f

Hoe de PvdA haar natuurlijke achterban verloor POLITIEK en weer terug kan winnen WETENSCHAP i- Hl Over politieke correctheid, populisme de opstand De ‘roots’ der trambestuurders De opvattingen van van GERARD VAN WESTERLOO, REINIER KROOSHOF, MADY THUNG, de PvdA HANS WERDMÖLDER, LAURENS SLOT 8/ CHARLOTTE DIJKSTRA

10/11 2002 sefD SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad van de Wiardi Beekman Stichting, uietenschappelijk bureau uan de Partij uan de Arbeid JAARGANG 59 NUMMER 10/1 1 2002

René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Mieke Groen (mcdeuierker) Prinsengracht 747-751 Maarten Hajer 1017 jx Amsterdam Paul Kalma (secretaris) www.uitgeverijboom.nl Marijke Linthorst Margo Trappenburg ABONNEMENTEN Bart Tromp ^ Bel (0522) 237 555 of mail info@)bdc.boom.nl voor een abonnement of kennismakingsnummer. REDACTIERAAD j j Thijs Wöltgens (uoorzitter) De abonnementsprijs bedraagt € 60,- Broer Akkerboom per jaar. Instellingen en buitenlandse Greetje van den Bergh abonnementen: cn o ,-. Studenten/ Jet Bussemaker aio/oio of js-abonnement:C 35,-. Jacobus Delwaide Losse nummers c 7,50. Hugo Keuzenkamp Een abonnement kan op elk gewenst Frans Leijnse moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Willem Witteveen voor het einde van de jaargang.

REDACTIEADRES Administratie Wiardi Beekman Stichting Boom Distributiecentrum Postbus 1310 Postbus 400 1000 BH Amsterdam 7940 AK Meppel telefoon (020) 551 21 55 telefoon (0522) 237 555 telefax (020) 551 22 50 telefax (0522) 253 864 e-mail s&d(jDpvda.nl internet www.wbs.nl Vormgeving Jos B. Koene (lay-out) René van derVooren (omslag & basisontwerp) De redactie verwelkomt bijdragen ter beoordeling.

Kopij graag toezenden uiigeversverbond

per e-mail (in Word) Groep uitgevers voor of per post vergezeld van vak en wetenschap een diskette. ©2002 uitgeverij Boom, Amsterdam ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

O M SLAG FO TO OU 0-T E XTI E LA R B EI OE R KEES DE JON G MET EC H TG EN O TE, G O IR L E (FOTO PIET DEN BLANKEN | HOLLANDSE HOOGTE) 0&; COLUMN

Een zegen voor de PvdA

De val van het kabinet-Balkenende zou een ze­ lement verdwenen, valt er van de nieuwe kandi­ gen voor de PvdA moeten zijn. Juist omdat datenlijst helaas niet veel te verwachten. nieuwe verkiezingen binnen een paar maanden De aanstaande verkiezingen hebben de partij voor de deur staan. Daardoor is er geen ruimte ookbevrijd van de malle gedachte dat de ‘partij­ voor de zorgvuldig voorbereide en langdurig leider’ — een positie die de Partij van de Arbeid overdachte campagne-strategieën waarmee de godzij dank niet kent — rechtstreeks door de le­ PvdA in de afgelopen tien jaar een reputatie op­ den gekozen zou moeten worden. Daarmee zou bouwde als de meest professionele partij van de Kamerfractie het recht zijn ontnomen zelf Nederland, afgunstig beloerd door andere par­ zijn voorzitter te kiezen — of af te zetten. Die tijen. Sinds de PvdA de meest professionele cam- verkiezing is nu veranderd in die voor het lij st- pagnepartij van Nederland is geworden heeft de trekkerschap. Dat is een vooruitgang vergeleken partij echter alleen maar kiezers verloren. Het bij het rechtstreeks kiezen van de ‘partijleider’. ‘herstel’ van 1998 maakte bij lange na niet het Maar zowel vanuit politiek als vanuit democra­ verlies van 1994 goed, laat staan de neergang na tisch oogpunt gaat het om een bizarre procedure. 1986, de eerste Kamerverkiezingen waarbij Wim De kandidaten voor het lijsttrekkerschap kun­ Kok de partij aanvoerde. Over de 'campagne- nen immers aanhang proberen te verwerven op strategie’ van de professionals (van wie ik de na­ basis van ‘persoonlijke uitstraling’ dan wel op men in een gemoedstoestand van barmhartig­ basis van programmatische ideeën. De laatsten heid achterwege laat) bij de afgelopen kamer­ zijn echter niet relevant, want niet de lijsttreklcer verkiezingen heeft het rapport van de commissie bepaalt het verkiezingsprogramma. Dat doet de De Boer overtuigend de staf gebroken. Compleet partij. Blijft over ‘persoonlijke uitstraling’ — was het niet — in zijn reactie wees Ad Melkert een triest criterium voor een programmatische terecht op de politieke context van een opruk­ partij. kend populisme in alle rijke landen. Daarmee Twintig jaar geleden besloot het PvdA-congres haalde hij echter niet de kern van het rapport volkomen terecht dat een lijsttreklcer pas mocht onderuit, namelijk dat de aanvoerders van de worden gekozen als eerst het verkiezingspro­ campagne geen benul hadden gehad van het ter­ gramma was vastgesteld, hoewel de lijsttrekker rein waarop slag zou moeten worden geleverd, in spe toen niet een nieuwkomer was. Het was evenmin als van de tegenstander. Ook benoemt Joop denUyl. het rapport de rampzalige rol van Wim Kok niet. De verkiezingen dwingen de PvdA nu op korte termijn tot een programmatische stand­ puntbepaling, die niet is onderworpen aan een ‘professionele’ campagnestrategie, en met een lijst van kandidaten die daaraan evenmin — zo­ als de vorige — laboreert. Maar met de keuze voor Ruud Vreeman als voorzitter van de kandi- daatstellingscommissie, nota bene binnen één BART TROM P periode alweer als mislukt Kamerlid uit het par­ RedacteurS&D

sS/D 10/11 I 2002 CU RSI EF

gauw de neiging tot ‘Voorwaarts en maar vergeten’. De kiezer heeft zich Dat zou een grote fout zijn. Ongetwijfeld is een deel van de LPF-stemmers vergist? gegrepen door het charisma van Fortuyn en bevin­ den zich in dat electoraat ook mensen met minder Het kabinet-Balkenende is gevallen en er komen nobele motieven. Maar ik ben ervan overtuigd dat vervroegde verkiezingen. Helaas, zou ik willen zeg­ het merendeel van deze kiezers vooral veel ver­ gen. Niet omdat het kabinet-Balkenende gevallen wachtte van de ‘nieuwe politiek’ die Fortuyn hen is, maar omdat de betekenis van de gebeurtenissen beloofde: erkenning van problemen, heldere state­ in de afgelopen anderhalfjaar binnen de PvdA nog ments en een transparante besluitvorming. nauwelijks bediscussieerd en al helemaal niet ver­ In die zin zijn wij de kiezers niet in mei van dit werkt is. Dat betekent dat we campagne moeten jaar kwijtgeraakt, maar al veel eerder. Te veel kie­ voeren terwijl we er eigenlijk nog niet aan toe zijn. zers hebben zich niet in de PvdA herkend en zich Ik begrijp dat een verkiezingscampagne niet de ook niet door de PvdA vertegenwoordigd gevoeld. meest geschikte periode is om terug te blikken; Dat geldt niet alleen voormensen in de achter­ voorlopig gaan de rapporten Andersson en De Boer standswijken van de grote steden, maar ook voor dus de kast in. Maar laten we hopen dat ze daar zo mensen die maanden moesten wachten op thuis­ snel mogelijk na 22 januari uitkomen en de discus­ zorg, voor mensen die zich niet veilig meer voelden sie binnen de PvdA alsnog in alle hevigheid los­ in het openbaar vervoer, voor mensen in kleinere barst. Daar is alle reden toe. gemeenten die tegen hun zin werden heringe­ In mei hebben 1.6 miljoen kiezers op de LPF ge­ deeld, voor middengroepen die ook onder Paars stemd. Uiteraard is de PvdA daar (evenals de an­ hun kosten voorde ziekteverzekering behoorlijk dere partijen) van geschrokken. Toch heb ik soms omhoog zagen gaan. Al deze mensen hadden het de indruk dat het binnen de partij niet helemaal is gevoel dat de problemen waarzij mee geconfron­ doorgedrongen wat de kiezer nu eigenlijk duidelijk teerd werden niet echt de zorg van de PvdA waren. heeft willen maken. Ik citeer de briefvan het partij­ Sommige problemen werden gebagatelliseerd, bestuur naar aanleiding van de val van het kabinet- over andere is de PvdA onduidelijk geweest en zijn Balkenende, waarin de verkiezingen worden gezien compromissen ‘verkocht’ als overwinningen. als een voorde PvdA ‘unieke kans om het vertrou­ De PvdA heeft heldere statements nodig. Die wen met de kiezers te herstellen. De plannen van zullen dan wel betrekking moeten hebben op de dit rechtse kabinet hebben aangetoond dat het ver- onderwerpen waarde kiezers zich druk om maken: 4 schil maakt of de PvdA in de regering zit of niet. Het de verloedering van de openbare ruimte, veilig­ verhogen van de ziektekostenpremies, het open­ heid, de wachtlijsten in de zorg, de langs elkaar houden van de kerncentrale in Borsele, flink meer heen werkende instellingen in de (jeugd)hulpverle- geld voorwegen en minder voor openbaar vervoer ning en het onderwijs. Hoezeer ik het ook eens ben of het afschaffen van de Melkertbanen maken dui­ met het voorstel van Wouter Bos om de hypotheek- delijk wat het beleid van dit kabinet voor de kiezers aftrekte beperken, ik denk eerlijk gezegd niet dat zou betekenen.’ dit nu het thema is waar de kiezers zich ontevreden over hebben betoond. Het lijkt me ook niet het Dat ademt toch een beetje de sfeer van dat de kie- thema waarop kiezers zich en masse weer tot de zerzich vergist heeft. Zeker nu de LPF zichzelfvak- PvdA zullen wenden. kundig om zeep heeft geholpen ontstaat dan al Als ik nadenk over de thema’s die wat mij betreft

S&D 10/11 I 2002 CURSI EF

een rol zouden moeten spelen bij de verkiezingen heb ik meer vragen dan antwoorden. Hoe zorgen Onstuitbare we ervoor dat we weer fatsoenlijk met elkaar om­ gaan, zowel in de publieke discussie als op straat, Vernieuo/in^ op school, in hetverkeeren in het openbaarver- voer? Hoe vergroten we de veiligheid zonder dat er De PvdA moet de bakens verzetten om het vertrou­ op elke straathoek een politie-agent staat, welke wen van de kiezers terug te winnen. De eerste forse instrumenten hebben we daarvoor, wat kunnen verandering in de Partij van de Arbeid betreft de mensen zelf en wat is daarvoor nodig? Hoe willen wijze waarop antwoord wordt gegeven op een aan­ we omgaan met de verslaafden, psychisch gestoor­ tal spanningen in de Nederlandse samenleving. Die den en illegalen die in de steden rondzwerven? antwoorden zijn erte lang niet geweest, omdat een Wordt het bijvoorbeeld niet eens tijd om onze aan­ aantal problemen onbespreekbaar was. Taboes pak van psychiatrische patiënten (allemaal zoveel rond maatschappelijke vraagstukken zijn niet meer mogelijk zelfstandig tussen ‘gewone’ mensen) op­ van deze tijd, ook niet voor de PvdA. Zo kent Neder­ nieuw te bezien? Hoe verkleinen we het lerarente­ land mondige en goed opgeleide burgers, die kort zonder daarbij misbruikte maken van de lera­ goede en betaalbare voorzieningen wensen. Die ren die tegen een lager salaris het onderwijs trouw geëmancipeerde burgers geven duidelijk blijk van gebleven zijn? Hoe voorkómen we dat probleem­ hun ongeduld als deze voorzieningen onderde kinderen worden rondgepompt tussen verschil­ maat zijn. De gevoelens van onzekerheid en onvei­ lende instellingen, welke maatregelen zijn daar­ ligheid die zijn gevolgd op n september lijken een voor nodig? Waar liggen de grenzen van de privacy? belangrijke rol te spelen in grondhoudingen en Ik kan er nogveel meer bedenken en ik heb keuzes van de burger. De rol van de overheid is niet geen pasklaar antwoord op deze vragen, maar ik meer vast omschreven. Enerzijds worden van de weet wel dat de antwoorden die nu gegeven wor­ overheid oplossingen verwachten wordt ze aange­ den (zoveel meer naar de zorg, zoveel agenten er­ sproken op problemen en op momenten dat het in bij, zoveel extra opvangplaatsen) niet afdoende ons land — denk aan Enschede en Volendam — zijn. Het probleem is niet alleen kwantitatief, maar misgaat. Anderzijds zijn het mandaat en de legiti­ ook kwalitatief miteit van de overheid gereduceerd door privatise­ We hoeven ook niet overal direct een oplossing ringen en verzelfstandigingen van een groot deel voorte hebben. In de huidige situatie lijkt het mij al van haar dienstverlenende voorzieningen. een hele prestatie om de goede vragen te formule­ Het normen- en waardenpatroon in Nederland, ren en in, maar vooral ook na, de verkiezingscam­ traditioneel steunend op het christelijke waarden­ pagne samen met de kiezers naar antwoorden te systeem, is minder eenduidig geworden door de in­ zoeken. En het zou mij niet verbazen als kiezers stroom van mensen uit andere culturen. Tenslotte daar méér vertrouwen in hebben dan in weer een zijn de traditionele politieke tegenstellingen in nieuw verkiezingsmanifest. Nederland verdwenen. Mede dankzij Paars is de 5 Voorlopig past ons bescheidenheid. overzichtelijke links-rechts tegenstelling te simpel geworden om het politieke landschap van Neder­ MARIJKE LINTHORST land te beschrijven. Voor kiezers is het niet meer Redacteur S&D vanzelfsprekend zich voor langere tijd aan één poli­ tieke stroming te binden. Tussen deze maatschappelijke trends en de ver­ trouwde eigen beginselen moet de nieuwe Partij van de Arbeid een brug slaan. Dat kan door, juist in het licht van deze maatschappelijke spanningen, te blijven kiezen voor een rechtvaardige, solidaire

S&D 10/11 I 2002 CURSIEF

samenleving, voorgelijke kansen voor iedereen, ding, maar kiezen de leden uit alle kandidaten op vooreen hechte multiculturele samenleving. En dat de kieslijst, dus ook van buiten de fractie in de kan door de burger, iedere burger, een grotere ei­ Tweede Kamer. gen verantwoordelijkheid te geven. Hier ligt de Gelijk opgaand met de verdere democratisering grote uitdaging voor de PvdA, die traditioneel de van de eigen partij moet de grens tussen de Partij overheid als instrument zag om haar idealen te rea­ van de Arbeid en daarbuiten worden uitgegumd. liseren. Immers, aan een grotere verantwoordelijk­ Vooral in de samenleving, in directe contacten met heid voorde burger zijn verdere decentralisatie en de gewone burgers, liggen de wortels van een pro­ democratisering onlosmakelijk verbonden. Iedere gressieve politiek. Kennis en kracht moeten wor­ burger moet meer grip krijgen op terreinen, waar­ den geput uit nieuwe inzichten en alternatieven, bij die burger zelf is betrokken, zoals in het onder­ ook als die van ver buiten de eigen kring komen. wijs, de zorg en de inrichting van de eigen buurt De Om kennis en betrokkenheid van zo velen binnen overheid moet voor deze vorm van medezeggen­ en buiten de eigen gelederen te mobiliseren en te schap garanties bieden. benutten, worden rond de fractieleden frac- Met deze modernisering van haar inhoudelijke tiesteungroepen georganiseerd. Een forse onder­ ambities moet de Partij van de Arbeid de nieuwe steuning van de zo uitgedunde fractie in de Tweede verkiezingsstrijd ingaan. Een ‘time-out’ om in alle Kamer is onmisbaar om idealen en ambities van de rust de wonden van de laatste verkiezingen te lik­ Partij van de Arbeid te realiseren. De solidaire, ken is er niet. De plannen van het nu demissionaire rechtvaardige samenleving met gelijke kansen voor kabinet voorspellen weinig goeds. Het lijkt erop iedereen, nationaal en internationaal, moet uit­ alsof het tijdperk terugkeert waarin vooral kwets­ gangspunt blijven voor de Partij van de Arbeid. bare groepen tot werkloosheid waren gedoemd. In De manier waarop dit kan worden bereikt is aan de Nederlandse samenleving bestaan grote proble­ vernieuwingtoe. Meer burger, een betere overheid, men met de integratie van nieuwkomers uit andere een onstuitbare vernieuwing. landen en uit andere culturen. De kwaliteit en toe­ gankelijkheid van overheidsvoorzieningen staan PAUL MAES, BERT KREEMERS EN onderdruk. De Partij van de Arbeid moet vernieu­ VARINA TJON A TEN (E.A.) wen om daar tegenwicht tegen te bieden. Maar dan zal er ook een tweede onstuitbare ver­ Paul Maes, Bert Kreemers en VarinaTjon ATen behoren andering moeten plaatsvinden. Die betreft de ge­ tot een groep uat\ ruim dertig kandidaten uan de Partij sloten en soms zelfs regenteske manier waarop de uan de Arbeid bij de Tweede Kameruerkiezingen uan Partij van de Arbeid politiek heeft bedreven. Met 15 mei die het manifest ‘Een Onstuitbare Vernieuwing’ die cultuur moet resoluut worden gebroken. Na hebben opgesteld dat aan het Bestuur en de Tweede twaalf jaar regeringsdeelname lag het vinden van Kamerfractie van de PudA werd aangeboden. oplossingen voor inhoudelijke vraagstukken in 6 handen van een te kleine groep, waartoe anders­ denkenden te weinigtoegang hadden. Dat moet anders. In haar functioneren als politieke partij moet sprake zijn van grotere invloed van de eigen achter­ ban. Met partijreferenda krijgen de eigen leden meer zeggenschap over de partijstandpunten. Korte en snelle communicatielijnen zijn ervoor het kiezen van de landelijke en regionale leidingen voor het samenstellen van kieslijsten. Niet langer kiest de fractie in de Tweede Kamer de politieke lei­

S&’D 10/11 I 2002 CURSI EF

lisme— , zijn een samenlevingsprobleem van de De Tien Geboden uan eerste orde. Veel te veel heerst in de publieke ruimte in Nederland het recht van de grootste en Gouda brutaalste bek. En wat zit mensen nu dichter op de huid dan dagelijkse ergernis over ‘hufterigheid’ We leven in een media-samenleving. Dat heeft (een goed getroffen term uit het PvdA-verkiezings- nogal ingrijpende gevolgen. Ons beeld van de manifest) en overlast van anderen. wereld en van mensen wordt, zeg, voor de helft Je kunt hele abstracte discussies houden over bepaald door de ervaringen die we in ons dagelijks waarden en normen, over de bron van de moraal en leven opdoen — in het gezin, met collega’s, buren, over de al dan niet hypocriete achtergronden van vrienden — , en voorde andere helft doorwat we een ethisch reveil van christelijke signatuur, feit is op TV zien, in kranten lezen of op de radio horen. — en daar is zo’n beetje iedereen het wel over eens De media, daarvalt nu eenmaal niet veel aan te — dat er met de basics op het vlak van normen, doen, geven geen waarheidsgetrouw beeld van de waarden en omgangsvormen nogal wat uit de hand werkelijkheid. Nieuws en actualiteiten betekenen is gelopen. Waarom anders zou het thema steeds perdefinitie overdrijving, uitvergroting van het uit­ weer als een duikelaarterugkeren op de politiek­ zonderlijke, bijzondere en negatieve. De media bie­ maatschappelijke agenda en zo’n grote resonantie den een zwart/wit-realiteit. Daar komt bij dat er krijgen, ook bij mijzelf? nogal watTV-programma’s zijn die een ronduit ver­ Naast de inmiddels beroemde ‘stadsetiquette’ loederende uitstraling hebben. Een uurtje MTV kij­ van Rotterdam zijn er de gedragsregels die door de ken en je ziet dat het rolmodel voor Nederlandse burgers van Gouda als belangrijkste werden aange­ puisterige pubers bestaat uit een zwarte getto-jon- wezen. Daaraan kun je zien waar het in Nederland gere van een streetgang uit Los Angeles. ‘Je wordt zo al aan schort. Die regels zijn: ‘watje stuk maakt, pas omringd door tien meisjes bij een zwembad als moetje zelf betalen; gebruik geen geweld; ruim je je beschikt over een gewelddadig imago’, zo luidt afval zelf op; intimiderend rondhangen is asociaal; clip na clip de boodschap. Jerry Springer-achtige spreek Nederlands, dan begrijpen we elkaar; res­ programma’s hebben hetzelfde soort perverse uit­ pecteer elkaar altijd; hard rijden is bloedlink, dus werking, alsof de hele wereld alleen nog maar zou doe normaal; ouders voeden zelf hun kinderen op; bestaan uit elkaar bevechtende ‘strippers’. pest, plaag en discrimineer niet en als laatste regel: Media hebben een niette onderschatten invloed agenten zijn voor ons allemaal, respect graag.’ De op ons beeld van ‘hoe fatsoenlijk zijn mensen nog Tien Geboden uan Gouda. helemaal’. Verhalen in de media kunnen bijna net Het geval wil nu dat ieder weldenkend mens van zo hard aantikken als eigen levenservaringen. Zie goede wil zich prima in deze gedragsregels kan vin­ de nationale afschuw over ‘zinloos’ geweld. In je den — sterker nog: deze zonder enige moeite na­ eigen leven kan het misschien allemaal best mee­ leeft. Het probleem is dat de mensen die zich hier­ vallen met normverloederingen onveiligheid (hoe­ door juist aangesproken zouden moeten voelen er , 7 veel mensen uit uw omgeving kent u die in de ge­ niet wakker van zullen liggen. In de Amsterdamse vangenis zitten?) en toch kunjeereen heel zwart­ onderwereld heb ik nog geen bezorgde geluiden gallig beeld over het verval van normen en waarden opgevangen over de Brede Maatschappelijke dis­ op na houden. cussie over normen & waarden (door MP Balke­ Geen misverstand. Ik probeer hiermee niet de nende overigens even stoer aangekondigd als half­ aanzwellende bezorgdheid over het verval van nor­ hartig afgevoerd). men en waarden te relativeren. Er is echt fors iets Het lastige van een normen en waarden-debat mis met wangedrag in Nederland. Overlast en — hoezeer ook toe te juichen omdat het morele agressie — van uitgaansgelal tot gescheld op het grenzen opnieuw markeert en mensen van goede voetbalveld, van opgefokt autorijden tot vanda­ wil in hun gelijk bevestigt — is dat ten onrechte de

S & D 10/11 I 2002 CU RSI EF indruk wordt gewekt dat er enorme meningsver­ hoofdredactionele commentaren, columns en inge­ schillen overde ‘inhoud’ van de moraal zouden zonden stukken werd de bedreiging scherp veroor­ zijn. Maar normen en waarden die voortvloeien uit deeld; de moed van Hirsi Ali (‘die vrolijke ketter’ - het strafrecht en uit algemeen menselijk fatsoen Afshin Ellian in Trouw) geprezen. Een groot aantal worden niet of nauwelijks betwist; de grootste pro­ schrijvers verdedigde in een manifest in Trouw resp. blemen zitten in opvoedingen handhaving. En dan NRC Handelsblad ‘het recht van Ayaan Hirsi Ali om loopt de overheid al snel in zijn eigen zwaard. Dan haar denkbeelden in vrijheid te kunnen uitspreken blijkt niet alleen de gewelddadige en ‘amorele’ en publiceren’. In Amsterdam zetten vrijwilligers burger de schuldige, maar de overheid net zo goed. een website op (www.steunayaanhirsiali.nl). En na Enschede, Volendam, de schandalig-lage oplos­ een oproep van Neelie Kroes (vvo) Margreeth de singspercentages van misdaad, de crisis in het Boer (PvdA) en Gerda Verburg(CDA) in Buitenhof VM BO, de uitgeklede reclassering; zij faciliteren kwamen vele duizenden steunbetuigingen binnen. normverval en verloederingen ondermijnen zo de Intussen riep de beperkte bescherming die zij publieke moraal. van overheidswege kreeg, en die de WBS dwong om Maar het meest wezenlijke is dit; het echt be­ voor aanvullende particuliere bewakingte zorgen, langrijke normen- en waardendebat vindt juist op tal van vragen op. Als de politie en de veiligheids­ dit moment plaats. Dat is het debat over de ge­ dienst de bedreigingen zeer ernstig nemen, zo meenschappelijke normen en waarden van de werd geredeneerd, waarom dan geen permanente Nederlandse multi-etnische samenleving. Dat nor­ beveiliging door een landelijke politiekorps gege­ men- en waarden-debat is voor de leefbaarheid van ven — zoals bij ernstige bedreiging van bewinds­ ons land op lange termijn van veel urgenter beteke­ personen en volksvertegenwoordigers gebeurt? nis, dan alle terechte ergernissen over hondenpoep Waarom de aanvullende (maardaarmee niet min­ en klierende hangplekjongeren bij elkaar. der intensieve) bescherming overgelaten aan de WBS, die datfinancieel gezien niet lang vol kan RENÉ CUPERUS houden? De overheid, antwoordde minister Rem- Medewerker WBS en redacteurS&D kes in antwoord op Kamervragen van die strekking van Groenlinks en vvD, zal de bescherming geheel overnemen wanneer de betreffende organisatie de lasten niet meer kan dragen. Erwaren ook kritische opmerkingen aan het adres van Hirsi Ali zelf Tijdens een bijeenkomst in Paradiso, die zij niet meer kon bijwonen, lieten Steun Ayaan HirsiAli moslim-jongeren duidelijk blijken niet gediend te zijn van haar harde kritiek op de islam. Scheidend In september werd WBS-medewerker Ayaan Hirsi Forum-voorzitter Ahmed Aboutaleb vond het zelfs Ali, na haar scherpe kritiek op de islam en op de laf dat ze niet verschenen was (‘dan huur je toch achterstelling van de vrouw in islamitische cultu­ bewaking in’). Van moslim-zijde werd haar (o.a. bij ren, meervoudig bedreigd. Ze kreeg bescherming, monde van Ali Eddaoudi) verweten een anti-islami- trad niet meer in het openbaar op en vertrok begin tische houding in te nemen. Een grote stap verder oktober voor langere tijd naar het buitenland. gingVrij Nederland, dat vraagtekens bij de bedrei­ De bedreiging heeft veel losgemaakt. De Wiardi gingen zelf zette. Z on d er één overtuigend bewijs op Beekman Stichting en de Partij van de Arbeid ver­ tafel te leggen (bronnen bleken onjuist of bewust klaarden verbijsterd te zijn over deze aanslag op de verkeerd weergegeven; andere zegslieden bleven vrijheid van meningsuiting; de WBS liet weten dat anoniem ofwaren door moslim-organisaties voor­ HirsiAli het onderzoek dat zij als WBS-medewerker geselecteerd) concludeerde het weekblad dat Hirsi in voorbereiding heeft, zal voortzetten. Ook in Ali ‘mogelijk’ een bedriegsteren een leugenaar is.

S&D lO/ll I 2002 CURSI EF

Zo werd ze niet alleen bedreigd, maar vervol­ onder normale(re) omstandigheden te hervatten. gens ook nog eens belasterd. En dat door Vrij Neder­ Intussen gaat het debat over haar inhoudelijke stel- land, dat eerder in een redactionele verklaring nog lingname door. In delen van de PvdA is die stelling- woorden tekort kwam om zijn solidariteit met die­ name controversieel; in een volgend nummer van zelfde Hirsi Ali te betuigen. Kan het cynischer? S8cD zal daarop uitvoerig worden ingegaan. Maar er Ayaan Hirsi Ali bevindt zich nu in het buitenland, zijn, gelukkig, ook velen in de PvdA die haar inhou­ om na de bedreigingen en de publiciteit daarom­ delijk steunen. O f zoals PvdA-voorzitter Ruud Koole heen rustte vinden en lezend en schrijvend haar het in de ledenkrant van de partij formuleerde; onderzoek voort te zetten. Verschillende initiatie­ ‘Wij staan als PvdA vierkant achter Ayaan; achter ven om dat verblijf buitenlands financieel mogelijk haar recht op vrije meningsuiting en achter haar te maken zijn door de w b s gebundeld in een Fonds strijd voor de emancipatie van vrouwen, met name Ayaan Hirsi Ali (postgiro 413455 ten name van de in conservatieve moslimgemeenschappen’. Wiardi Beekman Stichting, o.v.v. Fonds Ayaan). Eind november verschijnt in het Drieëntwintigste PAUL KALM A jaarboek uoor het democratisch socialisme een artikel Directeur van de Wiardi Beekman Stichting van haar hand over islam, integratie en moder­ niteit. Injanuari hoopt zij haar werk in Amsterdam

S&D 10/ll|2002 De ‘roots’ van de PvdA

In De kaasstolp aan di^^elen, het rapport van de Commissie De Boer, wordt de verkiezingsuitslag van 15 mei ‘de uitgestelde crisis’ genoemd. Het zou gaan om de climax van een langdurige vervreemdingtussen PvdA en haar natuurlijke aanhang. Deze zienswijze wordt, ieder op de eigen manier, gedeeld doorde hier verzamelde auteurs. Gerard van Westerloo schetst een pijnlijk beeld van de Opstand tegen de Socialen. Reinier Krooshof legt het populisme op de snijtafel en analyseert hoe een partij als de PvdA met dit verschijnsel om zou moeten gaan. MadyThung laat zien dat het publieke onbehagen niet van recente datum is en hekelt ‘hetgrote ontkennen’ ervan doorde politiek. Dat politiek correct denken op het vlak van de multiculturele samenleving een hoofdrol heeft gespeeld bij het uit elkaar drijven van volkspartij PvdA en haar 10 klassieke achterban, wordt betoogd door zowel Hans Werdmölder als Laurens Slot. Werdmölder reconstrueert uitgebreid de oorzaken en negatieve gevolgen van politieke correctheid. Charlotte Dijkstra tot slot ziet in het electorale succes van de Fortuyn-revolte een bewijs dat Nederland een ‘toeschouwersdemocratie’ is geworden.

S&D 10/11 I 2002 FOTO MARIA AUSTRIA | MAI | HOLLANDSE HOOGTE

De ‘mots’van de PvdA (i) Opstand tegen de Socialen

GERARD VAN WESTERLOO

Zoals ik van diverse kanten mocht vernemen zer dan de wijzer. Net op het moment dat mijn vindt menig fractielid dan wel partijbesmurder potlood — in Amsterdam doen ze het nog met heteengroffe schande datWeckman en Beek­ potlood — verdacht sterk richting de Christen man* mij gevraagd hebben om hier het woord te Unie trilde ging mijn mobieltje af. voeren. Ze zien mij geloof ik als de reïncarnatie ‘Sorry’, zei ik, ‘ik sta in het stemhokje.’ van Beëlzebub, en die vraagje ook niet om de ‘O’ zei de beller die ik niet kende, ‘dan hang ik Vereniging van Heiligen toe te spreken. gauw op’. Ik doe het zoals u ziet en hoort toch. Erger ‘Nee’, zei ik, ‘praat maar door, ik twijfel nog.’ nog, ik zal u deelgenoot maken van wat Ad Mel- Hij legde uit waarvoor hij belde. kert in zijn brief aan het Partijbestuur schamper Toen hij wilde ophangen vroeg ik: ‘Wacht mijn ‘privé-belevingswereld’ noemt. Het zou even, heeft u nog een stemadvies voor mij?’ toch wat zijn, schrijft uw verliezende lijsttrekker, Het bleef even stil. ‘Ja’, zei de beller toen met als die privé-belevingswereld van mij en die van diepe stem. ‘Stem Links!’ Rob van Gijzel 'normgevend’ zouden worden En zo werd het Paul Rosenmöller. binnen de Partij van de Arbeid. Daar moet ik zelf eerlijk gezegd ook niet aan Een ding wist ik zeker: PvdA zou het niet worden. denken. Waarom niet? Dat heb ik in twee dubbelnum­ Ik ben geen politicus, ik ben journalist. Het mers van Socialisme e^Democratie en in de in­ nadeel daarvan is dat het er weinig of niets toe middels beroemde twee partijrapporten later doet wat ik zeg. Het voordeel is dat ik belange­ uitvoerig mogen lezen. loos kan spreken. Ik hoef niemand van u te Omdat, en nu citeer ik voorlopig even, de vriend te houden. Naar het woord van professor PvdA volgens Thijs Wöltgens zijn ‘stamelectoraat Jan Blokker heeft een journalist geen vrienden. verwaarloosd heeft’ en omdat de PvdA volgens Eenjournalist heeft bronnen. Felix Rottenberg onderhevig is aan ‘lafheid en In die persoonlijke belevingswereld van mij angst’ zodra de migranten aan de orde komen en heb ik de laatste keer geen PvdA gestemd en ik omdat het hier volgens Wouter Gortzak om een zal u vertellen waarom. Maar ik zal u eerst vertel­ ‘zichzelf coöpterende oligarchie’ gaat waar­ len op wie ik wel gestemd heb. binnen Melkert zich ‘als partijleider gediskwali­ Toen ik in het stemhokje stond wist ik het nog ficeerd heeft’ en omdat de PvdA volgens Adri steeds niet.Volgens de stemwij zer moest het Duivesteijn in de zelf geschapen illusie ver­ D66 worden, maar ik dacht, dat nooit, ikben wij- keerde dat ze wel wist wat er aan de hand was. Volgens Peter van Heemst heeft de PvdA ‘last die Over de auteur Gerard uan Westerloo was onder de allochtonen met zich meebrengen vrijwel vol­ meerjournalist uoor Vrij Nederland en werkt nu ledig afgewenteld op de oude wijken’. Volgens freelance Willem Witteveen is de PvdA niet eens in staat Foto pagina i6 Co de Kruijf/Hollandse Hoogte geweest de eigen beginselen te verwoorden. En

S&’D lO/ll I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Gerard van Westerloo Opstand tegen de Socialen volgens... stop maar, stop maar, sociaal democra­ U vraagt zich misschien af wie die wethouder is ten hebben geen vijanden en zelfs geen buiten­ die dit zei, maar dat is de goede vraag niet. De staanders nodig om hun partij de grond in te goede vraag is wanneer hij het zei. In 1978! In een stampen. VN-bijlage die Elma Verhey en ik toen schreven Er is wel een verschil tussen al die vlijm­ over het verval van de Smitsstraat in de Haagse scherpe PvdA-autokritikasters en mij. Ik ben het Transvaalwijk. Bijna een kwart eeuw geleden! met allemaal volkomen eens, alleen, ik vond en zei en schreef het vóór de verkiezingen. Zij TRAMLIJN 16 daarna. Vóór de verkiezingen heb ik van geen PvdA’er gehoord dat er ook maar in het minst iets In de verkiezingscampagne heb ik Melkert her­ schortte aan de partij. Integendeel. Als ik schreef haaldelijk horen zeggen dat de steden sinds een dat Melkert weliswaar een geweldig politicus is jaar of zes erg aan het veranderen zijn. Ik wist maar ook een erg beroerde lijsttrekker, dan telkens niet wat ik hoorde. Sinds zes j aar? Dat is draaide op de volgende bijeenkomst waar we el­ al twintig jaar aan de gang! Nee, al veel langer. In kaar zagen dezelfde Adri Duivesteijn van de mijn privé-belevingswereld krijgt de PvdA nu de haakje openen arrogantie vraagteken haakje rekening gepresenteerd voor het feit dat ze een sluiten zijn rug naar me toe. kwart eeuw lang geen raad heeft geweten met de Ik vind al die kritiek dus terecht en tegelijk privé-belevingswereld van haar tot dan toe na­ heeft ze iets labbekakkerig. Pas toen het verkeerd tuurlijke kiezersvolk. gegaan was hoorde je binnen de PvdA van alle In 1984, achttien jaar geleden, schreven de­ kanten dat zo goed als iedereen dat allang had zelfde Elma Verhey en ik een andere v n -bijlage, zien aankomen. dit keer over de bestuurders van tramlijn 16 in Ik geloof dat deze labbekakkerigheid, dat al- Amsterdam. Die stemden van oudsher Partij van tij d maar woorden en meningen voegen naar het de Arbeid of anders CPN, ze waren vakbonds-die- belang van het ogenblik, naar het coalitiebelang hards en van het woord rechts alleen al kregen ze als dat de boventoon voert, naar het partijbelang jeukende pulckels. Ikheb zelden zoveel gelachen in verkiezingstijd, en naar schone handen als de als tijdens het schrijven van die bijlage. verkiezingsuitslag ontluisterend is — ik geloof ‘Ik stond’, vertelde een bestuurder, ‘met een dat die onuitroeibare neiging van politiek ac­ paar collega’s voor het Centraal Station, dubbel tieve sociaal-democraten voor mij de doorslag hebben we gelegen. Piet, ook zo’n moordgozer, heeft gegeven om niet op u te stemmen. Tijdens had in zijn wagen een blindegeleidestok gevon­ mijn weken bij de PvdA-fractie heb ik voor het den. Hij komt er mee naar ons toe en zegt, “Gein­ eerst met de uitdrukking ‘praten met meel in de tje.” Wij wachten een paar minuten, zijn tram mond’ mogen kennismaken. Ik wil vertegen­ loopt vol. Hij zet een zonnebril op, we nemen woordigd worden door een onbevangen pra­ hem met twee man mssen ons in, hij met die tende mond. Niet door een bek vol stuifmeel. stok op de grond tiklcen en wij maar zeggen, pas 13 Ikheb nog een citaat voor u, dit keer van een op, hier is een stoep, voorzichtig daar loopt ie­ PvdA-wethouder. ‘Er is een smk veerkracht uit de mand. We doen de deur open en hij sen hem de stad weggtrokken’, zegt hij, ‘en dat komt omdat trap op de tram in. “Hier zitten de knoppies, voel er in de steden nogal wat mensen zijn die andere maar. Kan je bij de pedalen? Voorzichtig rijden mensen terroriseren. Als dat gekleurden zijn hoor”. Piet gaat op zijn stoel zitten en wij draaien komt het dubbel hard aan. Dat is niet alleen ons ons om. Hele tram leeg.’ probleem, dat is het probleem van alle steden. De trambestuurders die we in 1984 in Am­ Waar het in feite om gaat is het voortbestaan van sterdam spraken zagen vanuit hun cabine hoe de de steden.’ stad onder hun oog verloederde. De tram werd toen nog louter door Amsterdamse mannen van

S&D 10/11 [ 2002 De ‘roots’ van de PvdA Gerard van Westerloo Opstand tegen de Socialen

de gestampte pot bestuurd, er kwam nog geen ven ze vol. Ze wisten alles precies, dus ze hoefden vrouw aan te pas en ook geen buitenlander. Ja niet meer te luisteren, hooguit nog naar elkaar. toch, één Chinees, maar dat was zó’n peer. Als die Er moest een naam voor ze zijn. De beste die hij iets verkeerds zei riepen die Amsterdammers kon bedenken was toch: Socialen. ‘houje bekloempia!' En dan riep hij terug: ‘krijg De Socialen hadden het in Nederland heel erg nou wat sleutelhanger’. Waarom sleutelhanger, en in Amsterdam helemaal voor het zeggen. Zij vroeg ik aan de man die me dit vertelde. ‘Omdat waren er de schuld van dat mensen als hij, tram- ik zo klein ben.' besmurders, arbeiders, gewone mensen, als De ene na de andere trambestuurder vertelde vreemdeling rondliepen in de buurt waar ze in wezen hetzelfde verhaal. Hoe ze hun ervarin­ woonden, als verdwaald in het bedrijf waar ze gen in de veranderende stad altijd en eeuwig werkten. Ze konden praten, dat moest je ze nage­ voor zich moesten houden, want dat ze anders ven. Daar leefden ze van. Jij kon lullen watje stigmatiseerden en discrimineerden. Niet hun wilde, ze wisten het toch beter. Zij wisten precies meningen. Nee, hun ervaringen. Toen er een Su­ hoe verdraagzaam jij moest zijn. Wilde je iets rinaamse zakkenroller met een mes voor me ge­ terugzeggen, dan wasje aan heropvoeding toe, staan had, vertelde er een, zei de bedrijfsleiding alsje tenminste geen onverbeterlijke fascist was. en het maatschappelijk werk en wat er nog meer Hij haatte ze, de socialen, en hij zag dwars aan sociaal bewogen types rondliep niet, klere door ze heen. Hypocriet waren ze tot op het jongen, wat rot voor je. Nee, ze zeiden: pas op merg. Ze hadden hun mond vol over de buiten­ hoor, zo zijn niet alle Surinamers! landers en datje begrip moest opbrengen voor die mensen, maar zelf woonden ze in een buurt waar ze nog nooit een Turk gezien hadden. Zelf­ DE SOCIALEN zuchtig waren ze ook. Ze streken salarissen op Nogmaals 19 84. Ik zal u een stukje voorlezen van waarvan je twee bestuurders en een gelede tram de laatste trambestuurder die in die bijlage in de in leven kon houden. En ze waren voor alles gek. indirecte rede aan het woord kwam. Als jij bij ze kwam om te vertellen datje tram ‘Het was ontzettend makkelijk’, zei hij, ‘om ze door een bende zakkenrollers onveilig gemaakt aan te wijzen, je had meteen in de gaten of het er werd, stuurden zij een antropoloog op je af die je een was of niet. Maar het was moeilijk om ze al­ ging vertellen over het ontstaan van Paramaribo. lemaal samen een naam te geven. Geiteharensok- Hij was geen fascist en geen racist en gevoel ken had hij een tijdlang gedacht. Maar dat klopte voor rechtvaardigheid had hij ook. Hij wilde niet. Die liepen graag in de namur en hij was zelf graag betalen voor de kneus of voor die het was ook ontzettend op het milieu. Ze zaten overal. Als geworden. Maar niet voor de profiteurs en de so­ een olievlek hadden ze zich over Nederland ver­ cialen hielden die juist de hand boven het hoofd. spreid. Droomkoninkjes was veel te aardig. De Daar kregen de socialen zo’n mooi gevoel van, 14 PvdA was er een broeinest van, maar ze zaten dat ze niet in de gaten hadden hoe ze door die­ evengoed in de vvd . Wereldvreemden was ook zelfde profiteurs werden uitgelachen. De ge­ geen goed woord, want zo gek waren ze niet of ze wone mensen hadden ze suf gebeukt. Het was regelden voor zichzelf de betere baantj es. Tien te­ een wonder dat die het nog namen. gen een datje er een tegenover je had als je getest We moesten er maar over ophouden. Al die werd en dat het er een was die jou de cursus om­ dingen maakten zo’n onvrede. De trambesmur- gang met de passagier gaf. De gemeenteraad zat der kwam geërgerd en gefmstreerd thuis, zonk er vol mee, wethouder waren ze geworden. Poli- weg bij de tv en dan hoorde hij de Janmaat met tieken dan? Ook niet. Ze zaten net zo goed op kan­ zijn radde tong en dan dacht hij, hij heeft gelijk. toor jouw rooster te verbeteren. Op de tv voer­ Moest hij dan voor de PvdA stemmen? Dat den ze het hoogste woord en de kranten schre­ waren de socialen die de asocialen de hand boven

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Gerard van Westerloo Opstand tegen de Socialen

het hoofd hielden. Hij had wel gedacht vvd , maar nele kiezers, neem die trambestuurders, gelijk dat was een bazenclub en hij was geen baas maar hebben en u niet. Het wezen daarvan is dat u ze knecht. Hij wist het niet, hij wist het bij God niet in de steek hebt gelaten, in hun gelijk én in hun meer, hij mocht barsten als hij het nog wist. Hij ongelijk. De kwestie is niet dat uw waarden al was geneigd om te zeggen, dan maar Centrum­ die tijd niet hoogstaand en humanistisch zijn ge­ partij.’ weest. Het probleem is dat u de last van die Nogmaals, dit was 1984. De bijlage verscheen waarden hebt afgeschoven op de schouders van en de dag daarop kreeg ik een brief van het meld­ wie uw eigen kiezers waren. U heeft er goed aan punt tegen discriminatie. Hoe ik het in gods­ gedaan om ze niet naar de mond te praten. Maar naam in mijn hoofd gehaald had om zo iemand u heeft er totaal verkeerd aan gedaan door ze met vrijelijk aan het woord te laten! Hoe kunt u, hun last alleen te laten. schreef het meldpunt letterlijk, deze mensen de ruimte geven om hun vooroordelen in krant of Uw partijleiding en uw zo gestoken reagerende weekblad te spuien!’ Ook de politiek sprak er aanvoerders zien dat anders, vrees ik, maar ik schande van. En de journalistiek. Ik werd bij de zeg u, er is dit jaar en door Pim Formyn een revo­ journalistenvakbond voor de werkgroep migran­ lutie op gang gebracht die zijn hoogtepunt nog ten ter verantwoording geroepen. En in de Am­ lang niet bereikt heeft. Als u dat wilt kunt u zich sterdamse Universiteit stond ik voor een zaal vol zand in de ogen laten strooien — wat een rot- schuimbekkende socialen die in koor fascist en zootj e, die L p F, wat een klungels, niks aan de racist begonnen te roepen. hand, het verdwijnt vanzelf wel, ons uur slaat De trambestuurders ondertussen lagen achter gauw genoeg weer. Maar zo is het niet. in hun wagen opnieuw te rollebollen met een Staar u ook niet blind op de nouveaux riches die troepje vandaalzakkenrollers. Formyn aan de centen en zichzelf aan een nieuw speeltje, de politiek, hebben geholpen. Kijk een laag dieper en zie dat er in Nederland een revo­ ‘in p i m m e t j e ’ lutie op gang is gekomen, een opstand van uw Onlangs in 2002 en na de verkiezingen heb ik oude kiezers, van arbeiderskinderen die het be­ die trambestuurder van toen nog eens opge­ ter gekregen hebben dan hun ouders, van een­ zocht. De stad is allang de hunne niet meer en ze voudige burgers die u, net als u dat met de tram- wonen in Almere of Lelystad, in Hoorn of Emme­ besmurders in 1984 deed, racisten kunt noemen rend. Eén was er die PvdA gestemd had. ‘Wat zo vaak als u wilt, maar die dat daarmee nog niet heeft Kok mij misdaan?’, zei hij. ‘Ikheb een mooi zijn. huis met een groot balkon in Almere, ik heb een In een drie uur durend interview met Arend mime stacaravan langs het IJsselmeer, ikheb een Jan Heerma van Voss voor de vpRO-radio hoorde auto om tussen die twee en mijn werk op en neer Ad Melkert, als vervolg op Pim Formyn, in de

te rijden, als ik straks met de vu t ga is mijn pen­ verte de extreem-rechtse laarzen weer door is sioen verzekerd — Kok heeft mij niks misdaan. Europa dreunen. Ik zeg niet dat dit gevaar denk­ Waarom zou ik niet op Kok stemmen? Dat vond beeldig is. Ik zeg wel: het hangt in hoge mate van ik ontroerend. U af of het zover zal komen. Maar hij was de uitzondering. De anderen wa­ Wat betreft de mensen die in het kielzog van ren, zoals ze dat zeiden, voor Pimmetje gegaan. Eormyn de PvdA in Rotterdam bijvoorbeeld zo Margreeth de Boer en de haren hebben gelijk: omvangrijk uit de raad hebben gestoten kan ik u wat er op 15 mei aan het licht gekomen is de apo­ verzekeren: hun revolutie richt zich, op die van theose van een lang uitgestelde crisis, de uit­ een enkeling na wellicht, niet tegen ‘de’ buiten­ komst van een al twintig j aar smeulend proces. landers. Hun opstand geldt U! Het wezen daarvan is niet dat uw oude traditio­ In mijn privé-belevingswereld noem ik de re­

S&D 10/11 I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Gerard van Westerloo Opstand tegen de Socialen

volutie van 2002 de opstand van de trambestuur­ der met haar al die trappen af naar beneden. Hij ders. Ze richt zich niet op de Maroklcaan, de Turk komt terug, negen trams achter hem en de lijn­ of welke andere vreemdeling dan ook. Ze wil een chef boven aan de trap. Wat is dat, godver­ einde maken aan uw autisme, aan uw pretenties, domme, brult die. Moet jij toch weten, zegt die aan de achteloosheid waarmee u hun sores onder besmurder. Service aan de passagier. het tapijt geveegd heeft. Die lol is verdwenen, j ammer, dat Amsterdam De trambestuurders die ik in 2002 sprak zijn is weg, het is niet anders. Maar waarover, zei die in Pimmetje, maar ze zijn ook twintig stappen bestuurder in 2002, hadden we het vroeger in die verder dan u misschien denkt. Ze delen hun huisjes? Voetbal en wijven. En nu hebben ze het eindhaltehuisje inmiddels niet alleen meer met over de kinderen en de school en hoe je koeskoes de Amsterdamse jongens van de gestampte pot, Waarmaakt — 'eerlijk is eerlijk, wat dat betreft is maar ook met vrouwen, met Turken en Marok­ het er een end leuker op geworden’. kanen, met Surinamers en Somaliërs. Want ze maken allang niet meer het onder­ Ts het er leuker op geworden?’, vroeg ik ze. scheid tussen Hollanders en Buitenlanders. Vaak wel. ‘Vroeger’, zei er een, hadden we Die hebben ze in de praktijk leren kennen. Ze meer Amsterdamse humor. En hij vertelde maar maken nu het onderscheid tussen fatsoenlijke weer eens het verhaal van dat oude moedertj e dat lui en klootzakken, die lui die zich voor niks ziek naar het ziekenhuis moest en moeilijk kon melden en de kantjes eraf lopen. ‘Dat ken een lopen. “Hoe kom ik nou in de volgende tram?’’, Marokkaan zijn maar evenzogoed een Hollan­ vroeg ze. Geen probleem wijffie, zei hij, help ik je der.’ toch effe, want hij was net naar de cursus service Nee, het is geen onversneden vreemdelingen­ aan de passagier geweest. Blijkt dat ze met de haat die deze Pimmetjesstemmers drijft, het is metro moet. Beloofd is beloofd, dus die bestuur­ de haat tegen de socialen die, zegt hun privé-be-

l6

s S/D 10/ l i I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Gerard van Westerloo Opstand tegen de Socialen levingswereld, de klootzak de hand boven het mee achter de drumband en voor het eerste rij­ hoofd houden en vol van begrip zijn voor de da­ tuig plaatsgenomen. De directeur was naar hem der zonder belangstelling voor het slachtoffer. toegekomen en had gezegd, wat jij, wegwezen. En nee, het is geen rechts-extremisme dat de Maar hij had zich niet laten verjagen. ‘Toen we revolutie in gang gezet heeft, het is de afkeer van op de Dam aankwamen ging er een enorm ge­ een in zichzelf opgesloten politieke cultuur die juich voor mij op. Maar toen de directeur uit­ de privébelevingswereld van de burger tot ge­ stapte hoorde je geen mens!’ vaarlijk want voor je het weet stigmatiserend en Dat heeft de sociaal-democratie met haar discriminerend terrein verMaard heeft. oude kiezers gedaan. Wegwezen jullie, die Idote privé-belevingswereld van jullie verstoort ons feestje maar. Last van de Turk op driehoog? U 'w eg w ezen ju l l ie !’ stigmatiseert mijnheer! Problemen met Suri­ In 19 84 kwam ik bij een oude trambestuurder naamse zakkenrollers? Mijnheer, u bent rijp thuis die tweejaar voor zijn pensioen zat. Ieder­ voor het meldpunt tegen discriminatie. een noemde hem de beste vakman. Hij opende Melkert heeft gelijk. Het kan op xenofobie en een kast die van onder tot boven gevuld was met vreemdelingenhaat uitlopen. Zover is het nog dozen en pakken bij elkaar gebonden, ongeo­ niet. En zover komt het niet als de PvdA, einde­ pende brieven. ‘Dat is’, zei hij, ‘de post die ik in al lijk, eindelijk, het contact met haar oude kiezers, die jaren van het Gemeente Vervoer Bedrijf heb haar natuurlijke achterban, herstelt. Nogmaals, gekregen. Op de dag van zijn pensionering zou dat betekent niet dat u iedereen maar gelijk moet hij een bestelwagen huren en al die ongeopende geven en dat de Partij haar Hoge Principes zon­ post aan het Hoofdkantoor afleveren. ‘Zo’, zou hij der meer moet laten vallen. Maar het betekent dan zeggen. ‘Van jullie beste bestuurder. En dat wel dat u uzelf moet bekennen dat u uw eigen ben ik geworden zonder een van die brieven te mensen lelijk met de last van uw principes heeft lezen’, laten zitten. En dat u in plaats daarvan eindelijk, Ditjaarheb ikhem weer opgezocht. ‘En?’, eindelijk begrip gaat opbrengen voor hen die dat vroeg ik namurlijk. Ja hoor, hij had de pakken af­ voor u allang niet meer kunnen. geleverd. ‘Nog iets gehoord?’ * Gerard van Westerloo hield bovenstaande lezing ‘Ja, een bedankbrief. Dat er heel wat spul bij tijdens de bijeenkomst 'De Partij van de Arbeid zat dat ze zelf kwijt waren.’ binnenstebuiten — Buitenstaanders aan het woord Dit keer liet hij een foto zien. Daarop stond hij over de positie en koers van de PvdA na de dreun van met een versierde fiets in zijn oude conducteurs- 15 mei’ in Felix Meritis, Amsterdam op 28 september pak. De foto was gemaakt op de dag dat het GVB 2002. Dit was een initiatief van de Wiardi Beekman zijn honderdj arig bestaan vierde. Er was een op­ Stichting en een groep (ex-kandidaat-)kamerleden, tocht met oude trams door de stad waarvoor ie­ verenigd in de prof. Wekmanstichting i.o. 17 dereen was uitgenodigd, behalve de bestuurders. Dus had hij zijn fiets opgetuigd en had hij daar­

S&D 10/11 I 2002 De 'roots’van de PvdA (2) Hoe het populisme te verklaren en erop te reageren?

REINIER L. KROOSHOF

Er heerst een onheilspellende sfeer in Nederland. De periodes 1930-1945 en 1970-heden zijnui- Een sfeer waarin volksvertegenwoordigers be­ teraard zeer onvergelijkbaar — zeker econo­ scherming moeten hebben en een moedige misch —, maar er kunnen mogelijk wel dezelfde vrouw moet onderduiken. Die sfeer had ik eerder mechanismen spelen. Het is dus interessant om geproefd bij lezing van Het Fascisme en de nieuwe na te gaan of het populisme een nieuw fascisme vrijheid, een boek uit 1938 van Jacques de Kadt, die is en in welk opzicht dan wel. Wat is er te zeggen na de Tweede Wereldoorlog lange tijd Tweede- over de opkomst en groei van bewegingen aan de Kamerlid was voor de PvdA. Ik liep met bange vra­ rechterzijde van het politieke spectrum, hun oor­ gen rond. Zou, zoals toen, de ‘nette’ burgerij op­ sprong en achtergronden? nieuw op een beweging hebben gestemd die ‘het gezag’ zal komen herstellen tegenover de dreiging DEMOCRATIE EN POPULISME vanuit een onderklasse? Zou de sociaal-democra- tie daarop opnieuw alleen maar vanuit sociaal- Er moet onderscheid gemaakt worden mssen de­ economisch perspectief antwoorden? De Kadt mocratisch en ondemocratisch rechts. Maar: stelde in zijn tijd dat de materiële ellende welis­ scherp kan dat onderscheid niet zijn. De vele waar beëindigd moet worden, maar dat de echte rechtse partijen in Europa tonen namelijk een strijd gaat om de cultuur: de politiek gematigden bonte verzameling ideologieën, historische moeten zich wapenen tegen het fascistische ka- achtergronden en diverse electorale ontwikke­ zernisme én de proletarische idealen. Beide ver­ lingen. En wat is democratie? Democratie is niet stikken het individu dat probeert de door de ge­ alleen afhankelijk van wettelijke regelingen of meenschap getrokken grenzen te overstijgen. Een partij-ideologieën, maar ook van het draagvlak in gezonde gemeenschap heeft die individuen no­ de opvattingen en houdingen van de burgers. dig, niet om de gemeenschap te vernietigen, maar Het is in deze verhelderend gebruik te maken juist om haar groter en ruimer te maken. van een definitie uit Vlaams onderzoek van Mark Elchardus en Wendy Smits van de Vak­ Over de auteur Reinier L. Krooshof is econometrist en groep Sociologie van de Vrije Universiteit organisatieaduiseur. Hij was werkzaam bij ISES Brussel: International en is onlangsgepensioneerd. De democratie wordt gewonnen op andere krachts- Noten en literatuur Zie pagina 27/28 velden, vooral de economie [...] Ze is macht ontjutseld Internetbronnen Zieioioiv.iobs.nl aan magistraten, aristocraten, wetenschappers en an- s&D 10/11 I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren? dere bekleders van gezag en hamsteraars van macht. plaats van oud-nazi’s, maar heeft zich geleidelijk Van democratie kan men pas beginnen te spreken aan een wat netter imago aangemeten. als binnen de ruimte die op die machtscentra is vero­ En Fortuyn dan? In een boekbesprekingsarti- verd een rechtsorde wordt ingesteld die aan alle bur­ kel over ‘rechts’ schrijft de historicus Ido de Haan gers gelijke politieke rechten toekent. Dat is de 'rech­ in de n r c : ‘De verwarring over het politieke eti­ tencomponent'van de democratie. Sommigen leggen ket dat op Fortuyn geplakt moet worden, heeft hierop een exclusieve nadruk. voor een deel te maken met de ongrijpbaarheid Maar voor echte democratie is meer nodig. De bur­ van zijn gedachtegoed. Fortuyn wisselde liber­ gers moeten de mogelijkheid hebben de inhoud van taire, conservatieve en onvervalste sociaal-demo- hun rechten te bepalen en invloed kunnen uitoefenen cratische thema’s af met een sterke nadruk op de op de manierwaarop die rechten worden geïnterpre­ nationale identiteit die bedreigd zou worden teerd en toegepast. Dit noemt Elchardus de 'vertegen- door de islam, en een messianistisch idee van po­ woordigingscomponent': de instellingen en de instru­ litiek leiderschap.’ menten en regelingen waardoor die invloed van de burgers op het beleid effectief wordt gemaakt. Wat radicaal en extreem-rechtse partijen ge­ De derde component heeft betrekking op de reële meen hebben is, aldus De Haan, een aantal democratische machtvan de burgers. De democratie eigenschappen. Beide soorten partijen zijn popu­ moet de burger het gevoel geven dat hij burger is, lid listisch. Dat wil zeggen dat zij, althans in theorie, van een rechtsorde waarin hij de besluitvorming een aflceer hebben van het gevestigde parlemen­ daadwerkelijk kan beïnvloeden. In het Engels spreekt taire systeem en de gevestigde partijen omdat men van ‘empowennent’. Een goede Nederlandse ver­ die een direct contact met het volk in de weg taling is 'democratisch vermogen’. staan. Populistische partijen pretenderen te Het is duidelijk dat deze drie componenten elkaar spreken namens het hele volk (dus niet namens onderling conditioneren, maar ze staan ook in span­ een deel, bijvoorbeeld een klasse). Populistische ning met elkaar en van essentieel belang is hun onder­ partijen worden geleid door een partijleider die ling evenwicht. Dat evenwicht moet verhinderen dat ideologisch en feitelijk een centrale rol vervult het^eza^ van de experts (magistraten, allerhande en — indien mediageniek — bij verkiezingen de technocraten...) de vertegenwoordiging verdringt, doorslag geeft: Haider, Fini, Fortuyn. De partijor- maar de greep van de vertegenwoordiging op het recht ganisatie is amateuristisch en behept met affai­ beperken. Het moet rechten en vertegenwoordiging res. Radicale en extreem-rechtse partijen hebben toetsen aan het democratisch vermogen van de bur­ (soms) electoraal succes als reactie op een afge­ gers. vlakt politiek bestel, waarin gevestigde linkse en rechtse partijen naar elkaar zijn toe gekropen en Nu is het mogelijk wat meer te zeggen over de overig rechts hebben uitgesloten: Proporzdemo- opvattingen van de rechtse partijen en burgers: cratie (Oostenrijk), cohabitation (Frankrijk), Paars in het bovengenoemde onderzoek vonden El­ (zie ook Kitschelt). Verder koesteren deze rechtse 19 chardus en Smits dat in Vlaanderen een consen­ partijen een nationale identiteit en hebben ze sus bestaat over het belang van de democratische een afkeer van nieuwkomers of andersdenken­ rechten. De steun voor het vertegenwoordi- den (afhankelijk van de historische en nationale gingsprincipe en vooral het gevoel van democra­ omstandigheden: 'rassen’, communisten, mi­ tisch vermogen zijn echter sterk aangevreten, granten). De samenstelling van hun electorale vooral bij aanhang van het Vlaams Blok. aanhang bevat relatief veel jongere, laag opge­ In Frankrijk wil Le Pen de Vijfde Republiek leide mannen. Of zich in een land al of niet radi­ vervangen door een Zesde met een gesloten, hië­ cale en extreem rechtse partijen voordoen, blijkt rarchische politieke orde. De Oostenrijkse FPÖ ook af te hangen van het kiesstelsel (kiesdrem­ van Haider was aanvankelijk zelfs een verzamel­ pels, districtenstelsel).

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

gaard, kunnen profiteren van evenredige ver­ WAARDOOR GROEIT POPULISME? tegenwoordiging en zich af kunnen zetten tegen Voor de vraag naar de opkomst van het popu­ een links-liberale partij. De aanwezigheid van lisme in Europa zijn verschillende onderzoeken een gevestigde rechtse partij werkt in hun na­ beschikbaar. Zo onderscheidt Golder populisti­ deel. sche en neofascistische partijen op basis van hun Deze kwantitatieve onderzoeken helpen ons ideologie of partijprogramma. Golder rekentin sommige ideeën te onderstrepen en andere uit Nederland de Centrum Partij en de Centrum De­ te gummen. De invloed van sociaal-economi- mocraten tot de neofascisten. De lpf bestond ten sche, instimtionele en politieke factoren is on­ tijde van het onderzoek nog niet. In België heeft miskenbaar. De invloed van de immigratie is Golder het Vlaams Blok en het Front National tot overheersend. De onderzoeken zijn echter niet de populistische partijen gerekend. Golder laat volledig. We zouden wel willen weten of andere zien dat de neofascistische partijen electoraal omstandigheden ook meetbaar bijdragen aan de uitsterven en de populistische in 1985-1992 een groei van het populisme, zoals de beweerde ver­ enorme opgang gemaakt hebben en daarna blij­ loedering van her publieke domein (paarse puin­ vers schijnen te zijn. hopen: vacamres in het onderwijs, lengte van Golder stelt diverse hypothesen: wachtlijsten en files, inbraken), dalende beurs­ koersen, geschonden consumentenvertrouwen > immigratie stimuleert het stemmen op neo- of een toegenomen inkomensongelijldieid. fasdstische en populistische partijen; Daarnaast is het intrigerend te onderzoeken hoe > werldoosheid verhoogt het stemmen op po­ de LPF zoveel kiezers kan werven terwijl de pulistische partijen alleen als er veel immi­ werkloosheid zo laag is. gratie is, anders niet; De hier besproken onderzoeken zeggen ver­ > als deze partijen hun invloed willen vergroten der niets over de onderliggende causale verban­ door deelname aan verkiezingen dan profite­ den tussen de gemeten factoren en hun effect op ren ze bij een kiesstelsel met een grote de stemmenpercentages. Culmrele en psycholo­ districtsomvang en/of de toekenning van ze­ gische factoren blijven onderbelicht. Misschien tels boven districtsniveau. gaat het om dieper liggende gevoelens van onvei­ ligheid (Paul Scheffer). Van De Kadt leren we dat Bij neofascistische partijen worden deze hypo­ het fascisme dreef op een maximum aan gevoel thesen verworpen, bij populistische niet! en een minimum aan verstandelijlcheid en dat Uitbet onderzoek van Swank en Betz, over de sociaal-democratie er niets anders tegenover de periode 19 81- 19 9 8, blijkt dat het stemmen­ wist te stellen dan ordening van de samenleving percentage van de radicale en extreem-rechtse en een materialisme met de nasmaak van de partijen toeneemt door een aantal sociaal-econo- heerschappij van de middelmatigheid, van de 2 o mische effecten, namelijk de omvang van de proletarische massa. immigratie, globalisering (vrij handels- en kapi­ taalverkeer), deïndustrialisatie en belastingdruk. VLAAMSE e r v a r in g : DE NIEUWE BREUKLIJN Als de staat echter zorgt voor sociale zekerheid en werkgelegenheid voor iedereen dan neemt De opkomst van het Vlaams Blok heeft in Vlaan­ het immigratie-effect af tot 2/3 van wat het an­ deren een stroom onderzoeken op gang gebracht ders zou zijn en wordt het stemmenpercentage waar Nederlanders eigenlijk al eerder van had­ door globalisering zelfs verlaagd! Verder doen den kunnen leren. Zo probeerden Jacobs, Abts, nog politieke factoren mee. De radicale en ex­ Phalet en Swyngedouw (Instituut voor Politieke treem-rechtse partijen hebben een voordeel als Sociologie en Methodologie KU Brussel) verlda- zij eerder al aardig wat stemmen hebben ver­ rende achtergronden te vinden voor een nega-

s&D lo/n I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren? tieve houding ten aanzien van migranten. Uit len als de hoge verwachtingen, van welke aard hun enquête volgen enige interessante bevin­ ook, niet worden ingelost.’ ^ De auteurs vermoe­ dingen. De factoren die bij dragen aan een nega­ den dat een relatief laag niveau van maatschap­ tieve houding ten opzichte van migranten wa­ pelijk vertrouwen geen voorbijgaand, conjuncm- ren, naast jonge leeftijd en laag opleidingsniveau reel verschijnsel is, maar waarschijnlijk een ken­ vooral gevoelsmatig van aard: merk wordt van de geseculariseerde kennismaatschappij die zich aandient. > gevoel van machteloosheid, geen invloed op De auteurs constateren verder nog iets dat de werkelijkheid te hebben voor een politieke analyse van de posities van de > gevoelens in de steek gelaten te zijn door de PvdA en de lpf van belang is:‘De huidige bevin­ overheid dingen bevestigen het zeer grote belang van het > de veronderstelling in de toekomst econo­ maatschappelijke onbehagen (negatief toe­ misch achteruit te zullen gaan komstbeeld, onzekerheid over de sociale zeker­ > het gevoel door de overheid, politie of een be­ heid en gevoelens van onveiligheid), maar sug­ drijf te zijn gediscrimineerd gereren tevens een andere interpretatie van hun > verslechtering van de leefsituatie in de buurt rol. Het onbehagen vertaalt zich in een rechtse > onveiligheidsgevoelens. positie op de nieuwe breuklijn. Die laatste ver­ schijnt als de politiek-ideologische vertaling van Ekhardus en Smits (Onderzoeksgroep tor en het sociale verschil mssen degenen die zich vei­ Vakgroep Sociologie vu Brussel) gingen in op het lig voelen en met vertrouwen naar de toekomst wantrouwen in maatschappelijke instellingen kijken en de anderen die zich onveilig voelen en (overheid of anderszins). Dit wordt — aldus de met onbehagen naar de toekomst blikken. Die auteurs — in de hand gewerkt door onbehagen. sociale positie wordt in onze samenleving heel Het onbehagen uit zich in een negatief toe­ sterk bepaald door de genoten opleiding. Het on­ komstbeeld van de maatschappij, gevoelens van behagen en de onveiligheid worden vooral erva­ onveiligheid en — politiek-ideologisch — in een ren door laaggeschoolden en weerspiegelen de negatieve houding ten opzichte van migranten, sociale, culturele en economische kwetsbaarheid autoritarisme, calculerend individualisme, anti- van die groep in de kennismaatschappij. Op die politieke en antidemocratische gevoelens. Dit al­ manier draagt de kennismaatschappij bij tot een les is heel tekenend voor de laaggeschoolden. afname van het maatschappelijk vertrouwen.’ Een medeoorzaak is de toename van de levensbe­ Via een opinieonderzoek na de Vlaamse parle­ schouwelijke onverschilligheid gepaard gaande mentsverkiezingen in 1999 hebben Billiet (e.a.) met het teloorgaan van de overtuiging datje al­ gezocht naar factoren die het stemgedrag zouden leen samen met anderen kunt werken aan je ei­ kunnen voorspellen. Zij analyseerden de invloed gen geluk. Participatie draagt bij tot maatschap­ van demografische factoren als leeftijd, kerke- pelijk vertrouwen. Problemen in het privé-leven lijke betroldcenheid etc. en vonden dat ondanks 21 (vooral met de partner) dragen bij tot onbehagen de ontzuiling van het dagelijkse leven veel kie­ en maatschappelijk wantrouwen. zers nog volgens hun zuil hebben gestemd. Bij de Samengevat door de auteurs: ‘De secularise­ Vlaamse sp en de cvp zijn de kiezers tot 34 jaar ring heeft de verwachtingen vrij gezet, de hoogte ondervertegenwoordigd en boven de 55 overver­ ingesmurd, maar heeft daardoor ook de ontevre­ tegenwoordigd. Bij de (on)geschoolde arbeiders denheid doen toenemen. De verzorgingsstaat maakt de cvp de hoogste kans op een stem, ge­ heeft zijn burgers geleerd zich op te stellen als volgd door het Vlaams Blok en daarna pas door vragende en indien nodig als klagende partij, en de SP. De socialisten zien hun traditionele arbei- heeft hen daarmee ook geleerd de instellingen derssteun dus snel verdwijnen! en bovenal de politiek verantwoordelijk te stel­ Maar demografische factoren verklaren niet

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

het hele stemgedrag. We moeten ook kijken naar litiek afgewend en snappen niet meer wat er om de invloed van attituden en waarden op het hen heen gebeurt. Ze hebben geen woordvoer­ stemgedrag. In 19 9 9 is het Vlaamse electoraat der; ze stemmen namelijk blanco of ongeldig^. over het geheel genomen economisch, ethisch Daarmee komt overeen dat volgens dit onder­ en cultureel progressief, maar is er een sterke zoek economisch linkse opvattingen niet meer roep om een harde aanpak van de criminaliteit. blijken te leiden tot een hogere kans op een stem Kijken we echter naar wat de kiezers onderling op de Vlaamse sp. Deze partij komt uit dit onder­ onderscheidt dan is de dominante onderschei­ zoek als een uitstervende, kleurloze mastodont, ding, de eerdergenoemde nieuwe breuklijn, een die het contact met dit deel van de achterban lijn die loopt tussen; kwijt is. In Nederland hebben Hans Keman en Paul > enerzijds kiezers gedreven door postmateria- Pennings de Nederlandse politieke partijen op listische waarden (inspraak, vrijheid van me­ basis van hun verkiezingsprogramma’s geplot op ningsuiting, vriendelijker samenleving) en de schalen links-rechts (economische onder­ milieubewustzijn, waarvan de partij a g a ie v scheiding) en progressief-conservatief (normen, (Anders GAan LEVen) de woordvoerder is; waarden, individuele vrijheden). Op de laatste as > anderzijds kiezers die autoritaire opvattingen zijn alle partijen in de jaren negentig naar con­ koesteren, voorstanders zijn van een harde servatief opgeschoven en aldus op een kluitje ge­ aanpak van de criminaliteit, menen dat ieder komen. Het zou verhelderend zijn als het onder­ maar voor zichzelf moet zorgen, de Vlaamse zoek van Billiet c.s. hier in Nederland zou wor­ autonomie voorstaan en negatief staan tegen­ den herhaald. over vreemdelingen. Hier is de belangrijkste Wat zijn de consequenties van al deze onder­ woordvoerder het Vlaams Blok. zoeken voor de PvdA? Als de hedendaagse verka­ veling van het Vlaamse jonge electoraat ook in De andere partijen, zoals de cvp, s p .v l d , zitten Nederland zou gelden''- dan zou tegenover het op een kluitje in het midden, dus bovenop de populisme een universalistisch, postmaterieel breuklijn. Naast de breuklijn zijn er andere waardepatroon moeten staan, dat inhoudt: onderscheidingen te maken. Het is namelijk re­ levant oudere en jongere kiezers (< 45) uit elkaar > het uitgaan van de Rechten van de Mens, den­ te halen. Bij de oudere kiezers bestaat — lood­ kend vanuit wereldperspectief, gedreven wer­ recht op de nieuwe breuklijn — een tweede kend aan de Europese eenwording; onderscheiding die van ethische aard is en gaat > het opkomen voor de zeggenschap van alle over het al dan niet koesteren van autoritaire op­ burgers in het vertegenwoordigende domein vattingen en de houding tegenover aborms en van de democratie, werkend aan de vergro­ euthanasie. De cvp kan hier een onderscheidend ting en de herovering ervan op de regenten en 22 conservatief kleurtje tonen. de ‘graaiers’; Bij de jongere kiezers bestaat — loodrecht op > het opkomen voor de kwaliteit van de leefom­ de nieuwe breuklijn — een tweede onderschei­ geving en de menselijkheid van het samen­ ding die van economische aard is en gaat over de leven. houding tegenover inkomensverschillen. Aan de ene kant bedienen de cvp en de v ld kiezers die Tegenover de waarden samenhangend met het deze verschillen beslist niet kleiner willen ma­ niet-verkleinen van inkomensverschillen zou ken, terwijl aan de andere kant de mensen zitten dan moeten staan: die dat wel zouden willen. Maar hier is nog meer aan de hand. De mensen die kleinere inkomens­ > solidariteit met de politiek vervreemden: pro­ verschillen willen, hebben zich tevens van de po­ beren ze te bereiken, te horen, hun problemen

S&’D 10/11 [ 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

te analyseren en onder woorden te brengen en te detailleren en te verklaren moeten we als het hen (weer) mogelijkheden te geven; daarvoor ware in de ziel van individuen kunnen kijken. is het nodig dat de verzorgingsstaat (werkgele­ Dat zal een hoop verklaren van de emoties waar genheid en sociale zekerheid) en de kwaliteit we bij de opkomst en de moord op Fortuyn mee van de dienstverlening door overheid en be­ te maken hebben gehad. We gaan nu dus te rade drijven op een hoog niveau functioneren. bij de psychologie. De beschikbare literatuur bevat een klassie­ Nu kunnen we alvast stellen dat de PvdA zich dus ker: Escape forPreedom van Erich Fromm uit 1941. zou kunnen onderscheiden van het kleurloze Zich onder meer baserend op psychoanalytische midden door het duidelijk adopteren van een inzichten, beschrijft Fromm in dit monumentale postmaterieel, universalistisch waardepatroon, werk de autoritaristische persoonlijkheid die dus ‘thinking globally, acting locally’, volstrekt zich verloren voelt in individuele vrijheid en democratisch, menselijk en groen, ‘westers’ in­ daarom de vrijheid ontvlucht door zich te rich­ zake vrouwenrechten. Dat is wat De Kadt uitein­ ten op een aanbeden leider en zich te conforme­ delijk bedoelt met het stellen van de ‘culmur bo­ ren aan de regels en opvattingen van een groep. ven de economie’. Het daarmee corresponde­ Witte van de Universiteit van Hamburg heeft om rende standpunt inzake immigratie zou in het ontstaan en de aanhang van populistische beginsel ruimhartig moeten zijn, ook als het partijen te kunnen verklaren psychologische in­ over economische immigratie gaat. zichten samengevat in acht door onderzoek ondersteunde ‘posmlaten’;

PSYCHOLOGISCHE INZICHTEN 1. Als zich macrosociale stress voordoet, voelen ‘Ons Vaderland verloedert, en dat doet me zo mensen zich bedreigd. zeer... Ik versta en vertrouw zelfs mijn buren 2. Als mensen zich bedreigd voelen, reageren ze niet meer... Vele vreemdelingen met een haat- op korte termijn met agressie en op langere verspreidend geloof nemen bezit van ons termijn met hulpeloosheid en depressies. land en de politiek is doof... Gelukszoekers 3. Als mensen zich bedreigd voelen, zoeken ze gaan voor en wij betalen de prijs...Voor...mis­ een verklaring waarbij ze hun zelfrespect daad, wachtlijsten en slecht onderwijs...‘Poli­ kunnen bewaren en de verantwoordelijkheid tiek correct’ Nederland snoerde onze elders neerleggen. mond...Onze meningen vonden ze racistisch 4. Als men de verantwoordelijkheid elders neer­ en ongegrond... Bedankt lieve Pim, omdat je legt, kiest men daarvoor iets uit wat als eerste ons wèl hebt gehoord.Helaas werdje daarom in het bewustzijn opkomt en in het bewust­ heel laaghartig vermoord... Wij gaan nu voor zijn verankerd is, meestal een groep mensen JOU samen vechten, hand in hand...Rust dus buiten de eigen groep. nu maar zacht. Redder van ons Vaderland.’ 5. Als men te maken krijgt met mensen van een 23 andere groep, vertoont men intergroepsge- (Uit; Teksten op de site Pim Fonuyn De Gevallen drag, dus geen interpersoonlijk gedrag. Roos) 6. Als mensen intergroepsgedrag vertonen, gel­ den morele gedragsnormen minder dan bij In de aangehaalde Vlaamse onderzoeken zijn di­ interpersoonlijk gedrag. verse verbanden onderzocht, zoals die mssen ge­ 7. Als men zich naar eigen normen immoreel voelens van onbehagen, onveiligheid en on­ gedraagt, heeft men daarvoor een rechtvaardi­ macht, een negatieve houding tegenover mi­ ging nodig. granten en het uitbrengen van een stem op een 8. Wanneer rechtvaardigingen sociaal gedeeld populistische partij. Om deze verbanden nader worden, ontwikkelen ze zich tot ideologieën.

S& D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

De interessantste vraag is nu welke macrosociale De postulaten 2,5 en 6 gaan over agressie en stress zich in verschillende landen voordoet. In intergroepsgedrag. Deze postulaten moeten we het artikel van Witte — over Oost- en West- projecteren op de in Nederland heersende asser- Duitsland — is dat de werkloosheid. Voor Vlaan­ tiviteitscultuur. We leven — aldus Van den Brink deren zijn hierboven andere mogelijke stressver- in de Nsc — in een op vitaliteit geënte maat­ oorzakers opgesomd. Zo noemden de Vlaamse schappij die een zucht naar heftige zinmiglijke auteurs Elchardus en Smits bijvoorbeeld het on­ gewaarwordingen genereert, maar daarmee ook behagen en de onveiligheid, die men vooral bij onverwachte agressiviteit teweegbrengt, soms laaggeschoolden vindt vanwege hun sociale, cul­ overlopend in zinloos geweld. De assertiviteits- turele en economische kwetsbaarheid in de ken­ cultuur representeert het verschil tussen de win­ nismaatschappij .Voor Nederland kunnen we ge­ naars en verliezers van het moderne leven. De bruik maken van recent in n r c Handelsblad ge­ verliezers lijden extra onder de ontsporingen ventileerde inzichten. Zo wordt daarin vermeld van die cultuur en willen dat de orde wordt her­ het onderzoek van de Nijmeegse hoogleraar steld. Martij n Lampert van het bureau Motivac- sociologie. Wout Ultee, die vaststelt dat de so­ tion — geïnterviewd in Trouw — zoekt de Fortu- ciale doorstroming in Nederland stagneert. ynaanhang bij de verwarde, onmachtige en altijd Het blad citeert daarbij ook cultuursocioloog gehaaste burger, die wordt geleid door zijn werk, Gabriël van den Brink over de ‘onderkant’ van de status en prestige, maar in feite op zoek is naar Nederlandse meritocratie: geborgenheid, sociale binding, gemeenschaps­ ‘Mensen met weinig opleiding en een laag in­ zin en veiligheid. komen, die slechte kansen op verbetering heb­ De constateringen van Van den Brink en Lam­ ben. Terwijl bijna iedereen hoofdarbeid verricht, pert stemmen overeen met ontwikkelingen in kunnen zij alleen iets met hun handen. Hun po­ de Angelsaksische wereld, beschreven door sitie is bedreigd door autochtonen met een be­ David Garland. Want daar is al meer dan in tere opleiding én ambitieuze allochtonen. Ze zijn Nederland zichtbaar hoe maatschappelijke ver­ onzeker over de nieuwe maatschappij en ver­ anderingen hebben ingewerkt op individuen en ward over de geldende normen en waarden. Ze groepen. Het economische en politieke bestel belichamen dat deel van de maatschappij waar ondergingen de invloed van technologische ver­ het liberalisme volstrekt faalt.’ nieuwingen, onophoudelijke reorganisaties en De postulaten 2 tot en met 4 kunnen verkla­ afbraak van de welvaartsstaat. Aan de mens als ren waarom immigranten de schuld van de situ­ werknemer werden steeds hogere eisen gesteld; atie krijgen. Als een lij sttrekker of partij dat ook voor hem als consument kwamen daar onge­ nog eens verwoordt, gaat deze schuldtoekenning kende individuele vrijheid en welvaartsmoge- nog sneller. Het resultaat van het aanwijzen van lijkheden voor terug. Daarin bloeit de assertivi- de zondebok is de redding van het zelfrespect. teitscultuur. Het nieuwe bestel had echter ook 24 Zo’n lijsttrelcker is daardoor ook een heiland! Bo­ andere gevolgen. Sociale verbanden in families venstaand citaat gaat dan ook als volgt verder: en buurten werden opgebroken, sociale controle ‘Fortuyn stak hen de hand toe, zegt Van den verzwakt. Voor criminaliteit waren nu meer oor­ Brink. ‘De maatschappij heeft geen plaatsen zaken én meer mogelijldieden ontstaan. Voor de meer waar mensen kunnen schuilen. De functie meeste individuen is het bestaan een dagelijkse die de kerk ooit had. Als het gaat tochten kan je harde strijd geworden. Niemand kan nu nog er­ nergens heen. Formyn noemde dat de verweesd- gens zeker van zijn: relaties, baan, belegd geld, heid, een adequate typering, want dat gevoel is persoonlijke veiligheid. De staat schiet tekort: reëel. Maar dat beperkt zich niet tot de onder­ wie het kan betalen koopt zorg, onderwijs en vei­ kant. Het verklaart mede waarom hij óók men­ ligheid op de markt in. Rijke burgers wonen in sen uit hoge sociale klassen aan zich bond.’ gared communities en arme boeven in gevangenis-

s&D !o/ii 1 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te verklaren en erop te reageren? sen. De postulaten 6,7 en 8 hebben in de vs voor > Wie het zo aanpakt, kan ook denken aan een een populistisch-conservatief bewind gezorgd. immigratiebeleid met een positieve benade­ ring van buitenlanders. Wie (van buiten de E ü) binnen wil komen, moet ook iets mee­ TEGEN POLITIEKE VERVREEMDING brengen. De betekenis daarvan is dat de partij Bovenstaande beschouwingen lijken ons de ei­ tegenwicht biedt tegenover het effect van de genlijke verklaring voor het ontstaan van popu­ posmlaten 3 en 4. lisme in Nederland te hebben gebracht. Toch blijf ik kritisch. Nadere toetsing en onderzoek Bij al deze punten blijft de grondoorzaak van de zijn nodig. ‘verwezing’ bestaan. De maatschappelijke om­ Voorlopig aannemend dat we met onze ana­ wentelingen gaan door, niet alleen in de econo­ lyse op de goede weg zijn, komen we tot de vraag mie maar ook in de politiek, bijvoorbeeld alleen welke consequenties sociaal-democraten daaruit al door de uitbreiding en verdieping van de eu . moeten treklcen. Eerder werd al geconstateerd De sociaal-democratie kan ze niet tegenhouden dat er in het politieke krachtenveld ruimte is en zou dat ook niet willen. Het onvermijdelijke voor een partij die zich solidair opstelt met de gevolg is dat individuen zich daardoor nimmer politiek vervreemden. Toen hebben we nog geen meer definitief in een simatie kunnen vestigen, verdere conclusies getrokken, maar nu zijn een er voortdurende strijd zal blijven met als uit­ hoop zaken duidelijker geworden: komst winnaars en verliezers en dat sociale > Het gaat blijkbaar niet alleen om kansarmen; weefsels steeds weer zullen worden losgetrok­ het gaat om veel mensen die in een kwetsbare ken. Dit betekent dat de sociaal-democratie zijn positie verkeren en een voortdurende strijd klassieke taak moet blijven volhouden: moeten leveren met als gevolg winnaars en > opkomen voor de verliezers en verliezers. > faciliteren dat de burgers nieuwe sociale ver­ > Als de gevestigde politiek tegenover de ge­ banden tot stand brengen. schetste ontwikkelingen inactief blijft, ont­ staan nog meer vreemdelingenhaat, agressie Op 15 m eizoozis ‘Paars’ verantwoordelijk ge­ en populisme. steld voor ‘puinhopen’. In de media werden die > Het is daarom blijkbaar noodzakelijk, maar weergegeven met wachtrijen in de zorg en op de op zich niet voldoende, zorg te dragen voor autowegen. Inzicht in de diepte van de proble­ werkgelegenheid, sociale zekerheid. matiek was er toen nog niet. De emotionele la­ > Evenzo is het nodig, maar op zich niet vol­ ding erbij was overrompelend, rnaar werd niet doende, te werken aan de kwaliteit van begrepen. Al met al is de conclusie van Van den dienstverlening door de overheid en andere Brink: ‘Mensen met toch al Ideine kansen voel­ instanties. den zich volstrekt in de steek gelaten. Zij zagen > Het gaat óók om het erkennen van de situatie in Formyn een bijna goddelijke figuur, omdat hij 25 van de verliezers en het geven van veiligheid hun problemen erkende. Het feit dat de politiek en perspectief in hun leven. Aanknopingspun­ hem als demon neerzette, heeft hun wrok tegen ten liggen in de kwaliteit van de woonsituatie de gevestigde orde eens te meer bevestigd.’ Dit en woonomgeving, bestrijding van de crimina­ brengt ons tot slot op de gevoelsbeladen commu­ liteit en maatwerk bij het creëren van banen. nicatie tussen politicus en kiezer. Daarvoor is een coherent beleid nodig, vanaf het landelijk niveau tot en met wijkniveau. MEDIAVIRUSSEN > Een dergelijke politiek vereist een relatief hoge inzet van publieke middelen, dus een Bij de analyse van de communicatie tussen poli­ herverdeling van inkomen. ticus en kiezer komen we op de specifieke rol

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

van de media, in her bijzonder de t v en de (de- russen. De moord op Kennedy, vastgelegd op een batjstijlen van Melkert en Fortuyn. amateurfilm, werd gedeconstrueerd in een reeks Als vertrekpunt voor de analyse zet ik de kie­ beelden die vele malen herhaald en op grote zer een ogenblik in de rol van consument. Een schaal werden uitgezonden. Door de tv wordt politieke partij staat dan in de rol van een produ­ een detail uitvergroot, naar prime time gebracht cent die een merk op de markt zet. Wie een com­ en ingespoten in de beleving van de kijker. Zo mercieel merk creëert, dient drie vragen te be­ krijgen doelpunten ‘frame voor frame’ een plaats antwoorden: in de herinnering van miljoenen. Zo ontroeren 1. Wiebenje? de tranen van een prinses een volk. Zo zijn beel­ 2. Wat is je boodschap? den, muziek en mimiek onderdelen van media- 3. Hoe breng je de boodschap naar buiten? virussen die emoties in ons ontsteken. Zo ont­ staan idolen en zijn de straten leeg bij de grote Hoe de PvdA deze vragen blijkbaar heeft beant­ wedstrijden en vorstenhuwelijken. Zo ontstaat woord, ontleen ik aan de politicoloog Philip van ook de collectieve rouw als een idool overlijdt. Praag: Rushkoff beschrijft de gewiekste wijze Adi. waarop de zangeres en zakenvrouw Madonna de Hetmerkwas Melkert, door het campagne- media heeft gebruikt en hoe zij zich in de loop team gepresenteerd als de toekomstige mi- van haar carrière telkens weer andere imago’s nister-president, opvolger van Kok. Melkert wist aan te meten. Alles speelt dan met elkaar kreeg in enquêtes helaas weinig vertrouwen mee: uiterlijk, attimde, symboliek, de videoclips, als toekomstig premier. de cd’s, merchandising, tours en namurlijk air Ad 2. play. Fortuyn was ook zo’n fenomeen: appelle­ Het ging om de financiële en sociaal-econo- rend aan verborgen, maar reeds aanwezige emo­ mische successen van Paars. Daarvoor hadden ties, communicerend als Clinton — niet door de de kiezers Paars evenwel al beloond in 19 9 8. media maar mèt de media — en als Madonna In 2002 waren andere punten aan de orde, voorzien van attimdes, gebaren, uiterlijk, ento­ maar de nieuwe lijsttrekker mocht niet te veel urage en attributen. Maar met deze kenschets afstand nemen van het beleid van Kok. Achter doen we Fortuyn te kort. de slogan van 2002 — Samen sterk en sociaal — Wie namelijk denkt dat het hier gaat om op­ zat daardoor geen duidelijke boodschap. Ze pervlakkige manipulatie van de media gaat voor­ was bovendien bedoeld voor de niet meer zo bij aan diepere dimensies, zoals de filosoof Co­ relevante strijd tegen Dijkstal. vert Buijs in Trouw die voor ons heeft geopend. In Ad 3. navolging van Eric Voegelin onderscheidt Buij s Het campagneteam kopieerde de campagne naast de procedurele representatie, ook nog de van 1994: Melkert positioneren als boegbeeld dimensies van de existentiële en transcendente 26 én vertolker van de boodschap. De tv speelde representatie. Een politiek leider is een existen­ daarbij een hoofdrol. Melkert zou dus gaan tiële representant als hij de alledaagse belangen­ optreden in allerlei programma's tot de tegenstellingen overstijgt en de indruk wekt het Soundmixshow toe. volk als geheel te vertegenwoordigen. In mijn woorden: kijk naar Kok nadat hij het probleem Aan de aard van de televisie als medium is in de ‘Maxima’s vader’ had opgelost. Fortuyn heeft na analyses van de nederlaag in S&D geen aparte zijn verschijning in de media de ruimte op deze aandacht besteed. Dat is jammer want de mo­ dimensie weten te vullen. derne media spelen in onze maatschappij een Een transcendente representant vertegen­ grote, specifieke rol. Douglas Rushkoff stelt dat woordigt, aldus Buijs, in de ogen van de kiezers de werking van de media gelijk is aan die van vi­ en zichzelf een Hogere Missie; hij is de voorgan-

SÊ/D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren? ger die hogere waarden uitdraagt en het niveau WAT STAAT DE PVDA NU TE DOEN? bereikt van de beleving van de zin van de poli­ tiek. Hier gaat het om hoop, vrede en gerechtig­ Al met al zijn er gevolgtrekkingen nodig voor de heid. Normen en waarden zijn dan geen kretolo­ PvdA. Fractie en partijbestuur moeten zich op­ gie, maar inspirerende opweldcers van persoon­ nieuw met de partijleden bezinnen op de iden­ lijke energie. Het is het gebied van het grote titeit, de boodschap en de communicatiewijze ideaal, van ideologieën — ten goede en ten van de partij. Als de ruziënde lpf en het demissi­ kwade. Den Uyl vervulde ons nog met de warmte onaire kabinet met zijn geplande bezuinigingen ervan, maar Paars heeft de ideologische veren af­ enbeleidschaos de verwachtingen — gewekt geschud en ons in de transcendente kou gezet. door Formyn — beschaamd hebben, moet de op­ Fortuyn heeft ook dit gat in de electorale markt positie met een wezenlijk alternatief Idaar staan. gezien en gevuld! Hij revitaliseerde de politiek- Heeft de PvdA dat alternatief voor de aanstaande religieuze energie. Tot zover Buijs, wiens analyse verkiezingen? precies aansluit bij de culmursociologische ana­ Formeel zou je het verkiezingsprogramma lyses van Van den Brink en Lampert en het lei- nog eens kunnen pakken en kijken of het ant­ derschapsideaal van Fortuyn zelf. woorden geeft op de in dit artikel geschetste En zo komen we op de afgelopen verkiezings­ maatschappelijke ontwikkelingen. Het program campagne, waarin Melkert en Fortuyn tegenpo­ is zo uitvoerig, dat het alle in dit artikel ge­ len waren. De toon voor de landelijke campagne noemde problemen wel ergens vermeldt en werd meteen al gezet in het lijsttreklcersdebat op voorziet van een regeling. Postmaterieel is het ei­ 6 maart, aan het einde van de verkiezingsavond genlijk ook: het woord ‘milieu’ komt er 52 keer in van de gemeenteraadsverkiezingen. Het debat voor en democratisering is ook prominent aan­ werd life door meer dan een miljoen mensen ge­ wezig. De overheid moet van ons allemaal wor­ volgd. Melkerts oprechte en diepdoorvoelde af­ den. De ambities voor de komende tien jaar zijn keer van Fortuyns populisme werd door de tele­ inspirerend. ‘I have a dream’. Het programma visie gedeconstrueerd tot een reeks details van straalt optimisme uit en is te beschouwen als een vooral non-verbale uitingen. In herhaalde scènes extrapolatie van het levenswerk van Kok: er zijn brachten journaals en acmaliteitenrubrieken het twee miljoen nieuwe banen gecreëerd en nu gebeuren meermalen naar ‘prime time’. Zo gaan we van Nederland een kwaliteitssamenle- groeide in de Tv-debatten Fortuyn verder uit tot ving maken. Maar juist door die toon resoneert de centrale figuur in de verkiezingstijd. het programma niet met de actuele problemen De AD-interviewers, Dommen en De Zwart, waar veel kiezers mee zitten. noemen wat zich voordeed in het roemruchte Zo constateerden we dat er bij de Vlaamse kie­ laatste dubbelinterview dat zij met Fortuyn en zers onder 45 jaar — loodrecht op de nieuwe Melkert hadden, een botsing tussen twee pla­ breuklijn tussen postmaterialisten en ‘autoritai- neten. Men zou het ook als een botsing tussen ren’ — een scheiding bestaat tussen kiezers waar 27 twee filosofische benaderingen kunnen zien, het gaat om hun opvatting over inkomensver­ die van de modernist Melkert voor wie obj ec- schillen. Aan de ene kant zitten cvp- en v ld -kie­ tieve wetenschap en subjectieve waarden ge­ zers, aan de andere kant de politiek vervreem­ scheiden werelden zijn, en die van de postmo­ den. Van den Brink had het over de winnaars en dernist Fortuyn voor wie alleen een subjectief verliezers van het moderne leven. Over de verlie­ domein bestaat, waarin feitelijke en normatieve zers zei hij dat ze extra lij den onder de ontspo­ aspecten onlosmakelijk aan elkaar verbonden ringen van de assertiviteitscultuur en willen dat zijn (‘Nederland is voT). Fortuyn, de ster uit de orde wordt hersteld. het congrescircuit, was in vele opzichten een Er was een mogelijkheid geweest om de graai- goeroe. ersmentaliteit onder de ‘winnaars’ tot een poli-

S&’D 10/11 I 2 002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te verklaren en erop te reageren?

tiek strijdpunt te maken, maar die ging verloren tij van de leden moeten worden. Het campagne- toen Rob van Gijzel het woordvoerderschap in­ of‘Greenpeace’-model moet overboord. Leden zake de bouwfraudes werd ontnomen. Hier was van een politieke partij kunnen niet volstaan een erkenning- en herkenningspunt geweest met het (in)stemmen per acceptgiro. Er zijn mee­ voor de verliezers. Het verkiezingsprogramma denkende en meewerkende leden nodig. En had een strijdvaardig document moeten zijn liefst van heel veel leden, die voor de partij weer waarin de urgentie had weerklonken van de pro­ de haarwortels kunnen worden in alle geledin­ blemen van de verliezers. gen van de samenleving en alle buurten van een Het sociaal-democratisch alternatief ten op­ gemeente. Want anders heeft de partij nog geen zichte van het gevallen kabinet-Balkenende om­ contact met de samenleving. vat daarom ten eerste een duidelijke ‘reformis- De PvdA moet, kortom, aan het werk voor een tisch-socialistische’ beweging tegenover de me­ alternatief tegenover ‘centrum-rechts’. Dat houdt ritocratie en ten tweede stevige standpunten in: over de democratie, de leefomgeving etc. Ook > Kom op voor de verliezers in onze dynami­ daarvoor moet strijd geleverd worden, zelfs voor sche maatschappij: dat is een blijvende taak elementaire zaken als de vrijheid van menings­ van de sociaal-democratie. uiting en een onafhankelijke omroep. Zo zitten > Sta borg voor de volledige werkgelegenheid we precies op de lijn die De Kadt had bedoeld. en het niveau van de sociale voorzieningen. Hoe nu verder met de partij ? We kunnen den­ > Werk aan de zeggenschap van de burger, ken aan nieuw bloed in de fractie. Maar dan zal medemenselijkheid en kwaliteit van samen­ er eerst een inhoudelijke discussie moeten zijn leving en leefomgeving, globaal én lokaal. gevoerd. Wie de recent gehouden ledenbijeen­ > Herstel de ledenpartij, herstel het maatschap­ komsten gezien heeft, kan optimistisch zijn over pelijk inzicht en breng de warmte van idealen de veerkracht en de denkkracht in de partij. Deze terug, want de leden moeten voor alle niveaus moeten nu ingezet worden om het sociaal-demo­ van beleid een coherente aanpak ontwikkelen cratisch alternatief op alle bestuursniveaus te en contact leggen met alle geledingen van de ontwikkelen. De partij zal daarom weer een par­ bevolking.

Literatuur (2002), ‘Dubbelinterview’ in For- D/2001/3241/080, Administra­ tuyn, de opkomst, de moord, de na­ tie Planning en Statistiek, De­ Barth, Marleen (2002), ‘It’s norms sleep, AD Tijdsdocument, Het partement Algemene Zaken en and values, smpid’. Socialisme Spectmm, pp. 30-35. Financiën, Ministerie van de Democratie, jaargang 59, nr. 5/6- Elchardus, M (1999), Democratie Vlaamse Gemeenschap, Bmssel, 2002, p. 30. zonder politiek? en Mark El­ p. 43-64. Beer, Paul de (2002), ‘PvdA moet chardus en Wendy Smits Formyn, P. (1995), De verweesde 28 terug naar de oorsprong’, NRC (1999), Een paar bouwstenen samenleving, een religieus-sociolo- Handelsblad, 6-7-2002, p. 7. voor een democratisch project, gisch traktaat, heruitgave in Buijs, Covert (2002), ‘Het is tijd in Samenleving en politiek, 1999, 2002, Karakter Uitgevers. voor theater in de politiek’. nr. 2 en 3, p. 3 0-43 en p. 3 6-46. Fromm, Erich (1941), Escapefrom Trouw, bijlage Letter ee Geest, 22 Elchardus, M. (1994), Op de ruïnes Freedom. juni 2002, p. 42. van de waarheid. Leuven: Kritak. Garland, David {2001), The culture of Deldcer, Paul (red) (2002), Niet-stem- Elchardus, Mark, Wendy Smits control, Oxford University Press. mers. Een onderzoeknaar achter­ (2001), ‘Een wantrouwig landje. Gortzak, Wouter (2002), ‘Sociaal­ gronden en motieven in enquêtes, Maatschappelijk vertrouwen in democratische overdenkingen ittterviews enfocusgroepen. Soci­ Vlaanderen’, in in Vlaanderen ge­ in het rampjaar 2002’, Socialisme aal en Culmreel Planbureau. peild, de Vlaamse overheid en bur- ^-Democratie,} aargang 5 9, nr. Dommen, Jean en Milja de Zwart geronderzoek 2001, Rapport nr. 5/6-2002,p. 19 -30.

S & D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Reinier L. Krooshof Hoe het populisme te uerklaren en erop te reageren?

Haan, Ido de (2002), 'Nu is het ge­ Amsterdam. alisme (yDemocratie, jaargang 55, noeg geweest’, in NRC Handels­ Keman, Hans, Pennings, nr. 5/6-2002, p. 8-14. blad, Boekenbijlage, 14-6-2002, Paul,(2002) ‘Links en rechts Rottenberg, Felix (2002) ‘De egel, de p.25. moeten niet samen willen rege­ haas en de levensleugen’. Socia­ Hainsworth, Paul (ed.), The Politics ren’, NRC Handelsblad, bijlage lisme e- Democratie, j aargang 5 9, of the Extreme Right, From the mar- Thema, 4-5-2002, p. 45. nr. 5/6-2002, p. 15-18. gins to the mainstream, Pinter. Kitschelt, H erben, in samenwer­ Rushkoff, Douglas, Media Virus!, Jacobs, Dirk (2001), Koen Abts, Ka­ king met Anthony J. McGann 1996 (i994),BallantineBooks, ren Phalet en Mare Swynge- ( 1997). The Radical Right in New York. douw, ‘Verldaringen voor etno­ Western Europe: A Comparative Scheffer, Paul,(2002) ‘De verloren centrisme, De rol van sociaal ka­ Analysis, Ann Arbor: University jaren van Kok’, NRC Handelsblad, pitaal, sociaal economische of Michigan Press. Boekenbijlage, 2-3-2002. onzekerheid, sociale integratie Masselink, Hans (2002), ‘Paars kon Sociaal en Culmreel Planbureau, en gevoelens van discriminatie. herweten’. Trouw, 25-05-2002. ‘Politieke Verscheidenheid’, in Een verkenning’ in Vlaanderen Meeus, Tom-Jan (2002), ‘Sociale Sociaal en Cultureel Rapport iggS. gepeild, de Vlaamse overheid en doorstroming stagneert’, NRC Witte, Erich H. (2001), ‘Wirtschafts- burgeronderzoekzooi, Rapport Handelsblad, 18-7-2002. psychologische Ursachen politi- nr. D/2001/3241/080, Admi­ Pettigrew,Thomas, F. (2001), The im- scher Prozesse : Empirische Be- nistratie Planning en Statistiek, plicationsfor Europe of the study of lege und ein theoretisches Kon- Departement Algemene Zaken American race relations, publica­ zept’. Hamburger en Financiën, Ministerie van de tie van het EUMC, European Forschungsberichte aus dem Ar- Vlaamse Gemeenschap, Brussel, Monitoring Centre on Racism beitsbereich Sozialpsychologie, HA- p. 99-125. andXenophobiain 1997 opge­ FOS 2001 Nr. 35. Kadt, Jacques de (1946), Het Fas­ richt door de EU. Zwan, Arie van der (2002), ‘Formyn cisme en de nieuwe vrijheid, le Praag, Philip van (2002), ‘Een totaal bood burger nieuw perspectief’, druk 1938, G.A. van Oorschot, mislukte PvdA-campagne’, Soci- NRC Handelsblad, 15-6-2002, p. 6.

Noten schappij (Europese integratie, een politieke tegenstelling van infrastruemur en milieu, soci­ waarden en belangen van groe­ 1. Met dank aan Luuk Bartelds, ale cohesie) tot de inrichting pen die de prestatiemaatschap­ René Cuperus, Hans Schelle- van individuele levens (morele pij mentaal ‘voorbij’ zijn en kens, Jannie, Dave en Thecla vragen rond geboorte en ster­ groepen die er niet in mee kun­ Krooshof voor hun hulp en aan­ ven, medisch-technologische nen komen. Voorbeelden van moedigingen. dilemma’s, te beschermen of te die tweede polariteit zijn de 2. Het doet een beetje denken aan ontmoedigen samenlevingsvor­ postmodernisme-fundamenta- de paradoxen van De Toqueville, men en leefstijlen) zijn er pu­ lismetegenstelling van Ingle- genoemd door Arie van der blieke vraagstukken waarvoor hart en verwante tegenstellin­ Zwan: ‘Hoe beter het gaat, hoe het ontbreekt aan een overzich­ gen van nieuwe progressiviteit groter de kans op publiek onbe­ telijk aanbod van partijpolitieke en populistisch conservatisme. hagen en onvrede’ en ‘Hoe gro­ oplossingen, laat staan aan een De eerste tegenstelling past eer­ 29 ter de vrijheid, des te eerder zul­ duidelijke links-rechtsordening der in een scenario van econo­ len onvrede en verzet tot open­ van alternatieven. Dit gegeven mische voorspoed, de tweede lijke conflicten leiden’. en de eerder gesignaleerde eerder in een scenario van toe­ 3. In Nederland is kortgeleden links-rechtsdepolarisatie kun­ nemende onzekerheden. Wat door Paul Dekker (red.) een nen een voedingsbodem zijn het laatste betreft zijn niet al­ onderzoek over niet-stemmers voor de ontwikkeling van leen materiële onzekerheden gepubliceerd door het SCP. nieuwe veelomvattende van belang, maar ook ingrij­ 4. Zie in dit verband het Sociaal en scheidslijnen in de Nederlandse pende veranderingen in de di­ Culmreel Rapport 19 9 8 van het politiek. Kandidaten daarvoor recte leefomgeving of ervarin­ SCP, p. 179: zijn de tegenstelling communi- gen dat nationale grenzen geen ‘Van de inrichting van de maat­ tarisme versus liberalisme en beschutting meer bieden.’

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA (3) Het grote ontkennen van het publieke onbehagen

MADY A. TH UNG

len en een steeds grimmiger kraakbeweging die VOORSPEL tijdens de troonsbestijging van koningin Beatrix Zomer 1970, Een tussenstop nabij Heidelberg, op in 19 8 o tot ernstige rellen zou leiden. weg naar het Zuiden. Onthutst horen we enkele Heidelbergers vertellen dat ze ’s avonds niet In dit artikel wordt betoogd dat die ontwildcelin- meer uitgaan: veel te onveilig. ‘Laten we hopen gen alles te maken hebben met het massale on­ dat het in Amsterdam niet zover komt’, is onze behagen in de gevestigde politiek, dat bij de ver­ eerste gedachte. kiezingen van 15 mei zo onverwacht Daarbuiten Twee zomers later wordt erbij ons ingebro­ kwam. Ze maken deel uit van een breed verande­ ken. De rechercheur die de schade opneemt, ver­ ringsproces in de gehele maatschappij. Niet toe­ telt dat het formulier vervolgens in een lade ver­ vallig worden in beschouwingen daarover zeer dwijnt : ‘Wat wilt u; ik ga nu naar een moord­ uiteenlopende verklaringsgronden aangevoerd, zaak’. Dat de Amsterdamse politie geen moeite zoals; de stijl (achterkamertjes) en slechte com­ meer deed om gestolen fietsen op te sporen, municatie (Haagse stolp) van de politiek en de wisten we al. Iedereen had zijn fietssloten al aan­ achterstand in gezondheidszorg en onderwijs; gevuld met kettingen; nu begon overal het ver­ het verval van waarden en normen; de onveilig­ sterken van hang- en sluitwerk thuis. De auto op heid en de mislukte integratie van buitenlan­ straat bleek echter niet te beveiligen. Op een ders. Daar is veel voor te zeggen maar sociolo­ kwade dag waren we een wiel kwijt; ook andere gisch gezien is er nog meer aan de hand en niet auto’s in de buurt leken een lucratieve bron van in de laatste plaats: een ingrijpend economisch onderdelen te zijn. veranderingsproces dat achtereenvolgende rege­ Dat was nog maar het begin van alle ordever­ ringen krachtig hebben bevorderd. Ik hoop hier­ 30 storingen. In de volgende decennia zouden we onder duidelijk te maken dat dit proces ten on­ onder andere de verschijning van graffiti mee­ rechte onvermeld blijft. Als dan ook Paars nog maken, de opkomst van hooliganisme, drugsver­ alle schuld krijgt, getuigt dat van een te korte-ter- slaving, vandalisme, vervuiling van het straat­ mijn-denken. Daarom haal ik vooral de jaren ze­ beeld, toenemende schooluitval, winkeldiefstal- ventig en tachtig naar voren.

Over de auteur Mady A. Thung was o.m. buitengewoon EENZIJDIGE ANALYSES hoogleraar godsdienstsociologie te Leiden en leidde jarenlang het M ultidisciplinair Centrum uoor Kerk Het falen van de politiek, ongunstige ontwilcke- en Samenleuing te Driebergen. Zij is inmiddels gepen­ lingen in de cultuur (in de brede sociologische sioneerd. zin: het geheel van opvattingen, waarden, nor-

sS/d 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Mady A. Thung Het grote ontkennen uan bet publieke onbehagen men, gewoonten) en afbrokkeling van de sociale samenleving over het hoofd te zien. Bij sociolo­ cohesie — zo kan men de hierboven genoemde gen die al wat langer meegaan, is trouwens be­ oorzaken samenvatten. Na de rellen bij de kend dat de overmatige nadruk in het marxis­ troonsbestijging van 1980 werd op precies de­ tisch denken op de economie al rond de vorige zelfde factoren gewezen. De Wetenschappelijke eeuwwende (1900 dus) fundamenteel was be­ Raad voor het Regeringsbeleid (w r r ) maakte op streden. Voor inzicht in de maatschappij als ge­ verzoek van enkele ministers een probleemana­ heel overweegt nu een maatschappijbeeld dat zo­ lyse en bracht de aanval op de gevestigde orde in wel op de bovengenoemde drie dimensies van de verband met ‘gerechtvaardigde verontwaardi­ samenleving let — de politiek, de culmur, het ging over tekortkomingen in de samenleving’. type sociale cohesie — als op de economie. Niemand had het toen over allochtonen. De oor­ De aard van de wisselwerking daartussen zaken werden gezocht in: brengt evenwichtigheid of onevenwichtigheid > politiek-bestuurlijke achtergronden: onrecht­ in de maatschappij teweeg. De politiek moet niet vaardigheden in het (huisvestings)beleid, te­ alleen de economie ten goede komen, maar ook leurgestelde verwachtingen ten aanzien van op de sociale cohesie en de cultuur letten. Alleen voorzieningen van de verzorgingsstaat en on­ dan kan ze op legitimiteit en stabiliteit rekenen. duidelijke besluitvorming van de overheid: De economie dient eraan mee te werken dat de poUtiekfaien dus, culmur (betrouwbaarheid, arbeidsethos, verant­ > sociale en culturele achtergronden van jeugd- woordelijk ondernemerschap bijvoorbeeld) en agressie: achterstand in sociale omstandighe­ de sociale cohesie onder de mensen die ze nodig den van en geringe opvangmogelijldieden heeft, niet worden ondermijnd. Zo is elk der di­ voor de toen rebellerende groepen, toene­ mensies er verantwoordelijk voor dat de drie an­ mend geweld in de media en veranderd dere goed functioneren. normbesef in de samenleving, Wie vanuit die optiek naar het huidige pu­ > het grootstedelijk milieu dat katalyserend kan blieke onbehagen kijkt, kan geen genoegen ne­ werken voor gewelddadige ongeregeldheden: men met vingerwijzingen naar de politiek van grote verscheidenheid in en vlottende samen­ de jaren negentig, de veranderde waarden en stelling van de bevolking: geringe sociale cohe­ normen of de verminderde sociale cohesie. Het sie dus. heeft goede zin, ook eens te kijken naar wat er verder gepaard ging aan de wanordelijkheden Ondanks de tijdsafstand en het feit dat alleen een van de jaren zeventig en tachtig waarmee dit ar­ bepaalde groep jongeren rebelleerde tijdens een tikel begon. ritueel (de troonsbestijging) dat bij uitstek de ge­ vestigde orde benadrukte, lijkt deze analyse veel EERDERE JAREN VAN WANORDELIJKHEID op wat recentelijk te berde werd gebracht ter ver­ klaring van de onverwachte aantasting van die­ Het waren de jaren van emancipatie en democra­ 31 zelfde orde op 15 mei. In beide analyses ontbrak tisering, naast oplopende consumptieniveau’s. het aan aandacht voor de economie als verkla­ Het gestegen comfort van bijvoorbeeld wasma­ ringsgrond. Daardoor kan geen adequaat beeld chines, autobezit en koelkasten was al algemeen; ontstaan van de samenhang der oorzakelijke fac­ daar kwamen steeds meer genoegens als lange toren. en verre vakanties, kleuren tv’s, koffieapparaten, Misschien is die omissie te verldaren uit het diepvriezers en videorecorders bij. Dat moet tot feit dat de 'linkse’, marxistisch geïnspireerde een culmur van stijgende verwachtingen ten maatschappij analyse van de jaren zestig in­ aanzien van het welvaartsniveau hebben geleid middels ‘uit’ was. Maar dat is geen reden, de in­ en tot nieuwe normen. Wat eerst luxe leek, werd vloed van economische ontwikkelingen op de vanzelfsprekend; wat tevoren snel leek, werd als

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA MadyA. Thung Het grote ontkennen uan het publieke onbehagen

traag ervaren; wat eerder jarenlang mee moest EXIT OUDE DEGELIJKHEID gaan, was snel verouderd. Maar het is de vraag of dit correspondeerde met wat in de economie ge­ Niemand zal de voordelen van deze nieuwe eco­ beurde. Het waren immers ook de j aren van de nomische en technologische ontwikkelingen oliecrises, de oplopende werkloosheid, economi­ ontkennen, maar de keerzijde was dat ze tot an­ sche stagnatie en een groeiende staatsschuld. der gedrag leidden en daarmee ook gewoonten, Door een grondig bezuinigingsbeleid en een po­ opvattingen, normen, kortom de cultuur veran­ litiek van herindustrialisering sedert Lubbers I derden. Veel gebruiksartikelen werden voortaan werden aan de economie nieuwe impulsen toe­ eerder vernieuwd dan onderhouden en gerepa- gebracht. Maar gezien de genoemde verwachtin­ gen was het de vraag of de politiek daarmee aan De verwijzing naar het besef legitimiteit won bij anderen dan ondernemers. De andere kant van de medaille was namelijk van een crisis’ bij delen van dat de verzorgingsstaat bij politici in opspraak raakte en ook geleidelijk werd afgebouwd: de de bevolking — een culturele burger werd te veeleisend geacht, met name ten crisis, een crisis in het aanzien van de overheidszorg. De mogelijkheid dat de overheid zelf met haar economisch groei- vooruitgangsgeloof, een beleid de consumptieniveau’s en daarmee de ver­ economische, een ecologische wachtingen van de burger krachtig had gestimu­

leerd, werd nauwelijks overwogen. crisis — was verdacht Integendeel, het groeibeleid ging door, tech­ nologische ontwikkeling en innovatie waren de toverwoorden en de burger kon niet anders dan reerd; koopwaar werd niet meer in eigen draag­ grammofoonplaten inruilen tegen cd’s, schrijf­ tassen maar in wegwerpverpalddng meegeno­ machines tegen pc’s en wennen aan acceptgiro’s, men en inplaats van velerlei winkels af te lopen postcodes, antwoordapparaten en aan het feit dat laadde men zijn supermarktkarretje vol, om ondanks de discussies over zogenaamde ethische maar enkele voorbeelden te noemen. aspekten de grenzen met betrekking tot nieu­ Zo werden tal van dagelijkse handelingen ver­ wigheden als genetische manipulatie constant sneld en vergemalckelijkt. Menselijke voorzich­ werden verlegd. Zoals ook de discussies omtrent tigheid werd door technische beveiliging vervan­ overmedicalisering en toelaatbaarheid van gen, menselijke inspanning door geautomati­ nieuwe medische ingrepen (harttransplantaties, seerde apparaten en met dat alles veranderde de IVF, vruchtwaterpunctie enzovoorts) niet ver­ aard van de zelfregulering, de eigen oplettend­ hinderden dat deze algemeen gebmikelijk wer- heid, het arbeidsethos, de zorgzaamheid en an­ 3 2 den en zowel de vraag naar als de kosten van de dere uitingen van vroegere degelijkheid. Oude gezondheidszorg voortdurend deden stijgen. deugden als spaarzaamheid, zelfopoffering, zui­ Inmiddels was ook het grote temgtreden van nigheid, plichtsbetrachting of bescheidenheid de overheid begonnen: deregulering, privatise­ werden voortaan minder gewaardeerd dan ei­ ring en geloof in het heilzame marktmecha­ genschappen als creativiteit, assertiviteit, een nisme. Hoe bevorderlijk dat ook geweest mag kritische opstelling en het vermogen tot genie­ zijn voor een herleving van de economie, het ten. Een neerlandica attendeerde mij er in de ja- bracht bij de overheid een gevoel van machteloos­ ren tachtig op dat spreekwoorden — vertolkers heid met zich mee dat misschien wel funest was van die oude deugden — veel minder werden ge­ voor haar verantwoordelijlcheidsbesef Werden hoord; ze hadden veelal plaats gemaakt voor de er met het badwater ook kinderen weggegooid? slogans van de reclame. Die beloofde maximale

S&’D lo/ll I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Mady A. Thung Hetgrote ontkennen uan het publieke onbehagen

opbrengst tegen minimale moeite, snel resultaat lijks enthousiasme over de maatschappelijke tegen kortdurende inspanning. Doordat er meer ontwildcelingen verwacht worden. Als ziektever­ tijd en financiële ruimte vrijkwamen voor recre­ zuim op het werk en toetreding tot de WAO een atie en amusement, veranderden ook prioritei­ indicatie vormen van maatschappelijk onbeha­ ten in de tijdsbesteding. Om niet te spreken van gen, wordt dit geïllustreerd door de toename de gedrags- en normveranderingen door ‘de’ pil. daarvan — waarover premier Lubbers in 1990 De vernieuwingen van deze decennia zijn op Maagde dat ‘Nederland ziek is’. allerlei manieren omschreven; één typering is Over de milieuproblematiek, de welvaarts- dat Nederland van een produktie- in een con­ kloof ten opzichte van arme landen, de onder­ sumptiemaatschappij veranderde. Naarmate er mijning van het publieke domein en de toene­ meer diversiteit in de consumptie en daarmee in mende berichten over fraude bij burgers, bedrij­ levensstijlen komt — noodzakelijk gevolg van ven en in het ambtenarenapparaat spreken we voortgaande economische groei — werkt dit al­ nog niet eens. Ook al wordt in opiniepeilingen les ook steeds meer individualisering in de hand. tevredenheid van de burger vastgesteld, deze Op zich zouden deze veranderingen de toene­ trekt zich wel terug in het steeds comfortabeler mende wanordelijlcheden reeds kunnen verlda- privé-domein; het activisme van de j aren zestig ren, maar daarnaast had er een zogenaamde ‘cul­ en zeventig is immers machteloos gebleken. Er turele revolutie’ plaatsgevonden (ca. igös-’ys) verschijnen studies over politieke apathie, crises die trouwens zonder de naoorlogse welvaarts­ in allerlei sectoren en bedreiging van de demo­ stijging niet mogelijk was geweest. Ook hier­ cratie. door gingen veel externe en zelf-reguleringen op de helling. Dat kan hier slechts met enkele tref­ HET GROTE ONTKENNEN woorden worden aangeduid: ontzuiling, ontker­ kelijking, anti-autoritaire opvoeding, sexuele re­ Tegelijkertijd begint dan het grote ontkennen in volutie, veranderde gezagsopvattingen, burger­ politieke kringen. Het duurt lang voordat de aan­ lijke ongehoorzaamheid, alles in naam van de wezigheid van armoede wordt erkend. Voor de zelfontplooiing en vrijheid. Niet toevallig was genoemde problemen ontstaan allerlei eufemis­ het ook in de jaren zeventig dat cijfers van mis­ men, zoals ‘normvervaging’ ter aanduiding van drijven spectaculair stegen. Er waren schomme­ wat het publiek verloedering noemt, of ‘Ideine lingen en verschillen naargelang de soorten mis­ criminaliteit’ voor de toenemende omvang van drijven, maar de niveau’s zijn sedertdien veel ho­ diefstallen, vandalisme, inbraak, zogenaamd ger dan die van bijvoorbeeld de jaren zestig, lichte vormen van geweld en verkeersdelicten. soms veelvouden daarvan. Dat bleek mij ook tijdens mijn kortdurende Het is niet mijn bedoeling de gewonnen wel­ poging, beginjaren tachtig, een wetenschappe­ vaart, het comfort en de verworven vrijheden ne­ lijke studie te verrichten ten dienste van de rege­ gatief af te schilderen. Ik wil wèl de schaduwzij­ ring. De verwijzing naar het besef van een ‘crisis’ 33 den die behartigd hadden moeten worden, aan­ bij delen van de bevolking — een culmrele crisis, wijzen. Het valt zeer te betwijfelen of de een crisis in het vooruitgangsgeloof, een econo­ economie en de sterk daardoor beïnvloede cul­ mische, een ecologische crisis — was verdacht, tuur wel gefunctioneerd hebben op een wijze die hoewel dat woord in allerlei publicaties werd ge­ gunstig was voor de sociale cohesie en voor de le­ bezigd; de term ‘misbruik’ van sociale voorzie­ gitimiteit van de politiek. Als in de j aren tachtig ningen moest worden vervangen door ‘oneigen­ de markt steeds meer gaat overheersen, er een lijk gebruik’ en de suggestie dat er behoefte kon tweedeling ontstaat en zelfs armoede temgkeert bestaan aan een nieuw ‘publiek ethos’ — titel in het land terwijl de ordeverstoringen op aller­ van mijn oratie die geleid had tot het verzoek om lei fronten voortgaan, kan van de burger nauwe­ genoemd onderzoek — bleek taboe. Mijn te toet-

S& D 10 / 11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA MadyA. Thung Het grote ontkennen uan het publieke onbehagen

sen veronderstelling was dat de overheid mede­ Uiteraard heeft het unieke en onorthodoxe feno­ verantwoordelijk was voor de culturele verande­ meen Pim Formyn als katalysator gewerkt voor ringen die zich hadden voltrokken en daaraan de manifestatie van het onbehagen. Maar er wa­ ook voor de toekomst aandacht moest besteden. ren al eerder dergelijke manifestaties op kleinere Na veel censuur en vervanging van woorden die schaal. Bijvoorbeeld de plotselinge verkiezings- politiek incorrect bleken te zijn, ging het onder­ successen van eerdere nieuwkomers op het poli­ zoek uiteindelijk niet door. tieke toneel: de ppr. Boer Koekkoek, d’66, Ds’70 Als paars aan het grote ontkennen iets heeft en de Ouderen-partijen. Door de dramatische toegevoegd, is het de voortzetting daarvan in een dood van deze laatste nieuwkomer zal nooit be­ tijd dat de problemen verergerden. En de omzet­ kend worden of we ook hier met een eendags­ ting ervan in een sorrycultuur op punten waar vlieg te maken hadden. En wat de opmerkelijke niets te ontkennen viel. Daarmee werd tevens heiligenverering van deze eigenzinnige figuur ontkend dat het voor de economie zo gunstige betreft, ook dat beleefden we met een Neder­ overheidsbeleid wel eens funest zou kunnen zijn landse politicus die lak had aan formaliteiten en voor de sociale cohesie en de cultuur. verdoezeling van problemen (hoewel overigens De onvrede van de burger met de gevestigde totaal onvergelijkbaar): bij de plotselinge dood politiek is dus van veel oudere datum en heeft van minister Dales. Ook toen werd de begrafe­ veel fundamenteler achtergronden dan momen­ nisstoet langs de snelweg Utrecht-Arnhem gade­ teel wordt voorgesteld. Door het stelselmatige geslagen door een aangeslagen publiek en ver­ negeren van de economische ontwilckelingen als drong zich op het kerkhof een onverwacht grote mede-oorzaakkomt dat echter zelden ter sprake. menigte mensen. Aan de overzij de van het Ka­ Dat is ookjammer om een andere reden. Er is naal deed zich zoiets voor bij de dood van prinses bij recente pogingen tot verldaring namelijk Diana, ook een uitdaagster van de gevestigde ook te weinig aandacht voor het bekende zonde­ orde. bokmechanisme: de neiging om minderheden Dit is uiteraard een te globale analyse; ze was de schuld te geven van misstanden waarmee zij bedoeld om te bevorderen dat de bezinning op vaak niets te maken hebben. Terwijl dat mecha­ wat er vóór 15 mei is misgegaan, niet alleen gaat nisme toch veelvuldig is genoemd in verband over de stijl van politiek bedrijven of de wijze met de jodenvervolging in Nazi-Duitsland en van communiceren met de burger, maar vooral er in studies over racisme en xenofobie altijd over de inhoud van het politieke, met name het naar politiek en economisch onbehagen wordt ge­ economische beleid en de invloed daarvan op de wezen voor de momenten dat het de kop op­ culmur en de sociale cohesie. Ze was geschreven steekt. vóór de val van het op die verkiezingen geba­ Dat doet niets af aan de problemen van de seerde kabinet. Nu er uitzicht is op nieuwe ver­ multiculmrele samenleving — die zijn zeker kiezingen, is er extra reden voor die bezinning. 34 zeer groot — maar die dienen wel te worden ge­ De verleiding is groot om gerustgesteld te me­ relateerd aan wat zich verder afspeelt. Bovendien nen dat de scherpe aanval van 15 mei op de ge­ mag niet worden verwaarloosd dat het ontstaan vestigde politiek machteloos en vruchteloos is van een onderldasse van buitenlanders veel te gebleken. Maar het onbehagen dat toen naar bui­ maken heeft met de wijze waarop de economie ten kwam, had zich al heel lang opgehoopt. Zo hen uitsluit. gauw zijn we daar niet van af.

S&'D 1 0 / 1 1 I 2002 De ‘roots’van de PvdA (4) Politiek correct denken Een reconstructie achteraf

HANS WERDMOLDER '

Discussies over de multiculturele samenleving schillende betekenissen die per land en per worden tegenwoordig ingeleid doorbet rijtje: groep kunnen verschillen. Er is geen commissie 11 september, 6 mei en 15 mei. Op de politieke die bepaalt wat wel en niet politiek correct is, agenda staan nu het immigratievraagstuk, de evenmin bestaat er een lijstje met standpunten verhouding tussen kerk en staat, de toenemende die wel of niet ‘p.c.’ zijn. Politieke correctheid ver­ onveiligheid in de samenleving of de schaduw­ wijst bovenal naar een intellecmele houding, die kanten van de multiculturele samenleving. Hoe voortkomt uit een claim te spreken namens de men het ook wendt of keert, het is voor een be­ zwakkeren en de verdrukten in de samenleving. langrijk deel te danken aan Pim Fortuyn dat deze Voor linkse politici en academici staat politieke zaken prominent aan de orde zijn gesteld. correctheid in haar zuivere vorm gelijk aan poli­ De media en de wetenschap hebben onvol­ tiek fatsoen, dat onder meer inhoudt datje als doende oog gehad voor de maatschappelijke ur­ politicus of academicus geen maatschappelijke gentie van deze thema's en het maatschappelijk vooroordelen mag aanwaldceren. Politieke cor­ ongenoegen totaal onderschat. De intellectuelen rectheid wordt dan opgevat als een vorm van to­ zongen vooral ‘het lied van de kosmopoliet’ en de lerantie en innerlijke beschaving, vooral ten aan­ migrant werd meer en meer gezien als een trans­ zien van vreemdelingen en migranten. Voor an­ nationale wereldburger. De opvattingen van de deren staat politieke correctheid gelijk aan gewone, doorsnee burger werden getypeerd als politieke lafheid en naïviteit, die ertoe leidt dat ‘onderbuikgevoelens’ waaraan men geen aan­ reële problemen in de samenleving niet bespro­ dacht hoefde te besteden. Thans woedt in de me­ ken kunnen worden. Meer in het algemeen zou dia een heftige discussie over deze blinde vlek politieke correctheid kunnen worden getypeerd van journalisten en wetenschappers.^ Volgens als een van bovenaf opgelegde dwingende norm velen moet de oorzaak worden gevonden in de tot tolerantie. 35 schadelijke invloed van het politiek correcte den­ Intellecmelen, journalisten en minderheden­ ken dat al decennia het intellectuele leven zou deskundigen zouden onder invloed van de gesel domineren.3 van politieke correctheid de geest van de tijd on­ Politieke correctheid — p.c. in de wandelgan­ voldoende hebben begrepen. Hoe was dit moge­ gen — is een complex begrip en kent zeer ver­ lijk? In deze beschouwing laat ik een aantal rede­ nen de revue passeren. In mijn analyse heb ik over de auteur Hans Werdmölder is uerbonden aan mij laten inspireren door een kritische bij drage de Faculteit Rechtsgeleerdheid uan de Uniuersiteit van de Amerikaanse socioloog Peter L. Berger. In Utrecht, Onderzoekschool Rechten uan de Mens. 1992 publiceerde deze vermaarde wetenschap­ Noten Zie onze loebsite umMV.iobs.nl per zijn sociologisch testament onder de titel: So-

S& D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

ciologyiAdisinvitation. Deze titel was nogal pro­ heden. Peter L, Berger heeft dit fenomeen het 'pa­ vocatief, aangezien hij juist naam had gemaakt rochialisme van de intellecmelen’ genoemd. met een boeiende, spraakmakende inleiding on­ Daarbij komt dat de onafhankelijk denkende in- der de wervende titel: Invhation to Sociology. In tellecmeel die schrij ft vanuit de ivoren toren en zijn afscheid van de sociologie als wetenschappe­ een gespannen verhouding heeft tot de ge­ lijke discipline noemt Berger een aantal gevallen vestigde macht, vrijwel niet meer bestaat. He­ waarin de moderne sociologie in de fout is ge­ dendaagse intellectuelen schurken niet zelden gaan. Hij richt zijn pijlen vooral op de inmiddels, aan tegen de hoeders van de macht. In de journa­ zowel in cultureel als politiek opzicht, geïnstitu­ listiek ziet men het parochialisme vooral terug tionaliseerde stroming van de marxistische soci­ in het feit dat journalisten de vaderlandse jour­ ologie uit de late jaren zestig. Deze stroming had nalistiek als belangrijkste referentiekader be­ een sterke aantrekkingkracht op de nieuwe lich­ schouwen. Er is sprake van een zekere oppervlak­ ting van sociologen. Als gevolg van het eenzijdig kigheid. Journalisten lezen nauwelijks boeken, interpretatiekader bij de verklaring van maat­ maar ze houden elkaar wel in de gaten. ‘Een schappelijke verschijnselen zou deze generatie vorm van onzekerheidsreductie’, zo noemt H. J. van sociologen onvoldoende oog hebben gehad Schoo de houding van zijn collega’s. ‘Steeds weer voor een aantal verschijnselen, zoals de opkomst dezelfde bronnen, dezelfde zegslieden, dezelfde van het fundamentalisme in de Arabische ideeën, dezelfde invalshoeken, dezelfde master wereld, de invloedrijke religieuze revival in de vs narrattve’.^ Journalisten die zelfstandig durven en de ineenstorting van het Sovj etimperium. So­ en kunnen denken, zijn met een kaarsvlam te ciologen hebben ook onvoldoende oog gehad zoeken. Een dergelijke niet-kritische houding, voor de dynamiek en het veelzijdige karakter van bijvoorbeeld ten aanzien van gevoelige onder­ het modernisme als drijvende kracht achter de werpen zoals etnische minderheden, werd in de veranderingen in de wereld. Berger noemt in opleiding tot journalist zelfs met de paplepel in­ zijn essay een viertal symptomen die aan deze gegoten. Zo schreef Elsevier —journaliste José blinde vlek ten grondslag liggen: parochialisme, van der Sman al in 19 91: ‘Les één op de School trivialiteit, rationalisme en ideologie. Hij waar­ voor de Journalistiek in Utrecht beginjaren ze­ schuwt voor de kritiekloze omarming van ventig was: geen slecht nieuws over buitenlan­ nieuwe afgoden, die zich aan het eind van de j a- ders, want hoe j e het ook brengt, je bevestigt al- ren tachtig al aandienden, zoals het feminisme, tijd de vooroordelen. Geen enkele eerzame jour­ het multiculturalisme en het postmodernisme. nalist mag dat op zijn geweten hebben. Als zoete Berger's 'Disinvitation'vormde voor mij aanlei­ koek slikten we deze vorm van zelfcensuur. En ding eens kritisch te kijken naar de rol van de wee de media en collega’s die het niet zelf Nederlandse intellectuele voorhoede in het de­ deden.’® bat over de multiculmrele samenleving. In tegenstelling tot journalisten worden soci­ 36 ale wetenschappers in hun opleiding wel ge­ leerd kritisch te zijn en geacht wetenschappe­ HET PAROCHIALISME VAN DE lijke boeken re lezen. De meeste wetenschappers INTELLECTUELEN bewegen zich echter in de beperkte ruimte van Intellectuelen hebben de neiging zich uitslui­ hun eigen vakgebied.^ Men kent elkaar persoon­ tend te bewegen onder gelijkgestemden. Voor lijk en leest eikaars bijdragen, vóóral wanneer ze het merendeel zijn intellectuelen hoog opgeleide gepubliceerd worden in de media. Het is een vrij kosmopolieten, die geworteld zijn in een groot­ gesloten circuit met een grote geneigdheid tot stedelijke cultuur en zich bewegen in een inter­ convergentie in de meningsvorming. In deze ge­ nationale omgeving. Hierdoor hebben zij onvol­ meenschap van academici domineert het linkse doende zicht op andere, meer aardse werkelijk­ denken en in wetenschappelijke bijdragen en

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

opinies wordt er sterk op gelet niet uit de toon te lijk? Allerminst. Maar het debat werd in hoofd­ vallen. Wat in het publieke debat in feite gebeurt zaak gevoerd binnen de erkenning van allerlei is het zeven van niet-politiek correcte opvattin­ internationale verdragen, humanitaire principes gen. Oh wee, degene die zich buiten het territo­ en het recht op politiek asiel. In 19 9 4 schreef rium van politieke correcte opvattingen begeeft. minderhedendeskundige van het eerste uur, Hij — inderdaad, het is meestal een man — zal Han Entzinger, in justitiële Verkenningen dat de in de media fel geattaqueerd worden. De ‘poli­ vreemdelingenwetgeving de immigratie daad­ tieke terreurpolitie’ staat altijd klaar om hem in werkelijk beheersbaar maakt. In de daaropvol­ het openbaar aan de schandpaal te nagelen, ter­ gende j aren werden zijn beweringen door het wijl collega’s op het werk doen alsof ze het be­ wuste artikel niet hebben gelezen. De non-con- Wat in het publieke debat in formist zal niet meer worden uitgenodigd voor lezingen en de kans op overheidsopdrachten kan feite gebeurt is het zeven van hij wel vergeten. Op den duur wordt hij niet meer geciteerd of gelezen en is hij wetenschap­ niet-politiek correcte pelijk dood verklaard. opvattingen. Oh wee, degene Een voorbeeld van wetenschappelijk parochi- alisme en de verkettering van niet-politiek cor­ die zich buiten het recte opvattingen is de discussie over de om­ territorium van politiek vangrijke toestroom van politieke en economi­ sche vluchtelingen van alweer enkele j aren correcte opvattingen begeeft. geleden. Politiek correct Nederland kwam vooral in actie tijdens de hoogoplopende ‘Hoe vol is Nederland’ discussie. Zo herinner ik mij een de­ blijvend hoge migratiesaldo, het mislukte terug­ bat over dit thema tijdens de zesde sociaal-we- keerbeleid vooruitgeprocedeerde asielzoekers tenschappelijke studiedagen in het voorjaar van en het hoge aantal volgmigranten keer op keer 1994. Ik sla er mijn eigen aantekeningen op na: ondergraven.^ De relatie tussen mensenrechten ‘De zaal is vol met congresgangers. Het panel, be­ en het asiel- en minderhedenbeleid is sowieso staande uit een planoloog, een jurist, twee socio­ spanningsvol, waarbij vaak impliciet wordt ver­ logen en een burgermeester, zijn het snel met el­ wezen naar de passieve rol van Nederland ten kaar eens. ‘Nederland is vol’ is een onhoudbare aanzien van de joden in de Tweede Wereldoor­ stelling, niet gebaseerd op empirische feiten en log. Volgens de publicist Herman Vuijsje zou plausibele inzichten. Het enige argument waar sprake zijn van een ‘publiek’ schuldgevoel, het­ het panel enig begrip voor wil opbrengen is de geen van grote invloed is geweest op deze hou­ negatieve verhouding mssen het aantal mensen ding van ‘goede bedoelingen’ in relatie tot vluch­ per kmi en het milieu. Maar Nederland is abso­ telingen en etnische groepen.9 Niettemin is 37 luut niet vol voor de opvang van nieuwe asielzoe­ sprake van een behoorlijk gat tussen de geschre­ kers. Volgens het panel gaat het om een non-dis- ven woorden in de (verkiezings)programma’s cussie, die steeds weer de kop opsteekt wanneer van politieke partijen en de praktijk van alle­ de verkiezingen in aantocht zijn. De migrant dag,'® In een pamflet over migratie en toekomst wordt als zondebok gemaakt van de problemen uit 19 9 9, met de prozaïsche titel Vlucht naar vo­ rond werkloosheid, milieu en criminaliteit. De ren!, meent een gezelschap van wetenschappers, zaal knikt instemmend.’ journalisten en schrijvers dat we ons niet langer moeten blindstaren op de kunstmatige grenzen Was dan elke vorm van discussie over migratie van de nationale staat." We zouden moeten stre­ en migratiebeleid gedurende lange tijd onmoge­ ven naar een ‘open’ wereld, op basis van interna-

S&D lO/ll I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

tionale solidariteit tussen wereldburgers; we Migratieonderzoeker Jeroen Doomernik stelt moeten zoeken naar nieuwe vormen van solida­ zelfs dat niet alleen de West-Europese landen, riteit, een maatschappij zonder illegalen, met maar ook onderzoekers, journalisten en anderen grensoverschrijdende instimties en andere vor­ jarenlang de ogen hebben gesloten voor de wer­ men van sociale controle. Er wordt gepleit voor kelijke omvang van de migratie in de afgelopen een nieuw verzorgingsmodel met ‘gradaties van decennia.^^ burgerschap’. Kortom, een ideale wereld. De ju ­ Sinds 1995 is het aantal immigranten sterk rist en migratiedeskundige Thomas Spijkerboer toegenomen tot een niveau van 130.000 perso­ beweerde daarop dat migratie geen statisch feno­ nen in het jaar 2000, waarbij de sterke stijging meen is, maar onvermijdelijk en ook onbeheers­ vooral voortkomt uit de asielmigratie en gezins­ baar. Politici zouden af moeten van de neuroti­ vorming bij Turken en Marokkanen.^ Het is sche neiging om de immigratie te willen beheer­ bovendien een bekend feit dat de asielprocedure sen. Het is bovendien, aldus Spijkerboer, een lange tij d ontwricht is geraakt als gevolg van illusie te menen datje met de nieuwe Vreemde­ het oneigenlijk gebmik van deze regeling door lingenwet uit het j aar 20 o o de migratie zou kun­ zogenaamde economische vluchtelingen. nen smren, althans zou kunnen bereiken dat Ook bleek dat afgewezen asielzoekers niet daad­ minder asielzoekers naar Nederland zullen ko­ werkelijk uit Nederland werden verwijderd, men. Anderen menen dat deze Vreemdelingen­ maar dat er eerder sprake was van zogenaamde wet zal leiden tot langere procedures en bijge­ ‘administratieve verwijdering’. Dit had onder volg een toename van het aantal asielverzoeken. meer tot gevolg dat er een Koppelingswet kwam, Tot slot menen sommige economen dat migratie waarbij het recht op sociale en publieke voor­ niet alleen een gegeven maar economisch ook zieningen wordt gekoppeld aan een legale ver- een noodzaak is. blijfstams. In april 2000 trad de nieuwe Vreem­ De (openbare) discussie over belangrijke delingenwet in werking. Pas vlak voor de lande­ maatschappelijke problemen wordt gevoerd lijke verkiezingen van 15 mei 2002 wordt, op door technocratisch ingestelde ambtenaren en basis van het i s e o -beleidsrapport ‘De toekomst geselecteerde intellecmelen op besloten confe­ in meervoud’, door de minister in een schrijven renties, al dan niet aangesmurd door goedbe­ aan de Tweede Kamer opgemerkt dat, gezien taalde consultants van ingehuurde adviesbure­ de problematiek in de oude wijken, de beheers­ aus. In linkse, idealistische kringen — op de opi­ baarheid van de migratie prioriteit zou moeten niepagina’s van NEC Handelsblad en de Volkskrant, krijgen.'^ in discussieplatforms en in vaktijdschriften — Er bestaat een spanningsveld mssen norm en wordt het debat bovendien beheerst door het do­ werkelijkheid. Immigratie is niet louter een hu­ minante sociologische en juridische denken van­ manitaire zaak, economische motieven en finan­ uit mensenrechtelijke principes, met blinde cieel gewin spelen in het migratieproces een niet 3 8 vlekken voor de omvang en de ernst van het te onderschatten rol. Zo zijn ongehuwde Marok­ maatschappelijk probleem. kaanse meisjes met een Nederlandse nationa­ Afwijkende geluiden worden echter in dit cir­ liteit in Marokko een zeer gewilde huwelijks­ cuit niet getolereerd, waarbij sterk op de persoon partner, terwijl de familie van de bmidegom werd gespeeld. ‘Als u het vol vindt, moet u naar zelfs bereid is 20.00o euro’s voor een ‘gearran­ de psychiater, want dat gevoel van volheid heeft geerd huwelijk’ te betalen. Immigratie leidt bo­ niets te maken met bevolkingsgroei, maar met vendien, zoals Richard Staring in zijn mooie sm- uw eigen ziekelijke geest,’ zo luidde de gerust­ die over illegale Turken in Nederland heeft aan­ stellende boodschap van onze nationale omroep getoond, tot nieuwe vormen van migratie mssen naar aanleiding van de zestien miljoenste inwo­ reeds gevestigde migrantengemeenschappen in ner in Nederland.D Nederland en familieleden, ‘toeristen’ en illega-

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf len uit T u rk ije .*7 Illegalen zijn voor hun sociale Onder druk van het veranderde politieke kli­ ondersteuning vaak aangewezen op de reeds maat keert de wal het schip. Zo stelde Van der aanwezige familie of andere leden van de etni­ Zwan onlangs in dit blad vast dat het Neder­ sche gemeenschap. De meerderheid van de ille­ landse immigratiebeleid van de afgelopen dertig galen zal zo min mogelijk in het oog willen val­ jaar wordt gekenmerkt door drie constanten: len, maar een deel van hen marginaliseert en be­ onderschatting van de omvang van de immigra­ landt in de criminaliteit.'^ Tot slot zijn er op het tiestroom, ongerechtvaardigd optimisme met migratieterrein tal van criminele groeperingen betrekking tot de integratie van migranten, met actief, die met illegale asielzoekers shoppen van name die van niet-westerse oorsprong, en land tot land. virmositeit in het bedenken van bezweringsfor­ Wat mij keer op keer opvalt is dat in het sterk mules dat het allemaal blijkt mee te vallen.^* De gejuridiseerde debat over migratie en asiel het discussie over het migratiebeleid raakt wel dege­ geluid van de gewone, Nederlandse burger node lijk de gevestigde belangen van de autochtone wordt gemist. Dat is opmerkelijk. Immers, al in burger en dient dan ook niet te worden gevoerd het begin van de j aren negentig wordt op basis over de hoofden van de ‘gewone’ man. van opinieonderzoek vastgesteld dat een zeer grote meerderheid van de Nederlandse bevol­ HET GELIIK VAN DE ‘GEWONE’ MAN king voorstander is van een restrictiever toela­ tingsbeleid door middel van quotering.'® Uit Als gevolg van het wetenschappelijk parochia- meer recent onderzoek blijkt dat driekwart van lisme sluiten wetenschappers zich af van wat er de Nederlandse bevolking vindt dat de instroom leeft en borrelt in grote delen van de samenle­ van asielzoekers beperkt moet blijven, terwijl ving. Intellecmelen hebben een nogal hautaine vooral laag geschoolden van mening zijn dat de en paternalistische houding. Zij zijn er ook van toestroom volledig gestopt moet worden.^® overtuigd het beter te weten dan ‘gewone’ men­ Ds’70 en de Socialistische Partij hebben in het sen, want die zouden beschilcken over onvol­ verleden als enige serieuze partijen wel een ei­ doende of eenzijdige kennis. De journalist en gen koers gevaren, maar zijn onder druk van het mensenrechtendeskundige Michael Ignatieff heersende opinieklimaat ten onder gegaan of merkte eens op dat intellectuelen de neiging hebben het heikele thema van migratie maar la­ hebben te ontkennen dat gewone mensen een ten vallen. Niettemin kan worden vastgesteld dat gelijkwaardige morele en intellectuele oordeel­ de openbare, politiek correcte mening van des­ kundigheid hebben. Wanhoop over de smake­ kundigen niet overeen blijkt te komen met de loosheid van het volk gaat maar al te gauw over heersende publieke opvattingen over migratie in misplaatste minachting over het politieke oor­ en vreemdelingenbeleid. deel van de medeburgers.^^ De directe lasten van de legale en illegale mi­ Dit geldt in het bijzonder voor de categorie ju ­ gratie komen bovendien voornamelijk neer op risten die het recht slechts beoordelen vanuit ju­ 39 de gewone burger in de oude wijken. In deze wij­ ridische beginselen en de regels van interne lo­ ken, maar daar niet alleen, wordt Nederland wél gica, maar minder vanuit de maatschappelijke als ‘hinderlijk vol’ ervaren. Zo nu en dan kwamen gevolgen van rechtsregels op delen van de de grieven over de onevenredige lasten van in dit samenleving.^3 Advocaten en rechtsgeleerden geval de opvang van asielzoekers aan de opper­ beheersen de technische en ontoegankelijke dis­ vlakte, zoals bij ‘het Kollumer oproer’. De paarse cussie over bescherming van verdachten of de coalitie heeft deze lastige kwestie steeds voor rechten van asielzoekers, waarbij al gauw wordt zich uit geschoven en kreeg bij de landelijke ver­ geschermd met allerlei verdragen, artikelen en kiezingen op 15 mei 2002 de politieke rekening beginselen. In deze discussie staan de ‘gewone gepresenteerd. mensen’ buiten spel. ‘De gewone burger als auto-

s S/ d 10/11 [ 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

riteit in een debat is altijd hachelijk, want daar stukken. Met een kosmopolitische bril en vanuit bestaan veel variëteiten van,’ schreef strafpleiter gevestigde posities kijken ze naar de weerbar­ Ties Prakken in een reactie op de discussie over stige wereld, hetgeen velen van hen heeft belet de niet-ontvankelijkheid door de rechter in de de wereld om zich heen scherp waar te nemen. Rotterdamse Ramolazaak.^+ Naar aanleiding van Zo werden tot voor kort reële problemen over de de maatschappelijke discussie over het voorstel uitwassen van de multiculmrele samenleving van 'twee gevangenen op één cel’ uit 1992 merkte minzaam afgedaan als domme prietpraat of de rechtssocioloog J.E Bruinsma op dat hij zich ‘onderbuikgevoelens’. behoorlijk ergerde aan zogenaamde principiële Als ik mijn krantenarchief er nog eens op na­ juristen die onder invloed van mensenrechten sla, wordt mijn aandacht getrokken door een in­ en andere beginselen in hogere sferen geraken gezonden stuk van Anil Ramdas, tegenwoordig en het contact met de werkelijkheid verloren correspondent van nrc Handelsblad in India. Zijn hebben. Dit neemt niet weg, merkt Bruinsma te­ reactie op het veelgeprezen rapport Allochtonen­ recht op dathet'gesundesVolksempfinden' het beleid’ van de Wetenschappelijke Raad voor het nooit voor het zeggen mag krijgen.^s Regeringsbeleid (w rr) uit 1989 was ronduit ver­ Een mooi voorbeeld van de ontdekking van nietigend. Hij ergerde zich hevig aan de toon van wat zij zelf noemen ‘het halve gelijk van de ge­ het adviesrapport; een no-nonsense benadering, wone man’ is het uit de jaren tachtig daterende waarin werk en onderwijs een centrale plaats in­ journalistieke portret van groepen gewone nemen. Het voorstel om immigranten te ver­ Nederlanders door de journalisten Gerardvan plichten de Nederlandse taal te leren, komt vol­ Westerloo en Elma Verhey. Zij hebben hun per­ gens Ramdas niet uit boven de populaire noties soonlijke betrokkenheid als volgt verwoord: aan de borreltafel. Ramdas: ‘Het rapport is geen 'Onderweg hebben we vaak en met pijn moeten wetenschappelijk, maar een politiek document. vaststellen dat onze gedachten betreffende verdraag­ Ads men echt waarde had gehecht aan de eis van zaamheid goedkoop, want onbeproefd, onze opvat­ wetenschappelijkheid, had men moeten weten tingen betreffende sociale rechtvaardigheidgemak- dat ‘inspanningsverplichtingen’ en ‘sancties’ zuchtig, want op hun kosten botgevierd, en onze neerkomen op disciplineringsvormen die, hoe ideeën betreffende een linkse maatschappij-inrichting goed ookbedoeld, uitmonden in beheersing, hypocriet, want voor ons zelf lonend gevonden wer­ controle en vrijheidsbeneming.’^^ den. Woonden wij soms op twee hoog boven een Tur- Enkele jaren later stelde Peter Schumacher, kenpensioni Waren wij onzekervan onze baan?’^® minderhedendeskundige en redacteur van nrc Handelsblad, voor leden van etnische minderhe­ Op een dergelijke vorm van openlijke en eerlijke den te belonen wanneer zij met vrucht een exa­ introspectie van de eigen vooringenomen stand­ men taalvaardigheid en cultureel-sociale kennis punten en denkbeelden heb ik sociale weten- van Nederland hebben afgelegd. Naar zijn opvat­ 40 schappers maar zelden kunnen betrappen. ting heeft stimulering meer effect dan sancties. Juristen, sociologen en journalisten gaan bo­ Daarbij zou tevens de keuze voor niet-integratie, vendien te veel uit van een rationeel model van en dat geldt in het bijzonder voor de ouderen, ge­ menselijk handelen, terwijl het meeste gedrag respecteerd moeten worden.^® Intellecmelen die wordt geleid door emoties en niet-rationele op­ de moed hadden in het openbaar een afwijkend vattingen over de werkelijkheid.^^ p)e alledaagse geluid te laten horen werden op hardhandige ervaring van mensen wordt gekenmerkt door ze­ wijze de mond gesnoerd. Zo had de sociologe den en gewoonten, door tegenstrij digheden en Mariene de Vries in een rapport de mogelijkheid ambivalenties. De rationalisaties van intellectue­ geopperd om geen arbeidsbemiddeling te leve­ len geven bovendien onvoldoende herkenning ren aan buitenlanders die weigerden Nederlands aan de emotionele aspecten van sociale vraag­ te leren. Het minderhedenwereldje reageerde

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werd mölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

met hoon en spot. Een Spaanse ‘zaakwaarnemer’ Formyn noemde de islam zelfs een ‘achterlijke maakte haar zelfs uit voor een ‘nieuwe Hitler’.3 ° culmur’ en als het aan hem lag gingen de gren­ Waar komt deze minachting van intellectue­ zen voor migranten op slot. len voor de ‘stem van het volk’ vandaan? Een voor Hoewel politieke correctheid wellicht een de hand liggende gedachte is dat deze neerbui­ functie had in het opwerpen van een dam tegen gende houding voortkomt uit het gegeven dat openlijke vormen van racisme, heeft het politiek men zelf veelal afkomstig is uit de (kleine) bur­ correcte denken in Nederland ook geleid tot gerij, maar eenmaal intellectueel geworden de blinde vlekken in het veronderstelde draagvlak neiging heeft zich vooral af te zetten tegen de van de multiculturele samenleving. Daarbij klasse waaruit men zelf voortkwam. De kortzich­ tigheid en de intolerantie van deze kleinburger­ Wat keer op keer opvalt is lijke wereld worden als het ware gesymboliseerd door de saaie grijstinten in Gerard Reves De datin het sterk gejuridiseerde Avonden. En welke zichzelf respecterende intel- lecmeel wil vereenzelvigd worden met de opvat­ debat over migratie en asiel tingen van de borreltafel? ‘Gewone’ mensen het geluid van de gewone (meestal: autochtone Nederlanders met weinig opleiding en inkomen) worden door het linkse Nederlandse burger node establishment beschouwd als een potentieel ge­ wordt gemist vaarlijke en domme kracht. 3 * De uitdrukkingen ‘eigen volk eerst’, 'Nederland is vol’ zijn in­ middels bekende en politiek beladen begrippen wordt al gauw verwezen naar de enorme op­ geworden, mede als gevolg van het feit dat ex- schudding in de media en in de politiek naar treem-rechtse en racistische groepen zich ervan aanleiding van het essay van Paul Scheffer, ‘Het hebben bediend. Aangezien gewone mensen multiculturele drama’, in het voorjaar van 2000.3^ kennelijk moeite hebben 'het juiste geluid’ naar Het artikel maakte kritiek los, maar kreeg ook voren te brengen, zouden zij behoefte hebben bijval. Eindelijk, zo verzuchtten velen, was de aan zaakwaarnemers die hun gefrustreerde emo­ Nederlandse samenleving wakker geschud. Er ties in goede banen kunnen leiden. Dat kunnen kon nu openlijk worden gediscussieerd zonder overigens best intellectuelen zijn, maar dan zij politiek correcte reflexen. De glijdende schaal in die wel met beide voeten op de grond staan. Dit meningsvorming ten aanzien van migratie en type intellecmelen, door Herman Vuijsje etnische minderheden heeft echter een veel lan­ ‘nieuwe realisten’ genoemd, bedienen zich van gere geschiedenis dan menigeen denkt. Laten we een wat andere terminologie en ze nemen ook eens kijken naar Rotterdam, de stad waar de vic­ wat meer afstand van de publieke opinie. torie van Formyn begon. Nieuwe realisten zullen in het openbaar zeggen In 1994 wisten de ultra-rechtse Centmm De- 41 of schrijven dat ‘er een limiet is aan de opname­ mocraten van Janmaat in deze arbeidersstad een capaciteit van onze instituties’ (politicologe winst te behalen van één naar vijf zetels. Deze Margo Trappenburg) of geven de voorkeur aan onverwachte winst sloeg in als een bom. En hoe ‘het instellen van een moratorium in de opvang reageerde de Rotterdamse politici van de Partij van asielzoekers’ (ethica Heleen Dupuis) en ze van de Arbeid, D6 6 en v v d ? Zij kwamen niet ver­ werpen zich op tot ‘het in goede banen leiden der dan woorden als ‘schandalig’, ‘verbijstering’ van onderbuikgevoelens’ (politicus Bolkestein). of‘ronduit luguber’. Toenmalig lijsttrekker van Maar ook de nieuwe realisten lijken inmiddels Groenlinks, Herman Meijer, noemde de resulta­ achterhaald te worden door voorlieden die alle ten van de verkiezingen een ‘klote uitslag’. politieke correctheid aan hun laars lappen. Pim Staatssecretaris Wallage van Sociale Zaken be-

S&'D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiekcorrect denken - Een reconstructie achteraf

stond het zelfs om op te merken dat hij een tief veel steun verwierf onder allochtonen. Ook volksbuurt als Delfshaven al had opgegeven. migranten zijn ‘gewone’ mensen. Geen enkele politicus realiseerde zich dat er iets opmerkelijks aan de hand was, dat trouwe PvdA- ALLEDAAGS RACISME? stemmers wellicht uit protest in de armen van Janmaat en consorten zijn gedreven. Niemand Zo nu en dan kwam er een ander geluid uit de et­ kwam op het idee om met de mensen in de oude nische gemeenschappen. Maar daarvoor diende wijken te gaan praten en de weg vrij te maken men wel de voor intellectuelen ‘foute’ krant, De voor oplossingen voor hun reële problemen. Telegraaf, te raadplegen. Al in 1990 meldde de ‘Is het soms racistisch om het ‘eigene’ in je buurt Turkse woordvoerder Ibrahim Görmez best be­ te willen behouden? En is het soms fascistisch grip te hebben voor het feit dat mensen in de om positieve discriminatie fout te vinden?’ oude wijken lucht gaven aan hun opgekropte vroeg een briefschrijver in het Parool zich ver­ frustraties en daarom op Janmaat gingen stem­ twijfeld af. ‘Neen, met racisten ga je niet in dis­ men. Er zou wel degelijk sprake zijn van onaan­ cussie,’ zo was de houding van de gevestigde gepast gedrag onder Marokkanen en Turken. Het politiek. De mensen in de wijk werden aan hun Nederlandse minderhedenbeleid kwam naar lot overgelaten, allochtonen kregen vervolgens zijn inzicht in feite neer op een voorkeursbeleid, alle aandacht. hetgeen leidde tot irritaties bij de autochtone be­ De deelgemeente Delfshaven, een wijk met volking. Nederland zou bovendien vele malen to­ 73.000 inwoners waarvan 70% allochtoon, is in­ leranter zijn dan Turkije of Marokko, waarbij hij middels omgedoopt tot de ‘kraamkamer van de onder meer verwees naar de steun en medewer­ multiculturele samenleving’. Van de 14 basis­ king van de Nederlandse overheid bij de oprich­ scholen in Delfshaven bevinden er zich 12 in ca­ ting van een islamitische zuil.33 tegorie 7 (meer dan 75% van niet-Nederlandse af­ Dergelijke afwijkende geluiden werden door komst) en 2 scholen in categorie 6. Volgens de de maatschappelijke elite nauwelijks serieus ge­ huidige wethouder van Delfshaven is spreiding nomen. De Hollandse neiging om te zwelgen in inmiddels een gepasseerd station. De crimina­ het eigen onvermogen werd juist gevoed door de liteit in deze wijk is onevenredig hoog en de poli­ wetenschappelijke stroming van het ‘anti-ra- tie voert er een stringent beleid. Bovendien moet cisme’, in Nederland aangevoerd door de toen­ worden geconstateerd dat leden van de gevestig­ malige Britse hoogleraar van West-Indische de migrantengemeenschappen zich vooral be­ komaf C.P. Mullard en zijn Nederlandse prima wegen in een ‘transnationale ruimte’, waarvan donna Philomena Essed, die meenden dat de slechts familie, vrienden en landgenoten deel Nederlandse samenleving tot op het bot was uitmaken. De verschillende gemeenschappen le­ geïnfecteerd door vormen van alledaags racisme. ven niet zozeer met elkaar als wel naast elkaar. Esseds boek uit 1984 en haar dissertatie uit 1991, 42 Met 600.000 inwoners van meer dan 160 ver­ Inzicht in alledaags racisme, werden in de media schillende nationaliteiten heeft Rotterdam zich zeer welwillend besproken. In een kritische in juni 2000 uitgeroepen tot DiverCity, een veel- terugblik, tweejaar later, gaven journalisten van Ideurige stad. Daar moest je trots op zijn. Totdat verschillende landelijke kranten desgevraagd toe de Lijst Fortuyn bij de gemeenteraadsverkiezin­ dat de uitsluitend positieve aandacht voor Esseds gen van februari 2002 niet minder dan achttien werk vooral voortkwam uit positieve discrimina­ zetels veroverde en de Partij van de Arbeid van tie, jacht op actualiteit, tijdsdruk en zelfcensuur. zijn voetstuk stootte. De onvrede over de verloe­ Een deel van hen had het proefschrift zelfs niet dering en onveiligheid in Rotterdam had hier­ gelezen. Journalisten hebben niet bewust zelf­ mee een nieuwe uitlaatldep gevonden. Een op­ censuur toegepast, het gaat allemaal veel impli- vallend detail was dat de Lijst Pim Fortuyn rela­ cieter. Herman Vuijsje: ‘Journalisten zijn zich

S & D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf vaak niet bewust van die ingebouwde censor in de Amsterdamse binnenstad verboden door de hun koppen. (...) Niet zelden komt zelfcensuur toenmalige burgemeester Ed. van Thijn. De be­ ook voort uit pure angst voor represailles.’^^ treffende gemeentelijk onderzoeker. Kees Loef, Hans Moll, redacteur van n k c Handelsblad, gaf kreeg heel politiek correct Nederland over zich naderhand grif toe dat zijn blanke collega’s niet heen. Loef kreeg zelfs een spreekverbod opge­ hun vingers wilde branden aan een kritische be­ legd. Iets dergelijks overkwam ook de universi­ spreking van deze omstreden dissertatie. Als re­ taire onderzoeker Niels Uildriks in 19 9 4, toen hij dacteur van Indische afkomst mocht hij het in een interview in het Rotterdamse universi­ klusje opknappen. Vuijsje meldde vervolgens dat teitsblad Quod Novum opmerkte dat nogal wat de meeste recensenten twee jaar na dato al weer agenten menen dat de prioriteit voor het oplei­ ‘om’ waren, hetgeen aangeeft hoe snel de omslag den van allochtonen ten koste zou gaan van de li­ van taboe-onderwerpen plaats kan vinden.35 chamelijke kracht van de politie. Uildriks werd In de tweede helft van de jaren tachtig werden overstelpt met kritiek. In de landelijke pers werd er met de regelmaat van de klok studiedagen en de onderzoeker afgeschilderd als een rabiate conferenties gehouden met als Idemmende vreemdelingenhater die het 'racisme weten­ vraag: 'Waarom zijn Nederlanders racistisch en schappelijk zou legitimeren’.39 Ookhij kreeg een wat kan eraan worden gedaan?’ In deze sfeer van spreekverbod opgelegd. wat de publiciste Emma Brunt collectiefflagellan- Een dergelijke strategie van ‘op de man spelen’ tisme noemde, werden trainingsgroepen georga­ en hlaming the messengerlukl niet altijd in het ge­ niseerd om Nederlanders van goede wil via co- val van meer serieuze onderzoeken en smdies. De counseïling te genezen van het racistische virus. tactiek die dan uit de kast wordt gehaald is die Antiracisme- en antifascismecomités schoten als van ‘minimalisering van het probleem’ of het ter paddestoelen uit de grond.3 ® De Nederlandse discussie stellen van de methodologie van het overheid bleef ook in de jaren negentig de antira­ onderzoek. Zelf heb ik veel last ondervonden van cistische en multiculturele boodschap verkondi­ verwijten over stigmatisering en criminalisering gen, nauwelijks gehinderd door het kritisch ge­ van een kwetsbare bevolkingsgroep als gevolg luid van publicisten, intellecmelen of parlemen- van mijn longitudinaal onderzoek onder Marok­ tariërs.37 Mohammed Benzakour noemde het kaanse randgroepjongeren in Amsterdam.4-° van staatswege gepredikte multiculmralisme Achteraf beschouwd heb ik mij ook niet helemaal vooralsnog ‘een staccato van holle frasen en kunnen onttrelcken aan de norm van politieke goede bedoelingen teneinde de gemoederen correctheid en heb ik te weinig oog gehad voor de zand in de ogen te strooien en politiek te culturele factoren als verklaring voor het afglij­ scoren’.3 ^ Overigens legde de overheid ook den van Marokkaanse jongeren.4-' In de jaren steeds meer nadrak op de noodzaak van een ver­ tachtig en begin jaren negentig was het koppelen hoogde participatie van etnische minderheden van het fenomeen van criminaliteit aan een etni­ op de arbeidsmarkt, waarbij ook van de kant van sche minderheid sowieso al verdacht. 4 3 werkgevers een grotere inspanning werd ver­ In 1998 promoveerde de van oorsprong Belgi­ wacht. sche criminologe Marion van San op een kwali­ Lange tij d was het ook taboe om op door mi­ tatief onderzoek over delinquent gedrag van Cu- grantenorganisaties georganiseerde avonden ragaose jongens in Nederland, waarbij zij ook over de multiculturele samenleving een kriti­ een kritisch licht liet schijnen op de opvoedende sche opmerking te plaatsen over de achterblij­ rol van de moeders. De titel van haar dissertatie. vende integratie en de hoge criminaliteit onder Stelen e^Steken, deed in de Antilliaanse gemeen­ Maroklcaanse jongens. In 1988 werd een ‘stad- schap nogal wat stof opwaaien. De resultaten van huisnotitie’ over het gewelddadig en professio­ haar onderzoek werden vervolgens onder tafel nele karakter van Marolckaanse jeugdbenden in geveegd. Ze werd ook nog telefonisch met de

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werd mölder Politiekcorrect denken - Een reconstructie achteraf

dood bedreigd. Haar onderzoek naar crimina­ om gaat, zo stelde de antropoloog A.J.R Kobben liteit bij etnische minderheden in opdracht van in zijn essay ‘Partijdigheid en wetenschap' is dat het Belgische Ministerie van Justitie, was zelfs onderzoekers een open, eerlijke en sceptische vóórdat het verscheen aanleiding tot oproepen houding tonen in hun werk.4-® aan de politiek om het onderzoek stil te leggen In een recensie van enkele publicaties op het en de verspreiding van een boek onder de veel­ terrein van etnische minderheden merkte de pu­ zeggende titel Mon délit? Mon origine."^^ blicist Paul Scheffer het volgende op; ‘Veel uni­ Maar er is niet alleen druk vanuit de etnische versitair onderzoek richt zich op het beleid, de minderheden, onderzoekers hebben ook te ma­ overheden betalen op hun beurt tal van onder­ ken met het zelfbenoemde gilde van ‘poortwach­ zoeksprojecten. De beleidsvoorstellen en de ters’ en 'zaakwaarnemers’. Zo werd de Rotter­ onderzoeksagenda zijn veelal verstrengeld, zodat damse onderzoekster Joanne van der Leun door de mogelijkheden tot intellecmele onafhanke­ de Leidse ideële welzijnsstichting De fabel van de lijkheid worden beperkt.'4 7 Dit geldt zeker voor illegaal op een zwarte lijst gezet, omdat zij door onderzoekers die verbonden zijn aan universi­ haar publicaties een minder politiek correct taire onderzoeksinstellingen die voor een be­ beeld zou kunnen weergeven van de illegaal."''^ langrijk deel afhankelijk zijn van overheidsop­ Steeds was het verwijt van racisme of de be­ drachten. De onafhankelijkheid van universi­ schuldiging van het verschaffen van legitimiteit taire onderzoekers kan wel eens in het gedrang aan het extreem-rechtse standpunt, het breekij­ komen door een te grote afhankelijkheid van op­ zer om de mond van de blanke criticus of onder­ drachten van de overheid, meent Scheffer. Dit zoeker te snoeren. Het heeft enige tij d geduurd, geldt overigens niet alleen voor het minderhe- zo’n vijftien jaar schat ik, dat men ook in het wel­ denonderzoek. In de Sociologische Gids stelde de denkend, linkse kamp is gaan inzien dat de socioloog Henk van Goor dat het toegenomen droom van de multiculmrele samenleving meer­ belang van contractonderzoek de afhankelijk­ dere gezichten kent.4-+ Lange tijd werden vooral heid van universiteiten van opdrachtgevers heeft oudere, klagende mensen die direct last hadden versterkt, terwijl onderzoeksleiders en bestuur­ van respectloos en crimineel gedrag van Marok­ ders gevoelig zijn gemaakt voor niet-weten- kaanse en Antilliaanse jongens niet gehoord, schappelijke overwegingen en externe druk. verzwegen of op de korrel genomen. Vooral het dreigement geen vervolgopdrachten te verstrekken zou een sterk wapen zijn in han­ den van de opdrachtgevers."!® DE INVLOED VAN IDEOLOGIE De vervlechting en verwevenheid van weten­ Een andere mogelijke oorzaak van het politiek schap en beleid is echter complexer dan Scheffer correcte denken is het door elkaar lopen van we­ en Van Goor veronderstellen. Aan het begin van tenschappelijk onderzoek en ideologische stel- de jaren tachtig werd het minderhedenonder- 44 lingnamen. In het algemeen stelt de wetenschap zoekvoorGo tot 70% gedomineerd door de Rijks­ zich bloot aan empirische toetsing en onderlinge en lokale overheid. Het aantal onderzoeksprojec­ confrontatie, maar bij ideologieën heeft men een ten nam toe van 69 in 1981 tot 220 projecten in volstrekt vertrouwen in de geldigheid van ideeën december 1985. Uit een tweede inventarisatie en minder oog voor de concrete werkelijkheid.'+5 van lopend onderzoek verricht aan de Neder­ Een volledige scheiding tussen partijdigheid en landse universiteiten, blijkt dat het aantal projec­ wetenschap is evenwel onmogelijk. Alleen al de ten aan het eind van de jaren tachtig is gestegen keuze van het onderwerp van smdie zal een niet tot 322. Alleen al tussen 1984 en 1989 zijn niet geheel onbevoordeelde, waardevrije keuze zijn. minder dan 1694 wetenschappelijke publicaties Een wetenschapper kan zich ook niet volledig verschenen. De dominantie van de derde geld­ vrijwaren van invloeden van buitenaf. Waar het stroom (Rijks en lokale overheid) in de financie-

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf ring van het onderzoek is daarna weliswaar afge- nese gemeenschap waarbij kerken een belang­ nomen tot 17%, maar nog altijd invloedrijk. Uit rijke rol vervullen. De ‘stille migratie’ van Russen een recente door het Ministerie van BZK uitge­ tot een huidige omvang van 30.000 in totaal lijkt voerde inventarisatie van alle in opdracht van daarentegen nauwelijks te worden opgemerkt.54- ministeries verrichte onderzoeksprojecten in Het is opvallend te constateren dat het aantal hetjaar 2002 kom ik op 51 projecten, die voor een minderhedenonderzoekers weliswaar fors is toe­ belangrijk deel (43 %) wordt uitgevoerd door aan genomen, maar dat de pioniers van het minder- de universiteit gelieerde onderzoeksinstitu- hedenonderzoek uit het begin van de jaren ten.'^3 Wat echter opvalt is de eenzijdigheid van het onderzoeksperspectief. In vrijwel al het Hoewel politieke correctheid onderzoek wordt ervan uitgegaan dat de samen­ leving en haar instituties tekortschieten in het wellicht een functie had in realiseren van een redelijke positie van migran­ ten. De nadruk lag vooral op het doorbreken van het opwerpen van een dam de ‘fictie van tijdelijldieid’ van het verblijf van tegen openlijke vormen van migranten, het tegengaan van discriminatie en gelijke behandeling, het opheffen van achter­ racisme, heeft het politiek standen en de maatschappelijke emancipatie van correcte denken in Nederland de nieuwe immigrantengroepen. Meer dan twintig j aar was sprake van doelgroepen en doel­ ook geleid tot blinde vlekken groepenbeleid. Zelden is gekeken naar de wijze waarop de verschillende populaties van migran­ in het veronderstelde ten zelf initiatieven hebben ontplooid en zelf­ draagvlak van de standige pogingen hebben ondernomen om een redelijke positie in de Nederlandse samenleving multiculturele samenleving. te verwerven. Een dergelijke benadering zou ech­ ter als niet-politiek-correct kunnen worden ge­ zien, aangezien dan de aandacht te zeer zou wor­ tachtig nog steeds een belangrijk deel van de den gericht op het mogelijke ‘falen’ van de groe- onderzoeksagenda bepalen. pen.50 Immers, nooit mocht de cultuur van de De indruk bestaat bovendien dat we te maken onderzochte groep als mogelijke medeveroorza- hebben met een relatief gesloten circuit, waarbij ker worden gezien van de achterstanden.5 ' Deze onderzoekers, bewindslieden en beleidsambte­ eenzij dige blik van onderzoekers en beleidsamb­ naren min of meer dezelfde doelstellingen for­ tenaren had tegelijkertijd tot gevolg dat posi­ muleren. Zo gold lange tijd als dominant credo tieve bijdragen van migrantengemeenschappen op het terrein van etnische minderheden: ‘inte­ aan het oog werden onttroldcen. De onderzoeker gratie met behoud van eigen taal en cultuur’. Een 45 Flip Lindo heeft op dit fenomeen gewezen in zijn dergelijke verstrengeling van onderzoek en be­ publicatie over de Zuideuropese arbeidsmigran­ leid heeft onder meer tot gevolg dat het onder­ ten en hun min of meer geruisloze incorporatie zoek niet meer automatisch wordt uitgevoerd in de Nederlandse samenleving.5 ^ Maar ookhet door de beste onderzoekers, dat theoretisch stille succes van de Chinese gemeenschap, voor onderzoek niet wordt gesubsidieerd en dat an­ meer dan 70% werkzaam in horecasector en dersoortig onderzoek niet of moeilijk van de restaurantwezen, werd hierdoor aan het zicht grond komt. Onderzoekers die niet-politieke van het minderhedenbeleid onttrokken.S3 Pas correcte issues aan de orde willen stellen, komen recent heeft men oog gekregen voor het proces niet of nauwelijks in aanmerking voor over­ van ‘emancipatie op eigen kracht’ binnen de Gha- heidsopdrachten. ‘Wie betaalt, bepaalt,’ zo luidt

S&’D 10 / 11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

een ongeschreven beleidsregel. Onderzoek moet baar proces.5 ® Zijn collega’s van de Utrechtse in de eerste plaats ten dienste staan van reeds ge­ werkgroep Smdies van de Multi-Etnische formuleerde beleidsdoelstellingen. Is dit niet het Samenleving (smes) meenden dat Entzinger geval, zo constateren Lucassen en Kobben in hun met zijn uitspraak de belangen van de etnische beleidsstudie inzake het debat rond ‘het onder­ minderheden had geschaad, want justitie zou wijs in de eigen taal en cultuur’, dan wordt geen door dergelijke beweringen wel eens veel stren­ medewerking verleend.55 Een kenmerkend ger kunnen gaan optreden. Maar het conflict had voorbeeld van hoezeer onderzoek aan de leiband ook een ideologische achtergrond. Entzinger was ligt van beleid zijn de pogingen van een collega- stafmedewerker van de wrr en als zodanig onderzoeker bij het verkrijgen van een subsidie mede-auteur van het al eerder genoemde rapport naar de praktische uitvoering van de ‘Wet Sa­ Allochtonenbeleid uit 19 8 9, waarin werd gewaar­ men’. Het voorstel strandde bij zowel het Mi­ schuwd voor de gevolgen van een dreigende nisterie van Binnenlandse Zaken en Konink­ tweedeling in de samenleving. In het advies aan rijksrelaties als het Ministerie van Sociale Zaken de regering stond het recht op en de plicht tot ar­ en Werkgelegenheid. De overheid erkende wel beid centraal, waarbij werd gepleit voor een slui­ de problemen in de uitvoering van deze wet, tende aanpak van opvang van nieuwkomers in maar had geen behoefte aan onderzoek dat het combinatie met een basis-educatieplicht. 57 Mi­ eigen beleid zou kunnen ondergraven. Om het granten moesten behoorlijk Nederlands leren en onafhankelijke denken te bevorderen bepleit opleidingen volgen. Was hiermee de wijsheid Scheffer een ontvlechting van beleid en weten­ van de straat niet tot beleidsadvies verheven? In schap, terwijl Van Goor de principiële openbaar­ het WRR-rapport kwam ookhet onderwijs in de heid van het wetenschappelijke onderzoek wet­ eigen taal en culmur onder vuur te liggen. Dit al­ telijk wil laten vastleggen. In voorgaande geval­ les ging de leden van de werkgroep smes te ver. len gaat het om het tegengaan van ongewenste In een brief aan de decaan eisten zij het ontslag bemoeienis van buitenaf; soms vormen de in­ van hun hoogleraar, waarbij zij beweerden dat vloeden vanuit het eigen circuit echter een veel Entzinger over ‘onvoldoende theoretische ken­ grotere bedreiging van de wetenschappelijke on­ nis van het vakgebied zou beschikken’ en behept afhankelijkheid. zou zijn met een ‘gebrek aan onderzoeksvaardig- Een illustratie van de normstellende ‘invloed heid’.5 ^ Zo ver is het niet gekomen. ‘Terugkij­ van binnenuit'is de hoog opgelopen controverse kend verbaas ik mij erover’, schrijft zijn smes- over de dreiging van een nieuwe immigratiegolf collega van toen — F. Bovenkerk, ‘hoeveel wij vanuit Noord-Afrika, alweer enkele jaren gele­ ons gelegen lieten liggen aan het politiek cor­ den. In 1990 raakte de hoogleraar H.B. Entzinger recte standpunt van die tijd’.59 in opspraak naar aanleiding van de volgende uit­ Wetenschappers hebben ook lange tijd de spraak in een kranteninterview: ‘Weldra zal de angst gehad om vanwege hun uitspraken veroor­ 46 Middellandse zee niet breder lijken dan de Rio deeld te worden tot het (extreem)rechtse kamp. Grande, de grensrivier tussen Mexico en de Vere­ Bovendien zouden ze hun hart niet op de juiste nigde Staten waarover milj oenen mensen — plaats hebben. De jurist S.W. Couwenberg heeft vaak illegaal — noordwaarts zijn getrokken.’ De deze druk in het bijzonder ervaren op grond van metafoor die het verschijnsel immigratie met de zijn opvattingen over eigen taal en cultuur aan dreiging van het water in verband brengt, veelal het begin van de jaren negentig. In een redactio­ uitgednikt in termen als 'toevloed van migran­ neel commentaar van het tijdschrift CivisMundi ten’, ‘stromen van asielzoekers’ en ‘het indam­ schreef hij in I993:‘lnnaam van de tolerantie men van de asielstroom’, brengt impliciet het werd vaak op heel intolerante wij ze opgetreden dreigend beeld met zich mee dat we te maken tegen andersdenkenden. (...) Wie hun vooroorde­ hebben met een onontkoombaar en onbeheers­ len niet beaamde, werd geacht rechts te zijn en

s SC d io / ii I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf dus niet te deugen. De angst voor rechts uitge­ religieuze invloeden als gevolg van de komst van maakt te worden weerhield velen ervan te zeg­ migranten. Godsdienst, als hoeder van normen gen wat men dacht.’® ° Ijkpunt van ‘politiek fat­ en waarden, speelt een niet te onderschatten rol soen’ was de negatieve en isolerende houding bij het integratieproces van etnische groepen in ten opzichte van de Centrum Democraten en de Nederlandse samenleving. Op dit moment zijn voorzitter Hans Janmaat. De politicoloog telt Nederland bijna 450 moskeeën en zijn er Meindert Fennema gaf onlangs ronduit toe dat zo’n 800.000 moslims. Hiermee is de islam de ook hij niet geheel ongevoelig was geweest voor tweede godsdienst van Nederland.®^ De onder­ het virus van de politieke correctheid. In de opi- schatting van religie als een drijvende kracht nie-mbriek van de Volkskrantschreef hij: ‘Zo achter het gedrag van mensen is door de politico­ groot was de antiracistische consensus dat ikzelf loog Samuel Huntington in zijn zeer bekriti­ niet aandurfde om, daartoe uitgenodigd door de seerde bestseller The dash ofdvilisanons and the advocaat van Janmaat, als getuige-deskundige remaking ofworld order uitvoerig aan de orde ge­ voor de rechtbank in Zwolle te verschijnen. In de steld. ®T Als gevolg van de onderschatting van de media zou ik dan zeker als verdediger van het potentiële kracht van religie en traditie, hebben ‘enge gedachtegoed’ van J anmaat zij n afgeschil­ kosmopolitisch ingestelde intellectuelen het derd en niet als verdediger van de vrijheid van herlevend nationalisme in de Kaukasus en de meningsuiting.’®^ burgeroorlog op de Balkan bij voorbeeld niet voorzien.®® Opmerkelijk genoeg kreeg het boek veel nieuwe respons en een extra realistische di­ RELIGIE ALS MACHTSFACTOR mensie na de aanslag van ii september 2001. Wetenschappers hebben, tot slot, een blinde vlek Weliswaar heeft Huntington in zijn boek aan­ voor het belang en de betekenis van traditie en dacht geschonken aan de gevaren van de radicale religie bij urgente maatschappelijke kwesties. islam en de aantrekkingskracht ervan op grote Intellectuelen zouden het proces van ontkerke­ groepen werkloze jongeren in de Arabische lijking en secularisering zelf pas achter de rug wereld, hij kon niet bevroeden welk reëel gevaar hebben, zodat ze bevooroordeeld staan ten op­ het islamitisch fundamentalisme zou vormen. zichte van de kracht van religie, als bindingsme- In 1992 publiceerden de socioloog W.A.R. chanisme maar ook als splijtzwam. In Nederland Shadid en islamoloog P. S. van Koningsveld een heeft sinds de jaren zestig een proces van secula­ boek onder de welluidende titel De mythe van het risering plaats gevonden, wat heeft geleid tot tal islamitischegevaar.^^ In een vlammend betoog van veranderingen binnen het gezin en in de op­ stellen de auteurs zich teweer tegen het idee dat vattingen over zeden en moraal. In een op de islam een vijfde colonne zou vormen in de middelbare scholen gehanteerd vw o -lesboek westerse samenleving en mogelijk zou leiden tot ‘Thema’s Maatschappijleer’ wordt de kerk, de de ondergang van het christendom. Ze wilden moskee of een ander godshuis zelfs niet meer vooral het maatschappelijk klimaat aan de kaak 47 apart genoemd als een van de toonaangevende stellen waarin het anti-islamitisch vijandbeeld socialiserende instimties van de samenleving.®^ kon gedijen. Dit islamitische gevaar is immers Niettemin vormt religie nog steeds de belang­ een fictie, gebaseerd op stereotype-beelden en rijkste determinant van onze christelijk-joodse vooroordelen. Ook bij de in Nederland wonende en humanistische cultuur. Ook al is de kerkgang islamieten treedt een proces van modernisering, aanzienlijk afgenomen en heeft het instituut secularisatie en toenemende pluriformiteit op. kerk niet meer die ‘disciplinerende werking’, dan Een radicalisering van de islam in Nederland wil dit nog niet zeggen dat religie geen invloed achten de auteurs onwaarschijnlijk. De auteurs zou hebben op het dagelijkse handelen van men­ bekritiseren de nogal generaliserende wijze sen. Bovendien hebben we te maken met nieuwe waarop wordt gesproken over de islam, maar zij

S& D 1 0 / 1 1 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

hebben geen oog voor de meer radicale vormen binnen gevlogen met soms minder tolerante van de islam. denkbeelden en het zou naïef zijn te hopen dat Met uitzondering van de Leidse arabist zij zich zullen ontwikkelen tot verlichte voor­ J. Brugman en nrc redacteur Michael Stein, die gangers in het gebed. Moslims voelen zich bo­ herhaaldelijk hebben gewezen op het archaïsche vendien in religieuze zin superieur, terwijl velen karakter van de islam en het gevaar van de poli­ van hen geobsedeerd zijn geraakt door hun min­ tieke islam, hebben Shadid, Van Koningsveld en derwaardige machtspositie. Natuurlijk is de is­ anderen de islam teveel beschouwd als een zui­ lam ook een warme deken waaronder het be­ vere minderhedenaangelegenheid. Men drukte haaglijk en prettig toeven is, maar dit neemt niet zich veelal uit in relativerende termen; ‘islamiti­ sche traditionalisten kun je vergelijken met de Intellectuelen hebben een ‘zware’ gezindten onder het protestantisme’ (Shadid), ‘islamitische fundamentalisten voeren nogal hautaine en in de eerste plaats een legitieme strij d voor soci­ ale rechtvaardigheid’ (Van Koningsveld) en ‘is­ paternalistische houding. lam biedt niet meer dan een handreiking’ (Van Zij zijn ervan overtuigd het Bommel). Het gaat er mij niet om te beweren dat derge­ beter te weten dan ‘gewone lijke uitspraken per se onjuist zouden zijn, maar mensen’, want die zouden men vermeed de meer verontrustende aspecten van de islam aan de orde te stellen. Daarmee heb­ over onvoldoende of ben zij zich geschaard in een lange traditie van oriëntalisten die de islam door dik en dun heb­ eenzijdige kennis beschikken ben verdedigd. Is een dergelijke lankmoedige houding slechts te verklaren vanuit beroeps­ weg dat menig Hollandse intellecmeel door de blindheid of zelfbescherming, vroeg in 1992 de geruststellende analyses van Shadid, Van Ko­ politicoloog S. Rozemond zich in dit blad af op ningsveld en andere islamkenners in slaap is ge­ basis van een kritische bespreking van de bijdra­ sust. Sinds de aanslagen van 11 september 2001 is gen aan het islam-debat door toenmalig v v d -lei­ het politieke klimaat drastisch veranderd, vele der Bolkestein en de Franse ambtenaar en ex- kranten en andere media hebben ruim aandacht priester J. C. Barreau. Rozemond geeft verschil­ besteed aan de islam. Nieuwsgierigheid en be­ lende verklaringen voor het gebrek aan kritische hoefte aan kennis mengden zich met haat en aandacht voor de islam door westerse intellectu­ angst, waardoor de islam bij het gewone publiek elen, maar hij laat niet na te wijzen op wat hij het imago kreeg van een ‘monster onder het kin­ ziet als de kern van het probleem: ‘het verstik- derbed’. 48 kend archaïsche legalisme’ alsmede ‘het conser­ De wortels van het fundamentalisme dienen vatisme’ van de traditionele schriftgeleerden wel degelijk binnen de schoot van de islam te binnen de islam.® ^ worden gezocht. En ook al zou het gaan om een De islam is de snelst groeiende wereldgods­ kleine groep van fanatici, dan nog kan het effect dienst en de tolerantie voor andersoortige opvat­ van hun handelingen groot zijn. De jurist Afshin tingen is in bepaalde door moslims gedomi­ Ellian, een uit Iran afkomstige politiek vluchte­ neerde landen soms ver te zoeken. Tegelijkertijd ling, meent dat wel degelijk een gevaar schuilt in voelen moslims zich wereldwijd solidair met el­ bepaalde vormen van de politieke islam. Maar kaar, hetgeen nog eens duidelijk werd naar aan­ zodra hij zijn verontrusting kenbaar maakte, leiding van de conflicten in het Nabije Oosten. werd hij door het koor van intellectuelen met on­ Vanuit Marokko en Turkije worden imams geloof en verbijstering gade geslagen. Ellian: 'Je

S & D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiekcorrect denken - Een reconstructie achteraf zag ze denken: ach, die man is een getraumati­ kwesties aan de orde te stellen. Men zou zelfs seerde vluchteling uit Iran. Moslimfundamenta­ kunnen beweren dat het behoren tot een etni­ lisme, dat speelt zich af in het Midden-Oosten, sche minderheid de criticus aanmerkelijk meer daar hebben wij toch niets mee te maken.’® 9 speelruimte biedt bij de bestrijding van onaccep­ Vooral de linkse geleerden en journalisten zou­ tabele taboes. Tegelijkertijd dient te worden ge­ den niet openstaan voor een analyse van de poli­ constateerd dat de sociale en conformerende tieke islam. Met deze stellingname kreeg hij de druk uit de etnische en religieuze gemeenschap­ schrijver van Marokkaanse aflcomst Hafid Bou- pen enorm groot kan zijn, hetgeen de speel­ azza aan zij n zij de. In de kolommen van n e c ruimte van individuen om met afwijkende Handelsblad schreef Bouazza — zoon van een standpunten in het openbaar te treden aanzien­ imam — dat het afgelopen moest zijn met de po­ lijk beperkt. litieke correctheid tegenover het moslimextre­ misme op islamitische scholen en in moskeeën. NIET GESTELDE VRAGEN Hij meende ook nooit het verschil te hebben ge­ zien mssen een doorgeslagen imam en een Jan­ Het debat over de multiculturele samenleving is maat. Deze imam. El Moumni, werd echter door in de afgelopen twintig j aar gedomineerd door de Minister voor Grote Steden- en Integratiebe­ de ideologie van de politieke correctheid. In­ leid uitgenodigd voor een persoonlijk onder­ middels is deze ideologie weer op zijn retour, zo houd, terwijl de rechts-extremist Janmaat jaren­ niet in het defensief, maar zijn beoefenaren heb­ lang is gedemoniseerd en geconfronteerd met ben zich genesteld in gevestigde academische en een cordon sanitair. De waarschuwing van Ellian politieke posities. In Nederland heeft de domi­ voor het dreigend gevaar van de politieke islam nantie van minderhedendeskundigen, het paro- en het uit de school Idappen van Bouazza leidde chialisme onder intellectuelen, de nauwe band tot een ‘kritische onderhoudsbeurt’ van de filo­ mssen beleid en universitair onderzoek en de soof Mohammed Benzakour.^° daarmee gepaard gaande politieke correctheid Tot slot hekelde de Somalische politicologe een verlammend effect gehad op de openbare Ayaan Hirsi Ali de multiculmrele lofzang van de discussie over het feit dat de komst van grote multiculturalisten. In het ‘Letter Geest’-katern groepen immigranten naar Nederland de van het dagblad Trouw kreeg zij een podium voor samenleving — zeker in de vier grote steden — haar waarschuwing tegen het conservatieve en definitief heeft veranderd. reactionaire karakter van de islam, de kritiekloze Als gevolg van politieke correctheid en een houding van belangrijke politici op de hate speech door een kosmopolitische bril gevormde ‘mind- in de moskee en de gang van zaken in het islami­ set’hebben intellecmelen — en ik sluit mijzelf tisch onderwijs. Ze kreeg nationale bekendheid niet uit — niet altijd de juiste vragen durven door haar openlijke kritiek op de islam, die zij stellen. Een conflictloze multiculmrele samenle­ (‘gemeten naar bepaalde criteria’) een achterlijke, ving is ondenkbaar, merkt Han Entzinger terecht 49 achtergestelde cultuur noemde. Tegelijkertijd op in zijn oratie 'Voorbij de multiculturele samen­ wierp zij zich op als de stem van de getekende leving’.^’ Toch blijven kosmopolieten het ant­ moslimvrouwen in Nederland. Ook zij werd se­ woord schuldig op problemen als Marokkaanse rieus met de dood bedreigd. zwembadterreur; de hinderlijke criminaliteit Ellian, Bouazza en Hirsi Ali gedroegen zich onder Marolckaanse jongens; culmrele verschil­ niet (meer) als 'exotische huisdieren’, waarmee len als mogelijke verldaring voor werkloosheid; politiek correct georiënteerde intellectuelen de problematiek van illegalen; segregatie op goede sier konden maken. Het zelf afkomstig scholen; de problemen mssen de gevestigde en zijn uit de betreffende cultuur verschaft hen een nieuwe bewoners in de oude wijken en de reacti­ zekere legitimiteit om bepaalde gevoelige onaire, weinig emanciperende krachten binnen

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Hans Werdmölder Politiek correct denken - Een reconstructie achteraf

de islam. Tegelijkertijd heeft men nauwelijks landse samenleving problemen bij de opvang oog gehad voor migrantengemeenschappen, zo­ van Marokkaanse jongemannen en Somalische als de Indische gemeenschap, de Hongaarse poli­ asielzoekers. Worden we over tien jaar gecon­ tieke vluchtelingen of recentelijk de Russische fronteerd met het fenomeen van Somalische gemeenschap, die zich min of meer geruisloos jeugdbendes? hebben geïntegreerd in de Nederlandse samen­ Tot nu toe heeft geen enkele wetenschapper leving. Kosmopolieten hebben oogkleppen voor, zich gebogen over de vraag hoe de samenleving waardoor ze wel in de verte kijken, maar zich af­ moet reageren op de verwachte komst van sluiten van de problemen in hun directe omge­ nieuwe, moeilijk inpasbare immigranten. Leidt ving. Niet iedere migrant of autochtone stadsbe­ de voortgaande immigratie van laag of onvol­ woner heeft immers de pretentie of de mogelijk­ doende geschoolde (volg)migranten tot een toe­ heden een ‘transnationale wereldburger’ te zijn. name in woonsegregatie, zwarte scholen, crimi­ Hoe komt het dat de meeste migranten in de naliteit en onderwijsachterstanden, zoals het VS, het immigratieland bij uitstek, Amerikaan meest sombere patroon in scenariostudies voor­ willen worden, terwijl de meeste migranten in spelt? Zal er bijvoorbeeld een nieuwe tweedeling Nederland — ook al zijn ze genaturaliseerd tot in de samenleving komen van oudere autoch­ Nederlander — Turk of Marokkaan willen blij­ tone en jonge allochtone Nederlanders? Dit zijn ven? Een toenemend aantal hoogopgeleide jonge urgente vragen waarover sociole wetenschap­ migranten noemt zich bij voorbeeld in de eerste pers zich zouden moeten buigen. Waar we wer­ plaats moslim, daarna Marokkaan of Turk en in kelijk behoefte aan hebben zijn onafhankelijk de laatste plaats Nederlander. Is een mogelijke denkende intellecmelen die kritische vragen reden dat zo weinig inter-etnische huwelijken durven te stellen en zich voor hun wetenschap­ van Marokkanen en Turken met autochtone pelijke inzichten laten voeden door gedegen em­ Nederlanders worden afgesloten, toch de beste pirisch onderzoek. garantie voor een succesvolle integratie? Geen enkele deskundige had tot nu oog voor I. Graag dank ik een groot aantal kritische ‘mee­ de gevolgen van het feit dat 8o% van de migran­ lezers', in het bijzonder Mart-Jan de jong en ten uit de Nederlandse Antillen eenoudergezin­ Margo Trappenburg die mij het duwtje hebben nen zijn met een vrouw aan het hoofd, die ken­ gegeven deze bijdrage te publiceren. nelijk onvoldoende in staat is het hoofd te bieden aan de opvoedingsproblemen met opgroeiende Overige noten, zie www.wbs.nl kinderen. Waarom doen Vietnamese bootvluch­ telingen het redelijk goed, maar heeft de Neder­

5 0

S&'D lO /ll ] 2002 De 'roots' van de PvdA (5) De ‘grassroots’ van de PvdA

LAURENS SLOT

De PvdA is ruwweg gehalveerd bij de laatste ver­ weten datje bezig bent met stemmen werven kiezingen. De partij krijgt daarom een nieuwe voor de PvdA, ben je niet langer een middelpunt leider. De vraag is of de partij daarmee ook de van discussie maar wordt je met meewarige blik­ kiezers terug krijgt, die met de voeten hebben ken aangekeken of openlijk vijandig bejegend. gestemd. Het heeft heel lang geduurd eer de Niet door boze boeren of gedupeerde kleine PvdA zicht begon te krijgen op wat er nu eigen­ ondernemers maar door je eigen achterban van lijk gebeurd is met dat electoraat sinds de dood weleer: de witte weinig verdienende werkende van Joop den Uyl, toen bouwvakkers nog gewoon klasse en degenen daaronder die buiten de boot op de PvdA stemden. gevallen zijn. Zij hebben de partij massaal de mg Waar de PvdA nu gepositioneerd is zie je al­ toe gekeerd. Tot op dit moment dient niemand leen als je terugkijkt. Er is een andere partij qua zich aan die het in zich heeft deze grassroots van leden, qua campagnes en vooral qua uitstraling de sociaal-democratie aan zich en daarmee weer van leiders. Maar er is terugblikkend één waar­ aan de PvdA te binden. Sterker nog: Adri Dui- neming, die alle andere overstijgt. Als de partij vestein beweert dat er geen werkende klasse haar achterban opzoekt dan zijn de zalen leger is meer bestaat omdat bouwvakkers tegenwoordig het publiek anders samengesteld en is vooral de ook een eigen woning hebben. Wouter Bos for­ communicatie totaal anders. De spreekbeurt met muleert de opgave kwantitatief — één miljoen vragen na de pauze is vervangen door het inter­ kiezers temghalen. Wie dat zijn en hoe dat moet, view door de bekende journalist; canvassen is blijft vaag. vervangen door focusgroepen. Kiezers zijn gede­ Uit de cijfers blijkt dat de laatste bouwvaklcer, gradeerd tot kijkers en die kijken t v . De partij de laatste buschauffeur, de laatste verpleegster kreeg bijbehorende leiders. Intimi weten dat en de laatste politieman de PvdA de mg hebben Wim Kok en Ad Melken aardige en vriendelijke toegekeerd. De begrafenis van Pim Fortuyn is mensen zijn, maar een gesprek voeren met een wel vergeleken met die van Ferdinand Domela bouwvakker konden ze niet. Wie nu binnen de Nieuwenhuis. Bijna een eeuw later staan de PvdA iets te berde wil brengen moet de gewoon­ loonafhankelijken en niet-werkenden, nu zij aan 51 tes van het moderne netwerken beheersen of zij met de immer ontevreden kleine onderne­ een eigen achterbannetje aanvoeren. Maar het mers en verstokte reactionairen, weer aan het belangrijkste verschil is dat de open houding van graf. Het verschil is: 22 zetels minder voor de het publiek is omgeslagen in een negatieve. PvdA en een nieuwe bondgenoot voor rechts op Als je nu als kaderlid tijdens een politieke het podium. De witte gewone man/vrouw heeft campagne op straat of in de voetbalkantines laat een verzwakte belangenbehartiger in het parle­ ment in tijden waarin er flinke aanslagen wor­ Over de auteur Laurens Slot is communicatieaduiseur den gedaan op de portemonnee zonder dat de en oud-woorduoerder van de PvdA Tweede Kamer­ lasten eerlijk worden verdeeld. fractie (1982-1988).

S&'D lo/ll I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Laurens Slot De ‘grasswots’ van de PudA

Idaagde zich er voor radio en t v over dat nie­ WELKE PARTIJLEIDER? WELKE PARTIJ? mand van de volksvertegenwoordigers het debat De nieuwe leider, die de PvdA kiest, moet de me- met haar aangaat. Toen de WBS Arie van der dia-uitstraling hebben van Wouter Bos, de Zwan vroeg op de conferentie ‘De PvdA binnen­ vaardigheid om met mensen om te gaan van Jel- stebuiten’ zijn bekende mening te geven over in­ tje van Nieuwenhoven, de allure van een staats­ tegratie en migratie Idonk er gesis achter in de man van Klaas de Vries en het activisme van zaal, maar de sissers zagen tijdens de discussie af Adri Duivesteijn. De beste kandidaat heeft al die van het woord. eigenschappen in voldoende mate, want de Deze gang van zaken is typisch voor de PvdA nieuwe leider moet opnieuw werven onder de die als haar vertegenwoordigers keurige, altm- jeugd en oude banden aanhalen met in de steek ïstische, hoogopgeleide en welvarende burgers gelaten kiezersgroepen. We gaan nu kiezen uit kiest. En daarnaast vertegenwoordigers van im- kandidaten die elk in bepaalde mate drie van de migranten-elites die de partij in de loop der jaren vier gewenste eigenschappen missen. Beslissend zelfheeft gekweekt in de eindeloze stroom ge­ voor de keuze van de leden zou daarom moeten subsidieerde initiatieven gericht op integratie en zijn het antwoord van de kandidaten op de vraag: de vorming van een multiculturele samenleving. wat voor partij wil de PvdA zijn? Die partij is, in de ogen van de witte laagopge­ Welke partij heeft de laatste witte working leide achterban van weleer, een partij geworden dass kiezer verspeeld? Is dat de partij die de ideo­ die vooral opkomt voor immigranten. Het grote logische veren kwijt is? Is dat de partij die on­ aantal volksvertegenwoordigers uit die kring be­ zichtbaar was in de samenwerking met de v v d of vestigt dat beeld. Berichten over een andere cul- de partij van de puinhopen van paars? Allemaal mur van ronselpraktijken en bloksgewij ze stem­ een beetje. Maar het is vooral de partij die geen mingen in kandidaatstellingsvergaderingen voe­ antwoord had op de immigratie en de gebrek­ gen de sfeer toe van baantjesjagen en kige integratie van nieuwkomers. Dat weten we zakkenvullerij. Het feit dat sommige nieuwe inmiddels. PvdA-volksvertegenwoordigers nauwelijks ver­ staanbaar Nederlands spreken blijft niet onopge­ merkt, maar wel onbesproken. Natuurlijk zien al OUDKERK-MAROKKANEN die witte modale en submodale kiezers straks in In plaats van antwoorden gaf de partij vooral ver­ dat hun stem op Pim Fortuyn een grote vergis­ keerde signalen. Een voorbeeld: Na 6 maart werd sing was. Maar met deze PvdA in beeld is niet- bekend dat Rob Oudkerk de term Kut-Marolcka- stemmen een meer voor de hand liggend alter­ nen in de mond had genomen. De PvdA-fractie in natief dan op de PvdA stemmen, want de PvdA zit de Amsterdamse gemeenteraad reageerde niet met haar imago van partij van de emancipatie instemmend maar onthutst. De fractievoorzitter van immigranten en minderheden, die de eigen 5 2 verscheen voor de camera van AT5 en zei dat kiezer vergeten is. Oudkerk excuses moest aanbieden. Dat deed Er is natuurlijk wel een toekomst voor zo’n deze halfhartig na eerst met zijn portefeuille ge­ kleine sociaal-democratische partij. In Amster­ zwaaid te hebben. De herkenning: in de fractie dam heeft de PvdA met een sterke kandidaat als staat een gekwetste zaakwaarnemer op en de rest HannahBelliotop 6 maart 3% winst geboekt in sluit zich aan bij de verontwaardiging, want nie­ Zuidoost. Het beste resultaat in heel Nederland. mand wil voor racist doorgaan. In de Tweede Ka­ Zij is erin geslaagd de Surinaamse kiezers te mo­ merfractie ging het jarenlang niet anders, zo biliseren en dwingt inmiddels ook respect af bij openbaarde Peter van Heemst recent in Trouw. witte kiezers. Toen Belliot voor de verkiezingen Ayaan Hirsi Ali, een zwarte vrouw van de Wiardi Beekman Stichting die taboes doorbreekt, be- Foto Marcel Minne'e / fotoarchief Mieke Groen

S&D 10/11 I 2002 >

•'rV ^ := ■ JlijTvfc,. .

■*’ ?'.yöip;^'§ ' >■ ,.->

i

' s-

- '■ ■

" J- ' i

>. - '

, # = m :

<-^ ‘ :

1 ^ De ‘roots’ van de PvdA Laurens Slot De ‘grassroots’ van de PvdA

sprak over een flat voor junks was overigens de den dan ook achterblijft. Vroeger ging het om lo­ politiek-correcte wereld te klein. Nu stelt ze voor nen, huren en prijzen, tegenwoordig is daar als de uitzendingen op Salto, de lokale Amsterdamse alles overschaduwend belang de veiligheid bijge­ TV, voor Jordanezen te ondertitelen, zodat die komen. Dat is het nieuwe issue waar de PvdA op tenminste kunnen lezen wat Imams zeggen. wordt afgerekend door haar electoraat. Wouter Allochtone kandidaten brengen in Amster­ Bos is daar nog niet aan toe. Hij zegt het bij de dam voor de PvdA inmiddels bijna 20.0 o o stem­ presentatie van zijn kandidamur in zijn brief aan men op. Strikt rekenkundig gezien is dat drie de PvdA zo: 'Wij moeten de moed tonen om er­ (bijna vier) van de vijf PvdA-zetels die aan alloch­ voor uit te komen dat we voor een humanitair tone PvdA-ers toevielen (19972 stemmen van de 25930 stemmen nodig voor vijf zetels). Dat is een Uit de cijfers blijkt dat de heel goed resultaat want in alle andere steden van Nederland zitten allochtonen in hogere laatste bouwvakker, de mate op zetels van de lijsttrekker. Onder de geko­ zenen was Fatima Elatik, die zelf veel stemmen laatste buschauffeur, de ophaalde maar ook een advertentieoproep van laatste verpleegster en de Theo van Gogh uitlokte om nooit meer op de PvdA te stemmen zolang zij daar zit. Tegenover laatste politieman de PvdA de de tegenwerping dat er ook allochtone stemmen rug hebben toegekeerd. op de lijsttrekker uitgebracht zijn, staat dus het eveneens onbekende aantal grachtengordel- De begrafenis van bewoners dat met Van Gogh verdween. Per saldo een levensvatbare partij die het in de toekomst Pim Fortuyn is wel vergeleken zou moeten hebben van het vasthouden van met die van Ferdinand haar witte altruïstische intellectuele elite en de kiezers die allochtone kandidaten binnenbren­ Domela Nieuwenhuis. gen. Allochtone kiezers stemmen nu helaas nauwelijks maar daar is dus wel een wereld te winnen. asielbeleid zijn en in een veelkleurig Nederland Zo’n partij accepteert dat haar traditionele geloven. Maar het draagvlak houden we alleen witte laagopgeleide kiezers voorgoed aan het le­ maar in stand als juist wij ook de eersten zijn om ger der niet-stemmers worden toegevoegd. In de vinger op de zere plek te leggen als het mis dat geval doemen Amerikaanse opkomstcijfers gaat.’ Probleem is dat het draagvlak van Bos er he­ op voor de middellange termijn. En zo’n partij lemaal niet meer is. Tenzij je 23 zetels genoeg wordt een partij die los komt te staan van haar vindt. De PvdA moet uitstralen dat opkomen 54 geschiedenis. voor de gewone man nu vooral het uitbannen van wantoestanden en misdaad in de openbare ruimte is en het aanpakken en opvoeden van TERUG NAAR HET KERNELECTORAAT mensen die zich buiten de samenleving plaat­ Welke PvdA kan de traditionele achterban uit de sen. witte werkende en niet-werkende klasse terug­ In zijn tien-punten-program zegt Bos eigen­ halen en tegelijkertijd de rest binnenboord hou­ lijk alleen heel duidelijk waar hij voor kiest als den? Dat is een grote sociaal-democratische par­ multiculturalisme en emancipatie met elkaar in tij die een leidende linkse agenda heeft, die de botsing komen. Als actievorm kiest hij dan voor taal van de gewone man weer spreekt. Links is het openlijk stelling nemen voor emancipatie. opkomen voor elke burger die om wat voor re­ Meer niet.

s S/d 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Laurens Slot De ‘grassroots’ uan de PudA

Wie leider wil zijn van een partij van 40 a 50 misschien betekenen dat Koole niet altijd ieder­ zetels zal de witte kiezers moeten uitleggen hoe een in het partijbestuur binnenboord zal kun­ de PvdA met minderheden, immigratie, verloe­ nen houden, maar dat nemen we voor hef. De derde wijken, misdaad, volkshuisvesting en ge­ partij teruggeven aan haar kernelectoraat kan al­ lijke rechten voor gelijke burgers omgaat en met leen door politieke mandaten te geven aan men­ die verhalen respect afdwingen en nieuw draag­ sen die uit de beklemming treden van de Haagse vlak opbouwen. Als de PvdA de migrant uitlegt PvdA-consensus, als gevolg waarvan veiligheid dat hij vooruit kan komen door zich te gedragen losgemaakt werd van immigratie en de integra­ naar de waarden en de normen van Nederland, tiepolitiek overgelaten werd aan de zaakwaarne­ kan de partij ook de witte voetbal- hooligan en de mers van de immigranten. En zaakwaarnemers rebellerende taxichauffeur op diezelfde normen die hun PvdA-posities niet gebruiken om hun et­ en waarden aanspreken en hoeft dat niet langer nische achterban op het goede spoor te krijgen, aan de politie te worden overgelaten. Het zijn he­ maar om de PvdA op hun spoor te krijgen, zijn in lemaal niet alleen allochtonen die dreigend aan­ het immigratie- en integratiedebat de portiers wezig zijn in de openbare ruimte en daar de ‘wie die de kiezer naar de uitgang begeleiden. Toch maakt me wat’ houding aannemen. zullen er nog wel een paar op staan die 5 0% van Dat betekent dat de PvdA vertegenwoordigers het voormalige PvdA-electoraat met terugwer­ moet rekruteren die de witte kiezers weer laten kende kracht tot racist willen verklaren. Het is zien dat de partij er ook voor hen is, maar dat er aan de nieuwe PvdA-leider om op dit punt rege­ tegelijkertijd ook wel wat van ze gevraagd wordt. lend op te treden. Er zijn zeker allochtone kandidaten te vinden die Vroeger zetten sociaal-democratische onder­ ook respect afdwingen bij witte kiezers en niet­ wijzers en vakbondskaders de toon binnen de temin hun eigen achterban mobiliseren. Ande­ achterban. Bottom-up luisteren en topdown op­ ren moeten maar een eigen partij oprichten of voeden. Voor wie niet kon of wilde luisteren was zich aansluiten bij de partijen van Rosenmöller er de woonschool. Tegenwoordig kan elke opvoe­ of Marijnissen, die gedomineerd worden door der of handhaver een grote bek krijgen van white mensen die zich afzetten tegen de traditionele trash én Oudkerk-Marokkanen. We zijn kenne­ sociaal-democratische koers. lijk toe aan een leefschool. Politici die respect af­ Ruud Koole is anderhalf j aar geleden gekozen dwingen in de discussie in plaats van discussie op een agenda die het teruggeven van de partij uit de weg te gaan, is wat de nieuwe leider van aan de leden centraal stelde. De eerste stap was de PvdA nodig heeft. Zo’n PvdA-leider kan nu de democratische leiderschapsverkiezing. In zonder kogelvrij vest naar het voetballen. Net de vervolgstappen zal ook de partij teruggegeven als vroeger. moeten worden aan de gewone kiezers. Dat zal

55

S&’D 10/11 I 2002 De ‘ïoots’van de PvdA (6) Pim Fortuyn en de to e s chouwer s demo cratie

CHARLOTTE DIJKSTRA

De Fransman Bernard Manin geeft in zijn boek achtergrond van de kiezer. Er was een hechte en The Principles ofRepresentadve Goverment een aan­ stabiele relatie tussen de kiezers en de politieke tal verhelderende inzichten die kunnen worden partijen. Het merendeel van de kiezers identifi­ gebruikt om de huidige Nederlandse politieke si­ ceerde zich met de grondslagen van één speci­ tuatie te duidend Volgens Manin is er sprake van fieke politieke partij en bleef om die reden ook een nieuwe fase in de representatieve democra­ loyaal. De identificatie met de grondslagen van tie. Na de liberale parlementaire democratie van een politieke partij lijkt voor de huidige kiezer de negentiende eeuw en de ‘partijendemocratie’ veel minder belangrijk. In toenemende mate lij­ van de twintigste eeuw staan we aan het begin ken kiezers eerder hun stem te geven aan één van een nieuwe vorm: ‘the audience democracy’. specifiek persoon die hen aanspreekt dan aan Politiek theoreticus Jos de Beus vertaalde dit op een partij. Partijprogramma’s als leidraad voor zijn Nederlands met ‘toeschouwersdemocratie’. het regeren worden vervangen door persoonlijk Een van de kenmerken van de toeschouwersde­ leiderschap. mocratie is dat kiezers zich in toenemende mate Het is niet zo dat partijen geen enkele rol gedragen als het publiek in het theater^. Zoals meer spelen, maar deze is niet langer program­ men na afloop van de voorstelling een oordeel matisch maar ondersteunend. Partijen voorzien over toneelstuk en — spelers geeft, op een zelfde in netwerken, financiële middelen en vrijwilli­ wijze geeft het electoraat tegenwoordig zijn oor­ gers ten behoeve van het electorale succes van de deel over prestaties van regeringen, partijen en leider. Hierdoor zijn de persoonlijke betekenis politici. Men geeft een staande ovatie, een be­ van de politicus en de vertrouwenwekkende er­ schaafd applaus of zoals in het geval van de laat­ varingen met deze persoonlijlcheid de factoren ste verkiezingen een oorverdovend fluitconcert. die het stemgedrag van de meeste kiezers bepa­ 56 Het eerste kenmerk dat Manin toeschrijft aan len. Bij een partijendemocratie bestond er on­ de toeschouwersdemocratie is de personalise- middellijke correspondentie mssen de politieke ring van de electorale keuze. Voor 1970 konden voorstelling van verschillen en overeenkomsten politieke voorkeuren en daarmee ook het stem­ en de opvatting van het electoraat. Bij een toe­ gedrag van de bevolking het best verklaard wor­ schouwersdemocratie zijn sociale Idassen of le­ den door de sociale, economische en culturele vensbeschouwelijke overtuigingen niet langer een vanzelfsprekende basis voor politieke voor­ Over de auteur Charlotte Dijkstra is zojuist afgestu­ keuren. Door de ontzuiling, maar ook door de deerd in Cultuur- en Wetenschapsstudies, tracé' toegenomen welvaart, is er een veel grotere vari­ Politieke Cultuur, aan de Uniuersiteit Maastricht. ëteit aan keuzemogelijkheden voor de inrichting Noten Zie onze luebsite www.wbs.nl van het persoonlijke en professionele leven van

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Charlotte Dijkstra Pim Fortuyn en de toeschouwersdemocratie de burger. Het heeft de kiezer losgemaakt van clusie dat de aantreldcingskracht van Fortuyn zijn of haar traditionele verbanden. Afkomst, ge­ vooral gelegen is in het vermogen om te zeggen slacht, inkomen en burgerlijke status zijn niet waar het (wat hem betreft) op staat en vervolgens langer bepalend. We willen bijvoorbeeld veilig niet weg te lopen voor de consequenties.® Het is en gezond eten en er zo min mogelijk voor beta­ zijn duidelijke taal die blijkbaar appelleert aan de len. We willen meer werken (en dus meer ver­ kiezer. Dat blijkt uit straatinterviews waarin dienen) maar ook meer zorgen. We zoeken meer meerdere Rotterdammers hun blijdschap met en comfort én bestrijding van het broeikaseffect. vertrouwen in ‘Professor Pim’ betuigden. Hij zou Met als gevolg dat de in veel gevallen de indivi­ eindelijk eens wat doen aan de criminaliteit en al duele kiezer verdeeld is geraakt over vele, vaak die migranten. moeilijk te verenigen prioriteiten. Niet alleen de Met deze analyse doet Linthorst evenwel iets individuele kiezer maar ook het electoraat als ge­ te kort aan het succes van Fortuyn en de 'Leef- heel is verdeeld geraakt en laat zich niet meer op baar’-partijen. Er is een ander aspect. Juist For- grond van enkele sociale en ideologische para­ ruyn en de ‘Leefbare' partijen weten scheidslij­ meters in enkele grote segmenten opdelen.3 nen en geschillen te duiden waarvan het publiek Voorts drukken deze kiezers niet langer een ge­ aanvankelijk niet wist dat ze bestonden. Dit de­ meenschappelijk zelfbeeld uit, maar antwoorden den de ‘Leefbare’ partijen zo overtuigend dat hoe ze op wat hen wordt voorgesteld door politici als meer zij wonnen, hoe meer de opkomst van de initiatiefnemers. Of in de woorden van Manin: kiezers steeg. Pim Fortuyn in Rotterdam was een ‘Voters seem to respond (to particular terms offe- goed voorbeeld. Het heeft er alle schijn van dat red at each election), rather than just express hij eeuwige thuisblijvers naar de stembus wist te (their social of cultural identities)’.'^ Om het ver­ trekken.7 deelde electoraat toch te bereiken en te mobilise­ De kracht van de ‘Leefbare’ partijen is dat ze ren proberen de politici van hun kant bepaalde diverse vormen van onvrede weten te mobilise­ scheidslijnen en geschillen op de kiezers uit.5 ren die uiteindelijk toch een gemeenschappe­ Dit zijn vaak geschillen en scheidslijnen waar­ lijke noemer hebben, namelijk: verlies van con­ van het kiezerspubliek zelf niet wist dat ze be­ trole over de eigen leefomgeving.^ In enkele ge­ stonden, maar doordat de desbetreffende politi­ vallen wordt die onvrede gekanaliseerd in cus deze expliciteert wordt een bepaalde groep veiligheidshysterie en vreemdelingenhaat, maar burgers geactiveerd. Kortom, de inzet bij een toe­ bijna alle Leefbaar-partijen zijn ontstaan uit on­ schouwersdemocratie is de politieke leider als vrede met infrastructuurprojecten die de inwo­ vertrouwenspersoon, dat wil zeggen degene die ners vervreemdden van hun stad of buurt. Leef- naar voor de meerderheid aanvaardbare over­ baarUtrecht (28,5% van de stemmen) is in 1998 eenkomsten en verschillen zoekt. ontstaan uit afkeer van het megalomane plan om Hoog Catharijne te veranderen in een Urban En­ tertainment Centje. Leefbaar Hilversum ontstond PIM FORTUYN ALS OMBUDSMAN 57 uit onvrede over de lokale verkeerschaos en Leef­ De populariteit van Pim Fortuyn lijkt exempla­ baar Schiedam verzet zich tegen de bouw van het risch voor de veranderende politieke cultuur die Centrum voor Moderne Kunst. Een project dat Manin schets. Immers, kiezers gaven Fortuyn de gemeente zevenentwintig miljoen euro moet massaal hun vertrouwen, ook na zijn dood, on­ gaan kosten. danks de afwezigheid van een zichtbare partij Jos de Beus wijst erop dat er veel meer aan­ die achter hem stond. Als geen ander wist hij kie­ dacht zou moeten komen voor de trieste achter­ zers in groten getale te mobiliseren. Eerder kant van al die verrassende peilingen, namelijk vroeg Marijke Linthorst zich in Se^D vertwijfeld de reusachtige groei van een bonte verzameling af hoe dat kan. Uiteindelijk komt ze tot de con­ burgers die zich niet laat opdelen volgens speci-

S&’D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Charlotte Dijkstra Pim Fortuyn en de toeschouwersdemocratie

fieke politieke of levensbeschouwelijke overtui­ maar toch aansprekend imago te vormen onder gingen, maar zich wel laat verenigen door een de kiezers. Aanvankelijk begon Formyn zijn lan­ gevoel van vervreemding van het beleid en het delijke politieke carrière als lijsttrekker van Leef­ bestel in de Nederlandse politiek.5 De opmars baar Nederland, met als gevolg dat in de peilin­ van de lokale ‘Leefbare’ partijen is het best te ver- gen het aantal zetels van Leefbaar Nederland ex­ Idaren doordat zij als een soort ombudsmannen plosief toenam. Met het voorstel van Formyn om thema’s oppaldcen die de gevestigde partijen la­ artikel i van de Grondwet af te schaffen, kwam ten liggen. het uiteindelijk tot een breuk met Leefbaar Nederland. Fortuyn richtte zijn eigen partij op: ‘Lijst Pim Formyn’. Met de oprichting van zijn ei­ IMAGO gen partij nam het aantal aanhangers van Leef­ Het tweede kenmerk van een toeschouwersde­ baar Nederland even explosief weer af als dat was mocratie is de relatieve zelfstandigheid van poli­ toegenom en.D it voorbeeld illustreert het ge­ tici bij het vormen van een imago onder beoogde lijk van Manin: personen of imago’s van perso­ kiezersgroepen. In een partijendemocratie is nen gaan boven partijen en programma’s. Im­ deze ruimte in veel mindere mate aanwezig. De mers de kiezersbewegingen achter Formyn aan gekozen politici vertegenwoordigen in het parle­ vonden mimschoots plaats voor de verschijning ment het standpunt van de partij. Binnen de frac­ van De puinhopen van Paars, waarin hij zijn partij­ tie heerst een straldce partijdiscipline, waarbij de programma uiteenzette. partijleiding strikt waakt over de uniformiteit Manin wij st er echter op dat de vrijheid voor van de uitspraken onder afgevaardigden. Loopt een politicus om ongehinderd een imago in el­ de afgevaardigde niet mee in de lijn van de frac­ kaar te knutselen beperkt kan worden door de tie, dan kan in extreme gevallen een parlementa­ politieke tegenstanders. Fortuyn leek zich van riër verzocht worden onder druk van de partij de deze politieke valkuil bewust te zijn. Hij scha­ fractie te verlaten of de eer aan zichzelf te hou­ kelde zijn politieke tegenstanders uit door zich den.'® In een toeschouwersdemocratie zijn poli­ enerzijds te profileren als anti-Paars en ander- tici betreldcelijk vrij om een beeld van zichzelf en zij ds juist door de politieke agenda van Paars te de eigen partij te verspreiden dat de kiezers aan­ radicaliseren. Hij wilde politiekorpsen gaan afre­ spreekt. Deze vrijheid kent echter ook zijn gren­ kenen op hun successen bij het bestrijden van zen. De beperkingen worden niet opgelegd door criminaliteit. Zijn tirades tegen gemeenten die de eigen partij, maar door de beeldvorming van uitgeprocedeerde asielzoekers via een achter­ de politieke tegenstanders en door de informatie deur toch steun verleenden, of tegen sociale van de kiezers over de geloofwaardigheid van het diensten die te weinig sancties oplegden aan cli­ verspreide imago. In een toeschouwersdemocra­ ënten die niet solliciteren, pasten perfect binnen tie is niet alleen meer aandacht voor het imago de anti-gedogen-stemming. Zijn aflceer van de 5 8 van de individuele politicus, maar ook is de bureaucratische, industriële organisatie van de boodschap van de politicus in grote mate gesim­ publieke sector en zijn pleidooi van kleinschalig­ plificeerd. Manin spreekt van ‘schematische re­ heid, pasten bij de alom gehoorde roep om maat­ presentatie’. Hij verldaart deze simplificatie van werk.*3 Politiek commentator van de Volkskrant, de politieke boodschap als volgt; ‘The impor- Pieter Hilhorst, benadmkt dan ook: ‘De ironie is tance of these schematic representations is, of dus dat mensen die op Formyn stemmen uit on­ course, due to the fact that large numbers of vo- vrede met Paars zo een politieke stroming in het ters are not sufficiently competent to grasp the zadel helpen die pimpelpaars is’.''l Dit verldaarde technical details of the proposed measures and ook de ongemakkelijke houding van de ge­ the reasons that justify them’." vestigde politieke partijen. Dat ongemakhad Fortuyn had goed begrepen hoe een ‘vaag’. niet alleen te maken met Formyns flamboyante

S&'D lo/ll I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Charlotte Dijkstra Pim Fortuyn en de toeschouwersdemocratie stijl, maar ook met de inhoudelijke overeenkom­ criteria die de burger in staat stelt om, los van de sten. Een keiharde aanval op Fortuyn sloeg in een technisch-specialistische inhoud, te beoordelen mum van tij d als een boemerang terug op het of een bepaalde persoon, partij, of beleidslijn paarse beleid van de afgelopen jaren. hem wel of niet aanspreekt of bevalt. Volgens Formyn had een eenvoudige boodschap in Pels is politieke stijl het concept waarmee de bur­ klare, niet mis te verstane taal, die de mensen bij­ ger weer greep kan krijgen op een steeds com­ bleef: het sluiten van de grenzen voor (islamiti­ plexer wordende politieke realiteit; het is een sche) asielzoekers en het vanwege de ‘koude oor­ goed instrument om de notie van politieke erva­ log tegen de islam’ in de gaten houden van mos­ ring weer een zinvolle plaats te geven in de poli­ limsorganisaties. Er worden alleen nog maar tieke praktijk.'^ asielzoekers opgenomen uit België, Duitsland en De vraag is in hoeverre de burger daadwerke­ Denemarken. En: temgkeer van het kleinschalige lijk gebaat is bij deze nieuwe vorm van politiek binnen onderwijs- en zorginstellingen en een in­ engagement, die gebaseerd is op een persoon­ grijpende reorganisatie van de rijksoverheid.'S lijke, subjectieve, emotionele en fantasierijke Met deze simplificaties voegt Fortuyn zich stijl van politieke bedrijven. Als er gekeken naar een ander kenmerk van de toeschouwersde­ wordt naar het kiezersprofiel van de Fortuyn- mocratie. Zoals Manin benadrukte is het meren­ stemmer dan zijn daarin twee grote groepen te deel van de huidige kiezers niet in staat om de onderscheiden. Ten eerste de groep angryyoung technische details te begrijpen van de voorge­ uneducated men: de lager opgeleide, maar behoor­ stelde maatregelen, daarom leent een eenvou­ lijk verdienende man, de harde werker die zich dige politieke boodschap zich beter om de kiezer ergert aan degenen die dat, in zijn ogen, niet te interesseren. Hoewel Manin verder geen doen.*^ De tweede grote groep bestaat uit stede­ waardeoordeel verbindt aan deze ontwikkeling, lijke zestigplussers die te maken hebben met een juicht politiek filosoof Dick Pels deze ontwiklce- toenemend aantal ‘nieuwe’ Nederlanders in hun ling toe. Hij heeft geen moeite met de verper­ buurt. Dat de laatste groep zich aangetrolcken soonlijking van de politiek en de opkomst van de voelt tot de oproep van Fortuyn tot een veilige en soundhite ten koste van de lange argumentatieve schone leefomgeving, komt niet als een verras­ volzin. Pels pleit juist voor het uitlichten van ‘de sing. Maar zouden deze mensen ook beseffen dat mens achter de politicus’ volgens een mediapre- Formyn met zijn plannen voor de gezondheids­ sentatie, die niet alleen overbrengt wat er wordt zorg regelrecht aansmurde op een tweedeling in gezegd, maar ook onmiddellijk zichtbaar maakt de zorg? Ten eerste wilde Fortuyn geen cent extra wie het zegt en voelbaar maakt hoe hij of zij dit uitgeven aan zorg, terwijl deze categorie stem­ zegt.'® Hij pleit voor een stijlvolle politiek. Poli­ mers juist door hun leeftijd meer zorg behoeft tici behoeven dan niet langer samen te vallen dan gemiddeld. Ten tweede wilde hij meer met hun electoraat, maar verwerven op deze marktwerking introduceren in de zorg, zodat er wijze een eigen profiel en een grotere armslag meer mimte ontstaat voor particuliere initiatie- 5 9 tegenover degenen die zij vertegenwoordigen; ven, dus meer privé-klinieken waar alleen men­ zij kunnen een autonome, professionele rol spe­ sen terecht kunnen met een wel gevulde beurs. len. Daarnaast hoeft de burger niet langer te wor­ Klaarblijkelijk behoort de laatste groep Formyn- den opgevoed ofte worden opgetild naar het ni­ stemmers niet tot deze categorie welgestelde veau van ideologische competentie en betrok­ burgers, anders waren ze inmiddels al verhuisd. kenheid van de politicus. Door de stijl van politiek optreden blijft volgens Pels tegelijkertijd DE MEDIA EN AMERIKANISERING het politieke oordeelsvermogen van de burger behouden. Juist bijkomstigheden en contingente De laatste twee kenmerken van de toeschou­ details bevatten allerlei herkenningspunten en wersdemocratie die Manin aanstipt hebben be-

S&D 10/11 I 2002 De ‘roots’ van de PvdA Charlotte Dijkstra Pim Fortuyn en de toeschouwersdemocratie

trekking op de veranderende rol van de media. rikanisering’ van de politieke culmur. De oorza­ Eerst gaat het Manin om de ondersteuning van ken van deze 'Amerikanisering’ worden als volgt de formele meningsvrijheid door de komst van aangegeven: de vervaging van traditionele poli­ een groot en veelvormig aanbod van niet-partij- tieke verschillen door het verval van (verzuilde) gebonden communicatiekanalen (kranten, tele­ beginselpolitiek, de opkomst van de zwevende visiestations). Hierdoor is de perceptie van open­ kiezer, het functieverlies van partijen en partij­ bare kwesties van de kiezers heterogener gewor­ programma’s, de trek naar het politieke midden, den en minder afhankelijk van partijdige en de mediatisering en commercialisering van inzichten.'5 politieke campagnes en van het politieke bedrijf In de periode van voor 19 8 8 had de Neder­ in het algemeen.^® Massamedia hebben de poli­ landse omroep met haar twee zenders en ver­ tieke partijen voor een aanzienlijk deel verdron­ zuilde omroepen nauwelijks concurrentie. Kij­ gen als communicatieschakels tussen beroeps­ kers waren niet selectief in hun programma- politici en hun kiezerspubliek. In de wederzijdse keuze; de televisie was derhalve een uitgelezen afhankelijkheidsrelatie mssen politici en media medium om een zo groot mogelijk publiek te be­ verschuift bovendien het gewicht geleidelijk ten reiken. Nu heeft de kijker de keuze uit drie pu­ gunste van het agendabepalende vermogen van blieke, zes commerciële landelijke zenders en de media. Bovendien gaat het politieke discours een groot aantal lokale, regionale en buiten­ steeds meer over de persoonlijke kwaliteiten (of landse stations. Een ander aspect van een ver­ het gebrek eraan) van politieke leiders. Dat is grote meningsvrijheid is het mogelijke verschil vooral het geval bij de televisie, die uit de aard tussen de electorale uiting van burgers (hun van het medium sterker gericht is op personen stemgedrag) en de niet-electorale uitingen (hun en incidenten. gedrag in enquêtes). De commerciële en sociaal­ Dat Fortuyn een media-politicus uit de eredi­ wetenschappelijke peilingen staan betrekkelijk visie was, blijkt uit het feit dat 42 procent van alle los van de politieke partijen. Ze geven een stem berichtgeving over lijsttrelckers in de landelijke aan de apathische burger. Ze bevatten informatie dagbladen betrelddng had op Pim Fortuyn.^' Dit over de wensen en steunbetuigingen van het ging uiteraard zwaar ten koste van de paarse lei­ brede electorale midden. ders. Partijleider van de PvdA, Melkert, en v v d - Het laatste kenmerk van de toeschouwersde­ leider Dijkstal waren ieder goed voor 11 procent mocratie is de discussie onder de zwevende kie­ van de berichten. Daarnaast heeft de televisie zers zelf. De centrale plek van discussie is niet ook een belangrijke rol gespeeld bij de onweer­ langer het parlement of het partij comité maar staanbare opmars van Fortuyn, maar minstens het massamedium, in het bijzonder de televisie. zo belangrijk is dat de boodschap van Formyn In de toeschouwersdemocratie komt een nieuwe snel werd opgepakt door de kiezer. Hij spreekt politieke elite op, bestaande uit mediamieke per- zich uit in Idare niet mis te verstane taal, die veel 6 o soonlijkheden en media-experts. De kloof tussen weg heeft van de directheid waarmee Ameri­ politici en burgers is op vele manieren hetzelfde kaanse politici zich presenteren. Fortuyn scoorde gebleven of zelfs groter geworden in de partijen­ meteen hoog in de opiniepeilingen. Politicoloog democratie. De sociaal-culturele verschillen tus­ Jan Kleinnijenhuis verklaart de media-aandacht sen de leden van de elite en de leden van de voor Fortuyn als volgt: 'Hij [Fortuyn] is in een massa zijn constant gebleven of zelfs gegroeid. spiraal naar boven gekomen. Succes creëert suc­ De persoonlijkheid van politici is een steeds be- ces. Omdat Fortuyn zo goed scoorde in de polls, langrijker motief geworden voor het maken van werd zijn nieuwswaarde hoger. En omdat hij zo een politieke keuze, dan de vroegere godsdien­ vaak op televisie was, ging hij het weer beter stige of ideologische motivatie. doen in de peilingen.’^^ Vaak wordt deze trend aangeduid als de ‘Ame­

S&D 10/11 I 2002 De ‘mots’ van de PvdA Charlotte Dijkstra Pim Fortuyn en de toeschouwersdemocratie

la Manin. In de huidige fase van de representa­ OMWENTELING GEMIST tieve democratie is het vertrouwen in de persoon In het voorafgaande is geprobeerd te achterhalen van de politicus maar zeer beperkt afhankelijk hoe het komt dat de ‘Leefbaar’ partijen en in het van zijn of haar ideologische voorkeuren. Rele­ bijzonder de nieuwe partij Lijst Pim Fortuyn zo’n vanter zijn de inschatting van de kwaliteiten en grote populariteit genoten. In de aanloop naar de competenties van de politicus in kwestie en de Tweede Kamerverkiezingen werden er sterke waardering van zijn of haar politieke stijl. punten zichtbaar waarmee in het bijzonder de De opmars van rechtspopulistische partijen partij Lijst Pim Formyn zich onderscheidde van in Nederland maakt duidelijk dat de verhouding de gevestigde politieke partijen. Ten eerste gaf mssen de burger en politiek radicaal is veran­ Fortuyn een stem aan het gevoel van onvrede dat dert. De sociaal-democraten hebben deze om­ heerste onder een groot deel van de kiezers. Die wenteling gemist. Pas als daar rekenschap van onvrede laat zich het best uitdrukken als een ge­ wordt gegeven kan er een adequaat sociaal-de- voel van weerzin tegen de gevestigde politiek en mocratisch alternatief geboden worden. het verlies van controle over de eigen leefomge­ ving. * Dit artikel is een ietwat ingekorte versie van een Het tweede sterke punt van Fortuyn is dat hij prijswinnend essay uiteen door het Internationaal uitermate goed leek te beseffen dat de kiezer zich Secretariaat van de PvdA uitgeschreven essay-wed- bij zijn of haar politieke keuze eerder laat leiden strijd. De 'winnaars’van deze wedstrijd mochten door aansprekend imago van de individuele poli­ deelnemen aan de zevende FES-zomeruniversiteit ticus dan door een partijprogramma. Daarnaast georganiseerd door de fes (de Europese 'federale' besefte hij dat de kiezer zich eerder interesseert sociaal-democratischepartij) endeuszp (deHon- voor een politieke boodschap als deze gepresen­ gaarse sociaal-democratische partij), deze zomer in teerd is in een palckende one-Iiner dan uitgelegd Budapest. Het centrale thema van de zomeruniver- in politiek-technische details. Als laatste sterke siteitwas 'Regenerating the EuropeanLeft in thelight punt wist hij de massamedia goed te bespelen en of the rise ofright-wing populism and the Convention te gebruiken voor zijn eigen politieke gewin.^3 on the Future ofEurope’. De sterke punten van Fortuyn komen in grote mate overeen met de toeschouwersdemocratie a Zie voor de noten: www.wbs.nl

Literatuur sterdammer. Jaargang 126. num­ Simons, J. (1998). Zwevende kiezers mer 10. en zappende kijkers; politieke Becker, F. Cupems, R., ’De be­ Hilhorst, P. (20 02). ‘De keizer heeft beeldvorming op televisie: Amster­ narde positie van politieke par­ paarse kleren’. In: de Volkskrant. dam University Press tijen zoals de PvdA. Een intro­ 16-03-2002 Vermaas, P. Het is gewoon weer vol 61 ductie’, in: Socialisme ecDemocra- Linthorst. M. (2002). ‘De les van in Nederland. In: De Groene Am­ tie. Jaargang 57/58. Nummer Fortuyn’. In: S e-D. Jaargang 59. sterdammer, jaargang 126. nr. 7. 12/1 (2000/2001) nummer 2 2002 Beus, de J. (2000). 'Rottenbergrede’. Manin, 3.(1997). The Principles ofRe- Pels.D. (2000). ‘Pleidooi voor een In: Politieke Stijl; Over de presenta­ presentative Govemrnent. Cam- stijlvolle politiek’. In: In: Poli­ tie en optreden in de politiek. Pels, bridge: Cambridge University tieke Stijl; Over de presentatie en D. &■ Velde, te H. (red.). Amster­ Press optreden in de politiek. Pels, D. dam: Het Spinhuis Nijhuis, T. ‘Coalitiedwang houdt Velde, te H. (red.). Amsterdam: Brouwer, A. (2002). De nieuwe om­ zwakke politici overeind'. In: de Het Spinhuis. budsmannen. In: De Groene Am­ Volkskrant. 02-03-2002.

S&D 10/11 I 2002 De PvdA-leiderschapstest Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

LIESBET VAN ZOONEN

De laatste weken stonden in betteken van de verkiezing van de nieuwe PvdA-leider. Sommigen van u hebben overwogen zich kandidaat te stellen, maar het niet gedaan. Was dat een vergissing? Was u misschien toch de juiste persoon op de juiste plaats geweest? En u, die enkeling die zich wel kandidaat heeft gesteld, bent u wel de persoon die de PvdA nodig heeft? Alle anderen die de leider zo graag kritisch mogen volgen: hoe zou u het in zijn of haar schoenen doen? Test u zelf. Beantwoord onderstaande vragen en reken uw score uit op pagina 65. Ontdek of u de leider bent of zou zijn geweest die de partij uit de crisis gaat halen. U mag per vraag slechts één antwoord aankruisen. Is geen enkele antwoordmogelijkheid van toepassing op u, kies dan datgene wat het dichtst bij komt ofwat u het meest aanspreekt.

1. Wat vond u van Pim Fortuin! 2, Wie is uw favoriete Haagse PvdA-politicus van de a. zal uiteindelijk de redding van onze partij afgelopenjarenJ blijken te zijn a. AdMelkert 62 b een irritante schreeuwer b. Ik kan helaas niemand bedenken c. een broodnodige frisse wind door de Haagse c. Jan Pronk cultuur d. Jeltje van Nieuwenhoven d. interessante persoonlijkheid, maar politiek lichtgewicht 3. Wie is uw favoriete staatsvrouwl a. Koningin Beatrix b. MargarethThatcher c. Golda Meir Over de auteur Liesbet uan Zoonen is hoogleraar d. Elisabeth Tudor I Media en Populaire cultuur aan de Uniuersiteit uan Amsterdam

sêfD 10/11 I 2002 Liesbet van Zoonen De PudA-leiderschapstest - Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

4. Wat vindt urm het meest dringende probleem? 10. Wat is uw grootste bijdrage aan de politiek van de a. onzichtbare armoede afgelopen jaren? b. kwaliteit van de openbare ruimte a. u bent al zo lang bezig, u heeft er vele c. asielbeleid en multiculturele samenleving b. u speelt een prominente rol in het publieke d. emancipatie en gezinsbeleid debat c. dankzij u is een bepaald beleid ingevoerd en 5. U heeft een beleidsvoorstel waarvoor u nog geen geslaagd meerderheid heeft. Wat doetu: d. u heeft ervoor gezorgd dat de diversiteit (vrou­ a. u maakt een deal met een andere partij: u krijgt wen, minderheden) in de partij vergroot is dit, zij krijgen de volgende keer wat anders b. u zoekt nog meer materiaal om andere par­ Ji, Wat was uw favoriete speelgoed tijen te overtuigen a. uw tovenaarspak c. u geeft een signaal af bij een bevriende krant b. uwBarbie d. u maakt een enorm spektakel van de behande­ c. uw poppenhuis ling in de Kamer d. uw scheikundedoos

6. Als u rond 1900 had geleefd, bij welke linksestro- 12. Het is maandagavond. U kijkt naar'Spoorloos'van ming had u dan gehoord? de KRO op Nederland i: a. communisme a. u pinkt ondanks uzelf een traantje weg b. sociaal-democratie b. u ergert zich omdat dit programma in tij den c. anarchisme van zenderkleuring op Nederland 2 hoort d. u was niet links, maar deed aan charitas c. u kent het programma niet d. u vindt dat dit programma niet bij de 7. Hoe valt uw ouderlijk milieu te typeren? publieke omroep thuishoort a. u zat in een weeshuis b. onderwijzers of ambtenaren 13. U verwerft bij toeval vernietigende informatie c. midden-en kleinbedrijf over uw tegenkandidaat. Watdoetu? d. u komt uit een oud, eerbiedwaardig rood nest a. u deponeert de informatie in de brievenbus van ‘de Volkskrant’ 8. Via welke route bent u in uw huidige politieke posi- b. (nog) niets, in het heetst van de strijd komt tieterechtgekomen? het misschien nog van pas a. gemeentepolitiek, toen regionaal, toen lande­ c. u belt uw betrouwbaarste partijgenoot voor lijk overleg b. u bent overgestapt van de vakbond of een an­ d. u loopt bij uw tegenkandidaat binnen om te dere progressieve organisatie vragen hoe het zit c. vanuit de Jonge Socialisten 63 d. u bent gevraagd 14. Wat vindt u de beste maatregel om de positie van vrouwen in de partij te verbeteren? 9. Waarom vindt u de media slecht voor de demo­ a. het stellen en vooral handhaven van quota cratie? b. goede vrouwen persoonlijk benaderen a. ze zijn niet in staat de complexiteit van de c. werken aan een betere partijcultuur problemen te overzien d. dat is in onze partij niet echt een probleem a. ze hebben alleen maar oog voor conflict meer c. dat vindt u helemaal niet, wat een smrende vraag! d. alles draait om personen en stijl sS/v 10/11 I 2002 Liesbet van Zoonen De PudA-kiderschapstest - Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

15. Een televisieprogramma komt met schokkende 19. U heeft het gehaald tot de volgende verkiezingen onthullingen over aanhoudende wanprestaties en bent de lijsttrekker. Waar ligt de nadruk in uw bij de Nederlandse Bank. Wat doet u? campagne? a. het is TV, beste mensen, dan is 9 9 % sensatie a. verkiezingen gaan over personen, of je wilt of b. u belt Wellink op zijn privé-adres niet. U legt dus de nadmk op uzelf c. u geeft commentaar aan de media en stelt de b. u haalt de inhoudelijk sterke punten van de volgende dag Kamervragen PvdA naar voren d. u haalt voor de zekerheid uw geld van uw c. u werkt uitgebreid met steunverklaringen eigen bank van klassieke en nieuwe PvdA partners, zowel personen als organisaties 16. Welke eigenschap is volgens u het belangrijkste d. u laat een team van mensen zien met u als voor een politiek leider ‘primus inter pares’ a. authenticiteit b. dossierkennis 20. Het is een week voor de verkiezingsdatum. Uw c. televisie-uitstraling nummer twee laat zich bij Barend en Van Dorp d. communicatieve vaardigheden ontvallen dat u een slecht gekapte variant van Hillaty/Bill Clinton bent, opportunistisch en 17. Wat is uw slechtste eigenschap in het licht van het ambitieus. Watdoetu? leiderschap? a. er brandt een 'spontane’ verdediging van a. u bent ongeduldig PvdA’ers en buitenstaanders los, uw nummer b. u vraagt zich teveel af wat anderen van u twee voelt zich gedwongen op te stappen denken b. u peilt of anderen in de partij ook die mening c. u bent eigenlijk heel verlegen zijn toegedaan en bepaalt uw standpunt d. u heeft een hekel aan campagnevoeren c. u belt tij dens de uitzending op, zet nummer twee op zijn nummer en belooft naar de kap­ 18. Een jaar voor de verkiezingen blijktuitdefocus- per te gaan groepen dat uw potentiële kiezers een totaal ander d. ulaat de partijvoorzitter nummer twee op het issue dan uhet allerbelangrijkste voor de partij matje roepen die zich vervolgens publiekelijk vinden. En sterker nog:u heeft niets met hetfocus- verontschuldigt groepenissue. Wat doet u? a. dat kan niet kloppen: u vraagt de interview- transcripts op b. u legt het naast u neer: u bent ervan overtuigd dat u in staat bent uw issue als belangrijkste over te dragen op de kiezer 64 c. u trekt zich terug, er is immers een goede op­ volger en nog een jaar te gaan d. u zet zich met hart en ziel in voor het andere issue, het gaat tenslotte om de partij, niet om u

S&D lO/u I 2002 Liesbet van Zoonen De PudA-leiderschapstest - Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

U kunt bepalen tot welke groep u hoort, door uw UITSLAG antwoorden de volgende scores te geven: De politiek leider vervult in de regel twee rollen: y 5 y s y A 5 hij of zij is lijsttrekker én partijleider. Als lijst­ 1 A D 8 A A 15 A A trekker moet hij het maximum aantal mogelijke B A B B B B stemmen trekken bij de verkiezingen. Daarvoor C C C D C C D B D c D D is een zekere uitstraling een minimum vereiste. 2 A A 9 A D 16 A D Mensen met een mega-uitstraling (Johan Cruyff, B C B A B A Lady Di, het echtpaar Clinton) hebben gemeen­ C D C C C C D B D B D B schappelijk dat ze enerzijds op ons lijken en heel D A A 3 AA D 10 A A ■*7 AA c gewoon overkomen, en anderzijds veel beter. B c B c B B C A C B C A mooier, slimmer, sterker, kortom veel bijzonder­ D D D D D D der lijken dan wijzelf. Bij een winnende lijsttrek- 4 A A 11 A D 18 A B ker zijn ‘gewoon’ en ‘bijzonder’ in een perfect B B B C B D C D C B C C evenwicht. Voor de politiek leider als partijleider D C D A D A gelden andere vereisten: de man of vrouw moet c: i g j A B 12 A C A C zowel intern inhoudelijk en organisatorisch B A B B B A f - A r ' L. L. A L. Dn orde op zaken kunnen stellen, alswel extern de D D D D D D natuurlijke partners (vakbonden, andere pro­ 6 A D 13 A C 2 0 A B gressieve organisaties) het vertrouwen geven dat B A B B B A c c c A c c de partij de moeite van het steunen waard is. D B D D D D Voor de partijleider is de balans tussen interne 7 A C H A A en externe vermogens van belang. Zetten we B A B C c B c B deze twee rollen en de bijbehorende vereisten in D D D D een schema, dan ontstaan vier typen leiders die ieder op hun eigen manier stemmen trekken en Tel nu hoeveel maal u in de ‘score’ kolom A,B,C en richting geven aan de partij: D gescoord heeft. (V= Vraag, A=Antwoord, S=Score)

LIJSTTREKKER gewoon

PARTIJLEIDER ^ B 65 intern ------extern D bijzonder

s S/ d 10/11 I 2002 Liesbet van Zoonen De PudA-leiderschapstest - Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

U raadt het al: wanneer u overwegend A gescoord met uw levenspartner. U kunt de omvang en de hebt, bent u type A, enzovoort. intensiteit van de crisis niet zo goed inschatten. U bent wel degene die er als geen ander voor kan zorgen dat de PvdA na Paars II zijn geloof­ waardigheid bij de vakbonden, in de publieke U bent eigenlijk een verlegen mens maar weet u sector en als aanvoerder van de linkse beweging er in uw politieke optreden telkens weer over­ weer terugwint. Uw rol als bruggenbouwer ms- heen te zetten. In een menigte valt u niet op. U sen de partij en de rest van links Nederland zou de buurvrouw of buurman kunnen zijn, en wordt onderschat, omdat in deze mediacultuur mensen nemen u daarom snel in vertrouwen. personen beter scoren dan organisaties. Ooku Uw kiezers en partijgenoten zien u als ‘hun’ ver­ moet goed nadenken of u wel lij sttreklcer wil tegenwoordiger, maar zouden wel willen dat u worden, al zult u veel zelfvertrouwen ontlenen wat meer van uzelf laat zien en eens flink van u aan de steun van de andere organisaties. U kunt afbijt. U weet precies wat er in de partij leeft, wie een vertrouweling gebruiken die als uw antenne welke rekening te verheffen heeft, welke men­ in de partij functioneert. Maar hoe wordt u wat sen en processen een radicale koerswijziging on­ minder gewoon? Gezien uw positie als liason en mogelijk maken. U bent in staat geweest binnen uw goede communicatieve vaardigheden, valt de partij een onomstreden reputatie te bewaren het te verwachten dat u elke beslissing van uw en behoort niet tot een of ander kamp. U vindt campagneteam om u te verbijzonderen gewe­ het prima als de partij onderling flink discussi­ tensvol en succesvol zult uitvoeren eert, als de media er maar niet zo bovenop zou­ Andere B typen: Job Cohen, Eveline Herjkens, de den zitten, die blazen elke woordenwisseling tot vroege Wim Kok crisis op. De partij heeft aan u de beste leider om de TYPE c onderlinge tegenstellingen, verhoudingen en sfeer weer op een werkbaar niveau te krijgen. U zou bij de vorige verkiezingen een goede kans Voor uw contacten met de andere progressieve tegen Pim Fortuyn gemaakt hebben. Sterker nog, partners kunt u misschien een kompaan zoeken hij is een voorbeeld voor u, al zit uw hart heel wat die u daar afdekt. U moet zich afvragen of u wel linkser. Als u een man bent, kunt u zich de liefde lijsttrekker wilt worden, tenzij u uw wat grijze van meisj es voor Barbie goed voorstellen. Wat verlegenheid dusdanig weet uit te buiten dat u een impact heeft die pop! onweerstaanbaar bijzonder lijkt (al bent u dat U voelt zich helemaal thuis in de heden­ natuurlijk als u de eenheid in de partij weet te daagse emotieculmur en zet de media moeite­ herstellen). loos naar uw hand. U geniet van uw eigen TV-op- Andere A typen: de late Wim Kok, de vroege Ad tredens en bekijkt ze regelmatig opnieuw om de 66 Melkert,Jeltje van Nieuwenhoven volgende keer nog vleklcelozer te opereren. Uw probleem is eerder dat u teveel dan te weinig uit­ straling heeft en zich buiten de partij meer thuis voelt dan daarbinnen. Ze hebben u dan wel ge­ U verbaast zich onafgebroken over de cultuur vraagd om te komen, dat wil nog niet zeggen dat van de PvdA. Waar u vandaan komt, spreekt men u naar hun pijpen moet dansen. Weet u zeker dat elkaar nog met u aan, en liggen de messen in de u de partij niet als noodzakelijk kwaad be­ la. U voelt zich nog steeds niet helemaal thuis en schouwd? Andersom is dat zeker het geval: men weet nooit zeker of men uw grapjes wel vindt u een oncontroleerbare Einzelgdngermet waardeert. Regelmatig twijfelt u of u de juiste onmisbaar charisma. U bent alleen geschikt als keus gemaakt heeft, maar dat bespreekt u alleen politiek leider als de partij weer helemaal op orde

S&’D lo/ll I 2002 Liesbet van Zoonen De PudA-leiderschapstest- Had u de nieuLue leider kunnen zijn? is en zelfvertrouwen genoeg heeft om u uw gang U PAST NIET IN EEN HOKJE! te laten gaan. U heeft absoluut een politiek alter ego nodig die u voor al te grote excessen behoedt. Ja, ja, dat zeggen we natuurlijk allemaal, vooral Houd u gereed; mocht er bij de volgende verkie­ als het hokje ons niet bevalt. Maar u past echt al­ zingen een nieuwe Formyn'opstaan, dan zou u leen niet in een hokje als u op geen enkele van de wel eens het geheime wapen van de PvdA kun­ vier categorieën meer dan 6 keer gescoord heeft. nen blijken. U zou een nieuw gezicht kunnen ge­ Kijk nog eens of u eerlijk antwoord heeft gege­ ven aan links populisme (mits u jong genoeg ven, controleer uw uitslagen nog een keer, blijft bent) uw gemengde resultaat dan staan: gefeliciteerd! Andere C typen: Marcel van Dam, Jan Schaefer, U bent de ideale leider voor de PvdA, u bent een HenkVredeling van ons maar iets maakt u heel bijzonder. U heeft zowel binnen de partij als in de linkse beweging TYPE D een grote status. U kunt zich meten met Bill of U kent de sociaal-democratie van haver tot gort. Hillary Clinton, heeft het ego van Napoleon, de Linkse literatuur en poezië zijn u van huis uit warme menselijkheid van moeder Teresa, het meegegeven. Uw ouders gaven u op uw achtste al onderhandelingsvermogen van Madeline All- op voor de Jonge Socialisten; op uw twaalfde zat bright en het sex-appeal van Katja Schuurman. u daar in het bestuur. Als u politieke problemen Waarom hebt u zich eigenlijk niet verkiesbaar heeft, belt u uw grootmoeder die zich nog pre­ gesteld? U bent geen fractielid? U wacht uw kans cies kan herinneren hoe opa dat soort dingen op­ af? U zit veel te lekker op uw eigen plaats? U loste. U bent niet te beroerd om op i mei met heeft geen zin in al die poespas? Slappe smoezen, rode tulpen naar het Henriette Roland Holsthuis dat siert u niet. U heeft zich wél verkiesbaar ge­ af te reizen. Er zijn grotere politieke talenten dan steld, fantastisch! Nu alleen nog: uw tanden fa- u, maar uw afkomst geeft u een onmiskenbaar cen, uw pukkels weghalen, een kapper een kle- prestige en aantrekkingskracht binnen de partij. dingadviseur zoeken die u bij nacht en ontij Tegelijkertijd heeft u een beetje de neiging op toonbaar maken, uw kleurenkaart kennen, een links neer te kijken; het gewone volk begrijpt u cursus sociaal-democratische hoogtepunten vol­ ook niet zo goed, al heeft u er wel een oprechte, gen, relevante statistieken uit uw hoofd leren min of meer antropologische interesse voor. en.... uw recente Tv-optredens nog eens kritisch Daarom vindt u ook dat de partij weer naar de doornemen. Dat kan niet meer mis gaan, u gaat straat moet luisteren, niet omdat u er zelf van de partij weer helemaal terugbrengen! bent. Als lijsttrekker krijgt u het probleem dat u Voorbeelden: u spiegeltzich aan Den Uyl in deja- zonder meer met het establishment geassocieerd ren zeventig. Recenter kan niemand u inspireren, u zult worden. U moet oppassen dat uw tegenstan­ staat er alleen voor. ders niet alleen uw eigen zonden blootleggen, maar ook die van uw voorvaders en moeders. U 67 maakt als type D eigenlijk alleen een kans als u relatief jong bent of vrouw. Andere D typen: Saskia Noorman-Den Uyl, Felix Rottenberg, Ed van Thijn

S&D 10/11 1 2002 Hoe effectief is activerend arbeidsmarktbeleid?

MARLOESZIJL&JESKEVAN S ETERS

Sinds het begin van de jaren ’g o van de vorige van uit dat de doelstelling luidt: zoveel mogelijk eeuw heeft zich een verandering voltroklcen in mensen actief krijgen op de reguliere arbeids­ het Nederlandse arbeidsmarktbeleid. Waren de markt (deze doelstelling is overigens bij lang uitgaven voor arbeidsmarktbeleid in 1990 nog niet alle instrumenten expliciet geformuleerd). grotendeels passief — dat wil zeggen: verstrek­ De effectiviteitsvraag die wij dan stellen is: hoe­ kingen van uitkeringen zonder expliciete prik­ veel mensen extra hebben een baan vergeleken kel of hulp om weer aan het werk te gaan —, met de situatie waarin geen activerend arbeids­ tegenwoordig is een groot deel van de uitgaven marktbeleid zou zijn gevoerd? aan arbeidsmarktbeleid (ruim 25 %) gericht op Het startpunt voor het beantwoorden van het activeren van individuen. Voorbeelden zijn deze vraag ligt bij het kijken naar de succesvolle scholingsmaatregelen, sancties, gesubsidieerde deelname aan de diverse activerende program­ arbeid en reductie van de armoede- en producti- ma’s. Dit noemen wij de bruto effectiviteit. Veel viteitsval. mensen die deelnemen aan dergelijke program­ Gezien de omvang van het bedrag dat in­ ma’s zouden wellicht ook op eigen kracht een middels omgaat in dit activerend arbeidsmarkt­ baan hebben gevonden. Bruto effectiviteit over­ beleid, rij st de vraag hoe nuttig deze uitgaven nu schat derhalve de bijdrage van een instrument eigenlijk zijn. In dit artikel proberen wij een ant­ aan feitelijke werkgelegenheid. Corrigeren wij woord op deze vraag te geven, die mede in het hiervoor, dan resulteert wat wij de netto effecti­ licht van de plannen van het demissionaire kabi­ viteit noemen. Deze netto effectiviteit is veel net en de discussie over behoud dan wel afschaf­ moeilijker te meten dan de bruto effectiviteit. En fing van de Melkertbanen nog sterk aan acma- zelfs als wij daartoe in staat zijn, hebben wij nog liteit heeft gewonnen. geen inzicht rn het totale effect van een beleids­ Achter de vraag naar de effectiviteit van ar­ instrument. Het is namelijk mogelijk dat die beidsmarktbeleid gaat een complexe thematiek mensen die via een programma aan een baan 68 schuil. Effectiviteit meet de mate waarin doel­ worden geholpen de plaats van anderen inne­ stellingen van beleid worden bereikt. Op het vlak men. Dit zogeheten substimtie- of verdringings­ van activerend arbeidsmarktbeleid gaan we er- effect vormt het verschil tussen de netto effecti­ viteit voor de doelgroep en de netto effectiviteit Over de auteurs MarloesZijT &Jeske uan Seterszijn voor de samenleving. Deze effectiviteit is nog lasti­ werkzaam bij de Stichting uoor Economisch Onderzoek ger te meten. Verder zijn daar nog de zogeheten uan de Uniuersiteit uan Amsterdam. Dit artikel is indirecte effecten van beleid op de samenleving: gebaseerd op hoofdstak 6 uan het SEO-onderzoeks- puur het feit dat beleid gevoerd wordt kan in­ rapport ‘Dutch experiences ivith the European vloed hebben op de manier van denken in een Employment Strategg’. samenleving. Zo kan bijvoorbeeld het voeren van Noten en literatuur Zie pagina 73 actief arbeidsmarktbeleid bijdragen aan het ont-

S&D 10/11 I 2002 Marloes Zijl & Jeske van Seters Hoe effectief is activerend arbeidsmarktbeleid?

staan van een op werkgelegenheid en onderne­ seren. De sluitende aanpak zullen wij niet afzon­ merschap gericht maatschappelijk klimaat. derlijk belichten.' Het meten van effectiviteit van arbeidsmarkt­ beleid heeft in Nederland geen prioriteit geno­ I. Bemiddeling en monitoring ten. Onze zoektocht door de literatuur leverde nagenoeg alleen indicaties van bruto effectiviteit Bemiddeling is een traditioneel bestanddeel van op. Voor het verschijnen van Aan de slag, het activerend arbeidsmarktbeleid, die reeds enige baanbrekende verslag van de interdepartemen­ tijd bestaat. Specifieke vormen van bemiddeling tale beleidsgroep (iBo) onder leiding van de se- zijnberoepskeuzetests en sollicitatiecursussen. cretaris-generaal van Sociale Zaken en Werkgele­ Ter benadering van het bedrag dat aan dit alles genheid in 2001, was er in ambtelijk Nederland wordt besteed, noemen wij het budget van Ar­ Idaarblijkelijk weinig behoefte te onderzoeken beidsvoorziening. Dat bedroeg in 2001 327 mil­ in hoeverre het geld uitgegeven aan activerend joen Euro. arbeidsmarktbeleid nuttig besteed was. Overi­ Het onderzoek dat in Nederland is verricht gens is dit geen typisch Nederlands verschijnsel. naar de effectiviteit van bemiddeling levert geen Dit geldt voor de meeste Europese landen. Re­ eenduidige conclusie op. Een experiment gehou­ cent zijn landen als Zweden, Noorwegen, Dene­ den in 19 9 o toonde aan dat bemiddeling succes­ marken, Groot-Brittannië en Duitsland echter vol was in het vergroten van het aantal sollicita­ gestart met serieuze pogingen tot het meten van ties (Gorter en Kalb, 1997). Een meer recent expe­ netto effectiviteit. riment toont aan dat bemiddeling en De Verenigde Staten hebben een geheel an­ monitoring slechts een verschuiving van infor­ dere traditie. Daar worden veel nieuwe arbeids- mele naar formele zoekmethoden teweeg bren­ marktmaatregelen eerst bij wijze van experi­ gen (Van den Berg en Van der Klaauw, 2000). Een ment geïntroduceerd en vervolgens geëvalueerd. mogelijke verklaring voor het verschil tussen Veel van her geld dat in de vs omgaat in active­ beide studies bestaat uit de uiteenlopende ar- rend arbeidsmarktbeleid wordt besteed aan der­ beidsmarktsituatie in beide perioden. Bemidde­ gelijke evaluaties. Voor het antwoord op de vraag ling en monitoring zouden zinvol zijn in een si­ hoe effectief bepaalde beleidsinstrumenten zijn, tuatie van hoge werkloosheid en veel minder in grijpen we daarom veel naar Amerikaans onder­ een krappe arbeidsmarkt, wanneer de mensen zoek. die gemakkelijkbemiddelbaar zijn toch wel een baan vinden. Internationaal onderzoek vindt een positief VIER COMPONENTEN effect van bemiddeling en monitoring op de uit­ Activerend sociaal beleid bestaat grofweg uit vier stroom uit werkloosheid. Deze instrumenten componenten. We onderscheiden i. bemidde­ worden in het buitenland voornamelijk ingezet ling bij het zoeken naar een baan; 2. prilckels voor mensen met een grote afstand tot de ar­ 69 voor reïntegratie; 3. scholing, en 4. loonkosten­ beidsmarkt (en derhalve minder toegang tot in­ subsidies en baancreatie. Gedeeltelijk overkoe­ formele zoekkanalen). Ook dit kan het verschil pelend is de zogeheten ‘sluitende aanpak’, die in­ met de uitkomsten van het meest recente Neder­ houdt dat iedereen die werkloos wordt binnen landse onderzoek verldaren. Aan te bevelen is 12 maanden (jongerenbinnen 6 maanden) een dan ook een focus juist op deze doelgroep.. reïntegratieplan krijgt aangeboden. Dit plan kan Wij concluderen ten aanzien van bemidde­ bestaan uit één of meerdere van de bovenstaande ling en monitoring dat het effect positief is, componenten van activerend arbeidsmarktbe­ vooral in tij den van hoge werkloosheid en wan­ leid. In het onderstaande zullen wij de vier com­ neer ingezet bij mensen met een grote afstand ponenten ieder afzonderlijk de revue laten pas­ tot de arbeidsmarkt. Als deze activiteiten een po-

S&D 10/11 I 2002 Marloes Zijl & jeske van Seters Hoe effectief is actioerend arbeidsmarktbeleid?

sitieve bijdrage leveren aan de motivatie van 3. Scholing mensen om een baan te vinden, kunnen wij hier bovendien een positief indirect effect verwach­ Scholing wordt in Nederland als een van de be­ ten. De kosten van dit instrument per werkloze langrijkste middelen gezien om mensen weer zijn vrij laag en kunnen bovendien nog verlaagd aan de slag te helpen. Wanneer er sprake is van worden door te focussen op de doelgroepen. onvoldoende aansluiting mssen vereiste kwalifi­ caties op de arbeidsmarkt en feitelijke opleiding, worden mensen omgeschoold. Binnen de slui­ 2. Prikkels voor reïntegratie tende aanpak worden scholingsroutes bekostigd Prikkels voor reïntegratie worden in Nederland door de overheid; werklozen, arbeidsgehandi­ ingezet in de vorm van sancties en uitstroompre- capten en bijstandsgerechtigden volgen scholing mies. Sancties worden ingezet bij misbruik van met behoud van hun uitkering; en de wi w (Wet uitkeringen, zoals bijvoorbeeld bij onvoldoende Inschakeling Werkzoekenden) bevat een finan­ baanzoekactiviteiten of het achterhouden van ciële prilckel om scholing af te ronden. Al met al informatie. Sinds 1987 biedt de WW de moge­ gaat hier een flink bedrag in om. Een van de lijkheid deze sancties op te leggen. Onderzoek meest schokkende ervaringen tijdens ons onder­ naar het effect van dit instrument toont een zoek betrof het feit dat niemand schijnt te weten groot positief effect op de uitstroom uit werk­ hoeveel geld in Nederland aan scholing van loosheid en/of bijstand aan. De kans om een werklozen wordt besteed. Dit maakt het lastig baan te vinden neemt door het opleggen van een een uitspraak te doen over kosteneffectiviteit. sanctie met ruim 10 procentpunt toe (Mullen- Evaluatiestudies, met name in het buitenland ders, 1996), ofverdubbelt zelfs (Abbring, 1997 en uitgevoerd, geven vrijwel alle aan dat het effect Van den Berg et al, 1998). Aangezien de kosten van scholing gering is. Vooral werldozen met de verbonden aan het opleggen van sancties gering laagste kwalificaties en jongeren die voortijdig zijn, kan dit instrument zeker kosteneffectief ge­ de school hebben verlaten hebben nauwelijks noemd worden. profijt van scholingsmaatregelen. Echter, men­ Het instrument van uitstroompremies is met sen met zogenaamde latente kwaliteiten, zoals name bedoeld om de zogeheten armoedeval te herintredende vrouwen en immigranten die in overbruggen. Om te voorkomen dat mensen die hun land van origine een gedegen opleiding heb­ een baan accepteren er in inkomen op achteruit ben genoten, hebben wel degelijk baat bij scho­ gaan, kunnen gemeenten een eenmalige bonus ling. Scholing kan dus wel effectief zijn, mits zij verstrekken. Nederlands onderzoek naar dit in­ op deze groepen gericht wordt. Een studie (Jans­ strument is nog niet verricht, maar Amerikaanse sen et al, 2001) geeft aan dat vrouwen belemme­ evaluaties tonen aan dat de werkloosheidsduur ringen ondervinden bij de toegang tot scholings­ significant verkort kan worden door het gebruik programma’s. Het wegnemen van dergelijke be­ 70 van dit instrument. Hierbij maken wij echter lemmeringen verdient derhalve prioriteit. twee kanttekeningen. Ten eerste kent dit instru­ ment een hoge misbruildcans, doordat mensen 4. Loonkostensubsidies en baancreatie zich als werkloos kunnen voordoen tussen twee aansluitende banen in, puur om de bonus op te In recente jaren zijn veel instrumenten ontwik­ strijken. Ten tweede is het mogelijk dat de keld die de overheid in staat moeten stellen ba­ kosten van het instrument hoger zijn dan de ba­ nen voor probleemgroepen te creëren of baan­ ten. Het bedrag aan verstrekte bonussen kan ho­ creatie voor deze groepen te stimuleren. Gesub­ ger zijn dan de afname van de uitgaven aan uit­ sidieerde arbeid, beschermde arbeid, subsidies keringen. In dat geval is het maatschappelijk ef­ voor arbeidsgehandicapten en fiscale instru­ fect negatief. menten vormen de onderdelen hiervan.

S&D 10/11 I 2002 MarloesZijl Scjeske van Seters Hoe effectief is activerend arbeidsmarktbeleid?

Gesubsidieerde arbeidbestaat sinds 1998 in baan te vergroten. In de praktijk maakt 0.75% de vorm van wiw-banen en wiw-werkervarings­ van de w sw ’ers een dergelijke overstap. Illustra­ plaatsen en sinds 20 o o in de vorm van in (in- tief is het feit dat het doel van 1250 externe plaat­ stroom/doorstroom)-banen. De deelname aan sen in 1999 bij lange na niet gehaald werd: in deze drie vormen van gesubsidieerde arbeid be­ 1999 waren slechts 200 van dergelijke plaatsen treft respectievelijk 34.900, 5.300 en 43.000 per­ gecreëerd. Ookbij dewsw is de financiering een sonen (n a p 20 o 1). De uitstroom uit deze banen mogelijk struikelblok voor uitstroom. Zowel naar reguliere arbeid, de zogenaamde bruto ef­ werkgevers als werknemers ontberen prikkels fectiviteit, is gering; respectievelijk 19%, 53% en voor overgang naar een reguliere baan (Dijkstra 6%. Schattingen van de netto effectiviteit zijn et al., 2001). zelfs nog kleiner, verschillen niet of nauwelijks Subsidies voor arbeidsgehandicapten worden van o en zijn soms zelfs negatief (bijvoorbeeld sinds 1998 verstrekt via de re a (Reïntegratie Ar­ CPB, 2000). Het is dus mogelijk dat werkgevers beidsgehandicapten). Deze wet heeft tot doel het feit dat iemand een gesubsidieerde baan werkgevers te stimuleren om arbeidsgehandi­ heeft gehad als negatief signaal hanteren. Een capten in dienst te houden of te nemen, door andere mogelijke verklaring is dat uitstroom middel van subsidies voor werkplaatsaanpassin­ naar reguliere arbeid te weinig centraal staat in gen en loonkostensubsidies. Heyma en De Vries de programma’s. De wijze van financiering is il­ (2002) tonen aan dat de netto effectiviteit van lustratief in dit opzicht. Een instelling die derge­ verschillende REA-instrumenten positief is. Zij lijke programma’s uitvoert krijgt een budget af­ geven echter ook aan dat het macro-effect gerin­ hankelijk van het aantal mensen in gesubsidi­ ger zal zijn, daar verdringing verwacht mag wor­ eerde banen. Dit stimuleert de instelling niet om den. mensen aan een reguliere baan te helpen. Overi­ Fiscale instrumenten die worden ingezet bij gens geeft ook buitenlands onderzoek aan dat de creatie van arbeidsplaatsen dateren van 1996, gesubsidieerde arbeid weinig effectief is in het toen de w v a (Wet Vermindering afdracht loon­ stimuleren van reguliere werkgelegenheid (Fay, belasting en premie voor volksverzekering) 1996; Martin en Grubb, 2001). Hierbij moet wel werd geïntroduceerd. Twee belangrijke instru­ de kanttekening gemaakt worden dat een van de menten maken hiervan deel uit. Ten eerste de doelen van iD-banen het verbeteren van de SPAR (Specifieke Afdrachtskorting), die werkge­ dienstverlening van de overheid is. Dit maakt dat vers een reductie van de loonbelasting voor alle we deze vorm van gesubsidieerde arbeid niet werknemers met een loon onder 115 % van het volledig kunnen afrekenen op de uitstroom naar wettelijk minimum loon garandeert. In het jaar regulier werk. 2000 ontvingen werkgevers s p a k voor ongeveer Beschermde arbeid wordt in Nederland sinds 1 miljoen werknemers. De kosten hiervan be­ 1998 aangeboden in de vorm van dewsw (Wet droegen 930 miljoen Euro. Sociale Werkvoorziening), wsw-banen zijn be­ Ten tweede is er de v l w (afdrachtsVerminde- 71 doeld voor fysiek of psychisch arbeidsonge­ ring Langdurig Werklozen) die vier jaar subsidie schikte personen. In de nieuwe w sw kunnen ge­ geeft aan werkgevers die een langdurig werkloze meenten niet alleen werknemers in sociale in dienst nemen. In tegenstelling tot de s p a k werkplaatsen werkbieden, maar ook extern geldt de v l w dus alleen voor nieuw in dienst ge­ plaatsen bij reguliere werkgevers. De wsw heeft nomen personen en niet voor het gehele perso­ in principe geen uitstroomdoelstelling en kan neelsbestand. Als gevolg daarvan zijn de kosten daar derhalve ook niet op worden afgerekend. ook veel lager; 176 miljoen Euro in 2001. Maar de nieuwe mogelijkheden om personen ex­ De geschatte netto effectiviteit van s p a k tern te plaatsen zijn geïntroduceerd met het doel schommelt rond de 5-9 % (Van Polanen Petel et de mogelijkheid van overgang naar een reguliere al-, 1999), waarbij substimtie-effecten zijnmee-

S&D 10/11 I 2002 MarloesZijl Scjeske van Seters Hoe effectief is actiuerend arbeidsmarktbeleid?

genomen. Dit betekent dat s-g % van de werkne­ van nieuwe banen voor de doelgroep. Wij zijn mers voor wie een s PAK korting wordt verstrekt verheugd over het feit dat het meten van deze ef­ geen baan zou hebben als de sp ak niet bestond. fectiviteit momenteel hoog op de agenda van het In 1998 is de spak korting verhoogd van 500 ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegen­ Euro naar 1817 Euro, wat het effect ten opzichte heid staat. Op basis van eerder onderzoek in zo­ van de schatting van Van Polanen Petel et al. ver­ wel binnen- als buitenland formuleren wij voor­ groot kan hebben. Bovendien was niet alleen het zichtig enkele uitspraken over de effectiviteit doel nieuwe banen te creëren, maar ook be­ van de verschillende instrumenten. Bepaalde staande laag betaalde banen te behouden. Dit ef­ vormen van actief arbeidsmarktbeleid genereren fect is buiten beschouwing gelaten, wat betekent een hogere kosteneffectiviteit dan andere. Be­ dat de netto effectiviteit wellicht hoger is dan de middeling bij het zoeken naar een baan brengt geschatte 5-9%. Bovendien lijkt de spak vooral relatief weinig kosten met zich mee en is vooral effectief voor etnische minderheden, een van de voor mensen met een grote afstand tot de ar­ doelgroepen van het activerend arbeidsmarktbe­ beidsmarkt effectief. Het opleggen van sancties leid (SER, 2002). Echter de spak heeft mogelijk stimuleert mensen tot het leveren van vol­ ook een negatieve invloed op lonen van werkne­ doende inspanningen bij het zoeken naar een mers (Muhlau en Salverda, 2000). Wanneer het baan en kan derhalve effectief als actief arbeids- loon stijgt tot boven 115% vanhet minimumloon marktinstrument ingezet worden. Ook dit in­ vervalt de spak korting, wat werkgevers niet sti­ strument kost relatief weinig. Scholing is daar­ muleert het loon van werknemers tot boven deze entegen veel duurder en blijkt een geringer ef­ drempel te verhogen. fect te sorteren. Dit instrument blijkt alleen Over de v lw zijn de evaluatiesmdies positie­ effectief te zijn voor mensen met zogenaamde la­ ver dan over de spa k . De netto effectiviteit wordt tente kwaliteiten: huisvrouwen en immigranten geschat op 13-43 % en voor de doelgroep op 33- (goed opgeleid in het land van herkomst) hebben 67% (Hoffius et al., 1999). Van de werknemers profijt van om- en bijscholing. Wegnemen van voor wie een v lw korting wordt betaald aan de belemmeringen voor deze groepen in toegang werkgever zou dus 13-43% zonder de vlw geen tot scholing verdient derhalve prioriteit. Gesub­ baan hebben. Echter, tweederde van de vlw gaat sidieerde arbeid was tot op heden weinig succes­ naar gesubsidieerd banen. Dit verschijnsel mee­ vol waar het ging om doorstroom naar reguliere nemend, is de netto effectiviteit slechts 3-11% banen. De wijze van financiering speelt hierin (Van Polanen Petel et al., 1999), in dezelfde orde een rol, omdat deze uitvoerende instanties niet van grootte als de spa k. Doordat de vlw tijdelijk stimuleert personen aan een reguliere baan te is, is zij echter goedkoper dan de spa k. Het rap­ helpen. Fiscale instrumenten voor het stimule­ port Aan de slag concludeert dat het macro-effect ren van laag betaalde arbeidsplaatsen hebben ef­ van de v lw groter is dan dat van de spa k, van- fect, maar tegen hoge kosten. De (kosten)effecti- 72 wege het feit dat de vlw focust op de doelgroep viteit lijkt hoger wanneer zij focust op de doel­ (langdurig werklozen), terwijl de spak dat niet groep en tijdelijk is. Een kanttekening die wij doet. Het huidige ‘demissionaire’ regeerakkoord aanvoeren is dat indirecte effecten van beleid zel­ omvat het direct afschaffen van de vlw en het af­ den gemeten worden. Het feit dat het voeren van schaffen van de SPAK in vier stappen. actief arbeidsmarktbeleid kan bijdragen aan het ontstaan van een op werkgelegenheid en onder­ nemerschap gericht maatschappelijk klimaat CONCLUSIES blijft daardoor onbelicht in bovengenoemde ver­ Nederland geeft veel geld uit aan activerend ar­ handeling over de effectiviteit. Aannemelijk is beidsmarktbeleid. Weinig is echter bekend over wel dat indirecte effecten het grootste zijn bij be­ de effectiviteit van deze uitgaven in het creëren leid dat aantoonbaar positieve directe effecten

sS/d 10/11 I 2002 Marloes Zijl & Jeske van Seters Hoe effectief is activerend arbeidsmarktbeleid? sorteert. Een verschuiving van reïntegratiebeleid ruimte voor goed opgezette experimenten zou in de richting van beleid dat meetbaar effectief helpen. Schrappen in uitgaven aan actief arbeids­ is, is daarom aan te bevelen. Daarbij loont het om marktbeleid, zoals het nieuwe kabinet van plan het Nederlandse arbeidsmarktbeleid in de toe­ was, zou dan op basis van goed gefundeerde ar­ komst beter te evalueren dan tot nog toe. Veel gumenten kunnen gebeuren. maatregelen zijn zo geïmplementeerd dat se­ rieuze evaluatie nauwelijks mogelijk is. Meer

Literatuur mating the effect of counseling Mühlau, P. en W. Salverda {2000), and monitoring the unemplo- low-wape subsidies, employment Abbring.J.H., (1997), Essaj/s in La­ yedusing ajob search model, and wapes — The case ofSPAK in beur Economics, Amsterdam: Tin­ Journal ofHuman Resources, vol. the Netherlands, Paper EALE Con­ bergen Institute Research Se­ 31, issue 3, pp. 590-610. ference Milaan. ries. Heyma, A.O.J. en E. L. de Vries Mullenders, P. (19 9 6), Werken sanc­ Berg, G. J. van den, en B. Van der Kla- (2002), Reïntegratie-instrumen- ties? Onderzoeknaarhet effectvan auvir (2000), Counseling and mo- ten zijn effectief. Economisch Sta- sancties in de WW, Den Haag: nitoring ofunemployed worker: tisrische Berichten, vol. 87, afl. Min Soc Zaken en Werkgele­ Theoryand evidente from asocial 4346. pp. 116-118. genheid. experiment, Amsterdam: Mimeo Hoffius, R. M. Meijers en M.Touw Polanen Petel, V.C. A. van, et al. Vrije Universiteit. (1999), Evaluatie Vermindering (1999), Werkgelegenheidseffecten Berg, G. J. van den, B. van der Kla- Langdurig werklozen VLW, Mi­ van de SPAK and de VLW, Rotter­ auwrenJ.C.vanOurs (1998), Pu- nisterie van Sociale Zaken en dam: NEI b.v. nirive sanctions and the transition Werkgelegenheid, VUGA, Den SER (2002), Notitie perspectieven voor ratefrom welfare to work, Tl-dis- Haag. toekomstig arbeidsmarktbeleid. cussion paper no. 98-076/3. Janssen, M., M.M.J. Stavenuiter en Werkgroep Toekomstig Ar­ CPB (zooo). Arbeidsbemiddeling en G.E. Bijwaart (2001), Ikganietbe- beidsmarktbeleid (TAB). —reïntegratie van werklozen. talen om te werken, Breukelen: Welke rol heeft de overheid re spe­ Nyfer, Den Haag: Minstede van len, werkdocument no. 118, Den Sociale Zaken en Werkgelegen­ Noten Haag: GPB. heid. Dijkstra, G. A.Q.J., et al. (2001), Eva­ Martin,J.P. enD. Grubb (2001), Het feit dat tot voor kort een luatieonderzoek Wsw/Wiiv, De re­ Whatworks andforwhom: a re- sluitende aanpak wel voor jon­ giefunctie van de gemeenten, Den view of OECD countries’ expenen- geren en niet voor ouderen be­ Haag: Elsevier bedrijfsinforma­ ces with active labour market poli- stond, biedt een uitstekend aan­ tie b.v. cies. Paris: OECD. knopingspunt voor een evalua­ Fay R.G. (i996),£nliancinp theeffec- Ministerie van Sociale Zaken en tie van de netto effectiviteit van tiveness ofactive labour marketpo- Werkgelegenheid (2001). Aon de het fenomeen sluitende aanpak. licies: evidencefrom programme slap, eindrapport van de werkgroep Helaas is een dergelijk onder­ 73 evaluations in OECD countries, Toekomstvan de Arbeidsmarkt, zoek nog niet uitgevoerd. OECD/GD(96)i i i , Paris: OECD. Interdepartementaal beleids­ Gorter, C. en G.R.J. Kalb (1997), Esti- onderzoek ronde 2000 nr. 8.

S & D 10/11 I 2002 BOEKEN

Ï = : 'W ÊÊÊÊÊÊ Pas op voor

intellectuelen!

Public intellectuals. A study of decline Richard A. Posner, Harvard University Press, 2002, Boston.

H A N S W A N S I N l<

Zodra de professor zijn toga in de kast heeft han­ ken, zoals Martha Nussbaum, een vriendin van gen, en zijn mening over publieke zaken in de Posner, zonder zich al te zeer te bekommeren microfoon of in de krant gaat spuien, is het op­ om de afgelegde eed (‘ik zweer dat ik de waar­ passen geblazen. De academicus laat plots al zijn heid, de hele waarheid en niets dan de waarheid goede gewoonten, reserves en wetenschappe­ zal vertellen’). lijke ethos varen. Hij doet de gekste uitspraken Richard Posner weet waarover hij praat, want en voorspellingen, en komt daar gemakkelijk hij is zelf een publieke intellecmeel. In het dage­ mee weg. Want de gewone krantenlezer kan lijks leven is hij rechter aanhetU.S. CourtofAp- niet controleren of de beweringen van, noem ze peals in Chicago. Hij was bemiddelaar tussen de maar op: Noam Chomsky, Stephen Jay Gould, Amerikaanse regering en Microsoft in het con­ Lester Thurow, Allan Bloom, Robert Bork, Inving flict over de monopoliepositie van de software­ Kristol, Richard Rorty, Martha Nussbaum, Paul gigant. Hij is niet alleen een rechtsgeleerde, Kmgman, Ronald Dworkin, of Gertrude Him- maar ook een econoom. Hij ontwikkelde, gehol­ melfarb, achteraf op waarheid blijken te be­ pen door bevriende economen van de beroemde rusten. Chicago School, een geheel nieuwe tak van we­ De academicus, schrijft Richard A. Posner, is tenschap; de economische benadering van het als het ware op vakantie wanneer hij een bij­ recht. Hij schrijft een onderhoudende column in drage levert aan The New York Times, The New York The Atlantic Momhfy, één van de beste tijdschrif­

7 4 Review ofBooks, Commentaiy of The Wall Street ten ter wereld. Journal. Hij gebruikt zijn autoriteit die gebaseerd Nobelprijswinnaar Economie Milton Freed- is op zijn academische specialisme, om over van man over Posner: ‘Hij is een zeer briljante kerel alles en nog wat een mening te debiteren. Hij en hij heeft over alles onder Gods groene zon ge­ voert actie, zoals Richard Dworkin tegen de dag­ schreven. Wat wil je nog meer?’ Posner over Pos­ vaarding van Clinton door het Amerikaanse con­ ner: ‘Ik heb precies dezelfde persoonlijkheid als gres, zonder te weten hoe zo’n procedure werkt. mijn kat Dinah. Ikben koud, steels, ongevoelig, Zij treedt op als getuige-deskundige in rechtsza- snobistisch, zelfzuchtig, en speels — met een wreedaardig trekj e’. Over de auteur Hans Wansink is redacteur uan Posner toonde zich verbaasd over ‘het verras­ De Volkskrant send lage niveau’ van de commentaren rond de

S & ’ D 10/11 I 2002 BOEKEN Hans Wansink bespreekt Public intellectuals. Astudy ofdecline affaire-Clinton, geleverd door historici, filosofen en William Safire, bekend uit de Herald Tribune), én juristen. Het was voor hem de reden het feno­ schrijvers als George Orwell (1984), Aldous meen publieke intellectueel aan een multidisci­ Huxley (Brave New World — die overigens nooit plinair onderzoek te onderwerpen. geldproblemen heeft gekend, zoals blijkt uit zijn In de eerste helft van zijn boek ontwerpt Pos- biografie door Nicholas Murray), Salman Rush- ner een theorie omtrent de markt van publieke die, Tom Wolfe, Saul Bellow of Philip Roth. intellecmelen, compleet met vraag, aanbod, de Maar de typische publieke intellecmeel van feilen van die markt, statistieken en oplossingen. vandaag is een gevestigde professor, een specia­ In de tweede helft van zijnboekbehandelt list die volgens Posner van nature niet de rol kan Posner een aantal specifieke genres van de pu­ spelen die van een intellecmeel wordt verwacht: blieke intellectueel: de literaire criticus, de sati­ het leveren van kritisch commentaar voor een ricus (hier voert Posner zijn grote held George algemeen publiek. Orwell ten tonele: de onafhankelijke intellectu­ Want, schrijft Posner, ‘intelligentie en scru­ eel die zijn kostje maar bij elkaar moest scharre­ pules zijn verschillende zaken. Academische in­ len zonder de aangename zekerheid van de aca­ telligentie is niets meer dan het vermogen ge­ demische betrekking), de onheilsprofeten (een specialiseerde intellecmele operaties uit te voe­ schitterende afrekening met de doemscenario’s ren. Intelligentie is evenmin het synoniem voor van cultuurpessimisten als de historica Ger- goede smaak of karakter. Talent voor wiskunde trude Himmelfarb, de journalist Robert Kaplan betekent nog niet een talent voor politiek of be­ en de politicoloog Robert Putnam), de publieke stuur. Briljante defensiespecialisten als Robert filosoof (de filosofen Rorty en Nussbaum geme­ McNamara hebben niet per definitie een beter ten naar de maat van favoriet John Stuart Mill — oordeel over Vietnam dan journalisten als David en te licht bevonden), de activist (Posners pole­ Halberstam.’ miek met de rechtsfilosoof Ronald Dworkin over Clinton, waaraan hij zelfs een heel boek INTELLECTUEEL ‘STARDOM’ heeft gewij d: An ajfair of state: The investigation, impeachment and trial of president Clinton). Posner baseert zijn typering op een statistisch Posner concentreert zijn onderzoek op de onderzoek. Hij onderzocht 546 publicisten voor Verenigde Staten. Daar hebben de publieke de periode 1995-2000 op drie criteria: het aantal intellecmelen veel minder invloed dan de hits op internet (via Google), het aantal vermel­ ‘maitres-penseurs’ in Europa, die vaak onder­ dingen in Amerikaanse kwaliteitskranten en al­ deel uitmaken van een kleine elite van grachten- gemene tijdschriften (via Lexis/Nexis) én het gordelkennissen. Maar toch: zijn lijst van aantal wetenschappelijke vermeldingen in de 546 (later op zijn website aangevuld tot 607) pu­ academische vakpers. Met dit bestand kon hij blieke intellectuelen domineert de Amerikaanse een top-honderd maken volgens alle drie crite­ publieke opinie. Wie staan er op (en wie niet)? ria. 75 (http://home.uchicago.edu/-rposner/pubUdntellect) Het aantal referenties in de media correspon­ Posner verstaat onder een publieke intellec­ deerde niet met de wetenschappelijke citaten. tueel iemand die algemene denkbeelden toepast Wie hoog scoort op de laatste, de échte weten­ op concrete dagelijkse vraagsmkken, schrijft schappers, (waarop verrassenderwijs heel veel voor een niet-gespecialiseerd publiek, vaak van­ Europese import in de top-io: Foucault, Bour- uit een politiek of ideologisch perspectief. Het dieu, Habermas, Derrida, Weber, Giddens; na de kunnen politici-in-iuste zijn (Henry Kissinger is taalkundige Noam Chomsky op 5 komt de eco­ de meest succesvolle publieke intellectueel met noom Gary Becker als tweede Amerikaan op 7, 12,570 vermeldingen in de Posner-top-ioo). Of Gould op 9, Posner zelf staat op 10), scoort niet journalisten en columnisten (zoals George Will automatisch hoog op de eerste, de publieke in-

SS^D 10/11 I 2002 BOEKEN Hans Wansink bespreekt Public intellectuals. A study of dedine

tellectuelen (Kissinger, Moynihan, Will, Sum- uitgeput, gedesillusioneerd, verlamd door angst, mers, Bennen, Reich, Blumenthal, Miller, Rush- besluiteloos, en volstrekt niet in staat een bij­ die, Safire, Orwell; Posner komt hier zelf op 70, drage te leveren aan de oplossing van internatio­ m en 592 vermeldingen in de algemene media). nale vraagstukken.’ Er is, kortom, een negatieve correlatie mssen pu­ Het liep anders. Maar Rorty’s reputatie is er blieke bekendheid en academische staat van niet in het minst door geschaad. Hetzelfde geldt dienst. voor de econoom Paul Krugman, columnist van Op zichzelf zegt dit nog niks. Opvallender is The New York Times. Die maakt in zijn boek het totaalbeeld: het oprukken van de academici Peddling Prosperity melding van talloze zaken die ten koste van de onafhankelijken: de schrijvers niets te maken hebben met zijn specialisme: die niet kunnen terugvallen op een prettige internationale handel. Zo heeft hij het over de baan aan de academie. De onafhankelijke intel­ superioriteit van de Britse Spitfire. Die zou, na lectuelen, tegenwoordig noemen we ze free­ de oorlog, het prototype kunnen zijn van een lancers, moesten vechten om in leven te blijven, passagiersvliegtuig. Dit slaat helemaal nergens de hoogleraren hebben het een smk rustiger. op, zoals iedereen die vliegtuigplaatjes van de Posner vertelt hoe de salarissen zijn opgetrok­ Spitfire, de Messerschmitt of Amerikaanse B-29 ken, de studielasten gedaald. Wat is er dan leu­ weleens heeft gezien, kan weten. Maar Krugman ker, zeker aan het eind van je carrière, om nog komt ermee weg. beroemd te wordenbuiten je vakgebied? De uni- versiteit zelf is je dankbaar, want sterren trek­ HET PALEN VAN DE INTELLECTUELENMARKT ken studenten, of het nu talking heads op tv zijn ofbasketballers. En daar gaat het Posner om. Er is sprake van Blijven we nog even aan de aanbodkant van ‘marktfalen’. Het werk van een publieke intellec- de markt van intellecmelen. De autoriteit moet meel is een ‘vertrouwensgoed’. Dat wil zeggen namurlijk wel kunnen schrijven (hetgeen niet dat de consument niet snel kan controleren of vanzelf spreekt). Hij moet bovendien snel kun­ het product deugdelijk is. Dat moeten anderen nen reageren op de acmaliteit van de dag. Maar doen, als de beroepsgroep het niet zelf doet. voor de rest is hij van harte welkom op de opi­ In de journalistiek bijvoorbeeld, schrijft Pos­ niepagina’s of in highbrow- weekbladen als de ner, kom je minder gemalckelijk weg. Er zijn rec­ New York Review ofBooks, The New Repuhlic, of bij tificaties, er zijn ombudmannen, je kunt als be­ publieksuitgeverijen. Zo kreeg de politicoloog nadeelde procederen, er zijn beroepscodes, inge­ Robert Putnam een voorschot van ‘enkele hon­ zonden brieven van benadeelde lezers. Velen derdduizenden dollars’ voor zijn boek Bowling (waaronder ikzelf) vinden dit nog lang niet ge­ Alone; afgekraakt in de vakpers, maar niettemin noeg (getuige bijvoorbeeld de discussies over de een bestseller. Hier geen 'peer review’ van lastige berichtgeving over Formyn in sommige media). 76 vakgenoten, zoals bij wetenschappelijke tijd­ Maar er is tenminste wel een begin van bewust­ schriften of UniversityPresses. Het enige datje wording dat ook journalisten zich niet kunnen riskeert, is datjejezelfbelachelijkmaaktbij de onttrekken aan de plicht zich te verantwoorden. collega’s. Posner heeft aan het slot van zijn boek oplos­ Richard Rorty bleek bijvoorbeeld geen groot singen voor het probleem van gebrek aan ver­ voorspeller. In 1987 voorspelde deze goeroe dat antwoordelijkheid van publieke intellectuelen. ‘de tijd in het voordeel van de Sovjets werkt’ . In Maatlaten we eerst eens kijken naar de vraag­ 19 8 8: ‘als er enige hoop is, ligt die in de Derde kant. Publieke intellectuelen voorzien in een Wereld’. In 1992: ‘Amerika kan op elk moment grote behoefte aan ‘duiding’, amusement, zinge­ afglijden naar fascisme’. In 1995: ‘Amerika lijkt ving, opinie, commentaar of popularisering van nu een zenuwinzinking te hebben: het land is specialistische opvattingen. Posner wij st erop

S&’D 10/11 I 2002 BOEKEN Hans Wansink bespreekt Public intellectuals. A study of decline dat de universiteit zelf geen generalisten meer of de voorspellingen zijn uitgekomen, fouten aflevert. Met andere woorden: er is geen ge­ worden hersteld, etc. Vele publicisten hebben meenschappelijke canon van universele kennis al het goede voorbeeld gegeven door zelf een meer. Met nog andere woorden: de lezer overziet eigen website te maken met al hun publica­ nog maar een beperkt terrein op basis van eigen ties. kennis en waarneming. Daarom heeft hij be­ 2. Bespreek geen boeken waarin jezelf wordt hoefte aan ‘autoriteiten’, op wie hij kan bouwen, aangevallen. Of vermeld het eerlijk. of zijn opvattingen kan scherpen. 3. Als je een petitie tekent, vermeld dan precies Er is een behoefte aan retoriek, aan polemiek, wat je van de zaak afweet. Posner verwijst aan identificatie, aan mensen die niet vertellen naar advertenties in de New York Review van dat alles héél ingewikkeld ligt, maar juist het beroemdheden tegen de dagvaarding van tegenovergestelde. De feiten worden voor ken­ Clinton. nisgeving aangenomen, net als de analyses. 4. Vermeld hoeveel je betaald krijgt-- en van Maar over de columns wordt gepraat. wie. Zo is het bijvoorbeeld relevant te weten Posners boek is een halfj aar geleden uitgeko­ dat de Britse filosoof Roger Scruton mooie men. Er waren — uiteraard — vele besprekin­ smkken schrijft tegen de terreur van het niet- gen. Meestal door mensen die zelf op Posners roken. De overtuigingskracht van die stuk­ lijst voorkwamen. Ze hadden veel af te dingen. ken laat ik in het midden. Maar Scruton staat Ze kwamen met lij sten van mensen die er ten wel op de loonlijst van een sigarettenfabri­ onrechte niet op stonden. Ze kwamen met aan­ kant. Ook dit is overigens niet ten koste ge­ vullingen: Posner overdrijft bijvoorbeeld het gaan van zijn reputatie. Ik blij f een bewonde­ verschil mssen academische procedures in de raar van Scruton, zij het zonder nicotine. vakpers en het ontbreken daarvan erbuiten. 5. De vijfde en laatste suggestie van Posner is Maar verder was het opvallend stil. een katholieke: ga te biecht. Erken je ge­ Als rechter en als academicus is Posner een maakte fouten, je schuld, vraag vergiffenis. publieke functionaris die zich heeft te houden Het zijn eenvoudige aanbevelingen, die Pos­ aan beroepscodes en openbare verantwoording. ner ontleent aan de beperkingen die zijn ei­ Daaraan ontleent Posner een aantal simpele gen publieke functie van rechter en professor handreikingen ter bestrijding van het falen van hem opleggen. Toch is hij pessimistisch over de intellecmelenmarkt. de navolging ervan. Want, schrijft hij, ‘het 1. Verbeter de controle door verplicht te stellen lekker onverantwoordelijk bezig zijn is één dat alle (niet-academische) publicaties, inter­ van de aantreldcelijke kanten van het bestaan views en optredens van de publieke intellec­ van de publieke intellecmeel’. tueel eenvoudig op de website van de univer­ siteit staan. Zo kan iedereen snel controleren

77

S&D lO/l] I 2002 BOEKEN

Wat is de am bitie van econom en!

Theorie en toepassingen van de economische politiek D.J. Wolfson, Bussum, Coutinho

Meesters van de welvaart - Top-economen ouer Nederland H. van Dalen en F. Kalshoven (red.), Amsterdam, Balans

PI ETER BOOT

Buitenstaanders zouden het wellicht niet zeg­ vloedrijke Pieter Hennipman, naoorlogs hoogle­ gen, maar ook economen denken periodiek na raar in Amsterdam en leermeester van onder an­ over de zin van hun vak, de pretenties die ze met dere Arnold Heertje en hemzelf. Hennipman opgeheven hoofd kunnen hebben of blikrichtin­ huldigde en onderbouwde het standpunt dat gen die ze beter aan anderen kunnen overlaten. economie over middelen en niet over doelen Over de vraag naar de reikwijdte van de econo­ gaat.' Briljante economische analyses kunnen mische theorie in wisselwerking met concrete voor abjecte doeleinden worden ingezet. Dit toepassingen zijn niet zo lang geleden twee inte­ lijkt een nogal theoretische zaak maar heeft ressante boeken van Nederlandse auteurs ver­ grote gevolgen voor de positie van economen in schenen. het politieke debat, zoals ik zal illustreren. Dik Wolfson, oud-hoogleraar economie en Wolfsons boek bestaat uit twee delen, een lid van de Eerste Kamer voor de PvdA schreef deel theorie en een deel praktijk. Economie gaat over theorie en praktijk van de economische po­ over de verwerving van welvaart in een omge­ litiek. Harry van Dalen (Wetenschappelijke Raad ving van schaarste. Welvaart heeft drie dimen­ voor het Regeringsbeleid) en Frank Kalshoven sies: allocatie (gaan we doeltreffend en doelma­ 78 (De Volkskrant) nodigden een aantal vooraan­ tig met onze middelen om), verdeling (wie krij­ staande economen uit een nadere beschouwing gen de opbrengsten) en houdbaarheid (welke aan economisch-politieke problemen te wijden, invloed heeft het op toekomstige generaties). maar lieten die voorafgaan door een essay over Het is aan politici om een afweging mssen die de gewenste taakopvatting van economen. dimensies van welvaart te maken; economen Wolfson pleit voor eerherstel van de nauwe­ hebben daar niet in het bijzonder verstandige lijks bekende maar onder theoretici zeer in- dingen over te zeggen. De spanning mssen deze doelen van economische politiek is helemaal Over de auteur Pieter Boot is directeur Ener^ie- niet minder dan voorheen, betoogt Wolfson, en strategie en Verbruik Ministerie Economische Zaken. in die zin is ideologie volstrekt niet achterhaald. Noten Zie pagina 81 In de terminologie van de w r r kan het politieke

sS/O lO/l! I 2002 BOEKEN P. Boot bespreekt Theorie en toepassingen van de economische politiek en Meesters van de welvaart debat niet genoeg over de wat-vraag gaan: wat zonder die informatie kan het slimmer — met willen we in en met onze maatschappij? Econo­ behulp van kosten-baten analyses —- of dommer men moeten helpen bij de hoe-vraag, hoe krijgen — onder aanroeping van strategische belangen we dat voor elkaar? en historische analogieën — maar het blij ft be­ In het aanbod van de overheid aan de burgers helpen. is er soms geen uitsluiting mogelijk (defensie De sociaal-democraat Wolfson interesseert beschermt ons allemaal, of we willen of niet), zich uiteraard evenveel voor verdeling en houd­ maar in steeds meer gevallen wel. Waar uitslui­ baarheid als voor doelmatigheid. In zijn analyse ting mogelijk is — Jantje kan gebruik maken van verdelingsvraagsmkken introduceert hij het van een door de overheid gestimuleerde dienst. begrip kanssolidariteit, dat wil zeggen ongelijke Pietje hoeft dat niet — komen we aan Wolfson’s kansen op resultaat recht trekken door middel centrale stelling. De overheid kan zo’n aanbod van compenserende verschillen waardoor men­ op twee manieren tot stand brengen: door regu­ sen met verschillende talenten en omstandighe­ lering, dat wil zeggen een eenzijdig afdwingen den een gelijke kans op resultaat hebben. Maat­ binnen het juridisch kader van het bestuurs­ werk compenseert voor verschillen. Of mensen recht, of door het transactiemechanisme. hun kansen benutten is de eigen verantwoorde­ Zijn stelling is dat onder invloed van emanci­ lijkheid. patie, culturele ontwikkelingen en informatie­ Met dit kompas analyseert Wolfson op soe­ technologie het transactiemechanisme voor de pele wijze de recente ontwikkelingen in de soci­ overheid steeds aantreltkelijker wordt. Om het ale zekerheid, in het bijzonder de WAO. Daarbij toe te passen moet wel aan drie eisen zijn vol­ maakt hij een helder onderscheid tussen het pu­ daan: aan beide kanten moet de vrijheid zijn om blieke domein — de poortwachter die de toe­ een transactie af te blazen, beide partijen hebben gang tot rechten bewaakt — en de professionele zeggenschap over de inhoud van het contract; en bemiddeling die prima in het privaat domein goede trouw in de uitvoering ervan wordt ver­ kan plaatsvinden. De conclusie van dit deel ondersteld. komt weer terug op de centrale stelling: ‘Toch Het praktisch getinte deel van het boek is gro­ blij ft de vraag of we de rechtstaat met al die tendeels een illustratie van de stelling dat bre­ transacties niet in de uitverkoop doen. Nee, niet dere toepassing van het transactiemechanisme zolang de aansturing van die transacties vanuit niets met ideologie van doen heeft, maar vooral het publiek belang goed is geregeld (...), er vol­ met economisch verstandig beleid. Deze stelling doende concurrentie is om uitvoerders scherp te is de laatste tijd minder populair, maar voorbeel­ houden en cliënten een alternatief te bieden, het den ervan liggen voor het oprapen.^ toezicht voldoende bevoegdheden heeft en de Wolfson zoekt zijn voorbeelden in het om­ mogelijkheden van bezwaar (...) en beroep (...) gaan met infrastructuur, ruimte en wonen. Zo­ gewaarborgd zijn’ (p.243). lang infrastrucmur geen prijs heeft, weetje niet 79 wat burgers en bedrijven over hebben voor het LEER EN EXPERIMENTEER gebruik ervan, en ontbeert ook de overheid in­ formatie bij besluitvorming over nieuwe projec­ Waarmee een tweede gedachtelijn van Wolfson ten. Het waardevolle van prijzen is niet alleen is aangestipt, dat wat hij noemt de pamlldk pri­ dat het gedrag van mensen beïnvloedt, maar ook vatisering. In sommige gevallen, zoals in onder­ dat het informatie genereert. Rekening-rijden of wijs of gezondheidszorg, is onvermijdelijk dat een naar plaats en tijd gedifferentieerde kilome- ook het aanbod van de diensten grotendeels van­ terheffing maken niet alleen steden beter be­ uit de overheid wordt georganiseerd. Maar ook reikbaar, maar indiceren ook waar nieuwe dan is het verstandig private partijen in de uit­ (spoor)wegen het meest urgent nodig zijn. En voering van publieke doelen te laten deelnemen.

sS/d 10/11 I 2002 BOEKEN P. Boot bespreekt Theorie en toepassingen uan de economische politiek en Meesters uan de weluaart

Mits dat op eerlijke wijze gebeurt — die private politici met spitsvondige verdedigers van ver­ partijen moeten niet bij voorbaat op achterstand schillende standpunten geen raad weten en worden gezet — kan het mes aan twee kanten ondersteund willen worden door ‘analisten' die snijden: er komt waarschijnlijk direct meer aan­ doorvragen waar de advocaten te snel door de bod dat aansluit bij wat burgers willen, en de ge­ bocht gaan. Zelf zou ik de ambitie van deze ana­ vestigde aanbieders krijgen ook zelf een impuls listen in de traditie van Habermas ambitieuzer hun aanbod te vernieuwen. Leer en experimen­ willen formuleren: in een waarachtige niet ver­ teer is het adagium. Stuur zoveel mogelijk op af­ stoorde communicatie treedt convergentie van stand. Maar neem als overheid wel je uiteinde­ standpunten op.^ lijke verantwoordelijkheid en denk eveneens na Er zal dus behoefte blijven aan verschillende over de wat als over de hoe-vraag. soorten economen en het is goed wanneer ze Een prachtboek. Met soepele pen geschreven, vooraf hun positie expliciteren. Het grappige is soms een beetj e te lang waar het best iets punti­ dat de auteurs van de verschillende hoofdsmk- ger kan, maar dat is nooit storend en met hel­ ken in deze bundel zich van de centrale ambitie dere, consistent vastgehouden redeneerlijnen. van het boek verder niet zoveel aantreldcen. Ze komen met zeer lezenswaardige bij dragen die ons vaak werkelijk verder helpen met beleids­ ADVOCATEN VAN DE DOELMATIGHEID aanbevelingen gericht op het brede welvaarts- Dit mis ik in het boek van de jongere economen begrip. Van Dalen en Kalshoven. Hun centrale stelling is Zo beginnen Verhoef en Nijkamp met stevige dat economen veel eerlijker, als waren zij advo­ verhalen over mobiliteit en de stad. Vrijwel geen caten, informatie en argumenten zouden moe­ enkel mobiliteitsscenario voldoet aan eisen van ten verzamelen om op zo overtuigend mogelijk duurzaamheid. Zonder beprijzing van de wegen wijze een publieke zaak te bepleiten. We hebben zal dat ook nooit lukken. Het vragen van prijzen dus behoefte aan partijdige economen, die bij­ voor het gebruik van wegen opent de kans op voorbeeld de Tweede Kamer gaan helpen om de een zelffinancierend wegennet en biedt kans op beste economische beslissingen te nemen. Dat versterking van steden. Halfslachtige proposi­ zouden Wolfson en zijn leermeester Hennip- ties als private betaalstroken zijn echter de ergst man natuurlijk de grootst mogelijke onzin vin­ voorstelbare compromissen. den. De Tweede Kamer neemt geen economi­ Eichholtz legt uit waarom de hypotheekren­ sche maar politieke beslissingen. Ook geeft dit teaftrek het eigen woningbezit weinig heeft ge­ boek geen compleet beeld van de ambitie van holpen en welke fiscale maatregelen te beden­ economen wanneer men hen louter ‘advocaten ken zijn die dat veel meer doen en beter uitpak­ van de doelmatigheid’ noemt; verdelingsvragen ken voorlage inkomens. en houdbaarheidsvragen zijn evenzeer onder­ Bovenberg, Oosterbeek, Hartog en Van Ours deel van de welvaart. Er is dus iets mis in de cen­ doen suggesties voor een slimmer arbeids­ trale ambitie van dit boek. De frustratie van de marktbeleid. Zo kan je de AOW-leeftijd koppe­ samenstellers over de huidige werkwijze van len aan de verwachte levensduur, het bejaarden economen is echter wel te begrijpen. tarief uit de inkomstenbelasting schrappen en Terecht verwijzen ze naar de vele rapporten er is veel voor te zeggen om pensioenvermogens die onder het mom van obj ectiviteit vooral een­ ook voor andere investeringen te mogen gebrai- zijdige belangen bepleiten. Dus daar waar pleit­ ken (Bovenberg). Oosterbeekbetoogt dat over­ bezorgers aan het woord zijn is het maar beter heidssteun voor scholing van bedrijven hele­ dat ze zich zo noemen. Toch zullen we dan be­ maal niet nodig is. Hartog legt in een prachtig hoefte blijven houden aan ‘rechters’. Dat zijn ui­ essay uit dat Nederland geen tekort heeft aan teraard de politici, maar al snel zal blijken dat mensen maar aan land. Een hogere bevolkings-

S&D lO/ll I 2002 BOEKEN P. Boot bespreekt Theorie en toepassingen uan de economische politiek en Meesters uan de iveluaart groei leidt tot een lager inkomen per hoofd van zo verscherp je de concurrentie mssen de zie- de bevolking. Door immigratie krijg je ook geen kenfonsen, stelt hij. blijvend evenwichtiger leeftijdsopbouw. Maar In het slotverhaal denkt Van der Klundert na ook feiten zijn vaak verrassend. Rond 1600, aan over het wezenlijke kenmerk van markten. Een de vooravond van de Nederlandse Gouden Eeuw, markt werkt alleen goed als mensen voldoende had ons land een hoger percentage immigranten vertrouwen hebben om met elkaar in zee te dan nu het geval is. gaan. Wat is daarvoor nodig? Van der Klundert Teulings en Canoy snijden weer totaal andere ziet drie mogelijkheden: morele normen; sanc­ onderwerpen aan, maar treldcen daar even be- ties door een buitenstaander (bijvoorbeeld een hartenswaardige lessen uit. In zijn provoce­ toezichthouder); of het belang dat marktpartijen rende ode aan Margareth Thatcher start Coen aan hun reputatie hechten. Omdat contracten Teulings met de constatering dat de Engelse ex­ niet elk risico kunnen deMcen is het nodig aan­ perimenten met privatisering productiviteits­ bieders aan te spreken op hun ethisch gedrag, verbeteringen tot 40 procent hebben gebracht. meent hij. Dit mondt uit in een pleidooi voor Hij waarschuwt voor te vanzelfsprekende prij s- maatschappelijk verantwoord ondernemen. regulering van een te privatiseren monopolist Deze twee recente boeken over economie en en houdt een pleidooi voor beursgang bij priva- de welvaart van Nederland vullen elkaar goed tiseringsprojecten. Het spoor is zijn voorbeeld. aan. Wolfson legt het theoretisch fundament, de Het politiek gebruikte monopolieargument is auteurs in de bundel van Van Dalen en Kalsho- hier toch vooral een rechtvaardiging voor voort­ ven houden goed onderbouwde verhalen over de gaande politieke bemoeienis. ‘De Kamer was cruciale thema’s in het politiek-economische de­ geen hoeder van de concurrentie, maar bescher­ bat. mer van de monopoliemacht van haar ‘eigen’ Het is wel jammer dat in de laatste bundel de spoorwegen’ (p.129). invalshoek van milieu en duurzaamheid ont­ breekt. Dat zijn toch elementen die in een breed Bartelsman en Van Damme geven aan hoe be­ welvaartsbegrip niet mogen ontbreken en er langrijk het streven naar hogere productiviteit is zijn echt wel goede milieu-economen te vinden en dat de voorwaarde om dit te bereiken is dat die daar spannend over kunnen schrijven. Eco­ ook de publieke sector beter gaat presteren: nomische theorie is rijker dan de samenstellers prestatiecontracten, een stem geven aan de bur­ doen voorkomen. ger. Schut en Bleichrodt gaan in op de economie van de gezondheidszorg, terwijl Keuzenkamp 1. Zie bv. P. Hennipman, Welvaartstheorie en economi­ nadenkt over verzekeringen in een tij d waarin sche politiek, Alphen a.d. Rijn 1977.‘De praktische de informatie over Manten steeds nauwkeuriger betekenis van de economische wetenschap (is) niet daarin gelegen dat zij regels en voorschriften geeft, wordt. Dat vraagt om een nieuwe overheidsrol, maar dat zij een instrument is ten bate van de poli­ waarin gegarandeerd is dat Manten over gelijke tiek, welke doeleinden deze ooknastreeft...’ (p.66). informatie beschiMcen en vastgehouden wordt 2 Zo meldde de Onderwijsinspectie onlangs dat in aan verzekeringsplicht, acceptatieplicht en mi- veel opzichten de privaat bekostigde onderwijsin­ nimumpolisvoorwaarden. Ook hij meent dat de stellingen publieke verantwoording (wie doet er nieuwe gelijlcheid er één is van kansen in plaats examen, hoe reageert het onderwijs op behoeften van uitkomsten (vergelijk het betoog van in de maatschappij) beter verzorgden dan publiek Wolfson). Eerder had Bleichrodt al een aanspre­ gefinancierd beroepsonderwijs. Het Financiële Dag­ kend pleidooi gehouden voor een verplichting blad, 19 april 2002, Inspectie: 25% MBO’s sterk on­ der de maat. voor ziekenfondsdeelnemers om elk j aar op­ 3. Vgl. A. Ziegelaar, ‘Beleidsonderzoek: het ideale ge­ nieuw aan de hand van kwaliteitsscorekaarten sprek’, Basis nr.i 2002. een keuze voor een verzekeraar te maken. Alleen s&D 10/11 I 2002 zsjaar partijpolitieke processen De Gangen van de Macht

JUBILEUM CONFERENTIE WERKGROEP PARTIJPOLITIEKE PROCESSEN WBS 22 NOVEMBER 2002

Eind 1977 werd onder de vlag van de Wiardi Beekman Stichting de werkgroep PartijpoUrieke processen opgericht. Dit initiatief kwam voort uit de kater bij een aantal mensen over het feit dat de PvdA in 1977 haar verkiezingsoverwinning (tien zetels winst!) niet wist om te zetten in kabinetsdeelname. In de 25 jaar dat de werkgroep bestaat veranderde de politieke culmur in Nederland, maar veranderde ook de PvdA. De werkgroep hield zich bezig met deze veranderingen: de ontwikkeling binnen en tussen partijen; de coalitieverhoudingen en formatieperikelen, verkiezingscampagnes en beginselen; kracht en zwakte van de partijendemocratie. De leden publiceerden regelmatig over deze kernthema’s van het Nederlandse (partij jpolitieke debat en af en toe werd een conferentie gehouden. Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de werkgroep wordt nu de jubileum-conferentie gehouden: ‘De Gangen van de Macht. 25 jaar partijpolitieke processen’.

PROGRAMMA > MarkBoveus, hoogleraar Bestuurskunde aan de Utrecht School of Governance, Universiteit De conferentie vindt plaats in de Troelstra-zaal Utrecht, spreekt over de verplaatsing van de van de Tweede Kamer, aan het Binnenhof lA in (partij)politiek. Den Haag, op vrijdag 22 november 2002, van > Liesbet van Zoonen, hoogleraar Media en Po­ 13.30 uur tot 16.30 uur.(De conferentie wordt pulaire Culmur Universiteit van Amsterdam, afgesloten met een borrel tot ca. 17.45 uur.) spreekt over burgerschap in een entertain­ ment samenleving De thematiek van de conferentie betreft drie > Bart Tromp (voorzitter van de werkgroep) cruciale veranderingen in de Nederlandse spreekt over de opkomst van de plebiscitaire democratische en politieke culmur van de afge­ democratie. lopen kwart eeuw, die de positie van politieke Op de drie inleidingen volgt steeds een kort de­ partijen direct raken. Het gaat om veranderingen bat. Ook zullen operafragmenten een geheel eigen in de gedaante van macht en de omgang met licht op het conferentiethema werpen. Als voor­ macht. zitter fungeert Arie de Jong, secretaris van de Drie sprekers leiden de thematiek in: werkgroep partijpolitieke processen.

AANMELDING EN OPGAVE U kunt zich als deelnemer aan de conferentie opgeven bij de Wiardi Beekman Stichting/ Vera van Lingen. Bij voorkeur via E-mail ([email protected]), of door een berichtje te schrijven, WBS, Postbus 1310,1000 BH, Amsterdam, ovv Conferentie 22/u. Aanmeldingen worden naar damm van binnenkomst gehonoreerd. ADVERTENTIE

Het nieuLUSte boek van de W iardi Beckmon Stichting

GRENZEN AAN DE MARKT — PRIVATISERING EN DE HERVORMING VAN DE PUBLIEKE SECTOR

R a p p o rt van de C om m issie Van T h ijn

In Grenzen aan de markt — Privatisering en de hervorming van de publieke sector verkent een door de Wiardi Beekman ! ft.t; Stichting ingestelde commissie onder leiding van Ed van Thijn nut en nood­ zaak, grenzen en mogelijkheden van marktwerking en privatisering in de publieke sector. Zij analyseert het his­ torisch patroon van collectivisering van voorzieningen en de rol die de sociaal- democratie daarbij heeft gespeeld; beschrijft hoe het politieke krachten­ veld aan het eind van de vorige eeuw is verschoven van publiek naar privaat; ffsiiisl'k evalueert de introductie van marktwer­ king en privatisering in het openbaar Grenzen aan de markt — vervoer per spoor, de energievoorzie­ Privatiseringen de hervorming van ning en ziektewet en arbo-diensten; de publieke sector en sluit af met een programma voor Rapport van de Commissie Van Thijn hervorming van de publieke sector. Dat programma, zo stelt Grenzen aan Wiardi Beekman Stichting, de markt, dient aanzienlijk pluriformer Amsterdam 2002, te zijn dan het eenzijdige beleid van 149 biz., ISBN go 72575 741 marktwerking en privatisering van Verkoopprijs € 15,-. de afgelopen periode, dat bovendien Te bestellen door overmaking van slordig en ondoordacht is uitgevoerd. €17,50 (inch verzendkosten) op giro­ Het motto voorzo’n programma luidt: rekening 3479700 ten name van wel een markteconomie, maar geen PvdA-Brochures, Amsterdam, onder marktmaatschappij. vermelding van bestelnummer 775. 3 COLUMN BARTTROMP

4 C U R S IE F MARIJKE LINTHORST De kiezer heeft zich vcTgist? PAUL MAES, BERT KREEMERS 6^ VARiNATjONATEN Onstuitbare vemieuwing RENÉ CUPERUS De Tien Geboden van Gouda PAUL KALMA SteunAyaanHirsiAli

10 De‘roots’van de PvdA

12 G ERARD VAN WESTERLOO 35 HANSWERDMÖLDER De Opstand tegen de Socialen Politiek correct denken. Een reconstructie achteraf 1 8 R E IN IE R L. K R O O SH O F Hoe het populisme te verklaren 51 LAURENS SLOT en erop te reageren? De ‘grassroots’ van de PvdA

30 MADYA. THUNG 56 CHARLOTTE DIJKSTRA Het grote ontkennen van Pim Fortuyn en de het publieke onbehagen toeschouwersdemocratie

62 LIESBET VAN ZOONEN De PvdA-leiderschapstest. Had u de nieuwe leider kunnen zijn?

68 MARLOES ZIJL 6" JESKE VAN SETERS Hoe effectief is activerend arbeidsmarktbeleid?

74 B O EK EN HANS WANSINK R.A, Posner, PublicinteUectuals.Astudy of decJine PIETER BOOT D. Wolfson, Theorie en toepassingen van de economische politiek H. van Dalen ee F. Kalshoven, Meesters van de welvaart

S D JAARGANG 59 NUMMER 10/1 1 2 002 MAANDBLAD VAN DE WIARDI BECKMAN STICHTING WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID

BOOM TIJDSCHRIFTEN