Folkehelsekartlegging 2013 I

Folkehelsekartlegging

kommune pr. 01.10.13.

FORORD:

01.01.2012 trådte Lov om folkehelsearbeid i kraft. Under kap. 2 Kommunens ansvar, § 5, står det at kommunen skal ”ha nødvendigFoto: oversikt over Pål helsetilstanden i befolkninga og dei positive og negative faktorar som kan virke inn på denne”. I Forskrift om oversikt over folkehelsen, § 3, står krava til kva oversiktaChristensen/Stavanger skal innehalda: “Oversikten skal omfatte opplysninger om og vurderinger av: Aftenblad a) befolkningssammensetning b) oppvekst- og levekårsforhold c) fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø d) skader og ulykker e) helserelatert atferd og f) helsetilstand.”

I same forskrift under § 5, “Krav om oversiktsdokument hvert fjerde år”, står det også at oversiktsdokumentet skal føreliggja ved oppstart av arbeidet med planstrategi etter plan- og bygningsloven §§ 7 – 1 og 10 – 1.

Oversikta skal vera skriftleg og identifisera folkehelseutfordringane i kommunen, herunder vurdera konsekvensar og årsaksforhold. Dei neste paragrafane i folkehelselova seier noko om krav til mål og planlegging, samt iverksetjing av ”folkehelsetiltak”, men i denne omgang konsentrerer vi oss om kartlegging av helsetilstand. Handlingsplan for tiltak kjem som følgje av denne kartlegginga.

Hjelmeland, oktober 2013

Annbjørg B. Egeland John N. Nessa Kultur- og folkehelsekoordinator Kommuneoverlege

II Folkehelsekartlegging 2013

SAMANDRAG:

Demografi

Hjelmeland er arealmessig den nest største kommunen i Rogaland, og den 6. minste når det gjeld befolkningsantal. Frå 2001 – 2011 var det ein befolkningsvekst på 0,2 %, og 01.01.13 var det 2799 innbyggjarar i Hjelmeland kommune. I 2010 var i overkant av 50 % av befolkninga i Hjelmeland i yrkesaktiv alder, medan andelen unge pensjonistar (67 – 79 år) og pensjonistar over 80 år var mindre enn for 10 år sidan. Dette vil snu att, og vi vil få ei auke i andelen unge pensjonistar, medan den yrkesaktive andelen vil gå litt ned. Andelen over 80 år vil også gå ned ytterlegare dei neste 10 åra, før også denne gruppa aukar att. Når det er sagt så er aldersframskrivinga for Hjelmeland kommune usikker, grunna store samferdselsprosjekt som t.d. Ryfast.

Hjelmeland er ein av dei kommunane i Rogaland som har størst andel av befolkninga med innvandrarbakgrunn, med ein andel på 16 % pr. 01.01.13. Hovudandelen av desse er arbeidsinnvandrarar frå Europa, men det kjem også ein del flyktningar til kommunen. Dette gjev positive ringverknadar, som t.d. befolkningsauke og høve til å utvikla næringslivet, men det fører også til nokre utfordringar når det gjeld integrering, døme på dette er språk og kulturforskjellar.

Levekår

Utjamning av dei sosiale skilnadane i helse blant heile befolkninga er viktig for å få ei god folkehelse. Det viser seg at utdanning, yrke og inntekt er av relativt stor betydning for om vi har god eller mindre god helse – dess høgare utdanning og inntekt, dess betre helse. Dette viser seg når det gjeld forventa levealder og førekomsten av dei vanlegaste kroniske sjukdommane, samt for den psykiske helsa.

Andelen med vidaregåande skule som høgaste utdanning var i 2010 44,2 % for Hjelmeland kommune.

Hjelmeland var i 2009 blant dei kommunane i Rogaland med flest låginntektshushaldningar, med ein andel på 9,6 %. Når det gjeld sosialhjelp var det ca. 80 personar i Hjelmeland kommune som mottok dette i 2010, også her ligg vi i øverste enden blant Rogalandskommunane. Det kan vera ulike årsaker til dette, men ei av årsakene kan vera den høge andelen av befolkninga med innvandrarbakgrunn, gjerne spesielt flyktningfamiliar, då ein del av denne gruppa treng sosialhjelp i ein kort periode.

Men når det gjeld arbeidsløyse og sjukefråver er me av dei beste i fylket. Det var i 2011 berre 0,8 % arbeidsløyse, og eit sjukefråver på kun 3,4 %. I tillegg var Rogaland i 2011 det “friskaste fylket” – Hjelmeland var dermed i 2011 friskast i Rogaland, og Rogaland friskast i landet! Hjelmeland ligg også lågt på statistikken over andelen av befolkninga som mottek uførepensjon, 6,6 % i juni 2011. Ser ein statistikkane som er referert til over i ein samanheng, ser vi ein særs positiv tendens. Årsaka til dette er uviss, men det kan sjå ut som om det har med kultur og mentalitet å gjera.

Folkehelsekartlegging 2013 III

Omgjevnadar

Omgjevnadar er ein faktor som kan gjera stor innverknad på helsa, ved å drive gjennomtenkt og god samfunns- og arealplanlegging bidreg vi difor til ei god folkehelse.

Hjelmeland er ein av dei kommunane som har lite anmeldte lovbrot. Når vi ser på fordeling av kriminalitet i Hjelmeland i 2012, så er det vinning som dominerer. Dette dreiar seg om tjuveri av ulik alvorsgrad, og utgjorde ca. 80 % av sakene i 2012.

Når det gjeld bustadar så kan det sjå ut til at det er ei utfordring å finne utleigebustadar i kommunen. Hjelmeland var i 2010 den kommunen i Rogaland som disponerte flest kommunale bustadar, men sidan den gong er mykje seld – eller skal seljast. Denne typen bustad er alikevel ikkje aktuelle for alle, då dette er bustadar som vert leigde ut etter visse prioriteringar. Når det gjeld tomter så er det ein del ledige fleire stadar i kommunen, i tillegg til reguleringsplanar som gir høve til salg av tomter.

Fysisk aktivitet er ein viktig faktor for å ha ei god folkehelse, og dei mange turstiane som er spreidd rundt i kommunen gjer høve for dei fleste som ynskjer å vera aktive ute i naturen. Det er også ein del gong- og sykkelstiar, men lange avstandar gjer at mange ikkje nyttar dei til skule og jobb. Ein finn også leikeplassar og nærmiljøanlegg rundt om i kommunen, men dei fleste er nok tilknytt skule og barnehage – sjølsagt til glede for befolkninga også utanom opningstid.

Ei utfordring som er verdt å nemne er at det er lite kollektivtransport i Hjelmeland. Ein har eit visst buss- og båttilbod, men ein må alikevel kome seg til dei aktuelle avgangsstadane på eigenhand, noko som kan vera ei utfordring dersom ein ikkje har tilgong til bil.

God luft- og vasskvalitet er også ein viktig faktor for god helse. Luftkvaliteten i Hjelmeland er relativt bra, men det finnes ein del radon i kommunen. Frå og med 2014 kjem det nye rutinar for innmelding om radonmålingar for kommunane, og vi vil då få eit større grunnlag for å seia noko om korleis Hjelmeland ligg an i forhold til andre kommunar. Når det gjeld vasskvalitet kjem Hjelmeland svært dårleg ut på statistikkar, noko som tilsynelatande har med rapporteringsfeil å gjera. Denne statistikken vil difor mest sannsynleg visa andre tal frå og med 2012.

Oppvekst

Det er svært vanskeleg å sei noko om levevanane i Hjelmeland. Det er ikkje statistikk for Hjelmeland på dette feltet, og det er heller ikkje enkelt for fagfolk å kommentere det. Generelt sett er helsa blant barn og unge god i dag. Talet på mødre som røykjer i graviditeten har gått ned, tannhelsa er blitt betre, og rusmiddelbruk blant ungdom er gått ned. Overvekt derimot er eit aukande problem, 9- åringane bevegar seg nok, men aktiviteten minkar med alderen.

Ein ser same tendens i Hjelmeland som elles i landet når det gjeld barn og overvekt. Når det gjeld tannhelsa, så har det i Hjelmeland vore ei negativ utvikling dei siste åra, og ein ser færre kariesfrie 5- åringar. Helsestasjonen og tannhelsetenesta arbeidar difor aktivt med å informere foreldre om korleis ein får ei god tannhelse. Helsestasjonen har eit stort ansvarsområde, og er eit særs viktig ledd i det førebyggjande og helsefremjande arbeidet, i tillegg til å vera ein viktig faktor i integreringsarbeidet. Etter normtall skulle kommunen hatt ei 100 % stilling til som helsesøster, noko ein til no ikkje har sett seg råd til.

IV Folkehelsekartlegging 2013

Barnevernet i Hjelmeland har dei siste 5 - 6 åra gått frå å ha 20 – 25 saker til 60 i 2012. Ei slik auke treng ikkje vera negativt, då mellom anna større tiltaksspekter enn før gjer at fleire kan nytte seg av tilbod frå barne- og familieseksjonen på eit tidleg tidspunkt, og unngå at problema hopar seg opp og krev meir omfattande tiltak. Ein ser også i barnevernet at språk- og kultur forskjellar kan føra til utfordringar for innvandrarfamiliar som kjem til Hjelmeland.

I 2010 låg Hjelmelandsbarnehagane nedst på statistikken i Rogaland over andel styrarar og pedagogiske leiarar med godkjent førskuleutdanning, med ein andel på berre 41,7 %. Når det gjeld skulane er situasjonen noko annleis. Her låg Hjelmeland i 2010 rett over snittet, med ein andel på 80,8 % av avtalte årsverk som har universitets-/høgskuleutdanning og pedagogisk utdanning.

Når det gjeld barne- og ungdomsmiljø rapporterer skular og barnehagar om relativt godt miljø, sjølv om det også her oppdagas mobbing. Internett og sosiale medier fører til nye typar utfordringar, og gjerne problemstillingar ein ikkje hadde tidlegare. Skulane og barnehagane i Hjelmeland har etterkvart fått ein internasjonal karakter og er dermed også ein viktig arena for integrering. Stort sett fungerer det greitt, men språk- og kulturforskjellar kan til tider gje utfordringar, både med elev og foreldre. Ein ser også at sosial kompetanse i skulen er viktig, og kan bidra til at problemløysing skjer på eit tidlegare tidspunkt.

I 2010 var det 16,4 % av elevane frå Hjelmeland som ikkje fullførte vidaregåande skule, medan det på fylkes- og landsnivå var henhaldsvis 23 % og 25,6 %. “Drop out” - andelen er difor mindre i Hjelmeland enn mange andre stader, til tross for at vi ikkje har vidaregåande skule i kommunen.

Vaksne og eldre

Det er også vanskeleg å sei noko om levevanane blant vaksne og eldre i Hjelmeland. Pr. mars 2013 var det registrert ca. 70 ulike lag og organisasjonar på kommunen sine adresselister, noko som tyder på eit stort frivillig engasjement. Kommunen samarbeider med fleire av desse laga, både i forbindelse med folkehelsearbeid og ulike andre tilbud for innbyggjarane i Hjelmeland. Mykje av dette samarbeidet foregår via Frivilligsentralen, som også er ein viktig arena for integrering, og som har stort fokus på å inkludere innvandrarar i frivillige lag og organisasjonar. Når det gjeld livsstilsendringar- og råd, ser ein generelt sett tendensar på at folk i distrikta ofte ligg litt etter, men det kan sjå ut som om folk i Hjelmeland, som elles i Rogaland, i aukande grad er fysisk aktive. Ein ser alikevel at tendensen med overvektsproblematikk nok er den same i Hjelmeland som elles i landet.

Hjarte- og karsjukdommar og kreft er våre største folkesjukdommar målt i dødsfall og sjukdomsbelastning. Statistiske tal for Hjelmeland viser at dødelegheiten er blant dei høgaste i Rogaland for begge desse sjukdomsgruppene, men det må nemnast at slik statistikk for ein så liten kommune som Hjelmeland er svært usikker. Det vert generelt sett brukt lite legemidlar i Hjelmeland, med unntak av legemidlar mot hjarte- og karsjukdommar. Det er lite legemiddelbruk mot KOLS og Diabetes – 2 i Hjelmeland, og ein er flinke til å følgje opp pasientar som har fått, eller står i fare for å få, slike diagnosar. Når det gjeld psykiske lidingar vert det heller ikkje brukt mykje legemidlar i Hjelmeland.

Ulukker som t.d. lårhalsbrot kan gje store utfordringar både for den enkelte og samfunnsmessig. Statistikken for Hjelmeland når det gjeld sjukehusopphald i forbindelse med lårhalsbrot viser til tider høge tal, men ser ein det over lang tid er kurva nokså gjennomsnittleg. Med ein stor andel eldre i befolkninga, må ein også rekna med at slike ulukker skjer oftare enn dei ville gjort i ei yngre befolkning.

Folkehelsekartlegging 2013 V

VI Folkehelsekartlegging 2013

INNHALD

FIGURLISTE: ...... IX

1 INNLEIING: ...... 1

2 DEMOGRAFI ...... 2

Stort areal, men få innbyggjarar ...... 2

Eldre enn før og stadig meir sjølvhjelpte? ...... 3

Usikker befolkningsutvikling og aldersframskriving ...... 4

16 % av Hjelmelandsbefolkninga har innvandrarbakgrunn ...... 5

Med eller utan plikt/rett til norskopplæring? ...... 7

Større andel yrkesaktive menn ...... 7

Vi får lengre og lengre liv...... 8

3 LEVEKÅR ...... 10

Sosiale skilnadar i helse ...... 10

Mange låginntektshushaldningar ...... 13

Lite arbeidsløyse ...... 15

Friske Hjelmelandsbuar ...... 16

Få som mottek uførepensjon ...... 17

4 OMGJEVNADAR ...... 22

Få anmeldingar ...... 22

Utfordrande å finne leigebustad? ...... 23

Ledige tomter ...... 24

Ut i naturen...... 25

Lite kollektivtilbod ...... 25

Luftforureining ...... 26

Støy og arealplanlegging ...... 27

Usikker vasskvalitet ...... 27

5 OPPVEKST ...... 28 Folkehelsekartlegging 2013 VII

Levevanar ...... 28

Myta om “den sunne landsbygda” ...... 28

Gravid i Hjelmeland ...... 28

Fødselsvekt ...... 29

God effekt av tidleg innsats ...... 30

Færre kariesfrie 5-åringar ...... 31

Stort behov for ei til helsesyster ...... 32

Auke i antal barnevernsakar treng ikkje vera negativt ...... 33

Kvalitet i barnehage og skule ...... 35

Barne- og ungdomsmiljø ...... 37

Førebyggjande arbeid allereie på barnehagenivå ...... 37

Positivt for miljøet med felles aktivitetar ...... 37

Sosial kompetanse er viktig ...... 37

Ein skule med internasjonal karakter ...... 38

Ungdom og rus ...... 38

Ørebro Preventionsprogram ...... 39

Ny handlingsplan om rus – eit samarbeid mellom lokale NAV-kontor ...... 39

Få “drop-out’s” frå Hjelmeland ...... 40

“Ny giv” ...... 40

6 VAKSNE OG ELDRE ...... 41

Levevanar ...... 41

Lite konkret informasjon om vanane våre ...... 41

Stort frivillig engasjement i mange lag og organisasjonar ...... 43

Sosial inkludering ...... 43

Integrering og ”Bulyst” ...... 44

Sjukdommar og dødelegheit ...... 45

“God helse, men kroppen sviktar” ...... 45

VIII Folkehelsekartlegging 2013

Lite legemiddelbruk ...... 46

Hjarte- og karsjukdommar ...... 47

Kreft ...... 50

Type 2 – diabetes...... 53

Kronisk obstruktiv lungesjukdom (KOLS) ...... 55

Psykiske lidingar ...... 57

Ulukker ...... 60

Gode helse- og omsorgstilbod...... 63

KJELDAR: ...... 64

Hovudkjeldar ...... 64

Kjeldar demografi ...... 64

Kjeldar levekår ...... 64

Kjeldar omgjevnadar ...... 64

Kjeldar oppvekst ...... 65

Kjeldar vaksne og eldre ...... 65

Folkehelsekartlegging 2013 IX

FIGURLISTE:

Figur 1: Befolkningsutvikling i Hjelmeland frå 1986 til 2011. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak...... 2

Figur 2: Befolkningas samansetning i Hjelmeland i 2000, 2010, 2020, 2030 og 2040. Begge kjønn. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak...... 3

Figur 3: Gjennomsnittleg årleg vekst i fylka, 2001 – 2011. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak. .. 4

Figur 4: Innvandrarane sin andel av samla befolkning i 2011. Kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak ...... 5

Figur 5: Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, etter landbakgrunn, pr. 01.01.13. Kjelde: SSB ...... 6

Figur 6: Befolkningssamansetninga i Hjelmeland i 2010. Begge kjønn. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak ...... 7

Figur 7: Forventa levealder i Hjelmeland og Finnøy, 2011 – 2040. Kvinner og menn. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsakregisteret, Asplan Viak...... 8

Figur 8: Forventa levealder for menn. 1995 – 2009. Kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsakregisteret, Asplan Viak...... 9

Figur 9: Andelen over 16 år med uoppgitt eller ingen fullført utdanning i 2010. Alle fylke. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 10

Figur 10: Utdanningsnivå i Hjelmeland. 1980 – 2010. Begge kjønn. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 11

Figur 11: Andelen over 16 år med grunnskule som høgaste utdanning i 2010. Begge kjønn. Alle kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 12

Figur 12: Andel personar i låginntektshushaldningar (EU skala) i 2009. Alle kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 13

Figur 13: Hushaldningane si gjeldsbelastning i Hjelmeland, 2009. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 14

Figur 14: Andel arbeidsledige av arbeidsstyrka pr. september 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 15

Figur 15: Andel tapte dagsverk, grunna sjukefråver, av avtalte dagsverk pr. 2. kvartal 2011. Begge kjønn, alle aldrar. Alle fylke og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 16

Figur 16: Andel tapte dagsverk, grunna sjukefråver, av avtalte dagsverk pr. 2. kvartal 2011. Begge kjønn, alle aldrar. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak. .. 16

Figur 17: Årsakar til uførepensjon etter diagnose i 2009. Begge kjønn, alle aldrar. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 17

X Folkehelsekartlegging 2013

Figur 18: Antal uførepensjonistar i aldersgruppa 18 – 29 år, pr. juni 2011. Begge kjønn, 18 – 29 år. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 18

Figur 19: Antal uførepensjonistar fordelt på alder i Hjelmeland, pr. juni 2011. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 18

Figur 20: Andel av befolkninga mellom 18 – 67 år som mottok uførepensjon pr. 30. juni 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 19

Figur 21: Endring i andelen av befolkninga som mottok uførepensjon frå 2010 – 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak...... 19

Figur 22: Andelen av befolkninga som mottok sosialhjelp i 2010. Alle aldrar. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 20

Figur 23: Mottakarar av sosialhjelp fordelt på aldersgrupper. 1997 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak. 21

Figur 24: Anmelde lovbrot pr. 1000 innbyggjarar i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/Kriminalstatistikk SSB, Asplan Viak...... 22

Figur 25: Andelen av kommunalt disponerte boligar pr. 1000 innbyggjarar i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 23

Figur 26: Andel av bustadmassen pr. 2011 bygde i år 2001 og etter. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 24

Figur 27: Utslepp av partiklar i tonn pr. 1000 innbyggjarar i 2007. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/SSB, Statens Forurensningstilsyn (SFT)...... 26

Figur 28: Andel av tilfredsstillande analyseresultat på drikkevasskvalitet i Hjelmeland og Finnøy. 2006 – 2011. Kjelde: Folkehelseinstituttet/Kommunehelsa...... 27

Figur 29: Andelen gravide som røykjer dagleg ved svangerskapets begynnelse og ved svangerskapets slutt, for Rogaland og heile landet. 1999 – 2010. Kjelde: Medisinsk fødselsregister (MFR), Asplan Viak...... 28

Figur 30: Andelen fødde med fødselsvekt over 4,5 kg. 1976 – 2006. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Medisinsk fødselsregister (MFR), Asplan Viak...... 29

Figur 31: Andelen fødde med fødselsvekt under 2,5 kg. 1976 – 2006. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Medisinsk fødselsregister (MFR), Asplan Viak...... 30

Figur 32: Andelen 8-åringar med overvekt og fedme i 2010. Jenter og gutar. Helseregionar og heile landet. Kjelde: Undersøkinga “Barns vekst i Norge”/Norgeshelsa, Asplan Viak...... 30

Figur 33: Andelen 5-åringar utan karieserfaring i 2010. Ulike kommunar og regionar i Rogaland, og Rogaland. Kjelde: Tannhelse Rogaland, SSB, Asplan Viak...... 31

Figur 34: Årsverk av helsesystre, målt i årsverk pr. 10 000 innbyggjarar i alderen 0 – 5 år. 2004 – 2008. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kostra/SSB, Asplan Viak...... 33 Folkehelsekartlegging 2013 XI

Figur 35: Andel barn med barnevernstiltak i forhold til innbyggjarar i alderen 0 – 17 år. 2000 – 2010. Hjelmeland, Finnøy og Stavanger. Kjelde: Kostra/SSB, Asplan Viak...... 33

Figur 36: Andel barn med barnevernstiltak i forhold til innbyggjarar i alderen 0 – 17 år i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde, Kostra/SSB, Asplan Viak...... 34

Figur 37: Andel styrarar og pedagogiske leiarar med godkjent førskuleutdanning i 2010. Alle kommunar i Rogaland, gjennomsnittet for Rogaland og alle norske kommunar. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 35

Figur 38: Andel lærarar i grunnskulen med universitets-/høgskuleutdanning og pedagogisk utdanning av avtalte årsverk i grunnskulen i 2010. Alle kommunar i Rogaland og gjennomsnittet for alle norske kommunar. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 36

Figur 39: Utdrag frå spørjeundersøking blant 8. – 10. kl. elevar i 2012. Kjelde: Kulturseksjonen...... 39

Figur 40: Andelen som ikkje fullførte vidaregåande skule i 2010. 2 års glidande gjennomsnitt. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa, SSB, Asplan Viak...... 40

Figur 41: Fysisk aktivitet i Agder og Rogaland. 1998, 2002, 2005 og 2008. Kjelde: Helse- og levekårsundersøkelsen, SSB, Asplan Viak...... 41

Figur 42: Andel daglegrøykjarar (16 – 74 år) i Rogaland og heile landet. Menn og kvinner. Frå tidsperioden 1995 – 1999 til 2006 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 42

Figur 43: Rusvanar i Agder og Rogaland. 1998, 2002, 2005 og 2008. Menn og kvinner. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 43

Figur 44: Antal pr. 1000 innbyggjarar (0 – 74 år) som brukar legemidlar i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 46

Figur 45: Antal pr. 1000 innbyggjarar (0 – 74 år) som brukar midlar mot hjarte- og karsjukdom. 2007 – 2010. Kvinner og menn. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 47

Figur 46: Antal døde av hjarte- og karsjukdommar pr. 100 000 innbyggjarar (0 – 74 år) i 2009. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 48

Figur 47: Antal døde av hjarte- og karsjukdommar pr. 100 000 innbyggjarar (0 – 74 år) pr. år. 1995 – 2009. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Begge kjønn. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 49

Figur 48: Antal døde av hjarte- og karsjukdommar i Hjelmeland og Finnøy, pr. 100 000 innbyggjarar (0 – 74 år) pr. år. 1995 – 2009. Kvinner og menn. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 49

XII Folkehelsekartlegging 2013

Figur 49: Nye krefttilfeller i Hjelmeland og Finnøy, pr. 100.000 innbyggjarar pr. år. 2005 – 2010. Alle aldrar. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: FHI, Kreftregisteret...... 50

Figur 50: Antal døde av kreft pr. 100 000 innbyggjarar i 2009. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 51

Figur 51: Antal døde av kreft i Hjelmeland og Finnøy, pr. 100 000 innbyggjarar pr. år. 1995 – 2009. Kvinner og menn. Alders- og kjønnsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 52

Figur 52: Antal pr. 1000 innbyggjarar som brukar blodglukosesenkande midlar, ekskl. insulin (diabetes type – 2 legemidlar), 2009 – 2011. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/SSB...... 53

Figur 53: Antal pr. 1000 innbyggjarar (45 – 74 år) som brukar midlar mot KOLS og astma. 2007 – 2010. Kvinner og menn. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 55

Figur 54: Antal døde av KOLS, emfysem og kronisk bronkitt pr. 100 000 innbyggjarar i 2009. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Alders- og kjønsstandardisert. 10 – årige glidande gjennomsnitt. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret, Asplan Viak...... 56

Figur 55: Antal pr. 1000 innbyggjarar som brukar antidepressive legemidlar pr. år, 2007 – 2010. Kvinner og menn. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 57

Figur 56: Antal pr. 1000 innbyggjarar som brukar antipsykotiske legemidlar pr. år, 2007 – 2010. Kvinner og menn. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 58

Figur 57: Antal pr. 1000 innbyggjarar (0 – 74 år) som brukar sovemidlar og beroligande midlar. 2007 – 2010. Kvinner og menn. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. 3 – års glidande gjennomsnitt, standardisert for alder og kjønn. Kjelde: Kommunehelsa/Reseptregisteret, Asplan Viak...... 59

Figur 58: Antal sjukehusopphald pr. 1000 innbyggjarar forårsaka av lårhalsbrot. 1999 – 2010. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Norsk Pasientregister, Asplan Viak...... 60

Figur 59: Antal yrkesskadar i 2010. Alle kommunar i Rogaland. Kjelde: Arbeidstilsynet, Asplan Viak. 61

Figur 60: Yrkesskadar fordelt på næring i Hjelmeland i 2010. Kjelde: Arbeidstilsynet, Asplan Viak. .... 61

Figur 61: Antal ulukker i trafikken i 2010. Alle kommunar i Rogaland og Rogaland. Kjelde: Statens Vegvesen/SSB, Asplan Viak...... 62

Figur 62: Andelen av befolkninga som mottek heimetenestar i Hjelmeland, fordelt etter alder. 2007 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak...... 63 Folkehelsekartlegging 2013 1

1 INNLEIING:

Rogaland Fylkeskommune utarbeidde i 2012 rapporten ”Kartlegging av helsetilstanden i Rogaland”. Rapporten tek utgongspunkt i ei rekkje utvalgte indikatorar som er utarbeida av sekretariatet for Regionalplan for Folkehelse i Rogaland på bakgrunn av mellom anna anbefalingar frå Helsedirektoratet. Statistikken tek utgongspunkt i allereie eksisterande datakjeldar og hovudkjeldane som er brukt er SSB/Panda-modellen, Kommunehelsa, Norgeshelsa og Folkehelseinstituttet. Rogaland Fylkeskommune har samstundes gjort det mogleg for kommunane i fylket å bruke same statistikkgrunnlag i sine kartleggingar, noko som er gjort i dette dokumentet. I tillegg byrja Folkehelseinstituttet i 2012 og gje ut folkehelseprofilar for kvar kommune, som eit bidrag til kommunane sitt arbeid med å skaffe seg oversikt over helsetilstanden i befolkninga, dette er også med og dannar grunnlaget for kartlegginga av helsetilstanden i Hjelmeland.

I og med at Hjelmeland Kommune er ein relativt liten kommune, med sine om lag 2.800 innbyggjarar, vert statistiske tal ofte usikre. Dette kan skuldas personvernhensyn eller at talgrunnlaget blir for spinkelt til å gi rimeleg påliteleg statistikk. Ein bør helst vera mellom 10.000 og 20.000 personar for å få sikker – signifikant – statistikk. For å kunne få eit reelt bilde av situasjonen i Hjelmeland tar me difor utgongspunkt i ei rekkje utvalde indikatorar som talgrunnlag, men utfyllar det med å la fagfolk innan dei ulike felta få kommentere statistikken og deira erfaringar kring dei ulike emna.

2 Folkehelsekartlegging 2013

2 DEMOGRAFI

Stort areal, men få innbyggjarar Hjelmeland Kommune er arealmessig ca. 15 gonger større enn Stavanger, og dermed den nest største kommunen i Rogaland. Når det gjeld befolkningsantal ligg vi i motsett ende av skalaen, vi er den 6 minste kommunen i Rogaland i forhold til folkemengd. Denne kombinasjonen gjev oss ein del utfordringar, mellom anna med tanke på skulestruktur og samferdsel.

Velg kommune/Rogaland Befolkningsutvikling i Hjelmeland 2 900

2 850

2 800

2 750

2 700 Folkemengdepr januar 1.

2 650

2 600

2 550 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Velg år

Figur 1: Befolkningsutvikling i Hjelmeland frå 1986 til 2011. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak.

Befolkningsantalet har sidan midten av 80 – åra gradvis minka, men i 2008 snudde trenden. Det var da ei auke att fram til 2011 og har sidan vore ein liten nedgang. I gjennomsnitt har det vore ein årleg befolkningsvekst på 0,2 % frå 2001 – 2011 i Hjelmeland kommune. Pr. 01.07.13 var befolkningsantalet i Hjelmeland 2790 personar.

Folkehelsekartlegging 2013 3

Eldre enn før og stadig meir sjølvhjelpte?

Velg kommune Velg kjønn Fremtidig alderstruktur i Hjelmeland Begge kjønn

7,9 % 6,5 % Over 80 år 4,6 % 5,3 % 7,6 % 11,8 % 12,0 % Unge pensjonister 67-79 år 11,9 % 9,2 % 10,0 % 48,5 % 48,7 % Yrkesaktiv alder 25-66 år 49,8 % 51,4 % 47,1 % 6,1 % 5,9 % Unge voksne 20-24 år 6,3 % Velg år 6,2 % 6,8 % 2040 5,3 % 2030 5,4 % Videregående skole 16-19 år 5,3 % 2020 5,3 % 6,3 % 2010 4,0 % 4,0 % 2000 Ungdomsskolebarn 13-15 år 3,8 % 4,4 % 4,7 % 9,0 % 9,6 % Barneskolebarn 6-12 år 10,0 % 9,6 % 9,9 % 7,6 % 8,0 % Barnehagebarn 0-5 år 8,3 % 8,5 % 7,5 %

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Andel av befolkningen

Figur 2: Befolkningas samansetning i Hjelmeland i 2000, 2010, 2020, 2030 og 2040. Begge kjønn. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak.

I 2010 var 51,4 % av befolkninga i yrkesaktiv alder (25 – 66 år), medan 5,3 % var over 80 år. I 2040 er det forventa at 48,5 % av befolkninga er i yrkesaktiv alder, medan 7,9 % er over 80 år. Ein ser også ein svak nedgong i antal barnehageborn (0 – 5 år) fram mot 2040, frå 8,5 % av befolkninga i 2010 til 7,6 % i 2040.

Kunnskap om befolkningsutvikling og befolkningas samansetning er ein viktig føresetnad for å kunna sei noko om kva helseutfordringar vi har i dag, og kva som mest sannsynleg kjem til å komma framover. Det er og eit viktig utgangspunkt for å kunne vurdere moglegheiter i folkehelsearbeidet, og for å finne førebyggingspotensial. Mellom anna kan det verta ei utfordring dei kommande tiåra dersom mangelen på sjukepleiarar og anna helsepersonell vedvarar. Med ein mindre andel av befolkninga i yrkesaktiv alder er det færre personar til å ta seg av den aukande andelen eldre, noko som kan gje store utfordringar i helse- og omsorgssektoren. Men det er likevel såpass lenge til denne auka i eldre kjem i Hjelmeland, at situasjonen mest sannsynleg vil vera ein annan en den er i dagens samfunn. Velferdsteknologien er med å gjer at folk bur lenger heime hjå seg sjølv, demens- og kreftbehandlinga vert stadig betre, og generelt sett gjer utviklinga at folk er sjølvhjelpte lengre og klarar seg lengre på eigenhand. Dei fleste ynskjer å bu heime lengst mogleg, og i tillegg sparar samfunnet store summar på å heller hjelpe folk i heimen, enn å tildele dei institusjonsplass.

Ein institusjonsplass kostar om lag kr. 1.000.000 i året, medan

full heimehjelpsteneste har ein kostnad på om lag kr. 100.000.

4 Folkehelsekartlegging 2013

Usikker befolkningsutvikling og aldersframskriving Aldersframskrivinga for Hjelmeland er nok relativt usikker grunna store endringar i samferdselsstrukturen regionalt. Med nye prosjekt som Ryfast, Sandsfjordbru, og mest sannsynleg Årdalstunellen, kan prognosane for framtidig aldersstruktur i Hjelmeland fort endra seg. Med vesentleg kortare reis til/frå Stavanger/Sandnes-området vil ein nok på sikt kunne få ei befolkningsauke. Vi kan få fleire fastbuande pensjonistar no som vegen til hytta vert kortare, noko som potensielt kan føra til ei auke i ulike behov innafor helse- og omsorgstenesta. Mest sannsynleg vil ein og få ei auke i barnefamiliar som vil bu i Hjelmeland og pendla til meir attraktive arbeidsplassar i andre deler av regionen, noko som igjen vil føra til auka behov for barnehageplassar i dei ulike grendane.

Gjennomsnittlig årlig vekst 2001-2011

Oslo 1,53 % Akershus 1,43 % Rogaland 1,34 % Hordaland 1,05 % Sør-Trøndelag 1,03 % Vest-Agder 0,93 % Figur 3: GjennomsnittlegØstfold årleg vekst i fylka,0,93 %2001 – 2011. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak. Buskerud 0,89 % RogalandHele landetvar frå 2001-2011 blant0,86 dei% fylka med høgast årleg befolkningsvekst. Oljenæringa gjev mange arbeidsplassarVestfold i Stavanger0,86- området,% og er nok den største grunnen til auka. Når Ryfast er på plass måAust-Agder nok Hjelmeland også0,68 rekne% med å få fleire innbyggjarar med arbeid i denne regionen, og me Møre og Romsdal 0,40 % vil nok sjåTroms ein større vekst0,38 %-prosent i åra etter 2019, når Ryfast skal stå ferdig, enn vi har gjort til no. Nord-Trøndelag 0,35 % Telemark 0,23 % Hedmark 0,22 % Oppland 0,17 % Sogn og Fjordane 0,01 % Nordland - 0,07% Finnmark - 0,08% -2% -1% 0% 1% 2% 3% Gjennomsnittlig prosentvis årlig vekst

Folkehelsekartlegging 2013 5

16 % av Hjelmelandsbefolkninga har innvandrarbakgrunn Hjelmeland er ein av dei kommunane i Rogaland med størst andel av befolkninga med innvandrarbakgrunn, med ein andel på 16 % pr. 01.01.13. Hovuddelen av desse er arbeidsinnvandrarar frå Europa, men det kjem også ein del flyktningar til Hjelmeland. Innvandrarbakgrunn er definert som personar som sjølv er født i utlandet, med foreldre som også er det, eller personar født i Norge men der begge foreldra er født i utlandet. I eit folkehelseperspektiv kan dette gje både positive og negative utslag. Mellom anna gjev innvandring høve til å utvikle næringslivet og å auka befolkningstalet, medan språk, kulturforskjellar og integrering kan verta ei utfordring. Det er spesielt viktig å ha fokus på å utjamne dei sosiale skilnadane i helse når befolkninga vår består av så mange ulike kulturar, då utdanning, inntekt, språk, kulturforskjellar osb. ofte medverkar til at skilnadane vert større. Desse forskjellane gjeld sjølvsagt også mellom etniske nordmenn, men gapet er ofte større når ein går over landegrenser. Ein positiv tendens vi ser her i Hjelmeland, som bidreg sterkt til god integrering og som er med på å utjamne desse forskjellane, er at mange av innvandrarane deltek i frivillige lag og organisasjonar. Mange er aktivt med i ulike lag, og fleire har også tillitsverv i styrer.

Velg år Innvandrernes andel av samlet befolkning i 2011

Hele landet 24,4 Stavanger 17,7 Sandnes 14,7 Hjelmeland 13,9 Sola 13,8 Haugesund 12,6 Rogaland 12,5 Finnøy 10,8 Hå 10,4 Klepp 9,9 Eigersund 9 Gjesdal 8,9 Rennesøy 8,9 Randaberg 8,4 Utsira 8,3 Time 8,1 Vindafjord 7,9 Kvitsøy 7,4 Lund 7,3 Suldal 7,3 Strand 7,2 Karmøy 7 Tysvær 6,3 Bjerkreim 6 Bokn 5,9 Forsand 5,7 Sauda 5,4 Sokndal 3,3 0 5 10 15 20 25 30 Andel av befolkningen

Figur 4: Innvandrarane sin andel av samla befolkning i 2011. Kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak

Frå 2007 til 2013 har innvandraranes andel av befolkninga i Hjelmeland gått frå 7,8 % til 16 %.

Hovudårsaka til dette er nok utviding av EU, og dermed større internasjonal flyt av arbeidskraft.

6 Folkehelsekartlegging 2013

På figuren under ser vi fordeling etter landbakgrunn pr. 01.01.13, og ser at det er flest innbyggjarar frå Litauen, Tyskland og Polen. Dei fleste som kjem til Hjelmeland frå desse landa, kjem hit for å arbeide.

Figur 5: Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, etter landbakgrunn, pr. 01.01.13. Kjelde: SSB

Folkehelsekartlegging 2013 7

Med eller utan plikt/rett til norskopplæring? Ein ser at språk er ei utfordring, både for ungar og vaksne, når dei kjem til Norge. På ungdomsskulen er det fleire ulike språk, og ein ser at dei som snakkar same språk kan ha ein tendens til å danne “klikkar”. Det same skjer også i stor grad ute i arbeidslivet, og er ei viktig årsak til at mange slit med å læra seg norsk. Utan god kommunikasjon er det også vanskeleg å ta del i lokalsamfunnet, og ein kan ha lett for å falle utanfor fritidsaktivitetar og arrangement som ikkje skjer gjennom skule/arbeidsgjevar. Dette kan vera einsamt for mange, då vår kultur for dei fleste er framand, i tillegg til at dei fleste er langt frå familie og vener. Det er heller ikkje mykje avlastning i familiane, når nettverket er for lite.

Flyktningar og personar som kjem til landet på grunn av familiegjenforening har både plikt og rett til norskopplæring. Personar med opprinnelsesland utanfor EØS/EU-områder har plikt til norskopplæring, men ikkje rett til det. Når det gjeld personar innanfor EØS/EU- områder har dei verken plikt eller rett til norskopplæring, med mindre dei har eit ynskje om å bli norske statsborgarar. Dette vil seie at storparten av innvandrarane i Hjelmeland ikkje har verken plikt eller rett til norskopplæring, då det er fleire arbeidsinnvandrarar enn flyktningar i kommunen. Dei kan gå på norskkurs, men må då ta kostnaden sjølv. Førebels er det lite tilrettelagt for å tilby slike kurs, men gjennom prosjektet “Frå innvandrar til innbyggjar” vert det jobba konkret med dette.

Av dei 16 % av befolkninga i Hjelmeland som er av innvandrarbakgrunn, har berre ca. 1/3 rett og/eller plikt til norskopplæring.

Større andel yrkesaktive menn

Velg år Velg kommune/Rogaland/region Aldersstruktur - Hjelmeland i 2010

65 Over 80 år 85

132 Unge pensjonister (67-79 år) 128

758 Yrkesaktiv alder (26-66 år) 689

85 Unge voksne (20-24 år) 90 Velg kjønn Menn 78 Videregående skole (16-19 år) Kvinner 72

71 Ungdomsskolebarn (13-15 år) 52

130 Barneskolebarn (6-12 år) 140

115 Barnehagebarn (0-5 år) 124 0 100 200 300 400 500 600 700 800

Figur 6: Befolkningssamansetninga i Hjelmeland i 2010. Begge kjønn. Kjelde: Pandamodellen, SSB, Asplan Viak

8 Folkehelsekartlegging 2013

At det er meir menn enn kvinner i yrkesaktiv alder i Hjelmeland kan ha med at kvinnene reiser ut av kommunen for å utdanne seg, og ikkje kjem attende til kommunen for å jobbe. Det er stor andel av jordbruk- og handverksyrke i Hjelmeland, og dette er arbeidsplassar som ofte er mannsdominerte. Det er ikkje så mange arbeidsplassar for høgare utdanna kvinner, noko som kanskje fører til at dei finn seg arbeid og bustad i andre kommunar. Det kan også vera tilfeldigheter eller ha andre forklaringar, men framskrivinga av aldersstrukturen viser uansett at dette mest sannsynleg vil vera likt i 2040.

Vi får lengre og lengre liv

Forventet levealder 88

Velg kjønn Velg kommune/Rogaland/Norge 82 Kvinne - Finnøy Kvinne - Hjelmeland

Forventetlevealder Mann - Finnøy

80 Mann - Hjelmeland

76 2011 2015 2020 2025 2030 2035 2040

Velg år

Figur 7: Forventa levealder i Hjelmeland og Finnøy, 2011 – 2040. Kvinner og menn. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsakregisteret, Asplan Viak.

Vi veit meir idag om kva som er bra og dårleg for helsa vår enn det vi gjorde tidlegare – noko som igjen fører til at den forventa levealderen på både kvinner og menn aukar. Tradisjonelt sett ser ein til dømes at enker har ein tendens til å leve lenger enn enkemenn, noko som kan gjere utslag på levealderstatistikk. Det kan sjå ut til at eldre menn oftare har dårlegare fysisk helse enn eldre kvinner. Dei har gjerne eit mindre sosialt aktivt liv og også gjerne eit dårlegare kosthald. I tillegg har dei oftare slitasjeyrke, og oppsøkjer lege seinare, noko som igjen kan føre til at ein oppdagar sjukdom seinare.

God fysisk form gjer ofte den psykiske helsa betre, men ein kan likevel ha god psykisk helse om den fysiske er dårleg. Folkehelsekartlegging 2013 9

Velg år Velg kjønn Forventet levealder - menn i perioden 1995-2009

Utsira 80 Randaberg 80 Tysvær 79 Forsand 79 Bokn 79 Vindafjord 79 Sola 79 Klepp 79 Suldal 79 Finnøy 79 Bjerkreim 79 Rennesøy 79 Kvitsøy 79 Lund 79 Strand 78 Sandnes 78 Time 78 Hå 78 Sokndal 77 Gjesdal 77 Stavanger 77 Hjelmeland 77 Rogaland 77 Hele landet 77 Karmøy 76 Sauda 76 Haugesund 76 Eigersund 76 74 75 76 77 78 79 80 81 Forventet levelader

Figur 8: Forventa levealder for menn. 1995 – 2009. Kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/Dødsårsakregisteret, Asplan Viak.

Den forventa levealderen i perioden 1995 – 2009 var 77 år for menn og 83 år for kvinner her i Hjelmeland. I 2040 er den forventa levealderen 84,18 år for menn, og 86,85 år for kvinner.

Alderen aukar på begge kjønn, men forskjellen på

levealder mellom kvinner og menn vert mindre.

Det som er litt interessant er at menn “tek att” kvinnene, slik at det i 2040 vil vera litt over 2,5 år i forskjell på levealderen, medan det i dag er ca. 7 år! Årsaka til dette er nok i hovudsak så enkel at forskjellen minkar fordi mennene vert flinkare enn før til å ta vare på helsa, medan kvinnene allereie i dag er ganske flinke.

10 Folkehelsekartlegging 2013

3 LEVEKÅR

Sosiale skilnadar i helse Å utjamne sosiale helseforskjellar er ein nødvendigheit for å oppnå ei god folkehelse blant heile befolkninga. Det viser seg at sosioøkonomisk bakgrunn - utdanning, yrke og inntekt - har stor betyding for helsa. Dei siste 20 åra har helsetilstanden blitt betre for alle befolkningsgrupper, men det viser seg at betringa for personar med lang utdanning og høg inntekt generelt sett har vore høgare enn for personar med kort utdanning og låg inntekt. Dei sosiale forskjellane i helse viser seg både for forventa levealder og for førekomsten av dei vanlegaste kroniske sjukdommane, samt for den psykiske helsa.

For å få eit bilete av den sosioøkonomiske statusen er det difor mest nærliggjande og sjå på utdanning og inntektsnivå.

Velg kjønn Velg lengde på utdannelse Velg år Høyeste utdannelse-Uoppgitt eller ingen fullført utdanning, 2010 Begge kjønn - 2010 Oslo 12% Rogaland 8% Akershus 6% Norge 6% Buskerud 6% Hordaland 6% Finnmark Finnmárku 6% Møre og Romsdal 5% Vestfold 5% Sogn og Fjordane 5% Vest-Agder 5% Sør-Trøndelag 5% Østfold 5% Aust-Agder 4% Troms Romsa 4% Telemark 4% Oppland 4% Nordland 3% Hedmark 3% Nord-Trøndelag 3%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Andel over 16 år med utdannelse

Figur 9: Andelen over 16 år med uoppgitt eller ingen fullført utdanning i 2010. Alle fylke. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Rogaland var i 2010, nest etter Oslo, det fylket i Norge med høgast andel av befolkninga med uoppgitt eller inga fullført utdanning.

Folkehelsekartlegging 2013 11

Velg kjønn Utdannelsesnivå - Begge kjønn 60%

50% Velg utdanningslengde Velg kommune Grunnskolenivå - Hjelmeland

Videregåendeskole-nivå - 40% Hjelmeland Universitets- og høgskolenivå kort - Hjelmeland Universitets- og høgskolenivå lang - Hjelmeland 30%

20% Andelenover 16 med år utdannelse

10%

0% 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Velg år

NB! Turkis kurve viser ”Uoppgitt eller ingen fullført utdanning – Hjelmeland”.

Figur 10: Utdanningsnivå i Hjelmeland. 1980 – 2010. Begge kjønn. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Statistikken syner at det i Hjelmeland i 2010 var 44,2 % som hadde vidaregåande skule som høgaste utdanningsnivå. Andelen med grunnskule som høgaste utdanning er stadig synkande, medan vi ser ei lita auke i andelen som tar kort- og lang universitets- og høgskuleutdanning.

Både her i Hjelmeland, og i Rogaland, ser vi at det over dei siste tiåra har vore ei auke i andelen personar som har uoppgitt eller inga fullført utdanning. Ei av forklaringane på dette kan vera at andelen innvandrarar i befolkninga stadig aukar. Det er lite informasjon om utdanning tatt i utlandet blant innvandrarar, men ei undersøking gjort av SSB i 2011 viser at det er store variasjonar i utdanningsnivået blant denne gruppa. Andelen med lang høgare utdanning er større blant innvandrarar enn blant resten av befolkninga. Kvar tiande innvandrar hadde i 2012 lang høgare utdanning, medan 8 % hadde det blant resten av befolkninga. Men i motsett ende av skalaen ser vi også at ein stor andel av denne gruppa ikkje har fullført utdanning, dette gjeld spesielt kvinner. I tillegg er det og ein stor del av innvandrargruppa det manglar utdanningsinformasjon om. I Hjelmeland ser vi ei auke i aldersgruppa 25 – 50 år utan fagbrev/kompetanse. Dette kan komma av at vi har stor arbeidsinnvandring, der ein del personar manglar relevant utdanning eller har papirer som ikkje er oversette/godkjende i Norge. I ein del tilfelle snakkar dei ikkje tilstrekkeleg norsk, og endar ofte opp med tunge industrijobbar med auka fare for slitasje og sjukdom.

12 Folkehelsekartlegging 2013

Velg år Velg utdanningslengde Velg kjønn Høyeste utdannelse- Grunnskolenivå Begge kjønn - 2010 Forsand 35,2 % Sokndal 34,4 % Kvitsøy 33,3 % Strand 33,0 % Hå 31,7 % Bjerkreim 31,4 % Karmøy 31,3 % Gjesdal 31,2 % Lund 31,2 % Eigersund 31,1 % Bokn 30,9 % Klepp 30,8 % Utsira 30,3 % Sauda 29,6 % Tysvær 27,7 % Vindafjord 27,7 % Norge 27,7 % Time 27,5 % Hjelmeland 26,9 % Sandnes 26,9 % Rogaland 26,5 % Randaberg 26,3 % Suldal 26,1 % Rennesøy 26,1 % Finnøy 25,7 % Sola 24,9 % Haugesund 24,4 % Stavanger 22,1 % 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Andelen over 16 år med utdannelse

Figur 11: Andelen over 16 år med grunnskule som høgaste utdanning i 2010. Begge kjønn. Alle kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Hjelmeland ligg mellom fylkes- og landsgjennomsnittet når det gjeld andel av befolkninga som har grunnskule som høgaste utdanning. Dette fører for mange til at det vert vanskelegare å få seg fast jobb, då krava til utdanning er høgare i dag enn før. Ofte er jobbar innan reinhald og industri aktuelle når ein ikkje har så høg utdanning, dette er slitasjeyrke som i seg sjølv kan føra til auka risiko for helseplager. Det finnes gode lokale eksempel på firma der førebygging vert høgt prioritert, der ein har gode trivselstiltak og fokus på å få ned sjukefråveret. At arbeidsgjevar aktivt legg til rette for eit godt arbeidsmiljø er med å gjer at folk klarar seg betre i både psykisk- og fysisk harde jobbar.

Folkehelsekartlegging 2013 13

Mange låginntektshushaldningar Det er uklart kva årsakene er, men forsking visar at inntektsnivå har betydning for helsetilstand. Låg inntekt aukar sannsynligheiten for mellom anna dårleg sjølvopplevd helse, psykiske problem, sjukdom og for tidleg død. Også i Hjelmeland, slik som på fylkesbasis, er det par med barn 0 – 17 år som har høgast medianinntekt, medan aleinebuarar har lågast.

Personer i lavinntektshusholdninger (EU skala) i 2009

Haugesund 9,9 Finnøy 9,8 Lund 9,6 Hjelmeland 9,6 Hele landet 9,5 Bokn 9,5 Suldal 9 Vindafjord 8,9 Sokndal 8,9 Stavanger 8,1 Karmøy 8,1 Kvitsøy 8 Utsira 7,5 Rogaland 7,4 Strand 6,9 Sandnes 6,7 Sauda 6,6 Hå 6,6 Eigersund 6,4 Klepp 6,2 Rennesøy 6,2 Time 6 Sola 6 Tysvær 5,7 Gjesdal 5,2 Bjerkreim 5,2 Randaberg 5 Forsand 4,5 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Andel av befolkningen

Figur 12: Andel personar i låginntektshushaldningar (EU skala) i 2009. Alle kommunane i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Med ein andel på 9,6 %, var vi i 2009 ein av dei kommunane i Rogaland som har flest personar i låginntektshusholdningar. Det er rett over landsgjennomsnittet på 9,5 %, og eit stykke over fylkesgjennomsnittet som på 7,4 %. Dette har nok ulike årsakar, men det er nærliggande også i dette tilfellet å tru at ein av grunnane er at vi har ein relativt stor andel av befolkninga som er av innvandrarbakgrunn. Av desse er det ein del flyktningfamiliar, samstundes som vi har stor arbeidsinnvandring. Som nemnt tidlegare har mange i desse gruppene utfordringar når det kjem til utdanning, og dei hamnar difor lettare i lavtlønsyrke. Personar som går på introduksjonslønn (vaksenopplæring) bidreg nok også til at desse tala er høge, men sjølv om løna er relativt låg anser mange seg likevel ikkje som fattige. Ein har i Hjelmeland også ein stor andel av bønder, som også kan gje utslag på denne statistikken grunna store investeringar på gardsbruka.

Uansett årsak så ser ein at det i Hjelmeland er ein del personar som får supplerande sosialhjelp på toppen av eiga inntekt.

14 Folkehelsekartlegging 2013

Velg kommune Husholdningenes gjeldsbelastning i Hjelmeland - 2009 35

30 28

Ingen gjeld 20 19 Gjeld mindre eller lik samla inntekt Gjeld 1-2 ganger inntekt Gjeld 2-3 ganger inntekt 15

Gjeld større enn 3 ganger inntekt Andelhusholdninger 12

10 10

Figur 13: Hushaldningane si gjeldsbelastning i Hjelmeland, 2009. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Andelen av befolkninga i Hjelmeland med gjeld større enn 3 gonger inntekt var i 2009 på 12 %. Dette er under både lands- og fylkesgjennomsnittet som var på 14 % og 15 %. 32 % av befolkninga i Hjelmeland, og dermed den største andelen, hadde i 2009 gjeld mindre eller lik samla inntekt, medan 28 % ikkje hadde gjeld i det heile.

Ein hadde i Hjelmeland, som i nabokommunane, også forventa auke i gjeldsrådgivningssakar i 2012, men den forventa auken har ikkje kome. Det kan sjå ut som folk i Hjelmeland er flinke til å klara seg sjølv, og prøver så langt det lar seg gjera å ordna opp i problem på eigenhand.

Folkehelsekartlegging 2013 15

Lite arbeidsløyse

Velg kjønn Velg år/Måned Arbeidsledighet - Begge kjønn pr 2011M09

Haugesund 3,9 Karmøy 2,7 Hele landet 2,5 Bokn 2,2 Sandnes 2 Rogaland 2 Sokndal 1,8 Eigersund 1,8 Gjesdal 1,8 Stavanger 1,8 Tysvær 1,7 Forsand 1,7 Hå 1,6 Sola 1,6 Klepp 1,6 Lund 1,5 Sauda 1,4 Strand 1,3 Time 1,3 Vindafjord 1,2 Randaberg 1,2 Rennesøy 1 Finnøy 0,9 Utsira 0,8 Suldal 0,8 Bjerkreim 0,8 Hjelmeland 0,8 Kvitsøy 0,4 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 Andel av arbeidsstyrken

Figur 14: Andel arbeidsledige av arbeidsstyrka pr. september 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Sidan 2011 har arbeidsløysa i Hjelmeland auka noko, men den er fortsatt låg. Fleire store industribedrifter bidreg i Hjelmeland til mange arbeidsplassar, både for folk med høg og låg utdanning. Ein opplever også at folk i Hjelmeland ikkje er kresne på kva jobbar dei tek. Når det er sagt så kan ein, på generell basis, sjå tendensar på at ungdom i dag har meir forventningar til kva type jobb dei skal ha enn før. Folk tek lengre utdanning enn før, og ynskjer nok i større grad enn før å gå rett frå fullført utdanning og direkte inn i ”den rette jobben” utan å ha særleg stor arbeidserfaring i forkant.

At Hjelmeland har så pass lite arbeidsløyse kan kanskje også skyldas at folk ikkje flyttar hit dersom dei ikkje først har fått seg ein jobb, eller motsett – at folk flyttar dersom dei ikkje har jobb.

Rogaland var i 2011 det fylket med nest minst arbeidsløyse i landet, med 1,9 % pr. desember 2011.

Hjelmeland var igjen den kommunen i Rogaland med nest minst arbeidsløyse – berre 0,8 % pr. september 2011.

16 Folkehelsekartlegging 2013

Friske Hjelmelandsbuar

Velg alder Velg år Velg kjønn Sykefravær - 2011 Begge kjønn - Alle aldre

Troms 6,9 Finnmark 6,7 ”Hjelmeland er Østfold 6,6 Oppland 6,6 friskast i Hedmark 6,5 Nordland 6,4 Nord-Trøndelag 6,4 Rogaland – Buskerud 6 Telemark 5,8 Møre og Romsdal 5,8 Rogaland er Sør-Trøndelag 5,8 Vest-Agder 5,8 friskast i Hordaland 5,8 Landet 5,7 landet!” Aust-Agder 5,7 Vestfold 5,5 Akershus 5,4 Sogn og Fjordane 5 Oslo 4,9 Rogaland 4,7

0 2 4 6 8 10 12 Andel tapte dagsverk per 2. kvartal

Figur 15: Andel tapte dagsverk, grunna sjukefråver, av avtalte dagsverk pr. 2. kvartal 2011. Begge kjønn, alle aldrar. Alle fylke og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak.

Velg kjønn Velg alder Velg år Sykefravær - 2011 Begge kjønn - Alle aldre

Kvitsøy 6,3 Lund 6,3 Landet 5,7 Haugesund 5,4 Bjerkreim 5,4 Karmøy 5,1 Tysvær 5 Eigersund 5 Hå 5 Time 5 Bokn 4,9 Klepp 4,9 Sauda 4,8 Utsira 4,8 Sandnes 4,8 Randaberg 4,7 Rogaland 4,7 Strand 4,7 Suldal 4,6 Forsand 4,6 Gjesdal 4,4 Stavanger 4,3 Rennesøy 4,3 Vindafjord 4,2 Sokndal 4,1 Sola 4,1 Hjelmeland 3,4 Finnøy 3,4 0 1 2 3 4 5 6 7 Andel tapte dagsverk per 2. kvartal

Figur 16: Andel tapte dagsverk, grunna sjukefråver, av avtalte dagsverk pr. 2. kvartal 2011. Begge kjønn, alle aldrar. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak.

Rogaland var i 2011 det fylket i landet som hadde lågast sjukefråver, med ein andel på 4,7 %. Hjelmeland var same året den kommunen i Rogaland som hadde lågast sjukefråver, ilag med Finnøy, med berre 3,4 %. I Hjelmeland har det vore lågt sjukefråver sidan 2008. Årsakar til dette kan ha med at fokuset på dette temaet, og kva som gjev god helse generelt sett, har auka dei siste åra. Røykeloven og kampanjar om kosthald og fysisk aktivitet kan ha ført til at fleire har valt ein sunnare Folkehelsekartlegging 2013 17

livsstil. Det kan også vera andre faktorar som verkar inn på desse tala. Som t.d. at NAV og dei ulike arbeidsplassane har god oppfølging og tiltak i forhold til sjukefråver, at det er godt arbeidsmiljø rundt om i bedriftene, og at vi har lett tilgong til naturen og turstiar – som igjen fører til god fysisk og mental helse. Ein annan ting som kanskje kan gjenspegla sjukefråveret er mentaliteten blant befolkninga. Det verkar som om folk i Hjelmeland prøver så langt det lar seg gjera å gå på jobb, og sjølv ta ansvar for å komme seg på føtene att dersom dei har blitt sjuke. Vi er ein liten kommune og vert fort sakna om vi ikkje er på arbeidsplassen, dette fører nok også til at folk føler eit større ansvar for å gå på jobb. Ein kan nok også drøfte om ei av årsakene til det låge sjukefråveret kan vera at vi har stor innpendling til kommunen, og at det difor er ein del sjukemeldingar registrerte i andre kommunar. Dette er nok heller tvilsamt, rett og slett fordi dei store innpendlingsbedriftane i kommunen ser ut til å ha relativt stort fokus på tilrettelegging, førebygging og oppfølging. Tendensen med få sjukemeldte har vore ein stabil tendens i Hjelmeland, så mest sannsynleg har dette, som nemnt tidlegare, meir med kultur og mentalitet å gjera.

Få som mottek uførepensjon Statistikken viser at sjukdommar i muskel-skjelettsystemet og psykiske lidingar står for dei fleste uførediagnosane. Det same gjeld her i Hjelmeland.

Velg kjønn Velg alder Diagnose uføre 2009 - Begge kjønn - Alle aldre

Sykdommer i muskel-skjelettsystemet og bindevev 31,4 Psykiske lidelser og adferdsforstyrrelser 30,6 Sykdommer i nervesystemet 6,9 Sykdommer i sirkulasjonssystemet 6,2 Skader, forgiftninger, og vold 4,7 Diagnose mangler foreløpig 4,3 -Organiske psykiske lidelser/schizofrene og paranoide lidelser 4,2 Svulster 2,5 Sykdommer i åndedrettssystemet 2,4 Medfødte misdannelser og kromosomavvik 2 Endokrine, ernærings- og metabolske sykdommer 1,7 Sykdommer i hud og underhud 1,6 Sykdommer i øyet og øret 1,5 Sykdommer i fordøyelsessystemet 1,2 Symptomer, tegn 1,1 Infeksjons- og parasittsykdommer 0,7 Alle andre diagnoser 0,6 Sykdommer i urin- og kjønnsorganene 0,3 Sykdommer i blod og bloddannende organer 0,2

0 5 10 15 20 25 30 35 Prosent

Figur 17: Årsakar til uførepensjon etter diagnose i 2009. Begge kjønn, alle aldrar. Kjelde: NAV, Asplan Viak.

Personar som har rett til uførepensjon er både folk som er fødde uføre og folk som vert det i løpet av livet.

Statistikken syner at Rogaland ligg godt an når det gjeld mottakarar av uførepensjon fordelt på alle aldrar, med berre 7,2 % uførepensjonistar.

18 Folkehelsekartlegging 2013

Velg aldersgruppe Antall uførepensjonister i aldersgruppen 18-29 år (Kilde: NAV) Juni 2011

Rogaland 838 Hordaland 825 Akershus 732 Østfold 654 Oslo 623 Sør-Trøndelag 620 Buskerud 528 Vestfold 514 Nordland 474 Telemark 464 Figur 18: Antal uførepensjonistar i aldersgruppa 18 – 29 år, pr. juni 2011. Begge kjønn, 18 – 29 år. Kjelde: NAV, Asplan Viak. Hedmark 376 Møre og Romsdal 375 Når detVest-Agder gjeld uførepensjonistar i aldersgruppa333 18 – 29 år derimot, ligg vårt fylke øvst i landet med 838 personarNord-Trøndelag pr. juni 2011. 304 Oppland 291 I HjelmelandTroms ser vi ikkje denne tendensen.267 Det er uførepensjonistar under 45 år i Hjelmeland også, Aust-Agder 251 menSogn det og Fjordane er så få personar at dei177 på grunn av anonymitet ikkje kjem med i den offisielle statistikken. Her ser viFinnmark at det hovudsakleg126 er dei mellom 55 – 65 år som står for majoriteten av uførepensjonane, noko som også0 kan sjåast100 i samanheng200 med300 at det400 er aldersgruppa500 50600 + som 700oftast er 800plaga med900 Antall personer slitasjeskadar.

Velg juni/År Velg kommune Antall uførepensjonister fordelt på alder i Hjelmeland

25 24

20 19

15 15

Antall Antall personer

10 8

0 18-19 år 20-24 år 25-29 år 30-34 år 35-39 år 40-44 år 45-49 år 50-54 år 55-59 år 60-64 år 65-67 år Juni 2011

Figur 19: Antal uførepensjonistar fordelt på alder i Hjelmeland, pr. juni 2011. Kjelde: NAV, Asplan Viak. Folkehelsekartlegging 2013 19

Velg Juni/År Mottakere av uførepensjon per 30. juni 2011

Sokndal 10,7 % Bokn 10,4 % Forsand 10,0 % Karmøy 9,7 % Eigersund 9,5 % Hele landet 9,5 % Lund 9,1 % Haugesund 9,0 % Tysvær 8,3 % Suldal 8,2 % Sauda 8,0 % Bjerkreim 8,0 % Strand 7,8 % Hå 7,6 % Time 7,6 % Randaberg 7,4 % Rogaland 7,2 % Vindafjord 7,2 % Klepp 6,8 % Kvitsøy 6,8 % Finnøy 6,8 % Sandnes 6,6 % Hjelmeland 6,6 % Utsira 6,5 % Stavanger 6,2 % Sola 5,6 % Gjesdal 5,6 % Rennesøy 5,0 % 0,0 % 2,0 % 4,0 % 6,0 % 8,0 % 10,0 % 12,0 % Andel av befolkningen 18 - 67 år

Figur 20: Andel av befolkninga mellom 18 – 67 år som mottok uførepensjon pr. 30. juni 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak.

Trass vanskeleg tilgong på lettare arbeid og omskulering, ligg vi i Hjelmeland lågt på uførestatistikken. 6,6 % av befolkninga mellom 18 – 67 år i Hjelmeland er på uførepensjon, mot 7,2 % i Rogaland og 9,5 % i heile landet. Ei årsak til dette kan vera at folk i Hjelmeland beheld jobbane så lenge dei kan. Folk hadde kanskje også i visse tilfelle hatt rett til hjelp, men vegrar seg for å ta kontakt med NAV. Det kan i dette tilfellet, som med sjukefråver, kanskje ha med mentalitet å gjera. Folk ynskjer å vera friske, og ynskjer ikkje å gå på NAV i frykt for å verta ”sjukeleggjort”. I tillegg bur vi i ein liten, gjennomsiktig kommune der det er vanskeleg å forsvinna i mengden.

Ein postitiv tendens er at fleire og fleire har delvis uføretrygd og delvis arbeid. På den måten beheld dei tilhøyrigheiten til arbeidsplassen og opplever at det er behov for dei, samstundes som dei meistrar arbeidet dei skal gjera.

Endring i uføreandel fra 2010 til 2011

Sokndal Lund Suldal Time Randaberg Utsira Eigersund Hele landet Haugesund Karmøy Gjesdal Hå Stavanger Forsand Klepp Rogaland Tysvær Kvitsøy Bjerkreim Rennesøy Sandnes Bokn Sola Hjelmeland Vindafjord Strand Finnøy Sauda -10% -8% -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8% 10%

Figur 21: Endring i andelen av befolkninga som mottok uførepensjon frå 2010 – 2011. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: NAV, Asplan Viak.

20 Folkehelsekartlegging 2013

Vi ser at det frå 2010 til 2011 har vore ein nedgong i uføreandelen. Denne nedgongen kan vera tilfeldig, men ein ser at det generelt sett har vore nedgong etter at NAV vart oppretta i 2008. Då vart sosialkontoret, trygdekontoret og Aetat samla under eitt, og ein fekk betre verkemidlar og tiltaksordningar.

Velg aldersgruppe Velg år Mottakere av sosialhjelp i 2010 - alle aldre

Haugesund 39 Sauda 37 Tysvær 32 Stavanger 31 Hele landet 30 Hjelmeland 28 Randaberg 28 Gjesdal 27 Strand 27 Lund 27 Rogaland 25 Time 25 Suldal 25 Eigersund 24 Sandnes 23 Sokndal 23 Sola 22 Forsand 21 Karmøy 20 Bjerkreim 20 Hå 18 Vindafjord 17 Rennesøy 17 Klepp 17 Finnøy 15 Utsira 5 Bokn 0 Kvitsøy 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Antall pr 1000 innbyggere

Figur 22: Andelen av befolkninga som mottok sosialhjelp i 2010. Alle aldrar. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

I Hjelmeland var det i 2010 ca. 80 personar som fekk sosialhjelp. Ein har sett ei auke også i 2012, dette grunna ein del nye tilflyttarar.

Folkehelsekartlegging 2013 21

Velg kommune Mottakere av sosialhjelp i Hjelmeland 120

100

80 Velg aldersgruppe 16-17 år 67 år eller eldre 50-66 år 60 alle aldre 40-49 år

18-24 år Antall Antall 1000 pr innbyggere 40 30-39 år 25-29 år

0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Velg år

Figur 23: Mottakarar av sosialhjelp fordelt på aldersgrupper. 1997 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Her ser vi statistikk over sosialhjelpsmottakarar i Hjelmeland fordelt på aldersgrupper, og ser at dei i alderen 25 – 29 år ligg høgast. Det er vanskelig å sei noko heilt konkret om kvifor det er slik, delvis grunna anonymitet. Men ei av forklaringane kan vera at dette er ei gruppe som har lite tilknyting til arbeidslivet, lite utdanning og dermed slit med å få ein varig jobb.

22 Folkehelsekartlegging 2013

4 OMGJEVNADAR

Omgjevnadar er ein faktor som kan gjera stor innverknad på helsa. Plan- og bygningslova (PBL) seier at planar skal ”fremme befolkningas helse og motverke sosiale helseforskjellar, samt bidra til å førebygge kriminalitet” (§ 3), og ”legge til rette for god forming av bygde omgjevnadar, gode bumiljø og gode oppvekst- og levekår i alle deler av landet”.

Ved å drive gjennomtenkt og god samfunns- og arealplanlegging bidreg vi med andre ord til ei god folkehelse. Til dømes er det ein samanheng mellom kriminalitet og fysisk utforming, men gjerne meir i byane enn på bygda, der sentrumsområda ofte er tilhaldsstad for kriminelle. Men når vi snakkar om omgjevnadar så er omfanget av kriminalitet ein faktor som påverkar vårt syn på desse. Eit nærområde prega av mykje kriminalitet kan føra til at folk føler seg utrygge, noko som gjev negativt utslag på helsa. Dette er også noko vi ser mindre av i Hjelmeland, då omfanget av kriminelle er mindre, og difor ikkje ”fargar” nærområda like mykje.

Få anmeldingar Hjelmeland har få melde lovbrot. Det er ein trend at små kommunar generelt sett har mindre kriminalitet enn dei store, sjølv om enkelte kommunar kan oppleva spesielle problem. At Haugesund har såpass mykje kriminalitet er eit eksempel på dette. Ein kan også gjere seg tankar om at folk kanskje har ein litt høgare barriere for å anmelde nokon i mindre, meir ”gjennomsiktige” kommunar, men det ser ein imidlertid litt av i dei fleste kommunar, uansett størrelse. Det er uansett ei oppfatning av at mindre alvorlege hendingar vert betre ivaretatt av politiet på mindre stadar, sidan politiet i byane dessverre må prioritere hardare enn i utkantane.

Velg år Anmeldte lovbrudd i 2010

Haugesund 118,2 Stavanger 84,7 Hele landet 79,3 Sandnes 78,4 Rogaland 69,9 Time 66,2 Vindafjord 54,7 Hå 53,8 Karmøy 53,7 Lund 53,2 Gjesdal 53,1 Eigersund 51 Tysvær 50,6 Sola 49,9 Klepp 48,1 Randaberg 47,7 Strand 43,6 Bokn 43,3 Rennesøy 41,6 Bjerkreim 39,9 Sokndal 38,7 Sauda 37,7 Finnøy 35,8 Suldal 35,6 Utsira 32,1 Forsand 24,4 Hjelmeland 24,4 Kvitsøy 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Anmeldte lovbrudd per 1000 innbyggeer

Figur 24: Anmelde lovbrot pr. 1000 innbyggjarar i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/Kriminalstatistikk SSB, Asplan Viak. Folkehelsekartlegging 2013 23

I figuren over ser vi antal anmeldte lovbrot i 2010, der vi er ein av dei kommunane med færrast anmeldingar. Når vi ser på fordeling av lovbrot i Hjelmeland i 2012, så er det vinningsforbrytingar som dominerar. Dette dreiar seg om tjuveri av ulik alvorsgrad, og utgjorde ca. 80 % av sakene i 2012. Ein ser også at enkeltpersonar kan stå for store delar av kriminaliteten i eit område. Eit tidlegare år sto 3 personar for nesten 100 saker åleine, noko som gjev store utslag på statistikken.

Generelt sett opplever ein at befolkninga i vårt politidistrikt (Hjelmeland, Strand og Forsand) er nokså gjennomsnittlege. Vi er kanskje litt meir sjølvhjelpte og har ein litt sterkare dugnadsånd enn gjennomsnittet, og innbyggjarane er stort sett også trivelege og opptatt av kvarandre sitt ve og vel. Folk kjenner kvarandre betre, og vi unngår dei typiske storbyproblema.

Utfordrande å finne leigebustad? For folk som vurderar å busetja seg i kommunen, eller som av andre årsaker ikkje ynskjer å kjøpa seg bustad, kan det sjå til at det er ei utfordring å finna leigebustad. På det opne markedet er det pr. juni 2013 tilsynelatande lite leigebustadar, noko som sjølvsagt vil variere frå tid til annan i forhold til kor mykje som er ledig. Det kan også sjå ut som om slik utleige ofte går via “jungeltelegrafen”, noko som gjer at det ikkje er lett å få kjennskap til desse bustadane dersom du ikkje har kjennskap til Hjelmeland frå før.

Kommunalt disponerte boliger Velg år Kommunalt disponerte boliger i 2010

Hjelmeland Suldal Sauda Forsand Bokn Eigersund Utsira Lund Stavanger AK Gj.snitt alle kommuner Randaberg Finnøy Vindafjord Tysvær KA11 Gj.snitt Rogaland Strand Sokndal Haugesund Hå Time Karmøy Gjesdal Klepp Sandnes Rennesøy Bjerkreim Kvitsøy Sola 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Boliger per 1000 innbygger

Figur 25: Andelen av kommunalt disponerte bustadar pr. 1000 innbyggjarar i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Hjelmeland var, i 2010, den kommunen i Rogalande med flest kommunale bustadar. Sidan då er det seld, og skal seljast, fleire av desse. Dette er bustadar som vert utleigde etter visse prioriteringar:

 Personar med lovmessig krav på bustad  Flyktningar

24 Folkehelsekartlegging 2013

 Eigne tilsette  Unntaksvis andre

Utfordringa med desse bustadane er at ein del av dei er forholdsvis slitne. I tillegg er dei ofte for store, noko som fører til at husleiga vert høgare for dei som skal leiga dei. Ein ser at det hadde vore tenleg med nokre mindre, ein-persons hybelleilegheiter. I og med at dette er bustadar som vert leige ut etter visse prioriteringar, er dei ikkje disponible for folk flest.

Ledige tomter Det er pr. april 2013 ein del kommunale tomter ledige rundt om i kommunen, mellom anna i Jøsenfjorden, på Hjelmeland, i Årdal og nokre få på Fister. Forutan dei kommunale tomtene har også lokale byggfirma og privatpersonar nokre ledige tomter. Ei mindre regulering på Breidablikk på Hjelmeland, som skal gje 4 bustadtomter og 10 bueiningar i rekkjehus, er nettopp ferdig. Det same er regulering av Eikehaugen II på Fister. Her er det regulert inn 54 bustadtomter, samt to store tomter til leiligheitsbygg. Det er og fleire private reguleringsplanar. Det er her opp til grunneigar/utbyggjar å bestemma om tomtene vert opparbeidde og selde.

Når det gjeld hus for salg er det nokre av dei også til ei kvar tid, og foreløpig er prisane relativt låge samanlikna med mellom anna Stavanger. Ein kan til dømes få tak i eit lite småbruk i Jøsenfjorden til rett under 1,3 mill.

På tala under ser ein at 15 % av bustadmassen pr. 2011 vart bygde i 2001 og etterpå, medan folketalet sidan den gong berre har aukt med 0,2 % årleg. Dette kan tyde på at det i hovudsak er bustadar til fritidsbruk som utgjer mesteparten av desse.

Velg byggeår Boliger bygget i år 2001 og etter Rennesøy 29 % Time 28 % Hå 26 % Klepp 25 % Gjesdal 24 % Sola 24 % Sandnes 22 % Tysvær 22 % Strand 21 % Vindafjord 21 % Forsand 19 % Bjerkreim 19 % Rogaland 18 % Randaberg 17 % Karmøy 17 % Finnøy 16 % Eigersund 16 % Haugesund 15 % Hjelmeland 15 % Stavanger 15 % Lund 14 % Hele landet 13 % Bokn 13 % Sokndal 11 % Kvitsøy 9 % Suldal 7 % Sauda 5 % Utsira 1 % 0 % 5 % 10 % 15 % 20 % 25 % 30 % 35 % Andel av boligmassen pr 2011

Figur 26: Andel av bustadmassen pr. 2011 bygde i år 2001 og etter. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: SSB, Asplan Viak. Folkehelsekartlegging 2013 25

Ut i naturen Hjelmeland er, som nemnt tidlegare, ein stor kommune med liten folkemengd. Vi har difor store område med flott natur, og har gode moglegheiter for å bevega oss ute i frisk luft, noko som også gjer godt for den mentale helsa.

Fysisk aktivitet er i dagens samfunn viktigare enn nokon gong. Livsstilssjukdommar som overvekt, hjerte- og karsjukdommar og diabetes aukar, og det er særs viktig å leggje til rette for at folk i alle aldrar har anledning til å vera fysisk aktive. Døme på slik tilrettelegging er gong-, sykkel- og turstiar. Slike tilbod er i tillegg stort sett lågterskeltilbod som kan nyttast av dei fleste.

Turstiar finn ein mange av rundt omkring i Hjelmeland. Både turstiar med eigne kart og merking heilt fram til målet, og mindre, relativt umerka turar i nærområda rundt om i grendane. Nokre turstiar er også universelt utforma. Gong og sykkelstiar finn vi fleire av, og enda fleire er under planlegging, men av ulike årsakar er det ikkje alle som kan nytte desse, mellom anna gjer lange avstandar det vanskeleg for mange å sykle til skule og jobb. Ved butikken på Fister burde det til dømes vore fotgjengarovergang, men Vegvesenet finn ikkje plassering til den. Dette resulterer i at skuleelevane som burde gått til skulen på Fister får tilbod om gratis skuleskyss, sjølv om dei i utgangspunktet bur for nær skulen til å ha rett på det.

Når det kjem til leikeplassar og nærmiljøanlegg har vi nokre, men ikkje veldig mange. I tilknyting til skular og barnehagar er det sjølvsagt leikeareal, mellom anna har både Hjelmeland, Fister og Årdal skule fått eigne “Tarzan-junglar”. Desse leikeareala er sjølvsagt tilgjengelege også utanom opningstid! I tillegg er det leikeplassar i nokre kommunale bustadfelt, men her er standarden noko ulik. Ein følgjer kommuneplan og nasjonale veiledarar for kor ein skal ha leikeplassar. Ofte står det i reguleringsplanen at utbyggjar skal opparbeide leikeplassen, medan velforeininga for området driftar leikeplassane sjølv, men det er lite konkrete krav til kva leikeplassen skal innehalde, og heller ikkje særs stor oppfølging på om dei vert vedlikehaldne. Når det er nemnt så er nok ikkje behovet for leikeplassar like stort i ein kommune som Hjelmeland, der innbyggjartalet er lågt og arealet stort, kontra ein storby med mykje bebyggelse og trafikk. Det er likevel viktig å ta med seg at leikeplassar og nærmiljøanlegg også er uformelle møteplassar, der små og store kan møtast for fysisk aktivitet og sosial omgang, i tillegg er det viktig med tanke på integrering av nye innbyggjarar.

Det er også ein del kommunale badeplassar rundt om i kommunen, både i Tøtlandsvik (Vormedal), på Nesvik, Sande (Hjelmeland), Kjelavika (Fister) og ved Riskedalsvatnet (Årdal).

Lite kollektivtilbod Det er pr. april 2013 i alt 5 bussavgangar pr. dag frå måndag til fredag tur/retur Tau-Hjelmeland. Nokre av turane går om Fister og inn til Vormedalen. Dette gjer at ein kan komma seg fram og tilbake til Tau/Stavanger i løpet av dagen, men for dei som ikkje bur langs ruta – og ikkje har sertifikat – kan det vera ei utfordring å kome seg dit ein skal. Ein del av desse avgangane går heller ikkje i skulen sine feriar, då mange har fri og høve til å reisa til byen. På laurdagar og sundagar ser ein at kollektivtilbodet er svært mangelfullt for dei som er avhengige av buss. Då er det berre ein bussavgang kvar ettermiddag, utan retur.

26 Folkehelsekartlegging 2013

Det er også hurtigbåtar med ruter tur/retur Stavanger kvar dag, med anløp i store delar av Ryfylke, men ein må også då kome seg til dei ulike avgangsstadane i kommunen, på eigenhand. Også fergesambandet Hjelmeland – Nesvik – Ombo nyttast som kollektivtilbod.

Ei felles utfordring for alle typar kollektivtransport er at det er få rabattløysingar som kombinerer ulike transportmåtar. Eit kombikort der ein kunne reist med både buss og båt til rabattert pris ville nok gjort kollektivtransporten meir attraktiv.

Luftforureining Forurensing finn vi overalt, også i Hjelmeland. Vi kom i 2007 relativt høgt ut på statistikk over utslepp av partiklar pr. 1000 innbyggjarar, noko som i og for seg ikkje er så rart då vi er ein kommune med ei lita befolkning. Vi har også nokre store industriarbeidsplassar, noko som også medfører auka luftforureining, det er alikevel ikkje i så stor grad at det utgjer helserisiko.

Velg type utslipp Velg år Utslipp partikler - 2007

Suldal 212,7 Forsand 202,5 Hjelmeland 119,5 Tysvær 78,1 Sokndal 76,5 Strand 55,5 Bokn 52,2 Bjerkreim 50,4 Karmøy 49,4 Vindafjord 45,8 Sauda 44,4 Finnøy 43,5 Lund 41,8 Rennesøy 39,1 Gjesdal 37,5 Hele landet 34,7 Eigersund 33,5 Hå 33,4 Rogaland 32,3 Klepp 29,9 Kvitsøy 29,7 Utsira 28,3 Sola 27,7 Sandnes 25,6 Time 25,3 Randaberg 18,7 Haugesund 16,3 Stavanger 15,8 0 50 100 150 200 250 Tonn per 1000 innbyggere

Figur 27: Utslepp av partiklar i tonn pr. 1000 innbyggjarar i 2007. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa/SSB, Statens Forurensningstilsyn (SFT).

Radon er også ein type forureining, og vi veit at det finnes ein del av det i Hjelmeland. Radonstråling utgjer ein helserisiko, og kan i verste fall føre til lungekreft. Slik stråling er berre eit problem innomhus, og oftast i eldre hus, då husa som vert bygde i dag har krav som gjer at dette ikkje vert eit problem. Utomhus er verdiane så låge at det ikkje vil ha betyding for helsa. I 2013/2014 skal det tas radonmålingar i dei fleste kommunale bygg, og vi vil etter det ha eit større grunnlag for å seie noko om korleis situasjonen er for Hjelmeland kommune.

Folkehelsekartlegging 2013 27

Støy og arealplanlegging Generelt sett representerer ikkje støy eit stort problem i Hjelmeland, då det ikkje er store definerte støykjeldar i kommunen. Men støy er eit tema i alle detaljreguleringsplanar for bustader, og klare retningslinjer frå Miljøverndepartementet definerer kor grensene skal gå og om evt. avbøtande tiltak må utførast. I tilknyting til større næringsområde kan støy til tider vera tema i høve til naboar, både bustadar og fritidsbustadar.

Usikker vasskvalitet Dersom ein ser på statistikk over drikkevannskvaliteten i Hjelmeland, vil ein sjå at vi kjem svært dårleg ut. Det seg viser seg at dette kjem av rapporteringsfeil, spesielt i to av vassverka - Jøsenfjorden og Årdal. Denne statistikken vil difor mest sannsynleg visa andre tal frå og med 2012.

Figur 28: Andel av tilfredsstillande analyseresultat på drikkevasskvalitet i Hjelmeland og Finnøy. 2006 – 2011. Kjelde: Folkehelseinstituttet/Kommunehelsa.

På tabellen over ser vi at det dei siste åra har vore stor variasjon i tala, noko som harmonerer med at det har vore mangelfull rapportering. Når det er sagt så har dei prøvane som er leverte stort sett vore utan avvik, men det er pr. i dag ein del stader der fargetal og kimtal ikkje er tilfredsstillande. Dette arbeidas det med å betre, men det er ikkje noko som er helseskadeleg.

For ti år sidan vart det drøfta i Miljøretta helsevern at det var for mange private vassverk, og det vart laga ein utbyggingsplan for kommunalt vatn, “Helse i kvar drope”. Denne planen sa også noko om at dei som ikkje hadde høve til å knyta seg til kommunalt vatn, kunne få tilskot til å byggja eige vassverk. Denne planen er ikkje oppdatert sidan den gong. Pr. i dag får ca. 33 % av innbyggjarane i Hjelmeland vatn frå private vassverk.

Det ligg også i planane at ein skal byggje liknande renseanlegg for kloakk i Årdal og på Fister, slik det pr. i dag er på Hjelmeland.

28 Folkehelsekartlegging 2013

5 OPPVEKST

Levevanar

Myta om “den sunne landsbygda” Det er svært vanskeleg å seie noko om levevanane i Hjelmeland. Det er ikkje statistikk for Hjelmeland på dette feltet, og det er heller ikkje enkelt for fagfolk å kommentere det. Når det er nemnt så kan det sjå ut til at myta om “den sunne landsbygda” ikkje er sann. I Folkehelseinstituttet si undersøking “Barns vekst i Norge” vart det sett på om barn på bygda var meir eller mindre overvektige enn barn i byar. Her kjem det fram at det er større andel av 3. klassingane frå bygda som er overvektige, enn det er frå meir urbane strøk. Dette kan ha med sosioøkonomiske faktorar som foreldra si utdanning og inntekt, men det kan også ha med lange avstandar til skule og barnehage, samt utrygge vegstrekningar, og dermed meir køyring og mindre fysisk aktivitet.

Generelt sett er helsa blant barn og unge god i dag. Talet på mødre som røykjer i graviditeten har gått ned, tannhelsa er blitt betre, og rusmiddelbruk blant ungdom er gått ned. Overvekt derimot er eit aukande problem, 9-åringane bevegar seg nok, men aktiviteten minkar med alderen.

Gravid i Hjelmeland Generelt sett opplever ein at gravide Hjelmelandskvinner er bevisste på helsa si. Dei fleste veit at dei bør ha eit godt kosthold og vera i fysisk aktivitet. Dei fleste veit også at dei ikkje bør røyke eller drikke alkohol, og jordmor informerer også om det på svangerskapskontrollane. I 2010 var det rett under 20 % av gravide i Rogaland som røykte ved svangerskapets start, medan det i Hjelmeland var rett over 20 %. Ved svangerskapets slutt var det i Rogaland i 2010 6,3 % som fortsatt røykte. Mest sannsynleg er desse tala også representative for Hjelmeland, men det er ikkje statistikk på dette for vår kommune.

Dagligrøyking i svangerskap 25 På lands- og fylkesbasis viser

trenden det siste tiåret at sjølv om 20 kurva varierer når vi ser på

15 Velg røyking ved svangerskapets begynnelse eller slutt Velg fylke dagligrøyking ved svangerskapets Ved svangerskapets begynnelse - Hele landet Ved svangerskapets begynnelse - Rogaland Ved svangerskapets slutt - Hele landet 10

start, så går den jamt og trutt Ved svangerskapets slutt - Rogaland Andelrøykere svangerskap i nedover når det kjem til røyking 5 ved svangerskapets slutt.

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Velg år

Folkehelsekartlegging 2013 29

Når det gjeld fysisk aktivitet blant gravide ser ein at det er ein del som er redde for å vera fysisk aktive, spesielt blant kvinner med innvandrarbakgrunn. Dette er eit område ein ser at det er nødvendig å gi informasjon om, slik at gravide kvinner fortset å vera i jobb under svangerskapet og samstundes er i aktivitet også på fritida.

Ein ser at språk er ei utfordring også hjå jordmor, då ein del av dei utanlandske kvinnene snakkar dårleg norsk. Dette resulterer i at dei fysiske undersøkingane på svangerskapskontrollane går greit, medan det å snakke om det mentale ikkje er så enkelt. Dette er også ein viktig del av kontrollane, då mange kvinner har behov for å snakke om svangerskapet og den komande fødselen.

Pr. idag får gravide kvinner i Hjelmeland tilbod om følgeteneste, altså at jordmor følgjer deg til sjukehuset. Dette er på grunn av den lange avstanda til nærmaste sjukehus, og er ei ordning som gjev tryggleik til dei som bur ute i distrikta.

Fødselsvekt Fødselsvekt er ofte genetisk betinga, og kan også ha medisinske grunnar som ikkje har med levevanar å gjera. Men røyking i svangerskapet, svangerskapsforgiftning og medisinske grunnar, som til dømes morkakesvikt, fører ofte til lav fødselsvekt (under 2,5 kg.), medan svangerskapsdiabetes og usunt kosthald kan føre til høg fødselsvekt (over 4,5 kg.).

Velg fødselsvekt Fødselsvekt - Andel over 4,5 kilo 8

Velg kommune Finnøy 4

Hjelmeland Andel Rogaland

3 Hele landet

0 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Velg år

Figur 30: Andelen fødde med fødselsvekt over 4,5 kg. 1976 – 2006. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Medisinsk fødselsregister (MFR), Asplan Viak.

Statistikken over viser at Hjelmeland, i likheit med heile landet, Rogaland og Finnøy, har hatt ei stigande kurve når det gjeld andel ungar med ei fødselsvekt over 4,5 kg. sidan slutten av 80-talet. Sidan byrjinga på 2000-talet har alle desse tre snudd denne trenden, og fått ein nedgong i denne andelen, medan Hjelmeland, etter ein liten nedgong, fortsatt aukar. Denne statistikken syner berre situasjonen fram til 2006, men dei siste åra har det berre vore nokre få ungar med for høg eller låg fødselsvekt, av ca. 35 – 40 årlege fødslar. Tendensen ser difor ut til å ha snudd også i Hjelmeland. Det er ein del fødslar over 4 kg., men ikkje mange over 4,5 kg.

Etter 2006 har det blitt meir informasjon om kosthald, røyking og fysisk aktivitet, noko som mest sannsynleg også verkar inn på fødselsvektstatistikken.

30 Folkehelsekartlegging 2013

Velg fødselsvekt Fødselsvekt - Lav fødselsvekt 6

Velg kommune Finnøy 3

Hjelmeland Andel Rogaland Hele landet

0 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Velg år

Figur 31: Andelen fødde med fødselsvekt under 2,5 kg. 1976 – 2006. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Medisinsk fødselsregister (MFR), Asplan Viak.

Når det gjeld låg fødselsvekt har kurva sidan midten av 90-talet vore nokså stabil for Hjelmeland, og er det også etter 2006.

God effekt av tidleg innsats

Velg år Velg vektkategori Overvekt og fedme blant 8 - åringer i 2010

overvekt og fedme

24 Helseregion Nord 22

25 Helseregion Midt-Norge 17

22 Norge Velg kjønn 17 jenter gutter

19 Helseregion Vest 18

21 Helseregion Sør-Øst 15

0 5 10 15 20 25 30 Andel 8-åringer med overvekt og fedme

Figur 32: Andelen 8-åringar med overvekt og fedme i 2010. Jenter og gutar. Helseregionar og heile landet. Kjelde: Undersøkinga “Barns vekst i Norge”/Norgeshelsa, Asplan Viak.

Ein ser også i Hjelmeland, som elles i landet, ein del ungar med overvektsproblematikk. Overvekt hjå born er eit stadig aukande problem, og det medfører for mange både fysiske og psykiske helseplager. Døme på dette kan vera astma, leddplagar, vekstforstyrringar, dårleg sjølvtillit- og sjølvbilete, osb. Gjennom helsestasjonen får ungar oppfølging med måling og veging. Foreldre til ungar med behov får tilbod om hjelp, som til dømes kosthaldsråd og bassengtilbod. Generelt sett søkjer helsestasjonen og følgja nasjonale retningslinjer så godt det lar seg gjera. 1. kl. screening for 2012 er det første året der det ikkje er nyoppdaga tilfelle av overvekt eller motoriske problem, noko som betyr at Folkehelsekartlegging 2013 31

helsestasjonen har fanga opp problema tidlegare. Ein vonar at ein ved å leggja vekt på tidleg innsats vil redusera overvektsproblematikken blant unge, og resultata i løpet av desse første åra tyder på effekt.

Færre kariesfrie 5-åringar Tannhelsetenesta spelar ei viktig rolle i folkehelsearbeidet, og god tannhelse er ei velferdsoppgåve. Alle tannhelsedistrikt i Rogaland har vist ei solid betring i tannhelsa over dei siste åra, og andelen 5- åringar utan hol i tennene har stabilisert seg på eit høgt nivå. Betringa gjeld og 18-åringar, men her har vi litt igjen før vi som fylke når landsgjennomsnittet. I 2010 var gjennomsnittet for 18-åringar 5,2 tenner med karies og fyllingar, medan det for landet er 4,6.

Velg alder Tannhelse blant 5-åringer

RENNESØY 97,7 FINNØY 88,0 GANDDAL 87,0 SOLA 85,0 SANDNES 84,9 TYSVÆR 84,3 NORD-JÆREN /RYFYLKE 83,6 STAVANGER 81,7 BRYNE 81,7 TANNHELSE ROGALAND 81,4 JØRPELAND 80,6 BOKN 80,0 NORD ROGALAND 78,8 SØR JÆREN 78,5 SOKNDAL 78,4 RANDABERG 78,3 HAUGESUND 77,8 EGERSUND 75,8 ØLEN 73,3 SAUDA 73,0 HJELMELAND 72,0 KLEPP 71,2

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Andel uten karieserfaring

Figur 33: Andelen 5-åringar utan karieserfaring i 2010. Ulike kommunar og regionar i Rogaland, og Rogaland. Kjelde: Tannhelse Rogaland, SSB, Asplan Viak.

For Hjelmeland er utviklinga negativ og det har dei siste åra blitt færre 5-åringar som er kariesfrie. Ei av hovudgrunnane til dette kan vera at det i Hjelmeland kommune er auka andel ungar med opprinnelsesland utanfor Vest-Europa, der ein også veit at tannhelsa er dårlegare. Tannhelsetenesta og helsestasjonen er klar over utfordringane dette fører med seg, og arbeidar aktivt med å informere foreldre om korleis ein får god tannhelse. Forhåpentlegvis vil dette arbeidet resultere i at utviklinga snur og går i riktig retning.

Ein positiv tendens er at skular og barnehagar har blitt meir oppmerksame på sunn mat, samt vatn som tørstedrikk. Men fortsatt er det mange ungdommar som drikk brus/juice/saft, som kan gje syreskadar (erosjonskadar). Dette kan gje utfordringar på sikt, då dei kan få problem med tenner/emalje når dei vert eldre.

Når det gjeld den vaksne delen av befolkninga i Hjelmeland er det vanskeleg å seie noko om tannhelsa. Det er for lite kapasitet på tannklinikken, og mange får tannhelsetenestar i andre

32 Folkehelsekartlegging 2013

kommunar. Det kan det sjå ut som om at mange ikkje går til tannlegen før dei får vondt, noko som kanskje er eit resultat av manglande kapasitet på tannklinikken i Hjelmeland.

Stort behov for ei til helsesyster Helsestasjon og skulehelsetenesta har eit stort ansvarsområde, og er eit særs viktig ledd i det førebyggjande og helsefremjande arbeidet. Helsesyster følgjer ungar og foreldre frå ungane vert fødde til dei er 18 år. Det er difor ein svært viktig arena for å formidle kunnskap om kva ein bør gjera for å få ei god helse, i tillegg til oppfølging som veging/måling, heimebesøk, vaksinasjon, osb. Helsestasjonen er og ein viktig arena for integrering, då helsesyster har tett kontakt med foreldre og barn av innvandrarbakgrunn.

I Hjelmeland har vi ei 100 % stilling som helsesyster, men skulle ut ifrå normtall hatt ei 100 % stilling til. Mange nasjonale rettleiarar og retningslinjer krev meir av helsesyster enn det ein klarar med den kapasiteten ein har idag, noko som fører til at ein gjer “må”-oppgåvene, medan andre oppgåver vert nedprioriterte, til dømes revidering av prosedyrar og kvalitetssikring. Godt samarbeid med jordmor gjer at helsesyster vert avlasta, til dømes med ammeprosedyrar og EPDS (oppdage depresjon i svangerskap/barseltida). Men dersom “Nasjonal retningslinje for barselomsorgen - nytt liv og trygg barseltid for familien” vert vedteken, vil også det føre til meir arbeid både for helsesyster og jordmor, mellom anna gjennom meir heimebesøk.

Psykisk helse har fått midlar til styrking av skulehelsetenesta, og er også behjelpelege med å gjere “helsesysteroppgåver”. Dette fungerer greitt, men fører til at det vert mindre tid til arbeid hjå avd. for psykisk helse, som også er svært viktig. Ein registrerer at skulane i aukande grad bruker både helsesyster og avd. for psykisk helse til krevjande samtalar med elevane og ein ser at det er behov for meir tid på skulane, spesielt på ungdomsskulen. Dette er av dei tinga som pr. i dag vert nedprioritert pga. for liten kapasitet.

Når det gjeld familiar med innvandrarbakgrunn, så ser ein at nokre av desse barna treng tettare oppfølging på helsestasjonen en norske barn, pga. vaksinering, språk eller andre utfordringar som følgjer det og vere ny i landet. Den generelle auka i barnevernssaker i Hjelmeland fører også til meirarbeid for helsesyster, og ein registrerer at ein del av desse sakene gjeld familiar av innvandrarbakgrunn. Helsestasjonen arbeidar difor med å auke kunnskapen om minoritetsspråklege, gjennom Bulyst-prosjektet “Frå innvandrar til innbyggjar”, slik at dei etterkvart kan ha foreldreveileiingskurs også for denne foreldregruppa.

Behovet for ei til 100 % stilling som helsesyster har vorte nedprioritert grunna budsjettsituasjonen. Folkehelsekartlegging 2013 33

Velg indikator på kvalitet ved helsestasjon- og skolehelsetjeneste Årsverk av helsesøstre 60

Velg kommune 30 Finnøy Hjelmeland Hele landet Rogaland 20

0 2004 2005 2006 2007 2008 Årsverk pr. 10 000 innb. 0-5 år Velg år

Figur 34: Årsverk av helsesystre, målt i årsverk pr. 10 000 innbyggjarar i alderen 0 – 5 år. 2004 – 2008. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kostra/SSB, Asplan Viak.

Auke i antal barnevernsakar treng ikkje vera negativt På landsbasis har det sidan år 2000 vore ei stigande kurve på barnevernssaker. Slik er det også i Hjelmeland, der ein dei siste 5-6 åra har gått frå å ha 20 – 25 saker til 60 i 2012. Årsakane til dette er fleire. Mellom anna gjer større tiltaksspekter enn før at fleire kan nytte seg av tilbod frå barne- og familieseksjonen, også gjerne tidlegare i fasen enn før, både med små og store problem. Det at ein gjev fleire familiar tilbod, fører også til at statistikken på antal saker stig, sjølv om tiltaket kanskje er eit foreldreveiledningskurs og ikkje omplassering av ungar. Ein ser og at folk i dag er flinkare til å be om hjelp eller ytra bekymring for andre.

Andel barn med barnevernstiltak ift. innbyggere 0-17 år 8

Velg kommune

4 Finnøy Andel Hjelmeland Stavanger 3

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Velg år

Figur 35: Andel barn med barnevernstiltak i forhold til innbyggjarar i alderen 0 – 17 år. 2000 – 2010. Hjelmeland, Finnøy og Stavanger. Kjelde: Kostra/SSB, Asplan Viak.

34 Folkehelsekartlegging 2013

Men ei auke i saker kan også komma av at foreldra støyter på andre utfordringar i dagens samfunn enn tidlegare, noko som kanskje fører til at fleire treng rettleiing. Til dømes er auka internett- og mobilbruk ei utfordring for mange, både unge og vaksne, og noko som kan føra til vanskelege situasjonar for begge parter. Men ein må også ta i betraktning at mange barnevernssaker og fleire ungar “i systemet” også kan vera positivt, då ungane det gjeld kanskje får hjelp tidlegare enn dei fekk før. Tidleg innsats kan førebyggja mange potensielle situasjonar som kunne ha eskalert og kome på eit seinare tidspunkt. Det er eit relativt godt tverrfagleg samarbeid i kommunen, noko som gjer at tidleg innsats vert lettare å få til. Utfordringa er å ha nok ressursar til å ta seg av alle sakene.

Ein ser også i barne- og familieseksjonen at språk – og kulturforskjellar kan vera ei utfordring både for foreldre og barn, då det er ulik oppfatning av kva som er akseptert og ikkje alt etter kor du kjem frå i verda.

Velg år Andel barn med barnevernstiltak ift. innbyggere 0-17 år i 2010

Utsira 10,6 Forsand 10,4 Hjelmeland 6,9 Sauda 6,1 Lund 5,9 Finnøy 5,9 Strand 5,5 Bjerkreim 5,4 Suldal 5,3 Haugesund 5,1 Eigersund 5 Tysvær 4,5 Vindafjord 4,3 Gjesdal 4,1 Sokndal 3,9 Time 3,9 Stavanger 3,7 Randaberg 3,6 Klepp 3,4 Karmøy 3,3 Sandnes 3,3 Sola 3,2 Hå 3,2 Rennesøy 2,7 Bokn 2,3 Kvitsøy 0 Vindafjord (t.o.m. 2005) 0 Ølen (t.o.m. 2005) 0 0 2 4 6 8 10 12

Figur 36: Andel barn med barnevernstiltak i forhold til innbyggjarar i alderen 0 – 17 år i 2010. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde, Kostra/SSB, Asplan Viak.

Folkehelsekartlegging 2013 35

Kvalitet i barnehage og skule

Velg år Velg indikator på kvalitet i barnehage Andel styrere og pedagogiske ledere med godkjent førskolelærerutdanning i 2010 Utsira 100,0 Bokn 100,0 Sauda 96,6 Haugesund 91,4 Karmøy 87,4 Bjerkreim 86,7 Gj.snitt alle kommuner 84,6 Tysvær 83,8 Stavanger 83,4 Gj.snitt Rogaland 78,0 Time 76,6 Sokndal 76,5 Sandnes 75,6 Randaberg 75,4 Suldal 75,0 Sola 74,5 Forsand 71,4 Gjesdal 70,1 Hå 69,9 Vindafjord 68,9 Eigersund 67,9 Klepp 67,5 Kvitsøy 66,7 Finnøy 63,6 Rennesøy 63,6 Strand 60,5 Lund 50,0 Hjelmeland 41,7 0 20 40 60 80 100 120 Andel/m2

Figur 37: Andel styrarar og pedagogiske leiarar med godkjent førskuleutdanning i 2010. Alle kommunar i Rogaland, gjennomsnittet for Rogaland og alle norske kommunar. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Kvalitetsbegrepet er ofte subjektivt, og dermed også vanskeleg å måle. Når ein snakkar om kvalitet i forhold til barnehagar, så snakkar ein ofte om andelen av styrarar og pedagogiske leiarar som har godkjent førskuleutdanning, noko som er ein meir målbar kvalitet. I løpet av dei siste 10 åra har denne andelen svinga i barnehagane i Hjelmeland kommune, men trenden har vore at det har blitt gradvis færre med fullverdig utdanning. I 2010 låg Hjelmeland nedst på statistikken i Rogaland, med ein andel på berre 41,7 %. Dette har ein vore bevisst på i lengre tid, og har også gjennom støtteordningar fått personar til å ta førskuleutdanning. Planen er at ein i løpet av dei neste åra skal ha 4 pedagogiske leiarar klare, då desse er under utdanning no. I motsetnad til tidlegare har ein no “sett binding” på desse, slik at dei går inn i barnehagar og ikkje skular når dei er ferdige med utdanninga. Dette er med andre ord eit område som er sterkt prioritert, trass den økonomiske situasjonen i kommunen som i utgangspunktet gjer at det er tiltaksstopp på slike støtteordningar.

36 Folkehelsekartlegging 2013

Velg år Velg indikator for kvalitet i grunnskolen Lærere grunnskole, med universitets-/høgskolekoleutdanning og pedagogisk utdanning i 2010

Randaberg 94,5 % Lund 85,6 % Sauda 84,9 % Karmøy 83,1 % Sola 83,1 % Bjerkreim 81,9 % Stavanger 81,4 % Hjelmeland 80,8 % Utsira 80,8 % Tysvær 80,7 % Time 79,8 % Estimat alle kommuner 79,6 % Klepp 78,6 % Vindafjord 78,5 % Haugesund 78,5 % Sandnes 76,5 % Sokndal 76,3 % Gjesdal 75,3 % Finnøy 74,6 % Strand 74,3 % Suldal 73,0 % Eigersund 72,9 % Forsand 68,1 % Rennesøy 66,7 % Hå 64,3 % Kvitsøy 58,4 % Bokn 57,8 % 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Andel av avtalte årsverk i grunnskolen

Når det gjeld denne type kvalitet i skulen, så er situasjonen annleis. Her ligg Hjelmeland i 2010 rett over snittet, med ein andel på 80,8 % av avtalte årsverk som har universitets-/høgskuleutdanning og pedagogisk utdanning. Ei av årsakene til dette er at det er høgare utdanningskrav i skulane enn i barnehagane, og då spesielt i ungdomsskulen. Lærarane som vert tilsette skal ha fagutdanning, medan assistentane ikkje treng det på same måte då dei går på ekstrastillingar.

Folkehelsekartlegging 2013 37

Barne- og ungdomsmiljø

Omfanget av mobbing, generelt sett, er kartlagt gjennom ei rekkje undersøkingar. Forsiktig anslås det at mellom fem og ti prosent av elevane vert utsett for mobbing regelmessig (www.ungdata.no). Det er ikkje gjort konkrete undersøkingar i Hjelmeland, men det kan nok tenkjast at tendensane er nokså like her også.

Førebyggjande arbeid allereie på barnehagenivå Dei ulike barnehagane i Hjelmeland gjev tilbakemeldingar på at dei opplever at det er godt miljø og relativt lite mobbing, om ein kan kalla det mobbing, i barnehagen. Dei ser alikevel tendensar til det, deriblant er utestenging til tider eit problem. I 2013 startar alle barnehagane i Hjelmeland opp med eit program som heiter “Være sammen”. Dette er eit verktøy til bruk i arbeidet med sosial kompentanse i barnehagar, og vil forhåpentlegvis koma godt med i arbeidet med å førebyggja mobbing.

Positivt for miljøet med felles aktivitetar Når det gjeld miljøet på barneskulane, så oppleves også det som bra. Mobbing førekjem, men ikkje i veldig stor grad. Det er jevnleg episodar som må tas tak i, og skulane har “mobbeplanar” om korleis ein går fram for å hindre at dette skjer vidare. Det hender også at det er episodar med andre typar konfliktar mellom elevane, då hender det at helsesyster/psyk. sjukepleiar vert involverte for å snakke med elevane. Ho har fast helsesystertime på dei ulike skulane, og då kan også elevane sjølv komme til henne for samtale. I tillegg har nokre klassetrinn også ulike opplegg som går på sosial kompetanse, til dømes ART og “Steg for steg”.

Tilbakemeldingane frå dei fleste skulane viser at felles aktivitetar på tvers av trinn/alder oppleves som svært positivt og haldningsskapande. I tillegg er organiserte aktivitetar i friminutta, felles temaprosjekt osb. tiltak som gjev positive ringverknadar.

Sosial kompetanse er viktig Miljøet og trivselen på ungdomskulen oppleves også som bra, men her er utfordringa større når det gjeld mobbing som føregår på sosiale media, som t.d. Facebook. Bruken av dette føregår oftast på fritida, men gjev negative ringverknadar inn i skuletida. I tillegg ser ein at det hadde vore nødvendig med meir kunnskap og ressursar for å verta betre på å handtera den såkalla “jentemobbinga”, som ofte inneber utestenging og ryktespreiing, og som i tillegg er relativt skjult for omverda. Slik mobbing finn vi heilt ned i barnehagealder, og er noko som må arbeidast aktivt med heile tida. Dette er også eit område som er vanskeleg for lærarar å ta tak i, då elevane ofte ikkje torer å fortelje om det. Ein ser at ei stilling innafor sosial kompetanse, ein tilgjengeleg person som elevane sjølv kan ta kontakt med, er viktig både for lærarar og elevar. Med tanke på utfordringane som er nemnde over, i tillegg til den generelle tendensen med auke i psykiske problem blant ungdom, bør ein vera observant på den psykososiale utviklinga i ungdomsskulen. Når det er sagt ser ein ikkje spesielle tendensar i den generelle psykiske helsa blant ungdom i Hjelmeland. Det verkar som om dei som ynskjer hjelp får det, noko som kan skyldast at samarbeid mellom skule og helsestasjon/psykisk helse fungerer godt, og at tilbodet er lett tilgjengeleg for ungdom og foreldre.

38 Folkehelsekartlegging 2013

Ein skule med internasjonal karakter Nokre av skulane og barnehagane i Hjelmeland har etterkvart fått ein internasjonal karakter. Når det gjeld integrering i barnehagane så går dette stort sett greitt for dei fleste, men språk er ofte ei utfordring - det er vanskeleg å ikkje forstå kvarandre. Når det gjeld integrering i skulen er også her språket ei utfordring, både når det gjeld kommunikasjon med elev og med foreldre, og ved behov vert det nytta tolk for å betra kommunikasjonen. Nye minoritetsspråklege elevar får undervisning i særskild norsk, og skulen kartlegg behov og tilrettelegg undervisninga etter elevane sitt nivå til ei kvar tid. Stort sett går det greitt, men nokre av elevane søker mot andre elevar frå same land, noko som fører til at det vert vanskelegare å lære språket og ta del i det sosiale nettverket. Skulen oppfordrar til å ta del i fritidsaktivitetar utanom skulen, då dette er viktig for å lære språk og for å verta kjent med andre sambygdingar. Helsesyster har og samtalar med alle nye elevar på skulen, og har moglegheit til å snakke med elevane om personlege ting som kanskje kan vere vanskelege som ny i Norge.

Når det gjeld integrering i sin heilhet, ikkje berre språkutfordringar, kan det vera greitt å skilja mellom flyktningar og arbeidsinnvandrarar. Utfordringane som følgjer integreringa er ofte ulike, språk er ein fellesnemnar, medan kulturbakgrunna er ulik. Dei sistnemnde kjem på grunn av jobb, og har ein nokså lik kulturbakgrunn som den norske. Flyktningar derimot kan vera prega av opplevingar der dei kom frå, samstundes som dei ofte har ei svært ulik kulturbakgrunn og religion enn det majoriteten i Norge har. Dette, saman med at det meste elles også er nytt for dei, kan føra til utfordringar. Ein ser også at nokre ungar, spesielt jenter, er lite ute med andre jamnaldrande på fritida. Dette gjer at dei fell utanfor når dei andre i skuletida pratar om felles opplevingar frå fritida. I tillegg fører det at dei ikkje deltek på fritidsaktivitetar også til at dei lærer språket seinare enn dei elles ville gjort, noko som igjen får følger for den faglege utviklinga. Når det gjeld barn av arbeidsinnvandrarar er situasjonen noko annleis. For mange, spesielt dei som kjem frå ein storby i Europa, er overgangen stor når ein kjem til ein så liten kommune som Hjelmeland. Med spreidd busetjing og lite offentleg transport er ein som regel avhengig av eigen transport for å delta på fritidsaktivitetar, noko som ofte er problematisk då begge foreldra jobbar mykje og samstundes ikkje er vant til at ungdommar må køyrast med bil. Dette fører til at dei ofte vert sitjande heime, noko som går utover trivselen. Kort oppsummert kan ein seia at begge desse framandspråklege gruppene vert forholdsvis greitt integrerte i skuletida, men det er faktorar utanfor skulen som kan leggja hindringar for at situasjonen ikkje alltid vert optimal.

Ungdom og rus Tendensane generelt sett viser at ungdom i dag drikk mindre alkohol enn før. Alkoholforbruket auka gjennom 80 – og 90 - talet, men har gått ned i løpet av 2000 – talet (ungdata.no). Det er nærliggjande å tru at tendensen er den same også her i Hjelmeland, men det er vanskeleg å seia heilt sikkert då vi er ein liten kommune der det er vanskeleg å føreta gode nok undersøkingar. I 2010 hadde vi ei ungdata-undersøking, som er eit kvalitetssikra og standardisert system for lokale spørjeskjemaundersøkingar, tilpassa skuleelevar på ungdomstrinnet og i vidaregåande opplæring. Her var svarprosenten veldig låg, og tala vart difor usikre. I 2012 hadde vi ei sjølvprodusert spørjeundersøking, som inneheldt spørsmål om fritidsaktivitetar, ungdomstaxi og rusbruk. Her var det god svarprosent, men kvaliteten vert ikkje på same nivå som ungdata sine undersøkingar, mellom anna fordi denne føregjekk i klasserommet der elevane kunne snakke saman. Vi nemner alikevel Folkehelsekartlegging 2013 39

nokre tal frå denne undersøkinga, som eit utgangspunkt for å seie noko om dette temaet i Hjelmeland:

Kor ofte drikk du? Prosent: Aldri 60 Har prøvd 1 - 2 gonger det siste året 19 Har drukke 2 - 6 gonger det siste året 6 Drikk om lag 1 gong i månaden 6 Drikk 2 - 3 gonger i månaden 4 Drikk nesten kvar helg 3 Drikk fleire gonger i veka 0

Har du prøvd andre rusmidlar enn alkohol? I tilfelle ja: Prosent: Kva: Røyk 10 Snus 7

Kor får ein i såfall tak i dette: Prosent: Får kjøpt i Hjelmeland: 7 Får kjøpt i nabokommunar: 6

Figur 39: Utdrag frå spørjeundersøking blant 8. – 10. kl. elevar i 2012. Kjelde: Kulturseksjonen.

Det er stort sett 9. – 10. klassingar som drikk alkohol, gjerne dei som er med eldre ungdommar. Det kan også sjå ut som om det er færre som røykjer no enn før, medan snusbruken har auka. Ein ser at elevar heilt ned i 7. kl. prøver snus, og det vart på vårparten i 2013 sendt ut informasjonsskriv til ungdomsskuleforeldre der dei vart gjort bevisste på snusbruk blant elevar.

Ørebro Preventionsprogram I 2012 starta Hjelmeland Kommune med eit førebyggingsprogram som heiter Ørebro Preventionsprogram, også kalla ØPP. Dette er ein foreldremøtemetode som har til hensikt å førebyggja tidleg alkoholdebut og redusera alkoholbruk og normbrudd hjå ungdommar. Grunntanken bak dette programmet er at ein skal redusera ungdoms alkoholbruk ved å henvenda seg til foreldra. Oppstarten av dette har gått veldig greitt, og tilbakemeldingane frå foreldra har vore gode. På desse møta vert det også gjeve rom for at foreldra kan drøfta grensesetjing, også på ande område enn alkohol.

Ny handlingsplan om rus – eit samarbeid mellom lokale NAV-kontor 6 lokale NAV-kontor utarbeidar, i lag med Rogaland A-senter, ein felles handlingsplan om rus. Prosjektet er økonomisk støtta med midlar frå Fylkesmannen, og det er ansatt ein prosjektleiar til å skriva planen for kommunane. Planen skal innehalda ein fellesdel, samt ein lokaldel, og skal vera eit arbeidsverktøy for rusarbeidet i dei ulike kommunane. Dette gjeld både det som går på førebygging og behandling, og vil forhåpentlegvis verta eit godt verktøy i det tverrsektorielle rusarbeidet i kommunen.

40 Folkehelsekartlegging 2013

Få “drop-out’s” frå Hjelmeland Hjelmeland har ingen vidaregåande skular, og elevane må difor ut av kommunen når dei er ferdige med ungdomsskulen. Ein kunne kanskje antatt at det fører til at fleire “droppar” ut, men det kan sjå ut som det snarare er tvert imot. I 2010 var det berre 16,4 % av elevane frå Hjelmeland som ikkje fullførte vidaregåande skule, medan det på fylkes- og landsnivå var henhaldsvis 23 % og 25,6 %. Kva som er årsaka til det er vanskeleg å seia, men ein ser og at sjukefråveret i Hjelmeland er lågt. Som nemt tidlegare kan det ha med kultur og mentalitet å gjera, det same er kanskje årsaka til at ungdommane i Hjelmeland oftare fullfører vidaregåande skule enn ein del andre plassar.

Velg år Frafall i videregående skole i 2010

Klepp 30,1 Hå 28 Hele landet 25,6 Sandnes 25,2 Time 24,9 Stavanger 23,3 Rogaland 23 Sokndal 22,4 Vindafjord 22,4 Gjesdal 21,9 Karmøy 21,6 Sola 21,6 Tysvær 21,5 Randaberg 21,4 Strand 21,1 Haugesund 21,1 Finnøy 20,8 Rennesøy 20,7 Eigersund 20,5 Lund 20,2 Suldal 18,2 Bjerkreim 18 Hjelmeland 16,4 Sauda 14,5 Utsira 0 Kvitsøy 0 Bokn 0 Forsand 0 0 5 10 15 20 25 30 35 Andel som ikke fullfører videregående skole

Figur 40: Andelen som ikkje fullførte vidaregåande skule i 2010. 2 års glidande gjennomsnitt. Alle kommunar i Rogaland, Rogaland og heile landet. Kjelde: Kommunehelsa, SSB, Asplan Viak.

“Ny giv” Ny Giv er eit nasjonalt prosjekt som Hjelmeland kommune er med i, der målet er å hindre fråfall i vidaregåande skule. Forskning viser at dersom ein går ut av ungdomsskulen med under 3 i snittkarakter, er risikoen for å “droppe” ut av vidaregåande skule i løpet av 5 år på 87 %. 10 % av dei svakast presterande elevane til jul, blir difor tatt ut i såkalte Ny Giv-grupper det siste halvåret i tiande klasse. Då får dei tilbod om eit 10-vekers intensivt lese-, skrive- og matematikkurs, som skal gje elevane ny giv i skulearbeidet, føre til større meistring i faga, og kanskje også høgare karakterar. Ny Giv har fokus på lærestrategiar og studieteknikk, og brukar meir pedagogisk leik enn “vanleg” undervisning. Med desse kursa skal elevane vere betre førebudd til å meistre det faglege nivået i vidaregåande skule, noko ein trur vil gje større trivsel og mindre “drop-out’s”. Elevane vil bli merka som Ny Giv-elevar når dei kjem til vidaregåande skule, og vil få vidare oppfylgjing i skulegongen der.

Folkehelsekartlegging 2013 41

6 VAKSNE OG ELDRE

Levevanar

Lite konkret informasjon om vanane våre Når det gjeld levevanar, spesielt det som går på fysisk aktivitet, kosthald og tobakk/rus, er det vanskeleg å seia noko sikkert om korleis dette er i vår kommune. Det er lite, eller ingen, statistikk for Hjelmeland på desse områda, og det er heller ikkje enkelt for fagfolk å kommentera dette.

Velg landsdel Fysisk aktivitet i Agder og Rogaland 90

80 78 77

72 70 70 67 Velg mosjonsfrekvens Velg kjønn Mosjonerer aldri (prosent) - 59 60 58 Kvinner 54 Mosjonerer aldri (prosent) - Menn 50 Mosjonerer ukentlig eller oftere (prosent) - Kvinner Mosjonerer ukentlig eller oftere

Prosent (prosent) - Menn 40 Antall dager per uke i aktivitet - Kvinner Antall dager per uke i aktivitet - 30 27 28 27 Menn 24

19 20

12 12 13 10

3 4 4 3

0 Velg år 1998 2002 2005 2008

Figur 41: Fysisk aktivitet i Agder og Rogaland. 1998, 2002, 2005 og 2008. Kjelde: Helse- og levekårsundersøkelsen, SSB, Asplan Viak.

Ser ein på statistikk for fysisk aktivitet i Agder og Rogaland så ser ein at andelen personar som aldri mosjonerer gjekk ned mellom 1998 – 2008, medan andelen som mosjonerer ukentleg eller oftare går opp. Dette er nok ein trend som er lik også i Hjelmeland, men det kan sjå ut som om vi “kviler litt på lauvbæra” og anser oss sjølv som meir aktive enn vi i realiteten er. Primærnæringane, som til dømes bønder og industriarbeidarar, har ein del fysisk aktivitet i kvardagen. I tillegg er mange vane med å gå i heia, gjerne etter dyr, bær, og liknande. Spørsmålet er om dette er “den rette” fysiske aktiviteten, altså aktivitet med såpass høg intensitet at ein vert andpusten, og dermed får ein helsegevinst av det? Antakelegvis er det ikkje nok. Anbefalingane frå Helsedirektoratet er 30 min. fysisk aktivitet pr. dag, m/ hastigheit tilsvarande rask gange, altså må vi vera i meir jevnleg aktivitet.

42 Folkehelsekartlegging 2013

Når det er nemnt så kan det generelt sett sjå ut som om folk i aukande grad er i fysisk aktivitet. Spesielt ser ein tendensar til at dei som nærmar seg pensjonsalder er meir bevisste enn før på kor viktig det er å halda seg i god fysisk form for å få ein god alderdom.

Ein antar også at det er ein del overvektsproblematikk blant vaksne i Hjelmeland, slik trendane på landsbasis viser. Befolkningas gjennomsnittsvekt aukar og helseundersøkingar frå 2002-2003 visar at ein av fem vaksne i Norge kan ha fedme. Sannsynlegvis har endringar i miljø og levevanar (Wangensteen, 2005) ført til at det er fleire enn tidlegare som er overvektige og som slit med fedme.

Velg røykevane Andel dagligrøykere 40

25 74 74 år)

- Velg fylke Velg kjønn 20 Rogaland - Menn Rogaland - Kvinner

15 Hele landet - Menn Andelrøykere (16 Hele landet - Kvinner

0 1995-1999 1996-2000 1997-2001 1998-2002 1999-2003 2000-2004 2001-2005 2002-2006 2003-2007 2004-2008 2005-2009 2006-2010 Andel røykere (16-74 år) Velg tidsperiode

Figur 42: Andel daglegrøykjarar (16 – 74 år) i Rogaland og heile landet. Menn og kvinner. Frå tidsperioden 1995 – 1999 til 2006 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Når det kjem til tobakk viser statistikken at andelen daglegrøykarar minkar. Det er flest andel av daglegrøykarar blant dei med låg utdanning.

Folkehelsekartlegging 2013 43

Når det gjeld alkoholbruk så ser ein at forbruket aukar blant menn, men her er forbruket størst blant det dei med høgare utdanning og inntekt.

Velg landsdel Rusvaner i Agder og Rogaland

25 23

20 20 20 18 Velg rusvane Velg kjønn

Prosent Drikker alkohol 2 eller flere ganger per uke 15 (prosent) - Menn Drikker alkohol 2 eller flere ganger per uke 12 (prosent) - Kvinner 11 10 Drukket så en har følt seg beruset en eller flere 10 ganger pr uke (prosent) - Kvinner 8 Drukket så en har følt seg beruset en eller flere ganger pr uke (prosent) - Menn 6

5 4

2 2 1 0 0 0 1998 2002 2005 2008 Velg år

Figur 43: Rusvanar i Agder og Rogaland. 1998, 2002, 2005 og 2008. Menn og kvinner. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

Situasjonen er mest sannsynleg nokså lik i Hjelmeland, som det ein ser på figuren over. Når det gjeld alkohol vert vi nok meir og meir “kontinentale” i drikkevanane, noko som fører til at grunnforbruket aukar. Folk drikk ikkje lenger berre i helgene, men tek seg gjerne “eit glas” ein vekedag også, summen vert nok difor eit større forbruk.

Stort frivillig engasjement i mange lag og organisasjonar Det føregår mykje frivillig arbeid blant innbyggjarane i Hjelmeland kommune. Pr. mars 2013 var det om lag 70 frivillige lag og organisasjonar registrert på kommunen sine adresselister, mange av desse er religiøse lag/foreiningar. Ein ser tendensar til at fleire små lag vert nedlagt, og at det er ei auke i samanslåing av lag i området, så dette talet kan kome til å endre seg framover. Men uansett organisering så betyr dette at frivillig arbeid blant befolkninga er vanleg. Mange arrangement i kommunen er i regi av frivillige lag og organisasjonar, og i mange tilfeller også i samarbeid med ulike kommunale avdelingar. Hjelmeland Frivilligsentral er eit viktig knutepunkt mellom kommunen og dei frivillige laga, og det vert arbeida aktivt for å vidareutvikle dette samarbeidet, spesielt med tanke på det helsefremjande og førebyggjande arbeidet. Partnarskapsavtalar om folkehelse og andre former for samarbeid har vore drøfta, og kjem nok også til å vera i fokus i tida framover.

Sosial inkludering Kombinasjonen lange avstandar og lita befolkning gjer at det ikkje er enkelt og oppretthalda uformelle møteplassar i Hjelmeland. Det er forsøkt med både kafé- og restaurantdrift, men ofte minkar besøkstala fort og fortenesta like så. Uformelle møtestader i Hjelmeland er det difor ikkje mange av, men det finnes nokre serveringsstader, samt to bibliotek. Når det er sagt finnes det ulike typar nærmiljøanlegg utandørs rundt om i kommunen, som også kan reknas som uformelle møteplassar. Møteplassar generelt sett finn ein ganske mange av, men dei er gjerne ikkje så uformelle då ein som regel må låne/leige lokalar. Eksempel på slike møteplassar er skular, samfunnshus, aktivitetshus, kyrkjer og bedehus.

44 Folkehelsekartlegging 2013

Folk er og ulike når det kjem til behov for sosial omgang, for nokon betyr det svært mykje, medan andre gjerne vel det vekk sjølv. Ein ser og at det er forskjell på dei ulike grendane i kommunen. Nokre stadar er innbyggjarane veldig aktive og støttar opp om det som skjer uansett kva tilstelling det er, medan det andre stadar ikkje er så stor oppslutning. I mange av desse tilfella er det frivillige lag/org. som er arrangørar, og mange i grenda har difor eit forhold til dei som bidreg til arrangementet.

Når det gjeld kulturelle arrangement så er det relativt mange av desse i løpet av eit år. Ein forsøker å ha arrangement for alle aldersgrupper, men det ser ut til at ungdomsarrangement er vanskelegare å få til enn andre arrangement. Når det gjeld U-ROM, som er eit meir uformelt ungdomstilbod i Hjelmelandshallen, så er det derimot veldig godt oppmøte. Det kan difor sjå ut til at ungdommen føretrekk faste møteplassar, som fungerer meir som ein fritidsklubb, enn større, meir spesielle arrangement. Det viser seg og at kulturtilbod i eller om naturen er spesielt populært blant Hjelmelandsbefolkninga, både blant unge og gamle. Det kan ha noko med at desse arrangementa som regel er lågterskelarrangement som det er enklare å møte på, i tillegg er du litt meir “usynleg” på arrangement som er ute. Det kan også kanskje ha med at Hjelmeland kommune gjennom fleire år har vore den kommunen som har flest andel av befolkninga som er medlemmar i Den Norske Turistforening, men uansett årsak så er det ein positiv trend som ein vil forsøke og halde på. På småbarnsarrangement plar det også vera svært godt oppmøte. Det kan sjå ut som om desse arrangementa vert brukte som ein uformell møteplass for foreldre og småbarn, uavhengig av kva type arrangement det er.

Generelt sett er deltakinga varierande på dei ulike arrangementa, enkelte arrangement har god deltaking sett i forhold til innbyggjartalet, andre arrangement skulle ein ønskt større deltaking på. Ein positiv tendens er at det kan sjå ut til at innvandrarar i aukande grad deltek.

Likt for alle kulturarrangement er at ein forsøker å halda deltakaravgifta så låg som mogleg, eller gratis, slik at flest mogleg kan delta og som eit tiltak for å redusere sosiale helseforskjellar.

Integrering og ”Bulyst” I og med at andelen av befolkninga i Hjelmeland med innvandrarbakgrunn er relativt høg, vert det også jobba aktivt i høve til denne samansette gruppa. Vi har i Hjelmeland for tida to større prosjekt, hovudsakleg finansiert via ”Bulystmidler” frå Kommunaldepartementet. Det eine, ”Frå innvandrar til innbyggjar”, har arbeidsinnvandrarar som særleg målgruppe. I samarbeid med lokale arbeidsgjevarar, Strand vidaregåande skule og ei tverretatleg prosjektgruppe vert det jobba konkret med språkopplæring, informasjon, deltaking i samfunnslivet på ulike arenaer, osb. Dei største innvandrargruppene i kommunen kjem frå Litauen, Polen og Tyskland, dei fleste som arbeidsinnvandrarar.

Hjelmeland Frivilligsentral er også ein del av Bulyst-prosjekta. Frivilligsentralen er ein viktig arena for integrering, og har stort fokus på å inkludere innvandrarar i frivillige lag og organisasjonar. Pr. i dag er det ein tendens til auke i medlemmar med innvandrarbakgrunn i nokre frivillige lag, fleire deltek også i ulike verv og styrer.

Ein annan positiv tendens er at treningssenteret på Hjelmeland ser ut til å vera ein god arena for integrering. I tillegg til å vera i fysisk aktivitet kan ein vera sosial, og ein vert gjerne kjend med folk ein ikkje treff på andre måtar. Folkehelsekartlegging 2013 45

Sjukdommar og dødelegheit

“God helse, men kroppen sviktar” Om ein vurderer helsa si som god eller dårleg varierer frå person til person, men jamt over opplever ein at Hjelmelandsbefolkninga vurderer helsa si som god. Sjølv om ein vurderer helsa si som god kan ein vera fysisk sjuk, og vi ser at levevanane våre faktisk gjev oss livsstilssjukdommar. Hjerte- og kar sjukdommar og kreft er våre største folkesjukdommar målt i dødsfall og sjukdomsbelastning, og forekomsten av diabetes 2 og kronisk obstruktiv lungesjukdom (kols) aukar. Når det gjeld psykiske lidelsar har forekomsten av desse vore stabil dei siste åra, men fokuset på denne typen sjukdommar har auka.

Informasjon om tidleg død (her definert som død før 75 års alder) av gitte sjukdomsgrupper gjev oss viktig informasjon om kor det kan setjast inn førebyggjande tiltak. For fleire sjukdomsgrupper er det vanskeleg å få full oversikt over sjukdomsbiletet. Ein måte å sjå på utbredelsen av livsstils-og folkesjukdommar er mellom anna gjennom legemiddelbruk, som igjen kan vera ein indikator på sjukdomsførekomst, og dødelegheit.

Det er viktig å ta med seg at all statistikk for ein kommune med så få innbyggjarar som Hjelmeland vert relativt usikker! Tilfeldigheiter kan gje store svingningar i tala, og optimalt sett bør ein vera mellom 10.000 og 20.000 innbyggjarar for å få signifikante tal.

Statistiske tal, som vist under, må difor sjåast i ein kombinasjon med faglege betraktningar og tiltak må vurderast ut i frå det.

46 Folkehelsekartlegging 2013

Lite legemiddelbruk

Velg legemiddel Velg alder Velg år Velg kjønn Legemiddelbruk (0-74 år) blant begge kjønn i 2010 (Alle)

Kvitsøy 559 Karmøy 475 Utsira 468 Forsand 465 Strand 456 Haugesund 454 Lund 452 Hele landet 451 Sandnes 450 Randaberg 449 Stavanger 447 Sauda 446 Bjerkreim 445 Rogaland 443 Sokndal 439 Gjesdal 435 Eigersund 434 Tysvær 432 Hå 428 Time 423 Klepp 423 Bokn 417 Finnøy 413 Suldal 412 Sola 412 Rennesøy 402 Hjelmeland 401 Vindafjord 379 0 100 200 300 400 500 600 Antall per 1000 innbyggere

Denne figuren seier noko om den generelle legemiddelbruken, og inkluderer også antibiotika. Dette er eit hyppig brukt legemiddel til bruk mot bakterieinfeksjonar, men tendensen er at ein forsøker å bruka det mindre. Dersom vi held tilbake på antibiotika, vil det slå positivt ut på statistikk som dette. På generell legemiddelbruk ligg vi veldig godt an, som den kommunen i Rogaland som brukar minst legemidlar, berre forbigått av Vindafjord.

Folkehelsekartlegging 2013 47

Hjarte- og karsjukdommar 35 % av dødsfalla i Norge skuldast hjarte- og karsjukdommar. Dei siste 20 åra er dødelegheiten omlag halvvert, men denne type sjukdommar er alikevel ei av dei hyppigaste dødsårsakene og er framleis eit folkehelseproblem (FHI).

Aktive med blodtrykksmålingar Me er i Hjelmeland aktive med blodtrykksmålingar og aktive med å dela ut legemidlar mot det. Det er nok forklaringa på dei høge tala på statistikken under. Dette vert gjort for å førebyggja mot til dømes slag og hjarte- og karsjukdom. På neste side ser ein at det i Hjelmeland er relativt høg hjarte- og kar- dødelegheit, og denne ville nok vore endå høgare dersom ein ikkje hadde gitt ut legemidlar mot til dømes høgt blodtrykk. Erfaringane lokalt viser at trening gjer bra generelt sett, men at det i dei fleste tilfella ikkje gjev særs store utslag på blodtrykket i seg sjølv. I dei tilfella der fysisk aktivitet kombinerast med vektreduksjon, slår det derimot oftare positivt ut på blodtrykket. Det er blant fagfolk generelt sett svært ulike meiningar rundt kva tid det er hensiktsmessig å gje ut “blodtrykksmedisinar”, men retningslinjene er nokså like mellom dei ulike legekontora - regelen er at ein skal basera behovet for legemidlar på meir enn ei blodtrykksmåling og at ein i første omgang skal prøva å få til ei livsstilsendring. Generelt sett så ser ein tendensar på at folk i distrikta ofte ligg litt etter når det gjeld livsstilsendringar- og råd. Det kan difor tenkast at dette er ein av grunnane til at ein i Hjelmeland har høg andel brukarar av legemidlar mot hjarte- og karsjukdom. Dersom pasientane ikkje har tru på eller er villige til å gjera ei livsstilsendring vert medisinar det naturlege valet for å førebyggja mot sjukdom.

Velg legemiddel Velg alder Legemiddelbruk (0-74 år) - Midler mot hjerte- og karsykdom 160

140

120

Velg kjønn Velg kommune 100 menn - Hele landet menn - Rogaland menn - Hjelmeland 80 menn - Finnøy kvinner - Hele landet

60 kvinner - Rogaland Antall Antall per1000 innbyggere kvinner - Hjelmeland kvinner - Finnøy 40

0 2007 2008 2009 2010 Velg år

48 Folkehelsekartlegging 2013

Ser vi på statistikken over ser vi at Hjelmeland ligg over både Finnøy, fylkes- og landsgjennomsnittet, når det gjeld legemidlar mot hjerte- og karsjukdom. Vi har ein relativt høg andel eldre, og det kunne tenkjast at dei høge tala har med alderssamansetninga å gjera - jo større andel av eldre, jo meir bruk av legemidlar mot hjerte- og karsjukdomar. Dette er ikkje tilfellet, då det er snakk om personar under 75 år, dei eldste er dermed ikkje med i denne statistikken.

Hjarte- og kardødeligheit

Ser vi på tala for hjarte- og kardødelegheit blant begge kjønn i 2009, så ligg Hjelmeland nest øverst blant kommunane i Rogaland, med berre Sauda over. Det er vanskeleg å seia noko om kvifor det er slik. Vi veit, som nemnt tidlegare, at vi har ein relativt høg andel av eldre i Hjelmeland, og jo eldre ein vert, jo større er risikoen for å døy av hjerte- og karsjukdom - men denne statistikken gjeld derimot ikkje dei over 75 år, og er difor i kategorien “tidleg død”. Ei årsak kan vera at ein i Hjelmeland har lenger avstand til sjukehus. I nokre situasjonar tel kvart minutt, og då kan avstand til nærmaste sjukehus vera avgjerande. Når det er sagt er ikkje dette spesielt for Hjelmeland, og mest sannsynleg er det heller ikkje grunnen til at tala er så høge.

På figuren under ser ein statistikk for begge kjønn i Hjelmeland og Finnøy samanlikna med Rogaland og heile landet. På lands- og fylkesbasis ser ein at tala har gått jamnt og trutt nedover sidan 1970-åra, Finnøy følgjer same nedadgåande kurve frå ca. 2003, medan det mellom 1995 – 2009 har vore nokså stabilt i Hjelmeland. Men ein skal då også ta med seg at Hjelmeland er ein av fleire kommunar som i utgangspunktet var på eit lågt nivå samanlikna med landet for øvrig og fylkessnittet fram til begynnelsen av 2000 - talet.

Folkehelsekartlegging 2013 49

Statistikken over syner at det også i Hjelmeland, som elles i landet, er flest menn som døyr av hjarte- og karsjukdommar. Dersom ein ser på figuren ser ein at menn under 75 år i Hjelmeland har hatt ei stabil kurve dei siste 15 åra, medan Finnøy har gått gradvis nedover sidan år 2000, noko som gjer at det kan vera grunn til å sjå nærmare på tendensen lokalt for å finna ut om det er konkrete årsakar eller berre tilfeldigheiter som er grunnen.

50 Folkehelsekartlegging 2013

Kreft Kreftdødelegheiten generelt sett har endra seg lite frå 1950 til i dag - når vi ser på antal dødsfall per 100 000 innbyggjarar og korrigerer for auka levealder. Kreftførekomsten har derimot auka. Ei årsak til dette er mellom anna ei eldre befolkning. Jo eldre vi vert, jo større er risikoen for at vi får ein kreftsjukdom i løpet av livet. Omtrent åtte av ti krefttilfelle oppstår i aldersgruppa over 55 år. Det er dessutan større sosioøkonomiske forskjellar i kreftdødelegheit i dag enn for 40 år sidan, særleg gjeld det lungekreft. Målt i antal dødsfall og sjukdomsbelastning er kreft ein av våre største folkesjukdommar (FHI).

I Hjelmeland var det i 2010 registrert 604 nye krefttilfelle pr. 100.000 innbyggjarar. Til samanlikning vart det registrert 587 pr. 100.000 på fylkesnivå, og 554 pr. 100.000 på landsnivå. I Hjelmeland var auka størst hjå kvinnene. Finnøy ligg også lågare enn Hjelmeland med sine 560 pr. 100.000 innbyggjarar (FHI).

Det vart i Hjelmeland i 2010 oppdaga 110 nye tilfeller av tjukk- og endetarmskreft, pr. 100.000 innbyggjarar. Ser ein dette opp mot fylkes- og landsnivå, med henholdsvis 84 og 76 pr. 100.000 innbyggjarar, ligg vi relativt høgt. Dersom vi samanliknar oss med Finnøy som hadde 102 nye tilfeller pr. 100.000 innbyggjar ligg vi nokså likt.

Kreftdødelegheit Når det gjeld kreftdødelegheit ser vi at Hjelmeland ligg høgt oppe på statistikkane. På statistikken under ser vi at det i 2009 var 161,3 pr. 100.000 innbyggjar som døde av kreft i Hjelmeland. Til samanlikning var det i Finnøy 90,9 pr. 100.000. Den mest nærliggande årsaka til at statistikken er så høg som det i 2009 er nok tilfeldigheiter.

Folkehelsekartlegging 2013 51

Ser ein derimot på statistikken under (figur 52) vil ein sjå at Hjelmeland sidan begynnelsen av 2000- talet har hatt ei relativt kraftig auke, spesielt blant kvinner. Dette kan også vera på grunn av tilfeldigheiter, då ein eller to personar meir enn “normalt” slår kraftig ut på statistikk i små kommunar, men ein skal alikevel ta tendensen på alvor for å finna ut om det kan vera andre årsaker.

Ein veit at det finnes enkelte arvelege variantar av kreft, mellom anna av tjukk- og endetarmskreft. Ein veit også at det i Rogaland finnes eit brystkreftgen, BRCA 1/2, ein genetisk mutasjon som går over fleire hundre år, som difor også er arveleg. Ei årsak til at det er fleire kvinner enn menn som døyr av kreft kunne vore at symptomsbiletet hjå kvinner kan gjera det litt vanskelegare å setja ei diagnose – men dette er ikkje spesielt for Hjelmeland og er nok difor ikkje årsaka til dei høge tala.

Ein kan også stilla spørsmål om systemsvikt på legekontoret, men då ville det nok ha slått ut på andre område også, i tillegg ville ein nok ha registrert at mange pasientar hadde kreft som vart oppdaga for seint. Ei anna årsak kan vera den typiske “vestlandskulturen” der folk på bygda tenkjer at “det går over av seg sjølv” og difor gjerne kjem for seint til legen. På andre område, som til dømes sjukefråver, “drop out’s” og uførestatistikk, ligg Hjelmeland lågt, noko ein mistenkjer har med denne type kultur og moralitet å gjera. Men dersom dette var tilfellet også når det gjeld legebesøk burde andre distriktskommunar, som til dømes Suldal, også låge høgt på statistikken.

Mest sannsynleg er dette difor tilfeldigheiter, men ein bør nok granska denne tendensen nøyare, for å utelukka andre årsaker.

52 Folkehelsekartlegging 2013

Folkehelsekartlegging 2013 53

Type 2 – diabetes

Gode på førebygging og oppfølging

Denne figuren viser bruk av legemidlar for type 2-diabetes, den typen sukkersjuke som i seg sjølv ikkje vert rekna som svært alvorleg. Den typiske pasienten får det når han vert 50 år eller eldre, og får det som følgje av livsstilen sin. Ofte er det eit teikn på feil kosthald kombinert med for lite fysisk aktivitet.

Som vi ser på tala ligg Hjelmeland lågt, ei av årsakene til det er nok at vi er flinke på og følgja opp pasientar som står i faresona for og (vidare-)utvikla diabetes-sjukdom. Rutinane for dette er slik:

Blodsukkeret vert målt på pasienter som er i faresonen for å utvikle diabetes pga.: 1. overvekt 2. alder 3. arv og som har symptom som nemnt under:

54 Folkehelsekartlegging 2013

1. auka tørste 2. auka vannlatning 3. redusert vekt

Ein sjekkar og blodsukkeret på pasientar som kjem inn med høgt blodtrykk og er i faresona for å utvikla diabetes (alder 50 +). Mange oppsøkjer og lege sjølv og ynskjer å få tatt ein kontroll av blodsukkeret.

Dei som får konstatert diabetes type 1 og 2 får hyppig oppfølging ved oppstart med medisiner for diabetes (både tablettar og insulin) til blodsukkeret vert stabilt. Ved godt regulert blodsukker får dei oppfølging kvar 3. mnd. med en ½ times samtale med sjukepleiar, som inkluderer blodprøvar, blodtrykk, vekt, blodsukker og langtidsblodsukker (som er gjennomsnittet fra dei 3 siste mnd.). Dette vert fulgt opp med ein kontroll hjå fastlege. Ein gong i året vert det også gjennomført ein årskontroll med utvida blodprøvar, kontroll av føter, osb.

Hvis det er snakk om diabetes type 2 som ikkje skal medikamentell-behandlast, forsøker ein først å få til ei livsstilsendring i form av vektreduksjon, kostendring og auka/innføring av aktivitet. Dette held ein fram med i 3 til 6 mnd., og ved positiv endring følgjer ein desse opp som nemnt ovanfor. Hvis ikkje dette fører fram, startar ein med medikamenter.

Folkehelsekartlegging 2013 55

Kronisk obstruktiv lungesjukdom (KOLS) Om lag 200 000 nordmenn har truleg kronisk obstruktiv lungesykdom (KOLS), av desse har meir enn halvparten diagnosen utan at dei veit det. Førekomsten er aukande, særleg blant kvinner. Hovudårsaka er røyking, men arbeidsmiljø og arvelege eigenskapar spelar også ei rolle. (FHI)

Velg legemiddel Velg alder Legemiddelbruk (45-74 år) - Midler mot KOLS og astma (45-74 år) 120

100

Velg kjønn 80 Velg kommune menn - Hele landet menn - Rogaland menn - Hjelmeland 60 menn - Finnøy kvinner - Hele landet

kvinner - Rogaland Antall Antall per1000 innbyggere 40 kvinner - Hjelmeland kvinner - Finnøy

0 2007 2008 2009 2010 Velg år

Generelt sett er tendensen at kvinner får oftare KOLS enn menn, og difor mest sannsynleg røykjer meir. I Hjelmeland ser vi at kvinnene ligg litt over menn, men at dei ligg godt under både fylkes- og landsgjennomsnittet når det gjeld bruk av legemidlar mot KOLS. Mennene i Hjelmeland ligg i denne figuren nedst, på lik linje med kvinner frå Finnøy.

56 Folkehelsekartlegging 2013

Det har vore såpass få dødsfall knytt til KOLS i Hjelmeland at statistikken ikkje kan brukast pga. anonymifisering. Her, som på statistikken over KOLS-legemidlar, ser ein at Hjelmeland ligg godt under fylkes- og landsgjennomsnittet.

Folkehelsekartlegging 2013 57

Psykiske lidingar

Velg legemiddel Velg alder Legemiddelbruk (0-74 år) - Antidepressiva 100

70 Velg kjønn Velg kommune menn - Hele landet 60 menn - Rogaland menn - Hjelmeland 50 menn - Finnøy kvinner - Hele landet 40

kvinner - Rogaland Antall Antall per1000 innbyggere kvinner - Hjelmeland 30 kvinner - Finnøy

0 2007 2008 2009 2010 Velg år

Tradisjonelt sett brukar kvinner meir antidepressive legemidlar enn menn, noko statistikken for Hjelmeland også syner. Menn i Hjelmeland ligg under både fylkes- og landsgjennomsnittet for sitt kjønn, det same gjer Hjelmelandskvinnene.

Her kan ein tolka dette som at vi har eit dårleg helsevesen der folk ikkje får den hjelpa dei treng. Når det er sagt så har folk i Hjelmeland god tilgong til helsevesenet, og vi har tilsynelatande ein kultur for at det er akseptert å be om hjelp dersom ein treng det. Det er difor mest sannsynleg andre grunnar til at vi ligg under gjennomsnittet. Det kan mellom anna ha med alderssamansetning å gjera, vi har mange eldre, og antidepressiva vert nok i større grad brukt av den yngre delen av befolkninga. Men mest sannsynleg handlar nok dette om at vi oppfattar legemidlar som ei siste løysing på problemet, og at samtale og terapi er betre. Ein ser til dømes at KID-kurs (Kurs i mestring av depresjon) stort sett alltid er fullt. Dette er eit teikn på at folk ynskjer å gjera noko med problema sine sjølv, og tek imot den hjelpa og dei tilboda dei får.

58 Folkehelsekartlegging 2013

Velg legemiddel Velg alder Legemiddelbruk (0-74 år) - Antipsykotika 25

Velg kjønn Velg kommune menn - Hele landet 15 menn - Rogaland menn - Hjelmeland menn - Finnøy kvinner - Hele landet 10

kvinner - Rogaland Antall Antall per1000 innbyggere kvinner - Hjelmeland kvinner - Finnøy

0 2007 2008 2009 2010 Velg år

Antipsykotika er tyngre nervemedisinar. For Hjelmeland har desse kurvane dei siste åra vore relativt stabile, med ein tendens som viser mindre bruk. Vi er også her under fylkes- og landsgjennomsnittet, det same er Finnøy. Dette er legemidlar for personar som er alvorleg psykisk sjuke, og det er nok ei større opphoping av slike sjukdommar i byane enn på landsbygda.

Folkehelsekartlegging 2013 59

Velg legemiddel Velg alder Legemiddelbruk (0-74 år) - Sovemidler og beroligende midler 140

120

100 Velg kjønn Velg kommune menn - Hele landet 80 menn - Rogaland menn - Hjelmeland menn - Finnøy 60 kvinner - Hele landet

kvinner - Rogaland Antall Antall per1000 innbyggere kvinner - Hjelmeland 40 kvinner - Finnøy

0 2007 2008 2009 2010 Velg år

Her ser ein tydeleg at det, generelt sett, er kvinner som brukar mest sovemidlar og beroligande midlar. Kvinnene i Hjelmeland er ikkje unntak, men har dei siste åra brukt mindre enn fylkes- og landsgjennomsnittet. Menn i Hjelmeland ligg også under snittet, og held ei relativt stabil kurve.

Fordelen med å gje ut slike midlar er at det kan fungera som problemløysing på kort sikt, og ofte er eit betre alternativ enn å til dømes måtte bruke midlar for depresjon. Problemet med sovemidlar er at dei har potensiale for vanedanning. Desse legemidla står også i fare for å havne i det illegale markedet, då dei kan misbrukast av narkomane.

60 Folkehelsekartlegging 2013

Ulukker

Lårhalsbrot gjev store utfordringar Det vi veit om lårhalsbrot er at det oftast råkar eldre folk, som i mange tilfelle vert pleietrengande etterpå. Ofte fører det til at pasienten ikkje kjem seg på beina att, og i ein del tilfelle går vegen mot eit dødsfall raskare etter eit lårhalsbrot. Vi veit også at slike brot er svært dyrt for samfunnet, nettopp på grunn av behovet for pleie i etterkant.

Strøing på glatte inngongsparti vert ofte brukt som eit eksempel på førebygging av lårhalsbrot, men ofte skjer slike brot også på institusjonar eller i heimen. Det er difor viktig å tenkja førebygging innomhus, i tillegg til utandørs på vinterstid.

Lårhalsbrudd - antall sykehusopphold 9

Velg kommune 5 Finnøy Hjelmeland 4 Rogaland

Norge Antall Antall per1000 innbyggere 3

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Velg år

Figur 58: Antal sjukehusopphald pr. 1000 innbyggjarar forårsaka av lårhalsbrot. 1999 – 2010. Hjelmeland, Finnøy, Rogaland og heile landet. Kjelde: Norsk Pasientregister, Asplan Viak.

Statistikken for Hjelmeland når det gjeld sjukehusopphald i forbindelse med lårhalsbrot er svingande. Med ein liten befolkning slår det ofte sterkt ut på statistiske kurvar når tala varierar, og med relativt mange eldre i befolkninga kjem vi ikkje lågt på denne statistikken. Når det er sagt så ser ein på kurvane at vi ligg relativt gjennomsnittleg dersom vi ser det over lang tid.

Folkehelsekartlegging 2013 61

Flinke til å melda ifrå om yrkesskadar?

Velg år Yrkesskader i 2010

STAVANGER 418 SANDNES 184 HAUGESUND 156 KARMØY 133 TIME 84 SOLA 67 EIGERSUND 63 KLEPP 63 VINDAFJORD 42 HÅ 40 TYSVÆR 22 SAUDA 21 SOKNDAL 21 STRAND 20 GJESDAL 17 RANDABERG 14 LUND 12 BJERKREIM 10 HJELMELAND 10 SULDAL 7 FORSAND 6 RENNESØY 5 BOKN 3 FINNØY 3 UTSIRA 1 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 Antall yrkesskader

Figur 59: Antal yrkesskadar i 2010. Alle kommunar i Rogaland. Kjelde: Arbeidstilsynet, Asplan Viak.

Når det gjeld yrkesskadar ligg vi relativt høgt, i og med at denne statistikken syner absolutte tal (ikkje tal i forhold til antal innbyggjarar), noko som kan ha fleire grunnar. Mest sannsynleg er det fordi vi er ein jordbrukskommune, noko som ofte fører til større andel av yrkesskadar. Alle som driv med næringsvirksomheit er plikta til å melde frå om yrkesskadar, så dersom folk i Hjelmeland er flinkare til å melde frå i forhold til andre kommune, kan det virka inn på statistikken.

Dersom vi ser på figuren over yrkesskadar fordelt på næring ser vi at det er flest yrkesskadar i jordbruk, skogbruk og fiske. Det er i desse næringane ofte undrerapporteringar, tala kan difor vere større en det vi ser på figuren.

Velg år Velg kommune

Velg (all) ved "velg Yrkesskader fordelt på næring i HJELMELAND i 2010 kommune" for å få tall for Rogaland

JORDBRUK, SKOGBRUK OG FISKE 3

OFF ADMINISTRASJON OG FORSVAR OG TRYGDEORDNINGER I OFF FORVALTNING 2

INDUSTRI 2

BYGGE- OG ANLEGGSVIRKSOMHET 1

VAREHANDEL, REPARASJON AV MOTORVOGNER 1

HELSE- OG SOSIALTJENESTER 1

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 Antall ulykker

Figur 60: Yrkesskadar fordelt på næring i Hjelmeland i 2010. Kjelde: Arbeidstilsynet, Asplan Viak.

62 Folkehelsekartlegging 2013

Lite trafikkulukker

Velg skadekategori Velg år Antall ulykker i trafikken i 2010

Rogaland 1752 Stavanger 348 Sandnes 236 Haugesund 184 Karmøy 172 Sola 112 Tysvær 104 Vindafjord 72 Klepp 72 Gjesdal 68 Time 68 Eigersund 64 Hå 56 Lund 52 Strand 32 Randaberg 28 Sauda 24 Bjerkreim 12 Sokndal 12 Rennesøy 12 Suldal 8 Hjelmeland 8 Finnøy 4 Forsand 4 Bokn

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 Antall ulykker

Figur 61: Antal ulukker i trafikken i 2010. Alle kommunar i Rogaland og Rogaland. Kjelde: Statens Vegvesen/SSB, Asplan Viak.

Me er ein kommune med få innbyggjarar, og då også færre bilistar, men i både helger og sommarsesong aukar trafikkmengda betrakteleg. Det spesielle med helgetrafikken er at den første delen av helga stort sett “går innover”, medan den siste del av helga stort sett går motsatt veg. Det er altså auka trafikkmengde, men mykje av trafikken går i same retning, så risikoen for møteulukker er kanskje mindre enn mengden kunne tilsei. I tillegg gjer ferjene at trafikken ofte kjem puljevis, så når ein møter trafikk kan det ofte vera ei heil rekkje bilar samtidig. Ein kunne tru at det var auka risiko for ulukker ved forbikøyring, men det er ikkje spesielle tendensar til det. Dette kjem truleg av at det er fleire oversiktlege strekningar som normalt sett er eigna for forbikøyring. Samtidig må det nemnast at dei fleste klagene frå innbyggjarane faktisk gjeld høg fart og “uvettig” forbikøyring.

Ein ser elles ein tendens til at ulukkene ofte skjer på glatt veg, så evna til raskt å måke og strø vegbana er avgjerande, og det er difor viktig å oppretthalde eit godt nivå på slikt vintervedlikehald.

Sjølv om ein ynskjer enda mindre, er nok ikkje 8 ulukker i Hjelmeland i 2010 noko høgt tal, med tanke på trafikkmengde og vegstandard.

Folkehelsekartlegging 2013 63

Gode helse- og omsorgstilbod Ein har i Hjelmeland lenge hatt eit helse- og omsorgstilbod som ligg langt over ein gjennomsnittleg kommune. Dette har gjort at mange har fått tilbod om plass på omsorgssenter- og sjukeheim, omsorgsbustad eller heimetenestar. Grunna økonomi har kommunen gjennomgått ein omstillingsprosess, som har ført til ei anna organisering av desse tilboda. No vil Hjelmeland omsorgssenter ta imot korttids- og rehabiliteringspasientar, medan Årdal omsorgssenter vil ta imot langtidspasientar. Det vil ikkje lenger vera tilbod om omsorgsbustadar for heildøgnspleie og omsorg i Årdal, i tillegg vil det gjennomførast ei nedbemanning på ca. 12 årsverk på dei to omsorgssentra samla. Ein vil fortsatt ha eit godt helse- og omsorgstilbod i kommunen, men framover vil ein vera nøydd til å sjå meir på reelle behov enn før. I tillegg vert det og arbeida med velferdsteknologi som ei førebygging slik at folk kan bli verande lengre i heimen.

Velg kommune/Rogaland Mottakere av hjemmetjenester i Hjelmeland 40%

35%

30%

25% Velg aldersgruppe Mottakere av hjemmetjenester 0-66 år (andel) 20% Mottakere av hjemmetjenester 67 år og over (andel) Mottakere av hjemmetjenester 67-79 år (andel) Mottakere av hjemmetjenester 80 år og over (andel) 15% Mottakere av hjemmetjenester i alt (andel)

10%

0% 2007 2008 2009 2010 Velg år

Figur 62: Andelen av befolkninga som mottek heimetenestar i Hjelmeland, fordelt etter alder. 2007 – 2010. Kjelde: SSB, Asplan Viak.

64 Folkehelsekartlegging 2013

KJELDAR:

Hovudkjeldar  Asplan Viak/Rogaland Fylkeskommune  Statistisk Sentralbyrå (SSB)  Folkehelseinstituttet (FHI)  Folkehelserapporten 2010  Norgeshelsa  Kommunehelsa  Panda  Avdelinger internt i kommuneorganisasjonen

Kjeldar demografi  Asplan Viak  Statistisk Sentralbyrå (SSB)  Folkehelseinstituttet (FHI)  Kommunehelsa/Dødsårsaksregisteret  Panda  Kommunesjef Omsorg og levekår  Kommunesjef Bygdeutvikling  Kommuneoverlege  Avd. leiar Vaksenopplæring  Leiar Frivillig Sentral

Kjeldar levekår  Asplan Viak  Statistisk Sentralbyrå (SSB)  Folkehelseinstituttet (FHI)  NAV  Leiar NAV Hjelmeland

Kjeldar omgjevnadar  Asplan Viak  Statistisk Sentralbyrå (SSB)  Folkehelseinstituttet (FHI)  Kommunehelsa/Kriminalstatisikk  Statens Forurensningstilsyn (SFT)  Lensmannen i Hjelmeland  Kommunesjef Bygdeutvikling  Rådgjevarar/saksbehandlarar Bygdeutvikling  Teknisk leiar  Kommuneoverlege  Enkel Bygg  www.hjb.no (Hjelmeland Bygg) Folkehelsekartlegging 2013 65

 www.finn.no

Kjeldar oppvekst  Asplan Viak  Statistisk Sentralbyrå (SSB)  Folkehelseinstituttet (FHI) o “Barns vekst i Norge”  Kostra  Norgeshelsa  Medisinsk fødselsregister (MFR)  Tannhelse Rogaland  Tannpleiar Hjelmeland Tannklinikk  Jordmor  Leiande helsesyster  Avdelingsleiar Psykisk helse  Psykiatrisk sjukepleiar  Leiar/Rettleiar NAV Hjelmeland  Leiar Barne- og familieseksjonen  Kommunesjef Oppvekst  Lærarar/rådgjevar/rektor Hjelmeland ungdomsskule  Inspektør Hjelmeland barneskule  Rektor Jøsneset skule  Rektor Fister skule  Inspektør Årdal skule  Styrar Hjelmeland barnehage  Styrar Jøsneset/Jøsenfjorden barnehage  Styrar Fister barnehage  Styrar Årdal barnehage  Kulturseksjonen  Rusførebyggjande forum  www.ungdata.no

Kjeldar vaksne og eldre  Asplan Viak  Statistisk Sentralbyrå (SSB) o “Helse- og levekårsundersøkelsen”  Folkehelseinstituttet (FHI)  Kommunehelsa/Reseptregisteret/Dødsårsaksregisteret  Norsk Pasientregister  Arbeidstilsynet  Statens Vegvesen  www.nhi.no – Norsk Helseinformatikk  Kommuneoverlege  Kommunelege III  Sjukepleiarar, Hjelmeland Legekontor  Kommunesjef Omsorg og levekår  Kommunesjef Bygdeutvikling

66 Folkehelsekartlegging 2013

 Kulturleiar  Leiar Frivillig Sentral  Avdelingsleiar Psykisk helse  Lensmannen i Hjelmeland