Sur İlçesi Gezi Rehberi Fındık Burcu Leblebikıran Burcu T.C

SUR KAYMAKAMLIĞI 1 Lise Caddesi Ali Emiri 2. Sokak Ali Emiri 1. Sokak 5. Sokak

Ali Emiri 3. Sokak

4. Sokak Lise Caddesi

5. Sokak

Ali Emiri 3. Sokak

1. Geçit Ali Emiri Caddesi Hintli Baba Caddesi

Ali Emiri Caddesi Kara

TEK KAPI Ozan Sk.

E¤ri Sokak

Darı Sokak

Kara O Uçar Sokak 6. Sokak Do Önen Sokak Diyarbak›r ilk ça¤lardan bu yana Akdeniz’i Basra Körfezine, ¤an Tun ‹NÖNÜ BULVARI cay S zan Sokak

S Karadeniz’i Mezopotamya’ya ba¤layan önemli bir noktada okak Uzun Sokak okak yer alm›flt›r. Tarihin her döneminde büyük uygarl›klar›n Do¤an Sokak Ç kültürel ve ekonomik faaliyetlerinin merkezi konumundaki Ç‹FT KAPI Uzun Sokak if 16 ‹sk flehir, birbirini izleyen çok say›da uygarl›¤a da befliklik Pa okak Do¤an Sokak etmifltir. i kak

So Y alı T ane elgrafh From the antiquity until today Diyarbak›r has been on a crucial fh . ane S

b k ok lgra Yalıbahçe 2. Sokak ak

Hindi Baba 1. S a Te rS h a spot linking Mediterranean Sea to the Persian Gulf and Black ç k M e A T ü 3. k el z g e Sea to Mesopotamia. The city, which has been a center to the ü rafh S ç a

ne S ü k S

Kesmeli Sokak o o K k . Ali Emiri Caddes Sokak ak k cultural and economic activities of all great civilizations, has K a üçük k Yalıbahçe 1. Sokak also been a cradle to many civilizations in number, one after Akar Merdiven

Aka k

k another. r o Sokak ‹NÖNÜ BULVARI Yalıbahçe Sokak S

7. Sokak 1. Çıkmaz Sokak u l a

1 Hz. Süleyman Camisi ve 27 Sahabe Türbesi P Balıklı S Suleyman Mosque and 27 Sahabe Tombs

2 Artuklu Kemeri / Artukanian Vault okak Azizo¤lu Sokak Yalçın Sokak 3 Aslanl› Çeﬂme / Lions Fountain Alaca Sokak Tahtalı Sokak 4 Artuklu Saray› ve Amida Höyü¤ü / k Artukanian Palace and Amida Tumulus Elçi 2. Sk. Tahtalı So 5 Saint George Kilisesi / Saint George Church Kara Cami Sokak 6 k Jandarma Binas› / Gendarme Building Parl› Sefa a 44 k Camisi o 7 Adliye A Binas› / Court House- A Melik Ahmet S u Paﬂa Camisi l T a 8 Adliye B Binas› / Court House- B P URFA KAPI 43 MEL‹K AHME 9 7. Kolordu Komutanl›k Binas› / 41

42 Sar› Saltuk k 7th Corps Command Headquarter Türbesi Çavlı Sk. k

10 Atatürk Müzesi / Atatürk Museum T eçit k G a a ra Soka k

Lale Soka n Sokak o Sokak S 11 Cephanelik Binas› / Armory c ı y Mazi Dörtler S S e b o abak le 12 Eski Cezaevi Binas› / Old Jail k a D a L k Dengbej E

13 Vak›flar Müdürlü¤ü Binas› / Directorate of Foundation Office Bekir Paﬂa Den

Çıkmaz Sk. 1

14 Defterdarl›k Binas› / Revenue Office Sk. Çıkmaz . ak S ok rtler S o Dö Sülükl 15 Nebi Camisi / Nebi Mosque k a k k a k o

16 ‹skender Pafla Camisi / ‹skender Pasha Mosque okak Turistik Caddesi Sokak S y Lalebey Cami e 17 ‹skender Pafla Kona¤› / U b kak ‹skender Pasha Mansion Sokak ç e n So a l kıra Tarancı afl S Lale k a T Mazi 1. L

18 Cahit S›tk› Taranc› Müze Evi / k

Cahit S›tk› Taranc› Museum House Sokak Sokak 2. Pusucu Sokak

k k 19 Ahmed Arif Müze Evi / Ahmed Arif Museum House k a a k k Dolapçı o o S S 20 Ziya Gökalp Müze Evi / Ziya Gökalp Museum House Sk. Dolap An ı a k S m okak a Ana Sokak Abacı Sokak ç 21 Ulu Cami / Ulu Mosque Çelik Soka U Ana Sokak 22 Hasan Paﬂa Han› / Hasan Pasha Mansion 40 Garip Sokak Kaldırı

Hambeli Sokak e 47 Cemil Paﬂa Meryem Ana v 23 Kuyumcular Çarﬂ›s› / Kuyumcular Bazaar 76. Sokak e Kona¤ Takı S Süryani Kadim D okak Kilisesi Köylü Sok 24 Sülüklü Han / Sülüklü Mansion k a k o . S k

k 25 Dört Ayakl› Minare / Minaret with Four Footings r S

a ı

a okak c k

m ı o i z Be

K k. 26 Mar Petyun Keldani Kilisesi / Mar Petyun Keldani Church a g S T S u

a K .

t l 1

l u Bel Sk. u 27 Surp Giragos Ermeni Kilisesi / Surp Giragos Armenian Church Yeni Sokakeni S S Bay Sokak . Sokak Etinler S 72 S Y o Karabulut Sokak o k a . Sokak k 28 Fatih Paﬂa Camisi / Fatih Pasha Mosque k 76 81. Sokak a

k o Hıdır ‹lyas Sokak Surp Sarkis S 29 Nasuh Paﬂa Camisi / Nasuh Pasha Mosque Sim ar Sk. Kilisesi m okak ı r ı

okak d 30 Keçi Burcu / Keçi Bastion 79. Sokak l

ı S

T Sk. Ben al Y u Sokak 31 Zerdüﬂt Tap›na¤› / Zarathustra Temple Talu Sokak a Arıcılar S k 72. Sokak tinler Kurdo¤lu So 32 Mardin Kap› / Mardin Gate Kutlu Sokak E

33 Hz. Ömer Camisi / Ömer Mosque okak

Çeflme Sokak ç S ç 34 Sultan fiuca Türbesi / Sultan fiuca Tomb 81. Sokak Kuyulu Sokak Simsar Sokak B üy Gülün 35 Hüsrev Pafla Han› / Hüsrev Pasha Mansion ük B öl ü 36 Hüsrev Pafla Camisi ve Medresesi / 39 m S o Hüsrev Pafla Mosque and Madrasah Ulu Beden en Geçit k it a okak fi k (Benu Sen) Burcu Bölüm Sokak Ba¤cılar Sk. 37 Yedi Kardefl Burcu / Yedi Kardefl Bastion 84. Sokak Geç Kuzu Sokak

85. S Turistik Caddesi Sokak Güneﬂ 82. Sokak 38 Ali Paﬂa Camisi ve Medresesi / Ali Pasha Mosque and Madrasah Beden Sokak ‹nce 88. Sokak 39 Ulu Beden Burcu / Ulu Beden Bastion Güney Sokak addesi okak 40 Kuzu Geçit Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi / Sokak 86. S 97. Sokak lekçi Çöm Turistik C Mother Mary Süryani Kadim Church eçit 87. Sokak

41 Urfa Kap› / Urfa Gate 88. Sokak Kuzu G 82. Sokak 42 Sar› Saltuk Türbesi / Sar› Saltuk Tomb 89. Sokak 38

90. Sokak Ali Paﬂa Camisi 43 Melik Ahmet Paﬂa Camisi / Melik Ahmet Pasha Mosque 91. Sokak ve Medresesi 92. Sokak 44 Parl› Safa Camisi / Parl› Safa Mosque Tabibler Caddesi Arslan Sokak Beden Sokak

45 Behram Paﬂa Camisi / Behram Pasha Mosque a 93. Sokak 110. Sokak k

o 46 Dengbej Evi / Dengbej House 94. Sokak S 109. Sokak . 139. S 1 okak 37 1 47 Cemil Paﬂa Kona¤› / Cemil Pasha Mansion 95. Sokak 108. Sokak 1 Yedi

1 48 Kardeﬂ 106. S Deva Hamam› / Deva Hamam 0

7. S 118. Sokak Burcu 49 Aflefçiler Çarfl›s› / Aflefçiler Bazaar 98. Sokak ad. 59. Sokak 104. Sk. okak r C oka le bib 50 Peynirciler Çarfl›s› / Peynirciler Bazaar 105. Sk. a 99. Sokak k 82. Sokak T k 101. Soka 2 SUR KAYMAKAMLIĞI ELAZI⁄ BULVARI

Dr. Yusuf Azizo¤lu Caddesi

‹Ç KALE

Karaman Sokak Eski Çubuklu Sokak Çubuklu

DA⁄ KAPI Cezaevi 12 5 Saint George k

a Amida Kilisesi

k e o l ik S e Höyük t 9 u h l ü 4 Da¤ Kap› ¤ da 6 Kolordu Binası

Yo¤utrçu Sokak o i So Burcu b ka Nebi Camisi e k N 15 Kozlu Sk. Kemerli Sk. Karaman Sokak Adliye8 Adliye A Binası Sütçü Sokak k Su Akar Sokak a k Ara Sk. B Binası ‹nönü Geçit o Kıbrıs Caddesi S . 3 7 8

Kozlu Sk. 2 10 Atatürk Do¤ru Sk. 1 14 11 ‹NÖNÜ BULVARI SARAY 7. So Müzesi ka KAPI ‹ç k Hz. Süleyman Caddesi . kale S Y k Hz. okak

k Sk. ıldız S a Geçit t k k e Süleyman o a k m ak S h o k E¤ri Sok p A Camisi l S 13 Sokak a De it 6. n v k ¤ Sokak e i oka ö e c eçit Y Y 1. G a m i G Çıkmaz 1. Sokak r dımcı Sokak Sokak k S a i l 4. y o 3. Sokak

i unlu.

e k

Z Sokak

a rﬂ Ç

k u ‹çkale 5. 3. Çiçek Acar Sokak K Sk. Acar So kak ç ‹ Güllü Sokak Caddesi Gazi Çiçe . Yazgan Sk. k Sokak G S i Yukarı Karatafl S k ü id Orta Karatafl Sokak Sokak r K k c ü ç . s ük kak a Karatafl So k e

Yorgan Sokak n fç Z i Sk. S

k M . S

i ka k k

y v So u ka na y l o

a o S Geçit S

a M Yu hane Sokak e ka ¤ ek

kender okak k rı Karataﬂ Dir

o G S a

Çifçi B Dicle

k ö aﬂa Camisi K

m a

k i ı 29

a h a Di

a ö¤ütlü

17 l ak Yi¤it Ahmet Sokak a

p k r

o D S D Nasuh k r S b aracık Sk. e

S Konyar i k ‹skender C. S. Taranc› Sokak k . r

o Paﬂa h a ka k a Paﬂa Kona¤› 18 Sokak Müze Evi n ak a n ok Yücel Sk. Camisi Sokak ı e S Soka e han k k f e

a P lgr o Te S Ahmed Arif ç 19 Telgrafhane So k S r o ka ı k a h O t k u ¤ullu Sokak k Süleyman Naz l a

Müze Evi a a o ¤

o rﬂunlu B k

if S K o n S ka i P k a u rin b . ç a n l K k er S n D okak e e S ç B

‹ Y

m a a i Sokak y k r Geçit y u i ı N a

l Hac k F e ık e k Ç ı n Sokak v Y z Yeni Bahçe 1. Bekçi Sokak i Dabano¤lu Sokak S Sok

k ak .

Müze Sokak Yücel Sokak Tuzcular Sokak 22 Hasan Paﬂa Han› Tu Tüten Sokak zlu

Kuyumcular Çarﬂ›s› S 23 .

o cu Sokak k un 21 k k Od Çiftehan Sk. a S a k

k z

Ulu o o

S Cami Çifte Han g Gü Fatih Paﬂa Camisi 28 n e v e Çiçek Sokak

a z r n okak a ü S

S fialo¤lu M Yeflil Sokak M o Sokak Y k e ehmet Pafla Sokak okak a nci fli Bıyıklı M k l So kak Demirciler kak Kete Han› De¤ e Topalo ¤lu Sokak Sokak r Ziya Yemeniciler Sokak S Hamam S

Gazi Caddesi A 20 o lta Gökalp Sülüklü k y Üçok Sokak Yenihan Sokak 24 Yılmaz Soka a Dicle Soka¤› Soka k So k k Iﬂ›klar Artıklar Sokak Müze Evi Han kak

ﬁeftali Sokak Surp 27 k 26 a Mar k k a Yıkıkkaya Giragos o CADDES‹ men Sokak k

A S T . Petyun lt o k ay S Ermeni So u kak l S Göç h Keldani n i t a

Kilisesi u

ﬂ a

ﬂ Özdemir

a Kilisesi r F

p T u Sokak K m a c Çulcular Sokak . e Sokak a t k r tin Ocak Sokak Hamam Sokak y S S ok a ak i Sokak ç B P a t Üçok 1. l a an Y Sokak cıla 25 a eni Ka Sokak r p 2. Sk. S › So Sk. kak Sokak Dört Ayakl› Minare Küç Sokak am k ü i k ll a Z i am k. k (fieyh Mutahhar in g H o Sokak Direkçi vi (Mala K S Merhali 1. 46 Sk. Camisi) üçük S So ü kak gbêjan) ü g rg B r k ü k S ü ahçe k a a K›l›çç› S De . v Ata 1. k eha Nalbant Sk. k m Göçmen Sokak a o o 45 Behram mı Sokak S S S ok k Sk. a t Ata Pafla k a a ü Sokak S üyük S Bahçe 2. k u ü Sokak b o rg B S Camisi Deve Hamam› 48 ü a m k. S S b h o i k a a r a r k Sabuncu u Y a M Ocak Sokak k u Zingilli A m K ı bdi u c Pa u Sokak fl Sokak a S r a S . ok ta ak k H t c Bahçe 3. Peynirciler 50 a i ı Sokak S 4. Sk. eçit h ç o Sokak Çarfl›s› s e ka G S G k Sabuncu

k k Yıkıkkaya a a Sokak Merhali Merhali 2 k k o Bahçe 1. o Za¤l 5. Sokak S Sokak S B Sokak a M lü Merhali 1 a r › u u ü S ﬂ t al r okak k a S ak p a Ocak Sokak . p o k Sokak

Dink Sokak k S ö o . B

ka k o K Karadeniz 1. 6. Sokak ah a k S k m o ç Gökse i S k ak ec a l u Sokak c S ik r ve c S e . okak y Gö D n k k u Sk. 4 a sel S okak a k b z B k a a i o k S a o n S Karadeniz 2. Gavur Meydanı e Sokak S Sokak ¤› r d ut Sk. a n a

a r Gazi Caddesi n Sk. ı Karadeniz 3 a m Le ahm Bardakç K kkaya kak P y ı Soka a lek k u 1. l S t › k So Yıkı u ¤ a ka 4. S z k Bardakçı 4. D a okak k . Sk. Hacı M Bardakçı 3. fl o a A Yefl S m Bardakçı 1. i k . k lb ı a 3 Karadeniz 5. g kak Y a it So I fl Ç l k e g S . Sk. o

a 5 d o . k So 2 rS k i S ak 1. Çıkmaz Sk. k a k . k a 4 o a r Sk.

d k k

a e S o

k a 6. B a k fl lo S S k s oka k o S k a S o 6. So k 2. Çıkmaz a k r k ak e k o ak l d o k y a . S a e Sokak k ı 5 k L ç kç Hüsrev Pafla Yukarı k. ı da Sa S 4 ar Sokak (Deliller) Han› ma Bardakçı 7 . B 8. n S Sokak S flo¤lu Sokak k . Sk. o k Ate . S 9. k Ç a 35 eper YıkıkkayaSk. 10. Bahçecik li So k kak Karadeniz 2. kak

Sultan okak o 9. Sokak S ﬁuca Çukurlu ı Geçit l S Turistik

r Türbesi okak

a 34 En

i r

gin

e G

m e

ç i S

Hz. Ömer t i

t 36 Hüsrev o S kak 33 Camisi k

Paﬂa . Camisi ve Medresesi 32 MARD‹N Zerdüﬂt KAPISI Tap›na¤› 31

30 Keçi Burcu

8 . Sokak

Tabibler Caddesi

3. Sokak HEVSEL

7. S BAHÇELER‹ okak

6. S okak

5. Sokak SUR KAYMAKAMLIĞI 3 İÇİNDEKİLER

TARİH VE DİYARBAKIR SURLAR (DİYARBAKIR KALESİ) BURÇLAR Ulu Beden Burcu Yedi Kardeş Burcu Keçi Burcu DİYARBAKIR Nur Burcu (Melikşah Burcu) SUR REHBER Selçuklu Burcu Sur İlçesi Gezi Rehberi Fındık Burcu Leblebikıran Burcu T.C. Akrep Burcu SUR KAYMAKAMLIĞI İnönü Bulvarı Şeran KAPILAR Plaza No:31/12 Dağ Kapısı ( Harput Kapısı, Bab-ı Cebel ) Sur/DİYARBAKIR Mardin Kapısı ( Bab-El Tel - Tepe Kapısı ) Tel: 0(412) 223 93 99 Yeni Kapı (Dicle Kapısı - Su Kapısı) 223 33 45 Urfa Kapısı (Rum Kapısı) Faks: 0(412) 223 93 98 www.sur.gov.tr İÇKALE Artuklu Kemeri Hazırlayan Aslanlı Çeşme T. C. Artuklu Sarayı Sur Kaymakamlığı Saint George Kilisesi Proje Ofi si Eski Jandarma Binası Eski Adliye A ( Hükümet Binası) Binası Fotoğrafl ar Eski Adliye B Binası ( Büyük Adliye Sarayı ) Diyarbakır Valiliği Eski Kolordu Komutanlık Binası Fotoğraf Arşivi Komutan Atatürk Müzesi Sur Kaymakamlığı Cephanelik Binası Fotoğraf Arşivi Eski Cezaevi Binası Vakıfl ar Müdürlüğü Binası Metin Defterdarlık Binası Diyarbakır Valiliği Sur Kaymakamlığı CAMİLER Ulu Camii Tasarım & Baskı Hz. Ömer Camii A Grafi k Parlı Safa Camii www.agrafi k.biz Şeyh Mattar Camii( Dört Ayaklı Minare) Nebii Camii Basım Yılı Lala Kasım Bey Camii 2012-Şubat Şeyh Yusuf Camii Rağbiye Camii Fatih Paşa Camii İzinsiz kopyalanamaz veya Hüsrev Paşa Camii çoğaltılamaz. Ali Paşa Camii İskender Paşa Camii Behram Paşa Camii Melik Ahmet Paşa Camii Nasuh Paşa Camii Hoca Ahmet Camii

4 SUR KAYMAKAMLIĞI KİLİSELER Ermeni Katolik Kilisesi Surp Giragos Ermeni Kilisesi Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi Mar Petyun Keldani Kilisesi Surp Sarkis Kilisesi Protestan Cemaati Kilisesi Latin Kilisesi TÜRBELER Bave Kal Türbesi Sultan Suca Türbesi Sarı Saltuk Türbesi MEDRESELER Zinciriye Medresesi Mesudiye Medresesi Ali Paşa Medresesi Hüsrev Paşa Medresesi Latiﬁ ye Medresi Müslihiddin Lari Medresesi EVLER Cahit Sıtkı Tarancı Evi İskender Paşa Konağı Ziya Gökalp Evi Cemil Paşa Konağı Sait Paşa Konağı (Süleyman Nazif Evi) Behram Paşa Konağı KÖŞKLER Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü) Erdebil (Ber Der-i Pır) Köşkü Ağuludere Köşkü Kavs (Cihannuma) Köşkü Bekir Paşa Köşkü Pamuk Köşkü Kuşdili Köşkü Hami Köşkü Hacı Ağa Köşkü HANLAR Deliller Hanı ( Hüsrev Paşa Hanı) Hasan Paşa Hanı Çifte Han ( Borsa Hanı) Yeni Han Sülüklü Han Melek Ahmet Paşa Hanı HAMAMLAR Kadı Hamamı Vahap Ağa Hamamı Deve Hamamı Behrampaşa Hamamı Melek Ahmet Hamamı ÇARŞILAR Kuyumcular Çarşısı Peynirciler Çarşısı Aşefciler Çarşısı Buğdaycılar Çarşısı Demirciler Çarşısı ONGÖZLÜ KÖPRÜ DİCLE KÖPRÜSÜ HEVSEL BAHÇELERİ

SUR KAYMAKAMLIĞI 5 6 SUR KAYMAKAMLIĞI 2008 yılında Diyarbakır ilimi- zin merkezinde, tarihi surların çevrelediği alanda kurulan Sur ilçemiz eşsiz tarihi dokusu ile Güneydoğu Anadolu bölgesinin en önemli turizm merkezi olma yolunda hazırlıklarını hızla ta- mamlamaktadır.

Mustafa KILIÇ İlçemizde yapacağınız kısa Sur Kaymakamı bir yürüyüş sizi tarihin derinlik- lerinde bir yolculuğa alıp götüre- cek adım atacağınız her sokak size farklı dönemlerden nadide eserler sunacak ve eminim ki buraya ayırdığınız vakit ne olursa olsun yeterli gelmeyecektir.

İlçemizde bulunan tarihi ve kültürel mirasımızdan örnek- lerle turizm amaçlı ziyaretlerde gerekli bilgilerin yer aldığı bu rehberi sizlerle paylaşmak biz- ler için mutluluk vesilesidir.

33 medeniyete ev sahipliği yapmış şehrimizde beklenti- lerinizin üzerinde güzellikler bulacaksınız…

SURSUR KAYMAKAMLIĞI 7 TARİH ve DİYARBAKIR

Diyarbakır ilk çağlardan bu larda ise daha da eski dönemlerde yana Akdeniz’i Basra Körfezi- yaşam izleri görülmüştür. Arkeolo- ne, Karadeniz’i Mezopotamya’ya jik kazılar, Diyarbakır ve çevresinin bağlayan önemli bir noktada yer Cilalı Taş Devri’nden günümüze almıştır. Tarihin her döneminde dek yoğun ve aralıksız bir yerleşime büyük uygarlıkların kültürel ve sahne olduğunu ortaya koymuştur. ekonomik faaliyetlerinin merkezi Silvan’daki Hasuni Mağaraları, Er- konumundaki şehir, birbirini izle- gani’deki Hilar Mağaraları, Eğil ve yen çok sayıda uygarlığa da be- Çermik ilçelerindeki kalıntılar bu şiklik etmiştir. “Amida”, “Amid”, gerçeği teyid etmektedir. “KaraAmid”, “Diyar Bekr”, “Diyar- En eski köy yerleşmelerinden biri bekir” ve son olarak “Diyarbakır” olan Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki ismini alan kent, Karacadağ’dan Çayönü Tepesi, 10 bin yıl önce ta- Dicle’ye kadar uzanan bazalt rımcı köy topluluklarına ev sahipliği platonun doğu kenarında, Dicle yapmıştır. Kazılar, Çayönü Tepesi’nde Vadisi’nden 100 m yükseklikte bir yaşamın, M.Ö. 8.500–5.500 yılla- düzlük üzerine kurulmuştur. Kent rı arasında aralıksız olarak, daha merkezindeki ilk yerleşimler, 5 bin sonraki yıllarda ise belirli aralık- yıl önce “İç Kale” olarak nitelendi- larla sürdüğünü ortaya koymuş- rilen noktada başlamıştır. tur. Son yıllarda Bismil ilçesindeki Diyarbakır ve çevresindeki mağara- Körtiktepe’de yapılan arkeolojik ka-

8 SUR KAYMAKAMLIĞI zılar ildeki ilk yerleşimleri 12 bin yıl larında, Hurri ve Mitanni adında iki öncesine kadar götürmektedir. konfederasyona ayrıldılar. İlk dö- İnsanların göçebelikten yerleşik köy nemde etkin olan Hurri Krallığı, ye- yaşantısına, avcılık ve toplayıcılıktan rini daha sonra Mitanni Krallığı’na besin üretimine geçtikleri bu yerde, bırakmıştır. Mitanniler’den sonra günümüzdeki kent uygarlığının da M.Ö. 1260 yılında Asurlular, M.Ö. 7. temelleri atılmış, “Neolitik Devrim” yüzyılda da Urartular bölgeye ege- olarak bilinen teknolojik yaşam bi- men oldu. Bu dönemde şehir, Ami- çimi, beslenme ekonomisi, insan- di veya Amedi adıyla anılmaktaydı. doğa ilişkileri ve kültür tarihiyle ilgili Urartular’dan sonra Diyarbakır ve birçok “ilk” burada yaşanmıştır. çevresi sırayla İskitler (653-625), Medler (625-550), Persler (550- İlk Medeniyetler 331), Büyük İskender (331-323), Selevkoslar (323-140), Partlar Amida Höyüğü’nde yapılan araş- (140-85) Büyük Tigranı (85-69) ve tırmalar M.Ö. 3. binde kente Hur- Romalılar’ın (M.Ö. 69 M.S. 53) ege- rilerin egemen olduğunu ortaya menliğine girdi. M.S. 53-395 yılları koymaktadır. Hurri, Babil dilinde arasında, PartlarRomalılar ve Sa- “mağara” demektir. Uzun süre sanilerRomalılar arasında sık sık Hurri adı altında yaşayan bölgede- el değiştiren şehir, daha çok Roma ki topluluklar, M.Ö. 2. bin yılın orta- egemenliğinde kalmıştır.

SUR KAYMAKAMLIĞI 9 Diyarbakır 395 yılından sonra Bi- Mervaniler’in yönetimine girdi. Di- zans yönetimine geçmiştir. Şehir yarbakır kentini ve zaman zaman bu sefer de, 639 yılına kadar İran- Silvan’ı başkent olarak kulanan Bizans mücadelesine sahne olur. Mervaniler’in egemenliği, 1085 yı- lına kadar sürdü. 1047 yılından iti- Diyarbakır’da İslam baren Türkmenler, Selçuklular’ın Dönemi görevlendirmesi ile Diyarbakır ve Silvan’ı kuşattılar, ancak alamadılar. İran ve Bizans’ın sürekli müca- delesi her iki devleti de çok yıp- Selçuklular Dönemi ratmış, bölgede Hazreti Ömer’in halifeliğindeki (634-644) İslam Büyük Selçuklu saﬂ arına katılan Devleti’nin etkisi yükselmeye Mervaniler’in eski veziri Fahrüd- başlamıştır. İslam orduları 636 devle, Sultan Melikşah’ın görevlen- yılında yapılan Yarmuk Savaşı’nda, dirmesi ve desteğiyle 4 Mayıs 1085 Heraklius ordusunu yenerek tarihinde Diyarbakır’ı aldı. Silvan Suriye’yi ele geçirdi. Bunun üzeri- ise 30 Ağustos 1085’te ele geçirildi. ne, İyaz Bin Ganem komutasındaki Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun İslam ordusu, kuzeye doğru ilerle- idaresi, şehzadeler arasında pay- yip Diyarbakır önüne geldi ve beş laştırıldığında Diyarbakır Bölgesi ay süren bir kuşatmadan sonra, de Suriye Selçukluları’nın egemen- 639 yılında şehri fethetti. liğine girdi. Gerek Suriye Selçuklu Şehir, bu dönemden sonra bölgeye Hükümdarı Tutuş devrinde, gerekse yerleşen Bekr İbni Vail kabilesin- onun 1095 yılında ölümünden son- den dolayı Diyarı Bekr adıyla anıl- ra, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde maya başladı. birçok Türk beyliği kuruldu. Bu bey- Diyarbakır, Emeviler (661-750) liklerin kurulmasıyla, bölgede etkin Abbasiler (750-869), Şeyhoğulları bir Türk yerleşimi sağlanmış oldu. (869-899), Halife Mutezid, Mukteﬁ 1097 yılında başlayan İnaloğulları ve Muktedir (899-930), Hamdane- egemenliği 1142 tarihine kadar sür- ler (930-980) ve Büveyhoğulları dü. Bu tarihten sonra Nisanoğul- (980-984) tarafından yönetildi. ları dönemi başladı. 1183 tarihinde Şehir, 984 yılından itibaren Selahaddin Eyyubi’nin Diyarbakır’ı

10 SUR KAYMAKAMLIĞI fethederek Hasankeyf Emiri Ar- lu Muhammed Han da katılmıştı. tuklu KaraArslanoğlu Nureddin Vali ölmüş, ordusu da perişan Mehmed’e vermesiyle, Artukoğul- olmuştu. Bunu fırsat bilen Diyar- ları egemenliği başladı. Artukoğul- bakır halkı ayaklanarak Safeviler’i ları yönetimi de 1232’de son buldu. şehirden attılar. İsyanı yönetenler, 1232’de başlayan Eyyubiler Dö- Osmanlı birliğine katılmak için nemi ancak 8 yıl sürdü. 1240’tan Sultan Selim’e haber gönderdiler. sonra Diyarbakır ve bölge, Anadolu Bu dönemde Şah İsmail’in Komu- Selçukluları’nın eline geçti. 1302 yı- tanı Karahan da yeniden Amid’i lından itibaren ise Mardin Artuklu- kuşatmaya başlamıştı. Şehir halkı ları şehre ve bölgeye egemen oldular. büyük bir cesaretle direniyordu. 1394 yılında Diyarbakır ve çevresinde Bıyıklı Mehmet Paşa komutasın- Timur hâkimiyeti başladı. daki Osmanlı ordusu, Diyarbekir’in Bu dönemde Diyarbakır’a daha imdadına yetişti. Karahan, kuşat- çok Kara Amid, Karahamid de- mayı bırakarak Safeviler’in elinde nilmektedir. Diyarbakır, 1469 yılına bulunan Mardin’e doğru çekilmek kadar Akkoyunlular’ın başkenti zorunda kaldı. Böylece Diyarbakır, oldu. Uzun Hasan, bu tarihte dev- Eylül 1515’te Osmanlı Birliği’ne let merkezini Tebriz’e taşıdı. Safevi katılmış oldu. Bıyıklı Mehmet Paşa, Hükümdarı I. Şah İsmail 1507 yı- 4 Kasım 1515 tarihinde Diyarbakır lında Akkoyunlu egemenliğine son Eyaleti Beylerbeyliği’ne atandı. verip Diyarbakır ve çevresini ele Eyalet, 11 Osmanlı sancağı, 8 Kürt geçirse de şehirde ancak sekiz yıl beyliği sancağı ve 5 hükümetten hüküm sürebildi. Bölge 1515 yılın- oluşuyordu. da Osmanlı yönetimine katıldı. Diyarbakır, Osmanlı yönetiminde Osmanlı Dönemi parlak bir dönem yaşadı. Bir yıldan fazla süren kuşatma sırasında harap Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail olan şehir, adeta yeniden inşa edildi. arasında 23 Ağustos 1514’te ya- Diyarbakır, Osmanlı Dönemi’nde en pılan Çaldıran Savaşı’nda Safevi önemli eyaletlerden birinin merkezi, ordusu büyük bir yenilgiye uğradı. doğuya sefer yapan ordularının da Bu savaşa Diyarbakır Valisi Ustac- hareket üssü olmuştur.

SUR KAYMAKAMLIĞI 11 DİYARBAKIR SURLARI

Tarihin her döneminde büyük uygar- önemini her dönemde korumuştur. lıkların, kültürel ve ekonomik hare- Kentleri, yol güzergâhlarını, liman- ketlerin merkezi olarak kabul edilen ları ve sınırları koruyan tarihi surlar, kent, birbirini izleyen değişik uygar- Diyarbakır açısından ayrı bir öneme lıklara beşiklik etmiştir. Diyarbakır sahiptir. Diyarbakır surları günümüz tarihinin, en erken M.Ö.3000 yılına itibariyle uzunluk bakımından Çin kadar uzandığı bilinirken, son za- Seddi’nden sonra dünyada ikinci, manlarda yapılan araştırmalar sonu- bunun yanı sıra eskilik ve yüksek- cunda uygarlık geçmişinin M.Ö.7500 lik bakımından birinci sırada kabul yıllarına kadar indiği belirlenmiştir. edilmektedir. Diyarbakır Kalesi’nin Hurriler’den başlayarak Osmanlılara ilk kuruluş tarihi kesin olarak bi- kadar uzanan yoğun bir tarihi geçmi- linmemektedir. Bununla birlikte bir şi olan Diyarbakır’da yaşayan mede- kısmının M.Ö. VI. yüzyıldan kaldığı niyetler, dönemlerine ait izlerle kenti sanılmaktadır. 349 yılında Bizans im- ölümsüzleştirmişlerdir. Bu eserlerin paratoru II. Konstantin, Sasaniler’e başında, kuşbakışı bir kalkan balığını karsı şehrin etrafını surla çevirterek andıran biçimiyle kenti baştanbaşa burayı bölgenin askeri ve idari mer- kuşatan surlar gelir. İnsanlığın or- kezi durumuna getirmiştir. Diyarbakır tak ürünlerinden belki de en önemli Kalesi hakkında bilgi veren ilk yazılı yapı tasarımı olarak karşımıza çıkan kaynaklardan biri Diyarbakırlı Rahip Diyarbakır Kalesi, XXI. yüzyıla kadar Mar Yesua’nın “Vakayiname” isimli

12 SUR KAYMAKAMLIĞI eseridir. Eser, I-VI. yüzyılları kapsayan biçimde 10-12 metre yüksekliğinde dönemde Roma ve Pers arasındaki olup surlarda 82 burç bulunmak- savaşları, Arap akınlarını, bu dönem- tadır. Duvar kalınlığı ise 3-5 metre de kale ve surların önemini anlat- arasında değişir. Burçlar çoğunlukla maktadır. Kenti 10. ve11. Yüzyılda zi- değirmi, bir kaç tanesi çok köşeli, yaret eden gezginlerden İbn-i Havkal Benusen ve Dicle Vadisine bakan bö- ve Nasır-ı Hüsrev kalenin savunucu- lümler de ise genellikle dört köşelidir. lara bile gereksinim göstermeyecek Burçlar iki katlıdır. Alt katlar depo ola- bir nitelik taşıdığını belirtmektedirler. rak kullanılmış üst katlar ise savaş Bu gezginlerin kaleyi o zamana kadar zamanlarında askerlerin konumlan- gördükleri en heybetli kale olarak dırılması için tasarlanmıştır. Tama- tanımlamaları kalenin etkileyici gö- mına yakın kısmı günümüze ulaşan rüntüsü hakkında en önemli ispattır. kalelerin başında gelen Diyarbakır Karacadağ’dan Dicle’ye kadar geniş kalesi, İslam döneminden itibaren bazalt platonun doğu kenarında Dicle Abbasiler, Mervaniler, Büyük Sel- Nehri’nden 100m kadar yükseklikte çuklular, İnalogulları, Nisanogulları, yer alan kale, iç ve dış kale olmak Artuklular, Eyyubiler, Anadolu Sel- üzere iki kısımdan meydana gelmek- çukluları Akkoyunlular ve Osmanlı tedir. dönemlerinde sürekli onarım gör- Diyarbakır surlarının toplam uzun- müştür. Diyarbakır surları 1930’lara luğu 5.500 metre ve yer yer değişen kadar büyük ölçüde korunmuştur.

SUR KAYMAKAMLIĞI 13 Bu dönemlerde sur içindeki şehir ca sürekli olarak el değiştiren kent yaşamının büyük ölçüde muhafaza surları üzerinde tespit edilen altmış edildiği ve sur içi mimari yapısının üç kitabeden altısı Bizans dönemine korunduğu belirtilmektedir. Ancak aittir. Dördü Yunanca, biri Latincedir. 1930’lardan sonra şehrin büyüyerek Diğerleri İslam dönemine aittir. Sa- sur dışına taşması, dolayısıyla sur içi- vaşlarla sürekli tahrip olduğu için nin ihtiyaçlara cevap vermemesi üze- her seferinde yeniden onarılan ve rine birçok sur yıktırılmıştır. 1990’lı tahkim edilen sur duvarlarının ger- yıllarda Kültür Bakanlığı’nın küçük çekte daha fazla kitabesinin olduğu çaplı onarımlar yaptığı bilinmektedir. düşünülebilir. Kitabelerin bir kısmı Bu dönemden itibaren onarım ve silindikleri için okunamamıştır. Sur- korumalarda bir canlanma olmuş- ların yapım ve onarım zamanlarına tur. Vakıfl ar Genel Müdürlüğü, Çekül ilişkin çok sayıda kitabe bulunmak- Vakfı ve Belediye’nin destekleri ile tadır. Surlar üzerinde kitabesi bulu- surların restore edilerek daha özgün nan medeniyetler sırasıyla; Roma bir görünüme kavuşturulduğu bilin- (367-375), Bizans(449-528), Abbasi ( mektedir. Bu çalışmalar günümüz- 909), Mervani (996-1035), Büyük Sel- de de sürdürülmektedir. Diyarbakır çuklu (1088-1092), Şam Selçukluları Surları’nın barındırdığı fi gürler, bu (1093), İnanlılar (1141), Nisaoğulları güne kadar anlamı çözülmemiş sır- (1154-1183), Artuklular (1188-1208), lara sahiptir. Birçok uygarlığın izini Eyyubiler (1236-1237), Akkoyunlular taşıyan ve milad öncesi, Roma Me- (1149-1479) ve Osmanlılar (1525- deniyeti ve İslam Medeniyeti özellik- 1227) şeklindedir. Bu yönüyle Diyar- lerini iç içe barındıran fi gürler kendi bakır Surları tek başına bir kitabeler içinde sınıfl andırılmıştır Tarih boyun- müzesi niteliğindedir. BURÇLAR Ulu Beden Burcu: besinde belirtilmektedir. Yedi Kardeş Burcu ile plan ve bezemesiyle olduk- Burç şehri kuşatan surların güney ça benzeyen burç silindirik planlıdır. batısında yer alır. Evli beden burcu Hakimiyet sembolü çift başlı Kartal, olarak da bilinen burcun Artuklu olağanüstü kuvveti sembolize eden Hükümdarı Melik Salih adına 1208 kanatlı aslan, sfenks kabartmaları, yılında Melik Salih’in çizmiş olduğu burcu adeta bir kuşak gibi baştan plan üzerine Mimar Caferoğlu İbra- başa saran kitabesi ve mukarnaslı him tarafından yapılmış olduğu kita- bezemeleri ile heybetli bir görüntüye

14 SUR KAYMAKAMLIĞI sahiptir. Kitabe kuşağının ortada ka- lınlaştığı yerin alt tarafında iki kenar- da ortada birbirine doğru karşılıklı ve simetrik iki yüksek arslan kabart- ması görülür. Bunlar da silmeli dik- dörtgen çerçeve içine alınmışlardır. Baş kısımları kıvrık, kalçalar kabarık ve detay görülmez. Burcun yıllarca Yedi Kardeş Burcu süregelen efsanesi bulunmaktadır. uğramıştır. Belediyelerin araç parkı Efsaneye göre; bir usta ve kalfası en ile diğer işler için hala kullanımda güzel burcu kimin yapacağı üzerine olan alana yakın oluşu, kaçak yapı- iddiaya girer. Yedi Kardeş Burcu ve laşmayı önlemiştir. Burcun Mardin Ulu Beden Burçlarını yapmaya baş- Kapı Asri Mezarlığı’nın yolu önünde larlar. Yedi Kardeş Burcunu yapan oluşu, taşların zaman zaman mezar usta ile Ulu Beden Burcunu bitiren yapımında kullanılmasına sebep ol- kalfa, halkın huzurunda, birbirlerine muştur. Burç üzerindeki süslemeler ben mi sen mi? diye sorarlar. Ancak burca abidevi bir görüntü katmakta- usta kalfanın üstünlüğünü kabulle- dır. Silmeler çift başlı kartal, kanatlı nerek kendini surlardan aşağı atar. aslan kabartmaları ve burcu bir ku- Buna dayanamayan kalfada ustanın şak gibi saran kitabesi ile oldukça ardından atlar. Ustayla kalfanın re- görkemli bir görüntü vermektedir. kabet ve dostlukla karışık hikâyesinin Yedi Kardeş Burcu’nda giyinik olma- geçtiği yer, o gün bugündür ben ve yan iki kadın fi gürü, kitabenin son sa- sen anlamına gelen Ben u Sen ola- tırının sağında ve solunda yer alır. Bu rak anılmaktadır. fi gürün yerleştirilmesindeki amaç Yedi Kardeş Burcu: bu güne kadar çözülebilmiş değildir. Yedi Kardeşler Burcu’nun ön yüzün- Surların güneyinde yer alan Yedi de, besmele-i Şerife’nin yer aldığı Kardeş Burcu Artuklu Hükümdarı kitabenin üzerinde bu- Melik Salih adına 1208 yılında Melik lunan çift başlı kartal Salih’in çizmiş olduğu plan üzerine motifi , aslan fi gür- Mimar İbrahimoğlu Yahya tarafından lerini bir anlamda yapılmış olduğu kitabesinde belirtil- simetrik olarak mektedir. Silindirik planlı olan burcun ikiye bölmüştür. dış yüzeyi tamamen kesme taştan Kartal fi gürü, örülüdür. Burcun dışa bakan bölümü şehri kötülükler- gecekondulaşmaya uğramamış ve den koruyan tıl- çıkarılan taşlar sebebiyle tahribata sımlı bir motiftir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 15 Kalelerde kartallar hem şehri müda- nıldığı düşünülebileceği gibi İslam faa eden koruyucu ruh hem de şehre öncesi döneme ait bir yapım olması düşman, kötülük girmesini önleyici da muhtemeldir. Burç diğer Dışkale bir nazarlık tılsımıdır. Kanatlı aslan burçlarına göre oldukça sade tutul- kullanılması ise olağanüstü kuvve- muş ve süslemeye büyük oranda yer ti ifade etmektedir. Böylelikle adeta verilmemiştir. Yer yer sülüs yazı ve güneşi, aydınlığı sembolize eden hay- kuş fi gürü karşımıza çıkmaktadır. vanlar daha güçlü olarak hep bir ara- da verilmiş olur. Burcun efsanesine Nur Burcu ( Melikşah göre; düşman Diyarbakır’ı kuşattığı Burcu ): dönemde Yedi Kardeşin savunuldu- ğu burçtakiler teslim olmazlar. Kra- Surların güneyinde Yedi Kardeş lın tepkisini çeker ve uzlaşmak için Burcu’nun doğusundaki burçtur. burca elçiler gönderir. Yedi Kardeş, Selçuklu döneminin en güzel eserle- rinden biri olarak kabul edilmektedir. burca gelen elçilere ‘kralınızı geti- 1089 yılında Selçuklu Hükümdarı rirseniz teslim oluruz’ sözü verirler. Melikşah’ın buyruğu ile Ebu Nasr Kral komutanlarıyla kaleye gelir ve Muhammed ve bina ustası Urfalı gelmesiyle kale havaya uçar. Kral, ko- Selame oğlu Muhammed tarfından mutanlar ve Yedikardeş ölür, düşman inşa edilmiştir. Duvarlarında kabart- dağılır. Bu olaydan sonra burcun adı ma halinde koşan at, aslan, geyik ve Yedi Kardeş Burcu olarak anılmak- kadın fi gürleri işlenmiştir. Burada tadır. islam ikonografi sinde ender görülen Keçi Burcu: “çıplak kadın” kabartması ayrıca di- kat çekicidir. Diyarbakır Burçlarında- Mardin Kapısı’nın doğusunda, yon- ki en zengin kabartmaların yer aldığı tulmuş kaya kütlesinin üzerinde yer Nur Burcu, gülen iki aslan, birbiriyle alır. Surlardaki burçların en eski ve en tokuşmaya hazırlanan iki geyik, kar- büyüyüdür. Yapım tarihi tam olarak şılıklı hareket halindeki binicisiz iki bulunmayan burcun üzerinde, 1223 at, avını alıp uçmaya hazır kanatları yılında Mervanoğlu tarafından onarıl- açık iki kartal ve bağdaş kurmuş, göv- dığını belirten bir yazıt yer almaktadır. desi açık, göğüsleri görünen, çıplak 11 kemerli bu burcun bir dönem tapı- biçimde bağdaş kurmuş iki kadın nak olarak kullanıldığı sanılmaktadır. kabartması ile oldukça dikkat çekici- Sütun başlıklarında kullanılan form- dir. Burada görülen kuş tasvirlerinin lar Roma dönemine ait kullanımları kuyruk ve kanatları açıktır. Bu, güç, hatırlatması devşirme olarak kulla- kuvvet gösterisini ifade etmektedir.

Keçi Burcu

16 SUR KAYMAKAMLIĞI tasvir edilmiştir. Olağanüstü kuvveti sembolize eden aslan, antilop, keçi, kuş ve saldırıya hazırlanır konumda- ki boğa fi gürleri burca büyük oranda hareketlilik katmıştır. Fındık Burcu: Selçuklu Hükümdarı Alpaslan oğlu Ebu’l Feth Melikşah’ın buyruğuyla Mimar Selame oğlu Muhammed tarafından yapıldığı kitabesinde ya- zılıdır. Adını az yer kaplayan yuvarlak formundan dolayı aldığı söylenilmek- tedir. Burcun üzerinde bir kitabe bu- lunmaktadır. Nur Burcu Leblebikıran Burcu: Selçuklu Burcu: Mervaniler Dönemine ait olan burç Selçuklu Burcu, Ulu Beden 1034 yılında Mervanoğlu Ahmet ta- Burcu’nun kuzeyinde yer alan ilk burç- rafından yaptırılmıştır. Plan olarak tur. Burcun üzerinde yer alan kitabe- kare planlıdır. İsimin kaynağını hak- sine göre Büyük Selçuklu hükümdarı kında kesin bilgilere ulaşılmamakta- Melikşah döneminde Şemseddin Ebu dır. Burçta kitabe yer almakta fakat iç Ali el Hasan yönetiminde Abdülvahid yüzün yarısından çoğu yıkık durumda Ebu Nasır Muhammed ve Usta Urfalı bulunmaktadır. Leblebikıran’a kadar Muhammed tarafından 1088-1089 olan burç ve sur dizisinde onarımla- tarihinde inşa edilmiştir. Üst kısım- rın yeteriz olduğu gözlemlenmiştir. ları yıkık olan burç, plan itibariyle dikdörtgen olarak inşa edilmiştir. Ön Akrep Burcu: yüzünde yer alan süsleme programı, aynı dönemden kalan Nur Burcu ile Akrep Burcu üzerindeki kitabesin- paralellikler göstermektedir. Burcun den anlaşıldığına göre Eyyübi Dö- ön yüzünde üç satırlık çiçekli kûfi yazı neminde 1236-1237 tarihinde inşa türü ile hak edilmiş kitabe yerleştiril- edildiği bilinmektedir. Burç bu ismi miştir. Burçtaki süslemeler kitabenin ön yüzündeki kabartmadan dolayı çevresine ve aralarında yer almak- almıştır. Burcun üzerinde bağdaş ku- tadır. Üç satırlık kûfi kitabede harfl er rarak oturmuş bir insan fi gürü yer- Rumi motifl eriyle sonlanmaktadır. leştirilmiştir. Sağ elinde ise bir akrep Burçtaki bütün süslemeler kitabenin tutmaktadır. Kuyruğundan tutarak çevresinde ve aralarında kullanıl- aşağı doğru sarkıttığı akrep, ayrıntılı mıştır. Üstte kemerin kilit noktasına şekilde islenmiştir. Figürün akrebi, küçük bir boğa başı yerleştirilmiştir. en tehlikeli yeri olan kuyruğunda Boğanın boynuzlarının üstünde bir tutarak aşağı sarkıtması, fi güre yük- kartal kabartması bulunmaktadır. lenmek istenen güçlü kişiliğin bir ifa- Ayakları ile boynuzlara basar şekilde desi olmalıdır.

SUR KAYMAKAMLIĞI 17 SUR KAPILARI

Diyarbakır surlarında, hem İç kale rılmadan günümüze kadar kalmış ve hem de Dışkale üzerinde dört ana onarımdan geçirilerek kullanılmak- kapı bulunmaktadır. Bu kapılar, kentin tadır. Kapı farklı dönemlere ait yapım dış dünyayla bağlantısını sağlamak evreleri geçirmiştir. Kapının üzerinde kadar, onu dışarıdan gelecek her tür- Roma İmparatorunun Latince, Bi- lü tehlikelere karşı da korumak ama- zans İmparatorunun Grekçe kitabe- cıyla yapılan Dağ Kapı, Mardin Kapı, lerinin yanı sıra Abbasi ve Mervani Yeni Kapı ve Urfa Kapı’larıdır. Bu ka- dönemlerine ait onarım kitabeleri yer pılar sadece askeri öneme sahip bir almaktadır. Dağ Kapı Burcu’nun üst kenti değil, Kuzey Mezopotamya’nın katında bulunan Mervanî Mescidi, en önemli ticaret merkezlerinden biri Mervani Hükümdarı Ebû Nasır Mu- olan Diyarbakır’a giriş ve çıkışların hammed bin Cehir tarafından Kita- kontrol altında tutulmasının da birer besine göre hicri 447 yılında yaptırıl- aracı olmuştur. Kaledeki süsleme- mıştır. Buranın daha önceden itfaiye ler başta kapılar olmak üzere, bazı hizmetlerine ayrılmış olması, yapının burçlar üzerinde yoğunlaşmaktadır. tahribatına yol açmıştır. Dağ Kapı’nın Dış Kale süslemeleri taş ve maden 1980’li yıllar sonrasında işlev kazan- üzerine uygulanmıştır. Taş süsleme- ması, sergilere mekân oluşu, şehrin ler bazalt ve kalker üzerine oyma, merkezi alanında kültürel çalışmala- kabartma, sgrafi tto ve eğri kesim rın yansıtılması açısından bir farklılık teknikleriyle oluşturulmuştur. Ma- oluşturmaktadır. Kapının iç cephesin- den süslemeler ise Mardin ve Urfa de kastal (çeşme) bulunmakta fakat Kapısı’nda kapı kanatları üzerinde aktif değildir. Kastalin yanında bulu- dövme ve döküm teknikleri ile karşı- nan kabirler, eski özellikleri göz önün- mıza çıkmaktadır. de tutularak korunmuşlardır. Dağ Kapı’nın üç yanı koruma amaçlı de- Dağ Kapısı mir parmaklıklarla çevrilmiş fakat bu (Harput Kapısı, Bab-ı Cebel) haliyle de yapının rahat biçimde gezil- mesini engellemekte ve görünümü- Dağ Kapısı şehrin kuzeyinde iki silin- nü bozmaktadır. Üst kata çıkılan taş dirik burç arasında yer alır. Dağ Kapı basamaklar, asıl biçimi bozmamak 1930’lu yıllarda yapılan yıkımdan za- endişesiyle onarılmadan bırakılmış- rar görmesine rağmen ana kapı yıktı- tır. Dağ kapı’nın doğu ve batısında iki dairesel burca yer verilmiştir. Her iki burcun üzerine de farklı düzenleme- lerden meydana gelen kabartmalar islenmiştir. Dağ Kapı burcunda avuç içini tümüyle gösterir biçimde, par- maklar aşağıda dönük tarzda tek bir taş üzerine el fi gürü işlenmiştir. El motifi üzerine Diyarbakır’ı konu alan kaynaklarda herhangi bir açıklama yer almamaktadır. El fi gürü halk ara-

Dağ Kapısı

18 SUR KAYMAKAMLIĞI Mardin Kapısı sında ‘Peygamberimizin kızı Fatma len eski bir aktarımı yansıtmaktadır. Ana eli’ olarak bilinmektedir. Dağ Totemizme ait geleneklerin yansıyan Kapı farklı devletlerin kitabelerini ve sembolleri olmalıdır. kabartmalarını taşıyan, bu yönüyle diğer burçlardan ayrılması gereken Mardin Kapısı farklılıkları içermektedir. Burçta yer (Bab-El Tel - Tepe Kapısı) alan el fi gürü tek örnektir. Hayat Ağa- cı, motifi bu burçta bulunmaktadır. Şehrin güneyine açılan tek kapı olan Bitkisel motifl erden üzüm ve yaprak, Mardin Kapısı üzerindeki kitabeye burçta görülmektedir. Roma-Bizans göre, 909-910 tarihlerinde Cemil Dönemi kalan kitabeler ve Gamalı oğlu Amid’li mühendis Ahmed’in Haç ile Abbasîlerden Osmanlılara marifetiyle onarılmıştır. Kapı şu an kadar gelen kabartmalar bulunmak- tek girişlidir fakat yerden belli bir tadır. Burçta Abbasilere ait güvercin, yüksekliğe kadar görülen kapı söve hayvan ve bitki motifl erindeki stili- kalıntılarından anlaşıldığı üzere daha zasyon alabildiğine naif ve spontane önce üç geçişli olduğu anlaşılmakta- bir biçimde yapılmış oldukları dikkati dır. Kalenin güneyinde yer alan Mar- çekmektedir. Dağ Kapısı’nın iç tarafı din Kapısı zamanla köklü değişimler tamamen Mervan Oğulları’nındır. geçirmiş üç girişi olan kapıdan bugün Dış tarafının üstü Abbas oğullarıyla yalnız ortada olanı ayakta kalabilmiş- Roma ve Bizanslıların stillerini gös- tir. Günümüzde sadece doğudaki gi- termektedir. En altta geyik ve geyik riş mevcuttur. Bu giriş şehre ve dışa avı resimleri, koşan at, boğa, onların açılan kapıları ile çift geçitli olarak üstünde gamalı haç bulunmaktadır. düzenlenmiştir. Mardin kapısı iki kat- Boğa ve arslanlar gamalı haçın altın- lı olup zemin kat planı dikdörtgendir. da koşan geyik resmi hiçbir şekilde Birinci kata çıkışı sağlayan merdiven- Romalılara işaret etmemektedir. Ga- ler günümüze ulaşamamıştır. Birinci malı haç ve buna doğru karşılık ge- kat ortada dikdörtgen iki yanda yarım

SUR KAYMAKAMLIĞI 19 daire planlıdır. Yarım dairelerin ortası varları üzerine yerleştirilmiş sağlam daire planlı olup üç yönde dikdörtgen bir rampa ile kapıya girilir. Girişin mekânlara açılmaktadır. Kapı, son- hemen kuzeyinde iki katlı dikdörtgen radan değiştirilmiş olan iki silindirik bir burçla tahkim edilmiştir. Geçirdiği be-denle savunulmuş, bugün ayakta onarımlara rağmen Bizans dönemi kalan kapının sağ tarafındaki kemer- yapısı olma karakterini korumuştur. li olan geçit, İslâmi dönem¬e aittir. Bu giriş şehre ve dışa açılan kapıları Urfa Kapısı ile çift geçitli olarak düzenlenmiştir. (Rum Kapısı): Mardin Kapısı üzerinde yer alan kitabeler Abbasi halifesi Muktedir Billâh Kalenin batısında bulunan Urfa Kapı- dönemine tarihlidir. Kapı üzerinde sı, kitabesine göre Artuklu hükümdarı İslam öncesine ait kabartma ve beze- Karaslanoglu Artukoglu Muhammed meler görülmektedir. Yer yer bitkisel tarafından 1183-1184 yılında yaptırıl- motifl erle iç içe kullanılmış yazı bor- mıstır. Kapı üç girişlidir. Kuzey tarafta dürlerinin yanı sıra ayırt edilemeyen yer alan girişin kentle, güneydekinin hayvan fi gürleri bulunmaktadır. ise Meryem Ana Süryani Kadim Ki- lisesi ile bağlantılı olduğu söylenir. Yeni Kapı Kuzey girişi 5.yüzyıla tarihlenmekte- (Dicle Kapısı - Su Kapısı) dir. Kapı üzerinde yer alan bir kitabeye göre, Artuklu döneminde hükümdar Şehrin doğusunda yer alan basık Sultan Mehmet tarafından onarılmış kemerli ve tek girişli olan bu kapı, ve üzerinde stilize edilmiş insan ve kenti; Suya, yani Dicle’ye bağlar. Ulu hayvan fi gürleri bulunan demir kapı cami’nin Hanefi ler bölümünde yer kanatları eklenmiştir. Diğerlerinden alan 1240-1241 tarihli kitabede “Su daha farklı ve büyük olan ortadaki Kapısı” olarak anılır. Basık kemerli kapının ise Osmanlı döneminde “Sal- ve tek girişli olan bu kapı, şehirden tanat” yâda “Humayun” kapısı olarak Dicle’ye yani suyoluna inişi sağla- işlev gördüğü, padişahın sefer zaman- maktadır. Kapıya dıştan dayanak du- larında açılıp sonrasında örtüldüğü

Urfa Kapısı

20 SUR KAYMAKAMLIĞI Urfa Kapısı söylenmektedir. İki dairesel beden boğa başına yer verilmiştir. Bu ﬁ gürün arasında yer alan kapı çeşitli deği- üstünde boğa başına basar şekilde şiklerle günümüze ulaşmıştır. İki katlı bir kartal kabartması bulunmaktadır. olarak düzenlenen bu kapının üst kıs- Urfa Kapı’da bulunan çift başlı kartal mında seyirdim yeri devam etmekte- ambleminin, ne yazık ki baş kısmı dir. Katlardaki giriş merdivenleri ile top tahrip edilmiş durumdadır. Kapıda çok yuvalarının eski hali günümüzde sağ- sayıda kitabe yer almaktadır. Kitabe- lam durumdadır. Üç girişten ortadaki deki yazılar arasında yer alan bitki- kapatılmış olup yanlardaki girişler sel süslemeler yazıların okunuşlarını günümüzde sağlamdır. Güney girişin zorlaştırmaktadır. Ejder kabartmaları, üst kesimlerine karşılıklı birer boğa boğa başları, kartal motiﬂ eri kapıya başı kabartması yer almaktadır. Yine abidevi bir görüntü vererek gücü sem- buradaki kitabenin üstünde stilize bir bolize etmiştir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 21 İç Kaleden Genel Görünüm

İÇ KALE

Önemli bir kültür şehri olan Diyarba- kimi zaman savaş kimi zaman anlaş- kır jeopolitik önemi açısından; ilk çağ- mayla sık sık el değiştirdiğini surlar lardan bu yana Akdeniz’i Basra kör- üzerindeki kitabelerden görmekte- fezine, Karadeniz’i Mezopotamya’ya yiz. Hurilere dayandırılan İç kale’nin bağlayan bir konuma sahip olmuştur. etrafı Bizans Döneminde 349 yılında Tarihin her dönemin de büyük uygar- surlarla çevrilmiştir. Artukluları yö- lıkların kültürel ve ekonomik faaliyet- netimindeyken önemli değişikliklere lerin merkezi olarak kabul edilmiş uğramış olan kentin yönetim merkezi ve birbirini izleyen birçok değişik olan iç kale 16. yüzyılda Osmanlı yö- uygarlığa beşiklik etmiştir. Kent 8000 netimine girmesiyle son halini almış- yıl önce İç Kale olarak nitelendirilen tır. İç kale’nin Saray, Oğrun, Küpeli, noktada kurulmuştur. Dışkale’nin Fetih adlı dört kapısı vardır. Fetih ve kuzeydoğu köşesinde yer alan İç Oğrun kapıları dışa; saray ve küpeli kale, etrafında bulunan surlarla bir kapıları ise kente açılmaktadır. Top- açıdan Dışkale’nin minyatürü gibidir. lamda 16 burçtan oluşan İç kale’nin İç kale’den günümüze ulaşan kanıt- burçlarından her biri değişik işlevler- lara ve konumuna bakılarak buranın le donatılmıştır. Silah mühimmat de- tarihsel süreç içerisinde son yıllara posu, tahıl ve yiyecek deposu, hapis- kadar, hemen her dönemde kentin hane, askeri araç gereç deposu gibi yönetim merkezi olarak sürekli bir işlevlerde kullanılan burçlar Artuklu işlev gördüğü anlaşılmaktadır. Kentin ve Osmanlı Dönemlerinde önemli

22 SUR KAYMAKAMLIĞI değişiklikler geçirmiştir. Osmanlı dö- mamlanması ile taşınmaz kültürel neminde iç kale surları bazı onarım- miraslarımız turizm alanında işlev- lara konu olmuştur. 1815 yılında dış lendirilecek bir duruma gelecek olup surun tamirine İç kale bölümündeki bununla birlikte içinde bulunduğu parçası da dahil edilmiştir. 1824-1829 tahribat ve çökme tehditlerinden tarihlerinde İç kalenin sur içine sınır uzaklaşarak ilimiz ve ülkemiz turiz- oluşturan 16 burcun duvar, merdiven mine kazandırılacaktır. ve mazgalları olmak üzere dört ka- Tarihte vilayetin yönetim merkezi pının duvarlarının da harap olduğu olan İç kale’de Artuklu Sarayı, Jan- görülmüştür. darma Binası, Eski Cezaevi, Kolordu Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Diyar- Binası, Adliye A ve Adliye B Binaları, bakır İl Valiliği’nin beraber yürüttüğü Komutan Atatürk Binası, Hz. Süley- İç Kale Restorasyonu projesiyle İç man Camii ve 27 Sahabe Türbesi, Sa- Kalede bulunan yapılar restore edil- int George Kilisesi, Aslanlı Çeşme ve meye çalışılarak tarihi yapılarımızın Artuklu Kemeri bulunmaktadır. bulunduğu çeşitli risklerden uzak- laştırılmaya çalışılması sağlanacak- Hz. Süleyman Camii ve tır. Proje kapsamında yapıların İnşa- 27 Sahabe Türbesi: at, elektrik ve makine alanlarında, tarihi eserin dokusunu bozmadan Minaresindeki kitabelerden anla- Koruma kurulu tarafından onayla- şıldığı üzere Nisanoğlu Ebul Kasım nan restorasyon projesi uygulaması tarafından 1155-1160 yılları arasında çerçevesinde müdahalede bulun- yaptırılmıştır. Hazreti Süleyman Ca- mak amaçlanmıştır. Bu projenin ta- mii, Nasiriyye Camii ve Kale Camii

SUR KAYMAKAMLIĞI 23 olmak üzere üç isimle bilinmektedir. nemi yapılarında adı geçen Hibetullah İç Kalede Oğrun Kapının güneyin- el-Gürgani’nin bu yapıda da çalışmış deki burcun kenarında yer alan ca- olabileceği ileri sürülmektedir. Cami minin en önemli özelliği Hz. Ömer kuzey-güney doğrultusunda dikdört- döneminde Diyarbakır’ın fethinin gen bir alanı kaplamaktadır. Kuze- buradan başlamasıdır. Caminin biti- yinde bulunan son cemaat yerinden şiğinde Osmanlılar döneminde yapı- harime geçiş sağlanmaktadır. İçten lan Halid Bin Velid’in oğlu Süleyman beşik tonoz dıştan düz damla örtü- ile Diyarbakır’ın Araplar tarafından lü olan yapı tamamen kesme taştan alınışı sırasında şehit düşen diğer inşa edilmiştir. Neredeyse tamamı sahabelerin burada yattığı Meşhed taştan yapılmış olan yapıda ilgi çekici bulunmaktadır. Sahabelerin burada süsleme özelliklerine rastlanma- olması burayı bir ziyaretgâh haline maktadır. Caminin iç kısmında mih- getirmiştir. Yapı günümüzde de geç- rap nişi ve tavandaki kalem işi süsle- mişten gelen önemini korumakta ve melerle sınırlı kalan yapıda süsleme hala ziyaret yeri olma özelliğini devam unsurları cephede kitabe olarak kar- ettirmektedir. Bu özelliğiyle yapıya sü- şımıza çıkmaktadır. Kitabeler beyaz rekli onarım ve eklemeler yapılmıştır. kalker üzerine celi sülüs hatla yazıl- Cami 1631-1633 yılları arasında Vali mıştır. Harfl erin arasındaki boşluklar Silahtar Murtaza Paşa tarafından ya- kıvrık dallarla birbirine bağlı Rumi ve nındaki meşhedle birlikte esaslı bir palmetlerle belirginleştirilmiştir. İçte onarım görmüş ve yapıya bir çeşme kabartmalı karecikler zikzak şek- ve tuvaletin eklendiği belirtilmektedir. linde kaydırmalı olarak dizilmekte; Bir diğer onarım ise 1875 yılında Vali dışta ise düz profi lli silme dizisi yer Ahmet Tevfi k Paşa tarafından yaptırıl- almaktadır. Caminin kuzey doğusun- mıştır. Eğimli arazi üzerine kurulan da kare gövdeli bir minare yer almak- cami, farklı dönemlere ait yapılarla tadır. Minarenin gövdesi silmeli yazı bir topluluk haline gelmiştir. Batısında kuşaklarıyla beş bölüme ayrılmıştır. bir Sahabeler Türbesi, namazgâh ve Kalker üzerine sülüs yazı kullanılan bir çeşme bulunmaktadır. Kuzeyinde kitabelerde harfl erin araları Rumi ve de bir türbe ve bir çeşmeye yer ve- palmetlerin işlendiği kıvrık dallarla rilmiştir. Yapının mimarı belli değildir. hareketlendirilmiştir. Kitabeler yarım Ancak Diyarbakır’daki Nisanoğlu dö- oluk ve düz bir silme ile üç yönden

24 SUR KAYMAKAMLIĞI İç Kale dıştan görünüm Anfi Tiyatrosu olabileceği düşünül- mektedir. Vakıfl ar Bölge Müdürlüğü tarafından 2012 yılında restorasyonu tamamlanarak tekrardan ibadete açılmıştır. Artuklu Kemeri: İç Kale’nin orta kesiminde sivri kemerli bir açıklık şeklindeki giriş; yaklaşık 10metre genişliğindedir. Ke- merin üzerindeki büyük boyutlu nesir yazılı kitabede 1206-1207 tarihinde Artuklu sultanı Mahmut döneminde yapıldığı belirtilmekte ve bu da kemerin sarayla aynı döneme ait olduğunu göstermektedir. İç Kale’yi kuzeybatı- dan güney doğuya doğru ikiye ayıran girişin yönetici kesimin oturduğu, asıl kesimi ayırdığı ifade edilmektedir. Yak- Hz. Süleyman Camii laşık 10 m genişliğindeki bu kemerli çevrilmiştir. Minarenin doğusunda yer girişin bir savunma amacı taşımaktan alan kitabe güneyindeki kitabeye göre ziyade yönetimin gücünü simgele- daha sağlam durumdadır. Gövdenin yen ve vurgulayan bir nitelik taşıdığı aşağıdan ikinci bölümünde kalker- düşünülmektedir. Kemerli girişin iki den farklı düzenlemeler görülür. Do- kenarında birbirini tekrar eden mü- ğusunda kesme taş bloğun yüzeyine cadele sahnelerine yer verilmiştir. Bu bir güneş saati islenmiştir. Kabartma kabartmalar beyaz kalker taşı üzeri- üstte yarım daire seklinde son bulan ne işlenmiş ve büyük oranda tahrip yivlerle hareketlendirilmiştir. Güney- olmuştur. Figürler her iki tarafta da deki uygulama ise yuvarlak kemer aynı şekilde düzenlenmiştir. Üstte as- formlu düzenlenen, iki yanında sim- lan yer almakta ve galip durumdadır. gesel birer sütunçe yer alan bir niş Ayakları ile alttaki fi gürü kavramış, seklindedir. başını ağzıyla yakalamış durumdadır. Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır Büyük- Alttaki boğa fi gürü aslan karşısında şehir Belediyesi ve Toki’nin beraber yenilgiyi ifade etmektedir. Soldaki ka- yürüttüğü Kentsel Dönüşüm Proje- bartmanın üstünde yer alan üst kıs- siyle Diyarbakır’ın merkez ilçelerin- mı yıkılmış durumdaki kitabe kuşağı den Sur içi bölgesinde bulunan ev kenarlardan silmelerle sınırlandırıl- ve işyerleri boşaltılıp, Hz. Süleyman mıştır. Sivri kemeri kitabelerin kenar- Cami çevresindeki İç kale’de 352 yalar ve yanlar olmak üzere üç yönden pının yıkımı için çalışma yürütülmek- çevirdiğini düşünmek mümkündür. tedir. Boşaltılacak yerlerde arkeolojik Sağ taraftaki kitabe bölümü restoras- kazılar yapılacaktır. Şu an yapılan yonlar sırasında yenilenmiştir. Kemer kazılar da bölgede Roma Hamamı üzerinde tam olarak anlaşılamayan mozaiğinin bulunmuş ve bugün gece- nesnelere ait kabartmalar da dikkat konduların altında topografi k olarak çekmektedir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 25

Artuklu Kemeri Artuklu Kemeri

Aslanlı Çeşme: 1962 yıllarında yapılan kazılarda, 13. yüzyılın başlarına ait olan saray Ar- Üzeride kitabesi bulunmayan tarihi tukoğullarından Nasirüddin Salih bin Aslanlı Çeşme, düzgün kesme bazalt Muhammet tarafından yaptırılmıştır. taşından örülmüştür. Çeşme basık Viran Tepe (Amid) Höyüğünün batı kemerli bir niş içerisine alınmıştır. kısmında yer alan kazılarda sarayın Üst kısmında iki beyaz kısa sütun haçvari düzende, dört eyvanlı bir plan üzerine dikkatleri üzerine toplayan şemasında yapıldığı ortaya çıkmıştır. üçgen bir alınlık yer almakta ve bu Eyvanların birleştiği kare planlı bö- alınlıkla taçlandırılmaktadır. Orijina- lümde fıskiyeli bir havuz ortaya çık- linde dilimli kemere sahip niş içerisi- mış ve bu havuzun zemininde cam ne yerleştirilmiş iki aslanın ağzından bir mozaik süsleme vardır. Buradaki suyun akışı sağlanmakta fakat gü- şekillerde ördek, balık gibi suyla ilgili nümüzde aslanlar yerinde bulunma- hayvanlar kullanılmış, diğer bezeme- maktadır. ler de onları tamamlamıştır. Kalıntı- ların en önemli kısmını sarayın süslü Artuklu Sarayı: havuz oluşturmaktadır. Zengin renkli taş mozaik ve çini süslemelerle ol- İç kale’nin kuzeybatısında yer alan Vi- dukça gösterişli sel sebil ve haçvari ran Tepe (Amid) Höyüğü Diyarbakır’ın eyvanlarla çevrili fıskiyeli bir havuza aynı zamanda çekirdek kuruluş nok- sahip olan sarayın, renkli taş ve cam tası olmakta, höyükte yapılacak arke- küplerden oluşan mozaik süsleme- olojik kazı ve araştırmalar kent tarihi leri, Türk mimarisinde ilk kez burada hakkında birçok belge ve bilgiye ulaş- görülmektedir. Havuzun bulunduğu mamızı sağlamaktadır. İç kale’deki yerin üzerinin açık, diğer bölümleri- Viran Tepe (Amid) Höyüğü’nde Prof. nin ise tuğla kalıntılarına dayanılarak Dr. Oktay Aslanapa tarafından 1961- tonoz ile örtülü olduğu sanılmaktadır.

26 SUR KAYMAKAMLIĞI Saray duvarlarının büyük bir bölü- bağlayan kemerler oldukça yüksek münün çinili olduğu da duvar kalıntı- tutulmuş; diğer kemerler ise sütun larından anlaşılmaktadır. Yapının ana başlıkları seviyesinden başlar. Yan malzemesi düzgün muntazam taş- nefl er ise beşik tonoz ile örtülüdür. lardan yapılmıştır. Doğu bölümünde Artuklu döneminde yapılan hamam saraya çıkışı sağlayan merdivenler, kısmı kare planlı olarak inşa edil- küçük boyutlarda yapılmış hamam, miştir. Bu mekânın sivri kemerlerle bazı mekânlar ve bunları birbirine birbirine bağlanmış sekiz ayağın ta- bağlayan koridorlar açığa çıkarılmış- şıdığı üst örtüsü günümüze gelme- tır. İdare merkezi konumunda olan İç miştir. Yapılan araştırmalarda Bizans kale Artuklu döneminde bilimsel ça- Dönemine ait bir kilisenin varlığın- lışmaların merkezi olmuştur. Bu dö- dan söz edilmektedir. Rum Kilisesi nemde yaşamış olan Ünlü Bilgin ve Strzygowski’ye göre halifeler Döne- İlim Adamı El-Cezeri, saray mühen- minde camiye çevrildiği ve bugünkü disi olarak Diyarbakır’da Artuklular Kale Cami’nin yerinde bulunduğu Beyliğinin hizmetine girmiş, 30’lu aktarılmaktadır. Yapılacak olan res- yaşlarında sarayın başmühendisi torasyon sonrası yapı sanat galerisi olmuştur. Sibernetik ilminin babası olarak kullanılacaktır. sayılan El Cezeri; robotlar, saatler, su makineleri, şifreli kilitler, kasalar, Eski Jandarma Binası: termos, otomatik çocuk oyuncakları, otomatik yüzen kayık, su tulumbaları 1887-1891 tarihleri arasında dönemin gibi çok sayıda buluşa imza atmıştır. Diyarbakır Valisi Hacı Hasan Paşa za- manında yaptırılmıştır. Yapının doğuya Saint George Kilisesi: bakan giriş kapısı üzerinde inşa kita- Yapım tarihi kesin bilinmeyen kilise iç kale’nin kuzeydoğu köşesinde yer alır. Mimari tarzı ve yapıda kullanılan malzemeden dolayı Roma dönemi- ne M.S. 2. yy.a ait olduğu düşünülen kilise, Artuklular döneminde batı tarafına eklenen kubbeli bölüm ile yapı hamam haline getirilmiştir. Kay- naklara göre özgün yapının bir roma yapısı olduğunu, daha sonra kiliseye çevrildiği ileri sürülmektedir. Üç nef- li, bazilika planlı kilise doğu yönünde sur duvarlarıyla birleşerek Dicle vadisine bakar. Orta nefi n üzeri elips bir kubbeyle örtülmüştür. Nefl eri birbirinden ayıran dörder ayak dizisi bulunmaktadır. Sütun başlıklarının üzerinde kesit değiştirerek yükselen ayaklar yuvarlak kemerlerle birbirine ve yan duvarlara bağlanır. Kolonları Saint George Kilisesi

SUR KAYMAKAMLIĞI 27 besi yer almakta fakat kitabelik kısmı dirilmesi için verilmiştir. tahrip olmuş vaziyettedir. Kaynaklara göre Hacı Hasan Paşa valiliği döne- Eski Adliye A (Hükümet minde Jandarma Kışlasının inşaatına Binası) Binası: başlanmış ve tamamlanmıştır. Yapının bir ucu İçkale surlarının sol yanında; 1888 tarihlerinde dönemin Diyarba- diğer ucu ise Adliye Binası’nın biti- kır Valisi Sırrı Paşa zamanında inşa- mine kadar uzanmaktadır. Eğimli bir sına başlanmış ve Hacı Hasan Paşa araziye kurulan bina; kuzey- güney döneminde tamamlanmış olan yapı doğrultusunda uzanan dikdörtgen hükümet konağı olarak kullanılmak bir plana sahiptir. İki katlı olarak dü- üzere 1889 yılında yaptırılmıştır. Kay- zenlenen yapının birinci katı enine üç naklara göre bu dönem öncesinde bölümden oluşur. Ana giriş kapısından hükümet binası olarak şehir içinde girildikten sonra kare şeklinde orta kiralanan binalar kullanılmış; hükü- met konağının iç kaleye yapılmasıy- la beraber hükümet daireleri yeni konağa taşınmıştır. Yapı dikdörtgen plan tipinde kuzey-güney doğrul- tusunda inşa edilmiştir. Malzeme olarak düzgün kesme taş ve yer yer moloz taş kullanıldığı görülmekte- dir. Giriş cephesi adeta revaklı bir galeriyi andırır. İki katlı olarak inşa Eski Jandarma Binası edilen yapının her iki katı da birbirine simetrik tasarlanmıştır. Yapının batı cephesine bakıldığında kuzey ve bir bölüm, bu bölümün sağ ve sol ka- güney uçlardan bir oda boyu kadar natlarında keskin dikdörtgen şeklinde çıkıntı yapılarak yanlardan kanat- iki mekân yer almaktadır. Birinci kat- lı plan tipi oluşturulmuştur. Yapıda ta, batı duvarında boydan boya üst kıs- süsleme açısından herhangi bir tez- mı üçgen seklinde olan küçük nişler yini öğe kullanılmamış, pencerelerin sıralanmıştır. Bu nişler at yemlikleri düzenlenişi cephelere bir hareketlilik olarak kullanılmıştır. Üst katta aynı katmıştır. Özellikle giriş cephesinde plan şemasına sahiptir, bu katta batı yer alan revak şeklindeki geniş açık- duvarında at yemlikleri yerine büyük lıklar ve bu açıklıkları geçmekte kul- pencereler sıralanmaktadır. Yapının lanılan kemerler ön cepheye farklı bir ana giriş kapısı doğu cephede bulun- görünüm katmıştır. Kültür ve turizm maktadır. Kapı basık kemerli ve yan- Bakanlığı’na devredilen yapı Resto- larında yuvarlak formlu birer sütunçe rasyon sonrasında Tematik Konulu yer almaktadır. Süsleme açısından ol- Eserlerin Sergileme Alanı olarak iş- dukça sade tutulmuş ve cephede yer levlendirilecektir. alan pencere dizileri yapıya hareketlilik vermiştir. Yapı uzun yıllar Jandarma Eski Adliye B Binası İstihbarat binası olarak kullanıldıktan (Büyük Adliye Sarayı ): sonra Geçici Sergi Salonu ve Persone- İç kale surlarının içinde yer alan bina, lin Çalışma Birimleri olarak işlevlen- girişin solunda bulunan Jandarma

28 SUR KAYMAKAMLIĞI Adliye A Binası

Kışlası’nın karşısında yer almakta- dır. 1891-1893 yıllarına tarihlendirilen yapının giriş kapısında Cumhu- na da rastlanmaktadır. Adliye A bi- riyet Döneminde yazıldığı düşünülen nasında süsleme yok denecek kadar enine dikdörtgen kitabede, büyük azdır. Özellikle ana giriş cephesinde harﬂ erle adliye yazmakta ve yazının kapı ve pencerelerin yerleştiriliş şekli hemen altında Süleyman Nazif’in bir ve uyumu cepheye hareketlilik veren beyiti yer almaktadır. Kayıtlarda Bü- unsurlardandır. Pencerelerin yuvar- yük Adliye Sarayı olarak geçmekte lak kemerli yapılması ve belirgin kilit olan yapı 2005’in ilk aylarına kadar taşları cepheye hareket katmıştır. jandarmanın binası olarak hizmet İçerden tavanlar düz tavan şeklinde vermiştir. Bu tarihten itibaren Kültür tasarlanmışken; dışarıdan kırma çatı ve Turizm Bakanlığına devredilmiş- şeklinde inşa edilmiştir. 2005 yılının tir. Düzgün olmayan dikdörtgen plan ilk aylarına kadar jandarmanın binası şemasına sahip doğu-batı doğrul- tusunda inşa edilmiş görkemli, bü- yük bir yapı olan Adliye A Binası’nın kuzeyde ve güneyde aynı doğrultuda yapılmış iki giriş kapısı bulunmakta- dır. Ana giriş kapısı güney taraftadır. Yapının güney cephesi doğu ve batı- dan çıkıntı yaparak yanlardan kanatlı bir plan şeması oluşturmuş ve bu se- beple giriş kapısı içte kalmıştır. Bina iki katlıdır. Yapım malzemesi olarak düzgün kesme taş kullanılmış fakat yer yer özensiz moloz taş kullanımı-

Adliye B Binası

SUR KAYMAKAMLIĞI 29 Eski Kolordu Komutanlık Binası

olarak hizmet vermiş olan yapı bu tarihten sonra da açık hava müzesi haline getirilmek üzere Kültür ve Turizm Bakanlığına devredilmiştir. Kültür ve turizm Bakanlığı’na devredilen yapı Restorasyon sonrasın- da Bölgedeki Kazılarda Çıkarılan Eserlerin Sergi Alanı olarak işlevlen- sütunların arası basık kemerlerle dirilecektir. geçilmiştir. Girişin önüne gelen kemer açıklığı yanlarda yer alan iki Eski Kolordu Komutan- sütun üzerine oturmuş kemerlerden lık Binası: daha büyüktür. Kemerlerin hepsinde belirgin kilit taşları bulunmaktadır. Bina 1902 tarihinde dönemin Diyar- Bu kısım alt katta boş iken üst katta bakır Valisi Mehmet Faik Paşa za- çıkıntı şeklinde bir pencere eni ka- manında yaptırılmıştır. Eski Kolordu dar düzenlenmiştir. Buranın en üstü Binası olarak bilinen yapının doğu üçgen bir alınlık seklinde bitirilmiş cephesi hükümet binasında oldu- ve üçgenin üç köşesi belirgin bir şe- ğu gibi kale duvarına bitişik değildir. kilde kontürlenmistir. Girişin sağ ve Doğu cephesinin önünde büyük bir sol kanadında cephe düzenlemesi si- avlusu ve içinde şadırvanı bulunmak- metrik olarak yapılmıştır. Cephelerde tadır. Avlu yanlarda yer alan yapılar kemerler, sütunlar ve yapının köseleri tarafından çevrelenmiştir. Plan itiba- siyah bazalt taş ile kaplanmıştır. Pen- riyle diğer yapılar gibi dikdörtgen plan cereler ise yuvarlak basık kemerlidir şemasına sahiptir. Yapının iç meka- ve siyah taşların bir uzun bir kısa nında, çapraz eksenli olarak birbi- yerleştirilmesi suretiyle dişli bir gö- rini kesen iki hol bulunmaktadır. İki rünüm halini almıştır. Cephelerde holün her köşesinde yer alan odalar iki renkli taş kullanılması ve girişin simetrik olarak yerleştirilmiştir. Ana önünde yer alan revaklı bölümler giriş kapısı batıda yer almaktadır. Bu yapıya abidevi bir görünüm katmıştır. kapının önüne dört, yanlarına ikişer Yapılacak olan restorasyon sonrasın- sütun yapılarak dikdörtgen seklinde da yapı Müze Eğitim Birimi ve Cafe bir ön bölüm oluşturulmuştur. Bu olarak işlevlendirilecektir.

30 SUR KAYMAKAMLIĞI Komutan Atatürk birer sütun yer almaktadır. Yapının iç Müzesi: mekânı girişten sonra kare şeklinde bir hol, hole açılan iki oda ve yuka- Yapının inşa tarihi ve yapanı hakkında rı çıkış merdivenlerinin bulunduğu bilgi bulunmamakta fakat İç kale- alanla beraber üç bölüm halinde dü- de bulunan binalarla aynı dönemde zenlenmiştir. Yapının ön cephesinde yapıldığı düşünülmektedir. Kaynak- görülen siyah kesme taşların arala- lara göre; I. Meşrutiyetin ilanından rının derzlenmesi, pencere ve kapı önce ülkede baş gösteren karışıklık kenarlarının beyaz taştan yapılması, Diyarbakır’da da etkisini göstermiş, kapının yanında yer alan iki beyaz 1906’da hürriyetin ilanıyla imar fa- mermer sütun başlıkları ön cepheyi renklendiren unsurlardır. Binanın dış cephesi tamamıyla düzgün kesme taştandır ve ön cephede siyah bazalt tasının arası beyaz renkteki malzeme ile derzlenmistir. Atatürk Müzesi gü- nümüze gelene kadar birçok yenile- me ve onarım çalışmaları geçirmiştir. Dış cephe çok büyük bir değişikliğe uğramamış fakat iç kısımlarda birinci kat tavanı hariç diğer bölümler değişikliğe uğramıştır. Restorasyon sonrasında Atatürk Müzesi ve Diyar- bakır ile İlgili Bilgi Toplama Merkezi olarak işlevlendirilecektir. Cephanelik Binası: İç kalede Atatürk Müzesinin biraz Komutan Atatürk Müzesi gerisinde yer alan cephanelik binası; plan ve mimari bakımdan Atatürk Mü- zesi binasına benzemektedir. Kaynak- aliyetleri tekrar başlamış ve iç ka- larda Ziraat Bankası dairesi olarak le’deki Umumi Müfettişlik makamı inşa edildiği vurgulanan binanın ya- bu tarihte yapılmıştır. Bu bina Genel nındaki bina ile birlikte maarif dairesi Müfettişin oturduğu bina olup, 1916 olarak yapıldığı belirtilmektedir. Bu da 2. ordu komutanlığı karargâhı bilgilerden hareketle bugün kayıtlarda olmuştur. Atatürk II. Kolordu Komu- cephanelik olarak geçen yapı 1900’lü tanı olarak Diyarbakır’da bulunduğu yılların başında inşa edilmiştir. Yapı sırada (1917) bu binayı karargâh ola- kare planlı inşa edilmiş ve bodrum rak kullanmıştır. 1973’te 7. Kolordu ile beraber üç katlıdır. Girişten sonra Komutanlığınca onarılarak yeni işle- ortada yer alan bir koridor etrafındaki viyle hizmete açılmıştır. Tarihi yapıya mekanlar kare bir plan seması oluş- giriş kuzeyden oval dört basamaklı turacak şekilde sıralanmıştır. Yapının bir merdivenle sağlanmaktadır. Kilit biri kuzeyde diğeri güneyde olan iki taşı mermerden olan basık kemerli kapısı vardır. Esas giriş kapısı kuzeyde bir girişi bulunmakta ve giriş kapısı- olan bina süsleme açısından oldukça nın iki yanında mermerden yapılmış sade tutulmuştur. İç kısmında tezyini

SUR KAYMAKAMLIĞI 31 bölümler yer almaktadır. Yapının güneyden sağlanan basık kemerli girişiyle küçük bir hole geçilir ve bu holün sağından merdivenle ikinci kata çıkılmakta; kuzeyden ise basık kemerli bir açıklıkla avluya geçiş sağlanmaktadır. Dört bölüm halinde Cephanelik Binası düzenlenen avluda bölümler arasın- daki duvarlar kaldırılmıştır. Avlunun öğe ile karşılaşılmamakta; dış kıs- gerisinde mahkumların kaldığı bö- mında ise giriş cephesinde mimari lümler bulunmaktadır. Bu bölümle- süsleme ile karşılaşmaktayız. Giriş rin ilavesi farklı dönemlerde yapıldı- kapısı, tek sıra halinde düzgün kesme ğından avlu etrafındaki mekânların tasların üst üste konmasıyla oluştu- dizilişinde simetri görülmemektedir. rulmuş ve kapının üst kısmı yuvarlak Yapıda herhangi bir süsleme unsu- kemer şeklinde belirtilmiştir. Malze- ruyla karşılanmamaktadır. Cepheden me olarak düzgün kesme bazalt taşı bakıldığında mahkumların kaldığı kullanılmıştır. Restorasyon sonrasın- bölümde küçük ebatlı pencereleri da Müze Müdürlüğü Hizmet Binası görülmektedir. Restorasyon sonra- olarak işlevlendirilecektir. sında Müze Eser Deposu ve Bölge La- boratuvarı olarak işlevlendirilecektir. Eski Cezaevi Binası: Vakıfl ar Müdürlüğü Yapı uzun yıllar hapishane binası ola- Binası: rak kullanılmıştır. Yapının giriş kapısı üzerinde yer alan farklı dönemlere Evkaf Müdürlüğü olarak bilinen yapı ait kitabelerden, en son tarihli kita- kaynaklarda 1900-1907 yılları arasına beye göre Hasan Paşa zamanında tarihlendirilmektedir. Yapının üzerinde onarılıp hapishane olarak kullanıl- yer alan Osmanlı Dönemine ait kita- maya başlanmıştır. Kaynaklara göre benin tahrip olması sonucu inşa tarihi 737 tarihinde Artuklu döneminde hakkında detaylı bilgilere ulaşılama- yapıldığı geçmektedir. Plan itibariyle maktadır. Eski fotoğrafl ardan yapının kareye yakın dikdörtgen planlı olarak Vakıfl ar Müdürlüğü olarak kullanıl- inşa edilmiş yapının ortasında açık dığı anlaşılmaktadır. Yapı iki katlı ola- avlu etrafında yer alan kapalı birimler rak düzenlenmiştir. Düzgün olmayan planın ana şemasını oluşturmuştur. dikdörtgen plana sahip olan yapının Dikdörtgen şeklindeki avlu tek kat- girişi kuzeyden sağlanmaktadır. Giriş lı fakat; güneyine bakan bölüm iki kapısının çevrelediği alan dikdörtgen katlı olarak düzenlenmiş bu bölü- bir pano şeklindedir. Yanlarında yer mün gerisinde avlu, mahkum odaları alan sütunçelerin sütun başlıkları ve ve gerekli ihtiyaçların karşılandığı ayakları cepheden taşkın olarak be-

32 SUR KAYMAKAMLIĞI

Eski Cezaevi Binası Vakıflar Binası Müdürlüğü

lirtilmiştir. İki sütunçeden sonra ba- sık yuvarlak kemerli kapı kemerinin oturduğu daha küçük sütunceler yer almaktadır. Bina düzgün ince uzun kesme taslarla yapılmıstır. Araları beyaz harçla derzlenmistir.Yapıda iki düzenlenmiştir. Kuzeyde yer alan giriş renkli malzeme kullanılması süsleme kapısına üç basamakla ulaşılmakta açısından önemli bir unsurdur. Kapı- olan bina iki katlı olarak tasarlanmış- nın üst kısmı üç dilimli kemer seklinde tır. Yapının kuzey cephesi iç kaledeki yapılmıştır. Yapının giriş kapılarının üst diğer yapılara oranla oldukça göste- kısmında süsleme amaçlı yuvarlak rişlidir. Giriş kapısının üst kısımlarının pencereler bulunmaktadır. Kapıların üç dilimli kemer şeklinde düzenlen- yanında yer alan gömme sütunların mesi cepheye hareketli bir görünüm yanı sıra ikinci katta ikiz pencerelerin katmış; dilimli kemerlerin etrafında arasında yer alan zarif sütunlar cep- siyah zemin aralarına beyaz taş yer- heye hareketlilik katan unsurlardandır. leştirilerek renkli bir görünüm oluş- Defterdarlık Binası: turulmuştur. Kapıların üst kısımları yan yana zikzak oluşturmuş ve arala- İç kalede Vakıfl ar Müdürlüğüyle aynı rına beyaz renkte iki kare taş yerleş- doğrultudadır. Yapının girişi üzerinde tirilmiştir. iki bitkisel motif vardır. Vazo yer alan kitabelikte herhangi bir yazı- içine yerleştirilmiş çiçek ve yapraklar nın olmaması yapının inşa tarihi hak- da beyaz renktedir. İkinci katta balkon kında kesin bilgiye ulaşmamızı engel- kapısının üst kısmı da üç dilimli ke- lemiştir. Kaynaklar hemen yanında mer olup, bu şekilde düzenlenmiştir. yer alan Vakıfl ar Müdürlüğüyle eş za- Vakıfl ar Bölge Müdürlüğü bitişik olan manda yapıldığı belirtilmektedir. Plan yapı yapılacak olan restorasyon son- itibariyle dikdörtgen bir şemaya sahip rasında Müze Müdürlüğü Hizmet Bi- olan yapı kuzey-güney doğrultusunda nası olarak işevlendirilecektir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 33 CAMİLER

Ulu Camii Keyhüsrev, Artuklular, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ve Osmanlı Şehirde bulunan tarihi camiler için- padişahlarından birçoğuna ait kitabede en büyüğü ve en ünlüsü olan Ulu ler caminin muhtelif yerlerinde görül- Cami, Anadolu’nun ilk ve en eski ca- mektedir. Erken İslam döneminin ünlü milerindendir. 639 yılında Hz.Ömer Şam Emeviye Cami’nin Anadolu’ya Döneminde Diyarbakır’a egemen olan yansıması olarak yorumlanan Diyar- Müslüman Araplar tarafından şehrin bakır Ulu Camii, İslam âleminin 5. merkezindeki en büyük mabed olan Harem-i Şerifi olarak kabul edilmek- Martoma Kilisesinin camiye çevril- tedir. Ulu Cami’nin avlu cephelerinde mesiyle oluşturulmuştur. Daha sonra farklı dönemlere ait mimari bezemeler, 1091 yılında Büyük Selçuklu Hüküm- kabartma ve yazıtlar büyük bir uyum darı Melikşah’ın buyruğu ile büyük bir içerisinde yerleştirilmiştir. Tarihin her onarım gördüğünü, değişik dönem- döneminde ibadet merkezi olarak kul- lerde birçok kez onarım ve eklentilerle lanılan tarihi ulu cami Diyarbakır’daki bugünkü şeklini aldığını kitabelerinden en büyük yapılar topluluğudur. İki ca- öğrenmekteyiz. Büyük Selçuklu hü- misi (Hanefi ler ve Şafi ler Bölümü), kümdarı Melikşah, İnal ve Nisano- iki medresesi (Mesudiye ve Zinciriye), ğulları, Anadolu Selçuklu doğu-batı maksuresi, minaresi, ab- hükümdarı Gıya- desthane kısımlarından oluşmakta ve seddin bütün bu külliyenin ortasında büyük

3434 SURSSUURUR KAYMKAYKAKKAYMAKAMLIĞIAYMAYAYMYMAKAMAKAKAAKAMKAKAMAMLIĞILIĞLLIIĞIIĞIĞĞII Ulu Camii dikdörtgen bir avlu bulunmaktadır. yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı Camiye giriş üç ayrı yerden sağlanır. olan yer yer çatlayan güneş saatinin, Doğuda olan kapı ana (taç) kapıdır. daha fazla yıpranmaması için çevresi- Ana giriş kapısının iki köşesinde as- ne demirden korunak yapılmıştır. Vakıf- lanla boğa mücadelesini simgeleyen lar Bölge Müdürlüğü tarafından 2010 ve simetrik olarak işlenmiş kabartma yılında başlatılan restorasyon çalışma- bir ﬁ gür bulunmaktadır. İki hayvanın ları devam etmektedir. mücadelesini konu alan ana giriş ka- pısı oldukça geniş açıklıklı bir kemer şeklinde avluya açılmaktadır. Cami Ömer Şeddat Camii (Hz. dikdörtgen şeklinde planlanmış ve çok Ömer Camii ) sütunludur. Avlu içerisinde yer alan sekizgen planlı şadırvan, sekiz adet sütun Cami Mardin Kapısı’nın iki girişi ka- üzerine oturtulmuştur. 900 yıldan fazla patılarak oluşturulmuştur. Halk ara- bir geçmişi olan güneş saati avlu içeri- sında Hz.Ömer Camisi olarak tanı- sinde yer almaktadır. Bir metre kadar nan bu caminin kitabesinde, Mescid-i yükseklikteki yuvarlak bir mermer Şeddad ismine rastlanmış oluşundan üzerine yerleştirilen metal parçasının, ötürü de camiye Ömer Şeddad ismi güneşin hareketiyle birlikte çevresinde verilmiştir. Caminin kitabesinden dönen gölge marifetiyle zamanı göster- İnaloğulları zamanında, 1150-1151 mektedir. Başlıklı bir adet sütun üzeri- yılında yapıldığı bilinmektedir. Mardin ne yerleştirilmiş güneş saati, güneşin Kapısı’nın girişlerinin camiye çevril- hareketlerine göre zamanı göstermek- mesi ile oluşturulan yapıya üç kapıdan tedir. Sibernetiğin babası olarak kabul girilmektedir. Caminin plan düzeni edilen ünlü bilgin El-Cezire’nin ince uzun dikdörtgen şeklinde olup, yaptığı güneş saatinin, caminin Osmanlı mimarisindeki herhangi bir dışındaki meydanda bulun- cami tipi içerisine de girmemektedir. duğu ancak 1920’lerde Enlemesine dikdörtgen plan tipine sa- şimdiki yerine getiril- hip cami üç bölümden oluşmaktadır. diği bilinmektedir. Konumundan dolayı düzensiz bir mi- Diyarbakır’a gelen mari yansıtmaktadır.

SURSUSUURR KAYMAKAMLIĞIKAYMKAYKAYMAAYYMYMAKAMAAKAAKKAMKKAAMLIĞLIĞILIĞIĞIIĞĞII 3535 miştir. Bu kitabenin altında, kapının da üzerinde kalan boşluğa sivri kemerli bir pencere açılmıştır. Burada dikkati çeken bir nokta da son cemaat yerinin kemerleri arasına, sütunların üst kıs- mına çeşitli şekillerde madalyonların yerleştirilmiş oluşudur. Yapının ünlü minaresi eski dönemlerde özel bir kumaşla örtülür sadece cuma günleri açılırmış. Caminin inşasında kullanı- lan malzemeler içerisine karıştırılan bir bitkiden dolayı çıkan mistik koku- dan dolayı camiye “Parlı” yani “Koku- lu” cami de denilmektedir. Caminin sağında yer alan minaresi taş işçiliği yönünden oldukça ilgi çekicidir. Kaide- den başlamak üzere külahına kadar kuﬁ ve nesih yazılar, değişik biçim ve desenlerle bezelidir. Minaresindeki

Safa (Parlı) Camii Minaresi işlemelerden ötürü Anadolu’nun en zarif minaresine sahip bir camiidir. Safa (Parlı) Camii Akkoyunlu Döneminde yapılan caminin inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Yapı kendisinden çok minaresiyle ün yapmıştır. Kare planlı tek kubbeli olarak inşa edilmiş olan caminin ibadet mekânı iki ayak ve duvar uzantıları üzerine oturan bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe dışarıdan yüksek bir kasnak üzerine oturtulmuş ve üzeri konik çatı ile örtülüdür. İbadet mekânının duvarları çinilerle kaplıdır. Bu çiniler sekizgen ve üçgen şekil- lerde olup, değişik renklerle daha da

zengin bir görünüm göstermektedir. Şeyh Mattar Camii Özellikle mavi tonlardaki bu çiniler Çin bulutları ile çevrelenmiştir. Yapı- nın önünde dört sütundan oluşan beş bölümlü bir son cemaat yeri bulun- maktadır. Son cemaat yerinin kubbe- Şeyh Matar Camii leri dışarıdan gizlenmiştir. Giriş kapısı Akkoyunlular döneminde 1500 yılın- dışarıya doğru çıkıntı yapmakta olup, da Sultan Kasım tarafından yaptırı- üzerine onarım kitabesi yerleştiril- lan cami daha çok minaresiyle ün

36 SUR KAYMAKAMLIĞI yapmıştır. Caminin planı tek kubbeli rese olarak inşa edilmiştir. Günümüz- almaşık örgülü kare prizma gövde, de ise Şafi ler bölümü ve medresenin silmeyle son bulur. Harimde, yanlarda bir kısmı mevcuttur. Hanefi ler kısmı üçer, kuzey ve güneyde ikişer pencere- Şafi iler bölümünün doğusunda yer si olup tümünün iç ve dışında kemerle almakta ve enine dikdörtgen planlı, kapanan girintileri vardır. Minare yek- dört sahınlı, ayaklı ve kemerli bir plan pare taş sütun üzerinde dört köşeli şemasına sahipken 1927 yılında çök- olarak inşa edilmiştir. Bu inanışa göre meye başlamıştır. Birinci dünya sava- yedi defa sütunların altından geçenin şında askeri işgal altında tahrip edilen dileği kabul edilir. Yapı dört ayaklı mi- Hanefi ler kısmı 1955 yılında Gazi Cad- naresi ile Anadolu’nun tek minare desi batı yönde genişletilirken üzerin- örneğidir. Bu minarenin dört ayağı 4 den yol geçmesi için belediye tarafın- İslam mezhebini simgelemektedir. dan minaresiyle birlikte yıktırılmıştır. Şafi ler kısmı plan ve mimari açıdan enine dikdörtgen planlı ve kubbeyle örtülmüştür. İbadet mekanının orta- sında iki kare ayak bulunup bunların üzeri de duvarlara dayalı merkezi bir kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiş sekizgen bir kasnakla sağlanmaktadır. Kubbe dışarıda gizlenmiş, üzeri taştan konik bir çatı ile örtülmüştür. Caminin mihrabı zengin çinilerle bezenmiş, beyaz taştan yapılmış ve çiniler üzerinde geometrik bordürler bulunmaktadır. Caminin minaresi dört köşe ve süslü kitabelerle çevrilidir. 1530 yılında Hacı Hüseyin adlı bir kasap tarafından yap- tırılan minaresi 1960 yılında Vakıfl ar Nebi (Peygamber) Camii Genel Müdürlüğü’nce yeri değiştirile- rek onarılmıştır.

Nebii (Peygamber) Lala Kasım Bey Camii Camii Diyarbakır’ın güneybatısında, Lale Bey Akkoyunlu eseri olup, 15. Yüzyıldan Mahallesi’nde yer almaktadır. Halk kalma taşla örtülü tek kubbeli bir ca- tarafından Lale Bey ismiyle anılan bu miidir. Minaresinde ve caminin değişik caminin kitabesi bulunmamaktadır. yerlerinde Peygamber Efendi¬mizden Plan ve mimari özelliklerine daya- sözlerin çokluğundan dolayı Nebi veya nılarak Akkoyunlular Döneminde XV. Peygamber Camii adıyla anılmaktadır. veya XVI. yüzyıllar arasında Eğil Bey- Kaynaklara göre yapı ilk yapıldığı dö- lerinden Lala Kasım Bey tarafından nemlerde çok geniş bir alan üzerine yapıldığı önesürülmektedir. Caminin yayılmış bir halde üç bina şeklinde ibadet mekanı kare planlı olup, üzeri Şaﬁ ler kısmı, Haneﬁ ler kısmı ve med- çatı ile örtülüdür. Köşelerde görülen

SUR KAYMAKAMLIĞI 37 son derece sade yapılmış, tek katlı oldukça küçük bir yapıdır. Plan olarak tam bir düzen göstermemektedir. Caminin doğu ve batısından geçen sokaklardan ötürü ibadet mekanı ile son cemaat yerinin dikdörtgen hatla- rı bozulmuş, mihrap tarafı girişe göre daralmıştır. İbadet mekanının üzerini düz tavanı desteklemektedir. Mihrap dışarıya doğru dikdörtgen şekilde taşkındır. Bunun iki tarafında dikdört- gen üç küçük pencere bulunmaktadır. Mihrap ve minberi herhangi bir özellik taşımamaktadır.

Rağıbiye (Defterdar) Lala Kasım Bey Camii Minaresi Camisi kubbe geçiş elemanlarının izlerin- Defterdar Cami olarak bilinen cami, den bu caminin ilk yapımında kubbeli Defterdar Ahmet Paşa tarafından olduğu anlaşılmaktadır. Küçük tek 1594 yılında yaptırılmıştır. Orijinal şekli kubbeli bir cami olup, kesme taştan ile günümüze ulaşamayan cami, çe- yapılmıştır. Değişik dönemlerde yapı- şitli dönemlerde bir çok onarım ge- lan onarımlarla özelliğini kaybetmiş, çirmiştir. Güney kısmına 1832 yılında ancak son cemaat yeri ile minaresi Ragıbiyye Medresesi yapılmıştır. Cami orijinalliğini korumaktadır. Son cema- siyah kesme taştan olarak yapılmıştır. at yeri üç gözlü olup üzeri üç kubbeyle Caminin alt kısmında iki beşik tonoz- örtülmüştür. Yapının minaresi kesme lu bölüm bulunmaktadır. Bunlardan taştan tek şerefeli olarak yapılmıştır. Bezeme olarak kare bir çerçeve içe- risine alınmış kuﬁ yazı ve geometrik motiﬂ er bulunmaktadır.

Şeyh Yusuf Camii Halk arasında Tabakhane Cami olarak bilinen Şeyh Yusuf Camisi’nin Kavvasoğlu Hacı ahmed tarafından yaptırıldığı vakﬁ yesinden anlaşılmak- tadır. Cami avlusunda Şeyh Yusuf Hemedani’nin olduğu söylenen bir türbeden ötürü de camiye onun ismi verilmiştir. Caminin mimari üslubu XVI. yüzyılda yapıldığına işaret etmektedir. Cami siyah kesme taştan Fatih Paşa Camii

38 SUR KAYMAKAMLIĞI biri camiyi boydan boya kesmekte ve alttan diğer sokağa geçit vermektedir. Beşik tonozlu diğer mekan ise Hüsrev Paşa Camii dükkan olarak kullanılmaktadır. Cami olabildiğince sade tutulmuştur. 1521-1528 yılları arasında Diyarbakır’ın 2. Valisi Hüsrev Paşa Fatih Paşa Camii tarafından yaptırılmıştır. Eser Hüsrev Paşa mahallesinde yer almaktadır. 1516-1520 yılları arsında, dönemin Medrese olarak inşa edilen yapının Diyarbakır Valisi Bıyıklı Mehmet Paşa mescit kısmı devamlı ibadet yeri ola- tarafından yaptırılmıştır. Fatih Paşa rak kullanılınca yapıya 1728’de bir de Mahallesinde bulunan bu cami üst ör- minare eklenerek cami olarak kulla- tüsünün kurşun ile kaplanmasından nılmaya başlanılmıştır. Ortak bir avlu ötürü halk arasında Kurşunlu Cami etrafında konumlanan cami ve med- adıyla anılmaktadır. Yapı cami gelişi- reseden oluşan yapıda avlunun etrafını mi içinde önemli bir yer tutmaktadır. sivri kemerli revaklar çevirmekte ve Plan olarak Diyarbakır yapılarından revakların arkasında medrese odaları ayrılır. Merkezdeki kubbenin dört ya- yer almaktadır. Yapının güneyinde yer rım kubbeyle desteklenmiş olması Si- alan cami olarak kullanılan kısım ters nan üslubunu anımsatmaktadır. Cami T planlıdır. Sinan’ın İstanbul Şehzade Camii’nde yarattığı ideal merkezi yapı için ken- disine ﬁ kir verecek bir mimari gelişi- Hadım Ali Paşa Camii me hazırlık olduğu düşünülmektedir. Kare planlı caminin son cemaat yeri- Ali Paşa Camii dönemin Diyarba- nin sağında ve solunda birer mekân kır valisi Hadım Ali Paşa tarafından bulunmaktadır. Son cemaat yeri sekiz 1534-1537 tarihleri arasında inşa sütunun taşıdığı yedi kubbe ile örtül- edildiği kabul edilmektedir. Yapı Mimar müştür. Siyah ve beyaz taşlardan ya- Sinan’ın eserlerinin değinildiği Tuh- pıldığı için zengin bir görünümü vardır. fetül Mi’marin’de Mimar Sinan eseri

Hüssrev Paşa Camii

SUR KAYMAKAMLIĞI 39 olarak geçmektedir. Mardin Kapısı ile olduğuna dair bilgiler bulunuyorsa da Urfa Kapısı arsında aynı ismi taşıyan Mimar Sinan’ın eserlerini derleyen mahallede bir yapı topluluğunun için- Tuhfetül Mi’marin’de ismi geçme- de yer alır. Medresesi, zikir yeri, hama- mektedir. Kendi adıyla anılan ma- mı, ve şaﬁ lere ait camisiyle bir külliye hallede yer alan İskender Paşa Cami halinde inşa edilmiştir. Kare planlı ya- Türk mimarisinde belirli bir plan ti- pının ibadet mekanının üzeri kubbeyle pinin özelliklerini taşır. Tek kubbeli, örtülüdür. Kubbe dışarıdan sekizgen, kare plan tipine sahip olan yapının son yüksek bir kasnak üzerine oturmuş cemaat yeri yapıya göre dışarı taşkın ve piramidal bir çatı ile örtülmüştür. ve beş gözlüdür. Yapı ilk bakışta tek Caminin iç duvarları belli bir yüksek- kubbeli bir yapı olarak gözükmesine liğe kadar mavi renkli, altıgen çinilerle rağmen yanlardaki mekânlarıyla erken Osmanlı Devri camilerinden ters T biçimli camilerin Diyarbakır’da da kullanıldığı görülmektedir. Caminin sol tarafına silindirik gövdeli, tek şere- feli taş minare eklenmiştir. Minare ol- dukça sade tutulmuştur. Bu caminin

İskender Paşa Camii

kaplanmıştır. Yapının son cemaat yeri dört ayak ve iki duvar uzantısı ile kubbeli beş bölüme ayrılmıştır.

Behram Paşa Camii İskender Paşa Camii önünde sade şadırvanı, doğusunda da 1551-1554 yılları arasında Şeyh Yusuf Efendinin türbesi bulun- Diyarbakır’ın 12. Osmanlı Valisi İs- maktadır. kender Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bazı yazmalarda Mimar Sinan eseri

40 SUR KAYMAKAMLIĞI

Hadım Ali Paşa Camii Melik Ahmet Paşa Camii Behram Paşa Camii Melik Ahmet Paşa Camii Kapı üzerindeki kitabeden anlaşıldığı Cami 1587-1591 yılları arasında üzere 1564-1572 yılında Diyarbakır’ın Diyarbakır’ın 60. Valisi Melik Ahmet 13. Osmanlı Valisi Behram Paşa Paşa tarafından kendi adıyla anılan tarafından yaptırılmıştır. Tuhfetül cadde üzerinde yaptırılmıştır. Tuhfetül Mi’marin’de Mimar Sinan eseri ola- Mi’marin’de Mimar Sinan eseri olarak geçmekte fakat Sinan hakkında- rak geçmekte fakat Sinan hakkındaki ki diğer yazmalarda Mimar Sinan’ın diğer yazmalarda Mimar Sinan’ın Me- Behram Paşa Camisi’ni yaptırdığına lik Ahmet Paşa Camisi’ni yaptırdığına dair bilgi bulunmamaktadır. Tamamen dair bilgi bulunmamaktadır. Altta depo kesme taştan yapılmış, tek kubbeli bir ve eskiden dükkan olarak kullanılan yapı olan cami ilk bakışta tek kubbeli mekanları bulunan yapı yükseltilmiş basit bir yapı olarak görünmekteyse ve merdivenle çıkılan bir cami haline de iç ve dış süslemesiyle Diyarbakır’ın getirilmiştir. Caminin ibadet mekanı taş işçiliği yönünden zengin yapıları dikdörtgen planlı olup bu mekan kub- içinde başlı başına bir yer tutar. Hari- beyle örtülmüştür. Kubbe sekizgen bir min içindeki duvarlar alttan belli bir kasnak üzerine oturtulmuş ve bu kas- yüksekliğe kadar karakteristik XVI. nağa dört tane sivri kemerli pencere Yüzyıl İznik çinileriyle süslenmektedir. açılarak ibadet mekanının yukarıdan Caminin diğer bir özelliği de kuzeyinde aydınlanması sağlanmıştır. Yapının gi- çift kademeli yanlar dan taşan beş sa- rişi oldukça dikkat çekicidir. Gösterişli hınlı bir son cemaat yerinin olmasıdır. ana giriş kapısı caddeye bakar ve du- Son cemaat yeri yanlara doğru taşmış vardan dışarıya taşırılmıştır. Caminin olup, sağdaki kısmın üzerine de mina- kuzey yönündeki merdivenin sağında re yerleştirilmiştir. Caminin giriş kapısı bulunan minare camiden ayrı olarak mukarnaslı bir bordür ile çevrilmiş, yapılmış ve kaide kısmındaki taş beze- üzerine de bir kitabe yerleştirilmiştir. meleri ile dikkati çekmektedir. Silindi-

SUR KAYMAKAMLIĞI 41 rik gövdesi olan minare tek şerefelidir. de aslına uygun olarak onarılmıştır. Minare yarıya kadar iki merdivenli, yarıdan sonra birleşip tek merdivenli Hoca Ahmet Camii olarak devam eder. Halk arasında Ayni Minare ismiyle anılan yapı Hacı Ahmet isimli bir Nasuh hayır sever Paşa tarafından Ak- Camii koyunlular dö- neminde yap- 1606-1611 yılla- tırılmıştır. Tek rı arasında dö- katlı, tek mina- nemin Diyarba- reli kargir bir kır Valisi Nasuh yapıdır. Mardin Paşa tarafından Kapısı yakı- eşi Servinaz nında bulunan Hanım adına bu caminin yaptırılmıştır. kitabesi bulun- Mimarı belli mamaktadır. olmayan yapı Ancak, 1489 İç kale yönün- tarihli vakﬁ ye- den Fatih paşa sinden Hoca Mahallesine gi- Ahmet tarafın- den yoldadır. İlk dan yaptırıldığı şeklinin siyah öğrenilmekte- kesme taşlar- dir. Akkoyunlu dan yapılmış dönemi eseri olduğu bilinen Nasuh Paşa Camii olan bu ca- yapı çeşitli de- minin mimarı virlerde özensiz şekilde onarılmıştır. belli değildir. Caminin içi zaviyeli plan Yapının avlusuna üstü kemerle örtülen tipinde inşa edilmiştir. İç mekan ince süssüz, girintili taç kapıdan girilir. Ya- uzun dikdörtgen şeklinde olup, ortası pını harimi haﬁ f çarpık kareye yakın- çapraz, yanları da beşik tonozla örtül- dır. Harimde dört sütunla taşınan bir müştür. Mihrap çıkıntısı dışarıya doğru kubbe yer alır. Caminin içi bezemeden köşeli yarım yuvarlak olarak uzanmış- yoksun, basit görünüşlüdür. Yapının tır. Avlunun güneyinde, dört bölümlü kare kaide üzerine silindirik gövdeli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. olarak yapılan minaresinin üst kısmı Son cemaat yerinin birinci ve üçün- 1819 yılında yaşanan ayaklanma sıra- cü bölümleri kubbe ile, diğerleri de sında İç kaleden atılan top mermiler- zamanla tahrip olduğundan düz çatı den birinin isabetiyle yıkılmıştır. 1972 ile örtülmüştür. Son cemaat yerinin

42 SUR KAYMAKAMLIĞI KİLİSELER

Ermeni Katolik larda görüldüğü gibi sadedir. Kilise Kilisesi üç nefl i bazilikal planlıdır. Plan itibariyle narteks, naos, kadınlar mahfi li, Sur içi bölgesinin güneydoğu dilimin- apsit ve çan kulesi bölümlerinden de Cemal Yılmaz Mahallesi Muallâk oluşmaktadır. Dikdörtgenler prizması sokakta yer almaktadır. Kilisenin şeklindeki yapının üst örtüsü ahşap ki- yapım tarihi hakkında kesin bilgiler rişlemeli toprak damlıdır. 1950 ve 1970 bulunmamakla birlikte 17. veya 18. li yıllarda kilisenin tavuk çiftliği ve yağ yüzyılda yapının yenilendiği yahut deposu olarak kullanıldığı bilinmek- yeniden yapıldığı bilinmektedir. Yapı- tedir. Kilise şu an Diyarbakır Valiliği ve lan araştırmalarda Ermeni Katolik Vakıfl ar Bölge Müdürlüğü’nün bera- Kilisesi’nin tarihçesine dair detaylı ber yürüttüğü Ermeni Katolik Kilisesi bilgilere ulaşılamamıştır. Yapıya ilişkin Restorasyonu ile eski görkemli haline tarihlendirme önerileri ancak, bölge- kavuşturulacak ve bulunduğu çeşitli deki benzer örneklere ve yapıda izle- risklerden uzaklaştırılmaya çalışılma- nen süslemelerin üslupsal analizine sı sağlanacaktır. dayalı olarak yapılmaya çalışılmıştır. Yapı Diyarbakır’da bulunan kiliseler Surp Giragos Ermeni içinde en zengin dekorasyona sahiptir. Kilisesi Bazalt taştan yapılan kilisenin güney apsisinin mukarnaslı örtüsü ve mih- Balıkçılarbaşı’nda Şeyh Matar Cami rap duvarındaki çini kalıntıları yapının yakınlarında Özdemir mahallesinde mimari zengin işçiliğini ve görkemini yer almaktadır. Tapu Kayıtlarına göre artırmaktadır. Kilisenin cephesi, ba- Ortodoks Ermenilerin kullandığı bir zalt malzemenin sertliğinden dolayı, kilisedir. Kilisenin hangi tarihte yapıl- Diyarbakır’da diğer geleneksel yapı- dığı kesin olarak bilinmemektedir. Bu

Surp Giragos Kilisesi

SUR KAYMAKAMLIĞI 43 Surp Giragos Kilisesi

kilisenin adına ilk kez 1610-1615 ta- ulaşmıştır. Kilise 1960 yılına kadar rihleri arasında Polonyalı Simeon’un askeri depo olarak değişik amaçlar- Seyahatnamesinde rastlanmıştır. la kullanıldıktan sonra Diyarbakır Ermeni mimari tarihinin önemli eser- Ermeni Cemaatince devralınmıştır. lerinden birisi olan Yapı üzerinde kısmi Surp Giragos Kilise- onarımlar yapılarak si Ortadoğu’daki en asıl işlevine kavuş- büyük Ermeni kili- turulmuştur. Hey- sesidir. Ermeni Pat- betli bir görüntüye riği Bedros Vartabet sahip olan kilise, tarafından 1722 doğu batı doğrul- yılında restore edil- tusunda uzanmak- miş daha sonra tadır. Yapıya giriş 1729 yılında Erme- batı yönünden sağ- ni mimarlar Şahin, lanmaktadır. Kilise Saruhan ve Yarem narteks, naos, ka- tarafından daha da dınlar mahﬁ li, apsit, büyütülerek tekrar günümüzde mevcut inşa edilmiştir. 10 olmayan çan kulesi Haziran 1881 yılın- ve müştemilatla- Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi daki büyük yangın- rından oluşmakta- da tamamen harap dır. Kilisenin soğan olmuşsa da 1883 başlı ilk çan kulesi yılında tekrar inşa edilmiştir. Bu tarihi yıldırım çarpması sonucunda yıkı- bilgilere kilise duvarlarına yerleştiri- lınca yerine bir Ermeni taş ustası ta- len 9 adet taş kitabelerden günümüze rafından eskisinden daha görkemli,

44 SUR KAYMAKAMLIĞI 29 metre yüksekliğinde yenisi inşa rüşler öne sürülmektedir. Önceleri edilmiştir. Bu yeni kuleye meşhur Zil- şemsilerin tapındığı bir tapınak işle- ciyan’ların döktüğü çan takılmıştır. En vini görmesi muhtemel olan yapı İ.S. üstüne 3 metrelik 24 ayar altın haç 280 yılında kiliseye çevrilmiştir. Kabul yerleştirilmiş, 1914 yılında top ateşiyle gören genel görüş ise kiliseyi 7. yy’a yıkılmıştır. 1915 yılından zarar gören tarihlendirmektedir. Yapı kompleksin- kilise 1. Dünya Savaşı sırasında Alman de toplam 9 yazıt bulunmakla beraber subaylar tarafından karargah olarak bunlar yapıların onarım ve eklemele- kullanılmıştır. Savaş sonrası bez de- rine ait kitabeleridir. Bu yazıtlardan en posu olarak kullanılmaya başlanmış- eskisi 1533 tarihli olup; bu kitabede tır. Depo olarak kullanıldığı dönemde yapının yenilendiği yazılmıştır. Yapı İ.S. tahribata uğrayan kilise, 2009 yılında 1648 ve 1297 de yangın, 1533 yenile- cemaat vakfı tarafından onarıma alın- me, 1689, 1693, 1850, 1881 ve 1914 mıştır. Günümüzde toprak olan tavanı yıllarında onarım ve yenilemenin ya- çökmüştür. Sütunları, kemerleri ve nında eklemelere uğramıştır. Kilise apsislerinden beşi ayakta kalabilmiştir. günümüzdeki halini 2004 - 2005 yıl- Kubbesindeki çökmelerden dolayı kili- ları arasında yapılan restorasyon ile se şu an restorasyona alınmıştır. almıştır. Son olarak 2005 yılında yurt içi ve yurt dışında yaşayan Diyarbakırlı Süryanilerin ortak girişimiyle kap- Meryem Ana Süryani samlı restorasyondan geçilerek, tarihi Kadim Kilisesi kimliğini tümüyle yansıtan bugünkü görünümüne kavuşturulmuştur Tüm Günümüzde de kilise görevini sürdü- bunlar, yapının özgün dokusuna ait ren tarihi değere sahip kilise Lale Bey kitlenin ancak en alçak kesimlerinde Mahallesinde yer almaktadır. Mülkiye- kalabileceği anlamına gelmektedir. ti Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi Diyarbakır’da Ortodoks Süryanilere Cemaati Vakfına aittir. Kilisenin kesin ait faal durumda olan bu kilise Geç tarihi bilinmemekle birlikte farklı gö- Roma dönemine tarihlenen bir kapısı

Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi

SUR KAYMAKAMLIĞI 45 Meryem Ana Kilisesi

ve mihrap üzerine kalıntılarını izle- nen mimari bezekleri bulunmaktadır. Kilise plan itibariyle dört avlu, divan- hane ve din adamlarının yaşadıkları bölümlerden meydana gelmiştir. Ah- şap işçiliği, sütunları, sütun başlıkları parmaklıkları, kürsüleri ve ikonaları ile ün yapmıştır. Diyarbakırlı taşçı us- taları taş işçiliği yönünden en başarılı çalışmalarını burada yapmışlardır. Mar Petyun Keldani Kilisesi Mar Petyun Keldani Kilisesi Özdemir Mahallesinde Sur İlçesi, Özdemir mahallesinde Şeyh Mat- tar Cami yakınlarındadır. Ne zaman görmüştür. Diyarbakır’da birçok ya- inşa edildiği tam olarak bilinmeyen pıda olduğu gibi ana yapı malzemesi kilise, mülkiyeti Katolik Mezhebine olarak siyah bazalt taş kullanılmıştır. bağlı Keldaniler tarafından günümüz- Plan itibariyle kemerle bölünmüş üç de de kullanılmaktadır. Mar Petyun neﬂ i beş apsislidir. Mar Petyun Ki- Kilisesi’nin kesin tarihi yazılı kaynak- lisesi, birbiriyle bağı olan ihtiyaçtan ların yetersizliği ve kitabenin olmayı- kaynaklı ek yapılar ile kompleks bir şından bilinmemektedir. Kiliseye giriş yapı grubu oluşturmaktadır. Kompleks sağlayan kuzeybatı köşedeki kapının içinde Mar Petyun Kilisesi, lojman ve üstünde 1834 yazılı kitabeye yer veril- üç avlu mevcuttur. Kilisenin içinde yer miştir. 1834 onarım tarihi olarak kabul aldığı kompleks yapı grubu, avlu etra- edilmektedir. Yapı birçok kez onarım fında düzgün olmayan, U şeklinde bir

46 SUR KAYMAKAMLIĞI düzenlemeye sahiptir. Kilisenin bazalt çeltik fabrikası olarak da kullanılmış taş duvarları, apsis önündeki baklava olup, günümüzde yıkık ve boş durum- dilimli ve iki renkli taş döşemeler ile dadır. Bitişiğine inşa edilmiş gece- uyum içindedir. Ana yapı malzemesi kondu sakinleri avluyu evsel amaçlar olan volkanik bazalt taşın yanı sıra için kullanmaktadırlar. Kilise; üç neﬂ i toprak, ahşap ve kireç harcı kullanıl- bazilikal planlıdır. Dört kemer dizisinin mıştır. Duvar örgüsü ve döşemede birbirinden ayırdığı beş neﬂ i kilise iki blok taş kullanılmıştır. Diyarbakır’daki katlı bir yapıdır. Kilisede kullanılan ana tüm yapılarda olduğu gibi süslemede yapı malzemesi Diyarbakır yöresine kireç harcı (cas) ve mobilyada ahşap özgü siyah bazalt taştır. Kilise, düzgün malzeme kullanılmıştır. Demir kemer kesme taş bloklar kullanılarak yığma karınlarında kandil asılması için, pen- yapım tekniğinde inşa edilmiştir. Ana cere parmaklıkları, demirin kullanım yapı malzemesi olan volkanik bazalt alanlarını göstermektedir. Kilise gü- taşına; demir, toprak, ahşap ve kireç nümüzde ibadete açıktır. harcı, eşlik etmektedir. Duvar örgü- sü ve döşemede taş kullanılmıştır. Duvarlar, sütunlar, sütun başlıkları, Surp Sarkis Kilisesi kemerler, merdiven basamaklarında, kapı ve pencere lentolarında ayrıca Ali Paşa mahallesinde bulunan Surp döşemelerde de bazalt taş kullanıl- Sarkis Kilisesi Ermeni Gregoryen Ce- mıştır. maati Vakfı adına kayıtlı olup; Katolik Ermenilere ait bir kilisedir. Kilise, Çel- Protestan Cemaati tik Kilisesi ve Hızır İlyas Kilisesi olarak Kilisesi da anılmaktadır. Kilisenin tarihi yazılı kaynakların yetersizliği ve kitabenin Mardin Kapı yakınlarında muallâk so- olmayışı nedenlerinden ötürü yapılış kakta bulunan kilise, üzerinde kitabe tarihi bilinmemektedir. Plan ve mima- ya da yapım tarihini gösterir herhangi ri özelliklerine bakılarak 16. Yüzyıla bir ibare olmayışı, ulaşılabilen kaynak- tarihlendirilmektedir. Yapı bir dönem ların yetersiz oluşu gibi nedenlerden

SUR KAYMAKAMLIĞI 47 Protestan Cemaati Kilisesi ötürü, bir tarihlendirme yapılamamaktadır. Yapı, Di- yarbakır’daki Ermeni Kilise- lerinde görülmedik şekliyle rılmış olup, Sur Kaymakamlığı Kadın kapalı Yunan haçı plan şemasındadır. Eğitim Merkezi olarak kullanılmaktadır. Kareye yakın dikdörtgen planlı kilisenin merkezinde ahşap iskeletli kubbe, yan mekânlarında ahşap kirişlemeli düz Latin Kilisesi dam mevcuttur. Kilisenin apsisi, dıştan Diyarbakır ili, Sur İlçesi, Fatih Paşa vurgulu olup, içten de yuvarlak planlı- mahallesinde bulunan yapı, kesin ya- dır. Apsis dıştan düz damla örtülüdür. pım tarihi yazılı kaynakların yetersiz- Yapı, yalın bir cephe düzenine sahiptir. liği ve inşa kitabesinin olmayışından Batı cephesi, altta narteks, üstte galeri bilinmemektedir. Kilise doğu-batı duvarlarından oluşur. Kilise, Süryani yönde dikdörtgen tek neﬂ i ve çapraz Cemaati adına kayıtlıdır. Siyah bazalt tonoz örtülü bir plan şemasına sa- taştan yapılan kilise plan itibariyle dik- hiptir. Kilisede bodrum katı mevcuttur. dörtgen planlı yapılmış olup kilisenin Bodrum gönümüzde su ve çöplerle narteks bölümü yapıya daha sonradan dolu olduğundan çalışma kapsamın- eklenmiştir. Önceleri tek kat olan yapı- da incelemeye alınamamıştır. Kilise ya daha sonra ikinci kat da eklenmiştir. beden duvarları dıştan sade tutulmuş Kilisenin üstü kubbe ile örtülüdür ve olup kalın masif duvarlar pencere ve çan kulesi de bulunmaktadır. Mimari kapı açıklıkları ile hareketlendirilmiş- donanımla ilgili fazla öğe yoktur. Yapı- tir. Yapıda ana yapım malzemesi volka- nın dış cephesindeki yalın düzenleme nik bazalt taş kullanılmıştır. Ana yapı iç mekâna da yansımıştır. İçeride ise malzemesi olan volkanik bazalt taşın kubbe etrafını saran mavi renkte fresko yanı sıra tuğla, toprak, ahşap ve kireç hat mevcuttur. Narteksten ulaşılan ana harcı kullanılmıştır. Yapının çan kule- giriş kapısı üzerindeki kitabe ise sökül- si bulunmamaktadır. Şuan Süleyman müştür. Eser, 2008 yılında Diyarbakır Nazif İlköğretim Okulu olarak kulla- Vakıﬂ ar Bölge Müdürlüğünce ona- nılmaktadır. 48 SUR KAYMAKAMLIĞI MEDRESELER

Zinciriye Medresesi

Eski bir ilim ve kültür yuvası olan Diyarbakır, tarihin her döneminde büyük uygarlıkların, kültürel ve ekonomik hareketlerin merkezi olarak kabul edilmiştir. Birbirini izleyen değişik uygarlıklara beşiklik eden Diyarbakır’da medrese mimarisinin güzide örnekleriyle karşılaşmakta- Zinciriye Medresesi: yız. Kentte inşa edilen yapılar genellikle bir külliye halinde tasarlandığından Anadolu’nun ilk ve en eski medresele- camilerin yanında medrese binalarına rinden olan yapı, halk arasında Sinca- da rastlanmaktadır. Buralarda Tefsir, riye Medresesi olarak da bilinmekte- Hadis, Fıkıh, Kelam gibi dini ilimlerin dir. Yapının malzemesi tamamen siyah okutulmasının yanı sıra edebiyat, fel- bazalt ve beyaz kalker taşıdır. İki eyvan- sefe, mantık, kimya, matematik, ﬁ zik lı ve tek katlı olarak inşa edilmiş olan ve astronomi gibi müspet ilimler de medrese kare planlı, açık avlulu ve tek okutulmuştur. Medreselerde akli ve katlıdır. Medrese 1934 yılında Diyarba- nakli ilimler okutulmuş, bilginler arası kır Arkeoloji Müzesi olarak kullanıl- ilmi tartışmaları yapılmıştır. mıştır. Vakıﬂ ar Bölge Müdürlüğü’nün

SUR KAYMAKAMLIĞI 49 yürüttüğü restorasyon projesi kapsa- lunmaktadır. Avluda iki katlı kemerler, mında yapının dokusu bozulmadan, çeşitli şekilde ve açıklıkta süslü kemer müdahalede bulunmak amaçlanmış- taşları, yapıya çok ayrı ve zengin bir gö- tır. Bu projenin tamamlanması ile ta- rünüş kazandırmıştır. Medresenin Va- şınmaz kültürel miraslarımızdan olan kıﬂ ar Bölge Müdürlüğü’nün yürüttüğü Zinciriye Medresesi turizm alanında restorasyon projesiyle eski haline ge- işlevlendirilecek bir duruma gelecek tirilmesi amaçlanmıştır. İçinde bulun- olup bununla birlikte içinde bulundu- duğu tahribat ve çökme tehditlerinden ğu tahribat ve çökme tehditlerinden uzaklaştırılarak turizm alanında işlev- uzaklaşarak ilimiz ve ülkemiz turizmi- lendirilecektir. ne kazandırılacaktır. Ali Paşa Medresesi: Mesudiye Medresesi: Medrese, Ali Paşa Cami’nin batısında Ulu Cami’ye bağlı yapılar topluluğunun yer almaktadır. Dönemin valisi Hadım bir parçası olan medrese, caminin ku- Ali Paşa tarafından 1534-1537 yılla- zeyinde bulunmaktadır. Anadolu’nun rı arasında yaptırılan medrese dik- ilk üniversitesi olarak kabul edilen medresenin 1194 tarihli kitabesinde dört Sünni mezhebe yönelik fıkıh medresesi olduğu anlaşılmaktadır. Çok eski bir ilim yuvası olan Me- sudiye Medresesi’nde akli ve nakli ilimler okutulmuş, bilginler arası ilmi tartışmalar yapılmıştır. Kesme taştan iki katlı olarak inşa edilen medrese, doğu batı yönünde uzanmakta ve ortada kareye yakın bir avlusu bu-

Mesudiye Medresesi

50 SUR KAYMAKAMLIĞI dörtgen plan şemasında yapılmıştır. Latifi ye Medresi: Medrese dikdörtgen avlunun doğu ve batısına sıralanan tek katlı, önü ey- Medrese Fatih Paşa Cami’nin kuzey- vanlı beşer oda ile avlunun güneyini doğusunda yer almaktadır. Burası çevreleyen yarım sekizgen planlı bir aslında Fatih Paşa Cami’nin Şafi ler açık dersaneden meydana gelmiştir. bölümü olarak kullanılmış fakat 19. Yakın zamanda onarım görmüş olan yüzyılda medrese olarak faaliyet gör- medrese şu an Sosyal Dayanışma ve müştür. Uzun süre harap olarak kalan Yardımlaşma Vakfı olarak hizmet gör- yapı 2004 yılında onarılarak Kadın ve mektedir. Çocuk Eğitim Merkezi olarak kullanıl- maya başlanılmıştır. Hüsrev Paşa Medresesi: Müslihiddin Lari Medresesi: Dönemin Diyarbakır valisi Hüsrev Paşa tarafından 1521-1528 tarihleri Parlı Safa Külliyesi’nin içinde yer arasında yaptırılan medrese Mardin alan medresenin bir diğer adı İpariye Kapı semtindedir. Medrese olarak inşa Medresesi’dir. 15. yüzyılda Akkoyunlu edilen yapının mescit kısmı devamlı Hükümdarı Uzun Hasan döneminde ibadet yeri olarak kullanılınca yapıya yapıldığı tahmin edilen medrese 19. 1728’de minare eklenerek cami ola- yüzyılda Diyarbakır’ın en önemli med- rak kullanılmaya başlanmıştır. Ortak reseleri arasında olduğu bilinmekte- bir avlu etrafında konumlanan cami dir. Müslihiddin Lari adındaki bilginin ve medreseden oluşan yapıda avlunun medresede ders vermesinden dolayı etrafını sivri kemerli revaklar çevir- yapıya bu isim verilmiştir. Harap bir mekte ve revakların arkasında med- halde olan medrese 2007 yılında Va- rese odaları yer almaktadır. kıfl ar Bölge Müdürlüğü tarafından or- jinaline uygun bir şekilde onarılmıştır.

Hüsrev Paşa Medresesi

SUR KAYMAKAMLIĞI 51 TÜRBELER

Bave Kal Türbesi Bave Kal Türbesi Merkez Bankası’nın arkasında yer alıyor. 1957 yılında onarıldı. Bave Kal, Türbe, İnönü Bulvarı’nda bulunan “Yaşlı Baba” anlamına geliyor.

Sultan SucaTürbesi Sultan Şuca Türbesi dir. Eskiden türbenin yanında Şucaiye medresesi ve çeşmesinin olduğu be- Sultan Şuca Türbesi, Mardin kapı’da lirtiliyor. Ancak yol açma çalışmaları Deliller Hanı ile Hz. Ömer Camii ara- sırasında medrese yıkılıp çeşme de sındadır. Türbe siyah-beyaz almaşık surlar dibine taşınmıştır. bir duvarla örülü ve kare biçiminde-

52 SUR KAYMAKAMLIĞI Sarı Saltuk Türbesi

Sarı Saltuk Türbesi Melek Ahmet Caddesi üzerinde Urfa kapı’dan Suriçine girişte hemen sağ tarafta bulunuyor. Türbenin kapısı batı ta- rafında olup doğusunda ise küçük bir mescit bu- lunmaktadır. Yapım tarihi tam olarak bilinmiyor. Türbede medfun olan zatın Sarı Sadık ünva- nıyla bilinen Gülşeniyye Tarikatının mensubu Şeyh Sadık Ali olduğu belirtilmektedir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 53 Cahit Sıtkı Tarancı Müze Evi EVLER

Diyarbakır, sivil mimari yönünden Güneydoğu Anadolu’nun en zengin örneklerini bir araya getirmiştir. MÖ 7500’lere dayanan Diyarbakır, Anadolu’nun bütün tarihi dönemle- rini yaşamış bundan ötürü de büyük çoğunluğu günümüze gelebilen sivil Cahit Sıtkı Tarancı Müze Evi mimari örneklerini, geçmişin bir ürü- nü olarak korumuştur. Diyarbakır sivil mimarisinin oluşmasında evlerin bü- kişinin sosyoekonomik durumu etkili yük oranda etkisi vardır. Evlerin inşa- olmuştur. Geniş ve varlıklı olan aileler sında iklim, yörede bulunan malzeme, daha büyük hacimli ve süslemeli evler inşa etmiş olmalarının yanı sıra mad- di durumu daha düşük olan aileler ise daha küçük boyutlu ve mütevazı evler inşa etmişlerdir. İnancın etkisiyle İs- lam dinine uygun bir aile yaşantısı evdeki mahremiyeti ön plana çıkar- mıştır. Bu nedenle harem ve selamlık bölümleri olmak üzere iki bölümlü olarak düzenlenen evler, dışarı ka- palı bir özellikte yapılmıştır. Özellikle önemli şahsiyetlere ait çok sayıda ev bulunmaktadır. Diyarbakır evlerine en

54 SUR KAYMAKAMLIĞI güzel örnek olarak Cemil Paşa Kona- haline getirilecektir. ğı, İskender Paşa Konağı, Cahit Sıtkı Tarancı Evi, Ziya Gökalp Evi, Dengbej Evi, Esma Ocak Evini verebiliriz. Cahit Sıtkı Tarancı Müze Evi: Diyarbakır evlerinin özelliklerini en özgün biçimde muhafaza eden ve en güzel örneklerden birisi olan Cahit Sıtkı Tarancı’nın evi Diyarbakır il merkezinde Camii Kebir Mahallesinde yer almaktadır. İklim şartları göz önüne alınarak, yazlık, kışlık, baharlık bö- lümlerinden oluşan, içe dönük, orta avlulu ve çok pencereli olarak inşa edilen evin orta avluda oval bir havuzu bulunmaktadır. 1733 yılında inşa edilen ev daha sonra da Cahit Sıtkı İskender Paşa Konağı Tarancı’nın ailesine intikal etmiştir. 1973 yılında Kültür Bakanlığı tarafın- dan satın alınarak müze olarak dü- İskender Paşa Konağı: zenlenen evde şaire ait özel eşyalar, mektupları ve kitapları ile etnograﬁ k İskender Paşa Konağı Dağ kapı yakı- eserler de sergilenmektedir. Diyarba- nında İskender Paşa Mahallesinde yer kır Valiliği’nin yürüttüğü restorasyon almaktadır. Yapı 1551 yılında Diyarba- projesiyle yapı onarılarak görsel öğe- kır valiliğine atanan ve on dört yıl bura- lerin kullanılacağı, çağdaş bir müze da valilik yapan Diyarbakır’ın 12.Valisi

SUR KAYMAKAMLIĞI 55 İskender Paşa Konağı Ziya Gökalp Müze Evi

İskender Paşa tarafından kendisi için ikametgâh olarak yaptırılmıştır. Yapı hala kullanılmakta olup zemin+1 kat- lıdır. Malzemesi taş olan yapı birbirine yapışık iki blok halinde tasarlanmış ve yapının doğu, batı ve güneyinde komşu yapılar yer almaktadır. Konak L şeklinde harem bölümü ve arkada ise selamlık bölümü halinde yapıl- mıştır. Diyarbakır Valiliği ve Vakıfl ar Bölge Müdürlüğünün beraber yü- rüttüğü restorasyon projesiyle konak eski haline dönüştürülecektir. Taşın- maz kültürel mirasımız olan konak işlevlendirilerek içinde bulunduğu tahribat ve çökme tehditlerinden uzaklaştırılacaktır. Ziya Gökalp Müze Evi: Ziya Gökalp Müze Evi Diyarbakırlı yazar Ziya Gökalp’ın do- etnografi k eserler sergilenmektedir. ğup büyüdüğü bu ev 1806 yılında ya- pılmıştır. Diyarbakır’daki sivil mimari Cemil Paşa Konağı: örneklerinden biri olan yapı bazalt taş- tan iki katlı olarak inşa edilmiştir. 1956 Mardin Kapısı yakınlarında Ali Paşa yılında müze haline getirilen evde Ziya Mahallesinde yer alan yapı 1887- Gökalp’ın özel eşyaları, fotoğrafl arı, 1888 yıllarında 23 yıl yemende valilik kütüphanesindeki kitapları ile yöresel yapmış olan Cemil Paşa tarafından

56 SUR KAYMAKAMLIĞI yaptırılmıştır. Oldukça geniş bir alanı inşa edilmiştir. Yapı doğu ve güney yön- kaplayan konak, haremlik ve selam- de olmak üzere iki bölümde tek katlı lık bölümlerinden oluşmaktadır. Se- olarak yapılmıştır. Diyarbakır’daki sivil lamlık bölümünün tamamı; haremlik mimari örneklerinden biri olan yapıya bölümünün ise doğu bölümü iki katlı bazalt taş hakimdir. Yapının ortasında olarak düzenlenmiştir. kareye yakın bir avlu ve bu avlunun et- rafını saran eyvan ve oda dizilerinden Sait Paşa Konağı oluşmaktadır. (Süleyman Nazif Evi): Yapı Sait Paşa Mahallesinin kuzey ya- kasında yer almaktadır. Ünlü şair Sü- leyman Nazif’in babası olan Sait Paşa tarafından kendisi için ikametgâh amacıyla yapıldığı bilinen konak iki bölümden meydana gelmektedir. Gö- rünüşte iki katlı ve iki bölümlü olarak tasarlanan konak; temel yapı malzemesi olarak bazalt taşının kullanıldığı, çeşitli motiﬂ erle bezenmiştir. Mimari bakımdan değerlendirdiğimizde harem bölümünde ortada kareye yakın bir avlu ve bu avlunun etrafını saran eyvan ve oda dizilerinden oluşmakta- dır. Behram Paşa Konağı: Behram Paşa sokağının doğu yaka- sında yer alan yapı geleneksel Diyar- bakır ev mimarisine uygun şekilde Sait Paşa Konağı

SUR KAYMAKAMLIĞI 57 Behram Paşa Konağı KÖŞKLER

Diyarbakır’ın sivil mimari örnekle- sahiplerinin bağbozumu dönemin- rinden biri olan köşkler; sur dışında de kalmak için inşa edilen yapılardır. yer alan yöresel yapılardır. Diyarba- Genellikle iki katlı, bazalt taş örgülü, kır Köşkleri, bulunduğu konum, plan bol pencereli olarak inşa edilir. Bağ özellikleri ve yapım tekniğiyle kendine köşklerinde süsleme unsurlarından özgü bir mimari üslup oluşturmuş kaçınılmıştır. Bu köşkler özellikle yazın önemli yapılardandır. Birçoğu günü- kullanıldığından serin rüzgârları ala- müze kadar gelebilmiş köklü geleneği bilmesi için yönlendirmede genellikle yansıtan köşkler kullanım amacına kuzey yönü tercih edilmiştir. Diyarbakır göre bağ köşkleri ve yazlık köşkler insanı bağlarda sadece meyve, sebze olarak ikiye ayrılır. Bağ köşkleri bağ yetiştirmekle kalmayıp doğayla iç içe yaşamış, bu da mevsim değişiklikle- rini izlemelerini ve doğal bir ortamda kendilerini yenilemelerini sağlamıştır. 1950 yıllarından sonra yerleşimin sur dışına çıkmaya başlamasıyla önce üzüm bağları yok edilmiş daha sonra sırasıyla bağ köşkleri yıkılmaya baş- lamıştır. Yazlık köşkler ise kentte ya- şayan özellikle zengin kesimler uzun süren yaz aylarında şehrin sıcağından uzaklaşmak için Dicle nehrinin sağ tarafına yazlık köşkler inşa etmişler- dir. Diyarbakır evlerinin genel özellik- lerini yansıtmalarına rağmen, burada dışa açılan bir mimari hâkimdir. Bir ya

Gazi Köşkü

58 SUR KAYMAKAMLIĞI Gazi Köşkü Gazi Köşkü da iki katlı olan bu yapılarda genellikle dikdörtgen bir formun hâkim olduğu, ortada ise önü açık bir mekân olan eyvanlar yer almaktadır. Hacı Ağa Köşkü, Bekir Paşa Köşkü, Pamuk Köşkü, Gazi Köşkü, Kuşdili Köşkü, Hami Köşkü, Erdebil Köşkü, Ağulu- dere Köşkü, Kavs (Cihannuma) Köşkü gibi yazlık köşkler günümüze ulaş- maktadır. Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü): Asıl adı Semanoğlu Köşkü olan yapı 15. yüzyıl Akkoyunlular tarafından yaptırılmıştır. 1. Dünya Savaş’ında karargâh olarak kullanıldığından

1935 yılında belediye tarafından satın Gazi Köşkü alınıp Gazi Köşkü olarak adlandırı- larak Atatürk’e armağan edilmiştir. Mardin Kapısının dışında Dicle Köp- kullanılan köşk, Dicle nehri, Hevsel rüsünün batı yamacındadır. Köşk iki bahçeleri, Kırklar Dağı ve On Gözlü katlı olarak yapılmış, her iki katında Köprü manzarasıyla görülmeye değer birer eyvan ve eyvanların iki yanın- eşsiz güzellikte bir mekândır. Gezi ve da mekânlar yer almaktadır. Şuan piknik alanı olarak misaﬁ rlerini ağır- Atatürk’e ait eşyalar, belgeler ve fotoğ- layan köşkte insana huzur veren bir raﬂ ar sergilenmektedir. Müze olarak hava hâkimdir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 59 Erdebil (Ber Der-i Pır) rinin batısına inşa edilmiştir. Köşk, ge- Köşkü: niş ve etrafı çiçeklerle çevrili geniş bir alan içerisinde bulunmaktadır. Halk On gözlü köprünün batısında yer alan arasında Arabın Köşkü olarak bilinen köşk yazlık köşklerin güzel bir örneği- yapı ters L planlıdır. Zemin kat, içinde dir. Köşkün yapılış tarihiyle ilgili detaylı sesebili bulunan bir eyvan, mutfak ve bilgi bulunamamaktadır. Plan ve mi- 3 odadan oluşur. Üst kat oda ve ser- mari özellik- vis mekânlarına lerine bakıla- ayrılmıştır. An- rak köşk, 19. cak yukarı çı- yüzyıla tarih- kılan merdiven lendirilmek- şu anda yıkık tedir. Halk durumdadır. arasında Önünde geniş Ber Der-i Pır bahçelerin ve Köşkü olarak dikdörtgen bir bilinen yapı havuzun yer aldı- geniş, etrafı ğı bu yapı bazalt çiçeklerle taştan yapılmış- çevrili geniş bir alan içerisinde bulun- tır. Yapı şu anda bakımsızlıktan birçok maktadır. Dikdörtgen planlı olan köşk; bölümü yıkık durumda ve kullanılma- bodrum, zemin ve üst kattan oluş- maktadır. maktadır. Yapı zaman zaman onarım görse de günümüze kadar bozulma- Kavs (Cihannuma) dan gelen nadir yapılarımızdandır. Şu Köşkü: an restaurant olarak kullanılmaktadır. 16. yüzyılın sonlarına 17.yüzyılın baş- Ağuludere Köşkü: larına tarihlenen ve Çarbağ Köşkü olarak da bilinen köşk; siyah ve beyaz Köşkün üzerinde kitabesi olmadığın- taş kullanılarak yapılan iki katlı bir dan yapıyla ilgili kesin yapım tarihi ve yapıdır. Kavs Köyünde kırklar dağının kim tarafından yapıldığına dair detaylı eteklerine inşa edilmiştir. Büyük bir bilgiye sahip olunamamaktadır. Plan eyvanı, hamamı ve camisi ile oldukça ve mimari özelliklerine bakılarak, büyük bir kompleks halinde yapılan köşkün 19. yüzyılın son dönemlerin- köşk; 1991 yılına kadar ayakta kalmış de yapıldığı düşünülmektedir. Yazlık fakat ilgisizlikten tamamıyla yıkılmış- köşkler arasında olan yapı Dicle Neh- tır. Kente seyahat amaçlı gelen Evliya

60 SUR KAYMAKAMLIĞI Erdebil Köşkü Gazi Köşkü Çelebi köşkü şöyle anlatır. “Meşhur bir dikkat çekmektedir. irem bağıdır hatta Bağdat Fatihi IV. Mu- rat, Bağdat fethinden sonra bu bağa Pamuk Köşkü: gelip adalet icra ve iş-ü işret etmiştir. Bu gezinti yeri cennet bahçesinden bir Plan ve mimari özelliklerine bakıldı- köşedir ki tariﬁ imkânsızdır”. ğında 19.yy sonu 20.yy başında yapıl- mış olabileceği tahmin edilmektedir. Bekir Paşa Köşkü: Gazi köşküne yakın bir yamaçta yer almaktadır. Köşk geniş ve etrafı çi- Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen çeklerle çevrili bir bahçe içerisinde köşk, plan ve mimari özelliklerine ba- bulunmaktadır. Kuzey güney doğrultu- kılarak Osmanlının son dönemine 19. sunda dikdörtgen planlı ve tek katlıdır. Yüzyılın sonu 20. yüzyılın başında yapıl- Köşkün sadece iki sivri kemerli, içinde dığı tahmin edilmektedir. Dikdörtgen selsebili bulunan bir eyvanı ve kare bir plana sahip olan yapı zemin ve bod- planlı havuzu günümüze ulaşabilmiş- rum kattan oluşmaktadır. Köşk halk tir. Yapı şu anda mevcut durumuyla arasında Ömer Bekir Paşa Köşkü halka açık oturma ve dinlenme amaçlı olarak da anılmaktadır. Dicle nehrinin kullanılmaktadır. batısında, yüksek bir tepede, yeşil bir alan içerisinde Hevsel Bahçeleri’ne Kuşdili Köşkü: hâkim bir tepede yer almaktadır. Dik- dörtgen planlı olup bodrum kat ve ze- Üzerindeki yazıttan 1904 yılında yapıl- min kattan meydana gelmektedir. Ze- dığı anlaşılmaktadır fakat kimin yap- min katta ise kare bir oda ve sel sebilli tırdığına dair bilgi bulunamamaktadır. eyvan bulunmaktadır. Köşkün ön bö- Köşk, Gazi Köşkünden sonra Dicle lümü avlu bahçe ve dikdörtgen havuz- nehrine hâkim bir tepede konumlan- dan oluşmaktadır. Tamamen bazalt mıştır. Yapı L plan tipinde iki katlı ve taş kullanılarak yapılan köşk, kısmen dikdörtgen planlıdır. Yapının zemin korunmuş olsa da mevcut bozulmalar katında iki eyvan yer almaktadır. Batı

SUR KAYMAKAMLIĞI 61 tarafında bulunan eyvanın iki kemeri da selsebilli eyvan, hamam ve bir se- vardır. Kırık kemerli bu eyvanın daha yirlik bulunmaktadır. Tamamen bazalt önceleri soğukluk olarak kullanı- taştan yapılmış olan yapıda mekânlar lan, şimdilerde ise su deposu olan, nişler ve kemerli pencerelerle zengin- kaynak suyu mevcuttur. Bu eyvanda leştirilmiştir. Yapının üst örtü sistemi dikdörtgen bir havuz bulunmaktadır. ahşap kirişli düz dam örtülü olup, top- Dikdörtgen havuzda bulunan su, bir rak ile örtülmüştür. Günümüze birçok kanalı izleyerek bahçedeki büyük ha- bölümü yıkılmış olarak ulaşmış bu vuza dökülmektedir. Üst katta yer alan köşk şu anda gerektiğinde özel eğlen- odalar tepe pencereleri ve nişleriyle ce alanı olarak kullanılmaktadır. hem fonksiyonel hem de görsel bir bütünlük oluşturur. Yapı aynı zaman- Hacı Ağa Köşkü: da bazalt taşla çevrili duvar yüzeyinde kullanılan ve “cıs” adı verilen alçı be- Yapı Mardin kapı çıkışında hevsel bah- zeme ve kemerli pencereleriyle zengin çeleri içinde yer almaktadır. Yapım ta- bir cepheye sahiptir. rihiyle ilgi inşa kitabesi bulunmadığın- dan plan ve mimari özelliklerine göre Hami Köşkü: Osmanlının son döneminde 19.yüz- yılın sonu 20.yüzyılın başına tarihlen- Plan ve mimari özelliklerine bakılarak dirilmektedir. İki oda ve bir eyvandan 19. yüzyılın sonlarına tarihlendirilen oluşur. Eyvanda dikdörtgen bir havuz köşk; dikdörtgen planlı, havuzlu ve iki bulunmaktadır. Dikdörtgen forma sa- katlı olarak inşa edilmiştir. Bir bodrum hip tek katlı olan yapı şu anda bakım- üzerine dikdörtgen planlı olarak yapı- sızlıktan büyük bölümü yıkık durum- lan havuzlu bu yapı iki katlıdır. Geniş bir dadır. Hevsel bahçelerinin karşısında bahçe ile çevrili olan yapının bodrum manzarası olan köşk yüksek bir tepe- katının önceleri ahır olarak kullanıldığı de geniş bir bahçe içerisine yapılmıştır. düşünülmektedir. Yapının zemin katın-

Gazi Köşkü iç mekan

62 SUR KAYMAKAMLIĞI HANLAR

Deliller Hanı avlusu

Sekiz bin yıllık bir geçmişi olan Diyar- bakır, tarihin her döneminde konumu gereği, büyük ve önemli bölgeleri birbirine bağlayıp ana yolların kav- şağında bulunmuştur. Basra Körfezi ile Uzakdoğu yollarının kesiştiği bir bölgede olması kente her zaman merkezi bir işlev kazandırmış, ipek yolunun üzerinde oluşundan ötürü belirli güzergâhlar üzerinde han ve kervansaraylar görülmektedir. Kent ana yollar üzerinde bir ticaret merkezi olma işlevini daha ilk çağlardan itibaren yüklerken, geçitleri deneti- minde tutabilen, korumaya elverişli, Deliller Hanı girişi tüccarlar için emin bir barınak ve buluşma yeri olmuştur. Önemli yollar üzerinde bulunması ve zengin bir başlanmıştır. Volkanik Karacadağ’dan ticaret şehri olmasından dolayı kentte çıkan bazalt taşlar ile yapıldığı için pek han ve kervansaray gibi konaklama bozulmamış ve taşlar üzerindeki işle- amaçlı yapılara çok sık rastlanmak- meler, fazla zarar görmeden günümü- tadır. Kentte bulunan hanlar özellikle ze kadar gelebilmiştir. Diyarbakır’da 1840 tarihinden itibaren önemini yi- yer alan hanların başında Deliller tirerek, ticari özelliklerini yitirmiş ve Hanı, Hasan Paşa Hanı, Çifte Han ve askeri ikametgâh olarak kullanılmaya Yeni Han gelmektedir.

SUR KAYMAKAMLIĞI 63 ve beyaz kalker taşı kullanılmış olan hanın caddeye bakan kısmında ahır bölümü yer almakta ve burası tek katlı olmaktadır. Yanlarda geometrik geç- meli bordürler ve mukarnaslı nişlerle çerçevelenmiş bir kapıdan girilen ha- nın ikinci katında kalın ayakların taşı- dığı revakların arkasında han odaları sıralanmıştır. Daha önce deve ve atla- rın gecelediği ve yaklaşık 6-7 m. yük- sekliğinde ahır olarak yapılmış birim gü¬nümüzde kapalı restourant olarak kullanılmaktadır. Restaurant 300 kişi kapasiteli olup yalnız otel müşterile- rini değil yerli halkın da yemek yeme amacıy¬la kullandığı bir mekân duru- mundadır. Cadde üzerindeki cephede bulunan dükkânlar da tu¬ristik amaçlı alışveriş imkânına sahiptir. Giriş ka- Deliller Hanı avlusu tında iki kol idarî bürolar, şark odası, oyun odası, bar olarak düzenlenmiş, diğer iki kol ise yatak odalarına ayrıla- Deliller Hanı rak yapı işlevlendirilmiştir. (Hüsrev Paşa Hanı) Diyarbakır’da önemli kervansaraylar arasında olan tarihi han 1527 yılında dönemin Diyarbakır Valisi Hüsrev Paşa tarafından arkasın- daki cami ve medrese ile birlikte inşa edilmiştir. Evliya Çelebinin de bahsettiği üzere oldukça fazla sa- yıda odası bulunan Deliller Hanı, 20 Haziran 1603 tarihli bir vakﬁ yede Mardin kapusu Menzil Han şeklinde geçmektedir. Deliller Hanı olarak bilinmesinin nedeni Hicaz’a gidecek hacı adaylarını götürecek delillerin (rehberlerin) bu handa kalmaların- dandır. Han sefere çıkan Osmanlı Hükümdarlarına bile ev sahipliği yapmıştır. Han avlulu, iki katlı olarak inşa edilmiştir. Çok geniş bir alanı kaplayan hanın ortasında havuzlu, kareye yakın bir avlusu vardır. Ana malzeme olarak siyah bazalt taş Deliller Hanı avlusu

64 SUR KAYMAKAMLIĞI Hasan Paşa Hanı avlusu

Hasan Paşa Hanı Tarihi Hasan Paşa Hanı, üzerindeki kitabeden anlaşıldığı üzere 1572-1575 yılları arasında dönemin Diyarbakır Valisi Vezirzade Hasan Paşa tarafın- dan yapımına başlanmıştır. Ancak bu süreç içerisinde Vali Hasan Paşa baş- ka bir göreve atandığından hanın ta- mamlanması Dönemin Valisi Osman Paşa döneminde olmuştur. Yapının doğusu güneyi ve giriş kapısının üze- rinde olmak üzere üç yerinde hanın ne zaman ve kim tarafından yaptırıldı-

ğına ilişkin bilgiler veren kitabeler var- Hasan Paşa Hanı girişi dır. 1612 yılında Diyarbakır’a gelen ve şehri gezen Polonyalı Simeon, seyahatnamesinde handa “Çok sayıda oda hip avlulu, iki katlıdır. İki renkli taş sı- ve 500 beygiri barındırabilen yer altın- ralarının yatay olarak cephelerde kul- da iki büyük ahırının var olduğundan” lanılması yapıyı olduğundan da uzun bahsetmiştir. XVII. Yüzyılda şehre ge- göstermektedir. Batı cephesi oldukça len Evliya Çelebi Hasan Paşa Hanı’nın dikkat çekmektedir. Kare bir çerçeve “Kale misali, gayet metin ve müstah- içerisine alınmış kuﬁ yazılı ana kapı kem bir yapı” olduğundan bahsetmiş- sivri kemerli olup, dışa doğru taşkınlık tir. Kentin ticaret merkezinde bulunan yapmamakta, bir eyvan gibi içe doğru Hasan Paşa Hanı, Deliller hanından derinleşmektedir. Merdivenle inilen sonra Diyarbakır’daki ikinci büyük eyvanın sağında ve solunda ahır bö- handır. Dikdörtgen plan şemasına sa- lümüne inen kapılar bulunmaktadır.

SUR KAYMAKAMLIĞI 65 Hasan Paşa Hanı

Avlu dikdörtgen planlı ve oldukça ge- Paşa Hanı restore edilip, çeşitli turistik niş tutulmuş, ortasında yer alan altı işletme ve cafelere ev sahipliği yap- sütunlu, üstü kubbeyle örtülmüş be- maktadır. Daha önce deve ve atların zemesiz bir şadırvan avluya hareket gecelediği ahır olarak yapılmış birimin katmaktadır. Avluya açılan batı ve doğu bir kısmı gü¬nümüzde kapalı restau- eyvanın sağ ve solunda üst kata çıkışı rant bir kısmı ise kitap evi olarak işlev- sağlayan merdivenler bulunmaktadır. lendirilmektedir. Üst katlarda da revaklar bulunmakta ve bu revakların arkasında odalar yer Çifte Han ( Borsa Hanı) almaktadır. Üst katta yer alan konsol- lar avluya doğru taşkınlık göstermiş Ne zaman yapıldığı, kimin tarafından bu da cepheye büyük oran da hare- yaptırıldığı ve mimarı belli olmayan ketlilik kazandırmıştır. Han bodrum, Çifte Han, plan ve mimari özellikleri- avlulu bölüm ve üst kat olmak üzere ne bakılarak XVI. yüzyıla tarihlendiril- üç katlıdır. Hanın bodrum kısmında mektedir. Halk arasında borsa hanı gelen kervanların hayvanlarını barın- olarak bilinmektedir. Doğu ve batı doğ- dıracak ahır kısmı bulunmaktadır. Şu rultusunda uzanmış olan Hasan Paşa an turistik bir gezi mekânı olan Hasan Hanı Mardin Kapısı’na giden yolun

66 SUR KAYMAKAMLIĞI sağındaki sokağın içerisinde yer al- Medresesi’nin arkasında yer almak- maktadır. Han ilk yapıldığında çifte han tadır. İki katlı olarak yapılmış olan ha- olarak düşünülmüş fakat daha sonra nın dört tarafı revaklarla çevrilmiş ve ikinci bölüm yol açılması sırasında bu revakları çevreleyen ince sütunlar yıkılmıştır. Bezemeden kaçınılarak kemerlerle birbirine bağlanmıştır. yapılmış olan han siyah ve beyaz taş Revakların arkasında yer alan han kullanılarak yapılmıştır. Siyah kesme odaları düz damlı olup, bunlar revak- taşlarla döşeli avlunun üç tarafında lara bir kapı ve bir pencere ile açılırlar. sütunların taşıdığı basık kemerli re- Revaklı avlunun ortasında da bir kuyu vaklar bulunmaktadır. Ana girişin so- bulunmaktadır. Moloz taştan yapılan lundaki taş merdivenlerle ikinci kata hanın girişinde, solda ikinci kata çıkışı çıkılmakta ve buradaki sütunlar beyaz sağlayan bir merdiven bulunmaktadır. taştan olup, revakların arkasında han Yeni Han zaman zaman yapılan ona- odaları sıralanmaktadır. Bu odalar dı- rımlarla özelliğinin bir kısmını yitir- şarıya bir kapı ve pencere ile açılmıştır. miştir. XVIII. yüzyılda buraya gelen İnciciyan bu hanı Diyarbakır’ın en büyük hanları Sülüklü Han arasında saymaktadır. Günümüzde orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaş- 1683 yılında Hanilioğlu Mahmut Çelebi mıştır. ve kız kardeşi Atike Hatun tarafından yapılan tarihi Sülüklü Han 2010 yılı iti- Yeni Han bariyle restore edilip ziyaretçilerin hizmetine girmiştir. Hasan paşa hanı gibi Kitabesinden anlaşıldığı üzere Seyyid son dönemlerin popüler mekânları Hacı Abdullah isimli bir kişi tarafın- arasında yer almaktadır. Han içerisin- dan 18. yüzyılın sonlarına doğru inşa de eski bir kuyu bulunur. Bir dönem edilmiştir. Mimarı bilinmeyen han hekimler tarafından burada bulunan Ulu Cami’nin güneyinde Zinciriye kuyudan sülük çıkarıldığı bilinmek-

SUR KAYMAKAMLIĞI 67 Sülüklü Han Sülüklü Han

tedir. Şifa amaçlı toplanan sülüklerin burada toplanılmasından dolayı hana Sülüklü Han ismi verilmiştir. Üst kat- larının dinlenme odası, alt depoların ise hayvanların konaklama yeri olarak kullanıldığı han Kurtuluş Savaşı sı- rasında süvari birliklerinin karargahı olarak kullanılmıştır. Şu an halka açık turistik bir gezi mekânı ve cafeye ev sahipliği yapmaktadır. Melek Ahmet Paşa Hanı 1591 yılında dönemin Diyarbakır Valisi Melek Ahmed Paşa tarafından Rum Kapısı yakınlarında ev olarak yapılmış- tır. Ev daha sonra Dilaver Paşa tara- fından hana çevrilmiş ve XIX. yüzyıla kadar gelmiştir. 11 Nisan 1842 tarihli Diyarbakır masraf defterinden, bu hanın içerisinde sü¬vari askerinin ika- met ettiği anlaşılmakladır. Ne za¬man harap olduğu ise bilinememektedir.

Sülüklü Han

68 SUR KAYMAKAMLIĞI HAMAMLAR

Kadı Hamamı köşeli bir feneri bulunuyor. Parlı Safa Camisinin karşısında bu- Deva Hamamı lunan hamamın ne zaman kimin ta- rafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Gazi caddesi üzerinde, Balıkçılarbaşı Evliya Çelebi’nin bu hamamın isminin kavşağı ile Mardin Kapı arasında yer Eşbek olduğunu yazmıştır. Hamam alıyor. 16. Yüzyılda inşa edilen hama- kesme bazalt taştan inşa edilmiş olma, büyüklüğü nedeniyle “Büyük Ha- dukça güzel bir yapıdır. Sıcaklık soğuk- mam” da denmekte. Eski bir öyküye luk ve soyumanlık kısımlarından oluş- göre, kervandan kaybolan bir deve bir- maktadır. Kubbesi sekizgen kasnağa kaç gün arandıktan sonra bu hamam- oturmaktadır. Kasnak kısmından pen- da bulunmuş. Bu nedenle hamamın cere açıklıklarına yer verilmiştir. bir diğer adı, “Deve Hamamı”dır. Ay- rıca şifa kaynağı olması nedeniyle Vahapağa Hamamı halk arasında “Deva Hamamı” olarak da adlandırılır. Dikdörtgen planlı olan Melik Ahmet caddesi üzerinde bulu- hamamın yapı malzemesi bazalt ve nan bu hamamın da yapımına Melek moloz taştır. Sekizgen kasnak üzerine Ahmet Paşa tarafından 1564 yılında oturtulan, sekiz köşeli kubbesi olan başlandı, 1597 yılında tamamlandı. hamama girildiğinde, geniş soyunma- Dikdörtgen planlı hamamda, yapı mal- lık kısmına geçiliyor. Kubbeye geçişler zemesi olarak kesme bazalt ve moloz tromplarla sağlanıyor. Soğukluk yan taş kullanıldı. Sekiz köşeli kasnak üze- yana iki kubbe ve yarım kubbeyle ör- rine oturtulan sekizgen bir kubbeye tülmüştür. Bu özellikleriyle Deve Ha- sahiptir. Kubbenin ortasında ise sekiz mamı farklı bir mimariye sahiptir.

Melik Ahmet Hamamı

SUR KAYMAKAMLIĞI 69 Kadı Hamamı

Behrampaşa Hamamı Melek Ahmet Hamamı Behrampaşa tarafından 1564-1567 Melek Ahmet Caddesi üzerinde bulu- yılları arasında yaptırılan hamam nan bu hamamında yapımına Melek Hançepek Mahallesinde bulunuyor. Ahmet Paşa tarafından 1564 başlan- Paşa hamamı olarak da bilinen ha- dı, 1567’de tamamlandı. Dikdörtgen mama güneyden ve batıdan giriliyor. planlı hamamda yapı malzemesi ola- Sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş, rak kesme bazalt ve moloz taş kulla- koni biçiminde bir kubbeye sahiptir. nılmıştır. Sekiz köşeli kasnak üzerine Kubbeye geçişler pandan tiﬂ erle sağ- oturtulan sekizgen bir kubbeye sahip lanıyor. Kubbenin aydınlatma feneri ise kubbenin ortasında ise sekiz köşeli bir sekizgen şeklindedir. Yapıya sivri ke- feneri bulunmaktadır. merli bir girişten giriliyor.

70 SUR KAYMAKAMLIĞI ÇARŞILAR

Kuyumcular Çarşısı

Kuyumcular Çarşısı Gazi Caddesi üzerinde, Ulu Camii’nin tam karşısında yer almaktadır. Eskiden sıcak demircilerin kullandığı bir çarşıy- dı. Yapılaşmanın artması sonucu ana caddeden arka sokaklara kayan demircilerin yerine, görselliğin ön plana çıktığı Aşefçilere ilk gelen otlar, insanların yeni bir çarşı kurulmuş ve kuyumcular yiyecek olarak tüketmesi için getirilir. da bu bölgeye yerleştirilmiştir. Buğdaycılar Çarşısı Peynirciler Çarşısı Gazi Caddesi’nde bulunan Hasan Paşa Balıkçılarbaşı ile Mardin kapı arasında Hanı’na bitişiktir. Günümüzde de çar- Deve Hamamı yanında peynirciler için şı işlevini sürdürmektedir. Yapım tarihi kurulmuş bir çarşıdır. Bölge insanının bilinmemekle birlikte, XVI. Yüzyıl’dan damak tadına hitap eden çok çeşitli önce yapıldığını tahmin edilmektedir. peynir ve süt ürününün satıldığı çar- Çarşının ortasında etrafı revaklarla şıda, sadece Diyarbakırlı tüketicilere çevrili geniş bir avlu vardır. Revakla- değil, ilçelerden ve çevre illerden gelen rın arkasında depo olarak kullanılan tüketicilere de hizmet verilmektedir. mekanlar bulunmaktadır. Bedestenin üzeri kubbelerle örtülmüştür. Aşefciler Çarşısı Demirciler Çarşısı Melik Ahmet Caddesi ile Peynirciler Pazarı arasında Maliki Ejder Camii’nin Sülüklü Han civarındadır. Çarşıda, olduğu sokakta kurulmaktadır. Saba- demir ve demir işçiliğiyle ilgili zaanat hın en erken saatlerinden itibaren yapılmaktadır. Bu nedenle buraya pazarı kuran kadınlar, Dicle Vadisi’nde “Demirçiler Çarşısı” denilmektedir. yetişen ve çevre bağ ve bahçelerden Geçmişte ferfoje işçiliği bu çarşıda çok getirdikleri envai çeşit otları, sebzeleri önemli bir üretim, kazanç ve zaanat meyveleri satmak için pazara gelirler. dalı olmuştur.

SUR KAYMAKAMLIĞI 71 ONGÖZLÜ KÖPRÜ

Dicle Köprüsü veya Silvan Köprüsü Juannes Tzimisces tarafından 974 yı- olarak da bilinen köprü, üzerindeki lında kuşatılması sırasında yıktırıldığı kitabeden anlaşıldığı üzere 1065-1067 bilinmektedir. Köprünün günümüze yıllarında Mervanoğulları zamanında kadar gelen son yapım ve onarımı, Nizamüddin Nasr döneminde yapıl- Mervanoğlu Nizamüddevle Nasr’ın dığını anlaşılmaktadır. Bazı kaynak- buyruğu üzerine, 1065-67 tarihlerinde lara göre köprünün çok eski olduğu yapılmıştır. Köprünün çokça yıkılmış ve 1065’te köprüyü onaran Nasr’dan ve onarılmış olduğu düşünülerek köp- önce de mevcut bulunduğu kanısında- rü zemininde antik döneme ait zemin dır. Köprü zaman içerisinde şehri ku- kalıntılarının bulunması da muhte- şatan kuvvetler tarafından yıktırılmış, meldir. Ayrıca yapının temel bölümün- daha sonradan yeniden onarılmıştır. de kullanılan taşların, boyut olarak Şehrin son defa Bizans İmparatoru diğer bölümdeki taşlardan daha bü-

72 SUR KAYMAKAMLIĞI Ongözlü Köprü yük olduğu gözlenebilmektedir. On çerçeve içinde, sağa dönük bir arslan gözlü olan köprü tamamen bazalt kabartması mevcuttur. Bu arslan ﬁ - kesme taşından ve moloz taştan inşa güründe ve köprü bedenindeki diğer edilmiştir. Boyu 18m. olan köprünün taşlar üzerinde küçük bazı işaretlere döşeme genişliği 7.00-8.00 metredir. de rastlanmaktadır. Köprü çok gözlü Korkulukları kesme olarak hazırlan- ve üstü düz köprüler grubunda değer- mış, yan yana dizilerek bağlanmış lendirilmektedir. Nehir yatağının geniş üçgen çatı şekilli taşlar ile örtülüdür. olması sebebiyle köprü boyu uzun Yapının kitabesi, köprünün güney yü- tutulmuş ve böylece düz bir döşeme zünde ve ilk üç göz arasındadır. Beyaz oluşturulmuştur. Köprünün üstünde, taş üzerine çiçekli kuﬁ ile satırlar ara- yolun daraldığı köşede, bir namazgâh sına süslemeler işlenerek yazılmıştır. bulunmaktadır. Köprü şu an restoras- Köprünün kitabesinin sonunda aynı yon ve güçlendirme çalışması sonucu hizada bazalt taş üzerine işlenmiş, bir ulaşıma kapatılmıştır.

SUR KAYMAKAMLIĞI 73 HEVSEL BAHÇELERİ

Diyarbakır Surları ile Dicle nehri ellisi meyve bahçesine dönüştürül- arasında yer alan Hevsel bahçeleri, müştür. Mardin Kapı’dan başlayıp batıda On- Hevsel bahçelerinde ıspanak, marul, gözlü Köprü’ye, doğuda da Yeni Kapı’ya yeşil soğan, maydanoz, tere, lahana, kadar uzanır. Burası, Dicle Nehri’nin turp, pazı, roka, domates, biber, patlı- taşıdığı çok verimli alüviyal topraklara can, fasulye, kabak gibi sebzeler; ce- sahip birinci sınıf tarım arazisi niteli- viz, incir, kayısı, erik, vişne, kiraz, dut, ğinde bir bölgedir. Kentin akciğeri ola- şeftali gibi meyveler yetiştirilmektedir. rak tanımlanan Hevsel bahçelerinde Hevsel bahçelerinin bir başka özelliği çok eski tarihlerden bu yana sebze de irili ufaklı yüze yakın kuş türüne ev ve meyve yetiştirilmektedir. 1960’lara sahipliği yapan saklı bir kuş cenneti kadar şehir halkının bütün sebze ve olmasıdır. Bahar gelince sayıları artan meyve ihtiyacını karşılayan bahçe- Söğüt Bülbülü ile dört mevsim bulu- ler, bugün de önemini korumaktadır. nan Saka başta olmak üzere Hevsel Hevsel bahçelerinin toplam büyük- bahçelerinde, Kızılgerdan, Akmukal- lüğü yaklaşık 4.000 dekardır. Bunun lit, Kumru, Ağaç İncirkuşu, Kızılsırtlı 1.000-1.500 dekarlık bölümü kavaklık, Örümcekkuşu, Akgerdanlı Ötlegen, 2.500 dekarlık bölümü ise sebze üreti- Arıkuşu gibi yetmiş dokuz kuş türü mi yapılan tarım alanıdır. Son yıllarda gözlemlenir. bu sebze bahçelerinin yaklaşık yüzde

74 SUR KAYMAKAMLIĞI SUR KAYMAKAMLIĞI 75 NEREDE KALINIR? Tarih ve kültür flehri㶆ehri Diyarbak›r’da Diyarbakır’da oteller il il merkezinde merkezinde yoyo¤unlaflm›flt›r.侃unla㶆mı㶆tır. 㵽 fiehirehir merkezindemerkezinde 2, 2, 3,3, 44 ve 5 y›ld›zl› yıldızlı oteller ve çeçeflitli㶆itli kurumlara ait misafimisafirhane rhane seçenekleri ileile belediyebelediye belgelibelgeli oteller oteller yer yer almaktadır. almaktad›r. Oteller ‹lçelerde yer- deli veçeflitli yabancı konaklama konukların seçenekleri ihtiyaçlarına vard›r. Kapl›cacevap verecek otelleri Çermikniteliktedir. ilçesindedir. Oteller yerli ve yabanc› konuklar›n ihtiyaçlar›na cevap verebilecek niteliktedir.

ULAfiIM fiehir merkezindeki otellere ulafl›m, flehir içi otobüsü ve özel servis araçlar›yla mümkündür. fiehir merkezi ile ilçeler aras›nda gündüz saatlerinde otobüs seferleri bulunmaktad›r. Oteller transfer hizmeti verebilmekte bu konuda ve daha genifl bilgi için gidece¤iniz otel ile görüflebilirsiniz.

REZERVASYON Tesisler ilkbahar, yaz ve sonbahar döneminde k›ﬂ aylar›na göre daha yo¤un olmaktad›r. Bütün otellerde, grup indirimi veya erken rezervasyon indirimi söz konusudur. ﬁehir Merkezinde Büyük Kervansaray Hoteli Konaklama The Green Park Hotels +90(412) 229 50 50 and Resorts +90(412) 229 50 55 Gazi Caddesi No: 101 diyarbakirprestigehotel +90(412) 229 50 00 .com info@diyarbak›r +90(412) 229 25 99 prestigehotel.com diyarbakirclasshotel.com 54 130 220 200 info@diyarbakirclass hotel.com 114 265 700 1500 Malabadi Hotel

Urfa Yolu Üzeri 1. Km

Huzurevleri- Diyarbak›r Prestige Hotel +90(412) 237 40 40 The Green Park Hotels Ekinciler Cad. No:80 +90(412) 237 31 11

76 SUR KAYMAKAMLIĞI 45 100 300 +90(412) 223 37 80 www.mirogluhotel.com [email protected] Sv Business Hotel 71 118 200 140

‹nönü Cad. No:4 Da¤kap› +90(412) 228 12 95 Turistik Otel +90(412) 224 48 59 Elaz›¤ Cad. Ziya Gökalp svbusinesshotel.com No:7 Da¤kap›- Diyarbak›r [email protected] +90(412) 224 75 50 +90(412) 224 42 74 Malabadi Hotel 79 150 100 160 zeynep_can_84@ www.malabadiotel.com windowslive.com [email protected] Miro¤lu Otel 57 81 200 150 108 300 1700 100 Elaz›¤ Cad. No:13 +90(412) 229 60 00

Dedeman Otel Elaz›¤ Caddesi +90(412) 229 00 00 +90(412) 224 73 53 www.dedeman.com [email protected] 98 156 650 690

Büyük Kervansaray Hotel Mardin Kap› Kervansaray 21100 Sur- Diyarbak›r +90(412) 228 96 06 +90(412) 223 95 22 kervansarayotel.com.tr Dedeman Oteli

4. Murat’›n Ba¤dat seferine giderken konaklad›¤› oda (Büyük Kervansaray Oteli)

SUR KAYMAKAMLIĞI 77 Tarihi ﬂehrin önemli giriﬂ noktalar›ndan biri olan Urfa Kap›

Grand Güler Otel No:25 Da¤kap› +90(412) 224 70 96 K›br›s Cad. No:13 Da¤kap› +90(412) 229 33 00 +90(412) 225 11 79 +90(412) 229 22 21 +90(412) 224 01 87 diyarbakiraslanhotel@ +90(412) 224 45 09 www.hotelkaplan.com hotmail.com grandgulerotel.com [email protected] grandgulerhotel@ 50 90 50 60 36 60 60 hotmail.com 51 103 42 35 Birkent Otel

‹nönü Cad. No:26 Balkar Otel +90(412) 228 71 31 K›br›s Cad. No:38 +90(412) 228 71 45 +90(412) 228 03 24 www.hotelbirkent.com +90(412) 224 69 36 29 53 [email protected] 60 118 200 Azizo¤lu Malkoç Otel

Kristal Otel ‹nönü Cad. No:14 Tekkap› K›br›s Cad. Yo¤urtçu Sk. +90(412) 224 81 81 No: 10 Da¤kap› +90(412) 224 24 03 +90(412) 229 38 01 www.azizogluhotel.com +90(412) 224 01 87 [email protected] 50 100 45 54 83

Kaplan Otel Aslan Otel K›br›s Cad. Yo¤urtçu Sk. K›br›s Cad. No:23

78 SUR KAYMAKAMLIĞI SUR KAYMAKAMLIĞI 79 D‹YARBAKIR MUTFA⁄I Tarihi boyunca 30’un üzerinde mutfa¤›n›n tipik özelliklerini tafl›r. medeniyete ev sahipli¤i yapan Cartlak kebab› olarak da bilinen Diyarbak›r, köklü geç- ci¤er kebab›, içli köfte, çi¤ mifline paralel olarak köfte, bulgur pilav›, kaburga, zengin bir mutfak keflkek ve lebeni, burma kültürüne sahiptir. gibi yemekleri ile kaday›f ‹klim ve do¤a koflullar›n ve nuriye gibi tatl›lar› ün- da etkili oldu¤u yöresel lüdür. Üzümden yap›lan mutfak kültüründe etin pestil ve sucuk, otlu ve örgü özel bir yeri vard›r. Diyarbak›r, Kuzu pirzola peynir, sumak di¤er mutfak Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu ürünleri aras›ndad›r.

Diyarbak›r’›n onlarca çeflit üründen oluflan ünlü kahvalt› sofras› KAHVALTILIKLAR yöre ürünü koyun yo- patates k›zartmas›, domates Diyarbak›r, kahvalt› çeflit- ¤urdu, özel salata, köz- ezmesi, sucuklu ve ka- lili¤i ve lezzetiyle s›n›rlar› lenmifl biber ve patl›can, vurmal› yumurta yer al›r. aflan bir üne sahiptir. Kahvalt›dan sonra yenen Diyarbak›r kahvalt›s›, sac “cennet taba¤›” ise fiurub- kavurmal› yumurtadan i Halil sosuna bulanm›fl so¤uk güvece, çeflit çeflit mevsim meyvelerinden peynirlerden meyve oluflan bir meyve taba¤›na kadar yirmiyi salatas›d›r. aflk›n üründen oluflur. Kahvalt› sofras›nda yak›n YEMEKLER yörelerin 14 çeflit peynir, Geleneksel yemek türleri un ve yumurta ile yap›lan içinde et çok önemlidir. murtuga, petek bal› ve Et, ço¤u kez patl›can ve süzme bal, özel soslu süt domatesle birlikte kul- kaymak, 3 çeflit reçel, lan›l›r. Bol ya¤l›, ac›l› ve siyah-yeflil zeytin çeflitleri, Diyarbak›r kahvalt›s› ekflili yemekleri vard›r.

80 SUR KAYMAKAMLIĞI Sac tava

Patl›can ve kabak mef- simindirik ilave edilerek TATLILAR tunesi, etli ekflili dolma, piflirilen çorbas› da Diyarbak›r kibe mumbar ve kelle paça önemlidir. mutfa¤›, tatl› ana yemekler aras›ndad›r. Anadolu’nun bak›m›ndan da ‹çli köfte, bulgur pilav›, ço¤u yerinde çok zengindir. belluh, lapa, h›llorik, p›ç›k, oldu¤u gibi Diyarbak›r de- s›¤ma, lebeni (yo¤urt yiyecekler nilince akla ilk çorbas›), duzakl› pilav, kurutularak k›fl gelen tatl› çeflidi kibe kudur, keflkek ve için saklan›r. Peynir kaday›ft›r. Kaday›f›n kaymakl›, kaymaks›z ve habenisk ise tah›l›n kul- ve çeflitleri k›fl için saklanan lan›ld›¤› yöresel yemek- peynirli olmak üzere üç bu ürünlerin bafl›nda gelir. lerdir. farkl› türü vard›r. Revani, Üzümden yap›lan pestil Diyarbak›r mutfa¤›n›n en zingil, üstüne pekmez ve ünlü ›zgaras› ci¤er keba- ile pekmez ve etten yap›lan ya¤ dökülen tafl ekme¤i, b›d›r. Sac tava da yöre kavurma ve sucuk gibi nuriye tatl›s›, künefe ve mutfa¤› ile özdeflleflmifltir. yemekler önemli k›fll›k halbur hurma yöre mutfa- Et suyu veya kavurmaya ürünlerdir. ¤›n›n di¤er tatl› çeflitleridir.

Diyarbak›r’›n dünyaca ünlü tatl›s› kaday›f

SUR KAYMAKAMLIĞI 81 NEREDE YEN‹R? Tarihi boyunca 30’un üzerinde Cartlak kebab› olarak da bilinen medeniyete ev sahipli¤i yapan ci¤er kebab›, içli köfte, çi¤ Diyarbak›r, köklü geçmifline köfte, bulgur pilav›, ka- paralel olarak zengin bir burga, keflkek ve lebeni, mutfak kültürüne sahiptir. burma gibi yemekleri ‹klim ve do¤a koflullar›n ile kaday›f ve nuriye gibi da etkili oldu¤u yöresel tatl›lar› ünlüdür. Üzüm- mutfak kültüründe etin özel den yap›lan pestil ve su- bir yeri vard›r. Diyarbak›r, cuk, otlu ve örgü peynir, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu Kaburga sumak di¤er mutfak ürünleri mutfa¤›n›n tipik özelliklerini tafl›r. dolmas› aras›ndad›r.

Her köfle bafl›nda bir farkl› lezzetleri tatmak için yemeklerini bulabilece¤iniz kebapç› bulabilece¤iniz çeflitli fiyat kategorilerinde çok say›da mekân bulun- Diyarbak›r'da yemek çok say›da alternatif maktad›r. mekânlar› tarihi flehir olan bulabilirsiniz. Lokanta, ocak bafl›, kafe Suriçi’nde yo¤unlaflm›flt›r. YEMEKLER VE S‹PAR‹fi gibi küçük mekânlar Lüks restoranlar, büyük Yöresel yemekleriyle ün genellikle rezervasyon sistemiyle çal›flmaz. Ancak, günün saatine ve yo¤unlu¤a ba¤l› olarak yer bulamama ihtimaline karfl›l›k, özellikle büyük restoranlarda rezervasyon yapt›rmal›s›n›z. AÇILIfi-KAPANIfi SAAT‹ fiehirde hayat erken bafllar ve geç saate kadar canl›- l›¤›n› korur. fiehirde kahvalt› mekânlar› sabah Hasan Pafla Han› 6’dan itibaren aç›lmaya yapan Diyarbak›r’da bu- oteller ve flehrin pek çok bafllar ve akflam 8’e kadar lunan hemen her lokan- noktas›nda yer al›r. Kah- çal›fl›r. Lokantalar ve tan›n bir özel yeme¤i valt› için popüler mekân- kebapç›lar ço¤unlukla vard›r. Müflteriye sunulan lar›n bafl›nda Hasan Pafla sabah 8 ile akflam 10 mönü broflüründe de yer Han› gelir. Burada birçok saatleri aras› aç›kt›r. Farkl› alan bu spesiyaller, genelde dükkân, saatlerde kapanan veya o mekân›n en iyi haz›rla- 7/24 çal›flan yerler de yeme¤idir. fiehir d›klar› bulunur. merkezinde birbirinden baflta kebap ‹LÇELERDE YEMEK renkli çeflitleri ol- ‹lçelerde ve gezi güzer- kahvalt›l›klarla mak üzere gâhlar›nda, Diyarbak›r’›n müflterilerini Diyarbak›r’›n zengin menüsünü bula- beklemektedir. fiehrin yöresel bilece¤iniz çok say›da yöresel yemeklerini ve mekân yer al›r. ‹lçelerde

82 SUR KAYMAKAMLIĞI ço¤unlukla kredi kart› hotmail.com geçerli de¤ildir. 07.30-23.00 650

F‹YATLAR fiehirde yemek ücretleri, Keyfi Kebap özellikle küçük lokanta Diyarbak›r mutfa¤› ve kebapç›larda oldukça Elaz›¤ Caddesi makul seviyededir. Fiyatlar, +90(412) 228 58 20 restoran ve lokantalarda +90(412) 228 58 10 pazarl›k konusu edilemez. www.keyfikebap.com fiehir merkezindeki yeme- [email protected] içme mekanlar›n›n büyük 09.00-23.00 600 ço¤unlu¤unda kredi kart› geçerlidir. Ci¤erci Muharrem Usta Vedat Onur Ocakbafl› Lokantalarda kuver, Diyarbak›r mutfa¤› dayza_1853@ garsoniyer gibi ek ücretler Gazi Cad. N. Nafiz Sok. hotmail.com bulunmazken, sürahi ile +90(412) 224 14 05 08.00-01.00 350 ikram edilen su için de www.onurocakbasi.com ücret al›nmaz. Kebaplarla [email protected] birlikte servis edilen meze Mustafa’n›n Kahvalt› 08.30-19.30 115 Dünyas› ve garnitürler de genellikle fiyata de¤ildir. Bir gelenek Diyarbak›r kahvalt›s› olan bahflifl ise müflterinin Özler Et Lokantas› Gazi Cad. Hasan Pafla Han› inisiyatifine b›rak›lm›flt›r. Diyarbak›r mutfa¤› K:2 Sur-Diyarbak›r Yeni Mardin Yolu 3. Km +90(412) 228 93 45 fiehir Merkezinde Ba¤lar-Diyarbak›r www.mustafanin Yemek +90(412) 233 82 82 kahvaltidunyasi.com ozleretlokantasi@ 05.30-17.00 220 Haflim Usta hotmail.com Diyarbak›r mutfa¤› 10.00-22.00 600 Kahvalt›c› Kadri Selahaddin Yaz›c›o¤lu Cad. Diyarbak›r kahvalt›s› No: 24/75 Gazi Cad. Hasan Pafla Han› +90(412) 229 26 24 Ci¤erci Muharrem Usta K:2 Sur-Diyarbak›r +90(412) 223 76 76 ‹stasyon Cad. Elif Apt. +90 (532) 203 19 79 +90(412) 229 26 24 Ofis-Diyarbak›r kahvalticikadri.com hasimusta21@ +90(412) 229 20 00 [email protected] 06.00-20.00 550

Han Kap›s› Diyarbak›r kahvalt›s› Gazi Cad. Hasan Paﬂa Han› Sur-Diyarbak›r +90(412) 224 54 64 www.hankapisi kahvaltisarayi.com 06.00-20.00 320 Da¤ Kap› Ci¤ercisi Haﬂim Usta K›br›s Cad. No:6

SUR KAYMAKAMLIĞI 83 Mustafa’n›n Kahvalt› Dünyas›

+90(412) 224 10 15 Aliemiri Cad. No: 22/B Umut Ci¤ercisi 09.00-01.30 100 +90(412) 224 44 47 Lise Caddesi, 4. Sokak +90(412) 224 44 47 S›tk› Usta Yeflim Apartman› alt› kaburgaciselimamca.com Yeniflehir Kaday›f ve künefe çeflitleri info@kaburgaciselim Lise Cad. Çaml›ca De¤er amca.com 10.30-16.30 +90(412) 228 17 63 Apt. Alt› No:7/B 150 09.00- 21.00 100 +90(412) 228 60 60 +90(412) 228 70 70 Saray Sac Tava kadayifcisitkiusta.com Diyarbak›r mutfa¤› Neflem Sofra Salonu bilgi@kadayifcisitki Selahattin-i Eyyüb-i Bulvar› Diyarbak›r mutfa¤› usta.com 07.00-02.00 Suvar 1 Apt. Alt› 120 +90(412) 252 58 58 Diyarbak›r Cad. Çermik +90(412) 252 17 01 +90(412) 461 32 11 Levent Usta 08.00- 22.30 200 06.00- 22.00 50 Kaday›f ve künefe çeflitleri Gevran Cad. No: 2 Konak Sofra Salonu +90(412) 228 52 31 Paçac› Faz›l Usta kunefecileventusta@ Diyarbak›r mutfa¤› Diyarbak›r mutfa¤› hotmail.com ‹stasyon Cad. No:14/C Çelik Plaza K:1 Silvan- +90(412) 224 22 36 07.00-24.00 150 +90(412) 711 34 34 +90(412)223 01 70 pacacifazilusta.com konaksofrasalonu@ Kaburgac› Selim Amca info@pacacifazilusta .com hotmail.com 06.30- Diyarbak›r mutfa¤› 05.30- 01.30 50 23.00 120

Kaburgac› Selim Amca

84 SUR KAYMAKAMLIĞI NE ALINIR? Diyarbak›r’dan, hediyelik eflya olarak pufli, ipek dokuma ürünler, el dokumas› hal› ve kilimler, alt›n- gümüfl tak›lar, has›r bilezik, bak›r el ifli ürünler ve çini al›nabilir. G›da ürünü olarak yöreye özgü peynir çeflitleri, kaday›f, çerez, karpuz ve kavun gibi ürünleri tercih edebilirsiniz.

NEREDEN ALINIR? Tarihi ipek yolunun kavflak noktas›nda yer alan Diyarbak›r’da çok say›da al›flverifl merkezi ve çarfl› bulunmaktad›r. Diyarbak›r’da Hasan Pafla Han›, Kuyumcular Çar- fl›s›, Bak›rc›lar Çarfl›s›, Yan›k Çarfl›, Peynirciler Çarfl›s› gibi tarihi mekân- lardan al›flverifl yap›lmaktad›r. Bununla birlikte Bak›r eflyalar, Diyarbak’dan al›nacak hediyelik ürünler aras›ndad›r modern al›flverifl merkezleri de bulunmaktad›r. NASIL ALINIR? fiEH‹R MERKEZ‹NDE Ma¤aza ve marketlerde Alt›n-gümüfl tak›lar ve ALIfiVER‹fi ço¤unlukla kredi kart› has›r bilezik için en do¤ru Hasan Pafla Han› adres Kuyumcular Çar- Gazi Caddesi fl›s›’d›r. Bak›r el ifli ürün- Kuyumcular Çarfl›s› leri daha çok Bak›rc›lar Gazi Caddesi Çarfl›s› ve Yan›k Çarfl›’da Bak›rc›lar Çarfl›s› bulabilirsiniz. Pufli ve Bak›rc›lar Çarfl›s› Yeni ipek dokuma ürünler ile Han Merkez el dokumas› hal› ve ki- Diyar Galeria AVM limler için Hasan Pafla Elaz›¤ Caddesi Han›’na gidebilirsiniz. +90(412) 224 31 31 Yöresel peynirleri ve 08.30-22.00 geçerlidir. Baz› al›flverifl- tar›m ürünlerini Pey- lerde pazarl›k yap›labilir. nirciler Çarfl›s›’ndan Nakit para pazarl›kta her Mega Center AVM alabilirsiniz. zaman avantajl›d›r. Ku- Urfa Yolu 1. Km. Emek yumcular ve marketler Cad. Kavfla¤› - Ba¤lar genelde pazarl›¤a kapa- +90(412) 252 50 34 l›d›r. Kredi kart› flehir +90(412) 252 50 04 merkezinde, baflta al›fl- 10:00-22:00 verifl merkezleri olmak City Park AVM üzere pek çok noktada Diclekent Bulvar› geçerlidir. Al›flverifllerden Kayap›nar sonra fifl veya fatura ve- +90(412) 237 07 44 rilmektedir. 10:00-22:00 SUR KAYMAKAMLIĞI 85 NCITY AVM Turgut Özal Blv. +90(412) 237 46 31 +90(412) 237 46 32 [email protected] www.ncity.com.tr 10:00-22:00 Ninova AVM Selahattin Eyyubi Mah. +90(412) 290 11 11 +90(412)290 11 15 [email protected] www.ninovapark.com.tr 10:00-22:00 Has Gümüfl Gümüfl tak› ve aksesuar Gazi Cad. No:22/A Da¤kap› +90(412) 229 05 17 +90(412) 228 24 08 [email protected] www.hasgumus.com 08:00-20:00 Hasan Pafla Han›

Fuar Hediyelik Eflya fuarhediyelik.com Yeniflehir Melik Ahmet Cad. 08:00-08:30 +90(412) 228 00 20 Bal›kç›larbafl› okyanusgold.com +90(412) 224 44 50 Okyanus Mücevherat +90(412) 223 02 53 Alt›n tak› ve aksesuar [email protected] [email protected] Ofis Gevran Cad. No:2 09:00-21:00

86 SUR KAYMAKAMLIĞI ULAfiIM B‹LG‹LER‹ Diyarbakır,Diyarbak›r, gerek gerek flehirleraras› 㶆ehirlera- ulafl›m, Diyarbakır’dabelediye otobüsü 㶆ehiriçi ve taksi ula㶆ı- rasıgerekse ula 㶆flehirım, içi gerekse ve ilçeler 㶆e- aras› kullan›lmaktad›r.mı konusunda ‹lçelere belediye hirulafl›m içi konusunda ve ilçeler arasıçeflitli ulafl›mdaotobüsü otobüs ve taksi firmalar› kulla- ulaolanaklar㶆ım sunmaktad›r. konusunda önemlinılmaktadır. bir seçenek Kentte gü- çeDiyarbak›r’a㶆itli olanaklar havayolu, sun- oluflturmaktad›r.nün her saatinde Dicle’nin 㶆ehir maktadır.karayolu ve Diyarbakır’a demiryolu bir içik›y›s›ndan ula㶆ım di¤er hizmetlerin- k›y›s›na ile ulafl›labilir. Diyarbak›r’da yolcu, eflyâ ve odunlar sallarla havayolu, karayolu ve den yararlanılabilir. flehir içi ulafl›m› konusunda tafl›nmaktad›r. demiryolu ile ula㶆ılabilinir.

HAVAYOLU Diyarbak›r’a Türk Hava Ankara’ya 940, Gaziantep’e Yurtd›fl›ndan ‹stanbul ba¤- Yollar›, Anadolujet, Pegasus 329, ‹stanbul’a 1381, ‹zmir’e lant›l› uçufllar ile Diyarbak›r’a Havayollar›, Onur Hava- 1436, Elaz›¤’a 162, var›lmaktad›r. Diyarbak›r’a yollar›, Sun Express ve Sky Malatya’ya 263, Mardin’e her gün Ankara, ‹stanbul Havayollar› sefer düzenle- 86 ve Konya’ya 950 km. ve ‹zmir’den düzenli olarak; mektedir. Sivil-askeri mesafede bulunmaktad›r. Antalya, Adana ve Bursa’dan havaliman› olan Diyarbak›r Biletinizi, gidece¤iniz flehre ise haftan›n belirli günlerinde Havaalan› flehir merkezine göre bir otobüs firmas›ndan seferler düzenlenmektedir. 6 km. uzakl›ktad›r. telefonla veya internetten alabilirsiniz. Otobüs fir- KARAYOLU malar›n›n flehir merkezinde Diyarbak›r’›n bütün komflu acenteleri vard›r. Bilet almak illere asfalt yol ba¤lant›s› ve otogar servisi için bu bulunmaktad›r. Elaz›¤- acentelere u¤ray›n›z. Mardin karayolu ile Urfa- Siirt-Bitlis karayolu Diyar- DEM‹RYOLU bak›r’da kesiflir. Diyar- Türkiye’de demiryolu bak›r'dan Türkiye'nin her hizmetleri TCDD taraf›ndan yerine otobüs ile yolculuk yürütülmektedir. Adana’dan mümkündür. Otogar flehir Elaz›¤'a giden F›rat Ekspres, merkezine 4 km uzakl›k- Diyarbak›r’dan geçmektedir. tad›r. Diyarbak›r; Adana’ya Diyarbak›r-Batman, 536, Ad›yaman’a 207, Diyarbak›r-Kurtalan ve

SUR KAYMAKAMLIĞI 87 Diyarbak›r-Adana trenleri ile Diyarbak›r’a ulafl›labilir. Bununla birlikte aktarmal› tren seferleriyle Türkiye’nin büyük bir bölümüne ulafl›m mümkündür. fiEH‹R ‹Ç‹ ULAfiIM Diyarbak›r’da flehir içi ulafl›m belediye otobüsleri, dol- mufllar ve taksiler ile ger- çeklefltirilmektedir. fiehir içi ulafl›m için araba kira- lamak da önemli alternatifler ve uluslararas› gönderilerde VODAFONE olmak üzere aras›ndad›r. En güncel alternatif kargo flirketleri de Türkiye’de 3 mobil iletiflim belediye otobüs güzergah vard›r. operatörü bulunmaktad›r. ve saat bilgileri için Diyar- TELEFON: Telefon hizmeti Üç operatörün de hemen bak›r Büyükflehir Beledi- için flehir merkezinde pek hemen bütün ülkelerle yesi’nin internet sitesini çok nokta bulunur. Telefon uluslararas› dolafl›m anlaflmalar› ziyaret edebilir ve kurum vard›r. Baz› k›rsal bölgelerde ile irtibata geçebilirsiniz. flebeke sorunu yaflanabilir. Kontörlü sim kart alarak fiEH‹R MERKEZ‹N‹N konuflma sürenize göre kontör DIfiINDA ULAfiIM yükletebilirsiniz. Daha detayl› ‹lçelere ulafl›mda en önemli bilgi için bu firmalarla irtibata alternatif ilçe otobüs geçebilirsiniz. seferleridir. fiehrin bütün ‹NTERNET: ‹nternet eriflimi ilçelerine ve köylerine otobüs için de flehir merkezinde ve seferi bulunmaktad›r. Hilar ilçelerde bulunan internet Kayal›klar›, Makam Da¤› kafeler önemli bir alternatif ve Hasuni Ma¤aralar› gibi oluflturur. ‹nternet kafelerde noktalara ancak özel araç saat bafl›na ücretlendirme ile ulafl›labilmektedir. yap›l›r. Büyük otellerde internet eriflimi için internet odalar› HABERLEfiME kulübelerinden telefon kart›yla ve uzaktan ba¤lant› hizmeti POSTA: Türkiye’de posta veya kredi kart›yla yurtiçi sunulur. hizmeti PTT taraf›ndan ve uluslararas› telefon TELEFON KODLARI: yürütülür. PTT bürolar›nda, görüflmeleri yapabilirsiniz. Türkiye’nin telefon kodu mektup, kartpostal ve paket Bunun yan› s›ra flehir +90’d›r. Diyarbak›r’›n telefon gibi gönderileriniz tart›l›r, merkezinde baz› noktalarda kodu 412’dir ve yurtiçinden a¤›rl›¤›na göre ücretlendirilir. bulunan Türk Telekom arama yaparken bafl›na 0 E¤er postan›z› daha h›zl› bürolar›ndan da telefon hizmeti konur. ‹stanbul’un Avrupa ulaflt›rmak istiyorsan›z Acele alabilirsiniz. yakas› 212, Anadolu yakas› Posta Servisi (APS) hizmetini GSM OPERATÖRLER‹: 216, Ankara 312, ‹zmir 232, tercih edebilirsiniz. Yurtiçi AVEA, TURKCELL ve Antalya 242’dir.

D‹ﬁT‹ (Otogar) Has Diyarbak›r YıltesAffan TurizmTurizm +90(412) 236 77 30 +90(412) 228 45 86 +90(412) +90(412) 224 229 30 5664 37 Diyarbak›r Havaliman› Özlem Diyarbak›r Seyahat Agusta Travel +90(412) 233 27 19 +90(412) 236 22 21 +90(412) 238 34 35 Diyarbak›r Tren Gar› Diyarbak›r Bar›ﬂ Amidi Turizm +90(412) 226 63 92 +90(412) 237 89 36 +90(412) 229 07 00 Öz Diyarbak›r Seyahat Ads›z Turizm Acentas› Bianca Turizm +90(412) 228 83 00 +90(412) 228 22 21 +90(412) 223 14 25

88 SUR KAYMAKAMLIĞI