KOMMUNEPLAN - LANGSIKTIG DEL 2003 – 2015 Med Budsjett 2003 Og Økonomiplan 2003 - 2006

KOMMUNEPLAN - LANGSIKTIG DEL 2003 – 2015 Med budsjett 2003 og økonomiplan 2003 - 2006

Etter vedtak i Tysnes kommunestyre Sak nr.: 0053-02, kommuneplan Sak nr.: 0040-02, budsjett og økonomiplan Dato: 19. Desember 2002 - TYSNES KOMMUNE -

INNLEIING

Tysnes kommune står føre ei spanande utvikling i åra som kjem. Etter fleire år med ”ørkenvandring” medan me har venta på avgjerd om kvar Kyststamvegen skal gå, står me no føre ei endeleg avgjerd i denne viktige samferdslesaka. Fastlegging av vegen vil gje grobotn for ny optimisme og vil dessutan gjera det enklare for oss å planleggja arealbruken i kommunen vår. Folketalet i Tysnes har vore om lag stabilt sidan på 70-talet, og det er grunn til å venta ein moderat vekst i åra som kjem. Kommunen har eit aktivt næringsliv, og med betre tilrettelegging for reise til og frå ein større arbeids- og utdanningsmarknad, gjev det grunnlag for tru på framtida.

Utfordringa for kommunen vil i åra som kjem, vera å skapa vilje til å bu her. Gjennom auka busetjing av unge i etablerarfasen, dreg me til oss nye og kreative personar som kan yta noko i bumiljøet sitt. Dei er og ein ressurs for det eksisterande næringslivet og har eit potensiale i seg for etablering av nye arbeidsplassar og aktivitetar. Den kommunale økonomien er stram, men spørsmålet om me skal lukkast i å frigjera midlar til å utvikla kommunen dit me vil, er i stor mon avhengig av om me greier å oppretthalda folketalet og helst auka det.

Kommuneplanen skal vera den overordna styringsreiskapen for politisk og adminstrativ leiing. Føremålet er å skapa oversyn over samanhengane i viktige deler av samfunnsutviklinga. Planen skal også samordna den kommunale innsatsen når det gjeld arealbruk og tenester slik at ressursar og miljø vert tekne i bruk så effektivt som råd er og på ein berekraftig måte i høve til framtida. Ei særleg utfordring ligg i det å ta vare på kulturminna frå fortida inn i ei aktiv framtid.

Ein god og gjennomtenkt kommuneplan er den viktigaste reiskapen me kan ha for å unngå dei mange konfliktane me opplever i høve til fylkeskommunale og regionale statlege tilsynsorgan. Kommuneplanen er langsiktig. Formelt skal han ha eit 12-årsperspektiv. Likevel vil mange av dei val me gjer i plansamanheng no, ha konsekvensar mykje lenger inn i framtida. Kommuneplanen skal etter lova reviderast minst kvart fjerde år. – Det er likevel ikkje noko i vegen for at det kan skje oftare.

For at kommuneplanen skal vera eit reelt styringsverkty som vert brukt aktivt, har kommunen som utgangspunkt for denne rulleringa lagt til grunn at det skal etablerast ei nær kopling til økonomiplanen. Dette har ein gjort ved at dei to planane vert slegne saman i eit dokument der dei økonomiske rammene vert sett i relasjon til dei langsiktige planperspektiva og samstundes knytte opp mot økonomiplan, budsjett og handlingsprogram for dei komande åra.

Dei to fyrste kapitla i dette dokumentet er såleis det ein kan kalla kommuneplandelen, der utgangspunkt og langsiktige mål for utviklinga av tenester og arealbruk vert dregne opp. Resten av kapitla er økonomiplandelen.

Det har vore ein føresetnad for arbeidet med denne rulleringa at ein skal kunna synleggjera måla for dei einskilde delene av verksemda, slik at ein ser korleis desse er knytte til den økonomiske ressursbruken og dei overordna måla for kommunen. Ein har vidare freista å finna ei framstilling og struktur på denne delen av planen som skal gjera det lett å vurdera resultata under vegs.Ikkje minst vil det vera råd å nytta systematikken i årsrekneskap og årsmelding slik at det skal vera lett for politikarar, publikum og andre interessserte å sjå kva kommunen hadde tenkt å gjera, kva ein har fått til og kva som kan gjerast annleis. Slik sett bør planen ikkje mist kunna vera eit positivt bidrag til den offentlege debatten.

Lorentz Lunde Ordførar

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 1

- TYSNES KOMMUNE -

INNHALD 1 UTVIKLINGSTREKK I TYSNES KOMMUNE ...... 7 1.1 Folketalet i Tysnes ...... 7 1.1.1 Prognose...... 7 1.1.2 Folketalsutviklinga...... 7 1.1.3 Distriktsfordeling...... 7 1.1.4 Særtrekk ved befolkninga...... 7 1.1.5 Kva styrer folketalsutviklinga?...... 8 1.1.6 Framskriving...... 8 1.1.7 Distrikta...... 9

1.2 Næring...... 9

1.3 Administrasjon og drift...... 10 1.3.1 Driftsorganisasjonen...... 10 1.3.2 Helse, miljø og tryggleik...... 11 1.3.3 Kommunale bygg...... 11

1.4 Miljø...... 11 1.5 Kultur ...... 12 1.6 Flyktning...... 12 1.7 Grunnskule...... 13 1.7.1 Ressursar...... 13 1.7.2 Økonomiske nøkkeltal...... 14 1.7.3 Framtida...... 14 1.7.4 Utfordringar for grunnskulen...... 16

1.8 Skulefritidsordning...... 16 1.8.1 Situasjonen i dag...... 16 1.8.2 Framtidige behov...... 16

1.9 Musikkskule...... 17

1.10 Vaksenopplæring...... 17

1.11 Barnehagar...... 17 1.11.1 Kapasitet og dekningsgrad...... 17 1.11.2 Økonomiske nøkkeltal...... 18 1.11.3 Framtida...... 19 1.11.4 Utfordringar...... 19 . 1.12 Barnevern og sosialhjelp...... 19 1.12.1 Behov ...... 19 1.12.2 Økonomi...... 20 1.12.3 Utviklinga vidare...... 21 . 1.13 Helsetenesta...... 21 1.13.1 Tenester og dekning...... 21 1.13.2 Økonomiske nøkkeltal...... 21 1.13.3 Utviklinga vidare...... 21

1.14 Pleie og omsorg ...... 21 1.14.1 Behovsutvikling...... 22 1.14.2 Institusjonar og butilbod...... 23 1.14.3 Open omsorg...... 24 1.14.4 Personellressursar i omsorgssektoren...... 25 1.14.5 Økonomiske nøkkeltal...... 26

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 2

- TYSNES KOMMUNE -

1.15 Bustadbygging og bustadstruktur...... 27 1.15.1 Utviklingstrekk...... 27 1.15.2 Tilgang på bustadareal...... 27 1.15.3 Behov...... 28 1.15.4 Kapasitet...... 28 1.15.5 Differensiering av bustadmarknaden?...... 29 1.15.6 Konsekvensar for arealplanen...... 30

1.16 Vegar...... 30

1.17 Vatn og avløp...... 30 1.17.1 Økonomiske nøkkeltal...... 30 1.17.2 Vatn...... 31 1.17.3 Avløp...... 31 1.17.4 Avløp og Hyttebygging...... 31

1.18 Landbruk...... 32 1.18.1 Næringa ...... 32 1.18.2 Utfordringar ...... 33

1.19 Arealplan...... 33

1.19.1 Utgangspunktet...... 33 1.19.2 Busetnadsmønster...... 33 1.19.3 Prioriteringar i arealplanen...... 34 1.19.4 Spreidd bustadbygging...... 34 1.19.5 Hyttebygging...... 35 1.19.6 LNF-områda...... 35 1.19.7 Hovudliner i ny arealdel...... 35

1.20 Bereredskap...... 35 1.20.1 Bakgrunn og føremål...... 35 1.20.2 Status, overordna beredskap...... 35 1.20.3 Helse og sosial...... 36 1.20.4 Undervisning...... 36 1.20.5 Arealplan...... 36

2 LANGSIKTIGE MÅL...... 38 2.1 Hovudmål...... 38 2.2 Tettstadutviklinga...... 38 2.3 Landbruks- natur og friluftsområda...... 38 2.4 Næring...... 39 2.5 Transport og samferdsle...... 39 2.6 Kultur...... 39 2.7 Skule...... 40 2.8 Barnehage...... 40 2.9 Barnevern og sosiale tenester...... 41 2.10 Eldre og funksjonshemma...... 41 2.11 Helsetenestene...... 41 2.12 Organisasjon og økonomi...... 41 2.13 Interkomunalt samarbeid...... 42 2.14 Beredskap...... 42

3 KOMMUNEØKONOMI -STATLEGE MÅL OG RAMEVILKÅR...... 43 3.1 Utviklingsmål i statsbudsjettet ...... 43 3.2 Statsbudsjettet for 2003...... 43 3.2.1 Inntekter...... 43 3.2.2 Frie Inntekter...... 43 N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 3

- TYSNES KOMMUNE -

3.2.3 Skatt...... 43 3.2.4 Øyremerka inntekter...... 44 3.2.5 Andre større saker...... 44 3.2.6 Barnehager...... 44 3.2.7 Andre større saker ...... 44 3.2.8 Oppsummering...... 45

3.3 Føresetnadar for framskriving av inntekter og utgifter 45

4 BUDSJETT OG ØKONOMIPLAN...... 46 4.1 Konsekvensar av statsbudsjettet...... 46 4.1.1 Frie inntekter...... 46 4.1.2 Øyremerka inntekter...... 46

4.2 Endring av driftsrammer...... 46 4.2.1 Prognose etter inntekts- og utgiftsart...... 46 4.2.2 Sentraladministrasjonen...... 47 4.2.3 Undervisning...... 47 4.2.4 Helse og sosial...... 47 4.2.5 Teknisk...... 47

4.3 Endring av investeringsrammer...... 47 4.3.1 Planlagde investeringsprosjekt...... 47 4.3.2 Oversikt over kapitalkostnader...... 48 4.3.3 Kapitalverknader i høve til drifta...... 48

4.4 Saldering...... 49 4.5 Konsekvensar av salderinga...... 49 4.5.1 Konsekvens: Brutto driftsresultat...... 49 4.5.2 Konsekvens: netto driftsresultat...... 49 4.5.3 Renterisiko...... 50 4.5.4 Driftsresultat i høve til inntekter...... 50 4.5.5 Likviditet og arbeidskapital...... 50

5 HANDLINGSPROGRAM FOR SEKTORENE MED BUDSJETT OG 52 ØKONOMIPLAN...... 5.1 Sentraladministrasjonen...... 52 5.2 Undervisningssektoren...... 53 5.3 Helse- og sosialetaten...... 54 5.4 Landbruk og teknisk...... 55

Tabellar 1 Næringsstruktur………………………………………………………………….. 9 2 Varehandel, detaljhandel mv...... 10 3 Oversyn over kommunale bygg...... 11 4 Sjekkliste for vurdering av miljøkonsekvensar, 1999 ...... 12 5 Prioriterte tiltak : Idrett og friluftsliv...... 12 6 Elevkapasitet i skulane i Tysnes 2002/2003 ...... 13 7 Elevar pr. klasse...... 13 8 Årsverk pr. Klasse 2001 – 2002 ...... 14 9 Elevar pr. Årsverk 2001 - 2002 ...... 14 10 Elevar i barneskulen...... 15 11 Elevar i ungdomsskulen...... 15 12 Skulefritidsordning...... 16 13 Etterspurnad etter plassar i skulefritidsordning i Tysnes...... 17 14 Kapasitet i Tysnesbarnehagane...... 17

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 4

- TYSNES KOMMUNE -

15 Dekningsgrad ...... 18 16 Prognose for barnetal 0 – 5 år etter krins...... 19 17 Barn med barnevernstiltak pr. 1000 i løpet av 2000...... 20 18 Sosialhjelpstilfelle pr. 1000 innb. 18 – 24 år...... 20 19 Sosialhjelpstilfelle 18 - 24 år i % av alle sosialhjelpstilfelle...... 20 20 Sosialhjelpstilfelle pr. 1000 innb i alt, år 2000...... 20 21 Prognose eldre 67-79 år etter krins...... 23 22 Prognose eldre over 80 år etter krins...... 23 23 Kommunale bustadtilbod i Tysnes...... 23 24 Bustadar til pleie- og omsorg, eldre og funksjonshemma ...... 24 25 Institusjonsplassar i høve til folketal over 80 år (%)...... 24 26 Tenestemottakarar pr. 100 innbyggjarar...... 25 27 Personellressursar fordelt mellom institusjon og open omsorg...... 25 28 Personalressursar i høve til folketal...... 25 29 Samansetjing av bustadmassen i kommunane...... 27 30 Tilgang på bustadareal i kommunale planar...... 27 31 Føresetnadar: Personar pr. bustad...... 28 32 Årleg gjennomsnittleg tilvekst - tal bustadar...... 28 33 Jordbruksareal i Tysnes kommune...... 32 34 Utvikling i husdyrhald – Tysnes kommune...... 32 35 Skogsvegutbygging...... 33 36 Sentrale styringsdokument for operativ beredskap ...... 36 37 Helsemessig og sosial beredskap...... 37 38 Akutt beredskap ...... 38 39 Vurdering av risiko og sårbarheit i arealplanlegginga...... 38 40 Nominell inntektsutvikling...... 43 41 Endring i frie inntekter...... 43 42 Øyremerka tilskot som går over i inntektssystemet ...... 44 43 Hovedtal for norsk økonomi...... 45 44 Utvikling i frie inntekter ...... 46 45 Utvikling i øyremerka inntekter...... 46 46 Utgifter og inntekter etter art...... 46 47 Endring i driftsrammer sentraladministrasjonen...... 47 48 Endring i driftsrammer, undervisning...... 47 49 Endring i driftsrammer Helse og sosial...... 47 50 Endring i driftsrammer Teknisk sektor og Landbruk...... 47 51 Endring i investeringsrammer...... 47 52 Langsiktig gjeld: utvikling som fylgje av investeringsprogrammet...... 48 53 Renter og avdrag i høve til inntekt...... 48 54 Gjeld i høve til inntekt...... 49 55 Saldering...... 49 56 Utvikling i fondsreservane...... 50 57 Renterisiko Pr. November 2002...... 50 58 Likviditetsoversyn………………………………………………………………… 51 59 Økonomiplan – Sentraladministrasjon, idrett og kultur etter teneste...... 53 60 Planlagde investeringar...... 53 61 Personalramme...... 53 62 Økonomiplan - Undervisning - etter teneste...... 54 63 Planlagde investeringar...... 54 64 Personalramme...... 54 65 Økonomiplan - Helse og sosial - etter teneste...... 55 66 Planlagde investeringar i perioden...... 55 67 Personalramme...... 55 68 Økonomiplan – teknisk og landbruk – utgift etter teneste...... 57 69 Økonomiplan – teknisk og landbruk – inntekt etter teneste...... 57 70 Planlagde investeringar...... 57 71 Personalramme...... 57 N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 5

- TYSNES KOMMUNE -

Figurar 1 Folketalsutvikling i Tysnes 1960-2002...... 7 2 Folketalet i krinsane...... 7 3 Fordeling etter alder...... 7 4 Netto flytting etter alder...... 8 5 Netto flytting og fødselsoverskot...... 8 6 Alternative framskrivingar i Tysnes...... 8 7 Alternative framskrivingar i krinsane...... 9 8 Driftsutgifter til administrasjon og styring...... 10 9 Netto driftsutgifter, grunnskuleopplæring...... 14 10 Grunnskulen sin del av samla utgifter 2001...... 14 11 Elevtalsprognose Tysnes...... 15 12 Elevar pr. årsverk, barnetrinnet...... 15 13 Elevar pr. årsverk, ungdomstrinnet...... 16 14 Barn 1 – 4 klasse...... 16 15 Dekningsgrad – barnehagar...... 18 16 Netto driftsutgifter – barnehage pr. innbyggar...... 18 17 Korrigerte brutto driftsutgifter – barnehage...... 18 18 Prognose, barnetal 0-5 år...... 19 19 Prognose, dekningsgrad – kommunale barnehagar...... 19 20 Driftsutgifter – sosialtenesta...... 20 21 Driftsutgifter – barneverntenesta...... 21 22 Legeårsverk pr. 10000 innbyggarar...... 21 23 Netto driftsutgifter pr. innbyggar – kommunehelsetenesta...... 22 24 Driftsutgifter i kommunehelsetenesta i % av totale utgifter...... 22 25 Prognose, eldre i Tysnes...... 23 26 Dekningsgrad i institusjon til 2020...... 24 27 Andel mottakarar av heimetenester over 67 år...... 25 28 Personellressursar, pleie og omsorgssektoren...... 25 29 Netto driftsutgifter pr. innbyggar i pleie- og omsorg...... 26 30 Korrigerte brutto driftsutgifter pr. brukar...... 26 31 Driftsutgifter, pleie- og omsorg i% av totale driftsutgifter...... 26 32 Bustadbygging 1991-1999. Fullførte bustadar...... 27 33 Bustadprognose, Tysnes...... 28 34 Bustadprognose fordelt etter skulekrins...... 28 35 Akkumulert bustadbehov i høve til kapasitet i planlagde område...... 29 36 Bustadpotensiale til 2012 i regulerte eller planlagde område...... 29 37 Bustadpotensiale til 2020 i alle planlagde område...... 29 38 Lengd kommunale vegar pr. innbyggar...... 30 39 Utgifter til samferdsle i % av totale driftsutgifter...... 30 40 Brutto og netto driftsutgifter til vatn, avløp og avfall i % av totale brutto og netto 31 utgifter...... 41 Bustadar og jordbruksareal...... 32 42 Bustadbygging etter 1990 i LNF-sona og i 100 meters beltet...... 34 43 Finanskostnader...... 48 44 Gjeldsbelastning av drifta i høve til andre kommunar...... 48 45 Utvikling i netto driftsresultat...... 49 46 Driftsresultat i % av driftsinntekter...... 50 47 Arbeidskapital i % av driftsinntektene...... 51

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 6

- TYSNES KOMMUNE -

1. UTVIKLINGSTREKK I folketalet i krinsen likevel gått litt attende. Dei siste 10 åra er det berre Uggdal som har hatt TYSNES KOMMUNE stor auke, men i denne krinsen gjekk folketalet tilbake frå 1970 til 1990. Lunde krins har hatt ein liten men jamn vekst i heile perioden. 1.1 FOLKETALET I TYSNES Fig. 2. FOLKETALET I KRINSANE 1970, 1980, 1990 OG 2000 1.1.1 Prognose 1200 1970 1980 Det er utarbeidd ei folketalsframskriving for 1000 kommunen og skulekrinsane. Hovudtrekka frå 1990 framskrivinga er med i dette kapitlet. Endring 2000 800

i barnetal og i talet på eldre går fram av dei r

påfølgjande kapittel om barnehagar, ara 600 undervisning og om eldretenestene. ygg

Innb 1.1.2 Folketalsutviklinga 400

Folketalet i Tysnes har vore relativt stabilt dei 200 siste 30 åra. Den store nedgangen i folketal i 50- og 60-åra snudde midt på 70-talet. Siste 0 halvdel av 70-talet og ut på 80-talet opplevde Reksteren Uggdal Tysnes Lunde Onarheim kommunen ein liten folketalsauke. I åra etter

har folketalet igjen gått litt tilbake. 1. januar 1.1.4 Særtrekk ved befolkninga 2002 hadde kommunen 2843 innbyggjarar, 6

mindre enn for 30 år sidan. Den store auken i Aldersfordeling – hovudkjenneteikn: 2001 og nedgangen i 2002 (fig. 1) skuldast

endringar i tal på flyktningar i kommunen. I • Mange gamle (Tysnes er nr. 13 på lista tida framover kan ma. brusamband og andre over kommunar i landet med høg andel endringar i samfunnet føre til at folketalet på eldre over 80 år) Tysnes tar seg opp att. • Færre innbyggjarar i aldersgruppa 20-49 år, men likevel relativt høge tal på barn i Fig. 1. FOLKETALSUTVIKLINGA I TYSNES 1960-2002 skulealder samanlikna med fylke og

4000 landsgjennomsnitt • Færre barn i førskulealder enn i mange 3500 andre kommunar 3000 • Færre innbyggjarar i yrkesaktiv alder enn i r 2500 fylket og landet elles.

2000

Innbyggara 1500 Fig. 3. FORDELING AV BEFOLKNINGA ETTER ALDER 1000 1. JAN. 2001 500 18

0 16 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 14 År 12 10 8 Prosent 1.1.3 Distriktsfordeling 6

Folketalet i krinsane har endra seg over dei 4 siste 30 åra. På Reksteren er talet på 2 innbyggjarar nesten halvert; frå vel 360 til så 0 vidt over 200. I Onarheim krins er talet på 0- 5 6-12 13-15 16-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-66 67-69 70-79 80 + innbyggjarar 90 lågare enn i 1970. Tysnes er aldersgruppe den krinsen som har hatt den største auken, frå Tysnes Hordaland Landet

650 i 1970 til 790 i år 2000. På 90-talet har N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 7

- TYSNES KOMMUNE -

Flytting – hovudkjenneteikn: Fig. 5. NETTO INNFLYTTING OG FØDSELSOVERSKOT TYSNES KOMMUNE 1981-2001 • Kommunen hadde stor netto utflytting frå 120 50-åra og fram til midten av 70-talet. Då 100 snudde flyttestraumane og det var stort sett netto innflytting fram mot 1990. 80 • Dei siste 10-12 åra har det veksla mellom 60 netto inn- og utflytting. Dei siste åra har r 40 det igjen vore fleire inn- enn utflyttarar. 20 • I perioden 1996-2000 har kommunen hatt 0 ein relativt stor netto innflytting av Tal persona -20 barnefamiliar, medan det er folk i dei -40 yngre, yrkesaktive aldersgruppene som -60 Nettoinnflytting utgjer storparten av utflyttinga. -80 Fødselsoverskot -100 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 Fig. 4. NETTOFLYTTING ETTER ALDER 1996-2000 År TYSNES (ÅRLEG GJENNOMSNITT) 20 1. Naturleg tilvekst. Alderssamansetninga 15 fører til at det skal mykje til for å få eit 10 positivt fødselsoverskot i åra framover.

r 5 2. Flyttestraumane har variert ein del dei 0 ersona siste 10-12 åra. og er vanskelege å p forutseie. Det er difor usikkerheit i

Tal -5 utrekningar av korleis flytting vil innverke -10 på folketalet. I framskrivinga vert det lagt -15 til grunn rammeføresetnadar med utgangspunkt i røynsler frå seinare tid. -20 0-4 5-9 10- 15- 20- 25- 30- 35- 40- 45- 50- 55- 60- 65- 70+ Figuren nedanfor viser dei framskrivne 14 19 24 29 34 39 44 49 54 59 64 69 Aldersgruppe alternativa med ulike føresetnadar om flytting:

Fig. 6. ALTERNATIVE FRAMSKRIVINGAR AV FOLKETALET I 1.1.5 Kva styrer folketalsutviklinga? TYSNES 3200 NFL +20 Summen av flytting og naturleg tilvekst dvs. 3100 fødselsoverskotet avgjer folketalsutviklinga. 3000 NFL +10 2900

• Fødselsunderskotet som fylgjer av 2800 alderssamansetninga dei siste 30 åra, 2700 SSB MMMM-99 vil vare ved i tida framover. Folketal • I åra med vekst i folketalet, har 2600 kommunen hatt flytteoverskot. 2500 NFL 0 • Vidare vekst vil avhenge av 2400 tilflytting. 2300 Prognose • Hvis inn- og utflytting vert om lag 2200 like stor, kan folketalet ventast å gå 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 tilbake.

1.1.6 Framskriving 1. NFL+20; Netto innflytting: + 20 pr år (omlag som på 80-talet) Utviklinga i folketalet er eit produkt av fleire 2. NFL+10; Netto flytting er +10 pr. år tilhøve. Føresetnadane i framskrivinga tar 3. NFL0; Flyttestraumane inn og ut er like utgangspunkt i fylgjande: store (omlag som gj.snittet på 90-talet)

Yttergrensene for flytting ligg såleis mellom 0 og 20 personar pr år. Midt mellom desse alternativa ligg det som i resten av planen vert N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 8

- TYSNES KOMMUNE -

omtala som hovudalternativet i 1.2 NÆRING folketalsprognosen. Nokre vesentlege kjenneteikn ved næringslivet Desse alternativa vert samanlikna med det i kommunen om ein måler i sysselsetting: mest nytta framskrivingsalternativet frå SSB (1999) i figuren nedanfor . Om det ikkje skjer • Stor primærnæring uventa endringar i flyttestraumane, vil • Industrisektor omlag som på folketalet halde seg mellom det høgste og det landsbasis. lågaste alternativet. Auka tilstrøyming av • Stor offentleg sektor flyktningar, kan medføre fleire • Private tenesteytande næringar er familiegjenforeiningar og påverke innflyttinga relativt små. til kommunen. Vidare kan betre

kommunikasjonar, auka mobilitet og sterkare Oppdrettsnæriga er godt etablert i kommunen integrering i den regionale arbeidsmarknaden og har føresetnadar for vidareutvikling. påverke flyttestraumane i positiv retning.

Ein vesentleg del av industrisysselsettinga er

knytt opp mot ei einskild verksemd. Øvrig

industriverksemd er fordelt på fleire små Dette er hovudgrunnane til at det lågaste foretak med varierte produkt. alternativet forutset flytting som

gjennomsnittet på 90-talet. Tilrådd alternativ Tab.1 Næringsstruktur (NFL+10) legg til grunn ei netto innflytting på Hordaland 10 personar kvart år. Sysselsetting etter utanom næring (%) Tysnes Bergen Hordaland 1.1.7 Distrikta Tal sysselsette i alt = 100% 909 74 674 199 112 Jordbruk, skogbruk og Forventa utvikling i distrikta framgår av figur fiske 9,6 6,5 2,8 7 der ein har vald å vise to alternative Industri, bergverk og framskrivingar; høgt alternativ (NFL +20) og oljeutv. 17,8 21,9 16,4 lågt alternativ (NFL 0). Utgangspunktet for Bygg anlegg, kraftforsyning. 9,4 9,0 8,0 vurderinga er skulekrinsane i kommunen. Det Handel, transport, hotell, er lagt til grunn same fordeling av rest. 19,0 20,8 24,1 bustadbygging og aldersfordelte flyttestraumar Bank, priv. tenesteyting 7,2 11,2 20,0 inn, ut og mellom krinsane som på 90-talet. Offentleg tenesteyting 37,1 30,6 28,8 Kjelde: Fylkesstatistikk Figuren viser at Lunde er den krinsen som kan venta størst auke. Også i Onarheim kan ein Samla sett er dei tenesteytande næringane små. venta noko vekst. I dei andre krinsane ser det Målt i sysselsetting er likevel handels og ut til å bli uendra eller lågare folketal. Lita eller transportnæringane omlag like store som i inga netto innflytting til kommunen, kan føre fylket elles utanom Bergen. til nedgang i folketalet i Uggdal og Tysnes krins, og relativt stor nedgang på Reksteren. Omsetningstala for varehandelen viser at kommunen har eit større volum i denne Fi g. 7. HØGT OG LÅGT FRAMSKRI VINGSALTERNATIV ETTER SKULEKRINS (TAL PR: 31.12) næringa målt i høve til innbyggartalet enn ein 1200 har i fylket utanom Bergen. Det vil truleg 1100 vera relativt stor handelslekkasje, særleg til 1000 Årleg nettoflytting i heile Årleg nettoflytting i heile bergensregionen, når det gjeld meir kommunen=0 kommunen = +20 Uggdal spesialiserte varer. 900

800 Tysnes Eit relativt stort volum på handelen med 700 forbruksvarer mv. vil ma. kunna skuldast at 600 Onarhei m ein i periodar har ein stor fritidsbefolkning

Folketal 500 Lunde med hytter i kommunen. 400 300 Reksteren Omsetninga i varehandelsnæringane er vist i 200 tabellen nedanfor. 100 Prognose 0 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 9

- TYSNES KOMMUNE -

Tab.2 Varehandel, detaljhandel mv. Den administrative driftsorganisasjonen er 1000 Kr. pr. samansett av ein sentraladministrasjon og tre Omsetning, mill. kr. innbyggar etatar; undervisning, helse- og sosial, landbruk mill kr 1998 1999 1998 1999 og teknisk sektor. Tysnes 75 75 26,726,6 Hordaland Innanfor desse hovudrammene har det vore utanom gjennomført fleire organisasjonsmessige Bergen 6817 7265 15,9 16,8 endringar dei seinare åra. Føremålet har vore å Bergen 12088 12782 53,656,2 ha ein organisasjon som er tilpassa krav, Landet 199618 207285 45,246,6 forventingar og ressursar på ein tenleg måte. Kjelde: Fylkesstatistikk Den sentrale delen av administrasjonen omfatter i tillegg til leiing , stabs- og Kommunen vedtok ein strategisk næringsplan i støttefunksjonar også ein del tenesteytande 1997. Hovudstrategiane i denne er: funksjonar knytt til kultur, flyktningearbeid, miljø og næring. 1. Styrking av livskvalitet for innbyggarane 2. Satsing på kvinner og ungdom for å halde Økonomi oppe busetting i bygdene 3. Større utnytting av naturgjevne ressursar Rekneskapstala i Kostra viser at Tysnes 4. Betre rammevilkår for verksemdene kommune har relativt høge kostnader til 5. Kompetanseutvikling i næringslivet administrasjon, styring og fellesutgifter 6. Stimulera til nytenking og nyetablering samanlikna med fylket og landsgjennomsnittet. 7. Effektiv og næringsvenleg offentleg sektor I høve til samanlikningsgruppa som har fleire små kommunar meir lik Tysnes, er skilnaden Kommuneplanen må ta omsyn til tankane om liten sjølv om Tysnes ligg litt under næringsutvikling som kjem til uttrykk her. I gjennomsnittet. Det kan vera fleire årsaker til arealdelen er det nokre problemstillingar som dei relativt høge kostnadane på dette området. må takast omsyn til: • Små kommunar vil ikkje få same • Tilgangen til areal for framtidig stordriftseffekt av administrative næringsutbygging: Tilgjengelege areal er kostnader som større kommunar. Det stort sett små og delvis utbygde. er færre einingar som ber kostnadane til felles administrasjon, • Trong for ein strategi for arealutvikling støttefunksjonar, driftssystem mv. sett i høve til framtidige transportsystem, potensialet som ligg i nærleik til sjø og • Det er ofte problematisk å definera bedriftene sine framtidige arealbehov. korrekt det administrative elementet i rekneskapen. • Det kan vera behov for ein reserve med eigna areal til verksemder som etterspør Kostnadene i Tysnes ser likevel ut til å vera areal på kort og mellomlang sikt. omlag som ein skulle venta når ein tar omsyn til kommunestorleiken. • Havbruksnæringa er eit satsingsområde i kommunen. I kystsona må ein Fig.8 tilretteleggja slik at det ikkje kjem til konflikt mellom aktivitet på land, Brutto og netto driftsutgifter til administrasjon og verneinteresser og potensiell framtidig styring i % av totale brutto og netto utgifter havbruksverksemd i særleg eigna 18 lokalitetar. 16 14 1.3 ADMINISTRASJON OG DRIFT 12 10 Brutto

% 1.3.1 Driftsorganisasjonen 8 Netto 6 Struktur 4 2 Det politiske systemet i kommunen er bygd 0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt opp med hovudutval for sektorane. Hordaland utenom Oslo kjelde: Kostra

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 10

- TYSNES KOMMUNE -

Interkommunalt samarbeid Tab.3 Oversyn over kommunale bygg Kommunen har og engasjert seg i ei rekkje Forsikringssum interkommunale samarbeidstiltak i regionen, Bruksareal Mill. kr. ma. Administrasjonsbygg 2613 30,4 Skulebygg i drift 8125 116,7 • innkjøp Førskulelokale 691 8,4 • revisjon Butilbod utanfor Institusjon 588 8,5 • næringsmiddekontroll Butilbod i Institusjon 3893 64,4 • legevakt og akuttmedisinske tenester Omsorg- / Trygdebustader 2106 27,8 • avfallshandtering Gjennomgangsbustad 204 2,2 • PPT Personalbustader 913 3,3 • Driftsassistanse vatn og kloakk Utleigebygg Næring 472 4,4 Brannvern 30 0,1 Pumpestasjonar/reinseanlegg Data i drifta - avløp 0 1,5 Kulturbygg mv. Areal ikkje kjent 0 5,9 Kommunen har etablert moderne datasystem SUM 19635 273,6 med ma. internett og straumpost. Dette gjer Kjelde: Tysnes kommune mange driftsoppgåver enklare. Etter kvart vil dei også bidra til betre og meir effektivt Dersom drifts og vedlikehald på bygga er for samarbeid mellom kommunen og publikum. låg, vil dette lett føra til større uføresette vedlikehaldsbehov. Desse kan oppstå tidlegare enn det vil vera naturleg å forventa ut frå normal levealder på bygningsmassen. Større 1.3.2 Helse, miljø og tryggleik uføresett vedlikehald krev ofte innsats av investeringsmidlar. Når slike ikkje er knytt til Kommunen har eit internkontrollsystem som planlagd vedlikehald, inneber dette behov for skal dekka behovet for førebygging av ulukker, tilleggsløyvingar. Dermed vert den løpande helseskader og sikra ivaretaking av eit godt drifta belasta. Alternativt kan dei finansierast fysisk og psykisk arbeidsmiljø. Etter ei ved omdisponering frå- og utsetting av andre systemrevisjon som arbeidstilsynet vedtekne investeringsprosjekt. gjennomførte i 2001, er det utarbeidd risikoanalyser for verksemdområda. Mål for I Tysnes har ein registrert trong for dei einskilde delene av verksemda er under rehabilitering og reparasjon på ei rekkje utarbeiding. Vernerundar vert gjennomførte område som tak, belegg, kledning, vindauge, årleg. Rapportering skjer til ventilasjon, brannsikring og lydtetting. Det arbeidsmiljøutvalet. ligg ikkje føra ei samla tilstandsvurdering for dei kommunale bygga.

1.4 MILJØ 1.3.3 Kommunale bygg I 1996 vart det utarbeidd ein eigen Kommunen har ein stor og samansett kommunedelplan for miljø. I denne vart det bygningsmasse. Samla golvareal i kommunale innarbeidd nokre sentrale satsingsområde. bygg er omlag 20 000 m2. Forsikringsverdien, er stipulert til omlag 274 mill. kr. • Haldningsskapande arbeid: målet er å utvikla kunnskap, haldningar og åtferd som skal til for å ta vare på natur og miljø. Den kommunale bygningsmassen er ein stor ressurs. I høve til den samla økonomiske • Miljøvern i kommunal planlegging og verdien er likevel dei budsjetterte midlane til forvalting. Særlege omsyn til miljø og forvalting, drift og vedlikehald relativt små. I natur i kommuneplanen, øvrige planar, i 2002 er i alt omlag 2,9 mill. kr. avsett i sakshandsaming og i forvaltinga elles. budsjettet. • Avfall og attvinning. Her inngår mål for avfallsreduksjon, sortering, gjenvinning og gjenbruk . Det skulle og innførast system for miljørevisjon.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 11

- TYSNES KOMMUNE -

• Kyst- og vassmiljøa: krav til vurdering av • Kommunedelplan for idrett og resipientar, av vasskjelder, bevaring av friluftsliv. Det er vedteke å bygga ny viktige biotopar, våtmarksområde og fleirbrukshall i tilknyting til Tysnes skule. strandsone, samt kulturminne- og miljø. Tiltak på dette området er elles i stor grad basert på stønad til frivillige lag og • Miljø- og ressursvenleg nærmiljø- og organisasjonar. bygdeutvikling: vidareutvikla gode miljømessige sider ved etablerte miljø. Det er etablert samarbeid med Bergen og omland friluftsråd om forbetring av Kommunen har utarbeidd ei sjekkliste for friluftsområda i kommunen. vurdering av miljøkonsekvensar i samband med arealplanlegginga. Tabellen nedanfor Kommunedelplan for idrett og friluftsliv har viser dei tema som er med i lista. fylgjande prioriterte område:

Tab. 5 Prioriterte tiltak : Idrett og friluftsliv Tab. 4 Sjekkliste for vurdering av Anlegg Prio Plan Kostnad Berekn Annan Tysnes ritet lagt Mill. kr. a stats ekstern komm. miljøkonsekvensar, 1999 ferdig tilskot finan- jfr. ved- Naturressursar Forureining, Oppleving, siering teken og biologisk forbruk og energi rekreasjon og økono mangfald identitet mi-plan Naturtilhøve Energi Natur og Reiso 1. 2003 0,330 0,110 0,220 grusbane, kulturlandskap lysanlegg Vassforsyning Vassforureining Kulturminnevern Fornya vilt og Luftforureining/støy Friluftsliv, søknad 2003 innlandsfisk rekreasjon og Fleirbrukshall, 2. 2004 19,085 5,850 3,000 10,235 leik Prioritert i kommunede Marine Stråling lplan frå 1994 ressursar Strandsona Avfall

Kjelde: Tysnes kommune Denne oversikta inngår i den årleg rullerte økonomiplanen, og inneber såleis at delplanen vert rullert samstundes. 1.5 KULTUR

• Barne- og ungdomsarbeid Kultursektoren omfattar ei rekkje aktivitetar

med kvar sine utfordringar. Det vert delt ut kulturmidlar til ungdomsarbeid

i frivillige lag og organisasjonar, til • Bibliotek: Tenesta er i utvikling mot ei kulturmønstringer og einskildtiltak. meir omfattande rolle som formidlar av informasjon og kunnskap gjennom fleire • Alment kulturarbeid media.

Det vert arbeidd med utvikling av tverrfagleg Som fylgje av nye læreplanar i samarbeid i kommunen med sikte på å styrka skuleverket, får biblioteka også ei meir kulturtilboda i skulane og samstundes for å få aktiv rolle i høve til skulane. til ei betre ressursutnytting. Tysnesbiblioteka er med i denne

utviklinga ma. gjennom eit nært samarbeid

med skulane. 1.6 FLYKTNINGAR • Kulturvern. Desse aktivitetane er i stor grad prosjektretta og basert på frivillig Kommunen har stilt seg positiv til å ta i mot innsats. Kommunen yt tilskot til tiltak. Det flykningar. I perioden 1999 til 2001 vart det vert arrangert årlege kystsogeveker, og det drive eit statleg mottak i kommunen. Det er i er etablert eit lokalhistorisk arkiv. 2002 omlag 35 busette flyktningar i kommunen, og det er bygd opp kommunal kapasitet for tenesteyting retta mot denne • Kunstformidling. Kommunen medverkar gruppa. Desse tiltaka vert finansierte gjennom i hovudsak gjennom støtte til det frivillige øyremerka statlege løyvingar. organisasjonslivet til utstillingar, framsyningar mv.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 12

- TYSNES KOMMUNE -

Tilflyttinga har gjeve auka folketal, og ein kan Kommunen har planar om etablering av kanskje rekna med vidare tilflytting ma. fleirbrukshall. gjennom familiegjenforeiningar dersom gruppa Klassar og ressursbruk som no er busett, vert verande i kommunen. Talet elevar pr. klasse er relativt lågt i Det har vore mogeleg å finna bustadar og kommunen samanlikna med landet og med arbeid til flyktningane. På lengre sikt kan fylket. Det er også lågt i høve til dei øvrige denne gruppa koma til å etterspørja større og kommunane som det vert samanlikna med i meir permanente bustadar. Kostra. Årsaka til lågt elevtal pr. klasse har å gjere med desentralisert befolkning og I den kommunale planlegginga er det fleire busetnad og at ein har mange små einingar. utfordringar:

• Skaffa tilgang på høvelege Tab.7 Elevar pr. klasse bustadtilbod Landsgj. snitt • Tverrfaglege og gode offentlege Gruppe utenom tenestetilbod som gjer Tysnes Hordaland 04 Oslo integrasjonsprosessane lette Andel elever i grunnskolen som får • God informasjon til innbyggarar og spesialundervisning 4,2 5,2 6,8 5,4 flyktningar Elever pr. klasse 1. til 7. klasse 14,5 19,1 16,5 19,2 Elever per klasse 8. til 1.7 GRUNNSKULE 10. klasse 21 24,2 19,3 23,2 Kjelde: Kostra 1.7.1 Ressursar Ressursbruken i skulen er i høve til landet og Skulekapasitet og dekningsgrad fylket karakterisert ved:

• Liten andel elevar som mottar Det er 5 skular i kommunen. Skulestrukturen spesialundervisning er naturleg tilpassa tettstadsmønsteret i kommunen. Alle er fådelte på barnetrinnet. • Relativt stor årsverksinnsats for dei Tysnes skule er ein 1 – 10 skule med 2 yngste elevane og på ungdomstrinnet parallellar på ungdomstrinnet. • Samla sett er årsverksinnsatsen pr. På Lunde skule er det planlagd investering i klasse omlag som på landsbasis. påbygg som vil gje 2 ekstra rom. Herav er eitt klasserom og eit spesialrom. Utbygginga skal Tab.8 Årsverk pr. Klasse 2001 - 2002 gi auka kapasitet med inntil 20 elevar og vera klar til bruk i 2003. 1. Barne Ungdoms Klasse trinn trinn i alt Tabell 6. Elevkapasitet i skulane i Tysnes Landet 1,8 1,58 2,49 1,78 2002/2003 Hordaland 1,82 1,52 2,45 1,71

Tysnes 2,86 1,56 2,51 1,79 % av Kjelde: grunnskulens informasjonssystem Kapasitet nytta Klssar Klassar Skule Elevar kapasitet barnetrinn ungdomstrinn Talet på elevar pr. årsverk i Tysnes totalt sett Uggdal 100 82 5 er lågare enn elles i landet. Det er fleire Lunde 50 (70) 114 4 årsaker til dette: Onarheim 70 69 4 Reksteren 40 30 2 • Skulestrukturen og låge barnetal i dei einskilde bygdene gir små klassar. Tysnes 250 81 4 6 Sum elevar 510 79 19 6 Kjelde: Tysnes kommune/Grunnskolens informasjonssystem N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 13

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 10 • Fådeltskulane er relativt ressurskrevjande når det gjeld forbruk Grunnskulen sin del av samla utgifter 2001 av arbeidstid.

36 • Spesialtiltak for individuelt tilpassa undervisning. 34 Brutto driftsutgifter, 32 grunnskole, i %

Tab.9 Elevar pr. Årsverk 2001 - 2002 30 av totale brutto 1. Barne- Ungdoms- I alt driftsutgifter Klasse trinn trinn 28 26 Landet 11,2 12,2 9,3 11,2 24 Netto Hordaland 11,3 12,5 9,8 11,7 driftsutgifter, Tysnes 11,9 9,3 8,4 9 22 grunnskole, i % Kjelde: grunnskulens informasjonssystem av totale netto 20 driftsutgifter Tysnes Gj.snitt Gruppe 10 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo 1.7.2 Økonomiske nøkkeltal

Ressursbruken pr. elev og pr. klasse tilseier at driftskostnadane i Tysnesskulen er relativt Høgare utgiftsnivå enn regionale og nasjonale høge. Framstillinga i figuren nedanfor gjennomsnitt vil i hovudsak kunna tilskrivast stadfester dette. Forbruket av frie inntekter pr. skulestruktur med små einingar, noko som gir elev i Tysnes er vesentleg høgare enn på relativt høge kostnader. fylkes- og landsbasis. Kommunen har og relativt høge kostnader I høve til samanlikningskommunane viser det knytt til tilpassa spesialundervisning. seg likevel at Tysnes ligg under Samanlikna med dei øvrige kommunane i gjennomsnittet. samanlikningsgruppa ligg Tysnes lågare enn snittet.

Fig. 9 Alt i alt må drifts- og ressurssituasjonen i Tysnesskulen karakteriserast som god.

Netto driftsutgifter pr. innbygger 6-15 år i kroner, grunnskoleopplæring 1.7.3 Framtida

80000

70000 Barnetal

60000 Utviklinga i elevtala for barne- og 50000 R ungdomsskulane går fram av figuren nedanfor.

40000 Framskrivingane som er vist her, er tekne frå

KRONE 30000 hovudprognosen med moderat netto innflytting. 20000

10000 • I barneskulen vil elevtalet ligga ein

0 stad mellom 280 og 260. Tendensen Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt ser ut til å vera svakt nedadgåande. Hordaland utenom Oslo

• På ungdomstrinnet er elevtalet på

lang sikt stabilt og varierer mellom

130 og 110. Høgste elevtal er venta i Tilsvarande er både netto og brutto utgifter 2006 med omlag 150 elevar. I to målt i % av den samla kommunale kortare perioder kjem talet ned mot ca rekneskapen høgare i Tysnes enn i fylket og i 100. resten av landet.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 14

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 11 ELEVTALSPROGNOSE TYSNES (NFL 10) Tab.11 Elevar i ungdomsskulen

300 Krins 2002 20102020

250 Reksteren 3 8 6 Uggdal 40 23 31 200 Tysnes 40 33 28 6-12 år 150 Lunde 24 28 28 13-15 år Elevar Onarheim 22 20 22 100 Heile kommunen 129 112 115

50 Ikkje på noko tidspunkt er elevtalet venta å 0 overskride 150. 2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 00 00 00 00 01 01 01 01 01 02 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ÅR Gjennomsnittleg vil talet elevar pr. klasse ikkje overskride 25 i nokon del av perioden. Med klassedelingsgrense på 30 inneber dette at det ikkje vil vera trong for auka kapasitet på ungdomstrinnet fram mot 2020. Dekningsgrad - barnetrinnet Drift Fram mot 2020 vil elevtalet ut frå føresetnadane i prognosen gå ned med omlag Med dagens personellressurs i barneskulen vil 20. Nedgangen er noko ulikt fordelt mellom talet på elevar pr årsverk halde seg omlag krinsane på kortare og lengre sikt. På lengre konstant eller litt under nivået i 2002 i heile sikt kan barnetala få ein mindre auke i Lunde perioden fram mot 2020. Figuren ovanfor viser og Onarheim. korleis utviklinga vil vera samanlikna med dagens nivå i Tysnes, i fylket og i landet elles. For å drive Tysnesskulen vidare med same Tab.10 Elevar i barneskulen standard som i 2002 tyder ikkje tala på at det Krins 2002 20102020 vil vera trong for å auka bemanninga. Reksteren 16 15 15 Fig. 12 Uggdal 81 83 61

Tysnes 71 81 63 ELEVAR PR. ÅRSVERK - BARNETRINNET Lunde 61 50 72 13 Onarheim 52 47 55 12 Heile kommunen 281 276 266 11 10 Tysnes 2001/02 Landet 2001/02 I høve til tilgangen på skulekapasitet i år 2002 9 Hordaland 2001/02

vil ikkje elevtalsutviklinga i Tysnes ELEVAR TAL 8 Tysnes 2002-2020 representere noka utfordring. 7

Det er omlag 79% av klasseromskapasiteten 6 totalt som vert utnytta i 2002. Med auka 5 2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 0 1 00 01 tilgang på kapasitet som fylgje av utbygginga i 200 20 2 200 201 201 20 2 201 202 Lunde og forventa nedgang i elevtal, vil det ÅR ikkje vera trong for ytterlegare kapasitetsutviding. Med større einingar og fulldelt skule ville det truleg vera mogeleg å auka storleiken på klassar og såleis redusera forbruket av Dekningsgrad - ungdomstrinnet personellressursar.

Elevtala i ungdomsskulen er venta å gå noko På ungdomstrinnet gjer tilsvarande ned. Fordelinga av ungdomsskuleelevar er vist utviklingstrekk seg gjeldande. Tal elevar pr i tabellen nedanfor. årsverk avtar noko over tid og berre på eit tidspunkt rundt 2006 når ein opp i eit nivå tilsvarande landsgjennomsnittet. N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 15

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 13 1.8 SKULEFRITIDSORDNING ELEVAR PR. ÅRSVERK - UNGDOMSTRINNET 1.8.1 Situasjonen i 2002 11 Det er etablert eigne skulefritidsordningar ved 10 dei fleste skulane. Ordninga er noko meir brukt

9 for opphald på under 14 timar pr. veke enn på Tysnes 2001/02 fylkes- og landsbasis. For opphald på 15 timar Landet 2001/02 8 Hordaland 2001/02 eller meir er tilboda i kommunen lite nytta.

TAL ELEVAR Tysnes 2002-2020 Berre omlag 10 % av borna har opphald på 7 over 15 timar mot gjennomsnittleg 40% elles i 6 landet.

5 Tabell 12. Skulefritidsordning 2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ÅR % elevar 6 - 14 over 15 1 - 4 kl timar timar 2001 - 02 pr. veke pr. veke Undervisninga på ungdomstrinnet er fulldelt og ein har her ikkje same potensiale for Heile landet 12,6 39,3 effektivisering som på barnetrinnet. Hordaland 8,8 41,5 Tysnes 17,8 9,6 For å halda standarden knytt til elevar pr årsverk på same nivå som i 2002 vil det likevel I alt var det i 2001 omlag 45 barn i kommunal ikkje vera trong for å auka personellressursen. skulefritidsordning. For kommunnen inneber tilbodet ein netto driftskostnad på omlag 45 000 kr. 1.7.4 Utfordringar for grunnskulen 1.8.2 Framtidige behov Sentrale styresmakter stiller krav til utviklinga Behovet for framtidige skulefritidstilbod er i skulen. Dette inneber endringar på fleire avhengig av fleire tilhøve, ma.: område:

• Vekst i barnetal og tilgang på tilbod • Planlegging, omleggingar i måten det vert undervist på , og oppfølging av • Utviklinga i yrkes- og arbeidsliv statlege reformar. • Barna sine ynskjer • Endringar i behovet for lokale og • Andre tilhøve som gjer til at livsstil og utstyr som fylgje av endra krav til levesett vert meir som i landet elles.

undervisning og HMT. Når kommunen vert sterkare integrert i • Krav til kvalitet og kvalitetsutvikling regionen elles gjennom betre samferdsletilbod, • Oppfylgjing av statlege forventingar kan dette påverke etterspurnaden.I gruppa av 1. om skulevurdering til 4. klassingar vil det vera omlag 150 elevar i heile perioden som er omfatta av Reformane i skulevesenet har vorte finansierte folketalsprognosen. med statlege overføringar. Det har likevel ikkje alltid vore full statleg finansiering av Fig. 14 reformane. Desse har difor i perioder vore med på å stramma den kommunale økonomien. BORN 1 - 4 KLASSE

Utgangspunktet i Tysnes er gunstig. 165 Kapasiteten er gjennomgåande god og dei 160 155 økonomiske rammene er relativt store. Drifta 150 vert likevel relativt kostbar som fylgje av N 145 strukturen som er etablert. 140 BAR TAL 135 Ein må rekna med fortsatt stramme 130 økonomiske rammer. 125 Det vil vera ei økonomisk utfordring å utvikla 120 drifta og innhaldet i skulen sikra ressursar til 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 vidareutvikling av kvalitet på tenesta. ÅR

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 16

- TYSNES KOMMUNE -

Dersom etterspurnaden etter plassar i 1.11 BARNEHAGAR skulefritidsordninga vert som i fylket og i landet elles, vil det oppstå trong for ein stad 1.11.1 Kapasitet og dekningsgrad mellom 70 og 80 plassar, dvs. 30 til 40 plassar meir enn kommunen har i 2002. Tilbod

Tabellen nedanfor viser trongen for SFO- Det er i alt 5 barnehagar i kommunen. Lunde plassar det ville vera med utgangspunkt i eit barnehage er i privat drift. Det er ein samla elevtal på 150 dersom etterspurnaden familiebarnehage for gruppa 1 til 6 år. Frå ligg på same nivå som i kommunen, fylket og i 2003 er alle barnehagane ordinære kommunale landet. barnehagar. Ved utgangen av 2001 var det 101 barn i barnehagane i kommunen. Det er eit mål Tab.13 Etterspurnad etter plassar i at det skal vera ein barnehage i kvar krins. skulefritidsordning i Tysnes Utgangspunkt: % fordeling Planar av SFO-plassar i 2002 Kommunen har vedteke ein barnehageplan Tal plassar Tysnes Fylket Landet som seinast vart rullert i 1999. Innanfor 6-14 timar/veke 27 13 19 hovudmålet ”kvalitet” vert det ma. lagd vekt over 14 timar/veke 14 62 59 på: Tilpassing av tilbod til barna sine behov, Behov 41 75 78 fagleg gode tilbod og god personalpolitikk og tverrfagleg hjelp og rettleiing. Målet var at alle som ynskjer det, skulle få tilbod i kommunen Om, eller når dette behovet vil vera reelt, kan innan år 2000. ikkje bereknast. Til dels vil etterspurnaden etter plassar truleg vera påverka av kommunen Dekningsgrad si eiga tilrettelegging. Ved utgangen av 2001 var dekningsgraden 1.9 MUSIKKSKULE samla sett på ca 63% målt i høve til barnetalet i kommunen. For barn under 3 år er dekninga på Skulen gir musikkundervisning til omlag 30%. Alle som søkte innan fristane fekk einskildelevar og grupper. Det er etablert plass, men det har vore ventelister gjennom musikkbarnehage og musikkverkstad. Skulen året. Det statlege målet på 70% dekning er sel timar til kor, korps og grunnskule. I ikkje innfridd og full behovsdekning er samsvar med kulturskulereforma har det vore framleis eit mål for kommunen. forsøk med tilbod i teater, dans og drama. Det kan likevel vera eit definisjonsspørsmål Skulen har ein omsetning på omlag 1 mill. kr. kva som utgjer full barnehagedekning. Dersom kr. Av desse vert omlag 40% dekt av inntekter. det ikkje er ventelister, kan dette inebere at Tilboda er desentraliserte. Dette gir relativt behovet er dekt. Dersom tilbodet vert auka, høge kostnader. kan dette stimulera etterspurnaden. Ein faktor som venteleg reduserer etterspurdnaden etter barnehageplassar vil venteleg vera kontantstønaden. 1.10 VAKSENOPPLÆRING Kommunen har definert sitt mål slik at det skal På dette området vert det gjeve vera tilbod til alle som søker på tidspunktet for vaksenopplæring med heimel i opplæringslova hovudopptak. og norskundervisning for flyktningar. Tab.14 Barnehagekapasitet pr. 01.01.2003 Verksemda representerer eit samla forbruk på Barnehage Plassar nær 2,5 mill. kr. medan den kommunale Myklestad 18 eigendelen er ca 0,8 mill. kr. Onarheim 18 Lunde 18 Trongen for tilbod svinger over tid. Ein Reksteren 10 usikkerheitsfaktor dei komande åra vil vera Vågsmarka 36 behova i flyktningegruppa i kommunen. Denne Sum 105 vil vera vanskeleg å forutsjå. Det framgår av tabellane her at talet på barn i barnehagar er større enn talet på plassar. N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 17

- TYSNES KOMMUNE -

Årsaka er at mange av dei som går i Fig. 16 barnehagane, ikkje har full barnehageplass. Omlag 2/3 av barna har ikkje heiltidsplass. Netto driftsutgifter 1000 kr per innbygger 1-5 år i Dette er i samsvar med ynskjet blant brukarane kroner, barnehager

om fleksible tilbod tilpassa eigne behov. 14

På denne måten vert det i praksis fleire barn pr. 12 plass. Dersom behovet for fleire heiltidsplassar 10 R aukar, vil dette lett kunna føra til lågare 8 dekningsgrad. Ei slik utvikling kan koma som 6 KRONE

fylgje av endringar i yrkesfrekvens. 4

Tabell 15 Dekningsgrad 2 Barn Deknings- 0 Tysnes Gj.snitt Hordaland Gruppe 04 Landsgj.snitt med plass Barnetal grad utenom Oslo i barnehage 2001 % Under 3 år 20 67 29,9 Kjelde: KOSTRA 2001

3 - 6 år 81 94 86,2 Kommunen sine brutto driftsutgifter er lågare Sum 101 161 62,7 enn i dei kommunane og i dei regionale og Herav kommunale plassar 84 52 nasjonale tala det vert samanlikna med. Dette Kjelde: Tysnes kommune, årsmelding inneber at kommunen får relativt mykje ut i tilbod av dei kroner som vert nytta i sektoren.

Av dei offisielle Kostra-tala for Tysnes går det Fig. 17 fram at kommunen har ein dekningsgrad på omlag 55%. Desse tala omfattar truleg berre Korrigerte brutto driftsutgifter i 1000 kr. per barn i dei kommunale plassane og er såleis omlag i kommunal barnehage samsvar med opplysningane i tabellen ovanfor. 100 90

80 Fig.15 Dekningsgrad barnehagar 70

Andel barn 1-5 år med barnehageplass 60 50 62 40 61 30 60 59 20

R 58 10

57 0 56 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt

55 Hordaland utenom Oslo % AV BARN 1 - Å 5 1 BARN % AV 54 Kjelde: KOSTRA 2001 53 52

51 Barnehagesatsane i kommunen er på 2849 kr Tysnes Gj.snitt Hordaland Gruppe 04 Landsgj.snitt utenom Oslo pr. plass pr. månad. Netto driftsutgifter til

barnehagesektoren utgjer i kommunen sine rekneskap og budsjett i underkant av 30% av Kjelde: KOSTRA 2001 samla kostnad.

Dette kan innebera at dersom 1.11.2 Økonomiske nøkkeltal finansieringsordninga som regjeringa har lagt opp til med ei deling på 50% stat, 30% Kostratala viser at netto driftsutgifter til kommune og 20% privat vert gjennomført, vil barnehagedrifta er noko lågare i kommunen Tysnes kunna rekna med at dette ikkje vil enn i fylket og elles i landet, men noko høgare påverke kommunen sine nettokostnader i høve enn i samanlikningsgruppa. til dagens nivå.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 18

- TYSNES KOMMUNE -

1.11.3 Framtida Utvikling i dekningsgrad

Barnetal og dekning Barnehagedekninga vert rekna i høve til aldersgruppene 1 – 5 år. Figuren nedanfor viser Det er venta at barnetalet i gruppa under 6 år i korleis barnehagedekninga i Tysnes vil utvikla kommunen vil halda seg nær 200 i heile seg med utgangspunkt i framskrive barnetal og perioden. dei barnehagetilbod kommunen har i år 2002.

Fig. 18 Dekningsgraden er berekna ut frå kapasiteten i eksisterande tilbod, dvs. mellom 90 eller rundt PROGNOSE BARNETAL 0-5 år 100. Dette heng saman med om kommunen også i framtida kan etablera og tilby fleksible 205 tilbod som gjer plass til fleire barn enn det

200 arealkapasiteten i utgangspunktet skulle tilseie.

N 195 1.11.4 Utfordringar 190

TAL BAR TAL 185 Kommunen har lagt vekt på å utvikla tilpassa

180 og fleksible tilbod i høve til brukarane sine behov. Ein har gjennomført undersøkingar i 175 brukargruppene. Nokre konklusjonar er: 2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

ÅR • Auka fleksibilitet har kanskje vore til

større nytte for foreldre enn for barn.

• Fleksibilitet i tilboda kan vera ein

stressfaktor, men gir plass til fleire I krinsane er det Lunde som venteleg vil få ein barn. tilvekst i barnetalet medan det i dei andre

krinsane er venta stabile eller litt avtakande Tilboda er utforma med utgangspunkt i barnetal. brukarundersøkingane. Mellom anna skal dei

reflektere brukarane sine ynskje og behov for: Tabell: 16 Prognose for barnetal 0 – 5 år

etter krins. • Variasjon i tilboda Krins 2002 20102020 • Avtakande behov for korttidsplassar Reksteren 11 1113 og aukande behov for kapasitet. Uggdal 56 5047 • Behovet i dei yngste aldersgruppene Tysnes 58 4038 er mindre enn føresett. Lunde 27 5159 Onarheim 33 4036 Totalt er dekningsgraden under nasjonale mål. Heile kommunen 185 192 193 I hovudsak skuldast dette underskot i dekninga for barn under 3 år. Det kan lett oppstå behov Fig.19 utover dagens nivå i denne gruppa. Dei statlege rammevilkåra for barnehagedrifta PROGNOSE: DEKNINGSGRAD KOMMUNALE BARNEHAGAR er i endring. Med den drifta kommunen har i aldersgrupper 1 - 5 år dag bør det vera mogeleg å takle endra oppgåver. Dersom barnehagesatsane skal ned, 66,0

S er det likevel trong for å auka finansieringa frå 64,0 staten si side. 62,0

60,0

58,0 Dekningsgrad (95 plassar) 56,0 Dekningsgrad (101 plassar) 1.12 BARNEVERN OG

54,0 SOSIALHJELP

52,0 1.12.1 Behov % MED BARN BARNEHAGEPLAS 50,0

48,0

2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 Talet på barnevernstiltak i Tysnes er lågt 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 samanlikna med heile landet, men omlag som i ÅR Hordaland utanfor Bergen. Tal for barn med omsorgstiltak er henta direkte frå kommunen. N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 19

- TYSNES KOMMUNE -

Tab.17 Barn med barnevernstiltak pr. 1000 sosialstønad, er det og ein stor del i løpet av 2000 eingongstilfelle. Tabellen nedanfor viser talet sosialhjelpstilfelle pr. 1000 innbyggarar for Omsorgs- Hjelpe- alle aldersgrupper. I alt tiltak tiltak pr 1000 pr 1000 pr. 1000 Tab.20 Sosialhjelpstilfelle pr. 1000 innb i 0-17 år 0 –17 år 0-17 år * alt, år 2000 Tysnes kommune 21,4 2,8 18,5 Sosialhjelpstilfele i alt 2000 Tilfelle pr 1000 innb. Sum Hordaland 27,9 5,7 22,1 Tysnes kommune 12,6 Hordaland utanom Bergen 24,3 2,9 21,2 Sum Hordaland 32,6 SUM Landet 30,2 5,7 24,4 Kjelde: SSB-Styringshjulet / * Tysnes kommune Hordaland utanom Bergen 24,5 Landet 31,8 For ungdomsgruppa har Tysnes også låge tal. I Kjelde: SSB-Styringshjulet høve til fylket så vel som til landet har Tysnes berre litt over halvparten så mange ungdomar i Utfordringar. aldersgruppa 18 – 24 år som er mottakarar av sosialhjelp. Det kan vera fleire årsaker til dei Tala for barnevernstilfelle og forbruk av låge tala. Td. kan det vera ein samanheng med sosialhjelp fortel noko om velferda i låg grad av urbanisering og stabile lokale lokalsamfunnet. Dette er avhengig av at dei samfunnstilhøve. Ei årsak kan og vera at verkemiddel som finst, vert nytta av dei som mange unge flyttar ut av kommunen. har rett til det. Generelt har Tysnes få barnevernstilfelle og få brukarar av sosialhjelp Tab.18 Sosialhjelpstilfelle samanlikna med nasjonale tal. Samanlikna med pr. 1000 innb. 18 – 24 år situasjonen elles i regionen og i landet kan Tilfelle stoda synast å vera god. pr 1000 innb Tysnes kommune 36,5 Ein skal likevel vera merksam på ungdomsgruppa der ein finn ei relativt stor Sum Hordaland 64,5 gruppe sosialhjelpsmottakarar. Hordaland utanom Bergen 50,6 SUM Landet 58,7 1.12.2 Økonomi Kjelde: SSB-Styringshjulet Rekneskapstala viser tilliks med Talet på ungdomar som tar i mot sosialhjelp, er sosialstatistikken at forbruket av sosiale relativt høgt i høve til talet på tenester i Tysnes er lågt. Dette gjeld både i sosialhjelpsmottakarar totalt. Blant høve til fylkes- og landsgjennomsnitt og i høve sosialhjelpsmottakarane er det også ein større til samanlikningsgruppa. I høve til samla andel kvinner enn i gjennomsnitt på landsbasis. driftsutgifter i kommunen er utgiftene på Tabellen nedanfor viser at Tysnes er meir lik området under samanlikningsgruppa og nær hordalandskommunane utanfor Bergen enn 4% under landsgjennomsnittet. gjennomsnittskommunane når byområda er tekne med. Fig: 20

Tab. 19 Sosialhjelpstilfelle 18 - 24 år i % av alle sosialhjelpstilfelle DRIFTSUTGIFTER SOSIALTENESTA I % AV TOTALE UTGIFTER 2001 Herav kvinner. 7 1998 1999 2000 2000 6 Tysnes kommune 32,4 33,3 24,0 30,0 Brutto driftsutgifter, 5 sosialtj., i % av Bergen kommune 22,2 20,5 21,0 22,6 totale brutto 4 driftsutgifter

Hordaland utanom Bergen 28,6 27,8 28,3 31,6 % Netto driftsutgifter, 3 SUM Landet 21,6 21,4 21,5 23,2 sosialtj., i % av 2 totale netto Kjelde: SSB-Styringshjulet driftsutgifter 1 Vaksne 0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo Målt i høve til folketalet er talet sosialtilfelle i Kjelde: Kostra Tysnes lågt, også i høve til kommunane utanfor Bergen. Blant dei som mottek N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 20

- TYSNES KOMMUNE -

Barnevernet har også låge kostnader. I høve til 1.13 HELSETENESTA samanlikningsgruppa er forbruket målt i % av samla kostnader i Tysnes omlag 0,5% lågare. I 1.13.1 Tenester og dekning høve til landet er det omlag 1,5% lågare. Legedekninga i kommunen er god i høve til land og fylke med nær 10 legeårsverk pr Fig. 21 10 000 innbyggarar. I 2001 var det ca 3 ordinære legeårsverk og ein turnuskandidat i DRIFTSUTGIFTER BARNEVERNSTENESTA I % AV kommunen. Problemet i ein liten kommune er TOTALE UTGIFTER 2001 likevel at det må ein relativt stor samla ressurs 4 Brutto driftsutgifter, til for å få eit akseptabelt legetilbod. Vakansar barnevern, i % av 3,5 totale brutto oppstår relativt ofte. Dette påverker stabilitet 3 driftsutgifter og kvalitet i tilboda. Rekruttering er eit 2,5 Netto driftsutgifter, problem. Sidan innføringa av fastlegeordninga barnevern, i % av 2 % totale netto har det såleis vore ei ubetent liste i kommunen. driftsutgifter 1,5 Denne har vore dekka av vikarlegar og internt

1 av kolleger.

0,5 Fig. 22 0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo Legeårsverk pr 10 000 innbyggere, Kjelde: Kostra kommunehelsetjenesten

10 1.12.3 Utvikinga vidare – utfordringar i planlegginga. 8

6 • Samordna tenester: Utvikla tenesteproduksjonen ved å betre 4 samordninga mellom dei kommunale aårverk/10000 innb 2 tenestene og staten sine tenester knytt til a- etat og trygdekontor. Dette vil auka 0 kvaliteten på tenestetilboda og bidra til å Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo styrka det førebyggande elementet i arbeidet. Miljøretta helsevern : tilsyns- og • Barn og unge: Utvikla førebyggande kontrolloppgåvene ligg til kommunelege 1. tilbod gjennom tverrfagleg basert Dette utgjer omlag 40% av ei stilling. Arbeidet rådgjeving, helsestasjon, barne- og er avgrensa til dei obligatoriske oppgåvene. ungdomspsykiatri og tiltak mot rus. Årsmeldinga påpeiker behov for meir aktiv Viktige utviklingsområde: kompetanse, medverknad i planlegging og utgreiing. kvalitetsutvikling, utvikling av støttekontaktløysingar, vurdering av Spreidd busetnad og dårlege vegar skaper fare interkommunalt samarbeid og alternativ for trafikkulukker. Dødsulukker skjer likevel organisering av tenestene for barn og langt oftare på sjøen enn på vegane i Tysnes. unge. Likeeins er tilsynet med drikkevatn og avløp viktig. • Barnevern: Viktige utviklingsområde er: kompetanse og kvalitetsutvikling, Legevakt: Kommunen har døgnkontinuerleg utvikling av støttekontaktløysingar og legevaktteneste der Tysnes også dekker Ølve – vurdering av interkommunale Hatlestrand. Kvinnherad har ingen legar med i samarbeidsløysingar. vaktdekninga. Vidareutvikling av interkommunale løysingar vert vurdert. • Sosiale tenester: Utvikla kvalitativt gode tenester som i større grad er tilpassa den Fysioterapi: Tenesta skal ma. drive einskilde, herunder også arbeidstrening. førebygging og rehabilitering. Rehabilitering skal så langt det er råd skje i heimane. Dette stiller krav til ressursbruken. Lav folketettleik

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 21

- TYSNES KOMMUNE -

og avstand gjer til at mykje tid må nyttast til Fig. 24 ma. transport. Driftutgifter - kommunehelsetenesta 2001 Ergoterapi: Tenesta bidreg ma. med rettleiing i % av totale utgifter og tilrettelegging for brukarar med spesielle behov, habilitering og rehabilitering. 7 6 Ressursane vert også på dette området strekt på Brutto grunn av at mykje av arbeidet skjer i heimen. driftsutgifter, 5 kommunehelse, i % av totale brutto Helsesøstertenesta: Området er knytt særleg 4 driftsutgifter % til førebyggande og anna helsearbeid bland 3 Netto driftsutgifter, barn og unge, samt ein del tenester for vaksne. 2 kommunehelse, i % av totale netto Området har fleire utfordringar knytt til driftsutgifter 1 • utvikling på området skulehelseteneste 0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt • utvikla førebyggande og rådgjevingsarbeid Kjelde: Kostra Hordaland utenom Oslo knytt til barn og unge • kvalitetssikring av tenesta 1.13.3 Utvikinga vidare 1.13.2 Økonomiske nøkkeltal Folketalsveksten som ligg til grunn i I høve til innbyggartalet har helsetenesta høg prognosane for kommunen, tilseier ikkje at det prioritet i komunen. Målt i høve til vil oppstå behov for å auka volumet på tenesta innbyggjartalet brukar kommunen meir i tida framover. ressursar på helsetenesta enn gjennomsnittet på landsbasis og i fylket. Det same gjeld om ein Dei økonomiske rammene for tenesta er og samanliknar med referansegruppa i Kostra. relativt store samanlikna med andre kommunar Tilsvarande kjem fram ved samanlikning av og regionar. Når situasjonen likevel vert driftsutgiftene i høve til samla kommunale opplevd som stram, heng dette ma. saman med utgifter. Det er likevel ikkje sikkert at relativt at kommunen er liten slik at ressursane må høg ressursbruk inneber at kvaliteten på tenesta fordelast tynt utover, og ein oppnår ikkje er betre enn i dei andre kommunane. stordriftsføremuner. Nokre utfordringar vil difor vera

Fig. 23 • Å utvikla tenesteproduksjonen innanfor eksisterande rammer for å sikra Netto driftsutgifter pr. innbygger i kroner, tilfredsstillande behovsdekking, kommunehelsetjenesten 2001 • Utvikla dei kvalitetsmessige aspekta ved

1600 tenesteproduksjonen. 1400 • Utvikla organisasjonen for å sikra stabilitet i drift og bemanning. 1200 • Søkja etter nye løysingar på kjente 1000 problem, td. gjennom interkommunalt kr 800 samarbeid. 600 400 200 0 1.14 PLEIE OG OMSORG Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo Kjelde: Kostra 1.14.1 Behovsutvikling

Årsmeldingane for kommunen tyder på at Talet på eldre i Tysnes er ikkje venta å auka ressurssituasjonen er stram. Dette kan ha med dei næraste åra. Fram til 2014 vil talet på eldre særeigne trekk ved kommunen, td. geografi i kommunen avta. Deretter vil det koma ein som gjer det kostbart å yte dei tenester som vekst, men denne vil vera i gruppa 67-79 år. skal ytast. Vidare vert dei einskilde Det vil vera ein nedgang i talet på eldre over tenesteeiningane innanfor området helse kvar 80 år frå 2006. for seg små. Dette kan gjere til at ein får relativt høge faste driftskostnadar.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 22

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 25 Tysnes kommune har realtivt mange personar med psykisk utviklingshemming fordelt alle PROGNOSE - ELDRE I TYSNES KOMMUNE aldersgrupper. Det vil framleis vera behov for tilrettelegging som omfattar heimetenester, 500 dagtilbod, bustad osb. rundt desse. Slikt arbeid 450 krev tverrfagleg og tverretatleg innsats og må 400 koordinerast. 350 60-79 år 300 Pålegg om utarbeiding av individuelle planar 80 år / meir 250 for habilitering og rehabilitering for den

200 einskilde brukar vil representera nok ei

15 0 utfordring for tenesteapparatet.

10 0 1.14.2 Institusjonar og butilbod

ÅR Etter gjennomføringa av eldrereforma har kommunen ein kombinasjon av nye Gruppa 67 – 79 år vil avta fram til etter 2010. sjukeheimsplassar og aldersheimsplassar. Siste Utviklinga vil etterkvart snu og dette vil særleg leddet i utbyggingsprogrammet vart avslutta i gje utslag i krinsane Uggdal og Tysnes. mars 2002. Tabellen nedanfor gir eit oversyn over etablerte butilbod. For institusjons- og På lengre sikt og etter 2020 vil denne aldersheimsplassar i høve til folketalet over 80 utviklinga resultere også i ei auke i talet år har kommunen ein dekningsgrad på 22 %. personar over 80 år. I planperioden vil Med omsorgsbustadar utanom trygdebustadar folketalsutviklinga i aldersgruppa ikkje og bustadar knytt til PU-omsorga og psykiatri, representere ei volummessig utfordring for vert dekningsgraden 33%. tenesteapparatet. Frå midten av neste 10-år vil auken i talet på eldre resultere i ein gradvis Staten sine forventingar til kommunane på auke i behova for omsorgstenester. dette området er ein dekningsgrad på omlag 25% for aldersgruppa over 80 år. Kommunen har såleis god dekning etter at reforma har vore Tabell.21 Prognose eldre 67-79 år etter gjennomført. krins Personar 2002 20102020 Tab.23 Kommunale bustadtilbod i Tysnes. Reksteren 41 29 32 Sjukeheim 39 Uggdal 92 107150 Aldersheim 12 Tysnes 93 103133 Sum institusjon 51 Lunde 49 4446 Trygdebustadar 12 Onarheim 69 4485 Omsorgsbustadar 27 Sum 344 327446 Bustad: Psykiatri 5 Bustad PU. 10 Gruppa eldre over 80 er venta å avta i perioden frå 2006 til 2020. Berre mindre auke er venta i Bustadtilbod i alt 105 Kjelde: Tysnes kommune krinsane Reksteren og Lunde. I dei øvrige krinsane vil det vera ein nedgang i talet på I høve til folketalet har kommunen mange eldre. bustadar til disposisjon til pleie- og omsorgsføremål. Det er særleg bustadtilboda utanom institusjon som gjer at kommunen har Tabell.22 Prognose eldre over 80 år etter høg dekning. I Tysnes er det fleire brukarar krins enn det som elles er vanleg i dei lågare Personar 2002 20102020 aldersgruppene i slike bustadar. Dette skuldast Reksteren 14 19 18 i hovudsak relativt mange funksjonshemma Uggdal 93 6861 brukarar samanlikna med andre kommunar. Tysnes 67 6462 Sjølv om Tysnes kommune har satsa på Lunde 18 2524 utbygging av butilbod utanom institusjon, har Onarheim 45 4537 ein prioritert pleieressursane inn mot Sum 237 221202

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 23

- TYSNES KOMMUNE -

institusjonstenesta slik at det ved normalt Fig. 26 belegg og drift vil vera fleire eldre i institusjon enn i mange kommunar der det har vore satsa DEKNINGSGRAD - INSTITUSJON. meir radikalt på omlegging i retning av tilbod Plassar i % av tal eldre over 80 år utanom institusjon. 40,0 38,0 Tab.24 Bustadar som kommunen disponerer til 36,0 34,0 pleie- og omsorgsføremål for eldre og funksjons- Sjukeheim og oms. Bustad hemma per 31. Desember 2000 32,0 Sjukeheim og aldersheim % 30,0 Bebuarar Bebuarar Bebuarar 28,0 Institusjon og omsorgsbustad Bustadar i høve til i høve til i høve til 26,0 i høve til folketal folketal folketal 24,0 folketal 0-66 år 67-79 år 80 år+ 22,0 Tysnes kommune 1,4 0,7 3,7 7,7 20,0 0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 0 Hordaland 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 utanom Bergen 1,0 0,3 2,9 9,2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ÅR SUM Landet 1,0 0,3 3,0 9,9 Kjelde: SSB-Styringshjulet

Dekninga når det gjeld institusjonsplassar i Figuren ovanfor illustrerer fylgjande trekk ved kommunen er omlag som normalt med ein utviklinga i dei institusjonsbaserte tilboda: dekningsgrad på 22%. Prosentvis i høve til folketalet over 80 år er det eit vesenleg større • Nedgangen i folketal i aldersgruppa eineromstilbod i Tysnes enn elles i landet. inneber at dekningsgraden vil auka dersom Bortimot 90% av institusjonsplassane i alle butilboda vert oppretthaldne på kommunen er eineromstilbod medan dagens nivå. gjennomsnittet på fylkes- og landsnivå er • Kombinasjonen av sjuke- og omlag 70%. aldersheimsplassar gir ein dekningsgrad som stort sett ligg litt under normen på Tab.25 Institusjonsplassar i høve til folketal 25% for dekning som staten har sett over 80 år (%) • Dersom aldersheimsplassane vert haldne Plassar i utanom, og alle heildøgnstilbod vert andre knytte til sjukeheim og omsorgsbustadar, Plassar Plassar i (aldersheim Plassar i vil dekningsgraden auka frå rundt 28% til i alt sjukeheim ol) einerom over 30% frå rundt 2010. Tysnes kommune 21,7 16,6 5,1 19,1 Hordaland Sett i relasjon til dei statlege forventingane vil utanom Bergen 21,0 16,4 4,5 15,7 kommunen ha god kapasitet når det gjeld SUM Landet 21,8 18,3 3,5 16,4 institusjonsdekning framover. Situasjonen gir Kjelde: SSB-Styringshjulet og rom for omprioritering om det er trong for det. Framskriving av dekningsgrad 1.14.3 Open omsorg Med utgangspunkt i butilboda til eldre i Tysnes kan dekningsgraden bereknast på ulike vis. I Gruppa mottakarar av heimetenester sett i høve figuren nedanfor er utviklinga i dekningsgrad til talet på tenestemottakarar totalt i berekna på grunnlag av folketalsutviklinga i aldersgruppa over 67 år er relativt liten i høve aldersgruppa over 80 år og dei tilbod som til samanlikningsgrunnlaget. I høve til alle eksisterer i 2002 som fylgjer: mottakarar av heimetenester er det omlag 70% som er over 67 år mot ca. 75 % på landsbasis. Det kan vera fleire årsaker til dette: • sjukeheims- og aldersheimsplassar • sjukeheimsplassar og omsorgsbustadar • Tysnes kommune har relativt mange tilrettelagt for heildøgns pleie mottakarar av heimetenester i • summen av omsorgsbustadar og aldersgruppene under 67 år. Desse institusjonsplassar. brukarane er knytt til psykiatri og omsorga for funksjonshemma.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 24

- TYSNES KOMMUNE -

• Prioriteringa av institusjonsbasert omsorg Tabell.27 Personellressursar fordelt mellom er noko høgare enn elles i landet institusjon og open omsorg Årsverk i institusjon i høve til Fig. 27 årsverk i open omsorg, 2000 Tysnes 1,4 Andel mottakere av hjemmetjenester over 67 år Hordaland utanom Bergen 1,1

82 Landet 1,0 Kjelde: Styringshjulet, SSB 80

78 Sett i høve til folketalet i aldersgruppene over 67 år er også personellressursen høgare på 76 institusjonstenesta i Tysnes enn elles, jfr. tab.

74 28.

72 Den høge andelen av befolkninga i dei høgste % av folketal 67 år + aldersgruppene skulle tilseie at ein relativt stor 70 personellressurs er knytt til institusjonane. 68 Ressursen som vert nytta her, er likevel større enn det folketalet skulle tilseie, og er såleis 66 Tysnes Gj.snitt Hordaland Gruppe 04 Landsgj.snitt også eit resultat av driftsmodellane som ligg til utenom Oslo Kje lde : Kos tr a grunn for tenesta.

Tysnes sine særtrekk på området kjem og fram Tabell.28 Personalressursar i høve til i tabellen nedanfor der det går fram at talet på folketal tenestemottakarar av heimetenester under 66 Årsverk pr. 100 innb. Landet Hordaland Tysnes år, som mottek sjukelpleie og praktisk bistand Årsverk PLO pr. er 50% høgare en på landsbasis. innb over 67 år 13,1 12,7 14,8 Årsverk institusjon pr. i Brukarfrekvensen i aldersgruppa 67 – 79 år er nnb over 80 år 20,8 21,6 22,4 Kjelde: Styringshjulet, SSB noko høgare enn elles i landet. I aldersgruppa over 80 er det lågare forbruk av heimetenester Framskriving av personalbehov enn i landet totalt sett. I figuren nedanfor er personalressursane på Tab.26 Tenestemottakarar pr. 100 pleie-og omsorgsområdet framskrive med innbyggjarar utgangspunkt i fylgjande: 0-66 år 67-79 år 80 år + • Årsverk i heimetenesta er framskrivne i Tysnes kommune 1,5 11,9 36,2 høve til folketalsutviklinga over 67 år Hordaland utanom Bergen 0,9 9,4 37,1 • Årsverk i institusjonstenesta er SUM Landet 1,0 10,8 38,5 framskrivne i høve til folketalsutviklinga Kjelde: SSB-Styringshjulet over 80 år.

Med den nedgangen som er venta i talet på Fig. 28 eldre, bør ikkje volumet i tenestebehova auka vesentleg i komande 10-årsperiode. Personellressursar Pleie og omsorgssektoren

100,0 1.14.4 Personellressursar i omsorgssektoren 90,0 Prioriteringa av den institusjonsbaserte delen 80,0

av pleie- og omsorgstenesta gjenspegler seg i 70,0 fordelinga av personell mellom institusjon og Heimetenesta open omsorg. I Tysnes er det omlag 1,4 gonger 60,0 Institusjonstenesta Årsverk Årsverk i alt så mange årsverk i institusjon som det er i 50,0

open omsorg. I Hordalandskommunane 40,0 utanom Bergen er det omlag 1,1 gonger så mange årsverk i institusjon som i open omsorg, 30,0 medan det på landsbasis er lik fordeling. 20,0 1 3 5 7 9 1 3 5 7 9 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 År

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 25

- TYSNES KOMMUNE -

Framskrivinga tilseier at talet årsverk i tenesta Fig. 30 vil avta noko frå 2005 dersom ein opprettheld dagens bemanningsfaktor i høve til folketalet. Korrigerte brutto driftsutgifter pr. brukar i 1000 kr

Auken i yngre eldre frå ca 1015 vil ikkje vera 800 så stor at det vert nokon vesentleg auke i det 700 samla talet årsverk det vil vera behov for. 600 Figuren illustrerer likevel korleis endringa i 500 alderssamansetning vil føra til ei endring i Heimetenesta 400 strukturen i tenesta på lang sikt. Institusjon kr 1000 300 200 1.14.5 Økonomiske nøkkeltal 100

0 Pleie- og omsorgsområdet er ei krevjande Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt teneste for kommunane både når det gjeld arbeidskraft, økonomi og organisering. Hordaland utenom Oslo Kjelde: Kostra

I Tysnes er netto driftsutgifter målt i høve til Det høge talet på eldre i kommunen tilseier at folketalet noko høgare enn lands- og ein relativt stor del av kommunen sitt totale regiongjennomsnitta, men lågare enn i budsjett skulle gå til denne sektoren. samanlikningsgruppa. Dette har si naturlege Kommunen bruker noko meir av forklaring i at det er relativt fleire eldre i bruttobudsjettet på pleie- og omsorgstenestene kommunen enn i gjennomsnittsbefolkninga. enn tilsvarande på landsbasis, men skilnaden er ikkje dramatisk. Volumeffekten av talet på Fig.29 tenestemottakarar på samla omsetning er såleis ikkje så stor som ein kunne venta. Netto driftsutgifter pr. innbygger i kroner, pleie- og omsorgtjenesten Figuren nedanfor viser likevel eit noko større forbruk på området enn i alle kommunar og 12000 nivå det vert samanlikna med. Dette kan ha

10000 samanheng med at kommunen har større volum på tenesta enn dei fleste. 8000 6000 Kr Fig.31

4000 Driftsutgifter pleie og omsorg i % av totale 2000 driftsutgifter 0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo 35 Kjelde: Kostra 30 25 20 Brutto % 15 Netto Utgiftsnivået vurdert i høve til brukargruppene 10 viser at tenesteproduksjonen økonomisk sett 5 må kunna betraktast som effektiv samanlikna 0 med nasjonale og regionale nivå, men også med referansegruppa i Kostra. Samla Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo utgiftsnivå fordelt på brukar er til dels Kje lde : Kos tr a vesentleg lågare i Tysnes enn elles.

Figuren nedanfor viser omlag same bilete for Mål for Utvikinga vidare institusjonstenesta og heimetenestene. Området har fleire utfordringar dei næraste åra:

• Utvikling av kvalitetsindikatorar på tenesta.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 26

- TYSNES KOMMUNE -

• Sikra god styring av ressursbruken mellom Tab.29 Samansetjing av bustadmassen i institusjonstenesta og open omsorg. Sikra kommunane god styring og fleksibel ressursbruk Eine Bygd mellom institusjonstenesta og open busta Rekke Blokk/ 1-2 3-4 5 før dar hus andre rom rom rom + 1945 omsorg. 1999 % % % % % % % • Betre rekruttering og kompetanse. Tysnes 92,8 4,8 2,4 13,0 35,6 51,6 32,9 Hordaland 53,1 25,2 21,7 20,0 46,7 66,5 21,7 1.14 BUSTADBYGGING OG Hordaland utanom BUSTADSTRUKTUR Bergen 83,0 13,4 3,8 14,4 39,5 46,4 21,4 Bergen 29,8 34,4 35,7 24,4 52,3 23,4 21,9 1.14.1 Utviklingstrekk Kjelde: Hordaland fylkeskommune - fylkesstatistikk

I 1990-åra vart det fullført i gjennomsnitt 13 nye bustadar i kommunen årleg. Omlag 1.15.2 Tilgang på bustadareal halvparten av dette er netto tilvekst som inneber at det vert vekst i samla bustadmasse. Arealreservane til bustadføremål i kommunen Øvrige fullføringer er som vist i figuren er gode sett i høve til tidlegare års nedanfor, knytt til modernisering, ombygging utbyggingstakt. Tabellen nedanfor viser at det og fornying. er i alt 159 byggeklare tomter og tomter som det er satt i gang planarbeid med i kommunen. Trongen for fornying i Tysnes vil truleg vera noko større enn elles i landet i det kommunen I tillegg er det i gjeldande kommuneplan avsett har relativt mange eldre bustadar. Tempo og areal som vil gje plass til omlag 97 bustadar. omfang i bustadbygginga vik ikkje særleg frå Innanfor tilrettelagde og planlagde gjennomsnittet i regionen eller på landsbasis. bustadområde er det såleis plass til 256 bustadar. Med ein tilvekst pr. år på 13 Fig.32 bustadar, inneber dette at det er kapasitet i planlagde område til å handtere all bustadtilvekst i nærare 20 år. Bustadbygging 1991 - 1999 Fullførte bustadar. Dersom det framleis vert gjeve løyve til at ein Årsgjenomsnitt for perioden = 100) 250 omfattande del av bustadbygginga skjer utanfor område som er planlagde og øyremerka 200 til bustadføremål, vil gjeldande planar kunna 150 Tysnes handtere bustadtilvekst i vesentleg lengre tid enn 20 år. 100 , Hordaland i alt Indeks 50 Hordaland utanom Tab.30 Tilgang på bustadareal i kommunale planar, Bustadbygging 0 Be r ge n Tal tomter etter Be r ge n skulekrins Uggdal Våge Lunde Onarheim Reksteren Totalt 2002 Byggjeklare

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Riket kommunale tomter 12 4 4 8 0 28 År 2003 Byggjeklare kommunale tomter, 0 29 0 0 0 29 Kjelde: Hordaland fylkeskommune - fylkesstatistikk Regulerte, ikkje byggjeklare tomter. 0 36 0 5 0 41 Strukturen i bustadmassen er ulik det ein finn Private byggjeklare utbyggingsplaner 6 6 8 0 7 27 på regionalt og nasjonalt nivå. Nokre sentrale Private planer under skilnadar er: arbeid: tomter 10 15 0 9 0 34 Totalt byggje- og • Stor andel einebustadar planklare tomter 28 90 12 22 7 159 • Relativt mange større bustadar. Over Areal til bustadførem. i kommuneplan: Tomter 0 22 35 0 0 57 50% har meir enn 5 rom. Potensiale for • Mange eldre bustadar. Ca. 33% er frå fortetting til bustad: før 1945, medan det i fylket elles kommuneplan 10 30 0 0 0 40 berre er litt over 20% som er bygd før Totalt tomter i 1945. arealplan 95-01. 10 52 35 0 0 97 Tomtereserve i alt 38 142 47 22 7 256 Kjelde: Tysnes kommune N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 27

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 33 1.15.3 Behov BUSTADPROGNOSE - TYSNES Bustadprognose

1400 Prognosar for bustadbehov er sjeldan 1350 nøyaktige. Dei gir likevel ein indikasjon på NFL+10 1300 Bustadprognose korleis utviklinga kan verte. Etterspurnad og stor nedgang i pers 1250 behov er avhengige av ei rekkje økonomiske pr. Husstand og sosiale faktorar. 1200 NFL+10 1150 Bustadprognose

bustadar Tal NFL +10 I det fylgjande er det berre vurdert kva 1100 1050 verknader kommunen kan rekna med som NFL+10 fylgje av endringar i folketal og 1000 Bustadprognose uendra pers. Pr.. 0 4 8 2 6 0 4 8 9 9 9 0 0 1 1 1 hushaldsstorleik. Utviklinga i tal personar pr. 9 9 9 0 0 0 0 0 Husstand 1 1 1 2 2 2 2 2 bustad er langt meir avgjerande for behovet for År bustadvekst enn sjølve folketalsutviklinga.

Framskrivingane av bustadmassen tar utgangspunkt i hovudalternativet i Trong for bustadar etter skulekrins folketalsprognosen. Dette er justert ut frå dei ulike føresetnadar om hushaldsstorleik som Framskrivinga etter skulekrins er basert på framgår av tabellen nedanfor. hovudalternativa netto innflytting (+10) og mellomste alternativ for utviklinga i talet på Tab.31 Føresetnadar: Personar pr. bustad personar per bustad. Det vil vera trong for nye 2002 2012 2020 bustadar i alle krinsane utanom Reksteren. sterk nedgang personar pr. Bustad 2,42 2,34 2,28 hovudalternativ pers. Pr. Husstand 2,42 2,39 2,36 Fig. 34 personar pr. Bustad konstant 2,42 2,42 2,42 BUSTADPROGNOSE FORDELT ETTER I heile perioden vil det årlege behovet for netto SKULEKRINS - TYSNES tilvekst, dvs. nye bustadar i tillegg til dei som allereie eksisterer i kommunen, auka med 450 mellom 5 og nærare 10 pr. år, alt avhengig av 400 350 tal personar pr. hushaldning. 300 250 Tab.32 Årleg gjennomsnittleg tilvekst - tal 200 bustadar 150

2002 2012 2002 BUSTADAR TAL 100 -2012 -2020 - 2020 50 Høg prognose 9,7 9,7 9,7 0 Reksteren Uggdal Tysnes Lunde Onarheim Hovudalternativ 7,1 7,1 7,1 Låg prognose 5,6 5,0 5,3 2002 2014 2020

Den samla bustadutviklinga i kommunen er vist i figuren nedanfor. I løpet av kommuneplanperioden vil det truleg vera ein 1.15.4 Kapasitet vekst på nærare 100 nye bustadar. Kapasitet og potensiale for bustadbygging med I heile prognoseperioden vil veksten vera på utgangspunkti gjeldande planar og planar som nærare 140 bustadar. Avviket frå er under utarbeiding, vert i det fylgjande sett i hovudprognosen vil vera på inntil 50 bustadar samanheng med bustadprognosen. mot slutten av perioden. Heile kommunen

Figuren nedanfor viser tilveksten i bustadmassen i høve til kapasitetsgrensene i heile kommunen.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 28

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 35 Fig. 36 AKKUMULERT BUSTADBEHOV - TYSNES I HØVE TIL KAPASITET I PLANLAGDE OMRÅDE BUSTADPOTENSIALE TIL 2012 I OMRÅDE SOM ER REGULERTE ELLER ER UNDER REGULERING 300 Tomter i alt 250 100 Regulerte område 90 200 80 150 Kommuneplan 70 60 Totalt byggje- og planklare tomter 100 50 Høg Prognose 2012

TAL BUSTADAR 40

50 bustadprognose BUSTADER 30 0 Hovudprognose 20 10

2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 Låg prognose 0

ÅR l e n a d im e d n e r g u te g L rh s U a k n e O R

Det går fram av figuren at

• områda som er regulerte eller for tida er i I perioden fram til 2020 vert biletet noko endra ein reguleringsplanfase, vil ha kapasitet til i krinsane Lunde og Onarheim. I figuren å ta i mot all bustadbygging i kommunen nedanfor er alle regulerte areal og areal som er fram mot 2020. avsette til bustadføremål i kommuneplanen, tekne med. Det vil då vera balanse i Lunde • Det er berre dersom den høgste av krins, men det vil samstundes oppstå eit bustadprognosane slår til, at arealkapasitet underskot på bustadareal i Onarheim. i desse områda vil vera brukt opp før 2020. Fig. 37

BUSTADPOTENSIALE TIL 2020 I ALLE • Lina som viser ”tomter i alt”, dvs. den PLANLAGDE OMRÅDE samla kapasiteten i område som er regulerte eller avsett til bustadføremål i 160 kommuneplanen, ligg høgt over den 140 trongen som bustadframskrivinga til 2020 120 100 representerer. Arealpotensiale 80 Prognose 2020 60 Mykje av bustadbygginga i kommunen skjer BUSTADAR 40 tradisjonelt utanfor regulerte område. Difor 20

kan kapasiteten i eksisterande planar vera 0

l e n tilstrekkeleg også utover den perioden som er a d im e d n e r g u te g L rh s U a k omfatta av prognosane her, og langt utover n e O R kommuneplanperioden som formelt er 12 år.

Tomtekapasitet etter skulekrins 1.15.5 Differensiering av bustadmarknaden? Figurane nedanfor viser tilhøvet mellom tilgjengelege planlagde bustadareal og Bustadmassen i Tysnes er relativt einsidig bustadprognose i dei einskilde skulekrinsane. I prega av einebustadar som det dominerande perioden fram til 2012 vil det berre vera knapt tilbodet. I kva grad dette er ein struktur som ombyggje- og planklare bustadtomter i Lunde svarer til etterspurnad og trong er uvisst. Det er skulekrins. I dei øvrige krinsane vil det vera likevel mogeleg at ei differensiering gjennom balanse mellom tilbod og etterspurnad. I Våge bygging av andre bustadtypar vil kunna vera vil det vera kapasitet til vesentleg meir aktuelt å vurdera i høve til flyttestraumane, bustadbygging enn prognosane tilseier at det særleg for dei yngre årskulla. Tilbod på mindre vil vera trong for. og rimelegare husvære kan ha innverknad på

• innflytting blant yngre og småbarnsfamilier

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 29

- TYSNES KOMMUNE -

• potensialet for rekruttering av drift og vedlikehald til å vera for låg. Også arbeidskraft riks- og fylkesvegane i Tysnes held relativt låg • eldre sine val av bustad og standard. etterspurnad etter omsorgstilbod. Fig.39

1.15.6 Oppsummering – konsekvensar for Utgifter til samferdsle i % av totale utgifter

arealplanen 3,5

3 Brutto driftsutgifter, Fylgjande moment vil vera sentrale i samband samferdsel, i % av med val av bustadløysingar i arealplanen: 2,5 totale brutto driftsutgifter 2 Netto driftsutgifter,

% samferdsel, i % av • Eksisterande planar har samla sett 1,5 totale netto vesentleg meir areal til disposisjon for 1

bustadføremål enn det er trong for. 0,5 • Kor stor skal arealreserven i 0 kommuneplanen sin arealdel vera? Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt • Er balansen mellom tilbod, behov og Hordaland utenom Oslo etterspurnad i dei ulike krinsane Kjelde: Kostra 2001 tilfredsstillande? • Skal ein leggja til rette for Det er utarbeidd ein trafikksikringsplan for bustadetablering i område som i dag Tysnes. I denne kjem det fram at det er ikkje er avsett til bustadføremål? primært på hovudvegnettet at ulukker skjer. Hovudtyngda av tiltak i planen er såleis knytt 1.16 VEGAR opp mot riks- og fylkesvegnettet.

Vegnettet. Viktige oppgåver i kommuneplansamanheng:

Det er ca 61 km kommunale vegar i Tysnes. • Trafikksikring i samsvar med Dette er relativt mykje i høve til vedteken plan innbyggartalet. Standarden er låg. Vegane er • Leggja til rette for utbygging av gjennomgåande smale. Dei er til dels gamle og bustad og næringsområde som ikkje dimensjonert for tyngre trafikk. ikkje fører til overbelastning av Vedlikehaldet er ikkje tilstrekkeleg til å halda dei dårlegaste vegane tritt med den aukande slitasjen som fylgjer av • Strategisk og målretta trafikkvekst og tyngre køyretøy. planlegging av økonomiske ressursar knytt til ein samla plan Fig. 38 for drift og vedlikehald av dei kommunale vegane. Lengde kommunale veier og gater i km pr. 1 000 innbygger

25 1.17 VATN OG AVLØP 20

1.17.1 Økonomiske nøkkeltal 15

10 Kommunen brukar ein mindre del av sine km/1000 innb brutto utgifter på VAR området enn 5 gjennomsnitta det vert samanlikna med. Ei årsak til dette er at det kommunale 0 engasjementet på området er relativt begrensa Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Hordaland utenom Oslo då det meste av infrastrukturen er privat. Ein har såleis ikkje kommunale vassverk. Kjelde: Kostra 2001 Dekningsgraden på avløpsområdet skal i høve til vedteken avløpsplan vera omlag 40% i 2002 Som fylgje av eit relativt omfattande og auka til ca 50% i 2005. kommunalt vegnett, brukar også kommunen Det er etablert interkommunal meir enn gjennomsnitta til samferdsleføremål. renovasjonsløysing. Likevel vurderar kommunen standarden på

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 30

- TYSNES KOMMUNE -

Fig. 40 B) Revidert oppgåver for perioden 2003 og seinare BRUTTO OG NETTO DRIFTSUTGIFTER TIL VATN, AVLØP OG AVFALL I % AV TOTALE BRT. OG C) Nye oppgåver NET. UTGIFTER

6 5 4 1.17.3 Avløp 3 2 Brutto Avløpsplanen for Tysnes er vedteken for

% 1 Netto 0 perioden fram til 2005. Det er lagt opp til ein -1 auke i dekningsgrad når det gjeld tilknyting til -2 offentlege avløp frå 33 til 51% i perioden 2000 -3 til 2005.Planen omfattar fylgjande prioriterte -4 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt område: Hordaland utenom Oslo • Opprusting mv. Reiso-Eide Kjelde: Kostra 2001 • Resipientgransking: i vedtaket for 1.17.2 Vatn avløpsplanen er det forventa at dette arbeidet skal tilretteleggjast i Vassforsyninga i Tysnes er privat. Kommunen kommuneplanen og finansierast i yter tilskot til vassverka som vert drivne av økonomiplanen. eigne styrande organ. Det er vedteke eigen vassforsyningsplan for perioden 1998 – 2002. • Kloakkering Våge – Vee – Teigland Hovudmåla i planen er formulert som krav til standarden på vassforsyninga: • Vidare heiter det i vedtaket mot. Våge –

Vee – Teigland at detaljplanlegginga og • Nok vatn kommuneplanarbeidet vil klargjere om ein • Godt vatn skal satse på lokalt reinseanlegg på Reiso • Sikker forsyning dersom området ikkje vert peika ut som • Beredskap industrivekstområde. • Økonomisk forsvarlege rammer • Rett kjeldeval 1.17.4 Avløp og hyttebygging • Vatn til alle Kloakkspørsmål i samband med hyttebygging er og teke opp som ei aktuell problemstiling. Handlingsplanen for perioden fram til 2002 har Eit handlingsprogram for området bør ta som mål at ugangspunkt i gjeldande plan og omfatte:

• alle planlagde rensetiltak skal vera • Sanering av gamle anlegg: Uggdal og fullførte Våge-Vee-Teigland med forventa • det skal vera innført samordna og ferdigstilling. godkjende driftsordningar innan 2001 • Det skal utarbeidast standardkrav til utslepp i område utanfor regulerte område. Vedteken hovudplan for vassforsyning legg • Retningsliner for avløpsløysingar for opp til å nytte 557 000 kr årleg av driftsmidlar hyttebygging og område med annan til investeringstilskot. For dei einskilde spreidd utbygging. vasslaga er det vedteke eigne handlingsplanar • Det vert lagt opp til å finna ei fram til 2002. Kommuneplanen skal trekke opp avløpsløysing på Reiso. hovudmål for området. Denne må ta • Gjennomføring av resipientgransking utgangspunkt i dei handlinsprogram som vart • Ferskvassressursane i kommunen skal vedtekne i 1998. Eit handlingsprogram kartlegast. vassforsyning bør såleis omfatte: • Full evaluering og revisjon av avløpsplanen vert å gjennomføre i A) Tiltak som skulle gjennomførast, men 2005 når gjeldande plan utløper. Dette som ikkje er gjennomført vert gjennomført som ein revisjon av kommuneplanen. N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 31

- TYSNES KOMMUNE -

1.18 LANDBRUK forsøksring. Dyrka areal i alt er nærare 12 000 dekar. Av dette er omlag halvparten fulldyrka. 1.18.1 Næringa Utviklinga i husdyrhaldet i kommunen framgår Ved inngangen til 2002 er det 39 av tabell 34. Tabellen viser ein nedgang i mjølkeprodusentar i kommunen. Mjølkekvoten hustdyrhaldet på fleire område. er på 2,5 mill. kr. liter pr. år. Det er etablert veterinærteneste og avløysartilbod. Det vert Tab. 34. Utvikling i husdyrhald Tysnes gjeve tilskot til grøfting, dyrking og kommune

1999 2000 2001 Tab.33 Jordbruksareal i Tysnes kommune Hest 74 67 69 Dekar 1999 2000 2001 Mjølkeku 430 407 379 Fulldyrka 6774 6708 6752 Ammekyr 19 47 44 Overflatedyrka 1250 1206 1268 Ungdyr 851 823 1110 Innmarksbeite 3876 4024 3892 Sau 2174 1819 1837 Anna areal i produksjon 60 58 84 Geit 131 135 145 Sum 11960 11996 11996 Gris 243 169 68 Kjelde: Tysnes kommune Høns / livkylling 112 181 103

Fig. 41

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 32

- TYSNES KOMMUNE -

I skogbruket vert det ma. gjennom 1.19 AREALPLAN interkommunalt prosjektsamarbeid satsa på å stimulera til auka økonomisk utnytting av 1.19.1 Utgangspunktet skogsressursane. I perioden mellom 1998 og 2001 har det årleg vore hogd mellom ca 1000 Kommuneplanen sin arealdel, 1995 – 2001 er 3 3 m og 3500 m . supplert med temakart for • retningsliner for spreidd Det vert satsa på utvikling av transportvegar. bustadbygging Kommunen har eit produktivt skogareal på 93 • retningsliner for hyttebygging 000 daa av eit totalt skogareal på 170 000 daa. • registrering av natur, miljø og Tilveksten er på ca. 22 000 m3 pr. år og 3 ressursar i eit ressurskart. produksjonsevnen er på omlag 35 000 m pr. år. Kommuneplanen omfattar kystsona.

Tab.35 Skogsvegutbygging Det er ei forventing i samband med rulleringa Meter 2001 2000 1999 1998 at heile kommuneplanen skal representerast på Bilveg klasse 3 1150 375 295 0 eit kart med tilhøyrande vedtekter. Kommunen har vedteke at det skal utarbeidast ein plan for Traktorvegar klasse 7 200 250 505 850 landbruket og at denne som vil omfatte Enkle traktorvegar 0 0 750 300 Landbruks, Natur og Friluftsområda (LNF- Sum 1350 625 1550 1150 områda) også skal innarbeidast i Kjelde: Tysnes kommune kommuneplanen.

Dei seinare åra har det vore investert 1.19.2 Busetnadsmønster. omfattande midlar på dette. I 2001 var stats- og kommunetilskot til skogkultur og vegar ca Tettstadsstruktur 600 000 kr. Kommuneplanen har retningsliner for Hjortebestanden i kommunen er stor. Dette arealbruk i tettstadane og dei større bygdene. fører til ein del skade på innmark, beite og Bygdene og tettstadane er fordelt langs skog. Dei seinare åra har det vore gjeve omlag kyststripa. Skulekrinsane dekker lokale behov 300 fellingsløyve årleg. der folk bur. I dei fleste bygdesamfunna er det butikkar. Øvrige tenestetilbod er stort sett lokalisert til til Uggdal og Våge. 1.18.2 Utfordringar Utviklingstrekk i busetnadsmønsteret Ein del generelle utviklingstrekk vil også gjere seg gjeldande i Tysnes. Med unnatak av Onarheim og Lunde er det venta ein svak nedgang i folketalet. Høgare • Næringa er under press. Struktrendringar folketilvekst kan gje ein tilvekst fører mange stadar til nedlegging. Mange i Onarheim. I Lunde vil det i flg prognosane ynskjer fritak for bu- og driveplikt for å verte ein vekst i folketalet på lang sikt. behalda eigedomen som fritidseigedom. • Det er mange som ynskjer å kjøpe Lunde er den einaste krinsen der det har vore landbrukseigedom i Tysnes for å busetje mangel på skulekapasitet. Denne vert løyst seg der, og som ynskjer å oppfylle bu- og med tilbygg til skulen. Vidare vekst kan føra til driveplikta. at kapasiteten igjen kan verte knapp. På • Problemstillingar knytt til fritak frå buplikt bakgrunn av skulekapasitet aleine, kan det vert aktualisert. difor vera eit poeng å omdirigere ein del av • Verdifulle kulturlandskap går ut av drift. den venta veksten i området til andre delar av Dette fører til gjengroing og store kommunen. landskapsmessige endringar. • Det er etterspurnad etter areal til Kartillustrasjonane viser også tydeleg korleis bustadtomter utanfor tettbygde område. utbyggingsmønsteret i kommunen lett kjem i • Omsynet til jordvern og vern av konflikt med jordbruksområde og med naturressursar kjem under press og må kystsona. Det meste av busetnaden i ofte vike. kommunen ligg i eller i tilknyting til dei beste jordbruksområda og i nærleiken av sjø og vassdrag.

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 33

- TYSNES KOMMUNE -

1.19.3 Prioriteringar i arealplanen Det er fleire sider ved denne ordninga i gjeldande plan som kan vera problematisk. Dei områda som er regulerte til bustadføremål, er i hovudsak knytt til dei større tettstadane i • Dei store areala som er til disposisjon kommunen. Denne arealprioriteringa er såleis utanfor regulerte område, vil lett med og understøtter den eksisterande medføra at utbyggingmønsteret vert tettstadsstrukturen, og vil truleg vera eit tilfeldig. positivt bidrag til å oppretthalda busetnaden i • Storparten av utbygginga utanfor distrikta. regulerte område skjer i område der ein også finn dei beste 1.19.4 Spreidd bustadbygging landbruksareala med mesteparten av den fulldyrka marka i kommunen. Områda utanfor dei planlagde areala er • Transportbehov og trafikk vert inndelte i to sonar med ulike kriterie for vesentleg større enn om ein bygde ut bygging i LNF-sona. Sikring av forsvarleg og meir konsentrert med dei akseptabel atkomst til veg er eit hovudkriterie. konsekvensar dette har for kostnader, I tillegg kjem restriksjonar knytt til forbod mot miljø og tryggleik. bygging i strandsona.

Sone II i regelverket utgjer eit samanhengande band langs eksisterande og planlagd hovudveg rundt heile øya. Det er i realiteten få restriksjonar på bygging i LNF-sona.

Fig 42

N 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003-2015 19. Desember 2002 ØKONOMIPLAN 2003-2006 SIDE 34

- TYSNES KOMMUNE -

1.19.5 Hyttebygging I kommuneplan for Tysnes vel ein å framstille status for dei ulike områda der kommunen har For å regulera hyttebygging er kommunen eit beredskapsansvar. Med utgangspunkt i inndelt i tre soner. Utanfor desse er det i tillegg denne oversikten vert det trekt opp eit område der det ikkje vert tillete å sette opp handlingsprogram for beredskapsområdet som hytter. Dette gjeld td. i 100m-beltet, langs elvar ein del av utviklingsmåla for kommunen. og vatn, i nedslagsfelt og på snaufjellet. Hyttebygging skal vidare skje utanfor område Kommunen har eit ansvar for å ha eigne som er avsette til bustadføremål. beredskapstenester for handtering av mogelege krisesituasjonar, for å sikra trygge 1.19.6 LNF-Områda lokalsamfunn gjennom arealplanlegginga og for å sikra trygge og forsvarleg e rammevilkår Landbruks- natur- og friluftsområda er såleis for eiga verksemd. inndelt i 5 eller 6 kategoriar der rammer for dispensasjonspraksis i høve til hovudføremålet Kommuneplanen er ikkje ein beredskapsplan. vert definert. Dei sentrale måla med å ta beredskap inn i den langsiktige planlegginga må vera å Landbruksplanen skal innarbeidast som ein del av kommuneplanen. I denne planen vert det 1 sikra at den politiske og administrative gjort ei differensiering av LNF-områda. leiinga har oversikt over hovudtrekka i og Effektiv arealforvalting i framtida vil vera status for den kommunale beredskapen avhengig av at denne differensieringa vert respektert. 2 etablera eit grunnlag for samordning av beredskapsomsyn innanfor og mellom sektorane 1.19.7 Hovudliner i ny arealdel. 3 integrera beredskap i den øvrige løpande • Hovudtrekka i busetnadsmønsteret overordna planlegginga gjennom kan oppretthaldast ved at kommunen utforming av mål og handlingsprogram søker å konsentrere framtidig utbygging til eksisterande tettstadar. 4 etablera eit grunnlag for kvalitetssikring • Kriterie for spreidd busetnad, av arealplanlegginga med omsyn til bustadbygging og hyttebygging vert å beredskapsmessige problemstillingar. knyta til ei differensiering av LNF- sona som vil fylgja av den rullerte Statusrapporten kjem fram som eit resultat av landbruksplanen. Desse kriteria skal kommunen si eigenvurdering i høve til statlege forenkle dagens kriteriesystem og rettleiarar for kommunalt beredskapsarbeid. bidra til ei sterkare forankring i miljø- og ressursmessige omsyn. • Kystsoneplanen vert å vidareføra i 1.20.2 Status – overordna beredskap arealdelen slik denne ligg føre. • Det er trong for næringsareal med god I beredskapssamanheng er det forventa at atkomst til sjøverts og landverts kommunen har eit overordna planverk med transport. Desse vert å vurdera og utgangspunkt i Plan- og bygningslova, dvs. knytte inn i arealdelen gjennom ei ein kommuneplan, og eit med utgangspunkt i eiga rullering. kommunelova, dvs. økonomiplan og tilhøyrande styringsdokument.

1.20 BEREDSKAP Tysnes har godkjente planar på dette nivået og desse vert rullerte. Vidare har kommunen

godkjende finansreglement og 1.20.1 Bakgrunn og føremål delegasjonsreglement.

Det er eit eksplisitt krav til kommunane at I figuren nedanfor fylgjer ein oversikt med beredskapsmessige vurderingar knytt til risiko, status for dei sentrale planverka for den sårbarheit og samfunnstryggleik skal vera med operative beredskapen i kommunen. som eit element i kommuneplanen. Frå staten si side er desse krava nye og det vert arbeidd med å finna tenlege måtar å handtere beredskap på i kommuneplanane. 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 35

- TYSNES KOMMUNE -

Tab. 36 Sentrale styringsdokument for • Hovudplan for vassforsyning 2000 - 2004 operativ beredskap • Kommunedelplan om Miljøvern Oversikt over beredskapsplaner Oppdatering/ • Plan for resipientgransking 1997 – 2014 Status foror marine og ferskvassresipientar Risiko og sårbarhetsanalyse 1999 • Biologisk Mangfald Plan for etablering av kriseleiing i 1997 • Beredskapsplan for jordbruksetaten på kommunen. kommunenivå – handlingsplan, 1989 Plan for informasjon til publikum og Inkl. i forrige • Plan for traktordrivne straumaggregat i media. jordbruket, 1994

Plan for evakuering / innkvartering. Ikkje utarbeidd Vidare har kommunen brann- og kjemikalieberedskap som vist i neste tabell. Ressursoversikter. planlagd rullering 2002 Tab. 38 Akutt beredskap. Redningsplan for Tysnes Ikkje ferdig Oppdatering/ utarbeidd Ordning Status

Varslingsliste 2002 • Brannordninga i Tysnes 28.05.1998 Normalreglement for kommunenes 1987 • Interkommunal Årleg revisjon beredskapsarbeid Oljevernberedskap: IAU av Strålevernloven Ikkje utarbeidd Nordrogaland og plangrunlag Sikkerhetsloven: Informasjon, Ikkje utarbeidd Sunnhordland personell, anskaffelser, ’objektsikkerhet’ • Forskrift om behandling av Ikkje brannfarlig vare utarbeidd eigne planar 1.20.3 Helse og sosial • Storulykkeforskriften • Brannfarlighetsloven Innanfor helse- og sosialområdet er det fleire område der det er krav om kommunale beredskapsplanar. Status for desse framgår av 1.20.4 Undervisning tabellen nedanfor: På undervisningsområdet tar staten med Tab. 37 Helsemessig og sosial beredskap fylgjande område knytt til beredskap: Lov- forskriftsgrunnlag Status • Lov om helsemessig og Oppdatert/ • Forskrifft om miljøretta helsevern i sosial beredskap godkjend barnehagar og skular mv. Kommunen har • Forskrift om krav til ikkje utarbeidd eigen plan på området. beredskapsplanlegging og 2002 • Kriseplan for ulukke, dødsfall mv. for beredskapsarbeid skule og barnehage er utarbeidd for kvar • Helsetjenesteloven eining. 1994. • Forskrift om medisinsk nødmeldetjeneste 1.20.5 Arealplan • Sosialtjenesteloven I samband med utarbeiding av arealdelen skal • Kriseplaner institusjoner og dei områda som inngår i planen kontrollerast omsorgstenesta med omsyn til ei rekkje tilhøve knytt til risiko Plan ikkje • Smittevernloven og sårbarheit. Desse framgår av tabellen utarbeidd nedanfor. Tab. 39 Vurdering av risiko og sårbarheit i 1.20.4 Landbruk og teknisk arealplanlegginga Naturskade Forurensning Hendelser Infrastruktur På områda landbruk og teknisk er det fleire Vind drikkevann Brann Kaier arbeidsfelt der plangrunnlaget har mykje å seie Flom – grunn Eksplosjon Veganlegg / for ein effektiv beredskap. På fylgjande Ferskvann / broer / vassdrag tunneller område har kommunen godkjende planar som Oversvømmelse luft Utslipp - farlig Telekommu- vert vidareførte gjennom kommuneplanen: – sjø gods nikasjoner Nedbør radon- Utslipp – olje Kraftlinjer/ • Trafikksikringsplan 2001 – 2004 forekomster energi Ras Skipsulykker • Hovudplan Avfall 2000 – 2003 Skred Flyulykker • Hovudplan Avløp 2000 –2005 Svikt i grunn Trafikkulykker

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 36

- TYSNES KOMMUNE -

Kontrollen må sjåast i samanheng med miljøevalueringa som er omtala i kap. 1.4 Dei faktorane som er nemnde her , skal sjåast i høve til verknadar for

• liv og helse, • Miljø • Risiko og behov for tiltak

Det skal framgå av desse planane, dvs. kommuneplanens arealdel, kommunedelplanar og reguleringsplanar at dei har vore kontrollert i høve til desse sjekklistene.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 37

- TYSNES KOMMUNE -

2. LANGSIKTIGE MÅL 4. Det skal i planperioden utviklast estetiske retningsliner for utbygging i kommunen. I det fylgjande er kommunen sine mål for utviklinga vidare trekte opp med utgangspunkt 5. I samband med planlegging og i drøftingar i kommunestyre og fomannskap. tilrettelegging for utbygging skal På kvart område er måla sett opp i hovudmål verkandane for kulturmine dokumenterast. og delmål. Korleis desse skal gjennomførast Utbygging skal ta omsyn til dokumenterte vil framgå av handlingsprogrammet i kap. 5. kulturminne.

6. Gjennom arealplanlegginga skal det 2.1 HOVUDMÅL tilretteleggjast for utvikling av rimelege bustadar, td. utleigebusatdar i kvar Tysnes skal vera ein attraktiv kommune å bu i. tettstad. Kommunen skal prioritera areal til slik utbygging og det skal vera tilgang Kommunen skal stimulera til tilflytting og på tomter i varierande storleik. vekst i folketalet ved å tilretteleggja for Utbygginga skal i hovudsak skje i privat utvikling av arbeidsplassar, bustadtilbod, regi. kulturtilbod, gode offentlege tenester og kommunikasjonar. 7. I tilknyting til tettstadane skal arealplanen sikra tilgong til friluftsområde og til båthamner. Tomtekjøparar bør få tilbod 2.2 TETTSTADUTVIKLINGA om båtplass i samband med kjøp av kommunal bustadtomt. Hovudtrekka i tettstadsstrukturen i kommunen skal vidareførast gjennom kommunen sin 8. Positive ringverknadar av kyststamvegen arealpolitikk. Tettstadane på Lunde, Onarheim, for busetting og næringsliv skal Våge og Uggdal skal utviklast vidare. kanaliserast inn mot eksisterande Kommunen vil leggja til rette for at tettstadmønster. Arealplanlegginga skal kyststamvegen skal gje positive ringverknadar. særleg ta omsyn til at det i områda Onarheimsbygda – Hodnanes og Våge – Tilrettelegginga av byggeområde og tomteland Andlavågen kan verte auka etterspurnad skal ta omsyn til landskap, natur og etter areal. eksisterande busetnad slik at framtidige bustadområde får høg miljømessig og estetisk kvalitet og vert attraktive stadar å bu. 2.3 LANDBRUKS- NATUR OG

1. Tenestetilboda i sentrumsområda har FRILUFTSOMRÅDA mykje å seia for samfunnsutviklinga. Arealplanlegginga skal leggja til rette for Landbruks- natur og friluftsområda i vidare utvikling av privat og offentleg kommunen utgjer ein ressurs som kommunen tenesteyting i tettstadane. skal sikra for framtidige generasjonar. Utbygging skal ikkje hindre allemannsretten til 2. Framtidig utbygging skal i størst mogeleg naturområde på land eller til sjøareal. grad knytast til etablert infrastruktur og etablerte tenestetilbod for å sikra effektiv Kommunen ynskjer livskraftige bygdesamfunn utnytting av desse. Den samla kapasiteten og vil difor tillate utbygging som er naudsynt i skulen må vurderast for å utnytta tilbodet for å sikra utvikling og framtidig busetnad på slik skulen er best tent med. Det må sikrast bygdene. Landbruks- natur og friluftsområda areal til forsvarleg drift på dagens nivå og er i landbruksplanen differensiert i område der til eventuelle utvidingar av skulane. bygging i hovudsak ikkje er tillete, og område der utbygging på visse vilkår kan tillatast. 3. Utbygging skal i hovudsak skje i regulerte område. Kommunen skal stimulera til 1. Fjellareal, strandsone og ein del andre fortetting av eksisterande bustadområde område med særlege naturkvalitetar er framfor punktutbygging av nye område. viktige rekreasjonsområde for Kostnader til infrastruktur mv. som fylgje innbyggjarane i Tysnes, og må ikkje av utbygging utanfor tilrettelagde felt, skal byggjast ut utan etter ei streng vurdering. dekkast av utbyggar.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 38

- TYSNES KOMMUNE -

etablerast. Lokalisering og planar for 2. Bustadbygging utanfor tettbygde område utvikling av eit næringsområde må sjåast i skal ikkje påverke skulestrukturen i Tysnes. høve til framtidig kyststamveg og utviklast i nært samarbeid med næringslivet. 3. I LNF-B områda skal det i tilknyting til etablerte grendesamfunn kunna tillatast 3. Utvikla abeidet med dei næringsretta frådeling og bustadbygging i mindre tiltaksoppgåvene i kommunen og med huskryllar. Av føresegnene til arealdelen formannskapet si rolle som kommunal skal lokaliseringa av desse områda framgå. Vidare skal føresegnene presisera tal tiltaksnemnd. Kommunen skal medverka bustadar som er tillete, supplerande krav til til å styrka næringslivsmiljøet og til uteareal, atkomst og parkering, tilhøve til nettverksbygging. eksisterande bebyggelse, kulturminne og naturressursar. 4. Landbruket har ein sentral plass i kommunen sit næringsgrunnlag. Eit aktivt 4. Utbygging i strandsona knytt til sjøområde landbruk er ein viktig føresetnad for å ta eller vassdrag vert ikkje tillete til anna enn vare på busetnadsmønster og grender. næringsføremål eller når andre sterke Reglane om buplikt vert handheva strengt, samfunnsinteresser taler for det, og i alle fall også for konsesjonsfrie eigedomar. etter ei streng vurdering. 5. Kommunen må medverka til å utvikla 5. Kommunen skal leggja til rette for kommunikasjonar på alle nivå. fritidsbåtar gjennom si arealplanlegging. Hovudregelen er at utviklinga av slik aktivitet skal konsentrerast til fellesanlegg i 2.5 TRANSPORT OG SAMFERDSLE båthamner eller marinaer. Desse skal framgå av arealdelen i kommuneplanen. Transport- og samferdsletilboda er viktige føresetnadar for ei positiv utvikling. 6. Bygging av naust skal avgrensast til Kommunen vil engasjera seg for å styrka eksisterande naust- og sjøhusmiljø: desse. Prioriterte tiltak er: Arealdelen skal vise i kva område utbygging av naust skal tillatast. Slike område skal 1. Oppgradering av vegnettet langs austsida definerast som byggeområde og i av Tysnes og på Reksteren. føresegnene skal det presiserast vilkår for slik utbygging. Desse skal visa arealstorleik 2. Auka kapasitet og hastighet i og bruksområde, retningsliner for ferjesambandet mot nord og betre byggeskikk og utforming. oppstillingsplass mot nord.

7. Hyttebygging bør styrast mot regulerte hyttefelt. 3. Arbeida for å utvikla brusambandet til Huglo.

8. Kommunen vil reagere strengt på ulovleg 4. Betre frekvens og seinare ferjeavgangar i utbygging. nord og i sør.

2.4 NÆRING 5. Kommunen må arbeida for å få realisert

ein kommunal veg mellom Hovland og Eit vitalt næringsliv er ein føresetnad for Lukksund bru. framtidig busetnad i kommunen. Det skal ligga til rette for at mindre etablerte og nye 2.6 KULTUR produksjonsverksemder og tenesteytande næringar skal kunna etablera og utvika seg i Kommunen skal leggja til rette for tilknyting til dei etablerte tettstadane. kulturaktivitetar i nærmiljøet. Eit aktivt og Kommunen skal vera ein aktiv allsidig kulturliv er avhengig av aktive og samarbeidspartnar og medspelar i utviklinga av engasjerte lag og organisasjonar. Kommunen kommunen sitt næringsliv. skal stimulera til aktivitet gjennom samarbeid

med- og støtte til friviljuge lag og 1. I tilknyting til dei større bygdene skal det organisasjonar. Kulturlivet si rolle som ein del vera tilgang på næringsareal. Desse skal av det førebyggjande barne- og framgå av arealdelen i kommuneplanen. ungdomsarbeidet er eit sentralt kriterie for

proritering av kommunale ressursar. 2. Det er trong for større tilrettelagt næringsareal der ny næringsverksemd kan 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 39

- TYSNES KOMMUNE -

Kommunen bør utvikla bibliotektenesta og utvikling. prioritera utviklinga av eit sentralt, moderne folkebibliotek i tilknyting til fleirbrukshallen. 4. Ekskursjonar og prosjektarbeid i undervisninga skal få høgare prioritet. 1. Kommunen skal drive aktivt kulturvern med sikte på å verne dei viktigaste 5. Det er eit mål å delegera meir ansvar til kulturminna i kommunen, og hjelpe til å skulane og stimulera til nettverksarbeid finna gode løysingar der det måtte vera mellom skulane i kommunen. motstridande interesser mellom kulturvern Kommuneleddet i skulesektoren bør og anna verksemd. styrkjast med tanke på koordinering av kvalitetsutvikling og skulevurdering. 2. Det skal byggast ein fleirbrukshall for idrett og andre aktivitetar. Bruksområda 6. Innemiljøet i skulane skal oppgraderast. skal stimulera til størst mogeleg brukardeltaking. 7. Vidareutvikla IKT i skulen og styrkja IKT-kompetansen hjå lærarane 3. Lokalhistorisk arkiv bør gjerast tilgjengeleg for ålmenta. 8. Skulen sine driftsressursar skal prioriterast i høve til drift og vedlikehald av datautstyr 4. Samanhengen mellom identitet, kultur og i skular og barnehagar. næringsuttvikling skal utviklast. 9. Skulefritidsordninga skal ha ein kapasitet 5. Nynorsk er administrasjonsspråk i Tysnes som dekker lokal etterspurnad og lokale kommune. behov. Oppretthalding av tilbodet er likevel avhengig av at etterspurnaden er over det minimum som går fram av 2.7 SKULE vedtektene for SFO.

Skulen har ei sentral rolle i bygdesamfunnet 10. Musikk- og kulturskuleskuletilbodet skal både som undervisningsstad og kultursenter. ha same omfang som i 2002. Kommunen Skulen skal vera ein samlingsplass for ulike skal søkja å utvida med andre aktivitetar aktivitetar. Kommunen ynskjer å oppretthalda som t.d. dans,drama,teater, og biletkunst. skulen i alle krinsane. Kommunen skal ha ei velfungerande skulefritidsordning og ein god 2.8 BARNEHAGE musikk og kulturskule. Målet er full barnehagedekning. Kommunen Grunnskulen i Tysnes skal gje ei opplæring skal ha ein barnehage i kvar skulekrins. som er i samsvar med nasjonale føringar i lovverk og læreplanar. Skulen skal gje elevane 1. Når alle som søkjer barnehageplass, får eit godt grunnlag i førebuinga til vidaregåande tilbod i kommunen, vurderer kommunen utdanning i andre kommunar. det slik at ein har full barnehagedekning.

1. Byggjefelt skal leggjast til rette der det er 2. Ved overgang til lovfesta ledig kapasitet i skulebygg og barnehagar. maksimumsgrense på foreldrebetaling føreset kommunen statleg fullfinansiering. 2. Dersom det i periodar oppstår underkapasitet på einskilde skulebygg vert 3. Dersom det oppstår situasjonar med mellombels transport eller flytting av underkapasitet i ein barnehage vil klassar vurdert før ein går til nye kommunen om det er praktisk mogeleg investeringar og utviding av utnytta ledig kapasitet i andre barnehagar bygningsmassen. for at alle som søkjer, skal få tilbod.

3. Utviklinga i undervisningsmetodar krev meir fleksibel bruk av areal, fleire grupperom og kombinert bruk av spesialrom m.m. Kommunen skal leggja til rette for at undervisninga kan skje i samsvar med forventingane om fagleg

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 40

- TYSNES KOMMUNE -

Infrastrukturen i kommunen må betrast får å 2.9 BARNEVERN OG skapa gode vilkår for samarbeid med andre SOSIALTENESTER kommunar.

Organisasjonen må effektiviserast. Kommunen Utvikling av samordna tenester, vektlegging av sin strategi skal omfatta organisasjonsstruktur, førebygging og kompetanse- og administrative system og personalpolitikk. kvalitetsutvikling innan sosial omsorg og barnevernet. 1. Kommunen skal utvikla organisasjonsstruktur, leiarfunksjonar og 2.10 ELDRE OG FUNKSJONSHEMMA. delegasjon.

Hovudoppgåva vil i planperioden vera knytt til 2. Det må utviklast ein personalpolitikk med utvikling av kvalitet i tenesta. system og avtaler som gjer det lettare å flytta personell mellom ulike delar av 1. Kompetanse: auka andelen tilsette med organisasjonen avhengig av behov. relevant fagutdanning gjennom ein eigen strategi for kompetanseutvikling. 3. Kommunen skal vurdera tiltak for å redusera sjukefråver 2. Kommunen skal søkja etter løysinger på problemet med å rekruttere og å halda på 4. Ansvaret for kommunale tenester må kvalifisert personell. delegerast til lågast mogeleg nivå.

3. Organisasjon og leiing: Organisasjonen 5. Kommunen skal vurdera sal av bygg som skal leggjast til rette for å sikra kvalitativt ikkje er i bruk. god drift. Dette stiller krav til leiinga av verksemda om å leggja den daglege drifta 6. Førebyggande vedlikehald av kommunale til rette for effektiv, god og tenleg bruk av bygg skal prioriterast. personalressursane. Konkurranseutsetting og- eller interkommunale samarbeidsløysingar skal 4. Heimetenestene skal få høgare prioritet og vurderast. bidra til redusert behov for institusjonstenester. Ma. skal 7. Kommunen vil setja i verk statlege heimetenestene på nattetid utviklast til ei reformer når tiltaka er fullfinansierte. fullgod teneste. 8. Økonomistyringa skal ha som mål at 5. Kommunen skal utvikla personalressursar kommunen skal ha ei nøktern og stram og fagmiljø knytt til særleg drift med sikte på å unngå driftsunderskot, ressurskrevjande brukarar, ma. i pu- eventuelt ved organisasjonsendring og kutt omsorga. i drifta.

9. Investeringsplanen må leggjast slik at 2.11 HELSETENESTENE kommunen si lånegjeld frå og med 2006 ikkje aukar. 1. Kommunen skal vurdera tiltak for å stabilisere legebemanninga i kommunen. 10. Alle investeringsprosjekt skal vera realistisk budsjettert og fullfinansierte før 2. Helsestasjonstenesta si førebyggande rolle oppstart. i tilknyting til ungdomsgruppa skal utviklast. 11. Kommunen har tilstrekkelege fondsavsetjingar til å kunna gje dekning 2.12 ORGANISASJON OG for kortsiktige avvik på drifta. ØKONOMI

Auke i folketal og busetnad er eit overordna mål. På lang sikt kan dette styrka kommunen sitt inntektsgrunnlag. Interkommunalt samarbeide skal på lengre sikt kunna gje betre økonomiske rammevilkår for kommunen.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 41

- TYSNES KOMMUNE -

6. Samarbeid om gode løysingar for tunge 2.13 INTERKOMMUNALT brukarar i pleie- og omsorgssektoren skal SAMARBEID vurderast.

Tysnes kommune skal søkja etter samarbeid 7. Samarbeid retta mot kompetanseutvikling over kommunegrensene der dette kan for personell i pleie og omsorgssektoren medverka til kvalitetsmessig gevinst for eigne skal vurderast. innbyggarar og næringsliv, og der kommunen kan oppnå driftsmessige 2.14 BEREDSKAP effektiviseringsgevinstar. Tysnes kommune skal ha ein operativ 1. Kommunen skal ha eit regionalt beredskap med godkjente planar og ein tenleg perspektiv på sitt engasjement for organisasjon i samsvar med statlege krav. næringsutvikling, og der det er aktuelt gå inn i samarbeid med andre kommunar. I tilknyting til eiga drift skal kommunen ha godkjende planar i samsvar med krav til 2. Kommunen skal delta i samarbeidet i Midthordland skule- og barnehageregion. • akutt beredskap • helsemessig og sosial beredskap 3. Interkommunalt samarbeid om utvikling i • føresegner om tryggleik og beredskap i kultur- og musikkskulen skal vurderast. skule og barnehage.

4. Inntil vidare vert samarbeidet med Os kommune om PPT-kontor vidareført. Det skal framgå av arealdelen til Spørsmålet om eige PPT-kontor skal kommuneplanen at kommunen har vurdert utgreiast. risiko og sårbarheit i tilknyting til denne i samsvar med kriterie som framgår av kap. 5. Samarbeid om Kystsogevekene og 1.20.5 i kommuneplanen. medlemskap i BOF skal halda fram.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 42

- TYSNES KOMMUNE -

3. KOMMUNEØKONOMI - Den nominelle inntektsveksten i kommunesektoren, dvs. inntekter utan STATLEGE MÅL OG justering for løns og prisvekst, er vist i tabellen RAMEVILKÅR nedanfor.

3.1 UTVIKLINGSMÅL I Prisveksten i kommunesektoren er berekna til 3,75% i 2003. STATSBUDSJETTET Tab. 40 Nominell inntektsutvikling Regjeringa sitt økonomiske opplegg er stramt. Mill. kr. % endring frå I kommunesektoren vert det i realiteten ingen 2003 2002 vekst. Ei viktig årsak til dette er ma. målet om Skatteinntekter 99 508 7,1 å unngå yttarlegare renteauke for å sikra Herav: knkurransekraft i norsk næringsliv. Regjeringa Skatt på inntekt og formue 95 963 7,2 legg og opp til å dreie meir av forbruket frå Andre skatter 3 545 3,2 offentleg til privat sektor. Rammetilskudd 53 388 -2,8 Øremerkede tilskudd) 16 921 16,8 Det vert trekt opp mål for modernisering av Gebyrer 29 656 4,5 offentleg sektor: Andre inntekter 3 581 4,2 Samlede inntekter i alt 203 054 4,6 Kjelde: St.prp nr1 2002-2003 • ”borgerne deltar på demokratiske arenaer, kjenner sine rettigheter og sitt ansvar, og føler seg trygge på at myndighetene 3.2.2 Frie inntekter opptrer ryddig i sine ulike roller

• brukerne får likeverdige tjenester av god kvalitet og tilgjengelighet, tilpasset sine Frie inntekter er berekna å auka med 500 mill. individuelle behov kr mot føresetnadane på 750 mill. kr. i • skattebetalerne kan være sikra på at kommuneproposisjonen. virksomhetene drives på en effektiv måte • næringslivet opplever forvaltningen som Redusert vekst i frie inntekter skuldast ryddig og ubyråkratisk, og norsk offentlig stortinget si prioritering av øyremerka tiltak og tjenesteytelse som et konkurransefortrinn behovet for å finansiere desse innanfor samla internasjonalt finansieringsramme for kommunesektoren. • ansatte i det offentlige har arbeidsplasser som er spennende, utfordrende og Veksten i frie inntekter på 500 mill. kr. er utviklende, og samtidig føler trygghet og berekna i høve til anslått inntektsnivå i revidert delaktighet i jobbsituasjonen” nasjonalbudsjett. Det syner seg at kommunene sine inntekter i 2002 vert høgare enn dette. Kommunesektoren har oppgåver i denne Årsaka er større skattevekst enn venta. Desse prosessen: vert ikkje vidareført. I høve til departementet sine prognosar for rekneskapsresultatet for • ”utviklingen av et levende lokaldemokrati - 2002 vil dei frie inntektene i 2003 verte 500 økt handlingsrom mill. kr. lågare i 2003 enn i 2002. • en mer effektiv utnyttelse av ressurser • en brukertilpasset tjenesteproduksjon” Tab. 41 Endring i frie inntekter. Sitata er frå framlegget til statsbudsjett. mrd kr / % 2002 2003 Pstdiff 1. Skatter i alt 77,1 82, 4 6,9 3.2 STATSBUDSJETTET FOR 2003 * herav skatt på 73,7 78,9 7,1 inntekt og formue

3.2.1 Inntekter 2. Rammetilskudd 40,7 39,2 -3,7 Frie inntekter 117,8 121,6 3,2 I statsbudsjettet er realveksten i kommunene sine inntekter i 2003 berekna til 2,6 milliarder 3.2.3 Skatt kr. tilsvarande ein auke på vel 1%. Dette er noko meir enn i kommuneproposisjonen der Skattesystemet er under omlegging. Målet er at veksten vart berekna til mellom 2 og 2,5 mrd. andelen skatteinntekter skal vera 50% av samla kr. inntekter innan 2006. Dette fører til auka

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 43

- TYSNES KOMMUNE -

skatteandel og redusert andel rammetilskot. • Driftstilskotet vert auka med 750 mill. Skatteøren vert såleis auka frå 12,4 til 12,8. kr. frå 1. august 2003. Prisjustering frå 1. januar. • Kommunal eigenandel vert 3.2.4 Øyremerka inntekter oppretthalden gjennom 2003. • Ordninga med stimuleringstilskot vert Dei øyremerka inntektene til kommunane vil vidareført og suplert med 113 mill. kr. auka med omlag 1,9 mrd. kr. finansiering av 12 000 nye plassar.

Regjeringa gjer framlegg om å inlemme 382 3.2.7 Andre større saker mill. kr. i inntektssystemet. Dette har konsekvensar for drifta på fleire område som • Opptrappingsplan: psykisk helse. vist i tabellen nedanfor: Det vert avsett 670 mill. kr. meir enn i budsjettet for 2002 til føremålet.

Tab. 42 Øyremerka tilskot som går over i • Handlingsplan – eldre og inntektssystemet – med verknad for Tysnes optrappingsplan psykisk helse: kommune Tilskot til omsorgsbustadar og Tilskudd som vert innlemma i inntektssystemet sjukeheimsplassar vert auka med 450 eller avvikla Beløp mill. kr mill. kr. Tilskudd til skolefritidsordning 112,8 Tilskudd til leirskoleopplæring 31,2 • Skuleanlegg. Rentekompensasjon: Tilskudd til seniortiltak i grunnskolen 54,1 1) rehabilitering, opprusting, utbetring Grunnskoleopplæring for innvandrere 40,5 og nybygg vert auka med 90 mill. kr. Refusjon til kommuner valg 29,1 Tilskudd til utskriving av unge • Endringar i inntektssystemet 2003 – funksjonshemmede vert avvikla 2006 Driftsavtaler fysioterapeuter 36,0 Kjelde: St.prp nr1 2002-2003 - Ekstraordinært skjønn vert avvikla Endringa utgjer ikkje ein del av veksten i frie - Nye busetnadskriterie vert innført inntekter, men bidrar likevel til å auka andelen - Skatteandelen vert auka frie inntekter av inntektene totalt. - Inntektsutjamninga vert auka.

Kommunar som har vesentleg tap 3.2.5 Gebyrinntekter som fylgje av endringane og låge

Desse inntektene vil auka med omlag 200 mill. skatteinntekter, skal få desse kr. Auka driftstilskot til barnehagane skal kompensert gjennom skjønnstilskot. medføre redusert foreldrebetaling og gje lågare gebyrinntekter til kommunane. • Pensjonskostnader. Staten vil ikkje finansiere auka pensjonskostnader med meir inntekter til kommunane. 3.2.6 Barnehagar Det vert i staden lagt opp til endringar i rekneskapssystema som skal ha til Barnehageforliket får etter avtalen om hensikt å utjamne verknadane av budsjettsamarbeid på stortinget halvårsverknad svingningar i kostnader på kort sikt. i 2003. Avtalen vert gjennomført med fylgjande mål: • Forenklingar i lov- og regelverk knytt til bygningslova: byggesak, • Full dekning: alle som ynskjer det, tilrettelegging, hms og skal få plass. sakshandsaming. • Lik handsaming av private og offentlege barnehagar. • Styrking av regional og distriktspolitikken. Dette vil ma. • Redusert foreldrebetaling. Gjennomsnitt i 2003: 2500 kr. pr. skje gjennom at fylka får større mnd. ressursar til rådevelde ma. med sikte på nærinsutvikling og Planen vert gjennomført slik: utviklingsoppgåver, og styrking av kommunale næringsfond.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 44

- TYSNES KOMMUNE -

3.2.8 Oppsummering 3.3 FØRESETNADAR FOR For kommunesektoren inneber FRAMSKRIVING AV INNTEKTER statsbudsjettet ei rekkje utfordringar som OG UTGIFTER også vil gjere seg gjeldande for Tysnes kommune: Med utgangspunkt i statsbudsjettet sine føresetnader vert fylgjande element lagde til • I høve til prognose for grunn for Tysnes kommune sitt budsjett. rekneskapsresultat 2002 ineber budsjettet 0-vekst. • Skatt: auke med 11,5% • Dei stramme rammene vil tvinge fram • Rammetilskot: - 4% omstilling og effektivisering i løpande • Øyremerka tilskot : -9,1% drift.

• Prognosane for offentleg forbruk fram I tillegg er det tekne med endringar i mindre mot 2006 inneber svakare vekst enn postar på inntektssida, ma. løns- og prisvekst, jfr. tab. 42 momskompensasjon og rentetilskot. Ein nedanfor. Dette vil auka føreset nedgang i flyktningetilskot som fylgje omstillingsbehovet yttarlegare. av nedgang i tilflytting og familiegjenforeining samt at ein del flyktningar er venta å reise frå Tab. 43: Hovedtal for norsk økonomi. kommunen. Prosentvis endring frå året før 2001 2002 2003 Årlig Samla verknad for Tysnes kommune vert at gj.snitt 2004-2006 inntektene frå budsjett 2002 til budsjett 2003 Faste priser vil auka med omlag 1,4%. Privat konsum 2,5 3,1 3,5 3,4 Offentlig konsum 2,0 1,7 0,5 1,4 Om ein samanliknar denne prognosen med Bruttoinvesteringer i fast -4,6 -0,2 3,2 -0,4 hovudtala i norsk økonomi som vist i Tab. 42, kapital i alt kjem det klart fram at den kommunale Eksport 4,2 1,3 0,8 2,0 økonomien vil verte pressa i 2003. Dette vil Import 0,0 0,9 2,9 2,4 framtvinge innsparingar dersom drifta skal gå i Bruttonasjonalprodukt 1,4 2,0 1,9 2,0 balanse. Konsumprisindeksen 3,0 1,2 2¼ 2 - 2½ Årslønn 4,8 5,5 5 4 ½ Ikkje minst tilseier tala at når prognosane for Arbeidsledighetsprosent 3,6 3,9 4

(AKU) årslønsvekst og prisutvikling er høgare enn Kjelde Nasjonalbudsjettet, St. meld nr 1 2002-2003 utviklinga i kommunen sine inntekter, vil den etablerte fordelinga av utgifter mellom ulike I budsjettet får det slike fylgjer: føremål i kommunen verte utfordra.

• Konsekvensar av endringar i inntektssystemet med ma. innlemming av øyremerka tilskot og auka i andel skatteinntekter må takast omsyn til. • Gjennomføring av handlingsplan eldreomsorg • Gjennomføring – handlingsplan psykiatri • Gjennomføring, barnehagereforma og auka eigenbetaling i SFO • Utbetring - skulebygg • Skjønsmidlar – ressurskrevjande brukarar • Manglande kompensasjon for pensjonskostnader får rekneskapsmessige fylgjer for kommunane.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 45

- TYSNES KOMMUNE -

4. BUDSJETT OG ØKONOMIPLAN perioder store beløp og dei kan svinge sterkt frå år til år avhengig av utviklinga i 4.1 KONSEKVENSAR AV talet på flyktningar i kommunen. STATSBUDSJETTET. Tab.45 Utvikling i øyremerka inntekter Rekn- Bud- 5.1.1 Frie inntekter eskap sjett Mill. kr. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Dei frie inntektene er dei midlane kommunen Øyremerka tilskot har til fri disposisjon i høve til kommunestyret renter/avdrag 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 sine eigne prioriteringer. For bruken av desse Skjønstilskot pleie og midlane er det ikkje knytt statlege eller andre omsorg 0,4 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 vilkår utover det som framgår av Tilskot renter/avdrag kommunelova. Tab 43 viser korleis dei frie omsorgsbustad 1,4 1,5 1,7 1,6 1,6 1,6 inntektene til kommunen er fordelte. Nokre Flyktningar 3,7 0,4 0,8 0,8 0,8 0,4 kjenneteikn er: Inntekter ansvar 1-4 (linje 10) 43,0 34,7 31,1 31,1 31,1 31,1 • Forskyving av inntekter frå rammetilskot Sum 49,0 37,4 34,0 34,0 33,9 33,5 til skatt. • Auke i frie inntekter somfylgje av at fleire 4.2 ENDRING AV DRIFTSRAMMER inntekter som tidlegare var øyremerka vert lagde inn i rammefinansieringa. 4.2.1 Prognose etter inntekts- og utgiftsart • Det er teke med eit årleg utbytte frå kraftselskapet i økonomiplanperioden. I tab. 45 er kommunen sine samla driftsutgifter • Skjønstilskot er auka i 2003. Før 2003 er utanom renteutgifter og driftsinntekter fordelte dette med i tala for rammetilskot i tab. 43. etter art. Fylgjande utviklingstrekk er vesentlege for den vidare drifta: Tab.44 Utvikling i frie inntekter • Lønskostnadane vil auka kraftig frå omlag Rekne- Bud- 70% av samla utgifter i 2002 til nær 74% i skap sjett 2003. Bakgrunnen er lønsoppgjeret og 2001 2002 2003 2004 2005 2006 auken i pensjonskostnader. Skatt 34,4 37,4 40,2 40,2 40,2 40,2 • I % og til dels også i kroner vil utgifter til Rammetilskot 48,7 53,9 54,9 55,0 55,0 55,1 kjøp av varer og tenester avta. Utgiftene vil ikkje følgje prisutviklinga, noko som Momskompensasjon 0,8 0,8 0,5 0,8 0,8 0,5 Refusjon – inneber skjerpa krav til forbruk, innkjøp reform 97 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 og evt. omlegging av desse. Skjønstilsk. pleie og oms. 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 Tab.46 Utgifter og inntekter etter art Kom.sjukeh/omsb. 0,0 1,5 1,7 1,6 1,6 1,6 Rekneskap Budsjett Mill. kr. 2001 2002 2003 20042005 2006 Skjønsmidlar 3,7 2,9 3,6 3,6 3,6 3,6 Løn 87,2 88,5 95,5 95,5 95,5 95,5 Sum frie inntekter 88,2 97,4 99,6 100,0 100,0 99,8 26,5 25,2 23,0 23,0 23,0 23,0 Kjøp av varer 5.1.2 Øyremerka inntekter Kjøp av tenester 4,1 5,5 4,4 4,4 4,4 4,4 Andre utgifter 5,3 5,2 4,7 4,9 5,2 5,2 Øyremerka inntekter er gjennom ulike Sum utgifter regelverk innretta mot å dekka utgifter til utan renteutgift 123,2 124,5 127,6 127,8 128,1 128,1 særskilde føremål med særlege behov. Salsinntekter 18,2 20,7 19,4 19,4 19,4 19,4 Kommunestyret har ikkje same fridom til å Refusjonar 22,8 13,4 11,0 11,0 11,0 11,0 disponere desse som dei frie inntektene. Overføringar 93,7 96,9 102,8 102,8 102,8 102,8 Andre inntekter 0,0 0,2 0,3 0,6 0,6 -0,1 • Frå rekneskap 2001 til budsjett 2003 er det ein reduksjon i denne finansieringsforma. Sum inntekter 134,8 131,2 133,4 133,7 133,7 133,0 I 2001 utgjorde øyremerka del av inntektene ca 36% medan dei er budsjetterte til å vera omlag 25% i 2003

• Eit usikkert moment er flyktningeinntektene. Desse utgjer i 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 46

- TYSNES KOMMUNE -

På inntektssida er det overføringane som 4.2.5 Teknisk aukar, noko som ma. reflekterer omlegginga i inntektssystemet. På VAR sektoren vert utgiftene til slamtømming redusert i 2002. Utgiftene til private vassverk 4.2.2 Sentraladministrasjonen aukar, noko som gir ei auke i netto ramme for driftsområda med 0,4 mill. kr. frå 2002 til 2003. Utgiftssida for sentraladministrasjonen er auka med halvårsverknad knytt til fleirbrukshall i Tab. 50 Endring i driftsramemr Teknisk 2004 og full verknad i 2005. sektor og Landbruk Budsjett Tab. 47 Endring i driftsrammer Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 sentraladministrasjonen Utgift VAR 5,2 4,2 4,2 4,2 4,2 Budsjett Inntekt VAR 5,0 3,6 3,6 3,6 3,6 Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 Netto utgift VAR 0,2 0,6 0,6 0,6 0,6 Utgift 16,7 16,5 16,8 17,0 17,0 Utgift ikkje avg. finansiert 13,4 15,0 15,0 15,0 15,0 Inntekt 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 Inntekt ikkje avg. finansiert 3,8 4,3 4,34,3 4,3 Netto 15,1 15,0 15,2 15,5 15,5 Netto ikkje avg. finansiert 9,6 10,7 10,710,7 10,7 Endring -0,1 0,2 0,3 0,0 NETTO SEKTOR 9,8 11,3 11,3 11,3 11,3

Endring 1,5 0,00,0 0,0 4.2.3 Undervisning

På dei ikkje avgiftsfinansierte områda er det lagt Frå 2003 vert Lunde barnehage kommunal og opp til ein netto utgiftsauke på i overkant av 1 Reksteren barnehage vert utdida. For mill. kr. barnehagesektoren totalt vert det ein utgiftsvekst på 30% og ein inntektsvekst på 4.3 ENDRING AV 25%. Det er elles ikkje vesentlege endringar på INVESTERINGSRAMMER drifta.Forøvrig har verknadane av lønsoppgjeret stor effekt på dette området. 4.3.1 Planlagde investeringsprosjekt: Tab. 48 Endring i driftsrammer, undervisning Budsjett I perioden 2002 til 2006 er det planlagd Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 inversteringar for i alt 26 mill. kr. Fleirbrukshallen plassert under kultur i tabellen Utgift 35,5 39,0 39,0 39,0 39,0 nedanfor, utgjer ein vesentleg del av desse Inntekt 6,5 7,4 7,4 7,4 7,4 investeringane. Netto Tab. 51 Endring i investeringsrammer Endring 2,5 0,0 0,0 0,0 Mill. kr. 2003 2004 2005 2006 Drift, næring, kultur, kyrkje 3,8 4,0 0,5 0,6 4.2.4 Helse og sosial Skule og barnehage 1,9 2,8 1,6 1,9

Helse og sosial 0,6 0,7 0,0 0,0 Samla sett er det venta liten endring i dei samla Avløp 0,0 0,9 0,6 0,5 utgiftene for sektoren. Inntektene vil verte Andre tekniske noko reduserte då det er berekna noko lågare tenester 5,0 1,8 3,0 2,8 inntekter frå eigenbetaling og noko lågare Sum tiltak 11,3 10,1 5,8 5,8 hulsleigebetaling enn tidlegare. Det vil difor verte ein auke i sektoren sitt netto budsjett på

2,8 mill. kr. frå 2002 til 2003.

I tabell 51 går det fram korleis kommunen si Tab. 49 Endring i driftsrammer Helse og samla gjeld vil utvikla seg i planperioden. Samla sosial sett kan kommunen ha ei totalgjeld på mellom 80 Budsjett og 90 mill. kr. ved utgangen av perioden. Dette er Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 ei vesentleg auke i høve til gjelda i 2002. Utgift 53,7 52,9 52,9 52,9 52,9 Inntekt 17,8 14,2 14,2 14,2 14,2 Netto 35,9 38,7 38,7 38,7 38,7 Endring 2,8 0,0 0,0 0,0 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 47

- TYSNES KOMMUNE -

Dette er likevel ”bruttogjeld”. Ei rekkje av Fig. 43. Finanskostnader investeringane vert heilt eller delvis finansierte gjennom eksterne inntekter eller tilskot. Netto finanskostnadar. Konsekvensar av nye låneopptak Med den finansieringa som er planlagd, vil 10 kommunen si netto gjeld, dvs. den delen av 9 gjelda som kommunen må betale sjølv med 8 bruk av frie inntekter, auka frå omlag 33 mill. 7 kr. i 2002 til rundt 60 mill. kr. mot utgangen av Lån tekne opp til 6 perioden. og med 2001 5 Lån tekne opp frå og med 2002 mill. kr 4 Dette er ei vesentleg auke som vil koma til å Sum alle lån belaste driftsbudsjett og kommunale fond. 3 2 1 Tab.52 Langsiktig gjeld: utvikling som fylgje av investeringsprogrammet 0 2003 2004 2005 2006 år

Mill kr. 2001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006

Lån 31.12.01 50,2 53,0 4.3.3 Kapitalverknader i høve til drifta Lån 1.1. 5,7 80,9 87,6 92,7 93,1 Godkj. låneoppt.00 9,8 Tabellen nedanfor illustrerer verknaden av den Godkj. låneoppt.01 7,4 planlagde låneutviklinga i høve til inntektene Låneopptak i året 12,9 10,5 9,4 5,1 framover. I høve til alle inntekter utanom Etableringslån 0,7 0,8 renteinntekter vil renter og avdrag auka frå 3% Avdrag 3,6 3,0 3,8 4,3 4,6 5,0 i flg. rekneskapen frå 2001 til mellom 6 og 7% Sum gjeld pr. 31.12 53,0 80,9 87,6 92,7 93,1 88,1 i 2006.

Etableringslån 6,5 6,9 6,6 6,25,8 5,8 Tab. 53 Renter og avdrag i høve til inntekt Skuleb. reform 94 3,8 4,0 3,8 3,6 3,3 3,3 Nøkkeltal:Netto Rekne Omsorgsb./sjukeh. 9,7 18,1 17,5 16,8 16,2 16,2 finanskostnader skap Budsj. Skulebygg 1,0 2,0 3,0 4,0 4,0 i % 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Bustad flykt/ungd. 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 av frie inntekter 5,0 6,8 7,0 8,0 8,7 9,3 Netto gjeld 33,0 49,7 57,5 63,9 65,5 60,6 av driftsinntekter eks. Renteinntekt 3,2 4,9 5,2 6,0 6,5 7,0

4.3.2 Oversikt over kapitalkostnader I høve til andre kommunar i fylket og på landsbasis har Tysnes til nyleg hatt eit lågt Kapitalverknadane av den planlagde nivå på sine rente- og avdragskostnader. gjeldsutviklinga er vist i fig. 43 nedanfor. Fig. 44. Gjeldsbelastning av drifta i høve til • Samla rente og avdragskostnad vil andre kommunar. auka frå omlag 7 mill. kr. i 2003 til nær 9 mill. kr. i 2006. Utvikling i brutto gjeld i % av driftsinntektene • Det er rekna med ein gjennomsnittleg samanlikna med nasjonale og regionale rentekostnad på 7% gjennomsnitt for 2001 (Kostra) 75,0 • Ein føreset gjennomsnittleg 70,0 nedbetalingstid for kommunale lån på

litt over 20 år. 65,0

60,0 Tysnes

Lang nedbetalingstid inneber at dei totale 55,0 Samanliknings kostnadane for låna som vert tekne opp, vert % 50,0 gruppa (2001) høge. Renterisikoen på lang sikt er og høgare 45,0 enn om ein vel lengre nedbetalingstid. Landet utanom 40,0 Oslo (2001) Årsverknaden vert likevel så låg at ein på kort

sikt kan makte ei tyngre lånebelastning. 35,0 Hordaland (2001) 30,0 2001 2002 2003 2004 2005 2006

år 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 48

- TYSNES KOMMUNE -

I løpet av kort tid vil kommunen koma til å Brutto driftsresultat viser kva kommunen har å ligga høgare enn landsgjennomsnittet. sette av til fond eller til eigenkapital i samband med investeringar etter at løpande driftsutgifter Dette illusterer korleis kommunen vil få ei er betalte. vesentleg strammare drift. Gjelda vil i åra Netto driftsresultat viser kva kommunen har att framover ta vesentleg meir av driftsressursane etter at drift og investeringar er gjennomførte. enn det kommunen si drift er tilpassa. Dette Netto driftsresultat fortel om kommunen sin inneber klare behov for effektivisering og økonomiske soliditet eller sårbarheit. omstilling. Prosentvis vil eit driftsresultat lett avvike frå Tab. 54 Gjeld i høve til inntekt opprinelege planar med 4 – 5% i løpet av eit Gjeld i % av Rekne- år. Kan ein planleggja med eit netto drifts skap Budsjett driftsresultat som i det minste tar omsyn til inntektene 2001 2002 2003 2004 2005 2006 dette, kan kommunen leggja inn ein Brutto gjeld 39,3 61,6 65,7 69,3 69,6 66,2 risikomargin i kravet til netto driftsresultat og Netto gjeld 24,5 37,8 43,1 47,7 49,0 45,5 såleis sikra seg handlingsrom.

4.5 KONSEKVENSAR AV 4.4 SALDERING SALDERINGA

Utgangspunktet er at overordna styring skjer 4.5.1 Konsekvens: Brutto driftsresultat med fokus på driftsresultat. Tabellen nedanfor viser hovudtala i rekneskap, budsjett og Tabell 54 viser at brutto driftsresultat vil avta økonomiplan. kraftig i høve til rekneskapen for 2001der kommunen fekk eit driftsresultat brutto på Tab.55 Saldering 11,6 mill. kr. Mot slutten av perioden vil dette Rekne- Bud vera mellom 5 og 6 mill. kr. Omfanget av skap sjett disponible midlar til investeringsføremål eller Mill. kr. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 avsetningar vil såleis verte monaleg redusert i Utgift, ansvar 1-4 123,2 124,5 127,6 127,8 128,1 128,1 perioden. Inntekt, ansvar 1-4 43,0 34,7 31,1 31,1 31,1 31,1 Netto, ansvar 1-4 80,3 89,8 96,5 96,8 97,0 97,0 4.5.2 Konsekvens: Netto driftsresultat:

Sum frie inntekter 85,8 93,8 99,4 99,8 99,8 99,6 Sum øyremerka Figuren nedanfor illustrerer verknadane av inntekter 49,0 37,4 34,0 34,0 33,9 33,5 salderinga for netto driftsresultat. Det Sum driftsinntekt omfattande investeringsprogrammet som er eksl.renter 134,8 131,2 133,4133,7 133,7 133,0 planlagd vil føra med seg så store Sum driftsutgift eksl.renter 123,2 124,5 127,6127,8 128,1 128,1 kapitalkostnader at dette vil gje negative BRUTTO driftsresultat i perioden. Balanse i DRIFTSRESULTAT 11,6 6,8 5,85,9 5,6 5,0 økonomiplanperioden vil lett koma til å tære Renteutgifter 2,5 3,9 4,75,1 5,3 5,3 på fonda til kommunen. Renteinntekter 1,0 0,8 1,41,4 1,2 1,0 Fig 45. Netto renteutgift 1,5 3,1 3,3 3,7 4,1 4,3

Avdragsutgift 2,7 3,6 3,74,3 4,6 5,0 ØKONOMIPLAN 2003 - 2006: UTVIKLING I NETTO Avdragsinntekt 0,2 0,3 0,00,0 0,0 0,0 DRIFTSRESULTAT (MILL. KR) Netto finanskostnad 4,0 6,4 7,0 8,0 8,7 9,3 10,0 NETTO DRIFTS- 8,0 RESULTAT 7,6 0,4 -1,1 -2,1 -3,1 -4,3 6,0 Bruk av tidligere overskot -4,5 0,1 1,1 0,0 0,0 0,0 4,0 Fond til finansiering 2,0 Årleg netto av kapitalutgifter 2,2 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 driftsresultat 0,0 Avsett til fond 5,1 0,3 0,1 0,0 0,0 0,0

Mill.kr -2,0 Akkumulert Bruk av avsetninger 0,5 0,4 1,2 0,0 0,0 0,0 -4,0 netto driftsresultat Netto avsetninger 4,5 -0,1 -1,1 0,0 0,0 0,0 -6,0 Ikke disponert Årleg resultat -8,0 etter bruk av driftsresultat 0,7 1,1 1,1-2,1 -3,1 -4,3 fond -10,0 -12,0 R 2001 B 2002 2003 2004 2005 2006 år 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 49

- TYSNES KOMMUNE -

låneporteføljen vil det vera aktuelt å vurdera • Første og andre året i økonomiplanen finansieringsstrategien framover. kan kommunen truleg dekka inn underskota med bruk av akkumulerte Tab. 57 Renterisiko Pr. November 2002 overskot frå tidlegare år. • Lenger ut i perioden vil det vera stor % av Rentesats fåre for årlege underskot. Mill. kr. samla lån % Lån utan periodar med underskot vil lett føre til at rentebinding 25,671 43,2 6 fondsreseserver vert tømde, og samstundes gje Fastrente til 2003 4,450 7,5 6,36 svekka likviditet, noko som vil redusera 1,705 2,9 5,56 kommunen sitt handlingsrom vesentleg. 8,346 14,1 6,1 Fastrente til 2004 11,450 19,3 5,5 Dette vil heller ikkje vera ein strategi som vil 3,512 5,9 4,5 stette kommunelova sitt krav om balanse i økonomiplanen. Fastrente til 2005 2,158 3,6 5,55 Fastrente til 2007 2,100 3,5 6,2 Ved inngangen til 2003 vil kommunen truleg Sum lån 59,392 100,0 ha i alt omlag 11 mill. kr. i fondsmidlar. Av desse er omlag 8,5 mill. kr. i ubundne fond 4.5.4 Driftsresultat i høve til inntekter som kommunen kan nytte til td. å finansiere drifta. Figuren nedanfor syner korleis driftsresultata vil utvikla seg i høve til kommunen sine I løpet av nokre få år kan desse reservane verte inntekter. brukt opp dersom kommunen kjem i ein underskotssituasjon. Figuren illusterere korleis det kommunale handlingsrommet framover vil verte redusert Tab.56 Utvikling i fondsreservane pr. 31.12.kvart år Fig 46 Driftsresultat i % av driftsinntekter

Pr. Pr. Pr. 10,0 Mill. kr. 1.1.2001 1.1.2002 1.1.2003 Bundne 8,0 driftsfond 2,319 2,028 2,028 Ubundne 6,0 kapitalfond 0,830 0,441 0,267 Bundne 4,0 Netto kapitalfond 0,545 0,317 0,180 % driftsresultat 2,0 Disposisjonsfond 6,424 10,906 8,289 % Sum fond 10,118 13,693 10,765 Brutto 0,0 driftsresultat % 4.5.3 Renterisiko -2,0

-4,0 Kommunen har fulgt ein strategi for å sikra seg 2001 2002 2003 2004 2005 2006 mot at rentesvingningar skal gje for store og år uhandterlege verknadar for drifta på kort sikt.

Ein har søkt å fordele låneportefølja med ein 4.5.5 Likviditet og arbeidskapital del lån lang og kort rentebinding medan ein del av låna er tekne opp med flytande rente. Når kommunen sin økonomi vert stramma inn, vil dette lett gå utover likviditeten. Svak Ved utgangen av 2002 er omlag halvparten av likviditet kan føra til behov for dyr låna basert på flytande rente med ein rentesats mellomfinansiering, kassakredittar mv. på omlag 6%. Øvrige lån er fordelt på ulike bindingsperiodar med fast rente frå 4,5% til Tabell 57 viser utviklinga i likviditet frå noko over 6%. rekneskap 2000 til 2001. Med den innstramminga som kan ventast gjennom Omlag 35% av fastrentelåna er bundne til komande økonomiplanperiode, vil likviditeten 2004. Med den planlagde veksten i raskt kunna svekkast.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 50

- TYSNES KOMMUNE -

Tabell 58 Likviditetsoversyn Rekneskap Rekneskap Mill kr 2000 2001 Omløpsmidlar 17,2 21,1 Kortsiktig gjeld 14,4 16,6 Fondsavset-ningar 6,5 11,0 Unytta lånemidlar 2,0 2,3 Lån av likviditetsreserve 9,6 12,6 Udisponert overskot 2,2 2,8 Sum netto 3,9 8,0

Kommunen sin arbeidskapital er relativt svak sett i høve til gjennomsnitt for regionen og landet elles. Dette framgår av figuren nedanfor.

Fig. 47. Fig. 57 Arbeidskapital Arbeidskapital i prosent av driftsinntektene

% 15

0 Tysnes Gj.snitt Gruppe 04 Landsgj.snitt Kjelde : Kostra Hordaland utenom Oslo

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 51

- TYSNES KOMMUNE -

5. HANDLINGSPROGRAM FOR 5.1.6 Miljø og naturvern SEKTORANE MED BUDSJETT 1. Konsekvensar av registreringar i OG ØKONOMIPLAN rapportane om biologisk mangfald og viltkartlegging skal innarbeidast i 5.1 SENTRALADMINISTRASJONEN vedtaksprosessane. 2. Konsekvensar av registreringar gjort i Tenesteområda har fylgjande mål for Kartlegging av ferskvassressursane, ma. verksemda i 2003: med tanke rapportane skal konsekvensvurderast. 5.1 1 Administrasjon og leiing 3. på om dei kan nyttast som framtidige resipientar. 1. Fastsetta tenestenivå og kvalitet på 4. Utarbeide retningsliner for utslepp frå tenestene i eit eige prosjekt med sikte på å spreidd bustadbygging der elvar og vatn finna balanse mellom budsjett, tenester og vil vera resipient. menneskelege ressursar. 2. Ferdigstilling og innflytting i rådhuset etter brannen i 2002. 5.1.7 Beredskap 3. Utvikla servicefunksjonane i kommunen, ma. gjennom etablering av internettsider. 1. Kommunen skal evaluera den samla 4. Gjennomføra sal av kommunale bygg som kommunale beredskapen jfr. kap. 1.20 i ikkje er i bruk. kommuneplanen med sikte på å utarbeide eit handlingsprogram for oppgradering og 5.1.2 Planlegging rullering i løpet av 2003.

1. Ferdigstilling av kommuneplanarbeidet. 2. Plan for helsemessig og sosial beredskap 2. Tilrettelegging for kyststamvegen. vert oppgradert i 2003, jfr. 3. Utvikla vegplan for Tysnes. handlingsprogram for helse og 4. Planlegging knytt til einskilde vegprosjekt, sosialetaten. ma. Lukksund – Hovland. 5. Trafikksikringsplanlegging. 3. Arealdelen i kommuneplanen vert kvalitetssikra i samsvar med vedtekne 5.1.3 Personal retningsliner for internkontroll, jfr. kap. 1.20.5 i denne planen. 1. Utvikla lokale system og prosedyrar for lønsfastsetting. 5.1.8 Kultur 2. Helse Miljø og Tryggleik: Oppfylgjing av risikoanalyse for arbeidsområdet. Bibliotek

• Planlegging av sentralbibliotek skal 5.1.4 Kommunekasse starta opp.

Kommunekassa har driftsansvar for Kulturvern kommunen sine økonomifunksjonar, herunder budsjett, rekneskap og interimrapportering. Prosjektarbeid knytt til: • Ferdsleveg i Uggdal. • Tusenårsstad. 5.1.5 Flyktning • Solstråleøya.

1. Vidareføring av målretta integrering av Kulturformidling flyktningar og samarbeid med instansar i og utanfor kommunen. Det skal gjennomførast kulturarrangement, ma.: 2. Kommunen skal starta ei forsøksordning • Teaterframsyning for barn. med introduksjonsprogram og • Eit årleg konsertarrangement. introduksjonsstønad for flyktningar. • Kystsogevekene. • Kulturorientering. • Kultur i skulen.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 52

- TYSNES KOMMUNE -

Idrett Tab.61 Tabell Personalramme

• Medverka i byggenemnd for Årsverk 2002 2003 2004 2005 fleirbrukshall. Sentrale 9,0 9,0 9,0 9,0 • Kommunedelplan for idrett og administrative funksjonar friluftsliv bør rullerast. Tenester: kultur, idrett 4,9 4,9 4,9 4,9 • Sekretærfunksjon for Tysnes miljø og næring idrettsråd. Sum 13,9 13,9 13,9 13,9

5.2 UNDERVISNINGSSEKTOREN Friluftsliv 5.2.1 Grunnskulen • Program for merking av stier skal fylgjast opp. • Driva kampanje for trivsel og tryggleik i skulen Barne- og ungdomsarbeid • Gjennomføra lokal plan for den formelle

delen av norskfaget • Ungdomens kuturmønstring • Initiera skulane til samarbeid om lokal • Drift av Tysnes ungdomsklubb og plan for andre fag enn norskfaget eventuelt nettkafe i samarbeid med • Gjennomføra konkrete tiltak med tanke på Kontakten. delegasjon til skulane

• Vidareføra etterutdanning i IKT, m.a. 5.1.9 Økonomi og personalrammer gjennom deltaking i prosjektet lærerIKT

Tabell 59 Økonomiplan etter teneste • Vidareføra satsinga på IKT gjennom oppdatering av maskinparken År / mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 • Styrkja overgangen Admin. Politiske utval 2,8 2,7 2,7 2,7 2,7 ungdomsskule/vidaregåande skule Leiing og gjennom deltaking i prosjekt i formansk.kontor 2,2 2,0 2,0 2,0 2,0 Midthordland skule- og barnehageregion Økonomi og plan 2,1 2,6 2,6 2,6 2,6 • Innføra bruk av VUK (vurdering utan Fellesutg.service adm.lokale 5,3 5,0 5,0 5,0 5,0 karakterar) i skulane i Tysnes Næring og samferdsle 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 • Ta del i tverretatleg rusførebyggjande Førebyggandetiltak arbeid sosial og helse 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 Naturforvalting 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 5.2.2 Skulefritidsordning Aktivitetstilbod b/u 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 Bibliotek 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 • Oppretthalda tilbodet på flest mogeleg Idrett 0,2 0,2 0,4 0,7 0,7 skular Kunst og kultur 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 • Vurdera samarbeid om SFO ved skular som ligg nær kvarandre Kyrkja 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

Sum utg. 16,7 16,5 16,8 17,0 17,0 5.2.3 Musikkskule Sum inntekter 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 Netto utgift 15,1 15,0 15,2 15,5 15,5 • Oppretthalda tilbodet på noverande nivå • Vurdera oppretting av tilbod i dans

5.2.4 Vaksenopplæring Tab.60 Planlagde investeringar År / 1000 kr 2003 2004 2005 2006 • Gje tilbod om norsk m/samfunnskunnskap EDB 100 100 100100 til flyktningar og innvandrarar Onarheim k. /Olavsgilde 150 0 • Gje tilbod om vaksenopplæring til dei som Fleirbrukshall 3 000 3 000 0 0 har rett til det etter opplæringslova Kyrkje div. invest. 700 700 400 0 5.2.5 Barnehage Næringsh/kompet.senter 0 0 0

Sum investering 3 800 3 950 500 100 • Utvikla kvalitetskriteria for barnehagane gjennom samarbeid med dei andre

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 53

- TYSNES KOMMUNE -

• kommunane i Midthordland skule- og 5.3 HELSE OG barnehageregion SOSIALSEKTOREN • Gjennomføra brukarundersøking i barnehagane Kommunen har vedteke eigne planar for: • Oppdatera barnehagane administrativt gjennom tilknyting til Internett • Psykiatri 2002 – 2005. • Psykiatri – barn og unge, 2002 – 2005. 5.2.6 Økonomi og personalrammer • Handlingsplan for eldreomsorga 1998 – 2001. Tabell 62 Økonomiplan etter teneste • Ruspolitisk handlingsplan • Rehabiliteringsplan 2001. År / Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 Skuleadministrasjon 0,9 1,0 1,0 1,0 1,0 Tenesteområda har fylgjande mål for Grunnskule 23,1 24,6 24,6 24,6 24,6 verksemda Skulefritidsordning 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8 Musikkskule 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 5.3.1 Admin./pol. utval

Barnehage 4,8 6,3 6,3 6,3 6,3 1. Etaten skal vurdera sin administrasjon med Vaksenopplæring 1,3 1,0 1,0 1,0 1,0 sikte på å tilpasse drifta til dei økonomiske Lokale, skyss, rammene for drifta. funksj.hemma 3,7 4,3 4,3 4,3 4,3 Sum utgift 35,5 39,0 39,0 39,0 39,0 2.På alle tenesteområda skal det vera etablerte kvalitetssystem. Arbeidet med utvikling av 6,5 7,4 7,4 7,4 7,4 slike skal ha prioritet i 2003.

Tabell 63. Planlagde investeringar 3.Etaten skal i 2003 vurdera opplegg for År / 1000 kr. 2003 2004 2005 2006 innføring av tenesteerklæringar IKT-plan skule 300 300 300 300 Data i barnehagane 60 0 0 0 5.3.2 Barnevern

Rekst. skule ribbevegg 70 0 0 0 1. Nettverket av støttekontaktar skal Uggdal skule 1500 2500 0 0 vidareutviklast. Ventilasj. Tys/Onarh sk. 0 0 1300 0 2. Tiltak for kompetanseutvikling skal Prosjekt 0 0 01600 gjennomførast. Sum invest. 1930 2800 1600 1900 5.3.3 Sosialhjelp

Tabell 64 Personalramme • Utvikling av samarbeidsrelasjonar med a- etat og trygdekontor. Årsverk 2002 2003 2004 2005 Administrasjon 2,0 2,0 2,0 2,0 5.3.4 Helsetenesta Grunnskule/skulefritid 62,0 61,0 60,0 60,0 Musikkskule 3,8 3,8 3,8 3,8 1. Ferdigstilling av smittevernplan Barnehage 16,4 18,9 18,918,9 2. Utvikla og gjennomføra tiltak for å Sum 84,2 82,7 81,7 81,7 stabilisera arbeidskraftssituasjonen og for å betre rekrutteringspotensialet. Lunde barnehage med 2,5 årsverk vert 3. Etablera og utvilke helsestasjon for kommunal frå 2003. Ein reknar med at det ungdom. vert to lærarårsverk mindre med halvårsverknad frå 2003. 5.3.5 Sjukeheim

• Styrka rekrutteringa av faglært arbeidskraft.

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 54

- TYSNES KOMMUNE -

5.3.6 Aldersheim Tabell 67 Personalramme Årsverk 2001 2002 2003 2004 2005 1. Vidare drift krev modernisering av kjøkenet. Kommunen vil prioritera dette i Administrasjon/kontakten 4,5 4,5 4,5 4,5 2003. Barnevern og sosial 2,2 2,2 2,2 2,2 2. Utvikla system for brukermedverknad Helsetenesta 9,3 8,8 8,8 8,8 3. Vurdera alternative driftsformar for Pleie og omsorg 88,8 87,2 87,2 87,2 aldersheimen. Psykiatri / 7,6 9,4 9,9 9,9 funksjonshemma 5.3.7 Open omsorg Sum 112,4 112,1 112,6 112,6

• Open omsorg skal byggjast ut med ei fullgod natteneste. Fylgjande endringar er lagde inn i økonomiplanen: Aldersheimen vert redusert 5.3.8 Psykiatri / funksjonshemma med 1 engasjement og det vert teke ut 60% årsverk til husmorvikar. 1. Gjennomføringa av psykiatrisk handlingsplan skal resultere i betre Psykiatri/funksjonshemma: førebyggande tiltak. • Ein psykiatrisk helsearbeidar med 0,5 2. Dei kommunale tenestene for årsverk i 2003 og 1,0 i 2004. funksjonshemma skal vidareutviklast • Ein 0,8 årsverk nattevakt og 0,45 årsverk. særleg med omsyn til dei tyngste brukarane.

5.3.9 Økonomi og personalrammer 5.4 LANDBRUK OG TEKNISK SEKTOR Tabell 65 Økonomiplan etter teneste Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 Kommunen har vedteke eigne planar for:

Politisk utval, admin. og leiing 2,3 1,9 1,9 1,9 1,9 • Hovedplan for skogsvegar 1999. Helseteneste og • Avfallsplan for Sunnhordland førebygging 6,0 6,5 6,5 6,5 6,5 interkommunale Miljøverk Aktivisering, eldre • Trafikkrafikksikringsplan og funksjonshemma 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 • Kystsoneplan Sosialhjelp 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 • Hovudplan for vassforsyning. Barnevern 1,9 1,7 1,7 1,7 1,7 • Risiko- og sårbarheitsplan Sjukeheim 17,1 18,4 18,4 18,4 18,4 • Hovudplan for avløp. Aldersheim 5,0 5,5 5,5 5,5 5,5 • Oversiktsplan for skogbruket.

Psykisk utv. hemma 9,1 10,0 10,0 10,0 10,0 Tenesteområda har fylgjande mål for Psykiatri 0,9 1,1 1,1 1,1 1,1 verksemda Pleie omsorg i heimen 6,1 6,4 6,4 6,4 6,4 Disp. 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5.4.1 Admin./pol. utval Eldrepakke 4,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum 53,7 52,9 52,9 52,9 52,9 1. Det skal utviklast retningsliner for handsaming av dei ulike typer saker som Inntekt 17,8 14,2 14,2 14,2 14,2 kjem til handsaming. Netto driftsutgift 35,9 38,7 38,7 38,7 38,7 2. Saksgangen i alle forvaltingssaker skal effektiviserast ved innføring av nye Tabell 66 planlagde investeringar i perioden dataprogram. 1000 kr. 2003 2003 2004 2005 2006 5.4.2 Bustadutvikling Kjøkken aldersh. 355 355 0 0 0

Ny veg aldersh. 100 100 0 0 0 1. Kommunen skal tilretteleggja for 29 nye Parkeringspl. Aldersh. 0 550 0 0 bustadtomter i Vågsmarka. Vaskeriet 100 100 00 2. Det skal utarbeidast føresegner for spreidd Signalanl. 0100 0 0 bustadbygging og huskryllar i LNF-sona Dagsenteret - ombygging 40 40 25 25 0 som ein del av arbeidet med arealdelen. Sum invest. 595 595 675 25 0

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 55

- TYSNES KOMMUNE -

5.4.3 Jordbruk • Opplæring av brannmannskap.

1. Handsame lovpålagte gjeremål innan 5.4.7 Areal og byggesak gjevne tidsfristar. 1. Arealdelen til kommuneplanen: Utforming 2. Ferdigstilling av 1. generasjons av føresegner og retningsliner med sikte ”Landbruksplan” primo året. på sterk reduksjon i talet på dispensasjonssaker. 3. Medvirke til utarbeiding av miljøplan på det enkelte bruk. 2. Utarbeiding av nye føresegner og retningsliner for hytter og naust skal ha 4. Rådgjeving og tiltak for å sikra særleg høg prioritet . eksisterande drift, samt utvikla tilleggsnæringar. 3. I tilknyting til revidert kommuneplan skal det utarbeidast estetiske retningsliner for 5.4.4 Skogbruk bygging i kommunen.

1. Skogsvegar: Syta for at skogsbilvegar og 5.4.8 Bygg og eigedom andre skogsvegar skal byggast for å få gode landbruksfaglege heilskaplege 1. Gjennbygging av kommunehuset etter løysingar. Etablera min. 1 km med brannen. skogsbilvegar pr. år. 2. Tilbygg Uggdal skule, personalrom og ENØK-tiltak. 2. Skogkultur: Organisere tinging av planter 3. Bygging av flyktningbustader/bustader for og hjelpe skogeigarar som ynskjer å få unge. utført skogkulturtiltak. 4. Opprustning av Tysnes skule og Aldersheimen. 3. Viltstell/Utmarksforvalting: Forbetre 5. Brannvarsling og sikring av viltforvaltinga, særleg med omsyn til hjort. rømningsvegar i alle bygg. og utarbeida bestandsplanar for dei største valda. 5.4.9 Renovasjon og slam

4. Arbeida for vidare valdsamanslåing og • Utføring av tenester og gjennomføring av vitalisere eksisterande grunneigarlag, evt. handlingsplan i samsvar med utvide eller etablera nye grunneigarlag. interkommunal renovasjonsplan.

5. Næringsutvikling: Vera pådrivar til at 5.4.10 Veg skogbruk og anna utmarksnæring kan vera ein større verdiskapar i kommunen. • Kommunen skal utarbeida ein eigen vegplan. 6. Kontroll av skogavgiftsordninga, tilskotsforvalting til skog, vilt og • Sikring av vegar og kaiar. utmarksnæring. • Utarbeida planar for gjennomføring av 5.4.5 Kart og oppmåling trafikksikringsplanen.

1. Innføring av offisielle gate-, og 5.4.11 Vatn vegadresser. • Utføring av tenester og gjennomføring av 2. Ferdiggjering av arealdelen til handlingsplan i samsvar med kommunal kommuneplanen. vassforsyningsplan.

3. Kartlegging på strekninga Hodnanes 5.4.12 Avløp Luksund. • Utføring av tenester og gjennomføring av 5.4.6 Brannvern og feiing handlingsplan i samsvar med kommunal renovasjonsplan. • Gjennomføring av brannsyn • Førebyggande brannvern 83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 56

- TYSNES KOMMUNE -

5.4.13 Økonomi og personalrammer Tabell 71 Personalramme

Tabell 68 Økonomiplan utgift etter teneste 2002 2003 2004 2005 Utgift Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 Adm. 1,15 1,15 1,15 1,15 Politisk utval og administrasjon 3,0 3,3 3,3 3,3 3,3 Landbruk 4,1 4,1 4,1 4,1 Landbruk og vilt 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Kart og oppmåling 2,0 2,0 2,0 2,0 Brann og feiing 2,2 2,2 2,2 2,2 Oppmåling 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 Byggesak 2,05 2,55 2,55 2,55 Brann og feiing 1,6 2,0 2,0 2,0 2,0 Bygg og eigedom 4,1 4,05 4,05 4,05 Byggesak 0,8 1,0 1,0 1,0 1,0 Veg 2,0 2,2 2,2 2,2 Renovasjon 3,1 2,9 2,9 2,9 2,9 Vatn.avløp, renovasjon 1,9 1,75 1,75 1,75 Sum årsverk 19,5 20,0 20,0 20,0 Avløp 1,7 0,7 0,7 0,7 0,7

Vatn 0,4 0,6 0,6 0,6 0,6 Veg 2,7 2,9 2,9 2,9 2,9 Bygg og eigedom 2,4 2,9 2,9 2,9 2,9 Sum 18,6 19,1 19,1 19,1 19,1 Inntekt 8,8 7,9 7,9 7,9 7,9 Netto driftsutgifter 9,8 11,2 11,2 11,2 11,2

Tabell 69 Økonomiplan inntekt etter art Inntekt Mill. kr. 2002 2003 2004 2005 2006 Politisk utval og administrasjon 2,4 2,6 2,6 2,6 2,6 Landbruk og vilt 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 Oppmåling 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 Brann og feiing 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 Byggesak 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

Renovasjon 3,1 3,0 3,0 3,0 3,0

Avløp 1,9 0,6 0,6 0,6 0,6 Vatn 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Veg 0,0 0,2 0,2 0,2 0,2 Bygg og eigedom 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 Sum 8,8 7,9 7,9 7,9 7,9

Tabell 70. Planlagde investeringar 1000 kr 2 003 2 004 2 005 2 006 Avløp 0 900 600500 Bustadfelt 550 500 1 000 1 000 Brannsikring 685 170 100 200 ENØK -Ventilasjon 110 110 50 150 Vedlikeh kaier 1 000 1 000 750 Veg og anlegg 330 355 375 250 Byggvedlikehald 1075 2 050 650400 Div. Kartlegging/sikring 300 50 0 0 Sum investering 5 025 2 675 3 625 3 250

83010 0999 KOMMUNEPLAN 2003 - 2015 UTSKR. DATO: Kommuneplan ØKONOMIPLAN 2003 – 2006 12.02.2003 Tysnes.doc SIDE 57