jaargang 47 2016-08 nummer 08 oktober 2016

Maandblad van Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte

Sinds 1856 zaterdag 8 oktober 2016, 14.00 u. Anton Constandse Lezing in De Balie, Amsterdam

IN DIT NUMMER ONDER MEER

Bizarre stellingen en goede bedoelingen Onderdrukking en humanistische zending Katholieke heiligen en islamitische Nobelprijswinnaars Antizionisme en antisemitisme De Grote Amerikaanse Religiekennisenquête Samenleving en religie VRIJDENKERSBORREL

Een Vrijdenkersborrel (of Verlichtingsborrel of Tafel van de Rede) is een maandelijks feestje over helder denken, de moraal en het goede leven. Voor vrijdenkers, atheïsten, humanisten, skeptici en andere belangstellenden op zoek naar de rede. Er worden een aantal van deze evenementen in Nederland georganiseerd. Zou u er zelf eentje willen organiseren? Neem dan contact met ons op via [email protected].

LET OP: Tijd en plaats van de hieronder vermelde borrels kunnen veranderen. !!! Kijk dus altijd op onze website voor de actuele informatie.

Amsterdam – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Heffer, Oudebrugsteeg 7, Amsterdam Wanneer: elke derde woensdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Deventer – Vrijdenkersborrel Locatie: De Fermerie, Muggeplein 9, Deventer Wanneer: elke eerste donderdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Den Haag – Haagse Verlichtingsborrel Locatie: Stadsbrasserie De Ooievaer, Turfmarkt 2, Den Haag Wanneer: elke tweede maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: €3,00, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Nijmegen – Vrijdenkersborrel Locatie: Café We Gaan Beginnen, De Ruyterstraat 26, Nijmegen Wanneer: elke laatste maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Utrecht – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Willem Slok, Korte Koestraat 2, Utrecht Wanneer: elke eerste maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

COVER. Voorop: Aankondiging AC-Lezing, foto Lubach: René van Elst, foto Icke: Astrid Koppers. Achterop: Amsterdam, theater Bellevue, 11 sept. 2016: boven: Arjen Lubach ontvangt het bij zijn benoeming tot Vrijdenker van het Jaar 2016 behorende beeldje (gemaakt door Saskia Spigt) uit handen van voorzitter Fabian van Langevelde; onder: v.l.n.r. René van Elst (hoofdredacteur De Vrijdenker), Richard Duijnstee (bestuurslid), Leon Korte- Bezoek onze website weg (bestuurslid), Arjen Lubach, Fabian van devrijegedachte.nl Langevelde (voorzitter). Foto’s van René van en onze Facebook- Elst, met hulp van een dame van Lubachs pagina productiebedrijf. De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 1

De Vrijdenker ● jaargang 47 ● nummer 08 ● oktober 2016 I N H O U D

Titel Auteur Pag. ● Colofon De Vrijdenker / Informatie De Vrije Gedachte Redactie / Bestuur 2 ● Anton Constandse Lezing Bestuur 3 ● Leo Polak Jan Bontje 4 ● Oproep voor themanummer november Redactie 4 ● De Grote Amerikaanse Religiekennisenquête Jan Willem Nienhuys 5 ● Verknipte heiligen Anton van Hooff 7 ● Antwoorden op de religiekennisenquête Jan Willem Nienhuys 9 ● Bizarre stellingen Thomas Spickmann 12 ● Goede bedoelingen Jan Bontje 13 ● Met grote woorden smijten Enno Nuy 14 ● Is het individu een christelijke uitvinding? René van Elst 15 ● Waar zijn de islamitische Nobelprijswinnaars? Anton van Hooff 18 ● Zingenot Jan van der Werff 19 ● Een samenleving kan best zonder religie Willem Vermaat 20 ● Diversiteit in onderdrukking Floris van den Berg 21 ● Dominee, pastoor of rabbi? (4) (J.G. ten Bokkel) 23

Woon op 8 oktober de Anton Constandse Lezing bij! Meer info op pag. 3. 2 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

COLOFON INFORMATIE De Vrijdenker De Vrije Gedachte

De Vrijdenker is een tien maal per jaar verschijnend De vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte is op- tijdschrift, uitgegeven door de vrijdenkersvereniging gericht in 1856 onder de naam De Dageraad. De Vrije Gedachte, waarover meer in nevenstaand kader. Bestuur: Richard Duijnstee Redactie: Gerhard Elferink, ledenadministrateur Jan Bontje René van Elst, hoofd-, eind- en opmaakredacteur Jacques Honkoop, penningmeester / vice-voorzitter Els Geuzebroek Leon Korteweg Anton van Hooff Dik Kruithof, secretaris Paul Hopster Fabian van Langevelde, voorzitter Thomas Spickmann Saskia Spigt

Adres: Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht Tel.: 0854016874 (0648240283) E-mail: [email protected] Website: devrijegedachte.nl IBAN: NL15INGB0000274551

(Leden- en) abonnementenadministratie: [email protected]

Kosten: ▪ Lidmaatschap met abonnement € 56,— p.j. ▪ Lidmaatschap zonder abonnement € 24,— ,, ▪ Abonnement € 35,— ,, Adres: ▪ Student-lidmaatschap (t/m 25 jaar) met abonnement € 24,— ,, Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht ▪ Prijs losse nummers € 3,50 Tel.: 0854016874 (0648240283) E-mail: [email protected] Kopij: Website: devrijegedachte.nl Reacties en nieuwe bijdragen, die betrekking hebben op IBAN: NL15INGB0000274551 het vrijdenken, worden zeer op prijs gesteld. A.u.b. digitaal aanleveren. Leden- en abonnementenadministratie: [email protected] Druk: Drukkerij Image Team Eemnes ISSN: 1872-1478 Lidmaatschap / abonnement van tijdschrift De Vrijdenker: De Redactie van De Vrijdenker wijst erop dat door auteurs zie het nevenstaand Colofon van dit blad verkondigde meningen niet per se geheel of gedeeltelijk de mening van de Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte en/of de Redactie weergeven. De inhoud van het geschrevene blijft te allen Internet: tijde de verantwoordelijkheid van de desbetreffende auteur. ▪ Website: devrijegedachte.nl ▪ YouTube-kanaal: www.youtube.com/channel/UCGBnWeBAl4MF2n9 OnyQqzLw ▪ Facebook-pagina: https://www.facebook.com/DeVrijeGedachte/ De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 3

ANTON CONSTANDSE LEZING za. 8 oktober 2016, 14:00 uur in De Balie, Amsterdam

De atheïstisch-humanistische vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte, bestaand sinds 1856, organiseert jaarlijks een lezing ter nagedachtenis van Anton Con- standse, gevolgd door de uitroeping van een Vrijdenker van het Jaar. Dit evene- ment staat altijd garant voor een interessante middag. Dit jaar wordt de lezing verzorgd door hoogleraar theoretische sterrenkunde en beeldend kunstenaar Vincent Icke. Tevens wordt deze middag schrijver, cabaretier, televisiepresenta- tor en rechtgeaarde atheïst Arjen Lubach uitgeroepen tot Vrijdenker van het Jaar. Hij zal slechts aanwezig zijn via een videoboodschap. Dit alles wordt muzi- kaal omkaderd door kleinkunstduo Voor Galg En Rad.

Datum: zaterdag 8 oktober 2016 Locatie: De Balie, Kleine-Gartmanplantsoen 10, Amsterdam Aanvang: 14.00 uur (inloop met koffie/thee vanaf 13.30 uur) Toegang: bij aanmelding vooraf €13,- Bij betaling aan de deur €18,- Aanmelden: http://www.debalie.nl/agenda/ of tel. 020 5535 100.

Vincent Icke (1946) is hoogleraar theoretische sterrenkunde aan de Universiteit Leiden en bijzonder hoogleraar kosmologie aan de Universiteit van Amsterdam. Icke was columnist voor NRC Handelsblad en schrijft verder voor Zenit, Natuurwetenschap & Techniek en Intermediair. Daarnaast is hij redactielid van het Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde. Hij is tevens beeldend kunstenaar. Vincent Icke treedt regelmatig op als gast in televisieprogramma’s zoals RVU’s God bestaat niet, VARA’s Nieuwslicht en De Wereld Draait Door.

Arjen Lubach (1979) is schrijver, cabaretier en televisiepresentator. Hij kreeg vooral bekendheid door zijn wekelijkse programma Zondag met Lubach bij de VPRO. Lubach omschreef zichzelf als “een rasechte republikein” en sprak zich uit tegen de Nederlandse monarchie. Geloven in een god vindt hij iets opmerkelijks en hij stelt zich assertief op tegen uitwassen vanuit het geloof. Terugkijkend op zijn eigen periode als gelovige noemt Lubach het “de grootste brainwash ever. Pertinente onzin”. Volgens hem had hij door het geloof een groot schuldgevoel over zondig leven. Hij noemt het “schandalig” dat hem het bidden is aangeleerd, maar neemt het zijn ouders niet kwalijk. Het loskomen van het geloof ervoer hij als “een enorme bevrijding” en rustgevend.

Voor Galg En Rad - ‘We zijn niet grappig, daar is het leven te tragisch voor’ is het motto van dit kleinkunstduo. Zwarte humor loopt als een rode draad door hun tweestemmig gezongen pianoliedjes. De twee Nijmeegse dames spelen liedjes over stalkers, twijfelachtige basisschooldocenten, doorgeslagen commando’s en de vraag waarom je in vredesnaam geen whisky in Disneyland kunt kopen. Met een muzikale stijl die beïnvloed is door pop, blues, klassiek en een vleugje ragtime kan iedereen zich zowel een beetje thuis als een tikkeltje unheimisch voelen. Het duo begon in 2011 als muzikaal intermezzo bij debatten in Arthouse Lux en heeft zich sindsdien met een volledig programma laten horen o.a. op het Lustrum van de Radboud Universiteit, Fringe Delft 2013-2015 en op diverse podia tijdens de Nijmeegse Zomerfeesten. Voor Galg En Rad heeft onlangs haar eerste album uitgebracht. foto Icke: Astrid Koppers; foto Lubach: René van Elst 4 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Leo Polak Jan Bontje Op vrijdag 9 december 2016 zal het precies anders maar uit de band zouden springen, 75 jaar geleden zijn dat de rooms-katholieke vreselijk vleselijk zouden worden, uit de dictator Adolf Hitler deze zachtaardige kast zouden komen, het kindertal (en dus geleerde en vrijdenker in Sachsenhausen zijn aanhang) zouden beperken of anders- vermoordde. Polak’s woorden zijn uiterst zins een hoge toon zouden aanslaan. Er gaan actueel: alleen de Rede verenigt de mensen. echter geruchten dat zelfverklaarde religi- euze leiders deze en andere ongein verzin- In Saoedi Arabië mogen vrouwen niet auto- nen en zelf doen waar ze zin in hebben. rijden omdat ze daarvan lust in seks zouden Maar dat is natuurlijk heidense, atheïstische, krijgen. Kennelijk laat allah mannen autorij- laster van vrijdenkers en ander gespuis. Tot den opdat deze testosteronbommen voor nog overmaat van ramp komt daar nog bij dat meer mo-slimmetjes zorgen? Een slimme orthodoxe geloven/gelovigen elkaar te vuur god die met zijn tijd meegaat en gebruik en te zwaard bestrijden. Alleen de Rede ver- maakt van slimme heidense, want niet––is- enigt de mensen en het geloof verdeelt hen, lamitische, techniek en technologie… zei de filosoof en vrijdenker Leo Polak Ultra-orthodoxe joden in Israël vinden dat (1880-1941) in een radiorede in 1931. vrouwen niet mogen zingen, omdat ze Dat geloof verdeelt en onderdrukt, bewees daarvan lust in seks krijgen. Hun enige god de toenmalige christelijke regering: die (nou ja, enige) legt het accent dus nèt even anders, maar is verbood spoedig na de rede van Polak en andere heidense even macho en even vrouwonvriendelijk als zijn mohamme- uitingen, ‘godslastering’ - wat dat ook moge zijn. Toen het daanse evenzeer unieke evenknie. bevriende staatshoofd Hitler in 1933 aan zijn dodenrit In Urk werd ooit een matroos ontslagen omdat hij naar begon en de Vrijdenkers Radio Omroep Jan Bontje Radio 538 luisterde en een plaatje aanvroeg. Die heidense (VRO) hem uiteraard fel veroordeelde, (Rotterdam, zender is door de christelijke god immers hoogstpersoonlijk kreeg de NSB het voor elkaar dat de griste- 1947) is o.a. taboe verklaard voor gristenen? Vraag maar aan de domi- lijke regering de VRO verbood. columnist en nee. Toen het blonde beest ons land ver- redacteur van De paus van de Romeinse katholieken tot slot vindt nog krachtte, werd Leo Polak, professor aan de De Vrijdenker. steeds dat priesters geslacht(s)loze mannen zijn en verbiedt universiteit van Groningen, van joodse normale mensen seks voor het huwelijk. En condooms komaf en fel bestrijder van racisme, Joden- mogen uiteraard ook niet, want je mag god niet voor l*l haat en nazisme, verraden en door de zetten. Kindermisbruik door zijn priesters is natuurlijk een moffen gevangengenomen. Wij doen er heel ander verhaal. goed aan, aan hem te blijven denken en Jawel: god, allah en jahweh, alle drie de enige god die er is, zijn inspirerende rol in de vrijdenkersbe- regelt het seksleven van zijn respectieve gelovigen, die weging te blijven benadrukken.

THEMANUMMER NOVEMBER: UTOPIEËN / DYSTOPIEËN Lezer, droomt u van een betere of zelfs ideale samenleving? Hoe zou die er uit kunnen zien? Collectivistisch of individualistisch? Hoe komen we daar? Of ziet u het de verkeerde kant op gaan met mens en samenleving? Waar gaat het mis, wie zijn (m/v) schuld is dat en is er nog iets aan te doen? Maak ons deelgenoot van uw maatschappijdroom of -nachtmerrie, of becommentarieer die van een ander uit heden of verleden. Schrijf uw gedachten op voor het komende novembernummer van ons lijfblad, een themanummer dat gewijd zal zijn aan utopieën en dystopieën. Tip: kijk voor inspiratie naar de Wikipedia-artikelen Utopie en Dystopie (zo mogelijk ook naar niet-nederlandstalige versies). Wij zien uw bijdragen graag tegemoet vóór 15 oktober. Alvast onze dank! De Redactie. De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 5

De Grote Amerikaanse Religiekennisenquête Jan Willem Nienhuys

Het volgende is een stel vragen die in 2010 aan een 10. Wat zijn de namen van Jan Willem Nien- steekproef uit de Amerikaanse bevolking werden gesteld. de vier eerste boeken van huys (1942) was universitair Die had gemiddeld maar de helft van deze eenvoudige het Nieuwe Testament in de docent wiskunde vragen goed. De atheïsten deden het beter, die haalden Bijbel, dus van de vier en is secretaris gemiddeld vijf punten meer. Probeert u het ook eens. De evangeliën? van Skepsis bonuspunten en bonusvragen zijn hier toegevoegd. Elke (1 bonuspunt als u de vraag telt voor een punt. correcte volgorde kent, maar 0 punten als u er eentje mist.) 1. Op welke dag van de week begint de joodse sabbat? a. vrijdag b. zaterdag c. zondag 11. Waar is volgens de Bijbel Jezus geboren? a. Nazareth b. Jericho c. Bethlehem d. Jeruzalem 2. Ramadan is a. Het hindoeïstische lichtjesfeest 12. Wanneer is de mormoonse religie gesticht? b. De islamitische heilige maand a. Voor 1200 b. tussen 1200 en 1800 c. na 1800 c. De joodse Grote Verzoendag (1 bonuspunt als u van alle drie de oorspronkelijke namen 13. Het Boek van Mormon verhaalt over de verschijning kent) van Jezus (na zijn hemelvaart) aan a. Aziaten b. personen in het Midden-Oosten c. Amerikanen 3. Wie is de oppergod volgens de Griekse mythologie? a. Zeus b. Mars c. Apollo 14. Welke van de volgende uitspraken geeft het best weer wat de rooms-katholieke leer zegt over het brood en de wijn 4. Hoe heet het heilige boek van de moslims? van de de communie: a. brood en wijn worden echt lichaam en bloed van Jezus 5. Welke van de volgende vier godsdiensten is degene die Christus streeft naar een toestand die vrij is van alle lijden en die b. brood en wijn zijn symbolen van lichaam en bloed van men in die godsdienst nirvana noemt? Jezus Christus a. islam b. boeddhisme c. hindoeïsme d. christendom 15. Wie zeggen traditioneel dat de verlossing uitsluitend 6. In welke door het geloof komt? godsdienst zijn a. zowel de rooms-katholieken als de protestanten ◄Shiva en b. de rooms-katholieken wel, maar de protestanten niet Vishnoe c. de rooms-katholieken niet, maar de protestanten wel belangrijk? d. de rooms-katholieken niet, en de protestanten ook niet a. islam b. boeddhisme 16. Welk van de volgende vier c. hindoeïsme is niet een van Tien Geboden of d. christendom behoren ze allemaal tot de Tien Geboden? 7. Wat is een a. Gij zult niet echtbreken atheïst? b. Wat gij niet wilt dat u a. iemand die geschiedt, doe dat ook een ander gelooft dat God niet bestaat c. Gij zult niet stelen b. iemand die niet gelooft dat God bestaat d. Gedenk de sabbat c. iemand die onzeker is of God bestaat. e. a,b,c,d zijn allemaal in de Tien Geboden 8. Wat is een agnost? a. iemand die gelooft dat God bestaat 17. Welke Bijbelse persoon had b. iemand die niet gelooft dat God bestaat volgens de Bijbel een c. iemand die onzeker is of God bestaat. belangrijke rol bij de uittocht uit Egypte? 9. Hoe heet het eerste boek van de Bijbel? a. Abraham b. Mozes c. Job (1 bonuspunt als u de titel weet in de taal waarin het d. Elijah geschreven is.) 6 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

18. Welke Bijbelse persoon was volgens de Bijbel bereid 29. Welke religie heeft de meerderheid van de mensen zijn zoon te offeren voor God? (volgens zichzelf) in Pakistan? a. Abraham b. Mozes c. Job d. Elijah a. boeddhisme b. hindoeïsme c. islam d. christendom

19. Welke Bijbelse persoon was volgens de Bijbel 30. Welke religie heeft de meerderheid van de mensen gehoorzaam aan God ondanks intens lijden? (volgens zichzelf) in Indonesië? a. Abraham b. Mozes c. Job d. Elijah a. boeddhisme b. hindoeïsme c. islam d. christendom

20 Moeder Teresa was 31. Welke persoon a. rooms-katholiek b. joods c. boeddhistisch d. mormoons inspireerde de protestantse e. hindoeïstisch Hervorming door zijn geschriften en handelingen? 21. De Dalai Lama is a. ◄Maarten Luther a. rooms-katholiek b. joods c. boeddhistisch d. mormoons b. Thomas van Aquino e. hindoeïstisch c. John Wesley

22. ◄Joseph Smith was 32. Welke persoon a. rooms-katholiek b. joods ontwikkelde de c. boeddhistisch evolutietheorie? d. mormoons a. Sigmund Freud b. Charles e. hindoeïstisch Darwin c. Clarence Darrow

23. Maimonides was 33. Bij welke Amerikaanse rechtszitting(en) ging het erom a. rooms-katholiek b. joods of evolutietheorie op openbare scholen mag worden c. boeddhistisch onderwezen? d. mormoons a. de processen van Salem b. het proces tegen Scopes e. hindoeïstisch c. Brown tegen Board of Education (1 bonuspunt als je van alle drie processen weet waar ze 24. De grondwet van de VS, met inbegrip van de over gingen.) amendementen, zegt over religie (kies wat het meest toepasselijk is) 34. Welke prediker was actief in de periode van de a. De overheid moet speciale aandacht geven aan het zogeheten First Great Awakening van de Amerikaanse christendom geschiedenis? b. De overheid mag geen religie bevoordelen of hinderen a. Jonathan Edwards b. Billy Graham c. Charles Finney c. De grondwet zegt niets over religie 35. (Bonusvraag) Het beginsel van scheiding 25. Het Amerikaanse Federale van kerk en staat is in de Nederlandse Hooggerechtshof (Supreme Court) heeft grondwet vastgelegd. geoordeeld over de vraag of een docent a. dit is waar b. dit is niet waar op een openbare school mag voorgaan in gebed. Het oordeel luidde: 36. (Bonusvraag) Een belangrijke a. dat mag b. dat mag niet persoon in het Ethisch Reveil was a. J.R. Thorbecke b. Guillaume 26. Het Amerikaanse Groen van Prinsterer c. Dries van Agt Hooggerechtshof (Supreme Court) d. Abraham Kuyper heeft geoordeeld over de vraag of een docent op een openbare school uit de 37. (Bonusvraag) Artikel 23 van de Bijbel mag voorlezen als voorbeeld van grondwet zegt over het onderwijs: literatuur. Het oordeel luidde: a. Godsdienstige lagere en middelbare a. dat mag b. dat mag niet scholen worden betaald door de overheid b. Op openbare lagere scholen moet 27. Het Amerikaanse Hooggerechtshof (Supreme gelegenheid worden gegeven tot het ontvangen van Court) heeft geoordeeld over de vraag of een docent op een godsdienstles of zedelijk onderricht. openbare school les mag geven in vergelijkende c. De vrijheid van het bijzonder onderwijs bij de aanstelling godsdienstleer. Het oordeel luidde: van leerkrachten wordt geëerbiedigd. a. dat mag b. dat mag niet d. Geen van a, b, c.

28. Welke religie heeft de meerderheid van de mensen Antwoorden na het volgende artikel. (volgens zichzelf) in India? a. boeddhisme b. hindoeïsme c. islam d. christendom De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 7

Verknipte heiligen Anton van Hooff

De canonisatie van de omstreden Anton van Hooff (1943) Bij de Heilige Aquilina werden gloei- ‘Moeder’ Teresa heeft me weer eens is klassiek historicus te ende ijzeren priemen in het hoofd bevestigd in de overtuiging dat alle Nijmegen, redactielid gestoken. Men liet haar voor dood heiligen verknipte persoonlijkheden van De Vrijdenker en liggen, maar de volgende ochtend ver- waren. Die opvatting heeft al vroeg bij oud-voorzitter van De scheen ze uitdagend voor de Romeinse mij postgevat. Aanleiding was een van Vrije Gedachte. magistraat. Deze liet het zwaard het de weinige boeken die we in huis werk maar afmaken. hadden, het prijsboek dat mijn moeder En zo staat de Katholieke Kindertuin in 1927 had gekregen bij het verlaten de verwarring die ook bij gijzelaar’ vol met wellust beschreven wreedhe- van de Lagere School in Leidschen- bestaat. Het woord martelaren is afge- den. Zo werd de Heilige Vitus in een dam. De zusters Franciscanessen leid van het Griekse martyres, dat ketel kokende pek en lood gestopt – kenden haar de Eerste Prijs van ‘getuigen’ betekent, voor de christenen andere bronnen houden het op olie Gedrag en Vlijt toe – ik kom uit een waren het zij die totterdood getuigden [afbeelding z.o.z.]. De sprongen die hij braaf nest. De premie was de Katho- van hun geloof. Mijn moeders boek in dit bad maakte, hebben het begrip lieke Kindertuin of Legenden voor heeft het mooie oud-Nederlandse Vitusdans doen ontstaan (afb. op pag. Kinderen geschreven door de Jezuïet woord ‘bloedgetuigen’. 10). De moeder van de driejarige Qui- Fr.S. Hattler, ‘met vergunning des Het moet voor een elfjarige die mijn ricus ‘verheugde zich met een boven- schrijvers uit het Hoogduitsch vertaald moeder was, uiterst opwekkend zijn natuurlijke blijdschap’ omdat de door J.M. Vincent’. Ik vraag me af of geweest te lezen van de bloederige fol- landvoogd haar driejarige zoontje die mijn moeder het hoogdravende werk teringen die Blandina [afbeelding maar bleef roepen ‘Ik ben Christen! Ik ooit heeft gelezen. Ze stond het inder- z.o.z] in 177 in Lyon werden aange- ben Christen!’ bij de voet had gegre- tijd gretig aan mij af. Ik heb er als daan. ‘De beulen waren afgemat van pen en ‘hem van de hoogte van den puber in elk geval van gesmuld. Het alle folteringen, die zij haar hadden rechterstoel met geweld op de vloer heeft mede mijn godsgeloof onder- doen lijden en bekenden des avonds slingerde. Het hoofdje van den kleinen mijnd. dat zij haar geene nieuwe martelingen Martelaar werd tegen den steenen trap Het boek behandelt heiligen van de meer konden aandoen.’ Ter dood ver- verbrijzeld, en de plaats ver in het rond zomertijd. Sancti in eigenlijke zin oordeeld werd zij aan een paal gebon- met zijn onschuldig bloed bespat.’ waren de martelaren. Tegenwoordig den die de vorm had van een kruis. ‘In Moeder jubelde dat de Heer haar kind denken sommigen dat martelaren dien toestand moest zij door leeuwen nog vóór haar de ‘onverwelkbare’ lieden zijn die martelen. Zo schreef of tijgers verscheurd en verslonden martelaarskroon had geschonken. íemand in een artikel over de ophef- worden.’ Maar de wilde dieren fing van de amnestie voor de Argen- raakten haar niet aan. De meeste tijnse militaire beulen: ‘Daardoor van de anderen werden als Romeins konden de martelaars en moordenaars burger tenminste ‘fatsoenlijk’ ont- van de junta worden vervolgd.’ Het is hoofd, maar als slavin had Blandina geen (burger)rechten. In de arena werd zij eerst ‘wreedaardig gegeeseld en geheel verscheurd, daarna doorstond zij de marteling van het vuur. Ten laatste wikkelde men haar zoodanig in een groot net, dat zij zich niet kon bewegen. Toen zij daar zoo lag, werd er een woedend gemaakte stier tegen haar losgelaten. Deze stiet haar met zijne horens, wierp haar in de hoogte en sleepte haar her- en derwaarts. Blandina scheen intusschen in het vurigste gebed tot Christus verzon- ken.’ Omdat ook deze behandeling niet haar einde bracht, stiet men haar ten slotte het zwaard in de keel. 8 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

In onze tijd zou men acuut een jeugdpsychiater hebben inge- schakeld. Hét voorbeeld van kuisheid voor de katholieke jongen was de Jezuïetenheilige Aloysius▼ – die zijn naam aan menige school heeft gegeven. Zijn gedrag op straat zou nu als ver- keersgevaarlijk worden beschouwd: ‘hij wilde niets zien, wat maar eenigszins gevaarlijk voor hem had kunnen worden. Vandaar dat hij op straat niet nieuwsgierig naar alle kanten rondzag, maar vóór zich keek en de oogen zedig neersloeg. Bij het opstaan had hij nauwelijks den voet uit het bed, of aanstonds bedekte hij hem om hem niet ontbloot te zien.’ Hij zou eens ongeregelde gedachten kunnen krijgen van een naakte voet! hij zich een trouwe navolger van de H. Jodenhaat moest bij mijn Aloysius betoonde. ‘De goede God moeder worden aangewakkerd riep ook hem, tot loon voor zijn heilig door het verhaal van de Zalige leven en om hem aan de gevaren dezer De gruwelijke verhalen in de Katho- Andreas van Rinn, een kind van twee wereld te onttrekken, op zeer jeugdi- lieke Kindertuin worden afgewisseld jaar dat in 1462 door Joden werd ont- gen leeftijd tot Zich.’ Deze laatste god- door allerzoetste relazen over het voerd, mishandeld, met messen delijke overweging is bepaald niet latere soort heiligen, de Belijders gekerfd. Ten slotte sneed de rabbijn sterk. Pas tweeënhalve eeuw later (Confessores). Toen het christendom hem de keel af. kregen de Jezuïeten het voor elkaar dat dominant werd, was het nu eenmaal Gelukkig hoefden de Nederlandse Berchmans heilig werd verklaard. onmogelijk om via het martelaarschap lezers hun heilige voorbeelden niet al Vlaanderen heeft nog diverse Berch- heiligheid te bereiken. De nieuwe hei- te ver van de landsgrenzen te ligen trokken zich terug in de woestijn zoeken: België leverde in de (wel in de buurt van een stad; ze zeventiende eeuw een jeug- moesten gezien worden), lieten zich in dige Jezuïetenheilige in de een kluis inmetselen en namen plaats persoon van Johannes Berch- op zuilen. mans. Als zevenjarige stond Net als bij de martelaren houdt de hij voor het krieken van de auteur zijn jeugdig lezerspubliek de dag op, deed zijn morgenge- voorbeelden van leeftijdtijdgenoten bed en ging dan weg. Zijn voor. Zo weigerde de Zalige Marianna, grootmoeder vroeg hem wat ’Lelie van Quito’, reeds als driejarige hij dan toch deed. Het bleek zich te laten kussen door een vriend dat hij nog voor de school van de familie – onmiskenbaar voorte- begon drie of vier heilige ken van kuisheid. Overigens vraagt de missen bijwoonde. Hij was lezer zich bij dit voorval af, wie het van eenvoudige afkomst, meest afwijkend gedrag vertoonde, maar omdat geestelijken hem want van de huisvriend wordt gezegd: onder hun hoede namen, kon ‘Van dit oogenblik af eerde hij haar als hij doorstuderen. Tegenover een heilige.’ Als twaalfjarige richtte zij zijn studiegenoten gedroeg hij een deel van het huis als kluizenaars- zich als een onuitstaanbare verblijf in. ‘Zij bracht er verscheidene kwezel (zo staat het natuurlijk werktuigen van boetvaardigheid niet in het boek). Zeventien alsmede eene doodskist heen en jaar oud, in 1616, trad hij toe plaatste ook een altaartje.’ Veertien tot de orde van de schrijver. jaar later stierf ze daar ‘in de geur van Twee jaar later zette hij zijn heiligheid’. studie in Rome voort, waar De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 9

mans Colleges. In Nijmegen leeft zijn naam nog voort in het Berchmannianum, voorheen een studiehuis van de Jezuïeten, nu verpleeghuis voor de uitstervende reli- gieuzen. Eigenlijk heb ik een diep wantrouwen tegen alle zoge- naamd grote mannen en vrouwen; wat is de andere kant van de bladzijde? Meestal narcisme, grootheidswaan, immoraliteit? Zeker heiligheid heeft haar prijs; zij wordt betaald met onuitstaanbaar of zelfs ontaard gedrag zoals bij Moeder Teresa van Calcutta die haar patiënten liever liet lijden dan genezen.

Inleiding bij de antwoorden op de vragen van de 3 a. Zeus is de Griekse oppergod. Apollon was god van van Grote Amerikaanse Religiekennisenquête alles en nog wat, onder andere de zon en de muziek en (vervolg van pag. 5 en 6) voorspellende gaven en universele redder. De Romeinen noemden hem Apollo. Mars is de Romeinse naam van de Jan Willem Nienhuys god van de oorlog (Ares bij de Grieken). 4. Koran. Merkwaardig genoeg kon acht jaar na 11 septem- De vragen 1 tot en met 34 (maar niet de bonusvragen) ber 2001 nog steeds maar nauwelijks de helft van de res- werden in de vroege zomer van 2010 door het Pew-instituut pondenten desgevraagd de naam van dit boek noemen. telefonisch voorgelegd aan 3412 Amerikanen. Dit om na te Het Pew-instituut leek alleen ‘Muslim’ te kennen als naam gaan of het waar was wat een professor in 2007 beweerd voor de islam, of misschien dacht men dat Islam/Muslim had: Amerikanen zijn heel religieus maar ze weten geen bal voor de respondenten een te lastig onderscheid zou zijn. van religie. Van de ondervraagden waren er 74 atheïst. De Het is maar goed dat ze niet gevraagd hebben naar het enquêteurs hebben nog behoorlijk wat extra moeite moeten leerstellig onderscheid tussen sjiieten en soennieten. doen om voldoende atheïsten en agnosten te krijgen. Zo’n 5 b. In het hindoeïsme heet die toestand moksha, niet nir- ▼ telefoonenquête is een heel gedoe, want veel nummers zijn vana . in gesprek of er komt geen gehoor, en als je wel iemand te spreken krijgt, maakt een kwart van de respondenten het interview af, maar weigert twee derde en de rest gooit hal- verwege de hoorn op de haak. De atheïsten die meededen, scoorden over het algemeen beter dan iedereen anders. Op vragen betreffende andere religies scoorden ze meestal beter dan iedereen op de aanhangers van die religie na dan. De respondenten moesten nog een hele zwik vragen over zich- zelf en hun geloof beantwoorden plus nog enkele algemene vragen op het gebied van algemene cultuur en wetenschap (bijvoorbeeld: wie schreef Moby Dick, waar dienen antibio- tica voor en wat deed Susan B. Anthony?) Ook op dit punt waren de atheïsten beter onderlegd, dus het ligt voor de hand te denken dat ze beter ontwikkeld waren dan de rest. Overigens scoorden de atheïsten ook beter als je rekening hield met opleiding. De religieus georiënteerde Amerikanen kijken niet buiten de eigen kring. De joden en mormonen scoorden vrijwel even goed als de atheïsten. Wie het totale 6 c. rapport wil bekijken moet maar googelen op pew 2010 reli- 7 b. Hier gaf nog 5% van de respondenten het antwoord a, gion. 5% van de respondenten zei het antwoord niet te weten. Niet te moeilijk doen over ‘geloven dat God niet bestaat’ Hier zijn de antwoorden. versus ‘niet geloven dat God bestaat’. Het was toch wel de op een na makkelijkste vraag (85% goed). Voor de makke- lijkste vraag, zie verderop. 1. De joodse sabbat begint vrijdagavond met zonsonder- gang, dus a. 8. Slechts 62% gaf het correcte antwoord c, en 22% zei het niet te weten. Agnost is ook een moeilijk woord. 2. a, b en c zijn Divali, Ramadan, Jom Kippoer, dus b. Deepavali of varianten zijn uiteraard ook goed. 9. Genesis. In het Hebreeuws begint het met de woorden Beresjiet bara Elohim, en Beresjiet is dan ook de joodse naam voor dit boek. 10 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

10. Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes in die volgorde. Toch wist nauwelijks meer de helft van de joodse respon- Hier zei 29% in het door en door christelijke Amerika het denten het antwoord. (Raden naar het antwoord werd niet te weten. Op deze vraag scoorden de atheïsten trou- subtiel ontmoedigd, en dat werkte kennelijk aardig, want bij wens opvallend slecht (39%) maar niet zo slecht als de vraag naar Maimonides wist 71% het antwoord niet.) Spaanstalige katholieken (15%). 24, 25, 26, 27. De antwoorden zijn achtereenvolgens b, b, 11. Bethlehem, dus c. Wordt genoemd door Mattheüs en a, a. De hoeveelheid religie op school is een heikel punt in Lucas. Slechts 71% wist dit. In het algemeen werden alle de VS, en vraag 23 was een vraag waarop het goede ant- vragen over de Bijbel met afstand het slechtste gescoord woord het vaakst (89%) gegeven werd: de meester mag door rooms-katholieken met een Latijns-Amerikaanse (‘His- niet bidden in de klas. Daar staat tegenover dat slechts panic’) achtergrond. twee derde vraag 23 12 c. De mormoonse religie is gesticht door Joseph Smith goed had. Dat kan er (geb. 1805), die zijn Boek van Mormon in 1830 publiceerde. aan liggen dat alle Volgens dit boek is Jezus in Amerika verschenen. Kort kinderen in de VS daarna werd Smith de leider van een groep aanhangers. dagelijks met de Nadat hij in 1844 een drukkerij vernield had die iets had hand op het hart de afgedrukt waar hij het niet mee eens was, werd hij door een eed van trouw aan de woedende menigte gelyncht. Daarna trokken zijn volgelin- vlag met – sinds gen onder leiding van Brigham Young naar Utah. 1954 – de frase “one 13 c. Zie boven. nation under God” moeten opzeggen, 14 a. Uiteraard wisten de rooms-katholieken dit beter dan en dat ‘In God we de anderen, maar dit kernpunt van de roomse leer was trust’ het officiële motto is van de VS, dat dan ook wettelijk slechts bekend aan 55% van de rooms-katholieken, die verplicht op alle bankbiljetten staat. Dat werkt natuurlijk in daarmee slechts iets beter scoorden dan de atheïsten. de hand dat gewone Amerikanen atheïsten behalve als een 15 c. Het ‘sola fide’ van Maarten Luther stond in schril con- stelletje goddelozen ook als landverraders zien en bijna de trast met de katholieke opvatting dat goede werken ook helft het zou afkeuren als hun kind met een atheïst(e) zou een mogelijkheid waren. Die roomse opvatting stond aan de willen trouwen. Moslims kunnen op aanzienlijk meer sympa- basis van de praktijk dat subsidie aan de kerk (‘goede wer- thie rekenen. De interpretatie van het Eerste Amendement ken’) zo niet vergeving van zonden, dan toch wel kwijtschel- is dan ook dat gepraat over God geen specifieke religie ding van postume straf kon bewerkstelligen, wat de basis bevoordeelt. Het Eerste Amendement zegt wel ongeveer was voor de handel in aflaten, wat weer de aanleiding wat er in b. staat, maar verzuimt te definiëren wat religie is. vormde voor Luthers protesten. Opmerkelijk is dat het cor- Meer dan de helft had vraag 26 fout. Dat wil zeggen dat recte antwoord bij de beide laatste vragen niet het ant- men in plaats van te zeggen ‘weet ik niet’, antwoordde woord was dat in meerderheid gegeven werd. (51%): les in vergelijkende godsdienstleer is verboden. De 16 b. De Gulden Regel zoals hier geciteerd is Tobias 4:16. atheïsten en joden staken bij vraag 26 met kop en schou- In de vorm ‘Behandel een ander zoals je zelf behandeld wilt ders (62% resp. 60%) boven de rest uit (gemiddeld had worden’ staat ze in het Nieuwe Testament (Mattheüs 7:12 36% het antwoord goed). en Lucas 6:31). Ook in Leviticus 19:18 staat: hebt uw 28, 29, 30. De antwoorden zijn achtereenvolgens b, c, c. In naasten lief als uzelf. Maar bij de Tien Geboden staat de feite is Indonesië het land met de meeste moslims, maar Gulden Regel niet. Dus b. Nauwelijks meer de de helft van slechts een kwart van de Amerikanen weet dat de meerder- de respondenten had dit antwoord goed. heid van de Indonesiërs zich als moslim beschouwt. Het is 17, 18, 19 De antwoorden zijn achtereenvolgens b, a, c. Het al heel mooi dat slechts 4 percent denkt dat Indonesië over- is verbazingwekkend dat op dit punt de atheïsten en agnos- wegend christelijk is. Dat het land dat Osama bin Laden ten met 87% beter wisten wie Mozes was dan verschillende lange tijd onderdak gaf islamitisch is, bleek gemiddeld groepen van protestanten en katholieken (48%-80%). slechts twee derde van de respondenten te weten. 20, 21, 22, 23. De antwoorden zijn achtereenvolgens a, c, d, 31 a. Zie ook vraag 15. Nogal teleurstellend wist minder dan b. Nog niet de helft van de Amerikanen weet dat de Dalai de helft van alle protestanten en katholieken wie Maarten Lama boeddhist is. Laat staan dat hij de leider van de Luther was. Men zal zich afvragen wat die Wesley in dit rijtje gelug-sekte van de Tibetaanse boeddhisten is en dat hij doet, maar deze Engelsman stichtte in de 18de eeuw de streeft naar absolutistische theocratie over alle Tibetanen. methodistenkerk. Ongeveer 5% van de respondenten Daarentegen wist 82% dat noemde zich methodist, Moeder Teresa katholiek dat is een stuk meer dan was. het aantal atheïsten. Mozes Maimonides► (ca. 32. Het antwoord is 1135-1204) ook wel natuurlijk b. Over ◄Cla- genaamd Musa ibn Maimun rence Darrow zie volgende was een beroemd joods vraag. geleerde, arts zowel als Thomas van Aquino was astronoom en filosoof. Hij een zeer productieve werd geboren in Cordoba, 13de-eeeuwse theoloog, en werkte later in Marokko die de ideeën van Aristote- en Egypte. Vijf instituten in les in de christelijke leer de VS zijn naar hem integreerde. Men vraagt genoemd, inclusief een flink zich af wat deze vraag ziekenhuis in New York. doet in een enquête over De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 11

religie. Een derde van de Amerikaanse bevolking vindt traal bijzonder onderwijs’, waaronder de Nutsscholen. Dus echter volgens deze enquête dat de Bijbel van voor tot antwoord a. is niet goed. achter letterlijk waar is, en 40% meent dat zo lang als de Toen het wetsartikel in deze vorm werd ingevoerd (1920), wereld bestaan heeft, mensen en andere levende wezens was bijzonder onderwijs toch voornamelijk katholiek en pro- zoals wij die kennen, er geweest zijn. Dan is evolutietheorie testants onderwijs. Overigens bestond er toen al neutraal een regelrechte loochening van een religieus geloof en dus bijzonder onderwijs (bijvoorbeeld de Gooiland School in ook een geloofskwestie. Bussum bestaat al sinds 1878). Lid 7 zegt dat al dat bijzon- 33. Salem is de plaats waar de heksenprocessen (1692) der onderwijs precies evenveel geld krijgt als het openbaar werden gehouden en het Brown-proces (1954) ging over onderwijs. Het moet wel aan dezelfde normen voldoen. rassenscheiding in het onderwijs. Scopes was een leraar Daar zegt echter lid 6 over: die zich beschikbaar had gesteld voor een proefproces “Deze eisen worden voor het algemeen vormend lager (1925) dat bedoeld was om een ‘christelijke’ wet tegen evo- onderwijs zodanig geregeld, dat de deugdelijkheid van het lutietheorie op school afgeschaft te krijgen. Clarence geheel uit de openbare kas bekostigd bijzonder onderwijs Darrow was de beroemde verdediger van Scopes. Het idee en van het openbaar onderwijs even afdoende wordt was om helemaal tot aan de Supreme Court door te proce- gewaarborgd. Bij die regeling wordt met name de vrijheid deren, maar door een procedurele fout van de rechter bleek van het bijzonder onderwijs betreffende de keuze der leer- de ‘veroordeling’ ongeldig en kon men niet in hoger beroep middelen en de aanstelling der onderwijzers geëerbiedigd.” gaan, en de man die met grote verve Darrows tegenstander Dus c. is goed. Een School met de Bijbel heeft de vrijheid was geweest, William Bryan, stierf plotseling. Toen was het om leerkrachten mede op godsdienstige overtuiging te animo weg om het nog eens te proberen. Pas in de zaak selecteren. Maar als Ajax of PSV een school opricht en van Edwards vs. Aguillard (1987) werd het officieel dat creatio- alle leerkrachten eist dat ze goed kunnen voetballen én een nisme een soort religie was (en evolutietheorie niet), en in scheidsrechtersdiploma hebben, dan mag dat ook. Kitzmiller vs. Dover Area School District (2005) gebeurde Lid 2 luidt: hetzelfde met Intelligent Design. “Het openbaar onderwijs wordt, met eerbiediging van 34 a. De First Great Awakening was in de periode 1720 ieders godsdienst of levensovertuiging, bij de wet gere- 1740 in het noordoosten van wat later de VS zou worden en geld.” die begon met de activiteiten van Jonathan Edwards. Charles Finney wordt geassocieerd met de Second Great Dat is wat anders dan antwoord b. Awakening, 1790-1840. Billy Graham (geb. 1918) is een In vrijdenkerskringen gaan wel eens stemmen op om artikel moderne evangelist. 23 af te schaffen. Dat is niet verstandig want artikel 23 Sommige van deze vragen zijn nogal Amerikaans geïnspi- regelt ook dat al het onderwijs op deugdelijkheid wordt reerd. U kunt toch wel 34 gecontroleerd. Voorts is een grondwetswijziging bijzonder punten halen door de ingewikkeld. De problemen zitten meer in de interpretatie bonusvragen goed te van lid 2, die ertoe kan leiden dat uit bezorgdheid voor de beantwoorden. tere kinderzieltjes van gereformeerde vwo-leerlingen er helemaal geen vragen over evolutietheorie op het eindexa- 35. In de Nederlandse men worden gesteld. Ook met de kwaliteitscontrole bij grondwet staat wel dat nieuw op te richten scholen is het niet goed gesteld. Als een personen vrijheid van islamitische school gesloten wordt wegens ondeugdelijk- godsdienst hebben en dat heid, kunnen de verantwoordelijken zo weer een nieuwe discriminatie op basis van school oprichten. Maar artikel 23 sluit helemaal niet uit dat godsdienst niet mag, er nog veel strenger dan nu op inhoud en kwaliteit wordt maar het principe van gecontroleerd en dat geen rekening meer wordt gehouden scheiding van kerk en met religieuze bezwaren tegen bepaalde takken van weten- staat staat nergens. schap. We slaan per slot van rekening ook niet de tafel van 36. Het Reveil was natuur- zes over vanwege angst voor 666. lijk iets van Groen van Een ander probleem is artikel 4: Prinsterer► in de 19de “In elke gemeente wordt van overheidswege voldoend eeuw, maar de ouderen openbaar algemeen vormend lager onderwijs gegeven in onder ons zullen zich nog een genoegzaam aantal scholen. Volgens bij de wet te het Ethisch Reveil (1974) stellen regels kan afwijking van deze bepaling worden toe- van Van Agt herinneren. gelaten, mits tot het ontvangen van zodanig onderwijs gele- 37. Artikel 23 heeft meer- genheid wordt gegeven.” dere onderdelen. Het meest controversiële is lid 7: In de praktijk is het oprichten van een openbare school “Het bijzonder algemeen vormend lager onderwijs, dat aan lastig als er al voldoende religieuze bijzondere scholen zijn de bij de wet te stellen voorwaarden voldoet, wordt naar in een dorp. Maar ook dat ligt niet aan artikel 23, maar aan dezelfde maatstaf als het openbaar onderwijs uit de open- de vrijheid die de ‘bij de wet te stellen regels’ toelaten. bare kas bekostigd. De wet stelt de voorwaarden vast, waarop voor het bijzonder algemeen vormend middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs bijdragen uit de open- bare kas worden verleend.” Hier staat niets over christelijk. ‘Bijzonder onderwijs’ is alles wat door speciale belangengroeperingen is opgericht, niet alleen scholen met religieuze grondslag, maar ook Montes- sori-onderwijs en andere onderwijssystemen en zelfs ‘neu- 12 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Bizarre stellingen Thomas Spickmann

Het is verbazingwekkend wat sommige mensen over poli- bezienswaardigheden verkennen. Daarom stapte ik in de tieke, maatschappelijke of historische onderwerpen vertel- ochtend van een vrije dag in een forensentrein die mij naar len. In dit artikel schrijf ik over een selectie van wat ik in de het nabijgelegen Freising▼, een kleine plaats met bis- loop van mijn leven tegenkwam. schopskerk, bracht. Naast mij kwam een bejaarde mijnheer te zitten die ontzettend over verschillende volkeren en Toen ik nog op de middelbare school zat, wilde een van groepen begon te zeuren: ‘Wat de Amerikanen, die rotke- onze leraren ons bijbrengen kritisch te zijn over wat in de rels, allemaal gemoord hebben! Waarom zijn zij überhaupt media of elders zomaar beweerd wordt. Ik denk wel dat het begonnen aan de tweede wereldoorlog deel te nemen? Wij hem lukte. Als voorbeeld werden wij onder andere met een hadden ze toch helemaal niet aangevallen. En de Fransman, interview met een bekende die rotkerel, wou ons altijd kapotmaken, dat wil hij steeds showmaster geconfronteerd. Het nog. En jij kunt toch niet stellen dat de toenmalige Duitse was de Zwitser ◄Kurt Felix die gebieden ten oosten van Berlijn altijd Pools waren terwijl ze op Duitse TV ‘Verstehen Sie 600 jaar lang Duits waren geweest. Communisme was een Spaß’ presenteerde, te vergelij- Joodse uitvinding, want Karl Marx was Jood. Straks gaat u ken met ‘Bananasplit’ op NPO vrijwel zeker in Freising de kathedraal binnen. En wat de (met Frans Bauer) waar mensen papen, die rotkerels, allemaal gemoord hebben! En de asiel- in de maling genomen en zoekers, die rotkerels, kunt je toch niet met zijn allen Duits- stiekem gefilmd worden. De land binnenlaten. Zoiets kunt jij toch een volk niet vraag was waarom dergelijke aandoen!’ Sommige dingen Thomas uitzendingen voor de samenleving nodig zijn. Volgens klopten. Uiteraard werd in de Spickmann mijnheer Felix wordt men in de huidige tijd met drie essen- loop der geschiedenis door (1973) is tiële kwade verschijnselen geconfronteerd. Ten eerste met Amerikanen en christenen veel constructeur en redacteur de inperking van de persoonlijke vrijheden door wetten, gemoord. Maar toen ik iets pro- van De verboden en geboden; ten tweede met het dagelijkse wereld- beerde te zeggen bleek mijn Vrijdenker. nieuws dat in het algemeen door een negatieve sfeer geken- medereiziger niet in een inspire- merkt wordt en ten derde met partijen die het liefst rende gedachtewisseling geïnte- autorijden zouden willen verbieden. Daarom willen mensen resseerd te zijn. Hij wilde alleen zijn stellingen en haat ter afleiding lol hebben door bijvoorbeeld een goedkope kwijt. grappige roman te lezen of ‘s avonds op TV een luchtige show te kijken. Over deze analyse valt het volgende te Tijdens mijn studie moest ik soms met andere mensen zeggen: Regels moeten in een samenleving ten behoeve van samenwerken. Vroeger, in die tijd, bestond in Duitsland nog verdraagzaamheid immers bestaan. Dat er in de wereld vre- dienstplicht. Feitelijk kon men kiezen tussen militaire of selijke dingen gebeuren was te allen tijde en niet alleen vervangende dienst. Ik had het laatstgenoemde gedaan, tegenwoordig het geval. Moeten wij het maar liever nege- namelijk vijftien maanden lang in het ziekenhuis, voordat ik ren? Welke politieke partij wil autorijden verbieden? Hier student werd en later iemand leerde kennen die in tegenstel- valt eventueel aan ecologische groeperingen te denken die ling tot mij in het leger gezeten had. Op gegeven moment het aan banden willen leggen. Überhaupt lijkt dit een vlugge kwamen wij over dit onderwerp te spreken. Hij stelde dat en willekeurige combinatie van gedachten te zijn. mensen die voor vervangende dienst kiezen en geen soldaat worden, misbruik maken van ons economische systeem, dat Aan het begin van mijn studie in München, dat destijds voor op uitbuiting van de derde wereld berust. In dat geval zou mij nog nieuw was, wilde ik de omgeving en diverse men een totale weigeraar moeten zijn en helemaal niet mogen consumeren. Hij was niet bereid om aan de koffie- boeren in verre landen een eerlijke prijs te betalen, daarom vond dat hij als soldaat moest vechten. Men kan zich afvra- gen welke intentie achter dergelijke vernederende uitspra- ken zit. Zeker leent zich zoiets niet voor een serieuze discussie.

Meer dan tien jaar geleden had ik met een uit Aruba afkom- stige kennis te maken. Hij zei: ’De Duitse bezetting tijdens de tweede wereldoorlog was terecht omdat de Nederlanders fouten hadden gemaakt. Hitler was een goede man!’ Welke fouten dan? En wat was aan de Duitse dictator zo goed? Nu weet ik niet wat men op school over Europese geschiedenis De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 13

leert als men op de Antillen opgroeit. Maar wie er geen ver- hem en Anton van Hooff echter nooit constateren. In totaal stand van heeft, kan beter van dergelijke uitingen afzien of was het een vermoeiende discussie met het resultaat dat wij tenminste voorzichtiger zijn. mijnheer Hagenaars de vereniging deden verlaten.

Zelfs in onze club kwamen soms bizarre stellingen voor. Te Wat motiveert mensen om dergelijke onzin te beweren. Is denken valt aan Lex Hagenaars en zijn medestrijders die een het alleen onwetendheid of oppervlakkigheid? Of is het paar jaar geleden regelmatig het toenmalige bestuur aanvie- soms rancune of de behoefte om anderen te vernederen, len, maar inmiddels niet meer bij ons horen. Ik kan mij nog misschien om te compeseren dat men zelf ooit belachelijk de uitspraak van een bejaarde mijnheer herinneren die werd gemaakt? Ik kan het niet definitief zeggen omdat ik er tijdens de algemene ledenvergadering van 2012 zei: ’Ik ben geen bewijs voor heb. Met serieus vrijdenken heeft het een vriend van Lex Hagenaars…’ En over de manier van zeker niets te maken. Mijn ervaring is dat juist degenen die omgaan door de voorzitters: ‘…, ik zou het stalinisme noe- van hun standpunten zo muurvast overtuigd en eigenwijs men!’ Toen werd Floris van den Berg zo woest dat hij voor optreden, de meeste nonsens verspreiden. korte tijd uit de zaal ging. Dictatoriaal gedrag kon ik bij

Goede bedoelingen

Jan Bontje (foto zie pag. 4) In een recent tv programma van de EO waarin paus Fran- Fabiola van België en president Rugova van Kosovo aanwe- ciscus centraal stond, die bewierookt en opgehemeld werd zig; staat en kerk zijn immers gescheiden?) dat het een lieve lust was, kwam ook Emile Roemer◄, fractievoorzitter van de SP in Over homo’s zei de paus onlangs: "Als iemand homo is, de Tweede Kamer, aan het woord. Roemer God zoekt en van goede wil is, wie ben ik dan om te oorde- roemde de paus als ijveraar voor de vrede len?" Maar wat, als zo iemand nou níét “god” zoekt!? en omarmde hem als een kameraad in de Verder vindt onze vredesvorst dat Luther in ere hersteld strijd tegen de armoede. Roemer is nog moet worden. Luther: de felle weerzinwekkende en (dus) steeds lid van de Romeinse Kerk en zou de door Hitler bewonderde Jodenhater – maar daar liet de paus paus zó toelaten als lid van de SP en hem zich dan weer niet over uit. Hij zei nog wel: Maarten Luther zelfs op een verkiesbare plaats zetten bij had geen verkeerde intenties. Dus die afschuwelijke hetze de Kamerverkiezingen. tegen Joden was ook goed bedoeld? Helaas heeft de Vrije Gedachte geen eigen zendtijd meer, Jammer dat Roemer, die anders zo scherp anders zou ik een boeiend programma voorstellen. kritisch kan (re)ageren, niet de gelegen- heid aangreep (of kreeg?) om een kritisch geluid te laten horen. Ik zou, als ik Roemer was, nog eens goed nadenken of ik nog wel lid zou willen blijven van zo’n rare vereni- ging. Immers, deze kerkvorst en zijn officiële kerk zijn nog steeds verklaard tegenstanders van o.a. het homohuwelijk, voor- en buitenechtelijke seks, voorbehoedsmiddelen, abor- tus… Ook verklaarden zij de zeer omstreden non Moeder Teresa heilig. (In 2002 erkende het Vaticaan de genezing van een kwaadaardige tumor in de buik bij een Indiase vrouw [Monica Besra, zie foto►; red.] als een wonder. De vrouw getuigde dat zij, toen zij naar de mis ging, een foto van Moeder Teresa zag en dat er lichtstralen uit haar ogen kwamen. Ze werd duizelig en werd door zusters in bed gelegd. Dezen legden een medaillon van Maria op haar gezwel en jawel, zes uur later was ze genezen. Het is duide- lijk dat de artsen haar cyste en tuberculose met hun behan- deling hebben genezen, maar op 19 oktober 2003 werd Moeder Teresa zalig verklaard door de toen regerende paus Johannes Paulus II. Bij de zaligverklaring op het Sint- Pietersplein waren onder anderen de Franse premier Raffa- rin, de Franse presidentsvrouw Bernadette Chirac, koningin 14 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Met grote woorden smijten Enno Nuy n zijn artikel De mantra van antisemitisme stelt tisme beschuldigd waar ik altijd dacht dat dat wel IPeter de Valença de vraag of Anton van Hooff het laatste was dat mij kon overkomen. antisemitisch is. Ik hoef hier Anton van Hooff niet e Valença noemt antizionisme een kwalijke te verdedigen; daar heeft hij mij niet voor nodig. Dkijk op de wereld maar hij gaat er gemakshalve Wel wil ik vanuit een andere invalshoek reageren aan voorbij dat bijvoorbeeld orthodoxe joden bij op het artikel van Peter de Valença. uitstek antizionistisch zijn. Ik kan en wil joden niet et is duidelijk dat de Tweede Wereldoorlog het recht op een thuisland ontzeggen. De staat Israël Hnog steeds in ons brein, in ons hart, in onze is een onvermijdelijke consequentie van de ver- onderbuik, in onze genen zit. Die periode is de refe- Enno Nuy (Aerdt, schrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Maar in rentie voor alles wat slecht en verwerpelijk is. Nati- 1950) is onder- de uitvoering van het ideaal is bepaald willekeur onaalsocialisme, antisemitisme, holocaust, racisme, nemer en oud- toegepast waarbij men wel degelijk vraagtekens kan fascisme, het zijn allemaal termen die staan voor hoofdredacteur plaatsen. Wie geen oog heeft voor de Nakba in 1948 iets waartegen de meesten van ons zich in alle van De Vrij- waarbij meer dan zevenhonderdduizend Palestijnen denker. hevigheid verzetten. Het kwaad, zoals Hannah van hun grondgebied werden verdreven, sluit Arendt dat verwoordde, was wellicht banaal maar daarom willens en wetens de ogen voor de geschiedenis. Wie niet natuurlijk niet minder verschrikkelijk en onmenselijk. achterom wil kijken moet niet mee willen praten over de r is inmiddels een ontzagwekkende bibliotheek over die oplossing van problemen die hun oorzaak in onze eigen EPeriode van de Grote Verschrikking 1940-1945 en de geschiedenis vinden. aanloop daarnaartoe ontstaan. Het is ondoenlijk die volledig e Israëlische schrijver Nir tot je te nemen. Persoonlijk heb ik toch heel wat historische DBaram► heeft daarover een analyses over die periode bestudeerd en wat telkens opvalt lezenswaardig boek geschreven, is dat je nooit kunt zeggen: “zo, nu heb ik het goed bestu- Land zonder grenzen. Hij bepleit deerd en nu snap ik het”. De misdaden uit die jammerlijke juist dat Israël zich wel bekommert periode blijven onze verbeelding tarten en laten ons telkens om het lot van de Palestijnen en weer achter met een uiterst onbehaaglijk gevoel, dat gevoed zich realiseert dat zich in 1948 wordt door ongeloof, onbegrip en verbijstering. Die biblio- voor zevenhonderdduizend Pales- theek is nog lang niet klaar, de mensheid moet kennelijk tijnen een catastrofe voltrok. Het nog veel meer afstand nemen om een enigszins coherente ontgaat hem waarom Israël wel kijk op die geschiedenis te krijgen, een enigszins geobjecti- schadevergoeding van Duitsland veerd oordeel te kunnen formuleren. eiste maar geen schadevergoeding anneer in discussies woorden en terminologie aan de verdreven Palestijnen wil betalen en maar niet na Wgebruikt worden die refereren aan die beklagens- wenst te denken over de consequenties van hun thuisland waardige periode, worden zulke discussies naar een niveau voor zevenhonderdduizend Palestijnen en hun nazaten. En getild waar geen uitwisseling van gedachten of argumenten ik zou daar nog aan toe willen voegen dat een claim op land meer plaatsvindt. Er worden dan namelijk beschuldigingen gebaseerd op in apocriefe boeken neergepende religieuze uitgesproken waartegen geen verweer bestaat. De discussie teksten zich zeer moeizaam verhoudt tot internationaal verwordt tot een repeteergeweer, uitwisseling van mantra’s, recht. En ik wil daar de filosofische overweging aan toevoe- herhaling van zetten. gen dat een dergelijke religieuze claim de facto alleen maar ilders beschuldigen van fascisme mag wellicht koren tot een theocratie kan leiden. Wop zijn molen zijn en hij mag er goed garen bij spin- e vragen die Peter de Valença oproept zijn wat mij nen, maar bij zo’n beschuldiging speelt de discussie – voor Dbetreft legitieme vragen, behalve de laatste. Men kan zover die er dan nog is – zich op een totaal ander vlak af. En mij verwijten een dwaas of een dromer te zijn, een moraal- op dezelfde manier kan men opponenten uitschakelen door ridder of gestaald kader, het is me allemaal om het even. ze van antisemitisme te beschuldigen. Ik zou ervoor willen Wie echter beschuldigd wordt van antisemitisme wordt pleiten discussies zindelijk te houden en te beperken tot de ogenblikkelijk verwezen naar de mestvaalt van de geschie- uitwisseling van argumenten en het opplakken van kwalifi- denis. De beschuldiging is de veroordeling, men wordt caties, het gebruik van veel te grote woorden zoveel moge- onmiddellijk buiten de discussie geplaatst. lijk te vermijden. e Valença probeert het zich gemakkelijk te maken door e Valença roept tal van vragen op maar uiteindelijk Dzijn impliciete beschuldiging in de vorm van een vraag Dkomt zijn redenatie erop neer dat het niet raar is dat te presenteren maar zijn laatste woorden vormen een retori- joden antizionisme uitleggen, ervaren, als antisemitisme. Ik sche vraag. Hij lijkt niet echt in een antwoord geïnteres- wil erop wijzen dat antizionisme een legitiem politiek stand- seerd. punt is. Antisemitisme is dat nadrukkelijk niet. Tot mijn stomme verbazing ben ik ook zelf inmiddels van antisemi- De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 15

Is het individu een christelijke uitvinding? René van Elst Een goede kennis beval het nieuwste hierover vooral uit naar de ontwikke- René van Elst (Amster- boek Inventing the Individual van lingen in het christelijk denken tijdens dam, 1950) is gepensio- neerd Human Resources Larry Siedentop▼ in mijn aandacht de Middeleeuwen. medewerker, opgeleid aan. Ik had nog nooit van die auteur als socioloog en (deels) gehoord en daar moest ik me wel een jurist, hoofdredacteur en Ons Westers Verhaal opmaker van De Vrijden- beetje voor schamen, want er is in Hij stelt vast dat wij Westerlingen niet ker en donateur van 'mijn' NRC dit jaar al enkele malen langer een overtuigend verhaal lijken Skepsis. aandacht aan deze gerenommeerde te hebben om onszelf en anderen te politiek filosoof besteed. vertellen over onze herkomst en ont- Om dit helder te maken vergelijkt hij wikkeling. Daarom wil hij laten zien de ontwikkelingen in het christelijk hoe onze wijdverbreide Westerse 'libe- denken over het individu tijdens de rale' waarden hun oorsprong vinden in Middeleeuwen met de positie van het een christelijke geschiedenis van vele individu in de klassieke oudheid. De eeuwen. Zijn idee is dat we ons meer verlichtingsdenkers stelden volgens bewust moeten worden van de morele hem de Middeleeuwen voor als een basis en geschiedenis van die waarden, periode van terugval na de klassieke nu wij in conflict of competitie zijn oudheid. Maar, zegt hij, de individua- met andere waardensystemen, met listische liberale waarden van de Ver- name het islamitische gedachtegoed en lichting zijn niet terug te voeren op die het Chinese utilitarianism. Hij richt van het oude Griekenland en Rome, zich op het verband tussen overtuigin- omdat die beschavingscentra verre van gen en sociale instituties op lange ter- vrij en seculier waren. In die wereld mijn. Overtuigingen zijn van primair geloofde men in òngelijkheid en het belang, schrijft hij, zich er wel van idee van de vrije wil bestond er niet. bewust dat dit ingaat tegen de over- Het humanisme is daar bepaald niet heersende meer materialistische kijk uitgevonden. Het individu stond er niet op de geschiedenis. Morele overtuigin- centraal, maar de familie, waarbinnen gen hebben een duidelijke richting aan de pater familias de absolute heerser Hij is van Amerikaanse afkomst, maar de Westerse geschiedenis gegeven, en tevens in zekere zin hogepriester sinds vele jaren Brit, en mag zich zelfs schrijft Siedentop, tegelijk toegevend was. De familiecultuur en de gods- Sir noemen. Hij is niet zo jong meer; dat die niet de enige factoren in het dienst waren nauw met elkaar en met geboren in Chicago in 1937. Een spel waren en dat de ontwikkeling niet voorouderverering verweven. onderdeel van zijn schoolopleiding monocausaal of rechtlijnig was. Hij Siedentop schrijft terecht dat de klas- was een college dat gelieerd was aan zoekt bevestiging voor het bij velen de Reformed Church of America. Sie- levende gevoel dat de liberale secu- dentop komt dus uit een christelijk liere wereld waarin wij leven, milieu, maar in een interview uit 2014 gevormd is door christelijke overtui- (te lezen op theosthinktank.co.uk) gingen. Hij meldt dat hij bij het onder- noemt hij zichzelf geen christen, wel zoeken hiervan heeft geprobeerd om een 'medereiziger' (fellow traveller). teleologisch denken te vermijden; dat Waarom ik dit vermeld, wordt vanzelf is te prijzen. Maar kan hij ons ervan duidelijk. overtuigen dat onze 'liberale' waarden Zijn jongste boek heeft veel aandacht eigenlijk aan het christendom te getrokken, niet alleen om de welspre- danken zijn? kendheid en eruditie, maar vooral omdat het een wat tegendraadse kijk Christelijk denken op de ideeëngeschiedenis presenteert. Siedentop wil ons vertellen hoe het Centraal staat namelijk de gedachte dat individu de bepalende sociale rol werd het moderne individualisme, als onder- in het Westen en hoe de burgermaat- deel van het liberale gedachtegoed, schappij zich ontwikkelde met haar geen natuurlijk gegeven is, maar een duidelijke scheiding tussen publieke product van de geschiedenis en speci- en private sfeer en haar nadruk op de aal van het christendom. Siedentops rol van geweten en keus, met gelijk- aandacht gaat bij zijn beschouwing heid voor de wet en met grondrechten. 16 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

sieke wereld niet seculier was en dat Legitimering van gezag Ik merk op dat Siedentop hier sterk de het er met de vrijheid en gelijkheid Een belangrijk probleem waar de indruk wekt dat het om politiek/sociaal niet best gesteld was, maar ik betwijfel christelijke autoriteiten en denkers denken ging, terwijl hij in het voor- dat de verlichtingsdenkers daar hele- mee zaten, was dat zij op de een of gaande alleen heeft gesproken over de maal blind voor waren. Zou het niet zo andere manier de idee van het moreel legitimeringsproblematiek en gezags- zijn, dat zij zich vooral tegen de Mid- verantwoordelijke individu moesten structuren binnen het instituut Kerk. deleeuwen afgezet hebben omdat dat verzoenen met legitimering van hoger Hij vervolgt: een periode was van (betrekkelijke) gezag. Daar vloeide binnen de Kerk Deze wortels van het liberalisme stilstand en onvrijheid in het denken? een structuur van representatie uit waren echter in de vijftiende eeuw (…) Ànders denken heette al gauw ketterij; voort. Siedentop besteedt daar veel nog niet gecombineerd tot een samen- godsgeloof en dogma stonden steeds aandacht aan, maar kijkt nauwelijks hangend programma of samenhan- centraal, zelfs nog bij de eerste succes- naar de wereld eromheen. Ik denk aan gende theorie voor het hervormen van volle wetenschappers, die naar harmo- de opkomst van de steden, van de bur- de souvereine staat in de richting van nie in de schepping zochten, terwijl de gerij, de gilden, de internationale wat we 'secularisme' zijn gaan Griekse en Romeinse filosofen en handel: overal zien we nieuwe organi- noemen. Die ontwikkeling wachtte op onderzoekers met een ruimere blik de sationele verbanden ontstaan en het is ontwikkelingen in de zestiende en wereld hadden verkend. voor mij maar zeer de vraag of die zeventiende eeuw – de Renaissance en steeds een voorbeeld namen aan de de Reformatie – toen de verbrokkeling Paulus en anderen kerk. Het burgerlijk recht kwam in de van het christendom leidde tot religi- Tegenover het beeld van de klassieke Middeleeuwen tot ontwikkeling op euze oorlogen, zowel burgeroorlogen mens als onvrij groepslid stelt Sieden- basis van Romeins recht, niet op basis als interstatelijke oorlogen. In hun top in de loop van zijn boek eerst het van kerkelijk recht. Ik meen dat Sie- pogen om de eenheid te herstellen christelijke beeld van de mens als dentop de betekenis van het christelijk grepen de katholieke en protestantse jegens God verantwoordelijk individu filosoferen en organiseren voor de kerken naar geweld. Het was een en tenslotte het 'liberale' beeld van de wereldlijke omgeving overschat. beroep op geweld dat gevoelige zielen mens als vrij individu. Voor hem is de er allengs toe bracht om een credo van belangrijkste omslag in het 'westerse' De kern van Siedentops verhaal vind secularisme te formuleren op basis van denken niet gekomen met de Renais- ik op de pagina's 332 en 333 en het de inzichten van zogenaamde middel- sance, de wetenschap en de Verlich- handigste is om hem zelf (in mijn ver- eeuwse denkers. ting, maar met de opkomst van het taling) nu aan het woord te laten: Die laatste zin is misschien wel de christendom na de klassieke periode. De wortels van het liberalisme waren belangrijkste van het boek. Siedentop Het christendom zette tegenover het duidelijk voorhanden in de argumen- bevestigt hiermee dat het secularisme Grieks-Romeinse mensbeeld een beeld ten van filosofen en kerkjuristen in de opkwam in het kader van protest tegen van morele gelijkheid en vrij menselijk 14e en de vroege 15e eeuw: geloof in de kerkelijke macht; tegelijk onder- handelen. De mensen zijn door God de fundamentele gelijkheid van status streept hij zijn hoofdstelling dat dat gelijk geschapen en handelen rationeel als de juiste basis voor een rechtssy- secularisme gebaseerd was op kerke- op basis van vrije wil. Zij hebben een steem; geloof dat dwingen tot moreel lijk denken, namelijk op de hierboven notie van goed en kwaad en kunnen gedrag een contradictio in terminis is, genoemde 'wortels van het liberalisme' verantwoordelijk worden gesteld voor een verdediging van individuele vrij- uit de 14e en 15e eeuw. hun gedrag. Dit beeld is vooral zo heid via de vaststelling van fundamen- geschilderd door de apostel Paulus, die tele of 'natuurlijke' rechten en tenslotte De auteur wil aldus de niet-Westerse door Siedentop verrassenderwijs 'mis- de conclusie dat alleen een representa- wereld laten zien dat het secularisme schien wel de grootste revolutionair in tieve regeringsvorm passend is voor ('Christianity's greatest gift') ten de menselijke geschiedenis' wordt een samenleving die berust op de onrechte wordt geassocieerd met onge- genoemd. De apostel komt uitvoerig aanname van morele gelijkheid. loof, onverschilligheid en materia- aan bod en daarbij wordt nogal diep lisme. Het secularisme gaat om gegraven; m.i. nodeloos diep en ook toewijding aan gelijke vrijheid, het niet makkelijk te lezen. Siedentop heeft morele inhoud en is niet waar- volgt de christelijke ideeën op hun den-vrij. Siedentops uitspraak dat de weg door de geschiedenis. Ze werden Renaissance in mindere mate een verder ontwikkeld door denkers als breekpunt in het denken vormde dan Thomas van Aquino► en Ockham, vaak is beweerd, kan ik onderschrij- door machthebbers als Karel de Grote, ven. Het toen opkomende humanisme door de Dominicanen en Franciscanen, kan inderdaad nauwelijks aan de door pausen en door kerkjuristen. Daar oudheid kan zijn ontleend. Maar ik zou meer in detail op ingaan zou hier veel verwachten dat hij aantoont dat de te ver voeren, maar het is wel de secularistische/liberale denkers verwij- hoofdmoot van het boek. zen naar die 'wortels', of er op zijn minst duidelijk bij aanhaken. Juist over de vertaling van het kerkelijk De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 17

niet helemaal overzien, maar enige Alles overziend moet ik zeggen dat twijfel of Siedentop wel van de nieuw- Siedentops verhaal wat genuanceerder ste en minst bevooroordeelde inzichten is dan ik in eerste instantie dacht. Vol- heeft geprofiteerd, lijkt me gerecht- ledig overtuigd ben ik er echter niet vaardigd. (En wat te denken van het door, zijn welsprekendheid, eruditie en spreken over The Christ, waar het over hier en daar waardevolle inzichten ten de figuur van Jezus gaat?) spijt. Er spreekt iets uit van een koker- visie en toch is er kwaliteit geleverd in Siedentop maakt niet erg duidelijk, een over het geheel genomen niet hoe de morele veranderingen waar hij oninteressant boek. We kunnen niet het over heeft, concreet effect hadden ontkennen dat de Verlichting is ont- op de sociale instituties; hij gaat er staan in een van christelijkheid door- gewoon van uit dat het gebeurd is. Hij trokken wereld. Dan ligt het ook doet verslag van ontwikkelingen enigszins voor de hand om dat chris- binnen het christendom tijdens de tendom als een voorwaarde voor het denken naar politiek/sociaal denken Middeleeuwen, maar kerk-ge- ontstaan van de Verlichting te zien of vinden wij echter weinig concreets in centreerd; hij vertelt en verklaart rela- op zijn minst lijnen van christendom het boek. Zo'n vertaling is in mijn tief weinig, waar het gaat om naar Verlichting te trekken, zoals Sie- ogen ook een moeilijke zaak, omdat de ontwikkelingen in de burgermaat- dentop doet. Het laatste woord is daar uitgangspunten in het kerkelijk denken schappij. Zo worden slechts enkele natuurlijk nog lang niet over gezegd. de vrije wil, morele handelingsbe- pagina's besteed aan de verhouding Hoe dan ook, misschien kan Siedentop kwaamheid en gelijkheid voor God tussen individu en staat, zoals die zich zich nu gaan wijden aan een volgende van de individuen zijn. Daarmee is nog in de vijftiende eeuw begon te ontwik- theorie, namelijk over hoe ook het niets gezegd over gelijkheid / gelijk- kelen. In zoverre voldoet het boek socialisme/communisme een kindje waardigheid van mensen binnen de maar matig aan het gestelde doel, hier- van het Christendom moet zijn samenleving en over hoeveel vrijheid boven vermeld in de eerste zin van de geweest. de mensen daarbinnen hebben. Men paragraaf 'Christelijk denken'. ***** kan in ieder geval moeilijk beweren – Opmerking achteraf: Spinoza wordt in zo kort door de bocht gaat Siedentop Siedentop is zich ervan bewust, zoals het boek maar een keer genoemd en niet ook niet – dat het christendom vrijheid eerder vermeld, dat zijn ideeëngeschie- als voorloper van de Verlichting. Ik zou en gelijkheid introduceerde. Het N.T. denis met àndere ontwikkelingen eens moeten nagaan of/hoe Jonathan verlangt juist aanvaarding van poli- weinig of geen rekening houdt. Daar Israel in Radical Enlightenment verbin- tieke onvrijheid en van knechtschap en zouden we ons bij neer kunnen leggen, dingen legt tussen christendom, Spinoza het stelt de vrouw achter bij de man. ware het niet dat er zo wel erg veel en andere denkers en de Verlichting. Het gaat in het christendom niet om buiten beschouwing blijft. Hij heeft vrijheid van wereldlijke onderdruk- het wel over de Renaissance en de Inventing the Individual king; het gaat om de vrijheid die je Reformatie, maar er waren allerlei ont- The Origins of Western Liberalism Larry Siedentop, 2014 hebt om je aan God te wijden, met het wikkelingen die veranderingen in het Penguin Books 2015, 434 p. oog op je zieleheil. denken met zich brachten, zoals de ISBN 978-0-141-00954-4 (handels)contacten met Azië en het Slotopmerkingen en conclusie Midden-Oosten, de ontdekkingsreizen, foto Siedentop p. 15: Arno J. Mayer Siedentop maakt voor zijn verhaal een de boekdrukkunst, de ontdekkingen selectie van bronnen die hij ziet als de gedaan met microscoop en telescoop Onder: Karel de Grote (links) op een mid- meest relevante en originele. Dat is en in de chemie, het opkomen van de deleeuwse prent onvermijdelijk, maar hier steekt wel archeologie etc.. Enkele maatschappe- het gevaar in dat zo'n selectie eenzijdig lijke ontwikkelingen tijdens de Mid- kan uitvallen. Zo baseert hij zijn deleeuwen heb ik eerder al genoemd. beschouwingen over de oudheid in Het is niet aan het christelijk ruime mate op de Franse historicus filosoferen te danken, dat de Fustel de Coulanges▲ (1830-1889), kerk ter discussie kwam te wiens Franstalige Wikipedialemma staan, maar aan de machts- vermeldt dat hij veel invloed heeft uitoefening van de kerk, gehad met zijn interpretatie van de zoals Siedentop ook schrijft. fundamentele rol van de godsdiensten Dat het geloof zèlf ook ter in de structurering van samenlevingen. discussie kwam te staan in Dat geeft te denken over uit welke de 17e eeuw, ziet hij niet hoek de wind waait. Een andere over het hoofd, maar dat is belangrijke bron is de Franse conser- niet zijn onderwerp. vatieve calvinistische politicus en his- toricus Guizot (1787-1874). Ik kan het 18 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Waar zijn de islamitische Nobelprijswinnaars?

Anton van Hooff (foto zie pag. 7) Wat was ik blij met het ‘Minder Marokkanen’ van G. Wil- Mercken las dat in zijn exemplaar. Maar ook ‘kameel’ komt ders: daarmee bekende hij openlijk dat zijn zogenaamde in de manuscripten voor. Wat is de oorspronkelijke tekst? islamkritiek niet meer is dan abjecte rassenhaat. Aan de Hier zullen moderne tekstgeleerden kiezen voor de ‘moeilij- andere kant is er geen reden de islam te verdedigen als een ker lezing’, de lectio difficilior, want de nijvere kopiisten ‘mooie godsdienst’, zoals Obama enkele jaren geleden die in het verleden teksten overschreven zullen onbegrijpe- deed. lijke passages hebben versimpeld of ongewenste woorden hebben ‘verbeterd’. Ik houd het dus op ‘kameel’, een con- Niets moois aan de woestijnreligie creet bewijs voor het woestijnkarakter van de islam. Esthetisch en ethisch is er weinig fraais in Mohammeds geloof te ontdekken. Dat belijders van deze religie wel eens Ooit was de islam … indrukwekkende kunst hebben geschapen zegt natuurlijk Een heel andere verdedigingslinie is wijzen op de grote niets. Bewijst Bachs muziek soms de superioriteit van het wetenschappelijke prestaties door mohammedanen in het christendom? Een geloof moet worden beoordeeld op zijn verleden. Op de Vrijdenkersdag van 6 juni 2016 betrokken leer. In dit opzicht blijft de Onderwerping (=Islam) ver twee inleiders die stelling, de moslima Tineke Bennema en achter bij het christendom. Dit preekt tenminste nog verzoe- de christen Gert Jan Geling. Historisch is het ontegenzegge- ning en vergeving en wijst wraak af: ‘als iemand u op de lijk waar dat er in Antiochië, Bagdad, Cairo en Cordoba wang slaat, keer hem dan ook de andere toe’ (Lucas 6:29). indrukwekkende dingen zijn gedaan. Zulke boodschappen zoekt men vergeefs in de koran. Die Ik besefte dit dezer dagen weer toen ik aan mijn volgende preekt de meedogenloze wet van de woestijn: oog om oog, boek bezig was. Dat gaat over de tweede eeuw in het tand om tand. Het stemt dan ook meewarig als muzelman- Romeinse Rijk, in menig opzicht het hoogtepunt van de nen proberen aan te tonen hoe modern hun leer is. Terwijl antieke, nog zeer heidense beschaving. Toen werd de kennis verlichte christenen toegeven dat de bijbel de waarden van in eeuwen verzameld in grote compendia vastgelegd; de arts een verleden maatschappij weerspiegelt, zien moslims niet Galenos (ca.129 – ca. 216), schiep een gigantisch groot in dat de koran het product is van de Arabische stammenwe- oeuvre, waarvan lang niet alles bewaard is. Zijn in het Oud- reld van de zevende eeuw. Om hun heilige boek te redden, grieks geschreven teksten waren in het middeleeuwse passen ze de trucs toe die christelijke bijbelvorsers allang Europa onbekend. In de twaalfde eeuw werden er echter een hebben afgezworen: je moet een pijnlijk voorschrift in zijn aantal van Galenos’ werken in het Latijn vertaald vanuit context zien… er is hier spreke van een vertaalfout of een Arabische vertaling vanuit het Oudgrieks. Zo kreeg de misverstand. Een amusant voorbeeld hoorde ik toen ik geneeskunde een impuls die bijvoorbeeld leidde tot de januari 2015 door een islamitische sekte in Istanboel was medische school van Salerno. uitgenodigd. Nee, Allah schreef helemaal niet voor dat bij Iets dergelijks gebeurde met het werk van de astronoom dieven de rechterhand moet worden afgehakt. Ze kregen Claudius Ptolemaios (ca. 100–170). Hij was lid van het slechts een krasje op hun hand!

Kameel als heilig dier En dan een voorbeeld van een misverstand. Als in soera 88:17Allah’s scheppingsdaden worden geprezen, wordt naast zeeën en bergen ook de kameel genoemd. Natuurlijk was dit schip van de woestijn voor een bedoeïen het toppunt van de natuur. Maar naast de lezing ‘kameel▼’ wordt al van oudsher ook de versie ‘wolken▼’ aangetroffen; Paul De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 19

Aziz Sancar Ahmed Zewail Mohammad Abdus Salam Mouseion, de academie van wetenschappen in Alexandrië. Argument is boemerang De geldende sterrenkundige inzichten legde hij vast in een Wat mensen als Bennema en Geling niet beseffen is hun werk dat in de titel het Griekse woord voor ‘grootste’, argument als een boemerang werkt: hoe komt het dan dat de megistè, had. In de Latijnse vertaling vanuit de Arabische islamitische wereld tegenwoordig zo weinig voorstelt als vertaling werd dat verbasterd tot de Almagestum. Het is het het om wetenschap gaat? Waar zijn bijvoorbeeld de islami- enige compleet overgeleverde sterrenkundige werk uit de tische winnaars van de Nobelprijzen? Bij geneeskunde is er oudheid. Eeuwenlang bepaalde Ptolemaios het beeld van het niet een. In de natuur- en scheikunde kunnen drie namen heelal met de aarde in het centrum. (◄Afbeelding: gravure worden genoemd, waarbij moet worden opgemerkt dat twee van het geocentrisch systeem, 1524.) Pas Copernicus en van hen in de Verenigde Staten werkten.*) Kepler zouden het geocentrische model omverwerpen. Niet alleen als doorgevers, bijvoorbeeld ook van Aristote- Drie nog aanvechtbare gevallen voor een beschaving die 1 les, hebben de Arabieren een belangrijke rol gespeeld, ze miljard mensen beweert te beheersen, is wel uiterst pover. kwamen ook tot baanbekend eigen onderzoek. Als we ons Hoog opgeven van islamitische wetenschap kan dus beter tot de sterrenkunde beperken, zien we dat het Ptolemaïsche als verdediging van de islam achterwege blijven. systeem werd verfijnd en consistenter gemaakt. Van ——––––––––– opgeven van de idee dat de aarde het middelpunt vormde, was echter geen sprake. Omstreeks 1450 was het gedaan *) Mohammad Abdus Salam (1926–1996, natuurkunde), met zelfstandig denken en onderzoeken. Er trad een periode Ahmed Zewail (1946–2016, scheikunde) en Aziz Sancar van stagnatie in, die tot de dag van vandaag voortduurt. (1946–…, scheikunde).

n dz zn kmn gn klnkrs vr. Zingenot Deze zin is niet door God geschapen. vrij naar Rudy Kousbroek In deze van is de zin volgorde de niet woorden juist. Dit is de eerste zin. In deze zin, staan ten onrechte twee, komma’s. Deze zin heeft vijf woorden. Deze zin eindigt ten onrechte met een? Deze zin bestaat uit dertig letters. .nerov raan nerethca nav ongeveer tpool Deze zin is kort. niz ezeD Dit zinnetje is al wat langer. Deze zin is niet. Deze zin heeft bloemkool zes woorden. In deze zin zitten vier z’s. Geen werkwoord in deze zin. Deze zin is wel af. Heeft geen onderwerp. Dit is de voorlaatste zin. In deze zin zit één spelfaut. Deze zin is het einde. Deze zin heft twee spelfauten. Deze zin eindigt met een niet bestaand Jan van der Werff Nederlands wrotsel. 20 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Een samenleving kan best zonder religie Willem Vermaat

Dit artikel is een reactie op het Willem in hand. bare keuze die vaak (op latere leef- artikel van Reinout Wibier: Vermaat is Ieder tijd) nadelige gevolgen heeft voor docent http://www.volkskrant.nl/opinie/athe milieuweten- mens het kind. isten-zijn-beperkte schappen mag Daarnaast heeft religie een mensen~a4346089/ aan de Uni- geloven slechte staat van dienst als het versiteit van en Het zou eerst in De Volkskrant ver- aankomt op emancipatie van bij- Utrecht. denken schijnen, maar dat is uiteindelijk niet voorbeeld vrouwen of homoseksue- wat hij of doorgegaan. len. Uit onderzoek onder Vlaamse zij wil. Onder die vrijheid valt ook jongeren – dit jaar uitgevoerd door dat je het geloof van anderen dom de Vrije Universiteit Brussel – blijkt Volgens hoogleraar privaatrecht mag vinden. Zolang je anderen niet dat niet-gelovige jongeren toleranter Reinout Wibier▼ vormt godsdienst schaadt, is alles toegestaan. staan tegenover homoseksualiteit een waardevolle toevoeging op het Wel problematisch zijn de religi- dan jonge christenen en moslims. menselijk bestaan (De Volkskrant, euze claims met morele implicaties. Uiteraard is dat geen verrassing als 25 juli). Zijn betoog is echter geba- Wibier geeft zelf het voorbeeld van je weet wat de Bijbel en Koran over seerd op foutieve redeneringen. De religieus geïnspireerd terrorisme en homoseksualiteit zeggen. elementen van religie die Wibier godsdienstige oorlogen. Dergelijk waardevol acht, zijn schromelijk geweld mogen we nooit goedkeu- overdreven of kunnen eenvoudig- ren. Wibier trekt een parallel tussen weg bestaan zonder dat godsdienst religie en wetenschap: op eenzelfde aanwezig is. manier zouden we wetenschap ver- antwoordelijk kunnen houden voor geweld. Het is immers de weten- schap die de atoombom heeft uit- gevonden en de wetenschap die het mogelijk maakt om vliegtuigen Het is mij mede hierom onduide- en auto's te bouwen die vervolgens lijk waarom Wibier de Bijbel een ongelukken veroorzaken. onuitputtelijke bron van wijsheid Er is echter een fundamenteel noemt. Daarnaast zijn er inderdaad verschil. Religie kan oproepen tot religieus geïnspireerde goede geweld, wetenschap niet. Weten- doelen, maar er zijn ook talloze schap is waardenneutraal en goede doelen zonder religieuze slechts een manier om kennis te basis. Religie is geen vereiste om vergaren. Wetenschap kan techno- anderen te helpen. Atheïsten die religie categorisch logie leveren – zowel atoombom- Als we een oordeel willen vellen afwijzen als achterhaald of slecht, men als MRI-scanners – maar geen over religie, moeten we het totaal- zijn volgens Wibier oppervlakkig, voorschrift over hoe ermee om te plaatje in acht nemen. Veelal blijkt beperkt en onverdraagzaam. gaan. Dat is voorbehouden aan het dat de goede elementen die aan Echter, er zijn voor zover ik weet domein van de ethiek. Wetenschap een godsdienst worden toegedicht, maar weinig atheïsten die dat kan daarom niet verantwoordelijk geen exclusief religieuze elementen zonder goede reden doen. Veel gehouden worden voor geweld. zijn. Veel negatieve elementen zijn atheïsten zijn kritische denkers die Helaas is religie vaak wel een echter inherent aan een geloof religieuze claims serieus nemen. inspiratiebron voor geweld. De gebonden. Het afwijzen van religie Het punt is dat het kritisch bestude- heilige boeken van joden, christe- is daarom vaak niet een categori- ren van deze claims vaak leidt tot nen en moslims kennen passages sche afwijzing die niet overdacht is, de conclusie dat deze achterhaald die oproepen tot geweld en zelfs tot maar een terechte conclusie op of slecht zijn. Op basis van weten- het doden van anderen. Hoewel de basis van het totaalplaatje van een schappelijke inzichten weten we meeste religieuzen hier misschien godsdienst. bijvoorbeeld dat het scheppingsver- geen gehoor aan geven, geeft hun haal uit Genesis 1 onjuist is en dus geloof ze wel een vrijbrief voor achterhaald. andere immorele daden. Zo besnij- Overigens is het niet problema- den vrijwel alle joden en moslims tisch als mensen desondanks in dit hun zoons: een aantasting van de scheppingsverhaal willen geloven. lichamelijke integriteit en onomkeer- Atheïsme en liberalisme gaan hand De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 21

Diversiteit in onderdrukking Caleidoscopische misogynie in de islamitische wereld Floris van den Berg Buitenland-journalist voor de Volkskrant Rob Vreeken reizen – met andere woorden: Dit artikel is ingekort (1953) focust al decennia op feminisme in de Islamitische een leven leiden buiten het door de Redactie. wereld. Zijn boek Baas in eigen boerka. Van Koran tot directe toezicht van mannelijke Girlpower (Meulenhof, 2010) doet verslag over emancipatie familieleden.’ (p. 45) Maar, zo schrijft hij: ‘Dit is geen en vooral onderdrukking van vrouwen in een aantal islamiti- gezochte goedpraterij van de hoofddoek – daarvoor heb ik sche landen, Dubai, Senegal, Gambia, Afghanistan, Jorda- het te veel jonge vrouwen te vaak oprecht horen uitleggen.’ nië, Bangladesh, Iran en Indonesië. (p. 45) Dat is net zo’n tip als: ga niet met een Feyenoord- Vreeken toont zich een neomarxist die de sociale ver- shirt tussen Ajax-hooligans zitten. Dat is een wijze raad, houdingen herleidt tot de economische ontwikkeling en eco- maar in een open samenleving mag je zelf uitmaken wat nomische machtsverhoudingen. Hij heeft ook enigszins last voor shirt je aan trekt en heeft de overheid de taak indivi- van het syndroom van politieke correctheid van de linkse duen te beschermen. Bij een falende overheid is aanpassing kerk, waaronder de Volkskrant. Niettemin heeft Vreeken pragmatisch. Zo ook met de hoofddoek: in een misogyne een goed en belangrijk boek geschreven en is hij een van de samenleving of cultuur biedt de hoofddoek wellicht een weinige journalisten die veel aandacht aan vrouwenemanci- greintje vrijheid, maar vanuit liberaal perspectief gaat het patie besteden. om de ondeelbare vrijheid van het individu. De hoofddoek Ik ben een islam-basher en van mening dat er een goedpraten betekent onderdrukking goedpraten. Zoals de onoverbrugbare kloof is tussen wat ik het mensenrechten- linkse kerk betaamt. Vreeken gaat door met zijn multicultu- discours noem en de islam, niettegenstaande het feit dat rele onzin, de schijntolerantie die intolerantie goedpraat: Vreeken enkele moslim-feministen ten tonele voert. ‘De sluier kan als harnas van zedigheid, vrouwen bescher- Vreeken is een mensenrechtenfundamentalist, en terecht, men tegen ongewenste aandacht en handtastelijkheid van maar hij wil/durft/kan het niet toegeven. Zijn neomarxisme mannen.’ (p. 45) Nogmaals: dat zal zo zijn. Maar dan gaat spreidt hij al ten toon op de eerste bladzijde van zijn boek; het erom het probleem aan te pakken: het intolerante gedrag een pagina verder begint hij echter al te zagen aan zijn eigen van mannen! Vreeken gelooft in een omgekeerde wereld. uitgangspunt: ‘Traditionele opvattingen over de heiligheid Soms althans, want op andere momenten pleit hij voor uni- van de familie, de kuisheid van de vrouw en de rolverdeling versele mensenrechten. In de sfeer van mensenrechten der seksen zijn – ook al komen ze overal voor – in moslim- speelt het VN-Vrouwenverdrag, de Conventie voor de Eli- culturen meer vastgeroest dan elders.’ (p. 9) Hoe zal dat minatie van Alle Vormen van Discriminatie tegen Vrouwen komen?, vraag je je dan retorisch af. Maar, zegt Vreeken: (CEDAW) uit 1981 een belangrijke rol. Ook veel moslim- ‘Met de religie hebben zulke zaken [zoals eerwraak] vaak landen hebben zich bij het CEDAW aangesloten. Maar er is geen directe band.’ (p. 9) Want: ‘De kwalijke praktijken een addertje onder het gras: deze landen hebben voorbehou- zijn veelal terug te voeren op culturele en tribale tradities den bij het CEDAW en die voorbehouden doen het verdrag die chronologisch aan de islam voorafgingen.’ (p. 9). En grotendeels teniet. Deze strategie lijkt op de Cairo Verkla- even verder: ‘[…] een godsdienst [de islam] die toch al ring van de Rechten van de Mens in de Islam (1990). Ogen- geobsedeerd is door seksualiteit en de gelovigen leefregels schijnlijk lijkt dit het mensenrechtendiscours te zijn, echter voorschrijft over seks, de omgang tussen de geslachten en alle mensenrechten worden ondergeschikt gemaakt aan de het kuise gedrag van de vrouw. De westerse cultuur die zich sharia. Een nare consequentie hiervan is dat spreken over in de twintigste eeuw aan de wereld opdrong, met zijn mensenrechten van alles kan betekenen. Wanneer ik spreek lossere zeden en zijn geseksualiseerde media, werd vooral over mensenrechten dan heb ik het over de Universele Ver- in de moslimwereld tot schrikbeeld: zo doen wij het dus klaring voor de Rechten van de Mens uit 1948. niet.’ (p. 43) Waar Vreeken aan voorbij gaat, is dat moslims Vreeken mengt zich even in het islamitische theologi- zelf hun normen en waarden zien als islamitisch. Voor hen sche debat. Als het zo is dat de Koran het ondeelbare woord doet de islam er wel degelijk toe. van god is en letterlijk moet worden opgevat, hoe kan het De islam is, zo blijkt uit de verslagen van Vreeken, een dan dat slavernij die in de Koran voorkomt ook in islamiti- enorm obstakel voor emancipatie van de vrouwen (en van sche landen is afgeschaft? Maar is dat zo? IS heeft slavernij. homo’s en ongelovigen et cetera). Met de hoofddoek weet En de Jemenitische huishoudsters in Saoedi-Arabië zijn hij zich echter geen raad: ‘De weinig meer dan slavinnen. En, als Floris van den Berg (Naarden, hoofddoek heeft twee voordelen. 1973) is milieufilosoof aan de klap op de vuurpijl: vrouwen zijn Ten eerste stelt de sluier meisjes en Universiteit Utrecht, lid en slaven in de islam waarbij hun eigen- vrouwen uit traditionele milieus in voormalig bestuurslid van De belang volkomen ondergeschikt is staat zich maatschappelijk te ont- Vrije Gedachte, lid van het aan dat van de man(nen) – ergo: sla- plooien. Ongesluierd zouden ze het Humanistisch Verbond en do- vernij. Vreeken blijft erbij dat de rol nateur van Skepsis. In sep- zich nooit kunnen veroorloven te tember 2015 is zijn boek over van de islam hooguit secundair is: doen wat ze nu doen: studeren, het ecohumanisme Beter we- ‘It’s the economy, stupid!, schrijft hij werken, met het openbaar vervoer ten verschenen. parmantig. ‘Doorslaggevend is de 22 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

dynamiek van sociaaleconomische, politieke en maatschap- van de vrouwen iets in te pelijke krachten.’ (p. 62) Maar hoe kan het dan dat moslims brengen. In het westen die in westerse landen geboren zijn en die (hoger) onderwijs kan de bedrogen vrouw genoten hebben toch zich vast blijven klampen aan de haar man verlaten. islam? Onmogelijk onder islami- Vreeken is een atheïst: ‘Als buitenstaander en atheïsti- tisch (on)recht. Hoe kan sche niet-moslim zeg ik: de ware islam bestaat niet. De Vreeken dit nou niet islam is mensenwerk, de islam is wat mensen ervan maken. zien? De godsdienst die ertoe doet is de ‘reëel bestaande islam.’’ En dan de hel van (p. 63) Inderdaad: voor een buitenstaander is zowel de islam Afghanistan in. Bewon- van IS als de Islam van moslim-feministen islam. Vreeken derenswaardig dat richt zich hoopvol op de sprankjes moslim-feminisme Vreeken zich daarin heeft terwijl de islamitisch geïnspireerde terreur en dito terro- willen begeven! Vreeken risme leed en verderf zaaien. spreekt met een rechten- Moslims, ook verlichte moslims, hebben een heteronome student Munisa in Afgha- moraal: uiteindelijk komt volgens hen de moraal van Allah nistan, die vertelt over zoals gecommuniceerd via Mohammed in de Koran. Zelfs haar buurmeisje van een hoogleraar rechten en mensenrechtenadvocaat in Dubai, twaalf die niet naar Mohammed Al-Roken, meent dat de sharia prevaleert boven school mocht en uitgehu- het door mensen gemaakte recht: ‘De regels van de sharia welijkt zou worden. zijn duidelijk. Het komt van God, het is een fact of life.’ (p. Munisa ging met de ouders praten die zeiden: ‘Het is óns 88) Dat betekent dat er geen of zeer weinig reflectie is op kind, we mogen met haar doen wat we willen, al zouden we begrippen als eerlijkheid en rechtvaardigheid. Door de haar willen doden of verkopen. Bemoei je er niet mee. Als onderschikking van de vrouw aan de man, kiest de overheid ze naar school gaat, wordt ze net zo ongehoorzaam als jij.’ partij voor de onderdrukker. In een rapport van mensenrech- (p. 140) Dit zijn gruwelijk immorele opvattingen. Kinderen tenorganisatie Freedom House over huiselijk geweld in zijn niet het eigendom van hun ouders. Ouders hebben juist Dubai staat: ‘Veel vrouwen krijgen te maken met huiselijk de zorgplicht voor hun kinderen. School is bedoeld om kin- geweld door mannelijke familieleden. Vrouwen blijven deren kritisch te laten denken en hun zelfstandigheid bij te onderhevig aan de genade van hun echtgenoten, omdat de brengen, niet blinde gehoorzaamheid. Iedereen mag zelf politie weigert zich te bemoeien met de privézaken van beslissen met wie hij of zij wil trouwen of niet. Dat is niet gehuwde stellen.’ (p. 90) Brr. Vreeken concludeert: ‘Een aan de ouders. Afghanistan ‘is een van de meest vrouwvij- nieuwe mentaliteit ontstaat minder makkelijk dan een wol- andige culturen ter wereld, een eeuwenoud elixer van triba- kenkrabber van 828 meter hoog.’ (p. 90) Dat lijkt mij een lisme, onwetendheid, islam, isolement en die merkwaardige juiste observatie, maar wel in tegenspraak met zijn uit- gedragscode van de Pathaanse stammen, de pashtunwali.’ gangspunt dat als de sociaaleconomische omstandigheden (p. 146) zich wijzigen de mentaliteit ook zal veranderen. Vreeken merkt terecht op dat ‘voor veel mensen cultuur, De (impliciete) theorie van Vreeken lijkt op de theorie religie en lokale tradities één onontwarbare kluwen vor- van Francis Fukuyama (paradoxaal genoeg is diens Hegeli- men.’ (p. 188). Dat is een probleem voor antropologen en aanse geschiedopvatting verwant aan het neomarxisme). In sociale wetenschappers; vanuit moreel perspectief doet het zijn boek The End of History and the Last Man (1991) er niet toe hoe of een handeling wordt geïnstigeerd door betoogt Fukuyama dat met het vallen van het communisme, religie, cultuur of lokale traditie, het enige wat van belang het kapitalisme en daarmee ook het liberalisme zich over de is: is het een moreel goede handeling? Elke traditie dient rest van de wereld zouden uitrollen. Dat heeft niet (optimis- moreel geëvalueerd te worden, door te deze te bekijken ten zullen zeggen: nog niet) zo plaatsgevonden. Weliswaar vanuit het perspectief van het slachtoffer, zoals met mijn is het kapitalisme meer verspreid geraakt, maar het heeft theorie van Universeel Subjectivisme1. Dat is waar de angel zich ook kunnen combineren met illiberale ideologieën, zit: de onderdrukkers weigeren (of zijn wellicht onmachtig) inclusief het islamisme in de Arabische wereld. Kapitalisme om hun handelen moreel te evalueren. en rijkdom hangen, helaas, niet causaal samen met een Dat de emancipatie van de vrouw een deel is van een grotere vrijheid van het individu. groter wordende morele cirkel waarin ook de vrijheid van Polygamie komt in veel (islamitische) landen voor. LBGQT’s wordt gerespecteerd en ook het recht om ongelo- Vreeken is gevoelig voor het volgende argument: ‘Sterk is vig te zijn of te worden, dat alles is nog lang niet besteed in mijn ogen de jij-bak die westerse mannen te horen krij- aan de islamitische landen die Vreeken bezocht. Laat staan gen: ‘Jullie gaan allemaal vreemd, houden er vriendinnen dierenrechten of toekomstige generaties. De weg naar een op na, rotzooien maar wat aan. Dat is ook een soort polyga- morele wereld, een rechtvaardiger wereld is heel heel lang. mie. Wij leggen tenminste de rechten en plichten van man En de islam is en blijft een groot obstakel. en vrouwen vast.’ (p. 112). Ziet Vreeken dan niet het grote verschil wat betreft individuele keuze? Als een westerse man vreemdgaat, dan is dat ook een keus van de vrouw met wie hij vreemdgaat (anders is het verkrachting of prostitu- tie). Bij polygamie gaat het alleen om de man en heeft geen 1 Zie mijn boek Philosophy for a Better World, 2013. De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2016-08 23

Dominee, pastoor of rabbi? (4) VERVOLG VAN HOOFDSTUK VI. dat de mis, volgens den 30e Dominee, pastoor of Zondag van den Heidelbergschen rabbi? is de titel van een Hierbij komen dan nog zij die sneuvelden in zoogenaamd poli- Catechismus, niets anders is dan boekje, zonder auteurs- tieke oorlogen. Alleen 't ernstige van de zaak is in staat ons het eene vervloekte afgoderij, dan naam uitgegeven maar lachen te beletten, als wij de dominee's hooren schelden op de weten ook deze wat hun te geschreven door J.G. ten "bloedige" Fransche revolutie en dan bedenken, dat het klein- wachten staat volgens de eischen Bokkel, dat in 1890 door ste veldslagje in den oorlog van 1870 meer bloed kostte, dan der Gereformeerde kerkleer. Is de vereniging De Dage- de heele revolutie. Toen echter baden de dominee's aan beide het bloed en bloederigheid raad werd uitgegeven. kanten om Gods zegen bij het slachten! genoeg? "Nooit", zegt prof. Het was een groot Het akeligste komt echter nog. Sneuvelen in een veldslag, nu Huxley, "zijn de eerste Christe- succes, dat ook veel reacties en polemieken ja, er is iets en zelfs veel tegen te zeggen, 't is mensch-ontee- nen zóó wreedaardig vervolgd uitlokte. Meer drukken rend, 't is gruwelijk, 't is zelfs schandelijk, dat moorden op door de Romeinsche keizers, als volgden; 47.000 exempla- groote schaal, maar toch, men sneuvelt en is van de zaak af. later, onder 't voorwendsel van hekserij, mannen, vrouwen en ren werden verkocht. Jan Ofschoon, 100 millioen blijft erg veel. Gerhard ten Bokkel kinderen door de zoogenaamde Maar wat te zeggen van de honderdduizenden, die letterlijk (1856-1932) was jaren- Christenen." werden doodgemarteld? In kleine vuurtjes van nat hout ver- lang lid van De Dageraad brand; vastgebonden op een plank, met de voeten aan 't haard- en is ook auteur voor en vuur gelegd en dan opgeschoven, naarmate de voeten en HOOFDSTUK VII. redacteur van het gelijk- beenen langzaam, langzaam verbrandden en verkoolden; op namige tijdschrift pijnbanken uit elkander gerekt; in een ketel koude olie te vuur De heeren Roomschen en Gere- geweest. In een nog gezet en dan zachtjes, zachtjes opgestookt; met gloeiende formeerden trachten ons tegen- onvoorspelbaar aantal tangen stukken vleesch uit het lichaam gerukt; met hamers de woordig wijs te maken, dat zij, als afleveringen biedt de teeldeelen vermorseld en vervolgens met touwtjes afgeknepen; ze weer ergens baas werden, niet Redactie u dit grootste met spijkers de nagels van handen en voeten opgescheurd en meer zoo onaangenaam te werk succesnummer van onze dan met tangen afgerukt; tongen afgesneden, oogen uitgesto- zouden gaan*). Vroeger, nu ja, ze vereniging ter lezing aan. ken; gekweld, gemarteld op honderden manieren. En dat alles, ontkennen niet, dat er toen wel Hier en daar heb ik eigen omdat het arme slachtoffer andere fabeltjes geloofde dan zijne eens wat ruw met andersdenken- noten toegevoegd. pijnigers en 't beter vond om het avondmaal te houden met den is omgesprongen. Zoo hier en René van Elst, hoofdre- brood dan met een ouwel! daar is toen wel eens, half bij ver- dacteur En dan die onzinnige heksenprocessen, die nog zoo kort achter gissing, een enkel kettertje ver- ons liggen. Wat al arme oude vrouwtjes — en ook jonge — brand. En dat van die heksen, daar is ook wel iets waars in. werden ten brandstapel verwezen, nadat zij, het martelen op de Maar ze zijn nu wijzer geworden. De tijden zijn veranderd en pijnbank niet meer kunnende uithouden, aan hunne rechters (?) brandstapels en dergelijke veraangenamingen van het leven alles bekenden, wat deze maar wilden. Verboden omgang met zijn voor goed verdwenen. den duivel? Zeker, alle nachten. Kinderen gehad bij Zijne Nu, dat vermoed ik ook. Echter alleen onder voorwaarde, dat Zwarte Majesteit? Natuurlijk, zooveel als de rechters maar ver- de heeren nooit weer de macht krijgen ze op te richten. Want kozen. mochten ze die wèl krijgen, dan zullen ze weer genoodzaakt Men meene niet, dat het slechts enkele slachtoffers waren, die worden te branden en te moorden als vroeger, en zulks op op deze wijze "ter meerdere eere Gods" levend werden ver- gezag van hunnen Bijbel, en omdat de aard van hun geloof dat brand. In drie jaren tijds, en wel van 1627 tot 1630, dus 260 meebrengt. jaar geleden, werden openlijk verbrand: in de stad Würzburg Op gezag van hunnen Bijbel. Of zijn wellicht in de laatste jaren 900 heksen; in Bamberg 1200 en in Trier 6500, zegge zes sommige gedeelten van den Bijbel bij speciale boodschap van duizend en vijfhonderd. Is 't genoeg, lezer, om u aan te toonen, God herroepen? Me dunkt, dan zouden we daarmee in kennis dat de Roomsch-Katholieke kerk den naam "liefderijke" met zijn gesteld. Ik weet niet beter, of zij beschouwen nog steeds eere draagt? Calvyn verbrandde in Genève in drie maanden den geheelen Bijbel als door God ingegeven, en dan zullen ze tijds 34 van die arme schepsels. Dit ter verfrissching voor hen, er niet aan mogen denken, om allerlei bloeddorstige bepalingen die meenen, dat alleen "die Roomschen" zulke liefelijkheden eenvoudig onuitgevoerd te laten, alsof 't artikelen uit een uithalen. Kent gij art. 36 van de geloofsbelijdenis der gerefor- Nederlandsch drankwetje waren. meerde kerk? De tooveres zult gij niet laten leven, staat in Ex 22:18, en het Wij gelooven dat onze goede God de Overheid het zwaard recept, hoe te handelen met mannen of vrouwen, die eenen in handen heeft gegeven tot straffe der boozen en tot waarzeggenden geest hebben, luidt in Leviticus 20:27 kort en bescherming der vromen. En haar ambt is niet alleen acht bondig: steenigen. Die arme spiritisten! te nemen en te waken over de politie, maar ook de hand te — — — — — — houden aan den heiligen kerkendienst: om te weren en uit *) Vele radicalen en ongeloovigen, die de heeren nooit aan 't te roeien alle afgoderij en valschen godsdienst. werk zagen, laten zich door die belofte inpalmen en uit De heeren gereformeerden zijn nog nooit ergens geheel heer en walging over zoogenaamd "liberaal" wanbestuur kon men zelfs meester geweest, of zij hebben getoond, dat het hun ernst was in 1888 bij de kamerverkiezingen in vele plaatsen een soort met hunne geloofsbelijdenis. Als we nu hunne tegenwoordige van politiek verbond tusschen clericalen en radicalen bondgenooten, de Roomsch-katholieken, nog even vertellen, opmerken. 24 De Vrijdenker 2016-08 De Vrije Gedachte

Wie goden dient behalve "den Heere", zal gedood worden. dat de stichter van den Christelijken godsdienst niet drie jaren Daar nu bv. de Roomschen zich bij 't vieren der mis, zooals we vroeger gekruisigd is, vóór zijn openbaar optreden: zagen, schuldig maken aan afgoderij, aan het dienen van een "Sla mij den dweeper aan 't kruis, zoodra hij de dertig bereikt afgod, zal het dooden niet mogen uitblijven. heeft; "Kent hij de wereld eerst goed, hij wordt van bedrogene Wat ons arme ongeloovigen betreft, daar zal wel niet veel een fielt." omslag mee gemaakt worden. Het verdelgen van alle Wij hebben nu hier niet te onderzoeken, of Goethe den Kanaänieten, Amorieten, Hethieten, Ferezieten en andere ieten persoon van Jezus, zooals hij ons wordt beschreven in de blijft steeds plicht voor elken geloovige. En die geloovers evangeliën, ook onrecht deed. Hij had behoefte om zijnen haat hebben van hun standpunt volkomen gelijk, dat zij zoo streng te luchten tegen hem, die, naar zijne meening, de oorzaak was, mogelijk optreden. Een geloovige kan en mag niet dat eene schoone aarde vergiftigd en verpest werd door den verdraagzaam zijn, — en hij is het dan ook niet. sombersten en treurigsten van alle godsdiensten. Staat er niet eene eeuwige zaligheid op 't spel? dreigt er niet Door het eeuwige voorpreeken van de tien geboden en andere eene eeuwige verdoemenis? Met alle middelen moet een braaf bijbelsche voorschriften en het voortdurend aandringen op geloover zijne medemenschen beletten om helwaarts te bidden en niet zondigen, ten einde daardoor de hel te ontloopen marcheeren, goedschiks of kwaadschiks moet de hemel bevolkt en een plaatsje in den hemel machtig te worden, zijn onze worden. 't Is immers veel beter, de menschen hier eventjes te karakters door en door bedorven. Het verrichten van eene edele verbranden, dan dat zij eeuwig in de hel moeten braden! daad om haarzelve is uitzondering geworden, de gedachte aan Dwingt ze om in te gaan, dwingt ze met alle middelen. Zijn loon en belooning werd regel. Onze stoere zeelui wagen lijf en gevangenissen en geeselpalen niet voldoende, dan maar leven in de reddingsboot om arme schipbreukelingen te redden, galgen; helpen ook deze niet meer, dan maar brandstapels! en als het gelukt is, sjacheren ze om een paar kwartjes meer tot Nog eens, een eerlijk, beslist geloovige kan niet verdraagzaam belooning voor de moeite. De heele aarde is ééne groote zijn, de eer van zijnen God is er mede gemoeid en het eeuwige sjacherboel geworden, grootendeels tengevolge van dat heil zijner medemenschen. Zou hij dan terugtreden voor krasse voortdurende sjacheren met God over onze zaligheid. middelen? Neen, leert de geschiedenis, en neen zeggen we haar Er is bijna geen Christen, of zijn leven wordt voor een gedeelte volmondig na. De dwingelandij van de Fransche Hugenoten, verbitterd door de gedachte aan den dood, die toch zeker ééns zoo spoedig zij in eenige stad heer en meester waren; de komen moet. Heidenen, Indiërs en ook Mohamedanen zien met tirannie van onze tegen Spanje vechtende voorouders, wanneer kalmte het uur van sterven te gemoet; ze weten zeker, dat ze óf zij de handen vrij hadden, zij zeggen ons meer dan boekdeelen vernietigd zullen worden, óf aan de andere zijde van 't graf een zouden kunnen doen. allervroolijkst leventje zullen leiden. En wij Christenen? In 't Hebt ge wel eens gelezen, op wat humane wijze de gunstigste geval komen we in den hemel, een Calvinistische geuzen-generaal en edelman Diederik Sonoy allervervelendsten hemel, waar 't genoegen bestaat in halleluja- zijne Katholieke gevangenen behandelde? Hij liet ijzeren zingen en kijken naar God. De meerderheid echter komt in kastjes maken, zoowat een voet lang en breed en een halve eene nog veel onaangenamer plaats en zal daar eeuwig mogen voet hoog. Daarin zette hij eene levende rat en dan werd het branden. Zóó luidt de troostrijke christelijke voorstelling. kastje op het bloote lijf, bij voorkeur op den buik, van een Dat het leven der volbloed-geloovigen vergiftigd wordt door behoorlijk vastgebonden gevangene geplaatst. Nu werd het deze gedachte, behoeft geen betoog. Behooren zij zelve ook al onderste schotje weggetrokken, zoodat de rat zich op het bloote tot de uitverkoren halleluja-zangers, dan is toch de gedachte lijf van den schuldige (?) bevond, waarna boven op het kastje aan de aanstaande verdoemenis van ouders, kinderen, broers of vuur werd aangebracht. De hitte in het hokje noodzaakte de rat zusters voldoende, om allen levenslust te verbannen. Zij weten een uitweg te zoeken, en overal tegen ijzer stootende, bleef het: Wijd is de poort en breed is de weg die ten verderve leidt natuurlijk niets anders over dan dien weg te zoeken in en door en velen zullen hem betreden. Volgens den godzaligen den gevangene. De rest laat zich denken. Lief, hè? David zou 't Reimarus wordt er van de 1000 menschen nog niet één zalig. 't nauwelijks verbeteren, ofschoon ook die "man naar Gods Is werkelijk een verheven en allerpleizierigst idée, en vreemd harte" zeer bekwaam was in 't uitdenken van nieuwe is 't niet, dat Jezus nooit lachte. middeltjes, om de Kanaänieten en ander gespuis te overtuigen Maar ook de half-geloovers doorleven menig benauwd van de goedheid des Heeren Zebaoth! oogenblik bij de gedachte aan den dood, of liever aan het na- den-dood. Het bijgeloof, waarin we zijn opgegroeid, zegt HOOFDSTUK VIII. Lessing terecht, verliest nog niet dadelijk zijnen invloed, nadat we tot meer heldere inzichten kwamen; een geboeide wordt Gaarne wil ik toestemmen, dat het zeer onwaarschijnlijk is, niet vrij door te spotten met zijne ketenen. Het vroeger ooit weder de Calvinisten of Katholieken machtig genoeg te geleerde houdt de meeste menschen nog steeds gekluisterd in zien worden, om hun geloofsijver zóó bot te vieren als vroeger. vreeze en angst. Ze gelooven wel niets van al die gekheid, Ze mogen ons nog jaren lang wat plagen en sarren en het volk maar... jongens, er moest toch eens iets van aan zijn. dom houden, tot branden zullen ze 't vooreerst wel niet Nauwelijks zijn ze een beetje ziek, of ze denken er al over, om brengen. Mijne grootste grief van heden tegen hun is, dat zij 't met dominee en "onzen lieven Heer" maar weer bij te leggen. met hun geloof ons alle levenslust en vroolijkheid ontnemen en Worden ze beter, dan lachen ze om hun eigen angst, maar 't er steeds op uit zijn, om van onze aarde een jammerdal te gaat niet van harte. maken. 't Is zooals Mirza Schaffy zingt: Die Lust ist im Lande verloren worden. WORDT VERVOLGD Goethe, de beroemde Duitsche dichter en wijsgeer, verklaarde dat van de vier zaken, die hij haatte met gloeienden haat, het kruisteeken er ééne was. En elders drukt hij zijn leedwezen uit, De vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’ stelt Vindt u ook dat de vereniging op de kaart van zich ten doel: levensbeschouwelijk Nederland thuishoort? Wilt u het bevorderen van het vrijdenken. ook dat de vereniging nieuwe activiteiten organi- seert? Steun dan de vereniging! Het vrijdenken is een atheïstisch-humanistische levenshouding gekenmerkt door: U kunt de vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedach- te’ steunen door: • Rationeel denken en onderzoeken van de werke- • mee te doen bij activiteiten en uw mening te lijkheid daarbij strevend naar: geven, • bevrijding van dogmatisme, vooroordeel en • als vrijwilliger te helpen bij de organisatie van onwetenschappelijke houding, activiteiten, of door een regiokring te starten, • vasthouden aan principes van toetsing en • ingezonden brieven te sturen aan kranten en bewijsvoering. uzelf daarin expliciet als vrijdenker te benoemen, • geld te schenken aan de vereniging of een legaat • Moreel handelen vanuit het besef van: na te laten. U kunt hierover vrijblijvend een in- • eigen verantwoordelijkheid voor gedachten en formatief gesprek voeren en u daarvoor aanmel- daden, den via ons mailadres (zie onder), • menselijke waarde, • andere belangstellenden te attenderen op de acti- • solidariteit met de medemens, de natuur en het viteiten van de vereniging, milieu, • te reageren op publicaties e.d. van ‘De Vrije • de eindigheid en onherhaalbaarheid van elk Gedachte’, individueel leven. • lid te worden van vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’ (zie het informatiekader in dit Een vereniging ontleent bestaansrecht aan haar blad), doelstellingen en aan haar ledental. Veel doelstellin- • abonnee te worden van het blad ‘De Vrijdenker’ gen kunnen worden bereikt bij voldoende aantallen (zie het Colofon van dit blad). (actieve) leden. Opkomen voor de situatie van men- sen met een atheïstisch-humanistische levenshou- Heeft u vragen of ideeën? Het bestuur hoort ze ding is erg actueel. In de komende periode wil ‘De graag! Of wilt u praten over nalaten of schenken? Vrije Gedachte’ graag nieuwe activiteiten organi- Neem contact op via [email protected]; voor seren, ook in de regio’s, en meer voor het voetlicht andere contactmogelijkheden zie het informa- treden. Dit vergt creativiteit, tijd en energie van het tiekader in dit blad. bestuur, meer vrijwilligersinzet en een financiële impuls. U kunt hierbij helpen.

Het driekleurig viooltje is sinds de 19de eeuw het internationale symbool van de vrijdenkerij. Dit bloempje heeft in het Frans de naam pensée, die gedachte betekent. De bloem heeft deze naam gekregen omdat de vorm ervan op die van een menselijk gezicht zou Bezoek onze website lijken en omdat de bloem in augustus vooroverbuigt alsof hij diep devrijegedachte.nl in gedachten is. La libre pensée, een term die Victor Hugo in 1850 en onze Facebook- geïntroduceerd zou hebben, betekent letterlijk de vrije gedachte en is pagina de Franse benaming voor het vrijdenken. (Bron: wikipedia.org.) De Vrijdenker 2016-08