DE ROMANTIEK IN HET NOORDEN VAN FRIEDRICH TOT TURNER - kunst. Schilders keken niet meer alleen zorgvuldig zorgvuldig meer alleen keken niet Schilders kunst. maar natuur, naar de omringende om zich heen, naar hun ook de blik naar binnen, ze keerden eigen innerlijk. is onmiskenbaar van de Romantiek De invloed De beweging omvatte in de moderne wereld. denken en als het intellectuele zowel de kunsten achttiende eeuw. vanaf de late raasde door Europa Noorden geeft een breed De Romantiek in het uit perspectief op de landschapsschilderkunst het eerst wordt ook de Neder die periode. Voor landse Romantiek in een internationale context context een internationale landse Romantiek in Barend Koekkoek, hoe verhouden gepresenteerd: Andreas Schelfhout zich tot Wijnand Nuijen en tijdgenoten? hun beroemde buitenlandse - - - derkunst een hoge vlucht, met kunstenaars vlucht, met kunstenaars derkunst een hoge David in Engeland, Caspar Turner als J.M.W. Dahl in en Johan Christian in Duitsland Friedrich Noorwegen. spreken hun schilderijen Niet alleen in de verbeelding, ook ontstond tot nog steeds een die kunstopvatting deze periode een nieuwe heeft gehad op de moderne bepalende invloed denis als aanleiding geven tot een meer religieuze, een meer geven tot denis als aanleiding is hoe dan ook beleving. Het landschap spirituele in de beeldende kunst. een belangrijk genre nam de landschapsschil Tijdens de Romantiek ook Maar en vulkaanuitbarstingen. zeeën Woeste en serene velden. Land stille maannachten dimensie historische kunnen zowel een schappen geschie van de nationale sporen tonen hebben en BRUIKLEENGEVERS

Amsterdam, Rijksmuseum Basel, Kunstmuseum Basel Bautzen, Museum Bautzen Cambridge, The Fitzwilliam Museum Chemnitz, Kunstsammlungen Chemnitz Derby, Derby Museums (Museum and Art Gallery) Dordrecht, Dordrechts Museum Dortmund, Museum für Kunst und Kulturgeschichte Düsseldorf, Museum Kunstpalast Enschede, Rijksmuseum Twenthe Erfurt, Angermuseum Göteborg, Göteborgs konstmuseum Gotha, Stiftung Schloss Friedenstein Groningen, Groninger Museum Hamburg, Hamburger Kunsthalle Hannover, Niedersächsisches Landesmuseum Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle Kiel, Kunsthalle zu Kiel Keulen, Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud Kopenhagen, Den Hirschsprungske Samling Kopenhagen, Statens Museum for Kunst Kopenhagen, Thorvaldsens Museum Londen, Tate Londen, Victoria and Albert Museum Lübeck, die Lübecker Museen. Museum Behnhaus Drägerhaus München, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Neue Pinakothek Newcastle upon Tyne, Laing Art Gallery (Tyne & Wear Archives & Museums) New York, Collection of Asbjørn Lunde Nivå, Nivaagaards Malerisamling , Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen Rudolstadt, Thüringer Landesmuseum Heidecksburg Schwerin, Staatliches Museum Schwerin / Ludwigslust / Güstrow Stockholm, Nationalmuseum Stralsund, Stralsund Museum Tromsø, Nordnorsk Kunstmuseum Vaduz / Wenen, Liechtenstein, The Princely Collections Viborg, Skovgaard Museet Washington, National Gallery of Art Weimar, Klassik Stiftung Weimar Wuppertal, Von der Heydt-Museum Zwolle en Heino/Wijhe, Museum de Fundatie 4 Dankwoord

5 Inleiding

7 Romantische landschapsschilderkunst. Verschillende opvattingen over romantiek in Noord-Europa Werner Busch

23 Het romantische landschap in de Scandinavische schilderkunst. Een dubbele helix David Jackson

41 Grenzeloos. Nederlandse romantische landschapsschilderkunst in Europese context Jenny Reynaerts

56 Catalogus

222 Personenregister DANKWOORD

Complexe tentoonstellingen kennen doorgaans De derde auteur is Jenny Reynaerts, conservator beschreven: zo vermijden we een groepsindeling een lange voorgeschiedenis. Zo ook deze. De eerste achttiende- en negentiende-eeuwse schilderkunst naar nationaliteit – en dat was precies de bedoeling. aanzet kwam van James Bradburne, een collega bij het Rijksmuseum. In haar essay plaatst ze de Toch volgt de catalogus ook niet de opbouw van de die verder niet betrokken is bij het project. Enkele Nederlandse bijdrage aan de Romantiek in een tentoonstelling. Het is aan de lezer zelf om nieuwe jaren geleden – ik werkte toen nog in het Wallraf-­ internationale context. Nederlanders hebben, wat verbanden te leggen tussen de werken. Richartz-Museum in Keulen – vertelde James me de Romantiek betreft, altijd het gevoel gehad dat dat er in Italië nog nooit een tentoonstelling was je voor de echt belangrijke romantische werken Bij alle exposities van dit kaliber is het hele team geweest rondom de romantici uit het Noorden. Hij buiten Nederland moest zijn en zijn de internatio- van het Groninger Museum op de een of andere was op dat moment directeur van Palazzo Strozzi in nale confrontatie nog niet aangegaan. We hopen manier betrokken: van het toezicht houden op Florence, en voor hem werd, vanuit zijn zuidelijke dan ook dat kunsthistorici na het zien van onze de inrichting en de budgetcontrole tot en met standplaats, ‘het Noorden’ zo’n beetje gevormd tentoonstelling of het lezen van de catalogus zich het kritisch doornemen van de teksten. Zonder door het geografische spectrum waar wij ons nu op iets zelfbewuster durven te wijden aan de studie de anderen te kort te doen, wil ik hier mijn collega richten. van dit type schilderkunst. Ruud Schenk noemen, die de hele totstandkoming van expositie en catalogus heeft begeleid, en daarin Voor we met het idee aan de slag gingen, raad- Wat is er niet te zien? De vraag of we niet ook schil- werd bijgestaan door conservator in opleiding Julia pleegden we uiteraard eerst de experts. We konden ders uit Amerika, Rusland en andere landen een Dijkstra. Dank hierbij ook aan de Stichting Beringer ons niet voorstellen dat er nog nooit een dergelijke plek moesten geven heeft ons lang beziggehou- Hazewinkel, die haar praktijkopleiding financieel tentoonstelling gewijd zou zijn aan de internatio- den. Dat we dat uiteindelijk niet doen heeft meer mogelijk maakt. nale Romantiek. Echter, professor Werner Busch te maken met prozaïsche dan kunsthistorische uit Berlijn, een van de toonaangevende kenners van overwegingen, namelijk met kosten en logistiek. Naast de Stichting Beringer Hazewinkel danken wij de Romantiek, bevestigde dat feit. We zijn dan ook Het lijkt ons fantastisch als deze tentoonstelling de subsidiegevers van het Groninger Museum: de zeer verheugd dat hij bereid was om het inleidende stof oplevert voor nieuw onderzoek en ook andere gemeente en provincie Groningen, de BankGiro essay voor deze catalogus te schrijven. David musea inspireert om deze horizon te verbreden. Loterij, de Vereniging Rembrandt en het Mondriaan Jackson, hoogleraar Russische en Scandinavische Fonds voor hun ondersteuning. Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Leeds, Onze hartelijke dank gaat in de eerste plaats uit werd aangetrokken als gastconservator, een rol die naar de vele bruikleengevers. Zonder hen was Hoofdsponsors van deze tentoonstelling zijn hij al eerder voor het Groninger Museum vervulde, het hoge niveau van deze expositie niet mogelijk Gasunie en GasTerra, sinds de voltooiing van de onder andere in 2014 bij de tentoonstelling Nordic geweest. Ze hebben hun geliefde en kostbare nieuwbouw van het museum bijna vijfentwintig jaar Art 1880-1920, toen in samenwerking met de Hypo werken voor geruime tijd uit handen gegeven, geleden onze trouwe partners. Dankzij hen kan een Kunsthalle in München. Hij heeft niet alleen heel sommigen van hen zelfs een heel stel tegelijk! Juist middelgroot museum in het Noorden van het land veel kennis van de noordelijke schilderkunst maar de mix van ‘ongewone buren’ op zaal zal, daar zijn tentoonstellingen organiseren die een uitstraling beschikt ook over uitstekende contacten. Dankzij we zeker van, lang in het geheugen blijven. hebben tot ver buiten de regio. zijn netwerk kunnen we opnieuw werk tonen dat zelden buiten het eigen land te zien is geweest en Uitgeverij WBOOKS heeft de publicatie, als altijd, Andreas Blühm nieuwe inzichten oplevert over het wezen van de met groot enthousiasme en uiterste zorgvuldigheid Directeur Romantiek. begeleid. Na de inleidende staan de kun- Groninger Museum stenaars en hun werken in alfabetische volgorde

4 INLEIDING

De schok van het nieuwe komt in vele gedaanten. kalm of woest. Het verheffen van het individu tot breder internationaal perspectief te plaatsen dan Weinig perioden of bewegingen waren zo radicaal meester van eigen levenservaringen wordt immers tot nu toe is gebeurd. Door verder te kijken dan de in het veranderen van gedachtepatronen en sociale gezien als het fundament van het existentialistische clichés van de Romantiek, biedt de tentoonstelling opvattingen als de Romantiek, die van grote invloed gedachtegoed. een genuanceerd en veelomvattend overzicht is geweest op de moderne wereld. Wij zijn allemaal van hoe zowel emotionele als subjectieve ken- erfgenamen van deze eerste radicale avant-garde Hoewel de ideeën en uitkomsten van de Roman- merken van de landschapsschilderkunst werden beweging, die niet alleen de eigenheid en creatieve tiek uiteenlopend en gevarieerd waren, vormde vermengd met een meer sober rationalisme en onafhankelijkheid van het individu vierde, maar een fantasievolle omgang met de krachten van wetenschappelijke ontdekkingen, met het samen- ook een opvallend modern begrip van ons ‘zelf’ de natuur een constante in de uitingen van kun- spel van individuele en sociale krachten, en met in psychologisch isolement, als sterfelijke wezens stenaars, schrijvers, musici en denkers. De natuur, economische en politieke veranderingen. Naast de tegenover de eeuwige krachten der natuur. gezien als een reusachtig individualiseringsproces, artistieke ‘zwaargewichten’ uit de Duitssprekende beginnend met anorganische natuur, gevolgd landen en het Verenigd Koninkrijk, die onderwerp De Romantiek als een beweging die de kunsten en door flora en fauna, en dan tenslotte de mens, die zijn geweest van talloze publicaties en tentoonstel- het intellectuele leven omvatte, doorkruiste Europa volgens de romantische opvatting helemaal aan lingen, worden ook de in het buitenland nauwelijks vanaf het einde van de achttiende eeuw en beïn- de top van de keten staat: het moment waarop de bekende werken van Nederlandse romantici gepre- vloedde alles wat op haar pad kwam. Terwijl regimes natuur bewust wordt van zichzelf. Beelden van senteerd, naast een rijke selectie uit de Noordse verspreid over het Europese continent vielen, van landschappen – van de omgeving waarin we leven, landen, in dit geval: Denemarken, Noorwegen en de Franse Revolutie van 1789 tot de ingrijpende die we hebben gevormd, of die ons heeft gevormd – Zweden. Het is een unieke, nooit eerder vertoonde omwentelingen van 1848, bleef de Romantiek cul- werden het voornaamste genre van de romantische combinatie. De verschillen en overeenkomsten in tureel dominant. Wat betreft haar creatieve diver- schilderkunst. Waar voorheen de natuur alleen als artistieke productie worden vanuit een internati- siteit en artistieke ongrijpbaarheid is de Romantiek achtergrond diende, nam zij nu een plek in op de onaal perspectief getoond en onderzocht, om te moeilijk te definiëren, maar in het algemeen wordt voorgrond en werd verheven tot autonoom onder- zien hoe het kan dat een romantisch landschap ze omschreven als de opstand tegen de universele werp. Schilders ontwikkelden innovatieve en origi- direct als zodanig herkenbaar is, maar er tegelij- overtuigingen en zekerheden van de Verlichting, nele benaderingen van de natuur, vonden nieuwe kertijd sprake is van zo veel variatie en nationale die met haar wetenschappelijk rationalisme werd motieven en wendden zich in toenemende mate verschillen. gezien als funest voor essentiële menselijke waar- tot hun thuisland voor inspiratie. In hun schilderijen den als emotie, sentiment, gevoel en de subjecti- zien we het landschap als een plaats voor mystiek David Jackson viteit van elk individueel menselijk perspectief. In en spiritualiteit, folklore en legenden, als een schat- Hoogleraar Russische en Scandinavische de schilderkunst kwamen een nieuwe onafhanke- kamer van nationale identiteit, en daarnaast ook Kunstgeschiedenis lijkheid en individualiteit op doordat kunstenaars als reactie van het gevoelige en creatieve individu Universiteit van Leeds zich bevrijdden van de beperkingen die hen waren op de confrontatie met de ontzagwekkende, soms opgelegd door de academische conventies, waarin beangstigende grootsheid van de natuur. Het klassieke en Bijbelse thema’s nog centraal stonden. revolutionaire resultaat was dat het landschap niet In plaats daarvan omarmden zij de verkenning van alleen gezien werd, maar ook ervaren, gevoeld. de verbeelding, en onderzochten zij de geldigheid en authenticiteit van de eigen esthetische ervaring Het doel van deze tentoonstelling is om de land- van de natuur, zij het in nederige of verheven vorm, schapsschilderkunst van de Romantiek in een

5 6 ROMANTISCHE LANDSCHAPSSCHILDERKUNST VERSCHILLENDE OPVATTINGEN OVER HET ROMANTISCHE IN NOORD-EUROPA Werner Busch

Wat is romantiek? utopie van een hernieuwd Europa, verenigd in het in 1802 Le génie du christianisme ou beautés de gaf het tweede hoofdstuk van christendom. Dat ook filosoof in la religion chrétienne. De titel geeft al aan dat het De salon van 1846 de titel: ‘Wat is romantiek?’1 Zijn 1804 in de ban raakte van de christelijke Middeleeu- geloof zich volgens de auteur alleen kan openbaren antwoord op die vraag kan als leidraad dienen voor wen, had vooral te maken met diens kennismaking door een esthetische ervaring. Het is een opvatting de hier geformuleerde overpeinzingen, als we het met de collectie van de gebroeders Boisserée. die een centrale rol zal spelen in het zelfbeeld van aanvullen met de vaak geciteerde definitie van de Deze waren, geconfronteerd met de bezetting de romantici, met name in de Duitstalige landen: Duitse dichter . Baudelaire is op de toekomst van hun geboortestad Keulen door de Fransen de kunst wordt een middel om tot het geloof te gericht, voor hem is romantiek het fundament voor en de daaropvolgende plundering van kloosters, komen, een gedachte waarvoor Friedrich Schleier- een moderne kunst. Novalis blikt in zijn fragment begonnen overblijfselen van middeleeuwse kunst macher zich in zijn betoog Über die Religion. Reden over romantiek terug naar het verleden, hij wil de te verzamelen. De belangstelling voor de christelijke eines Gebildeten unter ihren Verächtern uit 1799 teloorgegane zin van het bestaan terughalen. Voor Middeleeuwen ging gepaard met een conservatief sterk maakt. Baudelaire is het onbestemde een kwaliteit van reveil, dat onder meer doorwerkte in een door schoonheid, het resultaat van eigentijdse ervaring Friedrich Schlegel beïnvloede schildersgroep, de De reacties van de kunstenaars op vergelijkbare en iets wat staat voor een positief gevoel. Voor Nazareners, die in 1808 in Wenen actief werd. De ervaringen zijn heel verschillend. Wat ze gemeen Novalis doet de ervaring van het onbestemde ons aanvoerder van de Nazareners, Friedrich Overbeck, hebben is dat ze hun ervaringen opdoen in tijden beseffen dat er in kinderlijk onschuldige tijden een werd later een van de vurigste pleitbezorgers van van extreme onzekerheid. Het zijn de romantici die heelheid bestond die nu verloren is gegaan, waaruit de vernieuwing van de christelijke kunst. Baudelaire in woord en beeld het sterkst reageerden op het het verlangen ontstaat naar een hernieuwde, uni- daarentegen propageerde de kunst van Eugène wegvallen van oude zekerheden. In die zin is het de versele samenhang. Daarbij is duidelijk, zeker na het Delacroix, die voor hem de belangrijkste romanticus moeite waard om de existentiële ommezwaai na te mislukken van de idealen van de Franse Revolutie, was en die, zeker ook bij het grote publiek, te boek gaan die zich had voltrokken, omdat die niet alleen dat dit verlangen nooit zal worden gestild. stond als de aanvoerder van een école moderne.2 bij zelfverklaarde romantici tot uiting kwam, maar die bepalend was voor een heel tijdperk. Sommigen Baudelaire stelt zich althans hier, in De salon van Deze korte beschouwing maakt al duidelijk dat vermijden om die reden het begrip ‘Romantiek’ 1846, tevreden met het idee van een relatieve voor- romantiek vele uitingsvormen kent, die elkaar soms als aanduiding voor dit tijdperk. Kunsthistoricus uitgang; hij aanvaardt de eigentijdse situatie, en dat tegenspreken. Dat geldt voor de verschillende Werner Hofmann bijvoorbeeld, noemt de tijd tussen men daarop heeft te reageren. Novalis, die al in 1801 landen, maar ook voor de vertegenwoordigers 1750 en 1830 een ‘in-tweeën-gedeelde eeuw’ en overlijdt, is blijven hunkeren naar een oertijd waarin zelf. Want ook in Frankrijk waren er voorvechters neemt dat als basis voor zijn onderzoek.3 Zelf heb mens en natuur nog niet vervreemd zijn van elkaar. van een uitgesproken religieus gemotiveerde ik, Friedrich Schillers onderscheid tussen naïef en Hij meent die te hebben gevonden in de christe- romantiek. François-René de Chateaubriand, sentimenteel indachtig, van een voor de periode lijke Middeleeuwen. In zijn opstel Europa (1799), die naam zou maken als geestelijk vader van de karakteristiek ‘sentimenteel beeld’ gesproken.4 Het schetst hij zijn (op het verleden geprojecteerde) romantische literatuur in Frankrijk, publiceerde is een beeld met een dubbele connotatie: enerzijds

7 10. Adolph Tidemand & , Speervissen op het Krøderen meer, 1851 olieverf op doek, 115 x 159 cm, Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Oslo (cat. 82)

Duitse Romantiek, en die van de Deense dichter, levenswijze, verlegden kunstenaars hun aandacht maken hebben (hij houdt een bloem tegen zijn toneelschrijver en literair criticus Johan Ludvig naar het verbeelden van het geschiedkundige en lippen). Tegelijkertijd tekent hij met zijn stok in het Heiberg, die een aanhanger was van het Hege- geologische verleden van hun land. De wens om zand in intellectuele overpeinzing: de uiterlijke liaanse rationalisme.30 Het resultaat was een het nationale, architectonische erfgoed in kaart te artistieke expressie van zijn innerlijke gedach- onmiskenbare uitwisseling tussen de krachten van brengen en te herdenken, richtte zich ook op de ten. De koets, die in de achtergrond passeert, de Romantiek en die van het rationalisme, tussen materiële cultuur van voorgangers uit de oud- zinspeelt op de moderne tijd en het stadsleven, kunst en wetenschap, en een culturele dubbele heid: hunebedden, megalieten, menhirs en oude maar symboliseert ook de levensreis. De eigen- helix die zich verbond om een gemeenschappelijk grafstenen. In werken als Monument bij het fjord tijdse gedenksteen in de achtergrond vormt een doel te bereiken: (cat. 3) van Knud Baade wordt de onopgemerkte tegenhanger van het onopvallende maar hier en stille geschiedenis vanuit een meer conventi- belangrijke hunebed in de linkerbovenhoek. De wetenschapper gaat uit van de bestaande onele romantiek met een spirituele, mysterieuze wereld en eindigt in een soort artistieke en geheimzinnige inslag behandeld, om de Met het afbrokkelen van de traditionele, collec- ervaring; de dichter daarentegen, gaat uit van heldhaftige geest van voorouderlijke krijgers op te tieve vorm van het plattelandsleven veranderde intuïtie, die hij aan anderen wil verklaren. De roepen. Het doel en de datering van deze objec- ook de indeling van landbouwgronden. Er dichter en de wetenschapper verschillen van ten kunnen tot de op dag van vandaag niet met ontstonden intensievere agrarische methoden, elkaar aan het begin van hun weg, maar aan het zekerheid vastgesteld worden, maar aangenomen wat tot gevolg had dat grafheuvels dreigden te einde omhelzen ze elkaar.31 wordt dat het om markeringen van graven gaat. worden omgeploegd of afgegraven. Hoewel ze Dat ze werden opgenomen in de Noordse kunst is veelvuldig werden geprezen als nationale sym- De Noordse erfenis – de verbeelding van het in de voorspelbare zin van het woord ‘romantisch’ bolen van cultureel belang en door de overheid verleden te noemen, en is op een vergelijkbare manier te waren aangewezen als behoudenswaardig (in De romantische kunst in Scandinavië probeerde zien in de dichtkunst van bijvoorbeeld Adam Oeh- Denemarken was al in 1807 de Koninklijke Com- op verschillende manieren de overeenkomsten lenschläger (1779-1850). missie voor het Behoud van Antieke Monumenten tussen de mens en het goddelijke, tussen roman- opgericht) werd hen in de kunst een sentimentele tisch patriotisme en de natuurwetenschappen, De aanwezigheid van deze krachtige maar onbe- rol toebedeeld, en werd het feit grotendeels te onderzoeken en te overbruggen. Hierbij werd stemde symbolen kan ook wijzen op een zekere genegeerd dat ze wezenlijk deel konden uitmaken geprobeerd het ontstaan van de leefwereld toe filosofische ambitie, een schilderkunstige reflectie van een nationale identiteit. Ondanks dat kunste- de schrijven aan God, maar het beheer ervan, op tijd en plaats. In Jørgen Roeds Een kunstenaar naars in hun streven naar het authentiek weer- van de prehistorie tot nu, aan de mens. Naarmate rustend langs de kant van de weg (afb. 11) zijn geven van natuurfenomenen vaak rigoureus te het culturele discours steeds vaker te maken verschillende romantische kenmerken te zien: het werk gingen bij het observeren en verzamelen van kreeg met nationalistisch getinte vragen naar de gevoelige en creatieve individu, dat in gedachten data, neigden de Noordse schilders, in navolging onderscheidende kenmerken van de Noordse verzonken is die waarschijnlijk met de liefde te

32 11. Jørgen Roed, Een kunstenaar rustend langs de 12. Louis Gurlitt, Møns Klint (de klippen van het eiland Møn), 1842, olieverf op doek, 138 x 197 cm, kant van de weg, 1832, olieverf op doek, 58 x 48 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhagen (cat. 45) Statens Museum for Kunst, Kopenhagen (cat. 72)

van Dahl, meer naar romantisch onderzoek van de expliciete geografische precisie, waartoe hij ogen- geworden aandacht voor de Grieks-Romeinse natuur.32 schijnlijk geïnspireerd werd door onderzoeken die klassieke mythologie moest laat in de acht- de geoloog Johan Georg Forchhammer niet lang tiende eeuw plaatsmaken voor de nieuw leven Terwijl de symbolen van het nationale erfgoed daarvoor, in 1835, publiceerde onder de titel De ingeblazen Noordse mythen. Ze groeiden uit een logische aanleiding leken voor het verheer- geognostische verhoudingen van Denemarken tot een kernonderdeel van de Romantiek in de lijken van de geschiedenis van het land en van (Danmarks geognostiske Forhold). Forchhammer Scandinavische kunst. In de voorheen machtige degenen die het vormgaven, kwam de geologie beschrijft in dit boek gedetailleerd de geologie koninkrijken Zweden en Denemarken, en in de aanvankelijk minder aan bod, omdat het eeuwige en geologische geschiedenis van Denemarken. opkomende natiestaat Noorwegen, vormde de aspect van de natuur per definitie boven de meer Gurlitt onderschreef het nationale belang hiervan herontdekking van vroegere grootsheid de basis tijdgebonden nationale identiteit uitstijgt. Deson- door dit bijzondere Deense natuurmonument voor een eigentijdse opvatting van de geschie- danks werden er enkele karakteristieke geografi- met wetenschappelijke precisie weer te geven. De denis.34 In de kunst resulteerde dit meestal in een sche symbolen ook wel gebruikt. Zoals Møns Klint, paradox, hoe de in de oertijd gevormde geologie Noordse variant op het traditionele academische een indrukwekkende strook kalkrotsen van zes aanleiding kan zijn tot moderne opvattingen over genre van de historieschilderkunst, maar soms kilometer langs de oostkust van het Deense eiland nationale identiteit, waar de natuur part noch overheerste het landschap. Knud Baades Scene Møn, in de Baltische zee, dat een populair onder- deel aan heeft, wordt niet verder onderzocht. uit de tijd van Noorse sagen (afb. 13) is een goed werp werd voor Noordse schilders, niet alleen Het is bovendien ironisch dat de stijl van Gurlitt, voorbeeld van een werk met een nostalgisch voor Denen. Hoewel dit opvallend dramatische die geboren werd in het omstreden grensgebied verlangen naar heroïek uit een vervlogen tijd- natuurfenomeen veel romantische mogelijkheden van Holstein, door zijn tijdgenoten als ‘te Duits’ perk, waarin de naamloze held zowel kracht als biedt, is het helemaal niet kenmerkend voor het werd beschouwd, en dat de klippen, die tijdens troost put uit de onveranderlijke kracht van de anderszins kalme, onopvallende landschap van de laatste ijstijd zijn ontstaan, onderdeel zijn van natuur. Baade verklaarde aangetrokken te zijn Denemarken. Toch benaderden veel schilders het dezelfde sedimentlaag als die van Rügen, aan de door het “mysterieuze en poëtische element” van als een historische manifestatie, als een onveran- Duitse oever van de Baltische kust.33 de Noordse mythen. Dit resulteerde in een werk derlijke vertegenwoordiger van een land met uit- dat oproept om troost te zoeken in datgene wat gesproken geologische kenmerken. Dit is te zien Terwijl de geologie en de prehistorie een tabula niet kan worden uitgedrukt of omschreven met op Louis Gurlitts grote schilderij van deze klippen rasa verschaften waar nationalistische sentimen- woorden, maar wat misschien kan worden gesug- (afb. 12), die ook de pittoreske Sommerspiret ten ongehinderd konden floreren, werd in het gereerd of benaderd in beelden. (‘Zomerspits’) bevat, die in 1998 in zee stortte. schemergebied tussen de oertijd en het heden Zoals kenmerkend was voor de rationele en de Oudnoordse cultuur herontdekt, die werd Baade laat zien dat ondanks de veelvoorkomende wetenschappelijke romantiek van die tijd, waakte gebruikt om de landen met hun uiteenlopende dubbele helix in de Noordse romantische cultuur Gurlitt ervoor alleen een pittoresk tafereel te politieke identiteiten en hun geschiedenis van – die liever systematisch te werk gaat dan intuïtief verbeelden. In plaats daarvan bevat zijn werk een onderlinge rivaliteit te verenigen. De tot traditie en die geïdealiseerde bedachtzaamheid verkiest

33

East Bergholt 1776 – 1837 Londen

Tegenwoordig geldt John Constable als een van de 18). Het is geschilderd op eerder gebruikt doek en carrière keerde hij hiernaar terug, een bewijs van belangrijkste schilders van het Engelse landschap er zitten speldgaten in, wat doet vermoeden dat hoe verknocht hij was aan het platteland in zijn in de negentiende eeuw, maar zijn werken werden het bevestigd was op een tekenbord en buiten eigen omgeving. vooral in Frankrijk met veel enthousiasme ontvan- is gebruikt. Het zicht vanuit East Bergholt op de gen; de schilders Eugène Delacroix en Théodore Stourvallei richting Stoke-by-Nayland biedt een Omstreeks 1797 maakte Constable kennis met de Géricault waren grote bewonderaars van hem. Toe- vredig en contemplatief tafereel, met een zons- invloedrijke geestelijke John Fisher (1748-1825), vallig was het in 1796 ook de kennismaking met een ondergang boven een lage horizon die herinnert de toekomstige bisschop van Salisbury. Constables Frans schilderij geweest – Landschap met Hagar aan Claude. Door de verschillende tinten groen eerste bezoek aan Salisbury vond plaats in 1811. en de engel (1646; National Gallery, London) van lopen dunne stroken geel, met een levendig en Hij maakte schetsen van de kathedraal en raakte Claude Lorrain – en de eigenaar ervan, sir George ongewoon effect tot gevolg. Rechts grazen twee bevriend met een neef van Fisher, de latere aarts- Beaumont, die aan de basis lag van Constables dieren onder een imposante boom die ook wel diaken van Berkshire die ook John Fisher heette. artistieke carrière. Constable schilderde zelf bijna ‘pruikboom’ wordt genoemd. Beide mannen werden belangrijke begunstigers altijd in een beperkt gebied in het zuidoosten van van Constable. In 1813 leerde Constable J.M.W. Engeland, in een boog tussen Dorset en de kust De vallei van de Stour met Dedham in de verte Turner kennen. Zo langzaam als de ontwikkelingen van East Anglia, waarvan het gedeelte rondom de (cat. 19) is door het Victoria and Albert Museum in Constables loopbaan zich zouden aandienden, rivier de Stour, op de grens tussen Essex en Suf- gedateerd op circa 1800; in recente publicaties is zo snel steeg de ster van Turner. Constable vond folk, sindsdien ook wel ‘Constable County’ wordt sprake van mogelijk 1805-09. Het toont de river hem “ongemanierd, maar met een wonderbaarlijke genoemd. de Stour gezien vanaf de Essex-oever, met in het geestkracht”. Toen Constable in 1816 in het huwe- midden de brug bij Stratford St. Mary, en op de lijk trad met Maria Bicknell leidde de aanstaande In 1802 exposeerde Constable voor het eerst in de achtergrond de kerk van Dedham en de rivier- aartsdiaken Fisher de dienst. Deze nodigde de Royal Academy. Toen hij zelf de tentoonstelling mond van de Stour in de verte. Ook in het papier pasgehuwden uit om hun wittebroodsweken door bezocht, was hij niet erg onder de indruk. Hij zag van dit schilderij zijn gaten geprikt en het frisse en te brengen in Osmington, vlakbij Weymputh, waar nog ”ruimte genoeg voor een natuurschilderij“ bekoorlijke centrale tafereel doet opnieuw denken Constable een uitgebreid portfolio van kustland- en besloot daarom dat hij zou “terugkeren naar aan Claude. Omdat hij een “zuivere, natuurlijke schappen zou produceren. Bergholt om daar enkele nijvere studies naar de representatie” beoogde, liet Constable menselijke natuur te maken”. Uit die reeks was de eerste figuren achterwege. In 1810 en 1815 schilderde hij Eerder, in 1815, had hij in zijn schetsboek een waarschijnlijk Het dal van Dedham, avond (cat. dit uitzicht nogmaals. Ook aan het einde van zijn kleine potloodtekening gemaakt van Het huisje >>

86 18 John Constable, Het dal van Dedham, avond, 1802 olieverf op doek, 31,8 x 43,2 cm Victoria and Albert Museum, Londen

87 25 , Noorse bergvallei, 1821 olieverf op doek, 96,8 x 134,6 cm Thorvaldsens Museum, Kopenhagen

96 26 Johan Christian Dahl, Noors landschap met een regenboog, 1821 olieverf op doek, 65 x 81,3 cm Statens Museum for Kunst, Kopenhagen

97 WILLEM ROELOFS Amsterdam 1822 – 1897 Berchem

Een donkere wolkenmassa heeft zich boven een wordt geblazen, de berken er roerloos bij staan. een naturalistische weergave van het landschap. duinlandschap samengepakt, het onweer kan Deze discrepantie doet aan het grootse effect Jaarlijks trok hij in de zomermaanden naar Neder- ieder moment losbarsten. Dramatisch breekt de echter niets af en het is precies met deze opvatting land om in de waterrijke gebieden in het westen zon door de wolken en beschijnt het gele duinzand van een verheven en poëtische natuur dat Roelofs en midden van het land en plein air te tekenen en en het berkenbosje, een licht-donker contrast veel lof oogstte bij kunstcritici. te schilderen. Deze studies werkte hij in België uit veroorzakend dat de spanning in de voorstelling tot schilderijen, waarop het Hollandse polderland- verhoogt. Een ruiter slaat op de vlucht voor het Landschap bij naderend onweer is een van de schap met molens en koeien steeds centraal staat. naderende onweer, op de voet gevolgd door zijn laatste schilderijen die Roelofs maakte in de Hiermee werd hij een belangrijke representant van trouwe hond. Dit is een echt romantisch schilderij, romantische traditie. Hij groeide op in Utrecht, waar de Haagse school. JdF dat de nietigheid van de mens tegenover de natuur hij zijn eerste tekenlessen kreeg van de amateur- toont. Bij het schilderen hoefde de maker, Willem schilder Abraham Hendrik Winter. Daarna volgde Marjan van Heteren, Robert-Jan te Rijdt, red. Willem Roelofs, 1822- Roelofs, echter geen stormparaplu op te zetten. hij het vak modeltekenen aan de Academie van 1897: de adem der natuur, tent. cat., Museum Jan Cunen, Oss; Hij bedacht de compositie veilig binnen de muren Beeldende Kunsten in Den Haag en in 1840 ging Kunsthal, Rotterdam, 2007. van zijn atelier. Roelofs maakte Landschap bij hij in de leer bij de landschapschilder Hendrik van Marjan van Heteren, Guido Jansen, Ronald de Leeuw, red., Poëzie naderend onweer (cat. 73) een jaar voor zijn eerste de Sande Bakhuyzen. In 1847 verhuisde Roelofs der werkelijkheid: Nederlandse schilders van de negentiende bezoek aan ­Barbizon, waar veel schilders in de open naar Brussel, waar hij voor het eerst kennismaakte eeuw, Rijksmuseum, Amsterdam, 2000, pp. 93-94. lucht werkten, in een realistische stijl. Het grondig met het werk van de schilders van de school van Wiepke Loos, ‘Willem Roelofs’ Landschap bij naderend onweer observeren van de natuur, wat hij daar zou leren, is Barbizon, dat daar werd tentoongesteld. Onder uit 1850: het geschenk van dr. S.H. Levie aan het Rijksmuseum’ in: in dit schilderij nog niet zichtbaar. Wat opvalt is dat, invloed van de nieuwe Franse landschapsschilder- Bulletin van het Rijksmuseum 37 (1989), pp. 313-321. terwijl de ruiter door de storm bijna van zijn paard kunst ging Roelofs zich steeds meer toeleggen op

180 73 Willem Roelofs, Landschap bij naderend onweer, 1850 olieverf op doek, 90,2 x 139,8 cm Rijksmuseum, Amsterdam Schenking van de heer S.H. Levie, Amsterdam

181 Deze publicatie verschijnt naar aanleiding van de Grafische vormgeving: Uitgave: tentoonstelling: De Romantiek in het Noorden – Rudo Menge WBOOKS, Zwolle van Friedrich tot Turner, Groninger Museum, [email protected] 9 december 2017 – 6 mei 2018 Vormgeving tentoonstelling: www.wbooks.com Peter de Kimpe Samenstelling tentoonstelling en redactie catalogus: Bruikleenverkeer, logistiek en conditiechecks: David Jackson Jenny Kloostra, Marieke van Loenhout, Suzanne ISBN Nederlands 978 94 625 8239 2 Andreas Blühm Rus, Wietske van der Graaf ISBN Duits 978 94 625 8240 8 Ruud Schenk ISBN Engels 978 94 625 8241 5 Tenstoonstellingsopbouw, techniek en NUR 646 Projectleiding: beveiliging: Ruud Schenk Henk Kamminga, Harrie Kemper-Zijlema, Arjan van © 2017 WBOOKS / Groninger Museum der Leest, Klaas Reitsma, Thea Rustebiel, Davide Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave Projectassistentie: Sferazza, Peter Zwarts mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een Julia Dijkstra geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar PR, Marketing en Digitale Media: gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder Auteurs essays: Annetje de Boo, Willemien Bouwers, Karina voorafgaande schriftelijke toestemming van de Werner Busch Smrkovsky, Sterre ten Brinke, Floor Bruining uitgever. David Jackson Jenny Reynaerts Evenementen: Deze tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt Ademiek Gerritsma, Saskia van Hijum, Sterre door: Auteurs catalogusteksten: Roelvink AB - Andreas Blühm JC - Jan Cox Educatie: JD - Julia Dijkstra Geertje de Groot, Steven Kolsteren, Ilse van JdF - Josephina de Fouw Abbema, Manon Loos, Nikki Rengers RS - Ruud Schenk Financiën: Vertaling: Geert Slagter, Feiko Tuinstra Leo Boekraad (Engels-Nederlands) Sarah Fopma (Engels-Nederlands) Secretariaat: Els Struiving (Duits-Nederlands) Lorette Faucon, Jitty Terpstra

Fotoverantwoording Enschede, Rijksmuseum Twenthe, foto: R. Klein Gotink, cat. nr. 64 Newcastle, Laing Art Gallery (Tyne & Wear Archives & Museums) / Erfurt, Angermuseum, foto: Dirk Urban, Erfurt, cat. nr. 62 Bridgeman Images, cat. nr. 59, 60 Bautzen, Museum Bautzen, cat. nr. 17 Gotha, Stiftung Schloss Friedenstein, cat. nr. 42 Nivå, Nivaagaards Malerisamling (public domain), afb. 1.11., cat. nr. Basel, Kunstmuseum Basel (public domain), cat. nr. 90 Göteborg, Göteborgs Kunstmuseum, cat. nr. 74 33 © bpk | Bayerische Staatsgemäldesammlungen München, cat. nr. Groningen, Groninger Museum, foto: Marten de Leeuw, p. 49 afb. Oslo, Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, foto: Jacques 75 14, cat. nrs. 51, 89 Lathion, cat. nrs. 15, 27; foto: Børre Høstland, p. 14 afb. 6, cat. nrs. © bpk | Kunstsammlungen Chemnitz | Bertram Kober (Punctum Hannover, Landesmuseum Hannover - ARTOTHEK, cat. nrs. 11, 68 35, 82 Leipzig), cat. nr. 16 Helsingør, The Danish Museum of Science and Technology/ Oslo, Thomas Widerberg, cat. nr. 5 © bpk | Hamburger Kunsthalle | Elke Walford, cat. nr. 44 Danmarks Tekniske Museum, cat. 50 Oxford, Ashmolean Museum, University of Oxford, p. 19 afb. 10 © bpk | Staatliche Kunsthalle Karlsruhe | Annette Fischer | Heike Keulen © Rheinisches Bildarchiv, rba_c005014, cat. nr. 43 Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, foto: Studio Tromp, Kohler, cat. nr. 41 Kiel, Kunsthalle zu Kiel, foto: Martin Frommhagen, cat. nr. 32 Rotterdam, p. 42 afb. 1, cat. nrs. 53, 65 © bpk | Staatliches Museum Schwerin | Elke Walford, cat. nr. 38 Kleef, Koekkoek-haus, p. 48 afb. 12 Rudolstadt, Thüringer Landesmuseum Heidecksburg, cat. nr. 36 © bpk | Staatliche Kunstsammlungen Dresden | Jürgen Karpinski, Kopenhagen, Den Hirschsprungske Samling, p. 27 afb. 4, cat. nrs. Stockholm, Nationalmuseum, foto: Cecilia Heisser, cat. nr. 13; foto: p. 19 afb. 9 8, 58 Erik Cornelius, cat. nr. 56, public domain: p. 25 afb. 1, cat. nrs. 23, Amsterdam, Amsterdam Museum, p. 46 afb. 9 Kopenhagen, Ny Carlsberg Glyptotek, p. 25 afb. 2 57 Amsterdam, Rijksmuseum (public domain), p. 44 afb. 5., p. 44 afb. 6, Kopenhagen, SMK Photo, p. 31 afb. 9, cat. nrs. 25, 30, 34, 50, 61, 72; Stralsund, Nils Kinder, cat. nr. 40 p. 48 afb. 13, p. 52 afb. 20, cat. nrs. 31, 54, 63, 66, 73, 76, 77, 80, 83 public domain (www.smk.dk), cat. nrs. 24, 45, 48, 67 Tromsø, Nordnorsk Kunstmuseum, p. 36 afb. 14, cat. nrs. 3, 4, 6, 7 Cambridge, The Fitzwilliam Museum, cat. nr. 84 Kopenhagen, Thorvaldsens Museum, foto: Niels Elswing, cat. nr. Vaduz/Wenen, LIECHTENSTEIN, The Princely Collections/ Den Haag, Gemeentemuseum, p. 49 afb. 15 55; Hans Petersen, cat. nr. 47; Ole Woldbye, cat. nr. 26 Florence, SCALA © 2017, cat. nr. 70 Den Haag, Mauritshuis, p. 51 afb. 18 London, John Mitchell Fine Paintings, cat. nr. 14 Viborg, Skovgaard Museum, foto: Lars Guldager, cat. nr. 79 Derby © [09/2017] Derby Museums, p. 11 afb. 1, p. 11 afb. 2., p. 11 afb. London, The National Gallery, afb. p. 14 afb. 5 Washington, National Gallery of Art (public domain): cat. nr. 88 3, cat. nrs. 91, 92, 93 © Londen, Tate Images 2017, afb. 1.8., cat. nrs. 85, 86 Weimar, Klassik Stiftung, cat. nr. 37 Dordrecht, Dordrechts Museum, cat. nrs. 9, 52, 78, 81, 94, 95 Londen, Victoria and Albert Museum, cat. nrs. 2, 18, 19, 20, 21, 22, Wuppertal, Von der Heydtmuseum, cat. nr. 10 Dortmund, Museum für Kunst und Kulturgeschichte, cat. nr. 1. 28, 29, 69, 71 Zwolle, Museum de Fundatie, Zwolle en Heino/Wijhe, cat. nrs. 49, Düsseldorf, Museum Kunstpalast - ARTHOTHEK - Horst Kolberg, Lübeck, die Lübecker Museen, Museum Behnhaus Drägerhaus, 87 cat. nr. 46 cat. nr. 12, 39

DE ROMANTIEK IN HET NOORDEN VAN FRIEDRICH TOT TURNER - kunst. Schilders keken niet meer alleen zorgvuldig zorgvuldig meer alleen keken niet Schilders kunst. maar natuur, naar de omringende om zich heen, naar hun ook de blik naar binnen, ze keerden eigen innerlijk. is onmiskenbaar van de Romantiek De invloed De beweging omvatte in de moderne wereld. denken en als het intellectuele zowel de kunsten achttiende eeuw. vanaf de late raasde door Europa Noorden geeft een breed De Romantiek in het uit perspectief op de landschapsschilderkunst het eerst wordt ook de Neder die periode. Voor landse Romantiek in een internationale context context een internationale landse Romantiek in Barend Koekkoek, hoe verhouden gepresenteerd: Andreas Schelfhout zich tot Wijnand Nuijen en tijdgenoten? hun beroemde buitenlandse - - - derkunst een hoge vlucht, met kunstenaars vlucht, met kunstenaars derkunst een hoge David in Engeland, Caspar Turner als J.M.W. Dahl in en Johan Christian in Duitsland Friedrich Noorwegen. spreken hun schilderijen Niet alleen in de verbeelding, ook ontstond tot nog steeds een die kunstopvatting deze periode een nieuwe heeft gehad op de moderne bepalende invloed denis als aanleiding geven tot een meer religieuze, een meer geven tot denis als aanleiding is hoe dan ook beleving. Het landschap spirituele in de beeldende kunst. een belangrijk genre nam de landschapsschil Tijdens de Romantiek ook Maar en vulkaanuitbarstingen. zeeën Woeste en serene velden. Land stille maannachten dimensie historische kunnen zowel een schappen geschie van de nationale sporen tonen hebben en