Atlantikwall Zuid-Holland … Van Noordwijk Tot De Punt Van Goeree

Provincie Zuid-Holland De Provincie Zuid-Holland wil de herkenbaarheid en de beleefbaarheid van de Atlantikwall versterken door bunkercomplexen langs de Zuid-Hollandse kust zowel fysiek als virtueel toegankelijk te maken. De Provincie ondersteunt herstelwerkzaamheden, ontsluiting door fiets- en wandelroutes, educatieve programma’s en toeristische marketing. Zo wordt het verhaal van de Atlantikwall onder de aandacht gebracht van een breed publiek en blijft de herinnering aan de linie ook in de toekomst gewaarborgd.

I N H O U D 1. Het verhaal van de Atlantikwall in zuid holland Introductie 4 Tweede wereldoorlog 4 Vrees voor een invasie 4 Structuur Atlantikwall 5 Versterkte Atlantikwall 6 De bouw 7 Hoe bouw je een bunker? 8 Sloop en evacuatie 9 Dagelijks leven 10 Gebruik Atlantikwall 11 Na de oorlog 11 Sporen van de Atlantikwall 12 Erfgoed 13 2. De locaties van de Atlantikwall in zuid holland Noordwijk/Katwijk 15 ZUID-HOLLAND Scheveningen en Den Haag 17 Festung Hoek van Holland 20 Voorne 25 Goeree-Overflakkee 27 Teksten: Geert-Jan Mellink, Erfgoedhuis Zuid-Holland Adviezen: Christian Quist Samenstelling: Erfgoedhuis Zuid-Holland/Ad van der Zee Contactadressen 28 Foto’s: NIOD, Bundesarchiv, Atlantikwall Musea Noordwijk en Hoek van Holland, Biberbunker, Stichting Fronttaal, SAMS, Erfgoedhuis Zuid-Holland. Met speciale dank aan Geo van Geffen/Het Zuid-Hollands Landschap 3 Vormgeving: Bannink Publiciteit, Leimuiden Provincie Zuid-Holland De Provincie Zuid-Holland wil de herkenbaarheid en de beleefbaarheid van de Atlantikwall versterken door bunkercomplexen langs de Zuid-Hollandse kust zowel fysiek als virtueel toegankelijk te maken. De Provincie ondersteunt herstelwerkzaamheden, ontsluiting door fiets- en wandelroutes, educatieve programma’s en toeristische marketing. Zo wordt het verhaal van de Atlantikwall onder de aandacht gebracht van een breed publiek en blijft de herinnering aan de linie ook in de toekomst gewaarborgd.

I N H O U D 1. Het verhaal van de Atlantikwall in zuid holland Introductie 4 Tweede wereldoorlog 4 Vrees voor een invasie 4 Structuur Atlantikwall 5 Versterkte Atlantikwall 6 De bouw 7 Hoe bouw je een bunker? 8 Sloop en evacuatie 9 Dagelijks leven 10 Gebruik Atlantikwall 11 Na de oorlog 11 Sporen van de Atlantikwall 12 Erfgoed 13 2. De locaties van de Atlantikwall in zuid holland Noordwijk/Katwijk 15 ZUID-HOLLAND Scheveningen en Den Haag 17 Festung Hoek van Holland 20 Voorne 25 Goeree-Overflakkee 27 Teksten: Geert-Jan Mellink, Erfgoedhuis Zuid-Holland Adviezen: Christian Quist Samenstelling: Erfgoedhuis Zuid-Holland/Ad van der Zee Contactadressen 28 Foto’s: NIOD, Bundesarchiv, Atlantikwall Musea Noordwijk en Hoek van Holland, Biberbunker, Stichting Fronttaal, SAMS, Erfgoedhuis Zuid-Holland. Met speciale dank aan Geo van Geffen/Het Zuid-Hollands Landschap 3 Vormgeving: Bannink Publiciteit, Leimuiden De Atlantikwall Wie in de duinen wandelt of fietst komt ze ongetwijfeld een keer tegen: Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Maar niet iedereen zal weten dat ze de zichtbare overblijfselen zijn van de Atlantikwall, een 5200 kilometer lange verdedigingslinie die liep van Noorwegen tot Zuid-Frankrijk. Het verhaal van de Atlantikwall gaat over de bouw en de militaire betekenis, maar ook over minder bekende aspecten als de massale evacuaties, de sloop en wederopbouw. De bunkers en andere overblijfselen vormen een herinneringslandschap dat verwijst naar het donkere verleden van de Tweede Wereldoorlog.

Tweede Wereldoorlog De Atlantikwall geldt als een van de grootste bouwwerken van de 20e eeuw. Nazi- Duitsland bouwde de linie tijdens de Tweede Wereldoorlog tussen 1942 en 1945 om een geallieerde invasie van het Westeuropese vasteland vanuit zee onmogelijk te maken. Aanleiding voor de bouw was de dreiging van een langdurige twee-fronten- oorlog voor Duitsland toen na het verlies van de luchtoorlog tegen Groot-Brittannië eind september 1940, een jaar later ook de Duitse opmars in de Sovjet-Unie tot staan kwam. Om de zwakke verdediging van de kuststrook in het Westen te versterken, begonnen de Duitsers eind 1941 met de aanleg van een kustverdedigingslinie. Deze zogenaamde Neue Westwall – ter onderscheid van de Westwall, een 630 kilometer lange verdedigingslinie langs de westgrens van Duitsland zelf - moest strategische locaties zoals havens, steden en industriegebieden langs de gehele kust van Noorwegen tot aan de Frans-Spaanse grens versterken. Zo zou met relatief weinig militairen een vijandelijke invasie kunnen worden verhinderd, was het idee. De Atlantikwall: 5.000 kilometer verdedigingswal, van de Noordkaap Vrees voor een invasie tot de Pyreneën. De aanleg van de Neue Westwall, later om propagandistische redenen om-gedoopt tot Atlantikwall, vorderde aanvankelijk nauwelijks. De angst voor een geallieerde invasie Structuur Atlantikwall werd in 1942 echter zo groot dat alle beschikbare mankracht voor de kustverdediging De Atlantikwall was een serie losstaande, zelfstandige en aan alle kanten te verdedigen werd ingezet. Ook Nederland kreeg al gauw met de gevolgen daarvan te maken. kleinere en grotere steunpunten die elkaar vuurondersteuning konden geven. In veel In april 1942 werden langs de hele kust het strand en de duinen tot verboden gebied gevallen bestonden ze uit bomvrije bunkers, soms met een muur- en dakdikte van zeker (Sperrgebiet) verklaard. Vanaf 1 juli 1942 gold een algemeen bouwverbod omdat een twee meter gewapend beton. Al naar gelang hun betekenis en grootte worden de groot deel van de bouwcapaciteit gebruikt moest worden voor de aanleg van de steunpunten Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunktgruppe, Verteidigungsbereich of Atlantikwall. De oorspronkelijke plannen voorzagen in de bouw van 15.000 bunkers Festung genoemd. Het Widerstandsnest is het kleinste steunpunt, Festung - de havens aan de Nederlandse, Belgische en Franse kust. Maar door gebrek aan arbeidskrachten, en de toegangen tot deze havens - het grootste. In Nederland waren vier Verteidigungs- materieel en brandstof waren er op de einddatum van 1 mei 1943 slechts 6000 bunkers bereiche: Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Vlissingen. In 1944 kregen Hoek opgeleverd. Daarvan stonden er 510 in Nederland, in plaats van de geplande 2000. van Holland en IJmuiden de status van Festung.

Terug naar de inhoudspagina 4 Naar de locaties 5 De Atlantikwall Wie in de duinen wandelt of fietst komt ze ongetwijfeld een keer tegen: Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Maar niet iedereen zal weten dat ze de zichtbare overblijfselen zijn van de Atlantikwall, een 5200 kilometer lange verdedigingslinie die liep van Noorwegen tot Zuid-Frankrijk. Het verhaal van de Atlantikwall gaat over de bouw en de militaire betekenis, maar ook over minder bekende aspecten als de massale evacuaties, de sloop en wederopbouw. De bunkers en andere overblijfselen vormen een herinneringslandschap dat verwijst naar het donkere verleden van de Tweede Wereldoorlog.

Terug naar de inhoudspagina 4 Naar de locaties 5 vloedlijn plaatsen, laaggelegen gebieden onder water zetten, en mijnenvelden, aarden wallen, loopgraven en tankgrachten aanleggen. Ook plaatste hij overal aan de kust grote aantallen schuin ingegraven palen, verbonden met staaldraden en voorzien van mijnen. Om geallieerde lucht-landingen onmogelijk te maken en als rugdekking voor de kustverdediging zetten de Duitsers vanaf februari 1944 ook nog eens grote gebieden in Zeeland en Zuid-Holland onder water.

De bouw De Organisation Todt, genoemd naar de oprichter Fritz Todt, was verantwoordelijk voor de bouw van de Atlantikwall. De organisatie schakelde daarvoor honderdduizenden arbeiders in. Aanvankelijk werd het werk door betaalde arbeiders en krijgsgevangenen uitgevoerd. Maar bij gebrek aan voldoende arbeidskrachten werden later burgers als dwangarbeider ingezet, bijvoorbeeld in Noorwegen en Frankrijk. Ook Duitse soldaten werkten aan de bouw mee. Op het hoogtepunt van de werkzaamheden waren er in totaal een half miljoen mensen bij betrokken.

Noordwijk aan Zee, net na de Bevrijding. Het strand staat nog vol met ‘asperges’ en andere versperringen.

De kustverdediging bestond naast de bezetting van de steunpunten zelf, uit batterijen met kust- en luchtafweergeschut, en uit radarinstallaties. De batterijen waren gewoonlijk samengesteld uit een vuurleidingspost (waar observaties en metingen werden gedaan), geschutsemplacementen, woonschuilplaatsen voor de manschappen en bergplaatsen voor munitie en bijvoorbeeld aggregaten. De verdedigingswerken waren onderling verbonden met ondergrondse loopgraven. Naast bunkers en batterijen maakten versperringen en natuurlijke hindernissen, zoals waterlopen en steile duinhellingen, onderdeel uit van de Atlantikwall. Als versperringen dienden bijvoorbeeld rijen in beton gegoten, schuin omhoog stekende stalen balken, en zogenaamde Höckerhindernisse. Deze draketand- versperringen bestonden uit vijf parallel lopende rijen betonnen piramides die per rij verschillend van hoogte waren. Ook zetten de Duitsers gebieden onder water, bouwden ze (anti-)tankmuren (Panzermauer), en groeven ze droge of natte Wehrmacht-generaal Christiansen inspecteert Kernwerk De Beer, (anti-)tankgrachten van wel 20 meter breed. 11 februari 1944. (Foto Johannes Hähle, Bundesarchiv)

Versterkte Atlantikwall Net als in andere landen, maakten de Duitsers in Nederland gebruik van goedbetaalde Eind 1943 gaf Hitler aan veldmaarschalk Erwin Rommel de opdracht de Atlantikwall plaatselijke onderaannemers. De arbeiders werden vrijwillig gecontracteerd of door de nog verder te versterken. Rommel vond dat de aanvallers bij een invasie al op zee Duitsers via de Arbeitseinsatz, de gedwongen tewerkstelling, ingeschakeld. Op verschil- vernietigd moesten worden. Lukte dat niet, dan moest de aanval in ieder geval op het lende plaatsen in Nederland waren werkkampen voor Atlantikwallarbeiders. strand worden afgeslagen. Begin 1944 liet hij daarom allerlei versperringen in de De Duitsers maakten voor de Atlantikwall waar mogelijk gebruik van bestaande

Terug naar de inhoudspagina 6 Naar de locaties 7 vloedlijn plaatsen, laaggelegen gebieden onder water zetten, en mijnenvelden, aarden wallen, loopgraven en tankgrachten aanleggen. Ook plaatste hij overal aan de kust grote aantallen schuin ingegraven palen, verbonden met staaldraden en voorzien van mijnen. Om geallieerde lucht-landingen onmogelijk te maken en als rugdekking voor de kustverdediging zetten de Duitsers vanaf februari 1944 ook nog eens grote gebieden in Zeeland en Zuid-Holland onder water.

Noordwijk aan Zee, net na de Bevrijding. Het strand staat nog vol met ‘asperges’ en andere versperringen.

Terug naar de inhoudspagina 6 Naar de locaties 7 Nederlandse verdedigingswerken. Zo plaatsten ze een geschutsbunker op de wallen van Zodra het betonnen omhulsel gereed was, kwamen monteurs om onder meer stalen de 19e eeuwse vesting van Hellevoetsluis en transformeerden ze de munitiekamer van deuren, ventilatiesystemen, kachels en slaapkooien te installeren. Staal werd in de loop het eveneens 19e-eeuwse Fort Hoek van Holland tot een broodbakkerij voor de Festung van de oorlog echter steeds schaarser en daardoor werden sommige bunkers nooit Hoek van Holland. In Den Helder werd het zeefront van het uit de Franse Tijd stam- volledig uitgerust. mende fort Erfprins gebruikt voor de bouw van een luchtafweerbatterij. Sloop en evacuatie Hoe bouw je een bunker? De aanleg van de Atlantikwall heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de bewoners van De Duitsers maakten bij de aanleg van de Atlantikwall gebruik van gestandaardiseerde de Nederlandse kuststreek. De Duitsers lieten herkenningspunten, zoals torens, langs bunkerontwerpen. Deze Regelbauten waren eind jaren dertig gebruikt bij de aanleg van de de kust afbreken en schootsvelden ruimen. Duizenden woningen en gebouwen werden Westwall. In totaal zijn honderden verschillende standaardtypes bekend, allemaal met gesloopt. Plaatsen als Ter Heijde en Petten verdwenen zelfs vrijwel helemaal van de een unieke aanduiding en uniek typenummer. Het voordeel van standaardbouw was dat kaart, terwijl in Hoek van Holland, Hellevoetsluis en IJmuiden de historische kern vooraf bekend was hoeveel bouwmaterialen en arbeidskrachten nodig waren, wat de deels of geheel werd gesloopt. In Den Haag werd een kilometers lange en honderden logistieke planning vergemakkelijkte en de bouwtijd verkortte. Efficiëntie was noodzake- meters brede strook bestemd voor de aanleg van een tankgracht, wat tot de afbraak van lijk, want de bouw van de Atlantikwall vereiste enorme hoeveelheden beton en complete woonwijken leidde. In Katwijk werd de bebouwing op de boulevard vrijwel

De bouw van een bunker nam 14 tot 19 weken in beslag. (Bundesarchiv) Bunkerbouw in de Stadhouderslaan, Den Haag (Collectie NIOD) wapeningsstaal, omdat de bunkers krachtige bommen moesten kunnen weerstaan. geheel afgebroken en verdween ook de daarachter liggende oude visserswijk. Voor kleine bunkers was bijvoorbeeld al meer dan 100 kubieke meter beton nodig. Bewoners van gesloopte huizen in het Sperrgebiet werden gedwongen geëvacueerd. Voor de bouw van een bunker moest eerst een gat worden gegraven. Vervolgens werd het Datzelfde gold voor bewoners van gebieden die door de Duitsers onder water werden omvangrijke frame van betonijzer opgebouwd, waaromheen de houten bekisting voor gezet, zoals Goeree-Overflakkee, Voorne-Putten en de Hoeksche Waard. Alleen al in het beton werd aangebracht. Vervolgens werd het beton gestort dat minstens 24 uur Den Haag moesten 130.000 mensen hun woning verlaten en elders onderdak vinden, moest drogen. vaak ver buiten de eigen woonplaats of provincie. Velen van hen keerden na de oorlog

Terug naar de inhoudspagina 8 Naar de locaties 9 Nederlandse verdedigingswerken. Zo plaatsten ze een geschutsbunker op de wallen van Zodra het betonnen omhulsel gereed was, kwamen monteurs om onder meer stalen de 19e eeuwse vesting van Hellevoetsluis en transformeerden ze de munitiekamer van deuren, ventilatiesystemen, kachels en slaapkooien te installeren. Staal werd in de loop het eveneens 19e-eeuwse Fort Hoek van Holland tot een broodbakkerij voor de Festung van de oorlog echter steeds schaarser en daardoor werden sommige bunkers nooit Hoek van Holland. In Den Helder werd het zeefront van het uit de Franse Tijd stam- volledig uitgerust. mende fort Erfprins gebruikt voor de bouw van een luchtafweerbatterij. Sloop en evacuatie Hoe bouw je een bunker? De aanleg van de Atlantikwall heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de bewoners van De Duitsers maakten bij de aanleg van de Atlantikwall gebruik van gestandaardiseerde de Nederlandse kuststreek. De Duitsers lieten herkenningspunten, zoals torens, langs bunkerontwerpen. Deze Regelbauten waren eind jaren dertig gebruikt bij de aanleg van de de kust afbreken en schootsvelden ruimen. Duizenden woningen en gebouwen werden Westwall. In totaal zijn honderden verschillende standaardtypes bekend, allemaal met gesloopt. Plaatsen als Ter Heijde en Petten verdwenen zelfs vrijwel helemaal van de een unieke aanduiding en uniek typenummer. Het voordeel van standaardbouw was dat kaart, terwijl in Hoek van Holland, Hellevoetsluis en IJmuiden de historische kern vooraf bekend was hoeveel bouwmaterialen en arbeidskrachten nodig waren, wat de deels of geheel werd gesloopt. In Den Haag werd een kilometers lange en honderden logistieke planning vergemakkelijkte en de bouwtijd verkortte. Efficiëntie was noodzake- meters brede strook bestemd voor de aanleg van een tankgracht, wat tot de afbraak van lijk, want de bouw van de Atlantikwall vereiste enorme hoeveelheden beton en complete woonwijken leidde. In Katwijk werd de bebouwing op de boulevard vrijwel

Terug naar de inhoudspagina 8 Naar de locaties 9 Als woonhuis vermomde bunker in Gebruik Atlantikwall ’s-Gravenzande. Er werden zelfs ramen De Atlantikwall was bedoeld om de Festung Europa af te grendelen. Propaganda, zowel en menselijke figuren op geschilderd. gericht op de tegenstander als op het eigen Duitse volk, creëerde en versterkte dit beeld (Bundesarchiv) van een onneembare vesting. Dat bleek een mythe want de Atlantikwall kon de geallieerde invasie in Normandië van 6 juni 1944 uiteindelijk niet voorkomen. Toch niet meer terug naar hun woonplaats. Naar mag de militaire betekenis van de linie niet onderschat worden. Zo was de hardnekkige schatting zijn enkele honderdduizenden mensen gedwongen geëvacueerd. Zowel de Duits propaganda-affiche, 1943. evacuaties als de sloopwerkzaamheden werden (Collectie NIOD) door de gemeentes zelf georganiseerd en gecoördineerd. tegenstand van de Duitsers bij de Ook de natuur had te lijden onder de bouw verovering van Walcheren door de van de Atlantikwall. De duinen werden geallieerden in november 1944 alleen vergraven en bebouwd, bossen werden gekapt maar mogelijk dankzij de Atlantik- voor het maken van bekistingen en hindernis- wall. Ook de radarinstallaties en het sen, en tienduizenden hectares bouwland luchtafweergeschut speelden een werden verwoest door inundaties, tank- belangrijke rol bij het lokaliseren en versperringen, mijnenvelden en loopgraven. onderscheppen van bijvoorbeeld De ingrepen hebben het duinlandschap op geallieerde bommenwerpers. veel plaatsen veranderd. Na de oorlog Dagelijks leven Al kort na de bevrijding werd begon- Het leven van de Atlantikwallbezetting was nen met het slopen en opruimen van eentonig: wachtlopen, oefenen en kaarten. bunkers en verdedigingswerken. Dat Maar de voorzieningen waren, zeker in was ingegeven door praktische, maar vergelijking tot het front, uitstekend. Rond de vooral ook psychologische redenen. bunkers bevonden zich vaak woonschuil- De verdedigingswerken waren symbolen van de bezetting waaraan men niet meer herinnerd wilde worden. Het dagelijks leven in de bunkers: De honderdduizenden mijnen op het strand, in zee en in de duinen werden geruimd, een soldaat van de Wehrmacht post een veelal met behulp van Duitse krijgsgevangenen. In de zomer van 1946 was het strand brief in het Staelduinse Bos. (Bundesarchiv) van Scheveningen weer toegankelijk voor badgasten. Tijdens de Wederopbouw werden bunkers ook gebruikt voor (nood-)huisvesting. plaatsen, bakkerijen, keukens, badhuizen, toiletten en garages, uitgevoerd in licht Toen de Koude Oorlog begon werden de bunkers ook gezien als mogelijke schuilplaats beton of in baksteen. Sommige van die functies waren ook wel ondergebracht in voor de burgerbevolking. Herbestemming voorkwam de sloop van veel bunkers. Een zware bunkers. mooi voorbeeld hiervan is de Biber-bunker op Oostvoorne die een tweede leven kreeg als commandopost van de organisatie Bescherming Bevolking (BB). Ook het ministe- rie van Defensie maakte van de nood een deugd en gebruikte bijvoorbeeld het bunkercomplex in het Staelduinse Bos bij ‘s-Gravenzande als opslagplaats voor

Terug naar de inhoudspagina 10 Naar de locaties 11 Als woonhuis vermomde bunker in Gebruik Atlantikwall ’s-Gravenzande. Er werden zelfs ramen De Atlantikwall was bedoeld om de Festung Europa af te grendelen. Propaganda, zowel en menselijke figuren op geschilderd. gericht op de tegenstander als op het eigen Duitse volk, creëerde en versterkte dit beeld (Bundesarchiv) van een onneembare vesting. Dat bleek een mythe want de Atlantikwall kon de geallieerde invasie in Normandië van 6 juni 1944 uiteindelijk niet voorkomen. Toch niet meer terug naar hun woonplaats. Naar mag de militaire betekenis van de linie niet onderschat worden. Zo was de hardnekkige schatting zijn enkele honderdduizenden mensen gedwongen geëvacueerd. Zowel de Duits propaganda-affiche, 1943. evacuaties als de sloopwerkzaamheden werden (Collectie NIOD) door de gemeentes zelf georganiseerd en gecoördineerd. tegenstand van de Duitsers bij de Ook de natuur had te lijden onder de bouw verovering van Walcheren door de van de Atlantikwall. De duinen werden geallieerden in november 1944 alleen vergraven en bebouwd, bossen werden gekapt maar mogelijk dankzij de Atlantik- voor het maken van bekistingen en hindernis- wall. Ook de radarinstallaties en het sen, en tienduizenden hectares bouwland luchtafweergeschut speelden een werden verwoest door inundaties, tank- belangrijke rol bij het lokaliseren en versperringen, mijnenvelden en loopgraven. onderscheppen van bijvoorbeeld De ingrepen hebben het duinlandschap op geallieerde bommenwerpers. veel plaatsen veranderd. Na de oorlog Dagelijks leven Al kort na de bevrijding werd begon- Het leven van de Atlantikwallbezetting was nen met het slopen en opruimen van eentonig: wachtlopen, oefenen en kaarten. bunkers en verdedigingswerken. Dat Maar de voorzieningen waren, zeker in was ingegeven door praktische, maar vergelijking tot het front, uitstekend. Rond de vooral ook psychologische redenen. bunkers bevonden zich vaak woonschuil- De verdedigingswerken waren symbolen van de bezetting waaraan men niet meer herinnerd wilde worden. Het dagelijks leven in de bunkers: De honderdduizenden mijnen op het strand, in zee en in de duinen werden geruimd, een soldaat van de Wehrmacht post een veelal met behulp van Duitse krijgsgevangenen. In de zomer van 1946 was het strand brief in het Staelduinse Bos. (Bundesarchiv) van Scheveningen weer toegankelijk voor badgasten. Tijdens de Wederopbouw werden bunkers ook gebruikt voor (nood-)huisvesting. plaatsen, bakkerijen, keukens, badhuizen, toiletten en garages, uitgevoerd in licht Toen de Koude Oorlog begon werden de bunkers ook gezien als mogelijke schuilplaats beton of in baksteen. Sommige van die functies waren ook wel ondergebracht in voor de burgerbevolking. Herbestemming voorkwam de sloop van veel bunkers. Een zware bunkers. mooi voorbeeld hiervan is de Biber-bunker op Oostvoorne die een tweede leven kreeg als commandopost van de organisatie Bescherming Bevolking (BB). Ook het ministe- rie van Defensie maakte van de nood een deugd en gebruikte bijvoorbeeld het bunkercomplex in het Staelduinse Bos bij ‘s-Gravenzande als opslagplaats voor

Terug naar de inhoudspagina 10 Naar de locaties 11 munitie. In het nabijgelegen Vinetaduin installeerden de Amerikanen tijdens de Koude Oorlog een straalzender of troposcatter, en bouwden ze de vier bijbehorende schotelantennes vlak naast een Duitse luchtafweerbunker. In de jaren ’60 zijn veel bunkers op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden gesloopt omdat ze als een gevaar werden gezien voor de veiligheid van de kust. Niet geheel ten onrechte, want tijdens de Watersnoodramp van 1953 bleek dat diverse dijken waren doorgebroken op plaatsen waar zich een bunker in het dijklichaam bevond. Talloze bunkers hebben in de loop van de tijd een nieuwe bestemming gekregen. Ze werden gebruikt als opslagplaats voor munitie, archieven of kunst, voor het telen van champignons, als museum of vakantiehuisje. Ook zijn bunkers het onderkomen geworden van beschermde planten- en dierensoorten, zoals vleermuizen.

Tobruk op complex De Punt op Goeree. De richtaanwijzingen voor het geschut zijn bewaard gebleven.

op verschillende plaatsen nog goed de overgang te zien is van de oorspronkelijke bebouwing naar de na-oorlogse nieuwbouw. Tientallen bunkers en bunkercomplexen zijn nog onder het zand aanwezig, vaak vermomd als begroeide heuveltjes of duinen. Steeds meer bunkers worden echter Watervleermuizen behoren tot de (beschermde) bewoners van veel bunkers uitgegraven, gerestaureerd en opengesteld voor het publiek. In 1996 werd het eerste in de Atlantikwall. Atlantikwall-museum geopend in Hoek van Holland, gevolgd door initiatieven in Noordwijk en Den Haag. In 2012 zijn op de Punt van Goeree 15 bunkers uitgegraven Sporen van de Atlantikwall en er zijn op meer plaatsen langs de kust plannen om bunkers uit te graven en Grote delen van de Atlantikwall zijn weliswaar gesloopt, maar in de kuststreek toegankelijk te maken voor bezoekers. herinneren nog allerlei sporen in het landschap aan haar aanwezigheid. Niet alleen zijn op veel plaatsen de overgebleven bunkers zichtbaar, maar ook delen van tankmuren en Erfgoed de voormalige infrastructuur (aanvoerwegen, spoorlijntracés), loopgraven en Het lijkt misschien nog moeilijk voorstelbaar, maar de bunkercomplexen van de zandwinputten. Atlantikwall zullen ooit dezelfde fascinatie oproepen als middeleeuwse kastelen, Wat op het eerste gezicht minder in het oog springt zijn de gevolgen die de aanleg van stadswallen en forten dat nu doen. Ooit bedoeld om een geallieerde invasie van het de Atlantikwall heeft gehad voor de dorpen en steden langs de kust. Vooral in Zuid- bezette West-Europa vanuit zee te voorkomen is de Atlantikwall nu erfgoed van de Holland heeft de Atlantikwall het aanzien en karakter van plaatsen als Den Haag, Tweede Wereldoorlog geworden. De aanwezigheid van deze verdedigingslinie heeft Katwijk en Hoek van Holland ingrijpend veranderd. De plekken waar de oorspronkelij- onze kuststreek tot een herinneringslandschap gemaakt. De overgebleven bunkers ke bebouwing moest wijken voor de verdedigingswerken worden nu vaak gedomineerd zijn slechts de zichtbare getuigen van de ingrijpende gebeurtenissen die hier hebben door wederopbouw-architectuur. Nergens is dit contrast groter dan in Den Haag, waar plaatsgevonden.

Terug naar de inhoudspagina 12 Naar de locaties 13 munitie. In het nabijgelegen Vinetaduin installeerden de Amerikanen tijdens de Koude Oorlog een straalzender of troposcatter, en bouwden ze de vier bijbehorende schotelantennes vlak naast een Duitse luchtafweerbunker. In de jaren ’60 zijn veel bunkers op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden gesloopt omdat ze als een gevaar werden gezien voor de veiligheid van de kust. Niet geheel ten onrechte, want tijdens de Watersnoodramp van 1953 bleek dat diverse dijken waren doorgebroken op plaatsen waar zich een bunker in het dijklichaam bevond. Talloze bunkers hebben in de loop van de tijd een nieuwe bestemming gekregen. Ze werden gebruikt als opslagplaats voor munitie, archieven of kunst, voor het telen van champignons, als museum of vakantiehuisje. Ook zijn bunkers het onderkomen geworden van beschermde planten- en dierensoorten, zoals vleermuizen.

Tobruk op complex De Punt op Goeree. De richtaanwijzingen voor het geschut zijn bewaard gebleven.

Terug naar de inhoudspagina 12 Naar de locaties 13 Noordwijk/Katwijk Noordwijk, Katwijk en vliegkamp Valkenburg kregen samen de status van Stützpunktgruppe Katwijk.

...van Noordwijk tot de Punt van Goeree

2. De locaties van de Atlantikwall in zuid holland Noordwijk/Katwijk 15 Scheveningen en Den Haag 17 Festung Hoek van Holland 20 Voorne 25 Noordwijk Goeree-Overflakkee 27 1 In de Noordduinen ligt een vuurleidingpost, onderdeel van de kustbatterij ‘Nordwijk’. De vuurleidingpost was door een ondergrondse tunnel verbonden met vier nabij gelegen geschutbunkers. Contactadressen 28 2 Tot de kustbatterij behoor- den ook twee munitiebunkers. Een daarvan was in de Koude Vele locaties van de Atlantikwall zijn te bezoeken. Oorlog bestemd voor de opslag van kunst en is nu onderdeel Sommige bevinden zich echter in beschermde van het Atlantikwall Museum natuurgebieden of op privé-terrein en zijn niet toe- Noordwijk. gankelijk. Sommige locaties hebben ook betekenis gehad tijdens de Koude Oorlog; deze locaties zijn In deze munitiebunker in Noordwijk aan Zee werd tijdens gemerkt met een de Koude Oorlog een opslag voor kunstwerken ingericht.

Terug naar de inhoudspagina 14 Terug naar de locaties 15 Noordwijk/Katwijk Noordwijk, Katwijk en vliegkamp Valkenburg kregen samen de status van Stützpunktgruppe Katwijk.

...van Noordwijk tot de Punt van Goeree

Terug naar de inhoudspagina 14 Terug naar de locaties 15 Katwijk De ‘Vleermuisbunker’, een van 3 Op het Koepelduin, ook wel ‘Wilhelminaberg’ genoemd, bevond zich de bunkers aan de Wassenaarse Widerstandsnest 251 met een observatiepost. Slag.

4 Vanaf de zee tot vliegkamp verbonden door gemetselde Valkenburg aan de Wassenaar- gangen.Op een van de seweg liep een tankmuur. Delen geschutsbunkers is een daarvan zijn nog te zien in de horecagelegenheid gebouwd. duinen en in het zogeheten Pan Deze bunker staat ook wel Bos. bekend als de Vleermuisbunker, omdat het de winterverblijf- 5 Langs de Wassenaarseweg plaats is van vleermuizen. staat nog een groot aantal barakken in boerderijvorm. Rijksdorp Ze dienden als manschappen- 8 In het buurtschap Rijksdorp bevond zich het hoofdkwartier van een verblijven voor de 500 Duitse infanterieregiment. Het complex bestaat onder andere uit een commandobunker, militairen die op en rond een observatiepost, en nog enkele typen bunkers. Tijdens de Koude Oorlog is het vliegkamp Valkenburg Anti-tankmuur in de duinen ten zuiden van complex gebruikt als geheime verbindings- en commandopost. gelegerd waren. Katwijk. Scheveningen en Den Haag

Observatiepost Stützpunktgruppe Scheveningen bestond uit kustverdedigingswerken Koepelduin bij van Scheveningen-Noord tot Kijkduin, en een landfront met onder andere een kilometers lange tankgracht. Een apart onderdeel van de 6 Aan de toegangsweg tot het vliegveld bevinden verdediging vormde de uitstulping Stützpunkt Clingendael. zich twee commando- bunkers. Na de oorlog werden de barakken het onderkomen voor het personeel van de Marine- luchtvaartdienst die op Valkenburg was gevestigd.

Wassenaarse Slag 7 De Wassenaarse Slag was het zuidfront van de Stützpunktgruppe Katwijk. Het bestond uit enkele geschutsbunkers, een observatiepost, woonschuilplaatsen met een keukengebouw, badgebouw, commandopost en een privaat, alles onderling

Terug naar de inhoudspagina 16 Terug naar de locaties 17 Katwijk De ‘Vleermuisbunker’, een van 3 Op het Koepelduin, ook wel ‘Wilhelminaberg’ genoemd, bevond zich de bunkers aan de Wassenaarse Widerstandsnest 251 met een observatiepost. Slag.

Terug naar de inhoudspagina 16 Terug naar de locaties 17 9 Ten noorden van Scheve- vanuit de lucht op een gewone boerderij. Tijdens de Koude Oorlog was de ningen bouwde de Duitse schuilbunker bestemd als noodonderkomen voor de Nederlandse regering. marine de kustbatterij ‘Scheve- ningen-Nord’. De batterij be- 1 4 Onderdeel van Stützpunkt Clingendael was ook een complex van negen stond aanvankelijk uit zes verdedigingswerken in het parkje Arendsdorp. kanonnen in open opstelling. Begin 1944 werden die ver- 1 5 Aan de Badhuisweg naast ‘De Boshut’ bevinden zich een commandobunker vangen door vier geschut- (type 608) en een manschappenbunker (type 622). Beide bunkers maken deel uit bunkers en een bunker van het van het complex dat het hoofdkwartier vormde van de commandant van de type S414 waarin de vuur- Stützpunkt-gruppe Scheveningen. leidingpost was onder- De Stichting Atlantikwall Museum gebracht. Een commando- Batterie Scheveningen-Nord is een gaaf voorbeeld Scheveningen (SAMS) heeft in de bunker, twee grote munitie- van een Atlantikwall-batterij. bunkers een permanente expositie- bunkers en tientallen andere ruimte waar regelmatig tentoon- bunkers en gemetselde werken completeerden de batterij. Na de oorlog is de batterij stellingen worden georganiseerd. intact gebleven en oogt daarom nog net als in 1945. Wel zichtbaar, niet toegankelijk. Het bunkercomplex aan de Haagse 1 0 Vlakbij de batterij ligt een 650-meter lange tankmuur. De muur ligt in het park Badhuisweg is in beheer bij het aan het einde van de Waals-dorpervlakte en loopt over de top van een duin waarop Atlantikwallmuseum Scheveningen. een bunker was gebouwd met een anti-tankkanon. 1 6 In de Scheveningse Bosjes bevond zich het Europese hoofdkwartier van de 1 1 In het Haagse Bos bij het begin van de Laan van Nieuw Oost-Indië lag een klein Führer der Schnellboote. Het complex bestaat uit een groot aantal, ondergronds complex van vier bunkers. gelegen, werken, het merendeel gebouwd rond de heuvel Belvédère. Aan de rand van het West-broekpark, bij theeschenkerij Waterkant zijn nog een manschap- Clingendael penonderkomen (type 668) te zien, en een machine-bunker van het zeldzame type 1 2 Aan de Van Ouwenlaan bevindt zich een nooit gebruikte hospitaalbunker. V 192, het enige exemplaar dat In Nederland is gebouwd. Het is één van de grootste bunkers van Den Haag en deze staat op de gemeente- lijke monumentenlijst. De bunker heeft twee bouwlagen. Beneden was de 1 7 Tussen Kijkduin en Zorgvliet legden de Duitsers een zigzaglopende tankgracht machinekamer en boven werden de gewonden verzorgd. Tijdens de Koude Oorlog aan. Voor de aanleg moesten honderden huizen wijken. Vanaf het Gemeente- is de bunker door het Nederlandse leger gebruikt als communicatiecentrum. museum is aan de hand van de overgang van de oorspronkelijke bebouwing naar de na-oorlogse nieuwbouw nog goed te zien waar de tankgracht liep. 1 3 In het park Clingendael liet Rijks-commissaris Arthur Seyss-Inquart een grote schuilbunker 1 8 In de duinen bij Kijkduin bevond zich bouwen. Door zijn puntdak met pannen en schoor- het Widerstandsnest 67 HL. Daar was stenen, en zijn bakstenen bekleding lijkt de bunker de ‘Flugwache’ gestationeerd, een uitkijk- post om geallieerde vliegtuigen op te De schuilplaats van Seyss-Inquart in Clingendael. Het complex zag eruit als een boerderij, maar was De ondergrondse gangen van Wider- een grote schuilbunker. standsnest 67 HL bij Kijkduin

Terug naar de inhoudspagina 18 Terug naar de locaties 19 9 Ten noorden van Scheve- vanuit de lucht op een gewone boerderij. Tijdens de Koude Oorlog was de ningen bouwde de Duitse schuilbunker bestemd als noodonderkomen voor de Nederlandse regering. marine de kustbatterij ‘Scheve- ningen-Nord’. De batterij be- 1 4 Onderdeel van Stützpunkt Clingendael was ook een complex van negen stond aanvankelijk uit zes verdedigingswerken in het parkje Arendsdorp. kanonnen in open opstelling. Begin 1944 werden die ver- 1 5 Aan de Badhuisweg naast ‘De Boshut’ bevinden zich een commandobunker vangen door vier geschut- (type 608) en een manschappenbunker (type 622). Beide bunkers maken deel uit bunkers en een bunker van het van het complex dat het hoofdkwartier vormde van de commandant van de type S414 waarin de vuur- Stützpunkt-gruppe Scheveningen. leidingpost was onder- De Stichting Atlantikwall Museum gebracht. Een commando- Batterie Scheveningen-Nord is een gaaf voorbeeld Scheveningen (SAMS) heeft in de bunker, twee grote munitie- van een Atlantikwall-batterij. bunkers een permanente expositie- bunkers en tientallen andere ruimte waar regelmatig tentoon- bunkers en gemetselde werken completeerden de batterij. Na de oorlog is de batterij stellingen worden georganiseerd. intact gebleven en oogt daarom nog net als in 1945. Wel zichtbaar, niet toegankelijk. Het bunkercomplex aan de Haagse 1 0 Vlakbij de batterij ligt een 650-meter lange tankmuur. De muur ligt in het park Badhuisweg is in beheer bij het aan het einde van de Waals-dorpervlakte en loopt over de top van een duin waarop Atlantikwallmuseum Scheveningen. een bunker was gebouwd met een anti-tankkanon. 1 6 In de Scheveningse Bosjes bevond zich het Europese hoofdkwartier van de 1 1 In het Haagse Bos bij het begin van de Laan van Nieuw Oost-Indië lag een klein Führer der Schnellboote. Het complex bestaat uit een groot aantal, ondergronds complex van vier bunkers. gelegen, werken, het merendeel gebouwd rond de heuvel Belvédère. Aan de rand van het West-broekpark, bij theeschenkerij Waterkant zijn nog een manschap- Clingendael penonderkomen (type 668) te zien, en een machine-bunker van het zeldzame type 1 2 Aan de Van Ouwenlaan bevindt zich een nooit gebruikte hospitaalbunker. V 192, het enige exemplaar dat In Nederland is gebouwd. Het is één van de grootste bunkers van Den Haag en deze staat op de gemeente- lijke monumentenlijst. De bunker heeft twee bouwlagen. Beneden was de 1 7 Tussen Kijkduin en Zorgvliet legden de Duitsers een zigzaglopende tankgracht machinekamer en boven werden de gewonden verzorgd. Tijdens de Koude Oorlog aan. Voor de aanleg moesten honderden huizen wijken. Vanaf het Gemeente- is de bunker door het Nederlandse leger gebruikt als communicatiecentrum. museum is aan de hand van de overgang van de oorspronkelijke bebouwing naar de na-oorlogse nieuwbouw nog goed te zien waar de tankgracht liep. 1 3 In het park Clingendael liet Rijks-commissaris Arthur Seyss-Inquart een grote schuilbunker 1 8 In de duinen bij Kijkduin bevond zich bouwen. Door zijn puntdak met pannen en schoor- het Widerstandsnest 67 HL. Daar was stenen, en zijn bakstenen bekleding lijkt de bunker de ‘Flugwache’ gestationeerd, een uitkijk- post om geallieerde vliegtuigen op te De schuilplaats van Seyss-Inquart in Clingendael. Het complex zag eruit als een boerderij, maar was De ondergrondse gangen van Wider- een grote schuilbunker. standsnest 67 HL bij Kijkduin

Terug naar de inhoudspagina 18 Terug naar de locaties 19 sporen. De Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen is bezig enkele onder- het eiland De Beer het zogenoemde grondse gangen toegankelijk te maken voor publiek. Er worden ook rondleidingen Kernwerk Hoek van Holland, te verge- georganiseerd. lijken met een citadel. Het Kernwerk vormde het hart van de verdediging 1 9 In Rijswijk bouwde de Duitse Luftwaffe een radiopost op landgoed Over- en was een soort vesting binnen de voorde. In de Koude Oorlog werd dit complex verbouwd en in gebruik genomen Festung Hoek van Holland, maar is door de Bescherming Bevolking. De Nationale Collectie Bescherming Bevolking verzorgt er rondleidingen. geheel verdwenen bij de aanleg van de Maasvlakte. Aan de noordkant van de Nieuwe Waterweg werd de Festung Festung Hoek van Holland Hoek van Holland afgeschermd door Ten zuiden van Den Haag begint het gebied dat behoorde bij de Luchtfoto van Hoek van Holland, gemaakt Festung Hoek van Holland. De kwalificatie Festung (vesting) betekende op 18 maart 1945 door de Canadese de hoogst mogelijke verdedigingsstatus die het Duitse opperbevel aan majoor Forest, die een inspectietocht een gebied kon toekennen. Begrijpelijk gezien de strategische ligging maakte langs de kust. (Collectie Forest) van de Nieuwe Waterweg als toegang tot de haven van Rotterdam. Aan de zuidoever van de Nieuwe Waterweg bouwden de Duitsers op twee tankgrachten, een binnenste en een buitenste. Aan deze tankgrachten bevonden zich verschillende bunkercomplexen.

Ockenburg/Monster 20 Op het terrein van het voormalige schijnvliegveld Ockenburg staat nog een bunker van waaruit de verlichting van het terrein en het daar opgestelde nepvliegtuig bediend werden. In de duinen langs het fietspad naar Hoek van Holland zijn nog enkele kleine bunkers te zien.

2 1 Batterij Monster omvat een vrijwel complete batterij die nog geheel onder het zand ligt.

Ter Heijde 22 Het voormalige vissersdorp Ter Heijde werd volledig gesloopt voor de aanleg van de Atlantikwall. Na 1945 is het dorpje weer opgebouwd.

’s Gravenzande/ Naaldwijk 23 Het Widerstandsnest 51 aan de Noordlandseweg herbergt een commandobunker (type 608), een hospitaalbunker en een aantal manschappenbunkers (type 502). Eén van deze types 502 staat er nog en is door zijn eerste bewoners Villa Sorgenfrei gedoopt. Na de oorlog werden de ruimten tussen de bunkers opgevuld

Terug naar de inhoudspagina 20 Terug naar de locaties 21 sporen. De Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen is bezig enkele onder- het eiland De Beer het zogenoemde grondse gangen toegankelijk te maken voor publiek. Er worden ook rondleidingen Kernwerk Hoek van Holland, te verge- georganiseerd. lijken met een citadel. Het Kernwerk vormde het hart van de verdediging 1 9 In Rijswijk bouwde de Duitse Luftwaffe een radiopost op landgoed Over- en was een soort vesting binnen de voorde. In de Koude Oorlog werd dit complex verbouwd en in gebruik genomen Festung Hoek van Holland, maar is door de Bescherming Bevolking. De Nationale Collectie Bescherming Bevolking verzorgt er rondleidingen. geheel verdwenen bij de aanleg van de Maasvlakte. Aan de noordkant van de Nieuwe Waterweg werd de Festung Festung Hoek van Holland Hoek van Holland afgeschermd door Ten zuiden van Den Haag begint het gebied dat behoorde bij de Luchtfoto van Hoek van Holland, gemaakt Festung Hoek van Holland. De kwalificatie Festung (vesting) betekende op 18 maart 1945 door de Canadese de hoogst mogelijke verdedigings-status die het Duitse opperbevel aan majoor Forest, die een inspectietocht een gebied kon toekennen. Begrijpelijk gezien de strategische ligging maakte langs de kust. (Collectie Forest) van de Nieuwe Waterweg als toegang tot de haven van Rotterdam. Aan de zuidoever van de Nieuwe Waterweg bouwden de Duitsers op twee tankgrachten, een binnenste en een buitenste. Aan deze tankgrachten bevonden zich verschillende bunkercomplexen.

2 1 Batterij Monster omvat een vrijwel complete batterij die nog geheel onder het zand ligt.

Ter Heijde 22 Het voormalige vissersdorp Ter Heijde werd volledig gesloopt voor de aanleg van de Atlantikwall. Na 1945 is het dorpje weer opgebouwd.

Terug naar de inhoudspagina 20 Terug naar de locaties 21 met woonhuizen. Nabij Hoek van Holland huisnummer 44 staat een 26 Aan de Noorderpier van Hoek van hospitaalbunker van het Holland is sinds 2012 het vernieuwde type 639, de enige in ons Atlantikwallmuseum Hoek van Holland land. De overige bunkers gevestigd. Het museum heeft een vaste van dit complex zijn te expositie en organiseert regelmatig bereiken via een zijstraat wisseltentoonstellingen. van de Noordlandseweg, In ’s-Gravenzande zijn sommige woningen bovenop Atlantikwall-museum Hoek van Holland tussen de huisnummers de bunkers van de Atlantikwall gebouwd. aan de Noorderpier. 26 en 30. Een pad naast huisnummer 11 in deze zijstraat voert naar de ingangszijde van de manschappen- 27 In het duin langs de Strandweg ligt de luchtdoelbatterij ‘Nordmole’. Die bunker van het type 502. bestond uit vier kanonnen op open beddingen en een vuurleidingpost. Daar- omheen lagen zestien gevechtsschuilplaatsen, een grote en een kleine munitie- 24 Het Widerstandsnest 53 bij het Arendsduin vormde de verdediging van de bunker een keuken, een was- en latrinegebouw, een machinebunker voor de noordwestelijke toegang (Sperre) tot de Festung Hoek van Holland. In de omgeving opwekking van elektriciteit, een wachtgebouw, een manschappen-bunker en enkele woonschuilplaatsen. Aan de zeezijde werd het hele terrein afgeschermd door een hoge tankmuur.

28 Na de capitulatie namen de Duitsers de oorspronkelijk Nederlandse ‘Batterij V’ in gebruik en herdoopten die ‘Vineta’. In het kader van de Atlantikwall werd de batterij grondig gemoderniseerd. Er kwamen vier geschutbunkers van het type 671, die in verbinding stonden met de Nederlandse bunkers. Achter de geschutbunkers werden manschappenbunkers en een hospitaal gebouwd. Een badgebouw, werkplaats, kantine, woonschuilplaatsen en bergplaatsen completeerden de batterij. Tijdens de Koude Oorlog plaatste het Amerikaanse leger hier een relaisstation met opvallende schotelantennes voor troposcatter- Deze heuveltjes in ’s-Gravenzande herbergen de bunkers van het Widerstandsnest 53. verbindingen tussen West-Duitsland en Groot-Brittannië. bevinden zich diverse bunkers van verschillende typen. Aan de oostzijde van de 29 Even verderop lag het hoofdkwartier van de Duitse kustartillerie (Marine weg N211 liggen enkele heuveltjes, bebouwd met woningen. In deze bergjes liggen Artillerie Abteilung (MAA) 205). Onderdeel daarvan was een vuurleidingspost voor drie manschappenbunkers, twee munitiemagazijnen en een keuken met eetzaal de verschillende kustbatterijen van de afdeling kustartillerie. Het kleine complex verborgen. Dit is nog op één plek te zien: in de theetuin van tuincentrum Intratuin, bestaat uit, onder meer, een commandobunker en drie manschappenbunkers. net ten zuiden van de Sperre. Daar bevindt zich een manschappenbunker, waarin tien man konden worden ondergebracht. 30 Langs de parkeerplaats aan het eind van de Schelpweg staat de Zeetoren. Deze toren is tegenwoordig in gebruik als natuurbezoekerscentrum, maar werd door de 25 Widerstandsnest 34 ligt aan de buitenste tankgracht van de Festung, op een Duitsers gebouwd als radartoren. Op het dak stond een radar met een bereik van driehoekig stuk grasland aan de noordkant van de Maasdijk. De waterlopen bij 15 tot 20 kilometer. In de jaren ’70 werd de toren verbouwd en nam het KNMI deze deze stelling waren ooit deel van de tankgracht. in gebruik.

Terug naar de inhoudspagina 22 Terug naar de locaties 23 met woonhuizen. Nabij Hoek van Holland huisnummer 44 staat een 26 Aan de Noorderpier van Hoek van hospitaalbunker van het Holland is sinds 2012 het vernieuwde type 639, de enige in ons Atlantikwallmuseum Hoek van Holland land. De overige bunkers gevestigd. Het museum heeft een vaste van dit complex zijn te expositie en organiseert regelmatig bereiken via een zijstraat wisseltentoonstellingen. van de Noordlandseweg, In ’s-Gravenzande zijn sommige woningen bovenop Atlantikwall-museum Hoek van Holland tussen de huisnummers de bunkers van de Atlantikwall gebouwd. aan de Noorderpier. 26 en 30. Een pad naast huisnummer 11 in deze zijstraat voert naar de ingangszijde van de manschappen- 27 In het duin langs de Strandweg ligt de luchtdoelbatterij ‘Nordmole’. Die bunker van het type 502. bestond uit vier kanonnen op open beddingen en een vuurleidingpost. Daar- omheen lagen zestien gevechtsschuilplaatsen, een grote en een kleine munitie- 24 Het Widerstandsnest 53 bij het Arendsduin vormde de verdediging van de bunker een keuken, een was- en latrinegebouw, een machinebunker voor de noordwestelijke toegang (Sperre) tot de Festung Hoek van Holland. In de omgeving opwekking van elektriciteit, een wachtgebouw, een manschappen-bunker en enkele woonschuilplaatsen. Aan de zeezijde werd het hele terrein afgeschermd door een hoge tankmuur.

Terug naar de inhoudspagina 22 Terug naar de locaties 23 3 1 Het voormalig pantserfort Hoek van Holland werd eind 19de eeuw gebouwd aan de Nieuwe Waterweg ter verdediging van de Rotterdamse haven tegen Voorne Het voormalige eiland Voorne was niet bijzonder zwaar verdedigd, vijandelijke oorlogsschepen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwden de Duitsers maar herbergt wel enkele bijzondere bunkercomplexen. Ook waren hier er een broodbakkerij in, het werd niet voor gevechtsdoeleinden gebruikt. Het fort belangrijke radarposten gebouwd. is nu een bezoekerscentrum met de naam Fort 1881.

Hoek van Holland, het 19de-eeuwse kustfort is gerestaureerd en wordt ont- wikkeld tot bezoekerscentrum met museum onder de naam Fort 1881.

32 In het Staelduinse Bos bouwden de Duitsers twee hoofdkwartieren en een kleine artilleriestelling. Het ene hoofdkwartier, dat van de Festung zelf, bestond uit een commandobunker type 608 met 34 De Biberbunker is uniek in daaromheen een ‘bunkerdorp’ van 16 Nederland, alleen al omdat het de zware bunkers. Na de oorlog benutte enige toegankelijke bunker van dit Defensie de beide hoofdkwartieren, type is. Soortgelijke bunkers op vooral voor de opslag van munitie. Thans Terschelling en in Zandvoort zijn, is het Staelduinse Bos onder de hoede van zoals veel andere bunkers, onder Stichting Het Zuid-Hollands Landschap. het zand verdwenen. De Biber- Er huizen diverse soorten vleermuizen, bunker is gebouwd als radar- terwijl de dikke bunkermuren ruim dertig commandopost voor de Duitse zeldzame mossen herbergen. Beperkt Luftwaffe. Van hieruit ondernamen Om de bunkers in het Staelduinse Bos toegankelijk. de Duitsers acties om geallieerde hangt een wat mysterieuze sfeer. bommenwerpers, op weg naar Duitsland, te onderscheppen. 33 Widerstandsnest 30 was een belangrijke schakel in de verdediging van het In de Koude Oorlog fungeerde Interieur van de Biberbunker in Oostvoorne. Landfront.Het complex verdedigde de spoorwegtoegang tot de Festung Hoek van de Biberbunker als commandopost Holland. Oorspronkelijk bestond het uit 18 bouwwerken, maar het merendeel is voor de BB (Bescherming Bevolking). gesloopt. Wel resteert een uiterst zeldzame bunker van het type 601. Deze bunker, bedoeld voor het onderbrengen van een kanon, heeft een dak van staal. De bunker 35 Het landhuis ‘Olaertsduyn’ was in gebruik als hoofdkwartier van de comman- in Hoek van Holland is de enige in de hele Atlantikwall die nog zijn originele stalen dant van het eiland Voorne en vanaf 1943 bij de Wolga-Tataren. verspreid over het dak heeft. terrein staan onder andere een hospitaalbunker, een kapel en een paardenstal. De bunkers staan op privé-terrein en zijn niet toegankelijk.

Terug naar de inhoudspagina 24 Terug naar de locaties 25 3 1 Het voormalig pantserfort Hoek van Holland werd eind 19de eeuw gebouwd aan de Nieuwe Waterweg ter verdediging van de Rotterdamse haven tegen Voorne Het voormalige eiland Voorne was niet bijzonder zwaar verdedigd, vijandelijke oorlogsschepen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwden de Duitsers maar herbergt wel enkele bijzondere bunkercomplexen. Ook waren hier er een broodbakkerij in, het werd niet voor gevechtsdoeleinden gebruikt. Het fort belangrijke radarposten gebouwd. is nu een bezoekerscentrum met de naam Fort 1881.

Hoek van Holland, het 19de-eeuwse kustfort is gerestaureerd en wordt ont- wikkeld tot bezoekerscentrum met museum onder de naam Fort 1881.

Terug naar de inhoudspagina 24 Terug naar de locaties 25 36 Vlakbij de Steenen Baak, een vuurtoren uit de 17de eeuw, bouwden de Duitsers een radarpost voor het waar-nemen van vijandelijke vliegtuigen. Ze Goeree-Overflakkeee Het voormalige eiland Goeree-Overflakkee vormde de zuidelijke flank plaatsten de radarpost bovenop een manschappenbunker van het type M151. Na van de Atlantikwall in Zuid-Holland. Strategisch gezien was het eiland de oorlog werd op de bunker een luchtwachttoren geplaatst. minder belangrijk en daarom werd het niet zeer zwaar verdedigd. Hellevoetsluis 37 De vesting Hellevoetsluis is ontstaan in de 17de eeuw en was lange tijd de Stellendam belangrijkste marinehaven van het gewest Holland. Op de vestingwal bouwden de 38 Op de oevers van het Duitsers een geschutsbunker. in de Vesting van Hellevoetsluis is in de voormalige Haringvliet bij Stellendam kazerne Fort Haerlem een bezoekerscentrum gevestigd, waar ook aandacht wordt bouwden de Duitsers besteed aan de Atlantikwall. Stützpunkt 32 dat bestond uit een batterij met vier kanonopstellingen. De bunkers van de batterij zijn verdwenen. Wat rest is een aantal bunkers van een bataljonshoofdkwartier uit het begin van de oorlog, die echter allemaal op privé-terrein staan.

Ouddorp 39 Ten oosten van Ouddorp liggen twee hospitaalbunkers behorend bij een bataljonshoofdkwartier dat in het dorp zelf lag.

40 Ten zuidwesten van het dorp, richting De Punt, vinden we bij Preekhil het Widerstandsnest 218.

De Punt 4 1 Het Widerstandsnest 220H in de duinen van De Punt bestaat uit twee bunkers van het type 504 en een type 502, een type 134, open geschutsbeddingen en enkele Tobruks. Oorspronkelijk was de stelling bedoeld om het Grevelingenmeer te verdedigen, maar door de aanleg van de Brouwersdam ligt deze nu wat meer Aan de zuidwestrand van de Vesting Hellevoetsluis aan het Haringvliet staat deze landinwaarts. In 2010 is met het bunker van het 612-type. uitgraven van het complex begonnen. Er is een beweg- wijzerde route langs de bunkers aangelegd, met veel informatie over de Atlantikwall op Goeree- Overflakkee.

De entree van het bunkercomplex op de Punt van Goeree.

Terug naar de inhoudspagina 26 Terug naar de locaties 27 36 Vlakbij de Steenen Baak, een vuurtoren uit de 17de eeuw, bouwden de Duitsers een radarpost voor het waar-nemen van vijandelijke vliegtuigen. Ze Goeree-Overflakkeee Het voormalige eiland Goeree-Overflakkee vormde de zuidelijke flank plaatsten de radarpost bovenop een manschappenbunker van het type M151. Na van de Atlantikwall in Zuid-Holland. Strategisch gezien was het eiland de oorlog werd op de bunker een luchtwachttoren geplaatst. minder belangrijk en daarom werd het niet zeer zwaar verdedigd. Hellevoetsluis 37 De vesting Hellevoetsluis is ontstaan in de 17de eeuw en was lange tijd de Stellendam belangrijkste marinehaven van het gewest Holland. Op de vestingwal bouwden de 38 Op de oevers van het Duitsers een geschutsbunker. in de Vesting van Hellevoetsluis is in de voormalige Haringvliet bij Stellendam kazerne Fort Haerlem een bezoekerscentrum gevestigd, waar ook aandacht wordt bouwden de Duitsers besteed aan de Atlantikwall. Stützpunkt 32 dat bestond uit een batterij met vier kanonopstellingen. De bunkers van de batterij zijn verdwenen. Wat rest is een aantal bunkers van een bataljonshoofdkwartier uit het begin van de oorlog, die echter allemaal op privé-terrein staan.

Ouddorp 39 Ten oosten van Ouddorp liggen twee hospitaalbunkers behorend bij een bataljonshoofdkwartier dat in het dorp zelf lag.

40 Ten zuidwesten van het dorp, richting De Punt, vinden we bij Preekhil het Widerstandsnest 218.

De entree van het bunkercomplex op de Punt van Goeree.

Terug naar de inhoudspagina 26 Terug naar de locaties 27 ZUID-HOLLAND contactadressen

Noordwijk Hoek van Holland Atlantikwall Museum Noordwijk Fort 1881 Bosweg 15, 2202 NX Noordwijk Stationsweg 82, 3151 HS Hoek van Holland Tel: 071-3619321 Tel: 0174-382898 www.atlantikwall.nl www.forthvh.nl Open: mei-september, alleen op zondagen van 10 tot 17 uur Oostvoorne Biberbunker Scheveningen Tel: 0181-484648 Atlantikwall Museum Scheveningen www.biberbunker.nl Badhuisweg (bij tramhalte Cremerweg) Open op aangekondigde dagen Den Haag en op aanvraag Tel: 070-3555604 www.atlantikwallmuseum.nl Hellevoetsluis Geen vaste openingstijden Bezoekerscentrum Vestingwerken Hellevoetsluis Rijswijk Plein Fort Haerlem 1 Commandobunker Overvoorde 3221 AW Hellevoetsluis Van Vredenburchweg 176a www.fronttaal.info 2285 SE Rijswijk Rondleidingen aanvragen via de website www.nccb.nl Openingstijden zie website Ouddorp/De Punt Stichting WO2GO Hoek van Holland www.wo2go.nl/ Atlantikwall Museum Hoek van Holland Erfgoedhuis Zuid-Holland Noorderhoofd, 3151 HG Hoek van Holland www.atlantikwall-zh.nl Tel: 06 22655069 www.atlantikwall-museum.nl Facebook Open: mei - november, alleen op za en zo van facebook.com/atlantikwallzh 10 tot 17 uur Twitter @AtlantikwallZH

Terug naar de inhoudspagina 28