindən salıb öldürəcək. Pərilər padşahı üçüncü variantında qəhrəman Boraltay-ku, Azərbaycan variantında hədiyyə kimi böyə (həşərat) göndərəcək ki, o da Batır-xanı sancacaq. Tutuquşular bu sirri açanın daşa çevriləcəyini deyib 157 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и uçurlar. сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.138

148 149 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri isə Armudan bəy, Keçəl Nəzər, Qədi bəy adı ilə çıxış edir. Xalxas variantında qəhrəman qamışdan tikilmiş daxmada Daha sonra Manqıs xam öldürüb qəhrəmanı onun yaşadığı yaşayır və var-dövlət sarıdan bir çanağı vardır. Azərbaycan mülkdə yerləşdirir. Azərbaycan variantında isə tülkü qəhrə­ variantında da qəhrəman olduqca kasıb təsvir olunur. manı divlərin yaşadığı sarayda yerləşdirir. «Keçəl Nəzər» Məsələn, «Tülküynən dəyirmançı» nağılında qəhrəmanın nağılında tülkü divləri inandırır ki, padşah onların üstünə kürkündən və çanağından başqa heç nəyi olmur158, «Armudan qoşun çəkib. Onları ot tayasının altında gizləyir. Daha sonra bəy» nağılında isə onun armud ağacının meyvələrini yeməklə tayaya od vurub divləri yandırır. «Armudan bəy» nağılında isə dolandığı qeyd olunur159. tülkü divi inandırır ki, həkimlər onun beynini xəstə padşaha Xalxas variantında qəhrəman tülkünü ov zamanı tutur, dərman deyiblər və onu mağarada gizlənməyə razı salır. Azərbaycan variantında isə armud ağacına qır yaxmaqla və ya «Tülküynən dəyirmançı» nağılında tülkü qəhrəmanı ağacın yanında qazdığı quyuda gizlənməklə tülkünü ələ keçirir. sınamaq üçün özünü ölülüyə vurur. Tülkünün öldüyünü zənn Nağıl tülkünün padşahın qızma elçi düşməsi ilə davam edən qəhrəman onu quyruğundan tutub atmaq istəyir. Də­ edir. Azərbaycan variantında tülkü padşahın qızma elçi yirmançının vəfasızlığım görən tülkü divləri onun üstünə gə­ düşməzdən əvvəl ağasının qızıllarını ölçmək bəhanəsi ilə bir tirir. Dəyirmançı divləri aldatmaqla vəziyyətdən çıxmağı ba­ neçə dəfə padşahdan qızıl ölçən çanağı alır. Ağasının zəngin carır. Belə ki, tülkünün ona yeddi div borclu olduğunu və olmasına padşahı inandırdıqdan sonra onun qızma elçi düşür. onları da borcunu qaytarmaq üçün gətirdiyini deyir. Tülkünün Xalxas variantında xan qəhrəmandan bars, şir və fil tutmasını onları aldatdığını zənn edən divlər onu öldürüb aradan çıxırlar. tələb edir. Boraltay-ku tülkünün köməyilə xanın tapşırığını Q.N.Potaninin qazaxlardan qeydə aldığı «Ak cilan» nağılı yerinə yetirir. Bu gediş həmin nağılın Azərbaycan variantında AT 670 nömrəli süjet əsasında təşkil olunub160. Süjetin qısa təsadüf olunmur. məzmunu belədir: Qəhrəman heyvanların dilini bilir, lakin bu Daha sonra nağıl tülkünün qəhrəmanı xanın hüzuruna haqda heç kimə danışmamalıdır. Arvadının israrı ilə əvvəl sirri aparması ilə davam edir. Hər iki variantda da tülkü qəhrə­ açmaq istəsə də, heyvanların məsləhəti ilə bu fikirdən daşınır. manın çaya düşdüyünü bəhanə etməklə xandan onun üçün Bu süjetin Azərbaycanda on iki variantı qeydə alınmışdır. geyim, yaraq-yasaq alır. Qazax variantında nağıl ilanlar padşahının arvadının Xalxas variantında tülkü Manqıs xanı tufan olacağına kərtənkələ ilə sevişməsi və bu mənzərənin şahidi olan xanın inandırır və onu dərin quyunun içində gizlənməyə razı salır. kərtənkələni öldürməsi ilə başlayır. Azərbaycan variantında isə Ovçu Pirim ağ ilanla qara ilanın bir-birinə sarmaşdığını görür. Onları bir-birinə yaraşdırmadığından qara ilanı vurmaq 158 Azərbaycan folkloru antologiyası. XII kitab (Zəngəzur folkloru), Bakı: Səda, 2005, s.166 159 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda, 160 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и 2006, s.238 сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.174 150 151 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

istəyir, lakin atdığı güllə ağ ilanın quyruğuna dəyir161. Qazax Azərbaycanda qeydə alınmış bəzi variantlarda final qəhrəma­ variantında ilanlar padşahı, Azərbaycan variantında isə ilanlar nın sirri açması və canavarların onu parçalama sı ilə tamamlanır. padşahının qızı ağ rəngdə təsvir olunur. Aparılan müqayisədən göründüyü kimi, nağılların süjet «Ak cilan» nağılında ilanlar padşahı arvadım yaraladığı xəttində elə bir ciddi fərq gözə çarpmır. Hər iki nağıl eyni üçün qəhrəmanı özü sancmaq istəyirsə, Azərbaycan varian­ motivlər əsasında təşkil olunmuşdur, yeganə fərq personaj­ tında bu məqsədlə tabeliyində olan ilanlardan istifadə edir. larda özünü göstərir. Qazax variantında baş rolun iştirakçısı Həmin ilanlar qəhrəmanın çəkməsinin içində gizlənib onu qeyri-müəyyən şəxs kimi təqdim olunursa, Azərbaycan sancmaq üçün fürsət gözləyirlər. Bu vaxt onlar Ovçu Pirimin variantında bu süjet bir qayda olaraq, Ovşu Pirimin adı ilə arvadı ilə söhbətini eşidirlər və onun günahsız olduğunu bağlıdır. Qazax variantında ağ ilanla kərtənkələnin, Azərbay­ öyrənirlər. can variantında ağ ilanla qara ilanın sevişməsi hadisələrin Qəhrəmanın günahsızlığı üzə çıxdıqdan sonra ilanlar inkişafına təkan verir. Bunları nəzərə almasaq, deyə bilərik ki, padşahı onu mükafatlandırır. Qazax variantında qəhrəman qeydə alınma tarixləri arasında bir əsrdən çox bir zamanın ilanlar padşahının peysərini yaladıqdan sonra bütün olmasına baxmayaraq, bu süjet elə bir ciddi dəyişikliyə heyvanların dilini bilir. Azərbaycan nağıllarında isə ilanlar uğramamışdır. padşahı qəhrəmanın ağzına tüpürdükdən, yaxud dilini onun Nur-Seyid adlı qırğız söyləyicidən qeydə alınmış ağzına salıb hərlədikdən sonra o, ilanların dilini bilir. «Talas-pay Mərgən» nağılı Aame-Tompson göstəricisində «Ak cilan» nağılında qəhrəman qonaqlar üçün kəsiləcək 532-ci nömrə altında verilmiş «Kürəkənlərin sınanması» qoyunun ətindən yeyib kef edəcəklərinə sevinən pişiklərin, süjeti əsasında qurulmuşdur. Avropanın əksər xalqlarında, Azərbaycan variantında isə ana madyanla qulunun söhbətini Şərqdə Hindistan, Türkiyə və Türkmənistanda bu süjetin eşidib gülür. Hər iki nağılda qəhrəman arvadının israr etdiyini variantlarına rast gəlinir. Elmi ədəbiyyatda onun Hindistanda görüb gülməyinin səbəbini açmaq istəyir. yaranması, buradan Şərqə və Avropaya yayılması haqqında Qazax variantında qəhrəman qoçun ondan quyunun fikirlər mövcuddur162. üstündən tullanmağı tələb edən qoyuna verdiyi cavabı eşidib Qırğız variantı ənənəvi süjet üçün xarakterik olmayan bu fikirdən daşınır. Həmin motivə «Ovçu Pirim» nağılında da gedişlərlə - Koblandı batırın Karamanı öldürməsi, onun var- rast gəlinir. Lakin burada şişək arxasına düşən qoçdan arxın dövlətini çalıb-çapması, insanlarını isə əsir alıb aparması ilə üstündən tullanmağı tələb edir. Bəzi variantlarda isə qəhrəman başlayır. Karaman batırın adamlarından yalnız iki nəfər - biri xoruzun məsləhətindən sonra sirri açmaq fikrindən vaz keçir. qoca, digəri uşaq sağ qalır: onlardan biri tiyanın, digəri isə

161 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib edəni N.Seyi- 162 Дунганские народные сказки и предания. М: Наука, 1977, с.434 dov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.5 152 153 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

saman topasının altında gizlənmiş olur. Həmin uşaq böyü­ muş və bu zümrənin nümayəndələri həmin əlamətin daşıyı­ dükdən sonra Karaman batırın qisasını alır. cısına çevrilmişlər. Bu süjetdə də qəhrəmanın həmin əlaməti Ənənəvi variantda rast gəlmədiyimiz cəhətlərdən biri də daşıması onun əsilzadə nəslinə mənsub olması anlamına gəlir. qəhrəmana və onun atma ad verilməsidir. Qırğız variantında Nağıl padşahın kiçik qızının qəhrəmanın qızılı saçlarını qeyd olunur ki, qəhrəman ov zamanı vəhşi bir atı ram edir və görüb ona aşiq olması ilə davam edir. Qırğız variantında Talas- atasından ona və atına ad verməsini xahiş edir. Atası ona Ta­ pay Mərgən göldə çimərkən padşahın qızı onun qızılı kəkilini las-pay, atına Gözü-qara at adını verir. Qəhrəmana göstərdiyi görür. Azərbaycan variantında isə qəhrəman hər gün padşahın igidliyə görə ad verilməsi motivinə dastanlarımızda tez-tez kiçik qızı üçün dərdiyi gülü başının tükü ilə bağlayır. Bundan təsadüf olunsa da, ona atı ilə eyni gündə ad verilməsi demək şübhələnən qız qəhrəmanı pusur və onun başının bir tərəfinin olar ki, rastlanmır. qızılı, bir tərəfinin gümüşü rəngdə olduğunu görür. Qəhrəmanın çoban qiyafəsində başqa məmləkətə gəlmə­ Qırğız variantında qızlar atalarma evlənmək yaşına si ilə artıq AT 532 nömrəli süjetə məxsus gedişlər başlayır. çatdıqlarını xəbər vermək üçün üç çörək göndərirlər. Çörək­ Qırğız variantında qeyd olunur ki, Talas-pay Mərgən Kadır lərdən biri tam yanmış, ikincisi qismən yanmış, üçüncüsü isə xanın çobanını öldürüb onun qiyafəsində, keçəl görkəmində tam bişmiş olur. Çörəyin yanması böyük bacının evlənmək şəhərə gəlir. Ancaq qəhrəmanın özünü necə keçəl görkəminə vaxtının artıq çoxdan keçdiyi, qismən yanması ortancıl salması mətndən anlaşılmır. Azərbaycan variantında isə bacının da vaxtının keçdiyi, tam bişməsi isə kiçik bacının əsl qəhrəmanın qoyunun dərisini soyub başına keçirməklə özünü evlənmək vaxtı olduğu anlamına gəlir. Azərbaycan varian­ keçəl görkəminə saldığı qeyd olunur163 (7, 83). tında isə çörək əvəzinə, qızlar atalarına üç yemiş göndərirlər. Qırğız variantında qəhrəman qızıl kəkilli, Azərbaycan Yemişlərdən birinin vaxtı keçmiş, ikincisi qismən keçmiş, variantında isə başının bir tərəfi qızılı, bir tərəfi gümüşü şəkildə üçüncüsü isə əsl yetişmiş olur. Hər iki nağılda padşah həmin təsvir olunur. Qızılı saç əslində, qəhrəmanın qeyri-adi mənşə­ əlamətlərdən qızlarının nə demək istədiyini başa düşür və yindən xəbər verir. Qırğız variantında bu detala təsadüf olun­ onları evləndirməyə qərar verir. masa da, Azərbaycan variantında qızılı saç qəhrəmanın qeyri- «Gül Sənavərə neylədi» nağılında qızlar alma atmaqla adi almadan doğulması ilə əlaqələndirilir. Bəzi nağıllarda isə, özlərinə ər seçirlər. Həmin motivə qırğız variantında təsadüf qəhrəman bu keyfiyyəti saçını çayın suyunda yumaqla əldə olunmur, sadəcə olaraq, padşah şəhər əhlini yığır və qızlar edir. Qızılı saç o dünya varlıqlarına məxsus bir xüsusiyyət olsa onların arasından seçim edirlər. da, sonralar bu əlamətlər yüksək zümrəyə transformasiya olun­ Daha sonra hadisələr padşahın kiçik qızının seçiminə qəzəblənərək onu saraydan qovması, qəhrəmanın böyük kürə­ 163 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, II c., / Tərtib edəni M.Təhmasib. Bakı: kənlərə qoşularaq xəstə padşah üçün sayqak əti əldə etməyə Şərq-Qərb, 2005, s.83 >

154 155 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

getməsi ilə davam edir. Qırğız variantında qəhrəman ovladığı variantında qəhrəman məqsədinə çatmaqda köməkçilərdən sayqakın içalatını özünə götürür, cəmdəyini isə böyük kü­ (simruq quşu, aslan və at) istifadə edirsə, qırğız variantında rəkənlərə verir. Böyük kürəkənlərin həmin ətdən hazırladığı onlara təsadüf olunmur. Qəhrəman sayqakı təkbaşına ovlayır, yemək xanın xəstəliyinə əlac etmir, amma kiçik kürəkənin çətin tapşırıqları sehrli vasitənin köməyi olmadan yerinə bişirdiyi içalatı yedikdən sonra şəfa tapır. Azərbaycan varian­ yetirir. Sehrli vasitələrin nağıl strukturundan düşməsi qəhrə­ tında ov ətini əldə etməkdə qəhrəmana Simurq quşu, aslan və manın aktivləşməsinə, fiziki gücün daha da qabardılmasma at kömək edir. Qəhrəman böyük kürəkənləri damğalayaraq səbəb olmuş, bu da qırğız variantını bahadırlıq nağıllarına heyvanın ətini onlara verir, baş-ayağını isə özünə götürür. daha da yaxınlaşdırmışdır. Ona görə də, qəhrəmanın fiziki Qırğız variantında olduğu kimi burada da böyük kürəkənlərin gücünü önə çıxarmaq üçün həmin süjet aktiv qəhrəmanlı AT hazırladığı yemək padşahın xəstəliyinə əlac etmir, yalnız 301 və Koblandı batırdan Karamanm qisasının alınması kiçik kürəkənin heyvanın baş-ayağından bişirdiyi yeməyi süjetləri ilə kontaminasiya olunmuşdur. Deyilənləri ümumi­ yedikdən sonra sağalır. ləşdirərək deyə bilərik ki, qırğız variantı ənənəvi süjet üçün Azərbaycan variantında hadisələr qəhrəmanın düşmən xarakterik olan bir çox motivləri özündə ehtiva etməsə də, qoşununa qarşı vuruşması və qolundan aldığı yaraya görə ta­ haqqında bəhs olunan süjetin inkişafım, digər qruplara nınması ilə davam edir. Nağıl böyük kürəkənlərin ifşa olunma- transformasiyasını öyrənmək baxımından əvəzsizdir. sı, kiçiyin isə əsilzadə nəslinə mənsub olmasının üzə çıxması Xarke adlı qırğız söyləyicidən qeydə alınmış «Vəzir»64 ilə tamamlanır. Qırğız variantında bu gedişlərə təsadüf olun­ nağılının süjeti «Xacə Fəttah»164 165 * nağılına uyğun gəlir. Hər iki mur, onun əvəzinə hadisələr AT 301 nömrəli süjetə məxsus nağılda kişiləri etibarsız saydığı üçün evlənmək istəməyən, gedişlərlə davam edir. Kürəkənlər növbə ilə xanın madyanına sonradan bu fikirdən daşınan qızdan bəhs olunur. keşik çəkirlər. Böyük kürəkənləri yuxu tutur, kiçik kürəkən Qırğız variantında qızın kişilərə nifrət etməsinin səbəbi madyanın balasını oğurlamaq istəyən Alp-qara-quşu vurub erkək qazın balalarına qarşı laqeydliyi ilə əlaqələndirilir. yaralayır. Daha sonra quşun dalınca gedib onu öldürür. Geri Yanğın vaxtı erkək qazın balalarını atıb getməsinin şahidi qayıdarkən qəhrəman atın üstündə şahzadə geyimində gəldi­ olan qız heç vaxt evlənməyəcəyinə söz verir. Azərbaycan yindən padşah onun əsilzadə nəslinə mənsub olduğunu bilir. variantında isə qızın evlənmək istəməməsinin səbəbi onun Aparılan müqayisələrdən göründüyü kimi, qırğız varian­ gördüyü yuxu ilə əlaqələndirilir. Qız yuxuda erkək ahunun tı ənənəvi süjetdən xeyli fərqlənir. Ənənəvi süjet üçün xarak­ terik olan bir çox motivlərə - kürəkənlərin damğalanması qarşılığında ov ətinin onlara verilməsi, düşmən qoşununa 164 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 153 qarşı döyüşdə yaralanma, böyük kürəkənlərin ifşa olunmasına 165 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, III с., / Toplayanı və tərtib edəni bu variantda rast gəlinmir. Bundan əlavə, əgər Azərbaycan Ə.Axundov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.153

156 157 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

ayağı oyuğa düşmüş dişi ahuya kömək etmədiyini görüb evlənmək istəmir. alınmışdır ki, bunların içində Cəbrayıl rayonundan toplanmış variantı müqayisəyə cəlb etmişik167. Qırğız variantında nağıl xanın həmin qızı yuxuda görüb Nağıl Süleyman peyğəmbərin quş sümüyündən ev ona aşiq olması və onu tapmaq məqsədilə qızın şəklini tikdirmək üçün bütün quşları çağırması və bayquşun onun çəkdirib şəhər darvazasının önünə vurması motivi ilə davara hüzuruna gəlməməsi ilə başlayır. Q.N.Potanin variantında edir. Azərbaycan variantında isə qəhrəman ticarət məqsədik Süleyman peyğəmbər bayquşun dalınca müşgül quşunu, gəldiyi şəhərdə həmin qızı görüb ona aşiq olur. Hansısa şəxsi şahini və qartalı göndərir. Bayquş hesabla məşğul olduğu axtarmaq məqsədilə onun şəklini çəkdirib şəhər darvazasına üçün iki çağırışa gəlmir, yalnız sonuncu çağırışda qartal onu vurulması motivinə Azərbaycanda «Şərlənmış arvad» (AT caynağına alıb peyğəmbərin hüzuruna aparır. Azərbaycan 881) süjetində rast gəlinir. Məsələn, həmin süjet əsasında variantında Süleyman peyğəmbər bayquşun dalınca adamı, atı təşkil olunmuş «Kasıb oğlanla padşah» nağılında arvad ərini və iti göndərir. Bayquş adamla atı geri qaytarır, yalnız itə tapmaq üçün öz şəklini çəkdirib sarayın divarına vurdurur166. qoşulub peyğəmbərin hüzuruna gedir. O, bu hərəkətinin Qırğız variantında qəhrəman qızın yaxın adamlarından səbəbini adamın hövsələsizliyi, atın düşmən malı olması, itin birinin, Azərbaycan variantında isə qızın bibisinin köməyi ilə isə onlardan fərqli olaraq vəfalı olması ilə izah edir. Bu motivə onun evlənmək istəməməsinin səbəbini öyrənir. Qırğız Süleyman peyğəmbərlə bağlı digər nağıllarda da təsadüf etmək variantında xan sarayın divarına erkək qazın balalarını xilas mümkündür. «Süleyman və kirpi» nağılında Allah Süleyman etmək üçün özünü çaya atdığını və boğulub öldüyünü peyğəmbərə dirilik suyu göndərir və bütün heyvanların çəkdirir. Azərbaycan variantında isə qəhrəman hamamın razılığını aldıqdan sonra həmin sudan içməyə icazə verir. divarına qızın yuxusunu əks etdirən şəkillər çəkdirir. Axırda Süleyman peyğəmbər bütün heyvanları sarayın önünə yığır, isə erkək ahunun dişi ahuya kömək etməyə gələrkən ovçular yalnız kirpi onun çağırışına gəlmir. Peyğəmbər kirpinin dalınca tərəfindən vurulduğunu təsvir edir. Hər iki nağılda qız həmin vəziri, atı və iti göndərir. Əvvəlki nağılda olduğu kimi burada şəkli gördükdən sonra kişilər haqqında fikrini dəyişir və da kirpi vəziri və atı geri qaytarır, yalnız sonuncu ilə peyğəm­ qəhrəmanla evlənməyə razı olur. bərin hüzuruna gedir. Bu hərəkətinin səbəbini vəzirin və atın Süleyman peyğəmbərin arvadının istəyi ilə quş sümü­ etibarsızlığı, itin isə etibarlı olması ilə izah edir168. yündən ev tikdirmək istəməsi və bayquşun verdiyi ağıllı məsləhət sayəsində bu fikirdən daşınması geniş yayılmış nağıl süjetidir. Həmin süjetin Azərbaycanda səkkiz variantı qeydə 167 Azərbaycan folkloru antologiyası. XII kitab (Zəngəzur folkloru), Bakı: Səda, 2005,464 s.215 168 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda, 166 Azərbaycan folkloru antologiyası. XII kitab (Zəngəzur folkloru), Bakı: Səda, 2006, s.304 2005,464 s.234

158 159 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Nağıl bayquşun Süleyman peyğəmbərin suallarına Qazax variantında nağıl vəzirin yeni doğulan oğlunun cavab verməsi ilə davam edir. Alimin topladığı variantda taleyini öyrənmək istəyən xanı bu fikirdən daşındırmaq üçün bayquş Süleyman peyğəmbərin «dünyada ölü çoxdu, diri», öz başına gələn hadisəni ona nağıl etməsi ilə başlayır. Azər­ «arvad çoxdu, kişi» suallarım, Azərbaycan variantında isa baycan variantında isə vəzir şahın yeni doğulan oğlunun şərə­ bunlardan əlavə «dünyanın keçmişi çoxdu, gələcəyi» sual­fmə verdiyi qonaqlıqda onun oğlu ilə qonaqlar arasında mü­ larını cavablandırır. Hər iki variantda peyğəmbər bayquşun bahisə düşməsi ilə başlayır. Qonaqlar insanın taleyinin Allah­ verdiyi cavabdan sonra öz səhvini başa düşür və quş dan, vəzirin oğlu isə onun özündən asılı olduğunu iddia edir. sümüyündən ev tikdirmək fikrindən daşınır. Nağıl xanın yeni doğulan oğlunun müəyyən yaşa çat­ Azərbaycan variantında nağıl etioloji sonluqla qurtarır. dıqdan sonra dünyasını dəyişəcəyini öyrənməsi ilə davam Ağıllı məsləhətinə görə Süleyman peyğəmbər bayquşa bəy edir. Qazax variantında xanm yeni doğulan oğlunun taleyini quş adını verir və ona gündəlik üç sərçə ruzu təyin edir.necə öyrəndiyi aydın olmur, amma Azərbaycan variantında Nağılda deyilənə görə, o vaxtdan da üç sərçə hər gün padşah oğlunun taleyini ad qoymağa gələn dərvişdən və bayquşun hüzuruna gəlir. Bayquş sərçələrin ikisini başınayaxud falçıdan öyrənir. Oğlu dərviş deyən yaşa çatdıqda dolandırıb buraxır, üçüncü sərçəni isə yeyir. Bu motivə alimin padşah onu dəryanın ortasındakı kimsəsiz adada yerin altında qeydə aldığı variantda təsadüf olunmur. saxlayır, ya da ayrıca' saray tikdirib oğlunu oraya köçürür. Q.N.Potaninin qazaxlardan qeydə aldığı «Yuvadakı xan Qazax variantında oğlanın ölümünə vəzir, Azərbaycan­ oğlu» nağılı «Təyin olunmuş ölüm» (AT 934) və «Qocalarından qeydə alınmış variantlarda isə vəzirin oğlu və yaxud öldürülməsi» (AT 981) süjetlərindən təşkil olunub. «Təyinqoşun başçısı səbəb olur. olunmuş ölüm» süjetinin Azərbaycanda iki variantı qeydə Qazax variantında vəziri oğlanın saxlanıldığı adaya göy alınmışdır. Bunlardan biri Baqrinin L.Q.Lopatinskinin mate­ quş (casıl) gətirir. Nağılda təsvir olunur ki, göy quş vəzirin rialları əsasında tərtib etdiyi «Azərbaycanın və qonşu ölkə­ qurduğu tələyə düşür. Quş havaya qalxdıqda tələnin o biri lərin folkloru» toplusunun birinci cildində «Tale» adı altın­ucundan möhkəm yapışmış vəziri də özü ilə aparır. «Azər­ da169, ikinci isə F.Bayatın topladığı nümunələr əsasında tərtib baycan variantında isə vəzirin oğlu qonaqlıqdakı adamlarla olunmuş «Şah Abbasın arvadı» nağıllar toplusunda «Qəhrə­mübahisə etdikdən sonra çölə çıxır. Bu vaxt qanadları müx­ manla Qaytaran» adı altında çap olunub170. İkinci nağılda təlif rəngə çalan bir quş onu caynağına alıb padşahın oğlunun həmin süjet bahadırlıq nağılı ilə kontaminasiya olunub. saxlandığı adaya gətirir. Həm «Yuvadakı xan oğlu», həm də «Tale» nağılında oğlanın ölüm səbəbi demək olar ki, eynidir. Qazax varian­ 169 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda, 2006, s. 163 tında almanı xəncərin ucunda xanm oğluna uzadanda vəziri 170 Şah Abbasın arvadı / Toplayanı F.Bayat. Bakı: Yazıçı, 1996, s.229 160 161 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri asqırmaq tutur və xəncər oğlanın boğazına sancılır. «Tale» nağılında isə padşahın oğlu özünə xəsarət yetirməməsi üçün kontaminasiya olunmuşdur, həmin süjetin Azərbaycandan da onun əl-qolu bağlanmış olur. O, vəzirin oğlunun xəncərin qeydə alınmış variantlarında bu cür kontaminasiyaya təsadüf ucunda uzatdığı qarpızı almaq üçün ayağa qalxmaq istədikdə olunmur. Bu cəhətlər istisna olmaqla, müqayisə edilən hər üç büdrəyib yıxılır və xəncər onun boğazına sancılır. «Qəhrə­ variantda süjet xəttini təşkil edən digər gedişlər bir-birini manla Qaytaran» nağılında isə qoşun böyüyü qarpızı götür­ tamamlayır. mək istəyəndə əli rəfin üzərindəki bıçağa dəyir, bıçaq yerə Q.N.Potaninin qeydə aldığı materiallar arasında “İsgən­ düşüb oğlana sancılır. dərin buynuzu" süjetin iki variantına rast gəlinir. Həmin Qazax variantında vəzirin günahsız olub-olmadığını variantlardan biri tam, digəri isə yarımçıq şəkildə verilmişdir. təyin etmək üçün onu tərəzinin gözünə qoyub çəkirlər, tərə­ Azərbaycanda isə həmin süjetin altı variantı qeydə alınmışdır. zinin hər iki gözünün bərabər gəlməsindən onun günahsız İsgəndərin başını qırxan dəlləyi öldürməyib sağ olduğu müəyyən olur. Bu motivə müqayisəyə cəlb etdiyimiz saxlaması müxtəlif səbəblərlə izah olunur. Alimin qeydə süjetin Azərbaycan variantında təsadüf etməsək də, ona aldığı variantların birində başını qırxan qardaşlığı olduğu «Haqq tərəzisi» nağılında rast gəlirik. Nağılda təsvir olunur üçün İsgəndərin onu öldürməyə əli gəlmir. Digər variantda isə ki, taleyindən narazı olan gənc nikah gecəsi evi tərk edir. deyilir ki, dəllək İsgəndərin başını qırxmazdan əvvəl ona Yuxuda görür ki, mələklər onu tərəzinin bir gözünə, evləndiyi anasının öz südü ilə bişirdiyi çörəkdən verir. Həmin çörəyi qızı isə o biri gözünə qoyurlar və tərəzinin hər iki gözü yeyən İsgəndər dəlləklə süd qardaşı sayıldığı üçün onu öldürt- bərabər gəlir. Gənc bundan sonra qisməti ilə barışıb evə dürmür. Azərbaycan variantında isə İsgəndər başını qırxdır­ qayıdır171). Hər iki motiv arasında fərq ondadır ki, bir variant­ maq üçün ölkədə adam qalmadığını görüb sonuncu dəlləyi da ondan qəhrəmanın günahlarını, digərində isə qızla oğlanın sağ saxlayır172. Alimin qeydə aldığı hər iki variantda İsgən­ bir-birinə yazıldığını sübuta yetirmək üçün istifadə olunur. dərin başını qırxan dəllək sirri saxlaya bilməyəcəyini görüb Müqayisəyə cəlb etdiyimiz variantlardan da göründüyü onu quyuya danışır. Həmin quyuda saxlanılan cinayətkar kimi, süjetin variantları arasında ciddi fərq gözə çarpmır. oradan çıxdıqdan sonra bu sirri yayır. Azərbaycan variantında Əsas fərq təhkiyə üsulunda (yəni süjetin vəzirin başına gələn isə dəlləyin sirri danışdığı quyudan qamış çıxır. Çobanın əhvalat kimi təqdim olunması), İsgəndərin tərəzisi həmin qamışdan düzəltdiyi tütək bu sirri yayır. Q.N.Potanin adlandırılan mizan tərəzisində özünü göstərir. Bundan əlavə, variantında İsgəndər sirri açıldıqdan sonra dünyasını dəyi­ qazax variantında bu süjet «Qocaların öldürülməsi» süjeti ilə şirsə, Azərbaycan variantında bu motivə rast gəlinmir.

171 Фольклор Азербайджана и прилегающих стран / Под. ред. А.В.Баг- рия. В З-хт.Т.1, Баку: АзГНИИ, 1930, с.72 !72 Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib edəni N.Seyi- 162 dov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s. 136 163 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

Qırğızlardan qeydə alınmış və AT göstəricisində 910-cu məsləhətə bir top yumaq verirsə, Azərbaycan variantında on nömrədə verilmiş bu süjet olduqca geniş yayılmış və dünya­ manat pul verir. nın müxtəlif xalqlarında variantlarına təsadüf etmək mümkün­ Alınan məsləhətlərə gəldikdə, onlar variantlar üzrə də­ dür173. Həmin süjetin Azərbaycanda səkkiz variantı qeyd; yişir. Qırğız variantında qəhrəman şəhər darvazasının önündə alınmışdır ki, onların içərisindən Borçalıdan toplanmış «Tər- rastlaşdığı çalsaqqal kişidən «Əcəli çatmamış kimsə ölməz», bəl Məhəmmədlə şah qızı» 174 və «Üç məsləhət» nağıl- «Bir evə qonaq olanda ev sahibindən əvvəl yatma» və «Hirs­ ları175müqayisə edilmişdir. lənəndə heç nə etmə» məsləhətlərini alır. Borçalı variantında Qırğız variantında qəhrəman varlı ailədən olur (atası yalnız sonuncu məsləhət iştirak edir, qalan iki məsləhət isə tacir olur), lakin atasının ölümündən sonra satıcılar bütün var- fərqlidir; «Sevgili sevgiliylə oynayar» və «Hər şeyin bir aslanı dövlətini mənimsədiyindən kasıb düşür. Azərbaycan variant­ var». Ağdaşdan qeydə alınmış variantda isə «Qıraqda yatma, larında isə qəhrəman kasıb ailədəndir. Bir variantda ata-anas: ortada yat», «Dərədə yatma, təpədə yat» və «Könül sevən ölmüş olur və köhnə bir daxmada yaşayır, digərində isə c göyçək olar» məsləhətləri iştirak edir. qədər tənbəl olur ki, yeməyi belə onun yanına gətirirlər. Qırğız variantında süjet qəhrəmanın evi tərk etməsi və bir Qırğız variantında qəhrəman adi, Azərbaycan variant­ qarının evində gecələməsi ilə davam edir. Özünü yuxuluğa vu­ larında isə padşah qızı ilə evlənmiş olur. Ağdaş rayonundar rur, qarının zəhərli otdan çörək bişirdiyini görür. Qarı yatdıq­ toplanmış variantda padşahın qızına elçi düşüb onunlt dan sonra onun bişirdiyi çörəyi adi çörəklə dəyişdirir. Səhər evlənir, Borçalı variantında isə, kiçik qızının «kişini kiş qarı yuxudan durub adi çörəyi qəhrəmana verir, zəhərli çörəyi eləyən arvaddır, kişilikdən salan da arvaddır» sözünə qəzəb isə özü yeyir. Azərbaycanda qeydə alınmış variantların heç tutan padşah onu Tənbəl Məhəmmədə ərə verir. birində bu gedişə təsadüf olunmaması, onun süjet üçün o qədər Nağıl üç məsləhətin alınması ilə davam edir. Qırğı; də xarakterik olmadığını göstərir. Onun əvəzinə Azərbaycan variantında qəhrəman məsləhəti şəhər darvazasının önünd; variantlarında başqa gedişlər iştirak edir. Ağdaşdan toplanmış qarşılaşdığı çalsaqqal kişidən, müqayisəyə cəlb etdiyimi; variantda qəhrəman qocanın məsləhətinə əməl edərək dərədə Azərbaycan variantlarında isə bazarda və ya bazarın qapıs deyil, təpədə yatır. Gecə sel dərədə yatanları yuyub aparır. ağzında rastlaşdığı kişidən alır. Qırğız variantında həı İkinci məsləhətə uyğun olaraq, ortada deyil, qıraqda yatır, bu vaxt padşahın oğlunu oğurlayan oğruya rast gəlir və onun 173 Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды ı сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с. 134 qulağını kəsir. Həmin nişanın sayəsində oğru tapılır. 174 Borçalı folkloru / Toplayanı V.Hacıyev, tərtib edən: İ.Abbaslı. Bakı Qəhrəmanın su çıxarmaq üçün quyuya düşməsi moti­ Azərnəşr, 1996, 257 s.54 vinə bu nağılın müqayisəyə cəlb edilən variantlarının ha­ 175 Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), Bakı: Səda 2006, s.378 mısında rast gəlinir. Qırğız variantında qəhrəman su çıxarmaq

164 165 _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______Müqayisəyə cəlb etdiyimiz variantlar arasında əsas fərq­ üçün düşdüyü quyuda əli qılınclı bir şəxsə rast gəlir. Həmin lilik alınan məsləhətlərdə özünü göstərir. Süjetin ən çox şəxs qəhrəmana yaşlı və cavan qadınları göstərib onlardan variantlaşan, dəyişikliyə uğrayan hissəsi olmasına baxmayaraq, hansının gözəl olduğunu soruşur. Qəhrəman «könül sevənonlar arasında da müəyyən bir qanunauyğunluq izlənilir. göyçək olar» cavabını verir. Ağdaş rayonundan qeydə alınmış Birinci və ikinci məsləhətlər variantlar üzrə dəyişsə də, variantda isə qəhrəman su quyusunda divə rast gəlir. sonuncu «bir iş görəndə tələsmə» məsləhəti əksər variantlarda Qurbağaya aşiq olmuş div ondan soruşur ki, dünyada nə sabit qalır. Bu da həmin məsləhətin süjet xəttində həlledici rol gözəldir. Aldığı cavabdan razı qalan div qəhrəmana dənələri oynadığını göstərir. ləl-cəvahirat olan üç nar hədiyyə edir. Borçalıdan qeydə İndiyə qədər müqayisə etdiyimiz mətnlərdə Q.N.Potanin alınmış variantda isə qəhrəman su çıxarmaq üçün düşdüyü variantları daha arxaikliyi ilə diqqəti cəlb edirdisə, burada quyuda qocaya rast gəlir. Qoca bir-biri ilə oynayan tısbağaları əksinə, Azərbaycan variantları yazıya alınma tarixlərinin az göstərib onların bu hərəkətinin səbəbini soruşur. Qəhrəmanın olmasına baxmayaraq, arxaik cizgilərini daha çox qoruyub «sevgili sevgiliylə oynayar» cavabından sonra tilsim sınır və saxlamışlar. Qırğız variantında suyun qabağım kəsən adi tısbağalardan biri qıza, digəri isə oğlana çevrilir. Bu variantda insan, Azərbaycan variantında isə divdir. Qırğız variantında da qoca etdiyi yaxşılığın qarşılığında qəhrəmana içi ləl- qəhrəmanın varlanması adi məişət zəminində izah olunur, cəvahiratla dolu nar hədiyyə edir. yəni yeni doğulan uşağı görməyə gələnlərin verdiyi bəxşişlə Həm qırğız, həm də Borçalıdan toplanmış variantda əlaqələndirilirsə, Azərbaycan variantında divin ona hədiyyə qəhrəman evə qayıtdıqda arvadının cavan bir oğlanla yatdı­ etdiyi qeyri-adi narla bağlanılır. ğım görür. Oğlanı öldürmək istəyir, lakin qocadan aldığı Beləliklə, aparılan müqayisələr bir daha göstərir ki, sonuncu məsləhəti yadına salıb əl saxlayır. Sonradan həmin alimin materialları elmi-texniki tərəqqinin hələ zəif olduğu, şəxsin öz oğlu olduğu məlum olur. folklor nümunələrinin öz saflığını, təbiiliyini qoruyub saxladığı Qırğız variantında müəyyən uyğunsuzluqlar vardır. dövrdə qeydə alınmışdır. Ona görə də, Azərbaycan folklo­ Nağılda qəhrəmanın qocadan «Əcəl çatmamış kimsə ölməz» rundakı bir çox süjetlərin, motiv və personajların daha arxaik məsləhətini aldığı qeyd olunsa da, hadisələrin sonrakı inkişafı şəklini həmin nümunələr arasında tapmaq mümkündür. Sü­ zamanı bununla bağlı hansısa bir epizoda təsadüf olunmur. jetlərin inkişaf tarixini izləməyə, onların mifoloji semantikasım Bundan əlavə, alınan məsləhətlər arasında «könül sevən göy­ açmağa, ümumiyyətlə, ümumtürk folkloru, mifoloji personajlar çək olar» məsləhətinə rast gəlinmir, amma nağılda bununla sistemi haqqında daha aydın təsəvvür əldə etməkdə onların bağlı ayrıca gediş vardır. Söyləyici hafizəsinin səbəb olduğu rolu əvəzsizdir. bu cür dəyişikliklər süjet xəttində müəyyən təhriflərin mey­ dana çıxmasına səbəb olmuşdur. 167 166 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

NƏTİCƏ haqqında nağılları qeydə almamışdır. Amma görkəmli alim kişi və qadın ayrıseçkiliyi etmədən öz söyləyicilərini müxtəlif Q.N.Potaninin 1863-1899-cu illərdə müəyyən fasilələrlə təbəqələrə məxsus adamlar arasından seçir və mətnləri gerçəkləşdirdiyi ekspedisiyalar dövlətin maddi dəstəyi ilə söyləyicinin cinsi, mənşəyi, hətta həmin mətnləri tərcümə təşkil olunmuş və bu ekspedisiyalarda qarşıya qoyulan vəzifə etmiş şəxslər haqqında ətraflı məlumat verməklə qeydə alırdı. Mərkəzi Asiyanın coğrafiyası, iqlimi, bitki örtüyü və hey­ Q.N.Potanin Qərb epik nümunələrinin kökünü Şərqdə vanat aləmini öyrənmək olmuşdur. Amma alimin Mərkəzi axtardığından onun toplayıcılıq fəaliyyəti də həmin fikri Asiya xalqlarına xüsusi marağı sayəsində bu ekspedisiyalar sübuta yetirmək üçün zəruri materialın toplanmasına yönəl­ coğrafi maraqlardan kənara çıxmış, folklora və etnoqrafiyaya mişdir. Özünün də qeyd etdiyi kimi, əgər nəzəri baxışları dair materialların qeydə alınması ilə xarakterik olmuşdur. olmasaydı, folklor toplamağa bu qədər maraq göstərməzdi. Alim Şərq xalqlarının dilini bilmədiyindən folklor mətn­ Amma nəzəri baxışları alimi nə qədər yeni-yeni axtarışlara lərini onların məzmununu təsvir etmək üsulu ilə qeydə al­ sövq etsə, ruhlandırsa da, toplama üçün seçdiyi arealın mışdır. Amma bu, başa düşdüyümüz kimi mətnin qısa məz­ məhdudluğuna gətirib çıxarmışdır. Məsələn, o, qazax folklor munu deyil, yerli xalqların dilinə məxsus müəyyən söz və nümunələrini Şimal-Şərqi və Şərqi Qazaxıstandan, Sibir, ifadələri, personaj adlarını saxlamaqla məzmunun daha ətraflı Altay və Monqolustanla qonşu olan yerlərdən - Zaysandan, və geniş təsviridir. Bu bölmədə bizim gəldiyimiz qənaət odur Qara İrtış çayının sahillərindən, Tarbaqataydan, Saurun şimal ki, toplama üsullarının tam formalaşmadığı, xüsusən də yerli yamaclarından, Qobi Altayından, Bayan-Auldan, Tokrayu xalqların dilini bilən ixtisaslı kadrların çatışmadığı bir dövrdə sahillərindən toplamışdır. Araşdırıcı Şərq və Qərb mədəniy­ bu metoddan istifadə etmək özünü doğrultsa da, indiki halda yətinin eyni mənbədən qidalanması fikrini əsaslandırmağa ondan istifadə yanlış addım olardı. Çünki folklor mətnlərinə çalışdığından coğrafi məkan seçərkən sərhəd bölgələrə üstün­ canlılıq verən, onlara emosionallıq gətirən söyləyici təhkiyə­ lük vermiş, daha içəridəki bölgələr isə toplanılmamış qalmış­ sidir. Məzmunu təsvir etmək üsulu ilə qeydə alman mətnlərdə dır. Bundan əlavə, Şərq və Qərb epik yaradıcılığının eyniliyini söyləyici təhkiyəsi, milli kolorit itdiyindən onlar sxematik və araşdırmaq üçün alimə əsasən, arxaik epik nümunələr lazım sönük təsir bağışlayır. idi. Ona görə də, o, əsas diqqətini mif, nağıl, dastan kimi arxaik Q.N.Potaninin toplama üsulu bir sıra cəhətlərinə görə epik nümunələrin toplanmasına yönəltmiş, daha müasir janlar müasiri olmuş şəxslərin toplama üsullarını qabaqlayırdı. isə onun toplayıcılıq sferasından kənarda qalmışdır. Məsələn, onunla eyni dövrdə toplama fəaliyyətində olmuş Alimin toplama üsulları ilə XIX əsr Azərbaycan ziyalı­ İ.A.Xudyakov nəinki mətnlərin pasportlaşdırılmasına əməl larının toplama üsullarının müqayisəsindən aydın olur ki, etməmiş, hətta öz söyləyicilərini əsasən, kişilər arasından Q.N.Potanin yerli ziyalılardan fərqli olaraq, daha təcrübəli seçdiyindən qadın repertuarı üçün xarakterik olan heyvanlar

168 169 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

mütəxəssis kimi çıxış etmişdir. O, folklor nümunələrini rus motivləri mətnin diqtə etdiyi tərzdə deyil, özünün başa düş­ dilində yazıya alsa da, milli məişət elementlərinin orijınaldakı düyü şəkildə izah etməyə çalışması onun bəzi müqayisə­ adını qorumaqla, yerli xalqlara məxsus bir çox söz və lərinin havadan asılı qalmasına və elmi kəsərini itirməsinə ifadələri saxlamaqla yazıya köçürmüş, söyləyicinin yaşını, səbəb olmuşdur. Görkəmli folklorşünas Şərq və Qərb epik mənsubiyyətini, yaşadığı yeri, tərçüməçinin, hətta informa- nümunələri arasında paralellik axtararkən fərqli cəhətlərə torları tapmaqda ona kömək etmiş şəxslərin adını qeyd diqqət yetirmir, Qərb eposunda, eləcə də bılinalarda rast gə­ etməklə mətnlərin dolğun pasportlaşdırılmasını aparmışdır. linən motivlərin kombinasiyasına Şərqdə yalnız parçalanmış Amma təəssüflər olsun ki, həmin dövrdə Qafqaz tədris ida­ halda, ayrı-ayrı süjetlərin tərkibində rast gəlindiyini nəzərə rəsinin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda aparılan toplama işlərində almırdı. Müqayisələrdə həddən artıq ifrata varması alimi Qərb bunlara əməl olunmamış, tərcümə zamam «milli kolorit», xalqlarının müstəqil yaradıcılığını inkar etməsinə gətirib mətnlərin «bədii özünəməxsusluğu» gözlənilməmiş, bir çox çıxarmışdır. mətnlərin söyləyiciləri haqqında məlumat verilməmiş, yaxud Alimin qeydə aldığı folklor materiallarının Azərbaycan verilən məlumatlar natamam olmuşdur. variantları ilə müqayisəsi bir daha göstərdi ki, Azərbaycan Q.N.Potanin nəzəri araşdırmalarında Şərqin Qərb mədə­ folkloruna məxsus bir çox süjet və motivlərin daha arxaik niyyətinə təsiri məsələsini nəzərdən keçirmişdir. O, belə şəklinə Q.N.Potaninin yazıya aldığı materiallar arasında rast hesab edirdi ki, Şərq və Qərbin epos yaradıcılığının əsasında gəlinir. Bu da bizə invariant bərpa etməyə, həmin süjet və dünyanın yaranması haqqında mif durur. Həmin mif sonrakı motivlərin inkişafını izləməyə, mifoloji semantikalarım inkişaf mərhələsində Çoros, İrin-Sayan, Qeser, Çingiz haq­ açmağa imkan verir. qında mətnlərə transformasiya olunmuşdur. Onun fikrincə, öz dinlərinin üstünlüyünü sübut etməyə çalışan missionerlər, eləcə də ata-oğul döyüşündən bəhs edən mətnlərin əsasında da həmin mif durur. Bu təsəvvürlər sonralar Şərqdən köç edən tayfalar tərəfindən Qərbə gətirilmiş və onların rus bılinaları, «Kalevala» eposu, Böyük Karl haqqında rəvayətlər və s. formalaşmışdır. Əsərin əsas ideyasına - Şərqin Qərb mədə­ niyyətinə təsiri məsələsinə qarşı çıxmasaq da, alimin bəzi fikirləri ilə, xüsusilə də zahiri bənzərliklər və səs uyğunluqları üzərində qurulan müqayisələrlə razılaşmaq mümkün deyildir. Müqayisəyə cəlb etdiyi süjetlərin əldə olan variantlarına deyil, qeyri-müəyyən bir varianta istinad etməsi, süjet və

170 171 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

ВОПРОСЫ ФОЛЬКЛОРА ТЮРКСКИХ НАРДОВ в нируется: благодаря исследованиям А.Н.Веселовского, ТРУДАХ Г.Н.ПО Т АНИНА В.Ф.Миллера и Г.Н.Потанина географические рамки миг­ рационной теории расширяются. Если до того времени Книга посвящена исследованию деятельности извест­ сюжеты фольклора европейских народов рассматривались ного русского ученого Г.Н.Потанина в области собираниякак творения арийских народов и их происхождение свя­ фольклорных материалов и теории фольклора. В первойзывалось с Индией, после исследования трудов российских главе говорится о результатах экспедиции Г.Н.Потанина ученыхв объектом исследования миграционной теории стал различные районы Центральной Азии в 1863-1889 гг.также фольклор тюркских (Г.Н.Потанин) и иранских Целью этих экспедиций, снаряженных Российским прави­ (В.Ф.Миллер) народов. тельством и возглавляемых Г.Н.Потанином, было изучение В третьей главе исследуются фольклорные тексты, географии, климата, ландшафта и животного мира Цен­собранные Г.Н.Потаниным в Ценральной Азии. Тексты эти тральной Азии. Но в силу огромного интереса Г.Н.Потанинасопоставляются с азербайджанскими сказками. Первые к этнографии и фольклору местных этносов и племен, онбыли записаны Г.Н.Потаниным в то время, когда в Цен­ одновременно занимался и сбором фольклорных и этно­тральной Азии существовала настоящая фольклорная среда, графических материалов. В этой связи большой интерест.е. местные племена были далеки от цивилизации, жили по вызывают способы и принципы, которым он руководилсяправилам фольклора. Другими словами, это были свежие, при собирании, комментировании и издании фольклорныхнастоящие, еще не искаженные образцы устного народного текстов. творчества. Сравнение этих образцов с текстами азербай­ Нужно отметить, что деятельность Г.Н.Потанина по джанских сказок дает возможность исследовать истоки и собиранию фольклорных текстов служила прежде всего егосемантику азербайджанских сказок. научно-теоретическим интересам, так как происхождение многих эпических сюжетов, распространенных в фольклоре европейских народов, Г.Н.Потанин искал на Востоке. Он старался отыскать в Центральной Азии те фольклорные тексты, которые могли бы подтвердить его теоретические суждения. Во второй главе дается краткий обзор истории формирования теории «бродячих сюжетов», объясняяющей сходство фольклора у разных народов передвижением, миграцией фольклорных сюжетов из одной страны в другие. Далее подробно говорится о роли Г.Н.Потанина в раз­ витии этой теории. Отмечается, что после распространения теории заимствования в России содержание ее эволюцио-

172 173 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

PROBLEMS OF FOLK-LORE OF TURKIC PEOPLE were considered as creation of Aryan people and their origin OF C.N.POTANIN WORKS was related to India, after researches of the works of Russian scientists, the folkjore of Turkic (G.N.Potanin) and Iran The book is devoted to the research of the activity of the (V.F.Miller) people became objects of the migration theory. well-known Russian scientist G.N.Potanin on collection of The third chapter of the research provides an opportunity folklore materials and on the theory of folklore. The first chapter to compare the folklore texts collected by G.N.Potanin with the of dissertation includes the results of expeditions of G.N.Potanin Azerbaijani tales. They were noted firstly by G.N.Potanin when to various districts of the Central Asia during 1863-1889. Thethere was real folklore environment in the Central Asia, i.e. the purpose of these expeditions equipped by the Russian local tribes far from the civilization resided according to the Government led by G.N.Potanin was to study the geography, rules of folklore. In other words, these were the fresh, real climate, landscape and the fauna of Central Asia. But the folklore images, not distorted by anyone. The comparison of enormous interest of G.N.Potanin in the ethnography and the these images with the texts of the Azerbaijani tales gives an folklore of the local people and tribes obliged him to engage opportunity to study the source and semantics of the Azerbaijani simultaneously in collection of folklore and ethnographic tales. materials. In this connection, the methods and principles by which he was guided in the course of collection, commenting and publishing of the folklore texts provoke great interest. It is to be noted that his activity of collection of folklore materials has served first of all the scientific-theoretical interests, so as the origin of lots of epic stories spread out in the folklore of the European people was searched by G.N.Potanin in the East. He did his utmost to search the folklore texts in the Central Asia that would confirm his theoretical proposition. The second chapter of the book provides a short summary of the history of forming of the theory «migrant subjects», explaining the similarity of the folklore in the different people by the movement and migration of folklore themes from one country to another. Further the author provides comprehensive information about the role of G.N.Potanin in development of this theory. It is marked that after dissemination of the theory, its content’s adoption in Russia is improved: owning to the studies of A.N.Veselovsk, V.F.Miller and G.N.Potanin, the geographical frameworks of the migration theory are broadened. If theretofore the subjects of folklore of the European people

174 175 Ülkər Ələkbərova _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 15. Əfəndiyev P. Folklor praktikasına dair. Bakı: Gənclik, 1991, 35 s. Azərbaycan dilində 16. Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, 704 s. 1. Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab (Naxçıvan folk­ 17. Şah Abbasın arvadı / Toplayanı F.Bayat. Bakı: Yazıçı, loru), Bakı: Sabah, 1994, 388 s. 1996, 244 s. 2. Azərbaycan folkloru antologiyası. XII kitab (Zəngəzur folk­ loru), Bakı: Səda, 2005, 464 s. Türk dilində 3. Azərbaycan folkloru antologiyası. XIV kitab (Dərbənd folk­ 18. Arpaçay köylerinden derlemeler. II baskı. Ankara: Türk loru), Bakı: Səda, 2006, 430 s. Tarih Kurumu Basımevi, 1988, 398 s. 4. Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI kitab (Ağdaş folkloru), 19. Duranlı Muvaffak. Oçerki Severo-Zapadnoy Monqoli Bakı: Səda, 2006,496 s. (Kuzey Moğolistan üzerine yazılar) // Journal of Central 5. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib Asian and Caucasian Studies. №5, 2008, p.207-213 edəni Ə.Axundov. Bakı: Azərb. SSR EA, 1964,282 s. 20. Eren Hasan. Türklük Bilim Sözlügü. Ankara: Türk Dil 6. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, I c., / Toplayanı H.Zeynallı. Kurumu Yayınları, 1998, 378 s. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 360 s. 7. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, II c., / Tərtib edəni Rus dilində M.Təhmasib. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 296 s. 21. Адлер Ь. Потанин Г.Н. Как путешественник и географ. 8. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, III c., / Toplayanı və tərtib Казан: Наука, 1916, 64 с. edəni Ə.Axundov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 296 s. 22. Азадовский М.К., Арсеньев В.К. Путешественник и 9. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, IV c., / Toplayanı və tərtib писатель. Чита: Наука, 1955, 50с. edəni Ə.Axundov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 336 s. 23. Азадовский М.К. Г.Н.Потанин // История русской 10. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, V c., / Toplayanı və tərtib фольклористики: в 2-х томах, Т.2, М.: УЧПЕДГИЗ, 1963 edəni N.Seyidov. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 304 s. с.275-279. 11. Behrəngi S. Məhəbbət nağıllan: Seçilmiş əsərləri / Tərtib edən: 24. Алексеенко Н.В. Публицист, этнограф, фольклорист İ.Qasımov Bakı: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1987, 504 s. Г.Н.Потанин // Хранители памяти. Алма-ата: 12. Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və «Oğuz kağan» dastanı. Bakı: Наука,1988, С.94-104. Sabah, 1993,194 s. 25. Аникин В.П. Миграционная теория // Краткая литера­ 13. Borçalı folkloru / Toplayanı V.Hacıyev, tərtib edən: İ.Ab- турная энциклопедия: в 9-томах, Т. 4, М.: Сов. Энцик., baslı. Bakı: Azəməşr, 1996, 2(57 s. 1967, с.821-822. 14. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Maanf, 1981,403 s.

176 177 Ülkər Ələkbərova ____ Q.N.Potaninm əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

26. Аникин В.П. Самозарождение сюжетов // Краткая 35. Белосюдова A.H. Сказание и сказки киркиз, М.: Наука, литературная энциклопедия: в 9-х томах, Т.6, М.: Сов. 1915,354 с. Энцик., 1971, с.637-639. 36. Березовский М.М., Биански В.Л. Птицы Ганьсуйского 27. Аникин В.П. А.П.Скафтымов - критик исторической путешествия Г.Н.Потанина 1884-1887 гг., Спб.: школы и его теория эпоса в книге «Поетика и генезис Типография, 1891, 155 с. былин» // Очерки истории русской этнографии, фольк­ 37. Бессенов Ю.И., Якубович В.Я. По внутренней Азии. М.: лористики и антропологии. (Сборник статей. Отв.ред. ОТИС, 1947,273 с. Р.С.Липец ): в 10-х томах, Т.6, М.: Изд-во Акад. наук 38. Валиханов Ч.Ч. Сказание об Едиге и Токтамыше. Спб.: СССР, 1974, с.69-93. Записки Имп. Руск. Географ. Об-ва по отд. Этнографии, 28. Бадалбейли У.И. Восточные мотивы в литературе 1905,62 с. английского возрождения: автореф. дне. кан. фил. наук., 39. Валиханов Ч.Ч. Собрании сочинений: в 5-х томах, Т.4, Баку, 2004, 41 с. Алма-Ата, Наука, 1968, 782 с. 29. Бакунин М.А. О молодом Потанине // Литературное 40. Веселовский А.Н. Сравнительная мифология и ее метод. наследство Сибири: в 7-х томах, Т.7, Новосибирск: Изд. М.: Наука, 1873,463 с. Воет. Лит, 1986, с.261 41. Веселовский А.Н. Славянские сказание о Соломоне и 30. Баландин А.И. Мифологическая школа в русской Китоврасе и западноевропейские легенды о Морльфе и фольклористике. М.: Наука, 1988, 224 с. Мерлине. Из истории литературного общения Запада и 31. Бартольд В.В. Рецензия на книгу «Сага о Соломоне» // Востока // Веселовский А.Н. Собранные сочинение: в 16 В.В.Бартольд. Сочинения: в 9-х томах, Т. 4, М.: Наука, томах, Т.7, Спб.: Изд. отд-ня руск. яз. и словесности Имп. 1966, с.369-370. АН, 1921, с.450-455. 32. Бартольд В.В. Рецензия на книгу «Ерке. Култь сына неба 42. Веселовский А.Н. Заметки и сомнения о сравнительном в Северной Азии. Материалы к тюрко-монгольской изучении средневекового эпоса// Веселовский А.Н. Соб­ мифологии» // В.В.Бартольд. Сочинения: в 9-х томах, Т. ранные сочинений: в 16 томах, Т.8, Спб., 1921, с.79-84. 4, М.: Наука, 1966, с.371-373. 43. Взаимосвязи литератур Востока и Запада. М.: Воет, лит., 33. Бартольд В.В. Рецензия на работу Г.Н.Потанина 1961, 251 с. «Сказанию об Идыге»И Записки Восточного отделение 44. Взаимоотношения Востока с Европейскими странами. Русского Археологического Общества. Т.21, выпуск 4, Б.: АзГУ, 1987, 82 с. 1913, с.1-51. 45. Героический эпос о Гесере. Учебное пособие. Иркутск: 34. Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и Наука, 1909,308 с. России. Л.: Наука, 1925, 237 с. 46. Гесериада. Сказание о милостивом Гесере Мерен хане. Под. ред. С.А.Козина. М.-Л.: 1935, 150 с.

178 179 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

47. Гордлевский В.А. Г.Н.Потанин как народословестник. 56. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Сравни­ Избранные сочинения: в 4-х томах, Т.4, М., Наука, Глав. тельно-исторические очерки. М-Л.: Гос.Лит.Издат, 1962, Ред. Воет. Лит, 1968, с.446-451. 435 с. 48. Гребенщиков Г.Д. Большой сибирский дедушка // 57. Жуковская Н.Л., Неклюдов С.Ю. Героический эпос Литературное наследство Сибири, в 7-х томах. Т.7, монгольских народов // Журнал «Советская этногра­ Новосибирск: Изд. Воет. Лит. 1986, с.283-286. фия», 1986, № 4, с. 162-169. 49. Грумм-Гржимайло А.Г. Г.Н.Потанин как путешест­ 58. Захарова И.В. Этнография в трудах Западно-Сибирского венник и географ (К 125 летию со дня рождения) /У отдела РГО (1877-1917) // Ученные записки Омского го­ Известия Всесоюзного Географического общества. 1961, сударственного университета. 1970, выпуск 45, с.100-125. т.93, выпуск 2, с.101-113. 59. Зимонов С.З., Атишев А.А. Политические взгляды 50. Гудзий Н.К. Сравнительное изучение литератур в Чокана Валиханова. Алма-Ата: Наука, 1965, 249 с. русской дореволюционной и советской науке // Известия 60. Из истории культуры Сибири. Томск: Издателство Академии Наук СССР. Отделение литературы и языка. Томского Государствен-ного Университета, 1966, 1960, т. 19, выпуск 2, с. 116-127. выпуск 1, 139с. 51. Гусев В.Е. Мифологическая школа // Большая советская 61. Казахский фольклор в собирании Г.Н.Потанина. Алма- энсиклопедия: в 51-х томах, Т.16, М.: Советская Ата: Издателство АН Казах. СССР, 1972, 366 с. энциклопедия, 1952, с.340 62. Клеменц Д.А. Г.Н.Потанин // Литературное наследство 52. Дмитреева С.И. Географичекое распространение Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., русских былин. По материалам XIX - начала XX века. 1986, с.271-275. М.: Наука, 1975, 113 с. 63. Коваль С.Ф. Г.Н.Потанин и И.Д.Черский (Новые 53. Дунганские народные сказки и предания. М.: Наука, материалы) // Известие Всесоюзного Географическое 1977, 573 с. общества. 1961, выпуск 3, с.250-253. 54. Жирмунский В.М. Литературные отношения Востока и 64. Коккьяра Дж. История фольклористики в Европе. М.: Запада как проблема сравнительного литературоведения Издательство Иностр. Литературы, 1960, 690 с. // Труды юбилейной научной Сессии Ленинградского 65. Коржавин В., Мирзоев В., Яновский Н. К Университета. Секция филологических наук. Л.: Наука, характеристике Сибирского областничества. Газета 1946, с.126-133. «Сибирские огни», 1971, № 2 55. Жирмунский В.М. Сравнительно - исторический метод // 66. Короткий Е.И. Принципы организационно-собиратель­ Краткая литературная энциклопедия: в 9-х томах, Т.7. М.: ской работы в фольклористике 1920-х годов // Очерки Совет. Энцик., 1972, с. 126-130. истории русской этнографии, фолкьлористики и антропологии. 1968, выпуск 4, с.122-135. 180 181 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

67. Кошелев Я.Р. Г.Н. Потанин // Русская фольклористика 78. Марков А.В. К вопросу о методе исследования былин. Сибири (XIX — начала XX в.), Томск: Издательство Журнал «Этнографическое обозрение», 1907, № 1, с.33-43. Томского Университета, 1962, с.158-188. 79. Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. М.: 68. Кошелев Я.Р. Вопросы Русского фольклора Сибири Наука, 1963, 460 с. (дооктябрский период). Томск: Издателство Томского 80. Мендельсон Н.М. Сибирский патриот. Из воспоминаний Государственного Университета, 1963, 214 с. о Потанине // Литературное наследство Сибири: в 7-х то­ 69. Кошелев Я.Р. Из истории культуры Сибири. Томск: мах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.304-319. Издателство Томского Государственного Университета, 81. Мирзоев Е.М. Г.Н.Потанин (к 50 летаю со дня смерти). 1966,115 с. Известия АН СССР. 1970, № 4, с. 129-132. 70. Кошелев Я.Р. Потанин Г.Н. // Краткая литературная 82. Муравьев Д.Г. Теория заимствования // Большая совет­ энциклопедия: в 9-х томах, Т.5, М.: Советская ская энциклопедия: в 51-х томах, Т.10, М.: Сов. Энцик. энциклопедия, 1968, стб. 401-402. 1972, с.558-560. 71. Круглов Ю.Т. Фольклорная практика. Учеб, пособие. 83. Миллер В.Ф. Очерки русской народной словесности: в М.: Просвещение, 1986, 126 с. 11-х томах, Т.1, М.: Наука, 356 с. 72. Крупянская В.Ю., Маслова Т.С., Громов Г.Г. Методика 84. Миллер В.Ф. Материалы для истории былинных сюжетов этнографический экспедиций // Журнал «Советская (К былине о Ставре Годеновиче). Журнал «Этнографичес­ этнография», 1967, № 6, с. 140-143. кое обозрение», 1893, № 3, с.67-72. 73. Кызыкбаев Т. Славные страницы: (о пребывании 85. Неклюдов С.Ю. Епические соответсвия в русском и Г.Н.Потанина в г. Усть-Каменогорске). Газета «Знамия монгольском фольклоре: исторические и структурно­ коммунизма», 1964, Юоктябр типологические обоснования / Тезисы докладов IV 74. Липец Р.С. Потанин Г.Н. // Советская историческая летней школы по вторичным моделирующим системам. энциклопедия: в 12-х томах, Т.11, М.: Совет. Энцик., Тарту, 1970, с. 16-21. 1968, с.472-473. 86. Неклюдов С.Ю. Черты общности и своеобразия в 75. Липец Р.С. Идея о восточных влияниях в былинах // центрально-азиатском эпосе (Проблемы историической Очерки истории русской этнографии, фольклористики и типологии и жанровой эволюции) // Народы Азии и антропологии: М.: Изд. «Наука», 1974, с.69-95. Африки. М.: Наука, 1972, № 3, с.92-106. 76. Ляцкий Е.А. Рецензия на книгу «Восточные мотивы в 87. Неклюдов С.Ю. Исторические взаимосвязи тюрко­ средневековом европейском епосе». Журнал «Русское монгольских фольклорных традиций и проблема богатство», 1899, № 5, с.55-57. восточных влияний в европейском эпосе // Типология и 77. Макеев А.Ф. Г.Н.Потанин - писатель и путещестгвен- взаимосвязи средневековых литератур Востока и Запада. ник. Журнал «Русская литература», 1968, № 3. с. 197-198. М.: Наука, 1974, с. 192-272. 182 183 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqlan folkloru məsələləri 88. Никифоров Н.Я. Аносский сборник. Собрание сказок алтайцев. Омск: Горно-Алтайск-Ак-Чечек, 1915, с.14-162. 100. Потанин Г.Н. Несколько вопросов по сравнительному 89. Областническая тенденция в Сибири // В сборнике к 80- изучению животного и мифического эпоса о народов летию Г.Н.Потанина. Томск, 1915, с.256-260. Севера Сибири // Известия РГО, 1880, Т.16, выпуск 2, 90. Обручев В.А. Григорий Николаевич Потанин. Жизнь и с.20-26. 101. Потанин Г.Н. Путешествие в Восточной Тарбагатайе в деятельност. М-Л.: Изд. Акад. Наук СССР, 1947, 287 с. летом 1864 года// Заметки РГО, 1861, выпуск 7, с. 120-125. 91. Обручев В.А. Путеществие Г.Н.Потанина. М.: Молодая 102. Потанин Г.Н. Путешествие от озера Зайсан Черного гвардия, 1953,180 с. Иртыша в море Марка-Кол до Желтый горы (в зиму 1863- 92. Овчинников М.П. Из жизни Г.Н.Потанина // Литера­ 1864 годов) // Заметки РГО, 1867, выпуск 5, с.97-108. турное наследство Сибири: в 7-х томах. Т.7, Ново­ 103. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в сибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.275-280. 4-х томах, Т.1 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 93.Ольденбург С.Ф. Не довольно. Журнал «Русская мысль», 1915, кн. 9, с.9-11. 1880, 167 с. 104. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4- 94.0течественние физико-географы и путешественники. М.: х томах, Т.2 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1881, Министерства Просвещения РСФСР, 1959, с.390-396. 181 с. 95. Пантелеев Л.Ф. Встречи с Г.Н.Потаниным // 105. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в 4- Литературное наследство Сибири: в 7-х томах. Т.7, х томах, Т.З, Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1882, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.269-271. 96. Пелих Г.И. Историческая концепция Г.Н.Потанина / Мате­ 435 с. 106. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии: в риалы межвузовской конференции, посвященной 50-ле­ 4-х томах, Т.4 Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, тию образования СССР. Томск, 1972, выпуск 4, с.115-136. 97. Попов И.И. Потанин и областничесгво. Газета «Голос 1883, 1025 с. 107. Потанин Г.Н. Вогяки. Казань: Издат. Сибирского Печат­ минувщего», 1915, № 31. ного отд., 1882, 10 с. 98. Попов И.И. Из воспоминаний о Г’.Н.Потанине // Лите­ 108. Потанин Г.Н. Русская девица Дарига в киргизской сказ­ ратурное наследство Сибири: в 7-х томах. Т.7. ке. Журнал «Этнографические обозрение», 1890, № 4, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.294-304. 99. Постнов Ю.С. Литература Сибири 70-х годов XIX века с.38-64. 109. Потанин Г.Н. Монгольское сказание о Гесер-хане. в оценке Г.Н.Потанина // Известия Сибирского Журнал «Вестник Европы», 1890, № 9, с. 156-163. отделения Академии Наук СССР, Новосибирск, 1966, № 110. Потанин Г.Н. Ордынские паралели к поэмам Ломбард­ 5, выпуск 2, с.52-56. ского цикла. Журнал «Этнографические обозрение», 1890, №3, с. 1-36. 184 185 _____Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri Ülkər Ələkbərova______

111. Потанин Г.Н. Монгольское сказание о Хутула-хане. зованные М.А.Лияниней). Спб.: Изд. Импер. Рус. Журнал «Этнографическое обозрение», М., 1891, книга Геогр. Об-ва, 1898, 224 с. 9, №2, с.208-211. 122. Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом 112. Потанин Г.Н. Пилигримь в былинах и сказках. Журнал Европейском эпосе. М.: Изд. Геог. Отд. Импер. Общ, «Этнографические обозрение», 1891, № 2, с.74-109. 1899, 895 с. 113. Потанин Г.Н. Несколько вопросов по изучению 123. Потанин Г.Н. Путеществие в Сы-Чиан и Северную поверий, сказаний, суеверныхь обычаевь и обрядовь // окраину в 1892-1893 г. // Известие РГО, кн.35, выпуск Сборник материалов для описания местностей и племень IV, 1899 , с.97-110. Кавказа. Тбилиси: Издания управления Кавказского 124. Потанин Г.Н. Путеществие на середину Большого учебного округа, 1882, выпуск 2, с.8-11. Хингана в летом 1899 году // Известие РГО, 1901, 114. Потанин Г.Н. Дочь моря в степном эпосе. Журнал кн.37. выпуск 5, с.87-96. 125. Потанин Г.Н. Сага о Соломоне. Томск: Издат. Сибир­ «Этнографическое обозрение», 1892, № 1, с.38-69. ского Печатного отд., 1912, 185 с. 115. Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и 126. Потанин Г.Н. Восточные сказки. Тибетские сказки и Центральная Монголия: в 4-х томах, Т.1. Спб.: Изд. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1893, 567 с. предание. Журнал «Живая старина», 1912, выпуск 2-3, 116. Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и с.389-436. 127. Потанин Г.Н. Ерке. Культ сына неба в Северной Азии. Центральная Монголия: в 4-х томах, Т.2. Спб.: Изд. Материалы к тюрко-монгольской мифологии. Томск: Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1893, 436 с. Гипо-лит. Сибирского Печат. Дела, 1916, 130 с. 117. Потанин Г.Н. К сказке о Марке Богатом. Казань: 128. Потанин Г.Н. Юго-Западная часть Томской губернии в Типография Императ. Унив-та, 1895, 11 с. этнографическом отношении. Журнал «Живая 118. Потанин Г.Н. В юрте последнего киргизского царевича. Старина», 1916, выпуск 4, с. 167-169. Журнал «Русское богатство», 1896, № 8, с. 106-138. 129. Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, 119. Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, эпоса. Журнал «Вестник Европы». Петербург: Типография, 1896, книга 4, с.605-634. выпуск 2-3, с.47-192. 130. Потанин Г.Н. Происхождение Христа. Газета 120. Потанин Г.Н. Восточные основы русского былинного «Сибирские огни», 1926, № 4, с. 125-129. эпоса. Журнал «Вестник Европы». Петербург: 131. Потанин Г.Н. Путешествия по Монголии. Томск: ОГИС- Типография, 1896, книга 5, с.65-101. 121. Потанин Г.Н. Путешествия Г.Н.Потанина по Китаю, Географиз, 1948,478 с. 132. Потанин Г.Н. Материалы для истории Сибири. М.: Тибету и Монголии (Подлинные документы, исполь- Наука, 1967, 165 с. 187 186 Ülkər Ələkbərova______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri

133. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.1, Иркутск: истории и теории литературы. Выпуск 1, Челябинск, Издательство Иркутского Университета, 1977, 198 с. 1966, с.20-29. 134. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.2, Иркутск: 144. Пузанева Т.Н. Проблемы фольклора в журнале Издательство Иркутского Университета, 1988, 341 с. «Русское богатство» в 90-х гг. XIX века // Учен.Зап. 135. Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.З, Иркутск: Оренбург. Гос. Пед. Инст. им. В.Г.Чкалова, 1970, Издательство Иркутского Университета, 1989, 293 с. выпуск 28, с. 107-116. 136. Потанин Г.Н. Писма: в 4-х томах, Т.4, Иркутск: 145. Пути этнографический изучений Восточно-Сибирского Издательство Иркутского Университета 1990, 423 с. отдела Русского географического общества. Журнал 137. Потанин Г.Н. Громовник по поверьям и сказания племен «Сибирская живая старина». 1926, выпуск 2, с. 44-46. Южной Сибири и Северной Монголии. Журнал 146. Путилов Б.II. Методология сравнительно-истори­ Министерство народного просвещения. Спб.: Изд. ческого изучения фольклора. Л.: Наука, 1976, 456 с. Импер. Рус. Геогр. Об-ва, 1882, часть 219, с. 116-331. 147. Пыпин А.Н. История русской этнографии: в 4 томах, Т. 2, 138. Потанин Г.Н. Воспоминания // Литературное наследство Спб.: Типография, 1892,380 с. Сибири: в 7-и томах. Т.6, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 148. Руденко С.И. Григорий Николаевич Потанин как 1983, 332 с. этнограф // Известия Всесоюзного географического 139. Потанин Г.Н. Библиографические сведения о Чокане общество. Т.95, выпуск 2, № 63, с.95-107. Валиханове // Ч.Ч.Валиханов. Собрание сочинений: в 149. Савушкина Н.И. О собирании фольклора. М.:Изд. Москва 5-х томах, Т.1, Алма-Ата: Глав. Ред. Казахской Универ., 1974, 83 с. Советской Энциклопедии, 1984, с.90-94. 150. Сагалаев А.М., Крюков В.М. Г.Н.Потанин: Опыт осмыс­ 140. Потанин Г.Н. О необходимости собирания сказок // ления личности. Новосибирск: Наука, 1991,228 с. Литературное наследство Сибири: в 7 томах, Т. 7, 151. Сборник материалов для описания местностей и племень Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.241-245. Кавказа. Тбилиси: Издания управления Кавказского 141. Потанин Г.Н. Этнографические заметки на пути от г. учебного округа, 1888, выпуск 2, 128 с. Никольска до г. Тотьмы. Журнал «Живая старина», 152. Сборник материалов для описания местностей и племень 1899, выпуск 1, с.23-60. Кавказа. Тбилиси: Издания управления Кавказского 142. Пропп В.Я. Кумилятивная сказка // Фольклор и учебного округа, 1898, выпуск 24, 211 с. действительность. М.: Наука, 1976, с.241-260. 153. Селиверстов С.В. Г.Н.Потанин: сибирское областничество 143. Пузанева Г.Н. Вопросы фольклористики на страницах между запад-ничеством и евразийством (вторая половина либерально-буржуазных журналов 90-х гг. (На XIX - начало XX в.) // Вестник Томского государственного материалах фольклористических исследований университета, 2007, № 300, с. 107-115. «Вестник Европы» и «Русской мксли») // Вопросы

188 189 Ülkər Ələkbərova ______Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri 154. Сесюнина M.Г. Г.Н.Потанин и Н.М.Дцринцев - идео­ логи Сибирского Областничества. Томск, Изд.Томск. 164. Трубецкой Н.С. О туранском елементе в русской Унив, 1974, 157 с. культуре // Гумилев Л. Черная легенда. М.: Айрис- 155. Сихимбаева С.Ж. Козы-Кюрпеш и Баян-Сулу в Прес, 2002, с.442-464. исследованиях Г.Н.Потанина // Известия Академии 165. Фольклор Азербайджана и прилегающих стран / Под. Наук Казахской СССР. Серия филологическая. Алма- ред. А.В.Багрия. В 3-х т.Т.1, Баку: АзГНИИ, 1930, 356 с. Ата, 1984, №2, с. 52-62. 166. Хангалов М.Н. Балаганский сборник // Известия Северо- 156. Сихимбаева С.Ж. Проблемы Казахской фольклорис­ Сибирского отдела РГО, выпуск 5, Томск, 1903, 467 с. тики в трудах Г.Н.Потанина: автореф. дис. кан. фил. 167. Хамаганов М.П. Бурятская фольклористика, Улан-Уде, наук., Алма-Ата, 1985, 20 с. 1962, с.305-312. 157. Сихимбаева С. Ж. Методы записи и публикации 168. Худяков И.А. Великорусские сказки. М.-Л.: Наука, Г.Н.Потанина // Известия Академии Наук Казахской 1964, 301 с. ССР. М.: Наука, 1994, с.94-99. 169. Шиловский М.В. Полнейшая самоотверженная 158. Смирнова Н.С. Потанин Г.Н. - собиратель и исследо­ преданность науке: Г.Н.Потанин. Биографический ватель Казахской народной поэзии // Казахский очерк. Новосибирск: Сова, 2007, 260 с. фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Алма-Ата, Изд. 170. Ядринцев Н.М. Современная мания к путешествиям // АН Казах. СССР, 1972, с. 5-45. Литературное наследство Сибири: в 7-х томах. Т.7, 159. Станюкович К.М. Г.Н.Потанин // Литературное нас­ Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.261-265 ледство Сибири: в 7-х томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Воет. Лит., 1986, с.265-269. İngilis dilində 160. Стасов В.В. Происхождение русских былин // 171. Thompson S. The types of the folktale. A classification and В.В.Стасов. Собрание сочинений в 3-х: Т. 3, Спб.: bibliography. Second revision. Indiana Universty, 1973, 588 p. Типография, 1894, с.949-1288. 161. Стучевский И.А. Восточные корни мифа о Христе. М.: Издательство восточной литература, 1958, 63 с. 162. Токарев С.А. История русской этнографии (дооктябрь­ ский период). М.: Наука, 1966, 453 с. 163. Токарев С.А. Истоки этнографической науки (до середины XIX в). М.: Наука, 1978,167 с.

190 191 Ülkər Ələkbərova. Q.N.Potaninin əsərlərində türk xalqları folkloru məsələləri. Bakı, «Elm və təhsil», 2013.

Nəşriyyat direktoru: Prof. Nadir Məmmədli

Nəşriyyat redaktoru Nigar Həsənova

Kompyuterdə yığdı: İlahə Cəlilova

Korrektor: Vüsal Abiyev

Kompyuter tərtibatçısı: Ramin Abdullayev

Kağız formatı: 60/84 32/1 Mətbəə kağızı: №1 Həcmi: 192 səh. Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun Kompyuter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş, “Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə hazır deopozitivlərdən çap olunmuşdur.