Textual Criticism of , Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021

A Critique and Correction of Hadiqat al-Haqiqa by Mohammad Jafar Yahaghi and Seyyed Mehdi Zarghani

Seyyed Mehdi Tabatabaei �

Abstract The high position of Hadiqah al-Haqiqa in Persian literature has led to a lot of research on it; nevertheless, issues such as linguistic complexities, the use of other scientific terms, the obsolescence of the language, historical and religious references, and the irregular structure of the poem have left some of the ambiguities of this work unresolved. In the meantime, one should not be ignorant of a proper correction of Hadiqat al-Haqiqa; a correction that can take into account all aspects of this book and Sanai’s mental geometry, to provide the literary community with a text closest to the author’s. This issue has attracted the attention of contemporary scholars, hence remarkable studies in the field of correcting or describing the problems of this book have been done in the last century. In this study, the newest correction of Hadiqat al-Haqiqa will be investigated, and its weaknesses will be highlighted using the descriptive-analytical method and library resources. The necessity of the study is the need for both studying Sanai and his works in Persian literature and reviewing their corrections. It seems that in Yahaghi and Zarghani’s correction, using the method of correction in the form of the base manuscript as well as selecting the Manchester manuscript as the base version has resulted in some deficiencies in the corrected text, which will be addressed in this study in four general formats. Also, the concept of certain words, phrases, expressions, and couplets of Hadiqat al-Haqiqa will be clarified.

Introduction It is the pleasure of literary lovers to make any correction of Persian literary texts. It will be more gratifying if the correction is made by two well-known figures in the field. Correction of Sanai’s Hadiqah al-Haqiqah, which is published by Mohammad Jafar Yahaghi and Seyed Mehdi Zarghani in 2018 (1397 AH), is one of the studies that was done according to the needs assessment of the literary society. But, in the end, when it was published, it became clear that unfortunately there were many deficiencies in the research method, as well as its comments and explanations in a way that it is sometimes perceived that what is written in the text of the book is far from the academic position of the two researchers. Although it has been difficult to write this book, admittedly, some verses in Hadiqat al-Haqiqa need further explanation. There are also discrepancies between the text and the comments, or there are shortcomings in reporting and recording verses. All of these have been discussed in this article.

Material & Methods In this research, which has been done with the descriptive-analytical method and using library resources, the first correction of Hadiqat al-Haqiqa entitled Latiyef al-Hadaieq (Abdul Latif Abbasi between the years 1037 to 1044 AH, the correction of Modarres Razavi (1320 AH), the correction of Maryam Hosseini (1382 AH) entitled Fakhri Nameh, and other related works such as Talighate Hadiqah from Modarres Razavi (1341 AH), Sharhe Moshkelate Hadiqahe Sanaei from Ishaq Toghyani (1382 AH), and Sharhe Doshvarihaei Az Hadiqahe Sanaei by Zahra Dori (1383 AH) have been used.

Discussion of Results & Conclusions One of the biggest reasons why there are many deficiencies is the correction of Yahaghi and Zarghani is choosing the Manchester manuscript (dated 681) as the base version, and abandoning the old manuscripts such as 552 and 558. It should be noted that the Manchester manuscript does not have the original characteristics of a basic manuscript. Perhaps the proofreaders’ argument for

∗ Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Beheshti University, Tehran, . Corresponding Author Email: [email protected].

2 Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021 omitting these manuscripts is that they do not include all of Hadiqat al-Haqiqa poems. But, even with this argument, the antiquity, validity, and originality of these manuscripts cannot be ignored. Another reason is the text correction method that is chosen by the correctors. Considering the manuscripts used in this correction, it seems that the correction by using the ‘intermediate’ method could be the best method that the two researchers could use. Additionally, the corrected text should have been compared with one of the previous corrections. These factors have led to fundamental shortcomings in correcting and reducing its scientific value.

Keywords: Sana'i Ghaznavi, Correction of Hadiqat al-Haqiqa, Critique of Hadiqat al-Haqiqa, Mohammad Jafar Yahaghi, Sayyed Mehdi Zarqhani.

References 1. Abbasi, M. (Ed.) (1977). Kolliyate Shams Tabrizi. Tehran: Toloo Publication. 2. Bahar, M. (Ed.) (1939). Mojmal Al Tavarikh Val Ghesas. Tehran: Kolalehe Khavar Publication. 3. Bastani Rad, H. (Ed.) (1990). Ebne Yamine Freyumdi’s Divan of . Tehran: Sanaei Publication. 4. Dehkhoda, A. A. (1958). Dehkhoda Dictionary. Tehran: Dehkhoda Dictionary. 5. Dorri, Z. (2008). Sharhe Doshvarihaei az Hadiqahe Sanaei, Tehran: Zavvar Publication. 6. Haj Seyed Javadi, K. (Ed.) (2001). Tarikhe Gozide. Tehran: Printing and Publishing Organization of the Ministry of Culture and Islamic Guidance. 7. Hosseini, M. (Ed.) (2008). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah, (Fakhrinameh). Tehran: University Publishing Center. 8. Khaste, Kh., & Khalili, K. (Ed.) (1962). Colleges of Biddel Dahlawi. : Depohani Publication. 9. Khatib Rahbar, K. (Ed.) (1995). Tarikhe Beyhaqi. Tehran: Mahtab Publication. 10. Mahyar, M. (Ed.) (2011). Saad Salman’s Divan of Poetry. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies Publication. 11. Minavi, M., & Mohaghegh, M. (Ed.) (1986). Naser Khosrow Ghobadiani’s Divan of Poetry. Tehran University of Tehran Publication. 12. Modarres Razavi, M. (Ed.) (1989). Anvari Abivardi’s Divan of Poetry. Tehran: Scientific and Cultural Publication. 13. Modarres Razavi, (Ed.) (2004). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Tehran: University of Tehran Publication. 14. Movahed Abtahi Isfahani, M. (Ed.) (1993). Avalem Al-Uloom, val-Ma'aref, val-Ahwal Men Al-Ayat, Al-Akhbar, and Al-Aqwal. Qom: Imam Al-Mahdi Foundation. 15. Modarres Razavi, M. (1965). Talighate Hadiqah, Tehran: Elmi Publication. 16. Nafisi, S. (Ed.) (1989). Sokhanane Manzoome Abu Sa'id Abu al-Khair. Tehran: Sanaei Publication. 17. Nafisi, S., & Darvish, M. (Ed.) (1982). Amir Khosrow Dehlavi’s Divan of Poetry. Tehran: Javidan Publication. 18. Nicholson, R. (Ed.) (1983). Masnavi Ma'navi. Tehran: Amir Kabir Publication. 19. Nourani Vesal, A. (Ed.) (1985). Mosibat Name Attar Neyshabouri. Tehran: Zavvar Publication. 20. Ormavi, J. (Ed.) (1982). Sharhe Farsie Shahab al-Akhbar. Tehran: Scientific and Cultural Publication. 21. Qoreishi, A. (1998). Tafsire Ahsan al-Hadith. Tehran: Be'sat Foundation Publication. 22. Rowshan, M. (Ed.) (2008). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Tehran: Negah Publication. 23. Saeb Tabrizi, M. (2003). Divan of Poetry. Tehran: Elm Publication. 24. Safa, Z. (Ed.) (1985). Saife Farghani’s Divan of Poetry. Tehran: Publication. 25. Sajjadi, Z. (Ed.) (1978). Khaghani Shervani’s Divan of Poetry. Tehran: Zavvar Publication. 26. Sanai Ghaznavi, A. (n.d.). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Manuscript of the

Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021

Kabul Museum. 27. Sanai Ghaznavi, A. (1280). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Manuscript of the Library of the University of Heidelberg, No. 203 A. Orient. B. U 430. 28. Sanai Ghaznavi, A. (1285). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Manuscript of Vali-ud-Din Istanbul. 29. Sanai Ghaznavi, A. (1431). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Manuscript of the John Reylanders Library in Manchester, No. 843. 30. Sanai Ghaznavi, A. (1604). Hadiqah al-Haqiqah and Shari'a al-Tariqah. Manuscript of Cambridge University, England. 31. Shah Hosseini, N. (Ed.) (1959). Suzanie Samarkandi’s Divan of Poetry. Tehran: Amir Kabir Publication. 32. Shahidi, J.ʻ (1997). Sharhe Loghat Va Moshkelate Divane Anvarie Abivardi. Tehran: Association of Cultural Works and Honors. 33. Shariat, M. (Ed.) (1995). Tusi’s Divan of Poetry. Tehran: Asatir Publication. 34. Tabatabai Majd, Gh. (Ed.) (2003). Tarikhe Alfi. Tehran: Scientific and Cultural Publication. 35. Toghyani, I. (2003). Sharhe Moshkelate Hadiqahe Sanaei. : University of Isfahan Publication. 36. Vafaei, A. (Ed.) (2010). Colleges of Salman Savoji. Tehran: Sokhan Publications. 37. Vahid Dastgerdi, H. (Ed.) (2004). Khosrow and -e Nezami Ganjavi. Tehran: Qatreh Publication. 38. Yousefi, Gh. (Ed.) (1980). Bustane Saadi. Tehran: Association of Professors of Persian Language and Literature. 39. Zeigham, I. (Ed.) (2006). Ghorar al-Akhbar. Qom: Dalile Ma Publication.

فصلنامه علمی متنشناسی ادب فارسی )نوع مقاله: پژوهشی( معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم

شمارة چهارم )پیاپی 48(، زمستان 1399، صص 116ـ91 تاریخ وصول: 11/11/1399، تاریخ پذیرش: 1399/11/11 Doi: 10.22108/RPLL.2020.120211.1620 يقة نقد و بررسی تص حیح حد یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحقی و س ی د یمهد یزرقان

∗ سی د مهدی طباطبایی

چکیده جا گاهی یواال حديقة قهیالحق در ادب یفارس موجب شده است تا پژوهشها ی یفراوان دربارة آن انجام رد؛یگ با وجود وجود یا ن، یمسائل مانند یچیپ دگ یها ی ،یزبان کاربرد اصطالحات سای ر دانش ها، یکهنگ زبان، اشارات یخیتار و یمذهب و ساختار ساختار و یمذهب و یخیتار اشارات زبان، یکهنگ ها، دانش نامنظم منظومه موجب شده است گره پاره یا از ابهامات نیا اثر ناگشوده باق ی .بماند در نیا یم ان دینبا از نبود کی یتصح ح مطلوب از حد قهی غافل بود؛ یحیتصح که یم تواند با در نظر گرفتن تمام ساحتها ی نیا کتاب و هندسة یذهن ،ییسنا ،ییسنا یذهن هندسة و کتاب نیا ی کینزد تر نی متن به متن زمان او را در یاخت ار جامعة یادب قرار دهد. نیا مسئله یا است که توجه پژوهشگران معاصر زبان زبان معاصر پژوهشگران توجه که است یا مسئله نیا یفارس را به خود جلب کرده است و از هم نی روست که در سدة اخیر، پژوهشها ی چشمگیری در حوزة حیتصح ای شرح شرح ای حیتصح حوزة

مشکالت نیا منظومه انجام گرفته است . در نیا پژوهش که به یش وة یفیتوص یلیتحل و با استفاده از منابع کتابخانه یا انجام انجام یا کتابخانه منابع یم یگ رد، جد نیدتری یتصح ح حد قهی یبررس و یکاست ها ی آن برجسته خواهد شد . با ستگی ی پرداختن به ییسنا و آثار او در ادب یفارس و نیهمچن تیاهم نقد و بررس ی حیتصح ها ی انجام گرفته از ضرورتها ی نیا پژوهش است. به نظر یم رسد رسد یم نظر به در یتصح ح یاحقی و ،یزرقان ات خاذ یش وة حیتصح به صورت نسخة اساس و نیهمچن انتخاب نسخة منچستر به عنوان نسخة نسخة عنوان به منچستر نسخة انتخاب نیهمچن و اساس نسخة صورت به حیتصح ،اساس موجب راه ی افتن یکاست ها یی در متن حمصح شده است که در نیا پژوهش، در چهار قالب یلک به آنها پرداخته خواهد شد افزون. بر یا ن، مفهوم برخی از واژگان، عبارات، ریتعاب و اب اتی حديقة قهیالحق زین مش صخ خواهد شد.

واژههای کلیدی ییسنا ؛یغزنو حیتصح حديقة قهیالحق ؛ نقد و یبررس حديقة قهیالحق ؛ محمدجعفر ؛یاحقی دیس یمهد یزرقان

1ـ مقدمه انجام گرفتن هر یحیتصح از متون ادب یفارس یم تواند ما ةی خرسند ی اهل ادب باشد و یوقت نیا حیتصح به همت دو چهرة شناخته شده در نیا حوزه انجام شود، نیا یخرسند دوچندان خواهد بود. حیتصح حیت صح

� استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران، [email protected] Copyright © 2021, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

92 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

حديقة یالحق قة سنایی که به اهتمام محمدجعفر یاحقی و دیس یمهد یزرقان در سال 1397 منتشر شد، ازجمله پژوهشهایی است که با نیازسنج ی جامعة ادبی انجام گرفت. مصح حان در مقدمة کتاب، اسلوب حیتصح خود را با نیا عبارات یب ان کردهاند: » به دست دادن یچاپ با ضبطها ی متفاوت و ؛«گرگونهید و شیپ ینیب شان نیا است که نیا یش وه »با مقاومت ذهن ی جامعة یادب «مواجه «مواجه یادب جامعة خواهد شد ؛ یز را شکل گزارش ابیات در حیتصح ها ی یشیپ ن، به اندازه یا در ذهن اهل ادب جا ریگی شده است که دشوار» بتوان به نیا یزود آن ذهن تی ها ی جاافتاده و آن اعتمادها و اعتقادها را دگرگون «کرد سنا) یی ، 1397: 9(. نیا اعتقاد و ذهن تی بسیار یستودن ؛است اما یوقت سرانجام جامة عمل پوشدب و در یاخت ار جامعة یادب قرار قرار یادب جامعة یم یگ رد، مشخص یم شود متأسفانه یکاست ها ی یفراوان در نسخه ،یپژوه یش وة کار و یهمچن ن، قاتیتعل و و قاتیتعل حاتیتوض آن رخ داده است و گاه احساس یم شود آنچه در متن کتاب نگاشته شده است، با ساحت علم ی مصح حان فاصلة فراوان .دارد نگارنده در انتظار بود تا یپژوهشگران که بر او تقد م فضل و فضل تقد م دارند، دربارة چندوچون ی نیا حیتصح حیتصح نیا قلمفرسایی کنند و چون پس از کی سال از چاپ و انتشار کتاب، نیا مسئله اتفاق فتاد،ین ریناگز از نیا شد تا لنگ ی را به یرهوار رونیب بر د. ام دی که نیا پژوهش ،یعلم یغبار بر دل آیی نه گون دو مصحح ارجمند .ننشاند

يقة 2ـ کتابشناسی حد الحقیقه حديقة یالحق قه از معدود متون فارسی است ریکه دو تحر متفاوت از آن بر جا ی مانده تحراست ری: مفص ل که ری: تحراست مانده ی ازدهیشامل هزار تیب است و در یبرخ کتابتها تا 14 هزار بیت هم رسیده است؛ و تحریر مختصر که پنج تا هفت هزار بیت را در بر م یگیرد. همین مسئله باعث شده است تفاوتهایی در نظم ابواب به وجود آید و تصحی ح آن ازنظر ساختاری با آشفتگ یهایی همراه شود. نینخست حیتصح حدیقه را فیعبداللط یعباس در نیب سالها ی 1044ـ1037 از روی نسخة کتابت شده در سال 617 ق. انجام داد و شرحی بر آن نوشت که به لطایف الحدایق من نفائس الدقایق معروف است. این کتاب در سال 1304 ق. در هندوستان و در سال 1387 در تهران منتشر شد. چاپهای سنگ ی حدیقه نیز در بمبئی )سال 1275 ق( و لکهنو )سال 1395 ق( منتشر شده است. در رانیا هم مرحوم سمدر یرضو نیا کتاب را در سال 1320 با استفاده از نسخهها ی تحریر مفص ل تصحیح کرد و پس از آن مریم حسینی در سال 1382 تحریر مختصر حدیقه را با عنوان فخر ینامه منتشر نمود. چاپ ید گر حدیقه در سال 1387 با مقدمة محمد روشن و براساس چاپ عکسی کلیات دیوان سنایی منتشر شد که در سال 1356 از روی نسخة کابل در افغانستان انجام گرفته بود؛ البته نسخة کابل حدود هفت هزار بیت دارد و این چاپ شامل دوازده هزار بیت است که پنج هزار بیت دیگر، ازطریق مقایسة این نسخه با تصحیح مدر سرضوی به آن افزوده شده است )سنایی، 1387: بیست(. در سال 1397 نیز محمدجعفر یاحقی و سید مهدی زرقانی تصحیح دیگری از حدیقه را در اختیار جامعة ادبی قرار دادند. شرح حدیقه زین ابتدا در خارج از یمرزها ایجغراف یی رانیا آغاز شده و به رانیا رسیده است. افزونبر لطا فی قیالحدا ، نو اب رزایم نیعالءالد احمدخان بهادر یعالئ یالهور در سال 1290 ق. کتاب طریقه بر حدیقه

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 93

را که شرح باب اول لطائف الحدائق است در الهور منتشر .کرد از مهمتر نی پژوهشهایی که در حوزة شرح و حیتوض حدیقه انجام گرفته است یم توان به قاتیتعل حدیقه از مدر س یرضو )1341(، شرح مشکالت حدیقة سنایی از اسحاق طغیانی )1382( و شرح دشوار یهایی از يقة حد الحقیقة سنایی از زهرا در ی )1383( اشاره کرد.

يقة 3ـ نسخهپژوهی تصحی حهای حد الحقیقه مرحوم مدر س یرضو در حیتصح خود از شانزده نسخه استفاده کرده است. نسخة اساس حیتصح در سال 758 کتابت شده است، با وجود این، دیری نترین نسخة استفادهشده در آن، نسخة بغداد ل یوهبی )کتابت سال 552( است که بعدها مریم حسینی فخر ینامه را بر مبنای آن تصحیح کرد. ید گر نسخة حیتصح مدر س ،یرضو نسخه یا است »که از آن با عنوان نادرست نسخة کتابخانة اند ای شیانگل شیانگل ای یدر لندن اد شده )ص لح( درواقع همان نسخة کتابخانة دانشگاه کمبر جی است که در سال 1012 ه. ق در عهد ق سلطنت جالل نیالد اکبر در شهر آگره، از رو ی نسخه یا خیبه تار 617 ق. به خط میحعبدالر بن محمد بن اب ی الفتح، «خطاط»معروف به تحر ری «افتهی )سنایی ، 1397: 61( است. مر می حس ینی حیتصح خود یرا بر مبنا ینسخة بغداد ل وهب ی استانبول )کتابت سال 552( بنا کرده است و از نسخههای خلیل اینالجق )کتابت 588(، کتابخانة مل ی وین با عنوان الهی نامه )کتابت 667( و نسخة کابل )کتابت: احتماال اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم( بهره برده است. مصحح در مقدمه آورده است: »در تصحیح متن حاضر روش تصحیح شیوة توأم است؛ یعنی نسخة B اساس ولی در مواردی صورتهای صحیح از دیگر نسخ )کابل و اینالجق( وارد متن شده و متن نسخة اساس به پاورقی منتقل شده است... در بعضی موارد نادر هم با توجه به اینکه اشکال چهارگانة نسخ هیچ کدام صورت صحیح متن را نشان نم یداد مجبور به تصحیح قیاسی شدهام« )همان، 1382: پنجاه(. یاحقی یو زرقان حیدر تصح خود از 6 نسخة خطی بهره بردهاند: 1( نسخة شمارة 843 کتابخانة جان رایلندز منچستر )کتابت: 681( که مبنای تصحیح است و مصح حان از آن بهعنوان »قدی مترین نسخة تفضیلی و تاری خدار حدیقه« )همان، 1397: 63( نام م یبرند؛ اما بر این باورند که »نسخة مضبوطی است، اما نه ب یغلط؛ گاه سهوالقلمهایی در آن دیده م یشود که در جای خود تصحیح شده است« )همان: .)67 2( نسخة کتابخانة دانشگاه هایدلبرگ )کتابت: 687 ق( که شامل ده هزار بیت است. 3( نسخة کابل که پیشتر معرفی شد. 4( نسخة کتابخانة اسعد افندی که به اذعان مصح حان، » نسخهای ناقص و درهمریخته، اما مهمی است که بهدلیل افتادگی اول و آخر، تاریخ آن هم معلوم نیست، ولی آثار کهنگی از آن پیداست« )همان: 70(. 5( نسخة کتابخانة دانشگاه کمبریج که پیشتر معرفی شد. 6( نسخة ول یالدین استانبول )کتابت: 684(. مصح حان افزونبر نیا شش نسخه، »در موارد لزوم به یو ژه در هنگام انتخاب صورت اصح کلمات و در

94 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

یحواش و قات،یتعل از دو چاپ مدر س یرضو و فیعبداللط و به ندرت از چاپ محمد روشن زین «سود برده اند اند برده «سود زین روشن محمد چاپ )همان: 72(. با دی توجه داشت که یش وة هر سه حیتصح انجام گرفته براساس نسخة اساس ؛است اما میتنها مر حس ینی ینی نیرید تر نی نسخه را اساس قرار داده حاست و دمصح گر،یان نسخه یا ریغ نیریاز د تر نی ینسخه را مبنا کار ینسخه را مبنا نی خو شی قرار دادهاند.

4ـ معرفی و نقد ساختار تصحیح یاحقی و زرقانی مقدمة حیتصح صفحهها ی 9 تا 86 را شامل م یشود که در آن دربارة سنایی و آثار و افکارش، حديقةالحقیقه و جایگاه و شهرت آن و سنایی و زبان فارسی و ضرباالمثال و تعبیرات او سخن رفته و درنهایت، نسخههای حدیقه بررسی شده است. نگاهی مختصر به این عناوین نشان م یدهد که در تقسی مبندی مطالب مقدمه، نوعی آشفتگی مشاهده م یشود. به نظر م یرسد بهتر بود مصح حان مقدمه را از سنایی شروع می کردند و با نگاهی به آثار او، بررسی حديقةالحقیقه و کارهای انجامگرفته دربارة آن را برجسته م یکردند و به نسخههای تصحیح م یپرداختند. همچنین برخی قسمتهای مقدمه برگرفته از مقاالتی است که مصح حان دربارة حدیقه نوشتهاند که گاه انسجام متن را بر هم م یزند. ید گر آنکه مصح حان در نوشتن مقدمه از منابع اصل ی پژوهش کمتر بهره بردهاند و به اطالعات خو شی تک هی هی کرده ریناگزاند که از ساحت یپژوهش آن کم یم .کند پس از مقدمه، متن حمصح حدیقه از صفحة 89 تا 690 آمده است. بخش پایان ی جلد نخست، بی تیاب است )887 ـ693( که در یافتن جایگاه ابیات به کار م یآید. قاتیتعل نگاشته شده بر متن، صفحة 895 تا 1417 را شامل می شود. آنها اد عا کردهاند که در نگارش تعلیقات، بنا را بر کمال اختصار گذاشته و فقط به توضیح موارد تخصصی پرداختهاند؛ از دگرسو بر این باورند که در این بخش از کتاب، بیش از هر کتاب دیگری ندانستههای آنان که ممکن است ندانستههای دیگران هم باشد، آشکار شده باشد و اعتراف به همین ندانسته ها شاید بعدها کسانی را برانگیزد که برای رفع دشواری کتاب اهتمام کنند )سنایی، 1397: 72-73(. اگرچه یبرا نگارش نیا بخش زحمت یفراوان کشیده شده است، با دی پذ رفتی که پاره یا ابیات به شرح و حیتوض یشتریب ین از همچندارد نی. گاه شاهد ناهماهنگی متن مصح ح با تعلیقات آن هستیم؛ بدین مفهوم که گاه در تعلیقات، واژه یا ترکیبی شرح داده م یشود که در متن نیامده است؛ برای نمونه، بی ت ز آینــــه روی، بِــــه بــــود خورشــــید پشـــت او خـــواه ســـیاه و خـــواه ســـپید )همان: 113( که در قاتیتعل آورده اند خوه»: تلف ظ لهجه یا خواه «است همان) : 924( و بی ت تــــو نمــــاز ار نشســــته کــــردهســــتی نی مــــهای از وظیفــــه خــــوردهســــت ی )همان: 164( که در قاتیتعل آن نوشته شده است: »تو نماز از از،... در مصراع اول بهجا ی کسرة اضافه است که در سبک سبک

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 95

یخراسان متداول بوده «است همان) : 966(. این درحالی است که در متن مصح ح ایشان، »ار« بهجای »از« آمده است. در یبرخ موارد هم احساس یم شود یتعل قات مصح حان یبرا کی یب ت، از متن مصح ح خودشان ست؛ین مثال مثال ست؛ین خودشان در یتعل قات تیب عفـــــو او را قبـــــول بهـــــر عطاســـــت کــــرمش را نــــزول بهــــر خطاســــت )همان: 137( آوردهاند: جان» کالم نیا است که عفو او یخطاها ما را یم پذیرد و کرمش فرود یم دیآ تا به ما عطا «.شود )همان: 949( و این معنا ییاست که از شکل گزارششدة بیت در لطای فالحدائق، فخر ینامه، تصحیح مدر سرضوی به دست م یآید: عفـــــو او را قبـــــول بهـــر خـطاســــت کـرمــــش را نــــزول بهـــــر عــــــطاست 1 )سنایی، 1387: 102؛ همان، 1383: 102؛ همان، 1382: 28( نیا یناهمگون ها به اندازه یا است که گاه به نظر یم رسد یبازنگر نها یی متن حمصح کار یکی از مصح حان بوده است و نگارش قاتیتعل بر آن، کار مصح ح گر؛ید ای نکهیا یو را شی نها یی کار به دست ید گر ی انجام گرفته گرفته انجام ی است؛ مثال واژة » کل «دانی در قاتیتعل به یدرست معنا شده همان،) 1397: 987(؛ اما در متن بدین شکل آمده است: کـــ ن کـــه شـــد پاســـبان خانـــة ســـر چــــون کلیــــد آن بمانــــد از پــــس در )همان: 193( البته دینبا از انصاف یعلم مصح حان در نگاشتن قاتیتعل چشم یپوش ؛کرد یز را بارها مشاهده م ی شود اگر در شود ی ،قاتیتعل تیب ای ابیات ی یبه دشوار برخوردهاند، آن را با صراحت بیان کردهاند. از صفحة 1421 تا 1534، نه فهرست گنجانیده شده است. راهنمای تعلیقات عام، فهرست الفبایی واژگان، اصطالحات، ترکیبات و تعبیراتی است که در تصحیح دربارة آنها توضیحی داده شده است. همچنین در فهرست لغات و ترکیبات کوشیده اند لغات و ترکیبات حدیقه بهصورت الفبایی فهرست شود. در فهرست رات،یتعب مثلها و مثل وارهها 37 نمونه آورده شده است و نمایة عام همان نمایة اشخاص و اماکن است. مقصود از عرب ی ات نیز واژگان، ترکیبات، تعبیرات و جمله وارههای عربی ای است که در متن حدیقه به کار رفته است که پس از آن، آیات و احادیث بهکاررفته در متن و درنهایت، کتاب نامة تعلیقات آمده است.

5ـ کاستی های نسخة منچستر قیتحق دربارة نسخة اساس حیتصح نشان یم دهد که نسخة منچستر مع یارهای ابتدایی کی نسخة اساس را ندارد ندارد و اگر اصرار به بهره بردن از نیا نسخه در حیتصح بود، با دی روش یالتقاط به کار یگرفته م شد. در این نسخه، کنار هم قرارگرفتن برخی ابیات بهقدری ناهمگون است که درک معنا را با ابهام روبهرو م یکند؛ برای نمونه، از سه بیت زیر م یتوان یاد کرد: چــار طبــع انــدرین دو رکــن و ســه حــد ز اوّل کـــــار تـــــا بـــــه روزِ لحـــــد

96 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

کـــــرم را از ظهـــــور نبـــــود بـــــود کـــــه بســـــوزد ولیـــــک باشـــــد دود منهیــــان تـــــو انــــــد چـــــون تنـــــد ر کشـــــتی خشـــــکروتـــــر از اشـــــتر )سنایی، 1397: 574( مصح حان در حیتوض آن آورده ا»اند: نیچهار طبع در عالم چونان سبزه یا است که جاذبه ؛دارند اما یسود یسود اما ؛دارند جاذبه ندارند و مانع حرکت تو به سو ی کماالت یم «شوند )همان: 1320(. یبررس متن حمصح مدر س یرضو نشان یم دهد که جا گاهی تیب دوم، نجایا ین ست ؛ یز را موقوف یالمعان بودن بودن یالمعان موقوف تیب نخست و سوم را برهم زده :است چــار طبــع انــدرین دو رکــن و ســه حــد ز اوّل کـــــار تـــــا بـــــه روز لحـــــد منهیــــــان تواَنــــــد چــــــون تنــــــدر کشـــــتی خشـــــکروتـــــر از اســـــتر )همان، 1383: 499( مشکل ید گر نینسخة اساس ا یتصح ح، یاسقاط اب ات است؛ آن هم به گونه یا کیکه مصرع دوم تیب و مصرع تیب کیکه مصرع دوم یا تینخست ب یبعد بهدل لی هم هیقاف یبودن دو ب ت، سهو شده :است در کنـــــارش نـــــه آن زمـــــان کاکـــــا تـــا شـــود ســـرخ چهـــرهاش چـــو لکـــا )همان، 1397: 165( در نسخهها ی برگ،یهادل ،یاسعد افند جیکمبر و حیتصح مدر س یرضو بد نی شکل آمده :است در کنـــــارش نِـــــه آن زمـــــان کاکـــــا تــــا شــــود راضــــی و مکــــنش جفــــا در نمــــازش نِــــه آن زمــــان ک نجــــا تـــا شـــود ســـرخ چهـــرهاش چـــو لکـــا )همان، 1383: 148( ای نیا تیب که اگرچه حاصل کتابت نادرست کاتب نسخه است، دینبا در متن حمصح بد نی شکل یم :آمد هســـــت تنهـــــایی انـــــدرین بنیـــــاد بـــا دلـــ ی پـــر زغـــم نشســـتم شـــاد )همان، 1397: 411( صورت کامل دو تیب در حیتصح مدر س یرضو نگونهیا :است هســــت تنهــــایی انــــدر ایــــن منــــزل حجــــــرة جــــــان و ســــــبزخانة دل مـــن بــــهتنهــــایی انــــدر ایــــن بنیــــاد بـــا دلـــی پـــر ز غـــم نشســـتم شـــاد )همان، 1383: 726( افزونبر نیا موارد، تنگ ینظر ها ی فرقه یا هم موجب حذف ابیات ی نیاز ا شدهنسخه است که نمونه یا از آن در ابیات مربوط به خلیفة اول و دوم یمشاهده م شود که با دی نیب تیب ها ی 9634 و 9635 م یآمد. یاحقی و یزرقان در یبررس حیتصح سمدر ،یرضو او را به عدول از نسخة اساس متهم م ی دارند )همان، 1397: 60( و بارها وفاداری خود را به نسخة اساس اعالم م یدارند: »پا یبندی ما به نسخه های کامل و کهن تا آنجا بوده که اگر نسخة اصلی ناروشن هم بوده اما به گمان ما خطا نبوده است، متن را حفظ کردهایم« )همان: 72(. با وجود این، شاهد آن هستیم که گاه به دلیل نارسایی نسخة اساس، به تصحیح ذوقی دست م یزنند؛ مثال دربارة بی ت :

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 97

چـــون کـــه کُشـــتی تـــو نفـــس را در راه روی بنمـــــــود زود نقـــــــشِ الـــــــه )همان، 1397: 160( در یتعل قات آن آورده »اند: در اساس نفس اله است که معنا ندارد و ما حدس زد می فیکه نفس، تصح نقش فیکه نفس، تصح می باشد« )همان: 964(. مصح حان برای درست جلوهدادن حدس خود ادامه م یدهند: »در حدیقه بارها میان نفس و نقش تناسب ایجاد شده است و مراد نقشی است که اهلل بر جان م یزند. سنایی در جای دیگر م یگوید: دادة خود سپهر بستاند/ نقش اهلل جاودان ماند« )همان(.

6ـ کاستی های علم ی مصح حان و شیوة کار آنها عامل ید گر ی که یآشفتگ حیتصح را به وجود یآورده، کاست ها ی علم ی شمصح ح یان و وة کار آنهاست. آنها گاه آنها بیخود هم به غر نامأنوسو بودن گزارش شان اذعان ؛دارند اما با یاظهارنظرها خاص یم کوشند تا آن را در ذهن ذهن مخاطب پذ یرفتنی کنند؛ مثال دربارة تیب :ریز روی کـــــرده چـــــو تخـــــم کـــــاریزه بـــــه نفـــــاق از تـــــفِ زبـــــر تیـــــزه )همان، 1397: 650( که از گزارش تیب معنایی یبرنم یآ د، آوردهاند: یکار» زه در فرهنگها امدهین است، اما نیاحتمال دارد ا کلمه نیاحتمال دارد ا اما است، امدهین یصورت یاز کاز ره ی)کاژ ره، یکاج ره( باشد که به معنا ی دانه یا سف دی است که از آن روغن م ی رندیگ ... مدر س در مصراع دوم بهجا ی یاز تف زبر ت زه، و» دل اندرون یت ره « ضبط کرده که معنا روشن است. حس ینی »از بر و ز بر یت ره « ضبط کرده که به نسخة اساس ما کینزد تر است. از تف زبر یت زه در حال حاضر یبرا ما یمعنا یروشن یروشن یمعنا «ندارد )همان: 1377-1378(. نیهمچن در یتعل قات یتیب آورده »اند: در نسخهها ی H و F و K بهجای »رای فهم«، راه وهم آمده که آن هم خوب است؛ اما با استناد به قاعدة »هرچه غریب تر، صحی حتر« ضبط اساس را حفظ کردیم« )همان: 907( و یا دربارة گزارش این بیت: رخـــــش دیـــــن آشـــــنای داغ شـــــود مــــرغوار از قفــــس بــــه بــــاغ شــــود )همان: 116( آورده »اند: در نسخة اساس و H راغ ضبط شده و در سه نسخة K ،C و T داغ. بهاعتبار تناسب میان رخش و داغ 2 از یک طرف و تکرار دو قافیة داغ و باغ در شعر نظامی )← لغتنامه، مدخل داغ( نسخهبدل را ترجیح دادیم« )همان: 928(. اگر بحث تناسب مطرح باشد، تناسب » رفتن رخش به «راغ و » رفتن مرغ به «باغ هم با دی در نظر گرفته شود. از ید گر سو، قاف هی قرارگرفتن «داغ» با «راغ» در شعر ینظام چه یارتباط به شعر سنایی دارد؟ آن هم در شرا یطی یطی که سنایی در حدیقه ، «راغ» را با «باغ» هیقاف کرده :است آب چــون شــد روان، چــه ســازد بــاغ؟ ریـــگ چـــون شـــد روان، بلخشـــد راغ )همان، 1383: 714( زاغ دایــــم بــــه گِــــــرد بـــــــاغ درون مـــــــ یپریـــــــدی میـــــــان راغ درون

98 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

)همان: 410( از ید گر یمسائل که با دی در یتصح ح نسخهها ی خط ی در نظر گرفته شود، یرهایتحر ید گر از کی تیب است است تیب کی که عموم ا ةیدر حاش نسخهها ی خط ی ینوشته م شد و بهمرور به متن اصل ی یراه م افتی . مصح حان حدیقه نیدر ا نیدر ا زمینه هم اهمال کرده نیاند و از هم رو، شاهد راه یاب ی تحر یرهای کیدوم تیب یبه متن اصل یهست م؛ تیبه سه ب تیبه سه ب ریز :دیدقت کن گرچـــه جـــان همچـــو آب پـــاک آمـــد زرنگــــــهدارتــــــر ز خــــــاک آمــــــد ورنـــه ارکـــان چـــون جـــان پـــاک انـــدی زرنگـــــهدارتـــــر ز خـــــاک انـــــدی ورنـــــه ارکـــــان چـــــو آب پاکســـــتی زرنگــــــــهدارتــــــــر ز خاکســــــــتی )همان، 1397: 573( مشخص تیاست که ب دوم و سوم، دو تحر ری کیاز تیب است. نیا سه تیب در فیلطا الحدائق حیو تصح حیو تصح مدر س یرضو بد نی صورت گزارش شده :است گرچـــه جـــان همچـــو آب پـــاک آمـــد زرنگــــــهدارتــــــر ز خــــــاک آمــــــد ورنـــــه ارکـــــان ز خـــــاک پاکســـــتی زرنگــــــــهدارتــــــــر ز خاکســــــــتی )همان، 1387: 454؛ همان، 1383: 365( گزارش تحر ری دوم کی تیب در کنار ریتحر اول آن موجب شده است که مصححان در قاتیتعل ابیات هم دچار مشکل شوند: اگرچه» روح مانند آب پاک است، اما یهرگاه آدم اس ری یماد ات شود، از خاک فروما هی زین زین هی زرنگه دارتر است. اگر نه ارکان که مانند آب و جان پاک هستند، آنها هم زرنگهدارند. نیا سه تیب از یدیتعق یدیتعق یخال ین ست « )همان، 1397: 1320(. با توجه به یمطالب که ذکر شد، نیا پژوهش در چهار قالب کل ی گزارش» ها ی ،«نادرست قاتیتعل» نادرست و و نادرست قاتیتعل» ،«نادرست ی ،«نارسا گزارش» ها ی نادرست و قاتیتعل «نارسا و ،«یبدخوان» به برجسته کردن یکاست ها ی حیتصح جد دی از حديقة یالحق قه یم .پردازد 6ـ1 گزارشهای نادرست گزارش درست واژگان، باتیترک و راتیتعب را یم توان از یو ژگ یها ی اصل ی کی مصحح توانمند به شمار ؛آورد ؛آورد شمار حمصح با استفاده از دانشها ی گوناگون، از یم ان کتابتها ی یگوناگون که کاتبان در نسخهها ی پ رشمار نوشته ،اند ،اند نوشته پ رشمار ی کینزد تر نی شکل کتابت به گزارش شاعر ای مؤلف را انتخاب یم کند و یدرنها ت، متن ی شب هی به متن اصل ی ارائه ارائه ی یم دهد. متأسفانه در حیتصح جدی د حدیقه ، گزارش ها ی نادرست یفراوان مشاهده یم شود تا جایی که یبرخ از اشتباهات، به یقدر بد یهی است که بدون مراجعه به منابع و متون ید گر و ذکر شاهد مثال، مشخص است؛ یبرا یبرا است؛ مشخص مثال، شاهد ذکر و مثال در نیا :تیب مصـــــطفی مـــــو یهـــــا خراشـــــیده خــــون بباریــــده بــــ یحــــد از دیــــده )همان: 289( یخراش» دن مو «ی چه یمفهوم یم تواند داشته باشد؟! در نسخة ها دلبرگ،ی یمصطف» رو یها یخراش ده « آمده که «

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 99

درست است. ازسو ی گر،ید یبرخ اشتباهات رخ داده در گزارش واژگان و بات،یترک با در نظر گرفتن محور عمود ی ابیات رفع یشدن است؛ یبرا نمونه در نیا دو یب ت موقوف :یالمعان ای کـــــه فـــــرش زمانـــــه بنوَشـــــتی وی کـــه از هشـــت و چـــار بگذشــــتی مــــ ینبینــــی از آنکــــه شــــبکــــوری روز چــــون عقــــل جــــاهالن عــــوری )همان: 128( واقعا کس ی که فرش زمانه را نو شته و از هشت و چهار )عناصر کردهیماد ( عبور باشد، با یصفات چون چون یصفات » شب «کور و «عور» مخاطب قرار یم رد؟یگ گزارش تیب در حیتصح مدر س یرضو نگونهیا :است ای کـــــه فـــــرش زمانـــــه ننوشـــــتی وی کــــه از چــــار و نــــه بنگذشــــتی مــــ ینبینــــی از آنکــــه شــــبکــــوری روز چــــون عقــــل ابلهــــان عــــوری )همان، 1383: 89( ای یب ت : و آن چهـــاری کـــه پـــیش جـــان بودنـــد مغــــز و دل دیــــدگان کــــان بودنــــد )همان، 1397: 234( که در نسخه ها ی ها دلبرگی و جیکمبر حیو تصح مدر س یرضو بد نی شکل آمده :است و آن چهـــاری کـــه پـــیش خـــوان بودنـــد مغــــز و دل، دیــــدگان و جــــان بودنــــد )همان، 1383: 219( توجه به محور یعمود ابیات و مین ینگاه به دو تیب بعد، که در آنها به صراحت از مغز و دل و ید ده و جان جان و نام برده یم شود، مشخص یم کند که شکل گزارش شده در ید گر منابع کامال درست :است هریکــــی ز آن چهــــار چــــون مــــردان انــــدرین ســــاحت و دریــــن میــــدان مغـــــز را صـــــدق داده، دل را عـــــدل د یــــده را شــــرم داده، جــــان را بــــذل )همان( نیا نا یسامانب ها تا جا یی است که یبرخ از گزارشها ی نادرست، مشکالت قاف هی را در متن موجب شده شده موجب متن است. اگرچه نیا نکته پذ یرفتنی است که سنایی در حدیقه ، گاه از نیقوان قاف هی خارج شده است، یگاه به نظر نظر یم رسد که مصح حان با گزارش نادرست خویش، به نیا مسئله دامن زده اند؛ مثال دربارة شکل گزارش نیا :تیب مـــــرد بیطـــــار و رایـــــض و کحّـــــال چـــون دلیـــ لانـــد بـــر تبـــاهی کـــار... )همان، 1397: 152( آوردهاند: »در نیا تیب الم و راء را با هم قاف هی کرده است و از قیمصاد همان خروج از مرز نیقوان قاف هی «است «است هی همان) : 960(. واقعا اگر نیا هیقاف یا باشد که سنایی آن را در حدیقه به کار برده است، ید گر نم ی توان آن را خروج» از مرز مرز نیقوان «هیقاف نام دی گزارش! تیب در حیتصح سمدر یرضو نگونهیا :است

100 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

مـــــرد بیطـــــار و رایـــــض و کحّـــــال چـــون دلیـــ لانـــد بـــر تبـــاهی حـــال... )همان، 1383: 123( و ای یب ت گـــر تـــو را هـــیچ بـــرگِ بـــرگســـتی ای خوشـــا کِـــت جمـــالِ مـــرگســـتی )همان، 1397: 587( آورده اند نیا»: تیب از یموارد است که ةیقاف آن مطابق با مع یارهای شمس سیق نادرست «است )همان: 1332(. با دی تو هج داشت که کتابت کاتب و اعتماد مصح حان به نسخة اساس، نیا غلط قاف هی را به وجود آورده است. تیگزارش ب در یفخر نامه بد نی شکل است: گــــر تــــو را هــــیچ مــــرگ برگســــتی ای خوشــــا کِــــت جهــــان مرگســــتی ۳ )همان، 1382: 146( از ید گر مشکالت گزارش ابیات در نیا یتصح ح، افتادگ ی واژگان در یبرخ ابیات است که یکاست ها ی یوزن یوزن ی را موجب شده است. به چند نمونه از نیا ابیات توجه کن :دی چشــمروشــن بــه ]روی[ توســت اســحاق چــــون ســــماعیل شــــهره در آفــــاق )همان، 1397: 246( :نیهمچن همچو گل تـازه روی و خـو ]ش[ بـو یسـت پشــت و رویــش ببــین، همــه رو یســت )همان: 305(

یازسو گر،ید افزودن واژه یا تیبه ب ناموزونو کردن آن هم در حیتصح مشاهده یم :شود چـــون نهـــادِ نهـــالِ او گـــچ برجســـت غنچـــه بگشـــاد و عقـــد میـــوه ببســـت )همان: 254( در ادامه نمونهها ی ید گر ی از گزارش نادرست ابیات در نیا حیتصح ذکر یم :شود ذات او ســــــوی عــــــارف و عــــــالم برتـــر از ذات کیـــف، وز »هـــل« و »لـــم« )همان، 1397: 101( در نسخهها ی یخط و حیتصح ها ی گر،ید بهجا ی «ذات» در مصرع دوم، «نیأ» آمده است که صح حی یم دینما . دینما یم حی با دی توجه داشت که به کاربردن مقولههایی چون «نیأ» و «فیک» دربارة ،خداوند ینوع وهن به شمار یم :دیآ ای در همه شأن ذات تو پاک از شین نه در حق تو »کیف« توان گفت و نـه »أیـ ن« از روی تعقّـــل همـــه غیرنـــد و صـــفات ذاتـــت بـــود از روی تحقّـــق همـــه عـــین )ابوسعید ابوالخیر، 1368: 80( *** ســــاخت دوالبــــی از زبرجــــد نــــاب گــــوز ســــیمین ببســــت بــــر دوالب

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 101

)سنایی، 1397: 105( آوردهاند: دوالب» استعاره از چرخ است و آسمان به اعتبار رنگ سبزش به زبرجد هیتشب شده است. گوز گوز نیمیس استعاره از ماه «است همان) : 916(. یمفهوم که مصح حان از تیب ارائه کرده اند درست ؛است اما شکل صحی ح بیترک در یابتدا مصرع دوم، دوم، مصرع یابتدا 4 کوزه» «نیمیس است که در نسخة کابل، یفخر نامه و حیتصح مدر س یرضو بد نی شکل گزارش شده .است در گذشته برا ی کش ی دن آب از چاه، کوزه یا به آن یم آو ختندی که به آن کوزة» «دوالب گفته یمشد. نیا کوزه کوزه نیا هماره در حال حرکت از یباال چاه به پایی ن و برعکس :بود دلبســــتة گــــردون دلِ آســــوده نــــدارد ا ســـــتادگی از کـــــوزة دوالب نیایـــــد )صائب، 1383: 2084( همچو کوزة دوالب هرچه زیرِ گردون اسـت یــا ترق یآهنــگ اســت، یــا تنز لــی دارد )بیدل، 1341: 593( تصو یری که سنایی از چرخ و کوزة دوالب ارائه کرده است، بهگونة شاعرانه تر ی در قطعه یا از نیا نیمی به کار گرفته شده :است چـــــرخ دوالب اســـــت دورِ آســـــمان زانکــه هــرکس را کــه انــدر وی گریخــت برکشــــــــــیده کــــــــــوزة دوالبوار ســــرنگونش کــــرد و آب وی بریخــــت ) ابنیمین، 1363: 338( *** آنگــــه آگــــه شــــو ی ز نــــرخ نیــــاز کــــه نیــــابی بــــه راه دوســــت جــــواز )سنایی، 1397: 177( مشخص است که یتعب ر یب ت، »از نرخ یپ از آگاه «شدن است که در تیب 8495 هم آمده است: کــــرده باشــــد چــــو ســــیرت از ره آز تـــا تـــو آگـــه شـــوی ز نـــرخ پیـــ از )همان: 559( و مصح حان آن را در مفهوم واقع» تیاز یو حق قت امر خبردار شدن« )همان: 1312( گرفتهاند. حال چه اتفاقی موجب ترجی حدادن »نیاز« بر »پیاز« در بیت مذکور شده است، بر ما روشن نیست. نیا ریتعب کنایی در ادب یفارس کاربرد فراوان داشته :است صبر کن بر سخن سـردش، زیـ را کـ ن دیـ و نیســت آگــاه هنــوز ای پســر از نــرخ پیــاز )ناصرخسرو، 1365: 114( وقتِ آن آمد که اعدا را بکوبـد همچـو سـ یر تــا یکایــک آگهــی یابنــد از نــرخ پیــاز )سوزنی سمرقندی، 1338: 218( *** ز آن چــو بــربط بــه هــر خیــال هــوس خفتـــــه مانـــــد ز گوشـــــمال هـــــوس

102 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

)سنایی، 1397: 191( مصرع دوم در پنج دستنو سی کابل، یکمبر ج، ها دلبرگ،ی ول ی نیالد و اسعد ،یافند خفته» نالد ز گوشمال گوشمال ز نالد خفته» ،یافند اسعد و نیالد ی «هوس آمده است که صح حی به نظر یم .رسد طغیان ی دربارة خفته ینال دن بربط آورده است: منظور» یصدا بم بربط و هیکنا از یناتوان و ضعف انسان در برابر برابر خداوند «است ی)طغ ان ،ی 1382: 168( که این توضیح هم نادرست به نظر م یرسد. با دی تو هج داشت که حالت یظاهر بربط مانند خفتگان است و در هم نی حالت یم :نالد بـــربط کـــه بـــه طفـــلِ خفتـــه مانـــد بانــــــگ از بــــــر دایگــــــان بــــــرآرد )خاقانی، 1357: 506( چـــو بـــربط بـــر کنـــاری خفتـــه بـــودیم بــــزد چنگــــی و نــــاالن کــــرد مــــا را )سیف فرغانی، 1364: 376( به نظر یم رسد که اشارة سنایی هم در نیا یب ت، به هم نی موضوع .باشد *** هرکــــه بــــر دم نبــــوده بــــر خــــوانش عقـــل او چـــون گرســـنه بـــر جـــانش )سنایی، 1397: 231( نیا تیب در چهار نسخة یخط یکمبر ج، اسعد ،یافند ول ی نیالد و کابل و نیهمچن حیتصح سمدر یرضو یرضو سمدر حیتصح نیهمچن و کابل و نیالد ی بد نی شکل آمده :است هرکـــه یـــک دم نبـــوده بـــر خـــوانش عقـــل او خـــون گِرِســـته بـــر جـــانش )همان، 1383: 216( خون» گر ستنی «یزیبر چ در حدیقه یشیپ نه دارد: زان دل همچــــو ســــنگش انــــدر تــــن دل تـــو خـــون گِرِســـته چـــون آهـــن )همان: 356( که یاحقی و یزرقان آن را هم بد نی شکل گزارش کرده :اند ز آن دلِ همچــــو ســــنگش انــــدر تــــن دل تـــو چـــون گِرِســـته، چـــون آهـــن )همان، 1397: 552( و قاتیدر تعل آورده و»اند: در مدر س F, C, K, T بهجای چون گرسته، خون گرسته آمده که معنا را روشن تر م یکند؛ اما مفهوم گریستن آهن معلوم نشد. آیا منظور اخگرها و جرقههایی است که موقع کوفتن از آهن م یجهد؟« )همان: 1304(. سمدر یرضو افزونبر یمفهوم که یاحقی و یزرقان به دست داده خوناند، گر ی ستن آهن را در مفهوم سرخ رنگ شدن آن بر اثر رسیدن رطوبت هم آورده است س)مدر ،یرضو 1344: 479( که هر دو تعبیر نادرست به نظر م یرسد. در یتیب از عطار یشابورین هم به خون شدن آهن اشاره شده :است

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 103

خون شد آهـن زانکـه ایـ ن دردش بخاسـت دل که از خون است، چون آهـن چراسـت؟ )عطار، 1364: 185( همو در یتیب گر،ید منظور از خون شدن آهن را لعل شدن آن در درون سنگ یم داند و ظاهرا در شعر سنایی هم در نیا مفهوم به کار رفته :است نــی کــه دل گــر ســنگ و آهــن داشــتم خـــون شـــد و لعـــل و عقیـــق انگاشـــتم )همان: 194( *** چـــون بـــه اَشـــغال خلـــق درمانـــد ی »یـــــا اَرِحنـــــا بَـــــالل« را خوانـــــدی )سنایی، 1397: 237( آوردهاند: مصراع» دوم ناظر است به حد ثی ینبو ای بالل أر حنا ب الص اله . صورتها ی ید گر ی هم از نیا نیا حد ثی نقل شده «است )همان: 1040(. نیا تیب را یم توان از نیبدتر گزارشها ی ممکن در نیا حیتصح به شمار آورد! به یراست ای» ا ر حنا الل «ب ی عن ی ی چه؟ یوانگه الل» «ب ای الل» !؟«ب مصرع دوم نیا تیب در حیتصح سمدر یرضو بد نی شکل آمده »است : حنا»به «ا ر الل برا «یخواند که یمعنا یمعنا رسایی .دارد *** همـــه درد یکشـــان ولـــی بـــ یعـــرف همــه مقــری ولــی نــه صــوت و نــه حــرف )همان، 1397: 461( در حیتصح مد ر س ،یرضو همه» یدرد کشان ول ی یب «ظرف آمده که مفهوم روشن است همان،) 1383: 490(. یاحقی و زرقانی توضیحی دربارة »ب یعرف« نی اوردهاند. در جینسخة کمبر و لطا فی یالحدا ق، یب» «غ رف آمده است که درست به نظر یم رسد. یعباس دربارة رف» «غ «غ رف» دربارة یعب اس آورده است: » مانهیپ و به مشت آب برگرفتن. )لط( « ،ی)عباس 1387: 590(. تیب در صفت اهل تصو ف است و سنایی آنها را یافراد یم داند که بدون بهره بردن از لوازم و لیوسا ،یماد ،یماد لیوسا و لوازم باده یخوار یم کنند و قرآن یم .خوانند *** مــــــزد باشــــــد بــــــرای خندیــــــدن ســـــبلت زن بـــــه مزدشـــــان دیـــــدن )سنایی، 1397: 633( آورده اند یمعنا»: تیب بر ما معلوم «نشد )همان: 1362(. تیب در فخر ینامه نیهم بد شکل شدهگزارش که نادرست است )رک: ،همان 1392: 137(. مصرع دوم در تصحیح مد ر سرضوی بدی ن شکل است: »سبلت زن بهمزدشان ریدن«. بیترک » ایبر سبلت یر ش کس ی یر دن « »در مفهوم نها تی خوارکردن و یب «یاحترام یدر ادب فارس به کار رفته رفته کار

104 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

:است وآن ســبلت زاهــد کــه بــه تســبیح بِریــدی زان است که امروز مگـس رانِ شـراب اسـت )امیرخسرو دهلوی، 1361: 45( خورده بودم غصة بسیار و طـبعم بسـته بـود داد حبّــی مســهلم فرزنــد مــردود حــبش تا به هر مجلس که بنشـ ینم روانـ ی مـ یریَـ م بر سر و بر سبلت و بر ریش مـردود حـبش )سلمان ساوجی، 1389: 464( ظاهرا مصح حان با نیا بیترک آشنا ؛ستندین یز را تیب ید گر حدیقه نیرا که به ا بیترک نگونهیاشاره دارد، ا نگونهیاشاره دارد، ا بیترک نیرا که به ا گزارش کرده :اند شــــــاه مــــــا ار بمیــــــرد، ار بزیــــــد جـــز بـــه فرمـــان ریـــش مـــن نزیـــد )سنایی، 1397: 649( نیا تیب بهدل لی »گزارش اشتباه نز ی «د بهجا ی »نر ی ،«د بدون قاف هی .است 6ـ2 تعلیقات نادرست یا نارسا در نیا حیتصح گاه یگزارش که مصح حان از واژگان، باتیترک و ابیات به دست داده اند، درست ؛است اما اما ؛است درست اند، داده دست قاتیتعل و یحاتیتوض که دربارة آن ذکر کرده اند، نادرست به نظر یم رسد ای یکاست هایی .دارد البته نیا امکان نیا البته .دارد وجود داشت که یبرخ از قاتیتعل اشتباه در نیا حیتصح با مراجعه به پژوهشها ی نیشیپ انجام شده برطرف برطرف شده انجام نیشیپ ی شود؛ :مثال کـــی نمایـــد بـــه مـــرد نـــوک ســـنان ســــــا یة دوکــــــدان و دوک زنــــــان )همان: 308( مصح حان در قاتیتعل آوردهاند: » زن یبارگ مهارت یجنگاور را به کس ی نم ی «دهد )همان: 1118(؛ بنابراین مانند در ی، سایة دوک و دوکدان زنان را بهاشتباه »کنایه از فسق و فجور، به زنان پرداختن و نیز نازپروردگی« )در ی، 1387: 594( گرفتهاند؛ این درحالی است که با اندکی تأمل می توانستند تعبی ر طغیانی را بهعنوان مفهوم درست این عبارت متوجه شوند: »سایة دوک و دوکدان در اینجا کنایه از شغل زنان یا خانهنشینی است« )طغیانی، 1382: 392(. این تعبیر باز هم در حدیقه به کار رفته است: مـــرد خـــوی بـــدِ زنـــان چـــه کنـــد؟ پنبــــه و دوک و دوکــــدان چــــه کنــــد؟ )همان، 1383: 379( ای دربارة :تیب گرچــــه باشــــد ز روی و مــــوی، نکــــو نـــان بـــ ی نـــانخـــورش بـــود، بـــدخو )همان، 1397: 551( آوردهاند: هرچند» معشوق از رو ی و مو ی ؛باستیز اما چون نان یب خورش یب لذت و زین بدخو «است )همان: 1303(. درحال یکه در ی در توضیح بیت آورده بود: »گرچه از جهت روی و موی زیباست ولی به جهت بدخویی چون نان ب ی نانخورش هستند که گوارا و خوشایند نیستند« )در ی، 1387: 422(.

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 105

نمونهها ی ید گر ی از قاتیتعل نادرست ای نارسا ذکر یم :شود گـــرت بایـــد کـــه سســـت گـــردد زه اوّالً پوســـــــتین بـــــــه گـــــــازر ده )سنایی، 1397: 124( آوردهاند: یمعنا» سست یگرد دن ز ه چندان روشن ین ست ؛ اما یم توان نیا کلمه را با فتحه خواند ه) ز به یمعنا یمعنا آلت یتناسل ( که در آن صورت یمعنا مصراع یم شود: اگر یم یخواه یمنو ات ینفسان در وجود تو فروکش «کند «کند فروکش همان) : 935(. یمفهوم که یاحقی و یزرقان از »زه « ارائه کرده اند، به مفهوم یدر کینزد است که آن را »زه «شلوار در نظر نظر گرفته است ) ،یدر 1387: 57(. به نظر یم رسد که مراد از ز ه در نیا یب ت، همانگونه که در قاتیتعل حدیقه آمده ) سمدر ،یرضو 1344: 123(، »زه گریبان« باشد که در لغتنامه به معن ی »ریشه و طراز و حاشیه و نوار و سجاف و دیگر آرای شهای زری و یا ابریشمی گریبان و گرداگرد جامه« )دهخدا، 1337: ذیل واژة »زه«( آمده است. نیا زه را نشانة تجم ل و یز بایی یم دانستند و با آن گردن را یم :آراستند نظـــامی گـــر زهِ زرّیـــن بســـی هســـت زهِ تـــو زهـــد شـــد، مگـــذارش از دســـت بــــدین زه گــــر گریبــــان را طــــرازی کنــــی بــــر گردنــــان گــــردنفــــرازی )نظامی، 1383: 195( با دی توجه داشت که از منظر ،یعرفان مادام که نیا زه بر گر بانی محکم بسته شده باشد، بر یدلبستگ بر دن ای ای داللت دارد و موجب یسخت و یگرفتار است . با نیا یتوص ف، سست» شدن زه « هیکنا از کاسته شدن از تعلقات تعلقات دن یوی .است *** او ز توجیـــــــه بنـــــــدگان نجهـــــــد نــــانخورش داد، نــــان هــــم او بدهــــد )سنایی، 1397: 139( یاحقی یو زرقان قاتیدر تعل آورده هیتوج»اند: یظاهرا به معن رو ی آوردن به بندگان است. در ب تی 783 از همین ریشه، »وجوه نان« را به کار برده و ممکن است اینجا نیز توجیه را به همان معنا آورده باشد« )همان: 951(. مرحوم شه یدی در حیتوض نیا واژه آورده »است بیترت: حساب و حوالة برات د وانی ) لغتنامه هیتوج(. زرق: زرق هیتوج(. نوشتن و ثبت کردن یمقرر حقوقبگ ری را در «یدفتر ،یدی)شه 1376: 257(. هیتوج در هم نی مفهوم در ادب یفارس به کار رفته :است آلپ» غازى مبلغى عظیم قبول کرده، از پیش خوارزمشاه به هرى آمده، آن وجه را به رعایا توجیه نمود و به ضرب کتک و شکنجه شروع در تحصیل آن کرد « « ی)تتو ،ینیو قزو 1382، ج 5: 3522(؛ »جمعى کثیر از متعل قان ایشان با ایشان و امراى دیوان بر در دروازه نشسته، به توجیه مال امانى مشغول بودند« )حافظ ابرو، 1380، ج 2: 854(. *** صـــــدرة صـــــدر پادشـــــاه ســـــخن فـــــارغ آمـــــد ز ســـــوزن و نـــــاخن

106 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

)سنایی، 1397: 170( در قاتیتعل آورده اند تیب»: یحیتلم یپوش ده دارد به داستان حضرت یسیع که هنگام رفتن به آسمان یسوزن با خود برد و به هم نی جهت نگذاشتند از آسمان چهارم باالتر برود . سوزن و ناخن یحیتلم به هم نی ماجرا «دارد «دارد ماجرا نی )همان: 971(. با دی توجه داشت در یماجرا رفتن عس یی مس حی چیهبه آسمان، در کدام از منابع مربوط، به «ناخن» اشاره نشده نشده اشاره «ناخن» است؛ ،یوانگه آمدن واژة دره» «ص به یمعن جامه» یا که یس نه را «بپوشاند دهخدا،) 1337: ذیل واژة »صدره«( مانع از دریافت تلمیحی م یشود که مصح حان به آن اشاره کردهاند. ،یدر سوزن و ناخن را هیکنا» از اسباب صور ی «یو لوازم ماد ،ی)در 1387: 127( آورده است. با این توضیح، سنایی م یگوید: لباس سخنوران نیازی به ابزار دوختودوز ندارد. ادامة کالم مصح ح ان درست است: سوزن» و ناخن با هم در دوختن لباس رابطة مکمل «دارند سنا) یی ، 1397: .)971 *** هرکــــه بــــا جــــاه خلــــق درمانــــد چـــوب ردّش بـــه صـــدر حـــق رانـــد )سنایی، 1397: 189( آوردهاند: حاصل» یمعنا تیب نیا است که هرکس گرفتار جاه و مقام دن یوی شود، در صدر حق بر او چوب چوب رد یم زنند و نم ی گذارند که آنجا «بماند )همان: 984(. »با « در نیا یب ت، مفهوم مقابله یم دهد؛ با نیا یتوص ف، مفهوم تیب نگونهیا خواهد بود: کس ی که در مقابل جاه جاه مقابل و مقام دن وی ی مردم درمانده شود، چوب یرد که خلق بر او وارد یم کنند، او را به صدر بارگاه یاله خواهد خواهد یاله بارگاه صدر 5 .رساند از همی نروست که سنایی در بی تهای بعد م یگوید: ای فرومایگـــــــان شـــــــطّ قـــــــدم وی فرومانـــــــدگان بحـــــــر عـــــــدم 6 بــــاش تــــا در رســــد بهــــار شــــما تـــاج گـــلهـــا دمـــد ز خـــار شـــما دســـــــت مشّـــــــاطة عـــــــروس ازل تـــــاجی آرایـــــد از عـــــروس عمـــــل )همان( جالب نکهیا چون مصح حان در صیتشخ مفهوم یب ت مذکور دچار مشکل شده اند، دو تیب بعد را هم نگونهیا نگونهیا معنا کردهاند: »به قرینة تیب ،یقبل نیا دو تیب از مقولة استعارة هیتهک م است. شاعر در یب ان ی زیطنزآم یم گو دی دی صبر کن دی تا بب دینی نیا اعمال ةیفروما شما چه یتاج بر سرتان بگذارد و اعمال بدن تان استعارة)به هیتهک م از آن به عروس ریتعب کرده است( چون یتاج بر سرتان «باشد )همان: 985( و دیگر آنکه مصح حان از معناکردن »دست مشاطة عروس ازل« که منظور خداوند متعال است، رو یگردان شدهاند. *** وز بـــــرای دو دانـــــگ ســـــیم دغـــــل نکنــــد بــــا خــــدای، کیســــه بــــدل )سنایی، 1397: 192( آوردهاند: یک» سه بدل کردن ای یک سه با کس ی بدل کردن در لغت نامه امدهین است. ظاهرا به یمعن رنگین زدن

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 107

«است )همان: 986(. اگر تیب را از یمنظر یلک در نظر بگ یری م، متوجه میخواه شد یک»که در آن، از سه بدل «کردن سخن نم ی رود؛ رود؛ ی بلکه ریتعب سنایی یخدا» یرا با ک سه بدل کردن« است در مفهوم »پذ ی رفتن ثروت، و از دست دادن خدا .«ی *** »اِهــــدِ قَــــومی« در آن میــــان گفتــــه در کنـــــــارش عقیـــــــق ناســـــــفته )همان: 235( آوردهاند: »از یفحوا تیب چن نی برم ی دیآ که امبریپ در جنگ احد و پس از شکستن دندان شان حد ثی مذکور مذکور ثی را بر زبان یجار کردند، اما در منابع یخیتار چن نی یزیچ «میافتین )همان: 1036(. مصح حان در ادامه به حدیثی استناد می کنند که در ذیل حوادث مربوط به جنگ طائف آمده است و در پایان نتیجه می گیرند »ممکن است سنایی این دو حادثة تاریخی را خلط کرده باشد« )همان(. در عرصة پژوهش، ن ی افتن یمطلب دیرا نبا بر نبودن آن حمل کرد؛ در شهاباالخبار آمده »است: و روز أحد که حضرت مصطفى را علیه الس الم جراحت کردند، مؤمنان گفتند: یا رسول الله دعا کن تا خداى تعالى این قوم را هالک کند، گفت: من آمده ام تا ایشان را از آتش دوزخ آزاد کنم و بر هانم پس چگونه هالک ایشان خواهم؟! و گفت: اللهم قومىاهد ؛یعلمونفان هم ال یعنى بارخدایا راه نماى قوم مرا که راه نمی «دانند ،ی)قضاع 1361: 137(. *** خـــــــواب و آرام مـــــــرّه و عنتـــــــر کـــرده در مغـــز و عقـــل زیـــر و زبـــر )سنایی، 1397: 269( آوردهاند: »در منابع یخیتار نام مر ه و عنتر جزء تیشخص هایی که به ینحو با حضرت ام ری در ارتباط باشند، باشند، ارتباط امدهین و احتماال نیا مورد زین جزو اشتباهات یخیتار سنا یی است... عنتره بن شداد نیاز مشهورتر مبارزان و نیاز مشهورتر شد اد شاعران عرب در عصر جاهل ی بود که در جنگ داحس و غبراء شرکت داشت ،ی)زرکل 1986: 5/91( و م ره بن خل یف )ف 75 ق. ه( از شاعران و سواران جاهلی بود و م ر ه بن سفیان نیز از مبارزان دورة جاهلی بود )همان: 7/205(« )سنایی، 1397: 1083(. یاطالعات که مصح حان دربارة عنتر یم دهند، یهمان است که در شرح مشکالت حدیقة سنایی آمده است )رک. )ع( طغیان ،ی 1382: 240(؛ اما نکته در اینجاست که بیت در توصیف امام علی یاست و در تار خ، از مبارزة آن حضرت با عنتره بن شداد سخن نرفته .است )ع( در ریتفس احسن ثیالحد ، آنجا که وقا عی جنگ یخ بر ذکر یم شود، به نیا نکته اشاره شده است که امام علی پس از کشتن مرحب ،یهودی تن ی چند از دالوران هودی را به هالکت م ی رساند که مر ه و عنتر هم جزو آنها آنگاه»هستند: به همدیگر حمله کردند، على علیه الس الم ضربتى به فرق او فرودآورد به خاک مذلتش انداخت، انداخت، مذلتش خاک آنگاه دالورانى از یهود نظیر داود بن قاموس، ربیع بن ابى الحقیق، ،عنتر ،مره یاسر، ضجیج، یکى بعد از دیگرى به دست امام علیهالس الم کشته شدند« )قریشی، 1377، ج 10: 254(. )ع( از مبارزة حضرت علی با عمرو عنتر، بارها در شعر شاعران یاد شده :است

108 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

گـــر او رفتـــی بـــه جـــای حیـــدرِ گُـــرد بـــه رزم شـــاهِ گـــردان عمـــرو عنتـــر، نـــش آهـــن درع بایســـتی ، نـــه دلـــدل نـــه ســــرپایانش بایســـتی، نــــه مغفــــر )دقیقی طوسی، 1373: 102( 7 تا ذوالفقـار جـود وی آهختـه شـد بـه دهـر شد خون عمرو عنتر بخـل از جهـان هـدر )سوزنی، 1338: 212( *** مصـــــطفی گفـــــت مـــــر معاویـــــه را آن رهـــــــا کـــــــرده راهِ عافیـــــــه را، کـــــای شـــــکمت را ز عـــــالمِ آبـــــاد جـــز بـــه خـــاک ســـیه ســـیر مبـــاد!

)سنایی، 1397: 281( آورده اند »: حد ثی موردنظر در نیا ابیات را «میافتین )همان: 1101(. ظاهرا نیاشاره به ا تیروا »دارد: أتعلم أنک کنت تکتب لرسول الله صل ى الله علیه و آله، فأنفذ إلیک یطلبک، فقال الرسول: وجدته یأکل، ثم أنفذ بعد ساعة ، فقال: وجدته یأکل، ثم قال رسول الله صل ى الله علیه و »آله : اللهم : »آله ية تشبعال ؟«بطنه فأنشدک الل ه یا معاو ، هل تشبع «بعدها؟ )دیلم ،ی 1427: 243-244(. *** شـــرع تـــا کدخـــدای ایـــن خانـــهســـت عقــــلهــــا را قبــــا غالمانــــهســــت )سنایی، 1397: 294( آورده »اند: غالمانه: مختصر نقد ی داریکه خر به شاگرد دکان ،دهد هد هی یا که به غالم دهند چون خبر خوش خبر چون دهند غالم آورد. حاصل معنا: تا یزمان که شرع یشوایپ نیا خانه باشد، هد هی یا که به عقل خانه)غالم ( یم دهند، قبا و و قبا دهند، یم یخلعت است که شرع به او یم «دهد )همان: 1109(. به نظر یم رسد که غالمانه در نیا یب ت، معن ی چون» غالمان، بسان «غالمان داشته :باشد غالمانـــــه اســـــت اشـــــیا را قباهـــــا میـــان بنـــدگان ســـلطان کـــدام اســـت؟ )مولوی، 2536: 136( در نیا تیب تقابل نیب عقل و شرع قیازطر تقابل نیب کدخدا و غالم یبان شده .است *** همچــــو عیســــی ز خــــاطر و خامــــه نقــــش بــــا جــــان نمــــوده در نامــــه )سنایی، 1397: 394( آورده اند ارتباط»: یسیع با نامه و خامه را هنوز جایی یپ دا نکرده «میا )همان: 1186(. طب یعی است که یسیع با نامه و خامه یارتباط نداشته باشد. نیا تیب در وصف اصجاب وانید است که سنایی معتقد است نیا افراد، ازنظر جان یبخش به نقوش، مانند ع یسی نیهستند؛ با ا تفاوت که جان یبخش آنها با خاطر قلمو خامه و انجام یم یگ رد. ***

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 109

مــــــرد بایــــــد بــــــرای راه و پنــــــاه حیـــــــز بگریـــــــزد از میانـــــــة راه )همان: 610( آوردهاند: زیح» : گر ختن،ی در نجایا به یمعنا دامن را از تعلقات یپاک زه نگاه داشتن است )ح زی از عال قی دن یوی یوی مد نظر «(است )همان: 1346(. «زیح» نیدر ا یب ت، «زیه»همان یاست به معن نامرد، ملو ط و مخنث. تقابل ب نی مرد» « و «زیح» در حدیقه بارها به کار رفته :است مـــــردِ پـــــردل ز حیـــــ ز نهراســــــد سســــت را اســـــب نیـــــک بشناســـــد )همان، 1383: 386( مــــرد را گلشــــن اســــت ســــایة تیــــغ ورنــــه گیــــرد چــــو حیــــز راه گریــــغ )همان: 476( مشکل مصصحان آن است که در صیتشخ بافت جمله دچار مشکل شده و دو مصرع را کی جمله فرض کرده .اند 6ـ3 گزارش نادرست و تعلیقات نارسا در حوزة یتصح ح متون، یوقت یمصح ح یلغزش را در گزارش ابیات مرتکب شود، بد یهی است که در قاتیتعل و و قاتیتعل حاتیتوض خو شی هم به راههیب خواهد رفت؛ در حیتصح جد دی حدیقه هم نگونهیا یکاست ها مشاهده یم شود؛ شود؛ یم مشاهده بد نی یمعن که در یبرخ تیب ها، هم گزارش تیب نادرست است و هم یتعل قات آن نارسا. به نمونهها ی ریز دقت دق ت ریز ی کن :دی در ره فـــرض حـــق و ســـنّت خـــویش من ت حـــق شـــمر، نـــه من ت خـــویش )سنایی، 1397: 123( آورده »اند تیب: دوم یخال از ابهام ین ست و اختالف نسخه ها زین مشکل را حل نم یکند. ظاهرا حاصل معنا نیا نیا معنا حاصل ظاهرا است که اگر در راه واجبات خدا و یسن ت که در شیپ گرفته ،یا یلطف یکرد و یثواب انجام ،یداد آن را نتیجة احسان خدا بدان؛ نه احسان خودت به گرانید . در لغت نامه ت» «م ن با ضم میم )به یمعنا توانایی و قدرت( ضبط ضب ط شده و هم نی تیب سنایی را هم شاهد آورده «است همان) : 933(. گزارش تیب در نسخهها ی ول ی یالد ن، دلبرگ،یکابل، ها یکمبر ج، و یفخر نامه بد نی شکل :است در ره شـــرع، فـــرض و ســـنّت خـــویش من ت حـــق شـــمر، نـــه من ت خـــویش )همان، 1382: 8( فرض» و «سنت در یمعن واجب» و ،«مستحب به حیتوض یشتریب ین از :ندارد و» من در ایستادم و غالمان مى خریدم ده ساله و یازده ساله و همه را فرض و سنت بفرمودم آموختن « )نوادة مهلب، 1318: 501(. با نیا یتوض ح، ظاهرا سنایی در نیا تیب یم گو دی : تمام اعمال واجب و یمستحب را که در راه شرع انجام انجام شرع راه یم ده ،ی نتیجة لطف حق بدان، نه یتوانمند خو .شی

110 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

*** بنــــدهای بــــاش بــــ ینصــــیبة زیــــر کــه فرشــته نــه گرسَــنَهســت و نــه ســیر )سنایی، 1397: 130( آوردهاند: بنده» یا باش که بهرهاش از امور پست نباشد و مانند فرشته باش که وابسته به امور یماد و غر یزی یزی ین ست « .)همان( »نصیبة «ریز مفهوم بهره» بردن از امور «پست را نم یرساند. در نسخه ها ی کابل، یکمبر ج، ول ی نیالد و و نیالد ی 8 ها دلبرگی یب» نصیبه و «ریچ آمده است که به نظر مفهوم بهتری دارد. «ریچ» در لغتنامه یبه معن بیبهره و نص آمده، و در اشعار فارس ی نیهم در هم مفهوم به کار رفته :است از ســخن چیــر نیابــد بــهجــز آوازْ ســتور مردم است آن کـه بدانسـت سـرود از تکبیـ ر )ناصرخسرو، 1365: 220( با دی توجه داشت که براساس ثیاحاد و ات،یروا یغذا فرشتگان، حیتسب خداوند است: فقالت» فاطمة: یا ئكة رسول الله، ما طعام المال عند ربنا؟ فقال «التحمید: ی)بحران ،یاصفهان 1413، ج 11: 494(. به ینظر م رسد سنایی از انسان یها م خواهد خود را از دغدغة نص بی و بهرة نیا یجهان برهانند، با نیا نیا استدالل که فرشتگان، که نص بی و بهره یا از یروز ندارند، ریس و گرسنه نم ی .شوند *** بـــاش تـــا مـــیخ تـــو بـــه آب رســـد مــــاه خی مــــهت بــــه آفتــــاب رســــد )سنایی، 1397: 216( آوردهاند: » سمدر یرضو بهجا ی خیم خیب»تو، تو « ضبط کرده اند، ول ی با توجه ماه»به یخ مه « در مصراع دوم، «خیم» که یدر برپاکردن خ مه کاربرد دارشته )م خی یخ مه ( مناسب یتر به نظر م تعبرسد ری... خیم» به آب رسیدن « و و « ماه» یخ مه به آفتاب رسیدن « را زین میافتیدر منابع کهن ن ...« )همان: 1007(. تصو ر کن دی خیکه م یخ مه یا به آب برسد، با توجه به نیا که آب نماد یسست و ینااستوار است، چه یاتفاق یات فاق خواهد افتاد؟ واژة یخ» مه « در مصرع دوم آمده است و به نظر یم رسد یارتباط به مصرع نخست .ندارد در یفخر نامه همان،) 1382: 206( تصحیح مدر سرضوی )همان، 1383: 459( »باش تا بیخ تو به آب رسد« آمده است و »بیخ کسی به آب رسیدن« یعنی دوام و پایداری یافتن: دوام تـــــو را بـــــیخ در آب و خـــــاکی کــــز او ر ســــت بــــرگوبــــرِ آفــــرینش )انوری، 1376: 265( زعفــــران گرچــــه بــــیخ در آب اســــت آرزومنـــــد ژالـــــة ســـــحر اســـــت )خاقانی، 1357: 85( *** ن مــــــد انــــــدر سراســــــر آفــــــاق پایبنـــــدی چـــــو او بـــــه اســـــتحقاق

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 111

)سنایی، 1397: 221( آوردهاند: »پا یبند: نیا کلمه در تیب بار مثبت دارد. پا یبندی یخوب ها مدنظر است. ممکن است کلمه ناظر ناظر کلمه است ممکن باشد بر مقر رات و ضوابط شرع ی که به عنوان پا ی بند انسانها از رفتن به راه کج «است )همان: 1013(. در نسخهها ی یکمبر ج، ول ی نیالد و ها دلبرگی و متنها ی مصح ح، بهجا ی »پا ی ،«بند »پا «مردی آمده است که است آمده «مردی »مفهوم شف عی و خواهشگر« یم دهد: صاحب» دیوان سورى را شفیع کرده اند تا پایمرد باشد و نسا را پس ایشان ایشان یله کرده شود تا از سه مقد م، یکى به درگاه عالى آید و به خدمت مشغول گردد « )بیهق ،ی 1374، ج 2: 693(. *** جعـــده ب ـــد بنـــت اشـــعث، آن بـــدزن کــــه و را جــــام زهــــر داد بــــه فــــن، کـــس فرســـتاد مـــر و را بـــه رکـــو ی بـــر زمـــین زن ســـبوی بـــر لـــب جـــوی )سنایی، 1397: 285( یاحقی و یزرقان یرکو یرا به معن پارچه»تک ة « گرفته اند. آنان تیبا اشاره به حکا یبلعم دربارة کشته شدن دربارة کشته یبلعم تیبا اشاره به حکا )ع( امام حسن که در آن به دستارچة یزهرآلود اشاره شده است که هیمعاو به جعده داده بود تا امام خود را با آن پاک کند، آورده یمعنا»اند: »بر زم نی زن یسبو بر لب جو «ی درست یمعلوم ن ست ی. سه معنا یاحتمال ذهنبه ذهنبه یاحتمال ی. سه معنا یم ارسد نکهی: نخست »بر زم نی زن « را یصفت فاعل مرخ م در نظر بگ میری . در آن صورت، کل مصراع وصف »جعده است: بر زم نی زنندة یسبو بر لب جو «ی که به یمعن کنایی حق یناشناس است. ید گر آنکه مصراع را خطاب سنایی به خودش میبدان در آن صورت یعن ی رازها را فاش کن. یمعنا سوم آن است که مصراع دوم را سخن هیمعاو به همسر حضرت در نظر میآور که با تو هج به ضبط یبلعم یم توان یمعنا کنایی آن را حدس زد « « )همان: 1103(. چیه کدام یاز سه گزارش یاحقیکه یو زرقان زم»دربارة نیبر زدن سبو بر لب جو «ی یب ان کردهاند، درست کرده ین ست افزون. بر یا ن، گزارش تیب شان هم دچار مشکل .است با دی توجه داشت که در گذشته، سبو تا یوقت کاربرد داشت که یآدم به جو ی آب ینرس ده بود؛ پس از رسیدن به جو ،ی از ارزش سبو کاسته یم شد؛ نیبنابرا نیا عبارت، یمثل است با نیا مفهوم که به یامکان بهتر یدسترس یدسترس بهتر یامکان 9 افتهی میا و یم میتوان از یاوضاع که در آن به سر یم بریم، رها شو .می بر سنگ زدن سبو و شکستن آن که در اشعار یمولو هم آمده است، به یب اعتبارشدن سبو در حالت رس ی دن دن ی فرد به جو اشاره دارد: انـــدر آ در جـــو، ســـبو بـــر ســـنگ زن آتــــش انــــدر بــــو و انــــدر رنــــگ زن )مولوی، 1362: 1032( آن آب بـازآمـد بـه جـو، بــر سنــگ زن اکنــون سبـــو سجده کن و چیـ زی مگـو، کـا ین بـزم سـلطان یاسـت ایـ ن )همان، 2536: 1032( هـــین ســـبو بشـــکن و در جـــوی رو ای آب حیـــات

112 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

پـــیش هـــر کـــوزهشـــکن چنـــد کنـــی کاســـهگـــری؟ )همان: 1080( گزارش تیب در لطا فی قیالحدا و حیتصح مد ر س یرضو بد نی گونه :است جعـــده ب ـــد بنـــت اشـــعث، آن بـــدزن کــــه ورا جــــام زهــــر داد بــــه فــــن، کـــــس فرســـــتاد مـــــر ورا برگـــــوی بـــر زمـــین زن ســـبوی بـــر لـــب جـــوی )سنایی، 1383: 265؛ همان، 1387: 318( با نیا یتعب ر، مفهوم تیب نگونهیا خواهد شد که معاو هی بهسو ی جعده یفرد را فرستاد تا به او بگو دی که ما خواهان تو شده ؛میا نیبنابرا همسر خود را رها کن. 6ـ4 بدخوانی اگرچه اغلب یبدخوان ها ی مصح حان در حجاب کلمات و جمالت و یهمچن ن، نوع کتابت آنها پنهان م ی ماند، ماند، ی یبرخ نیاز ا یموارد را م توان با نشانهها ی یسجاوند ای وستهیپ و جدا نوشتن واژگان و ترک باتی در افتی . نمونههایی از یبدخوان ها ی ابیات حیدر تصح جد دی حدیقه یذکر م :شود مِهـــــر دیـــــن برنیامـــــد از تلقـــــین خـــود برآمـــد، فـــرود، خـــود شـــد دیـــن )سنایی، 1397: 130( آورده اند دیخورش»: نید به میتعل و تعل م یبرنم یآ د؛ اگر هم یبرآ د، آن ید گر نید ین ست « )همان: 944(. به ینظر م رسد مصح حان د»عبارت یآن گر نید ین ست « »را از فرود، خود شد د «نی استنباط کردهاند که استنباط کرده «نی نادرست است. ظاهرا شکل صح حی نگونهیمصرع ا است: »گر برآمد، فرود خود شد «نید . » فرود خود «شدن در مفهوم یمقام» نازل تر از شأن خود «افتنی .است یترک ب خود» فرود معن« به ی »پایی نتر از خود « در حدیقه آمده :است چــــون ز داد و ز رای خویشــــی شــــاد چـــون کنـــی بـــر فـــرودِ خـــود بیـــداد؟ )همان، 1383: 549( *** »رشـــد قـــومی« بـــه راه حـــقجویـــان »اِهـــدِ قـــومی« ز خـــوی خـــوشگویـــان )سنایی، 1397: 244( آوردهاند: » یبرا رشد» «یقوم حد یثی مناسب «میافتین )همان: 1049(. بر گزارش نیا یب ت، دو رادیا یاساس وارد :است 1( »رشد قومی« حدیث نیست؛ 2( » حقجویان« و » خوشگویان« ترکیب نیست. به نظر م یرسد گزارش بیت باید بدی نگونه اصالح شود: رشـــدِ قـومـــی بـــه راه حـــق جـــو یان »اِهـــدِ قـومـــی« ز خــوی خــوش گویــان با نیا گزارش، تیب معنا ی یدرست خواهد ]پداشت امبری: [ به دنبال نیا است که یقوم را در راه حق تیهدا تیهدا کند و به هم نی دل لی با خوش یخلق در حق آنان دعا یم .کند ***

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 113

عشــــق را راهبــــر ســــالمت نیســــت منــــزل عشــــق جــــز قیامــــت نیســــت )همان، 1397: 455( صورت صحی ح مصرع نخست نگونهیا است: عشق» را راه بر سالمت ینست « در معن ی عشق» یراه یبرا یبرا یراه عشق» رسیدن به سالمت و آرامش .«ندارد *** ایـــن کـــه دل نـــام کـــردهای بـــه مجـــاز رو بــــه پــــیش ســــگان کــــوی انــــداز از ســـــــر جهـــــــل و راهِ نـــــــادانی انــــدر او فــــرش و طــــرح نــــورانی، هســــت معــــراج دل بــــه گــــاه فــــراغ » قـــاب قوســـین« عقـــل و عـــرش دمـــاغ )سنایی، 1397: 458( صورت صحی ح مصرع دوم تیب دوم بد نی شکل است: اندر» او فرش و طرح نو ،«یران در مفهوم »در دل خود، طرح و نقش جد یدی جادیا یم کن ؛«ی اما مصح حان چون آن را «ینوران» خوانده اند، ریناگز با تیب بعد بعد تیب موقوف یالمعان دانسته و در یانتها یب ت، کاما گذاشته .اند *** چـــرخ را فـــرش او نـــور دیـــ دهســـت همچــــو او کارهــــاش گردیــــ دهســــت )همان: 477( مشخص است که گزارش صح حی مصرع نخست نیا گونه است چرخ»: را فرش او ینو رد ده .«است *** جانـــــت حـــــق داد جـــــاودان مانـــــد زانکـــــه حـــــقداده بـــــاز نســـــتاند )همان: 481( گزارش درست مصرع دوم، بد نی شکل است زانکه»: حق، داده .«بازنستاند *** خــــرد افکنــــده ازپــــی خــــم مــــی غــــافلی زیــــن شــــمارِ »عَــــزَّ عَلَــــی« )همان: 498( » ع ز «یعل یاصطالح است به یمعن »بر من گران و دشوار :«است نــــیش درمانــــد و گفــــت: عَــــزَّ عَلَــــی ایـــن چنـــین دســـت را نبایـــد خَســـت )همان، 1362: 1052( مـــن رهـــی را کـــه خـــاطر تـــو ســـپرد کــــی تــــوانم ســــپرد؟ عَــــزَّ عَلَــــی )سعد سلمان، 1390: 570( یبنابرا ن، گزارش مصرع دوم با دی به صورت یغافل» نیز شمار، ع ز «یعل .باشد در قاتیتعل هم یمعنا ینخست که به دست دادهاند نادرست است: »مدر س )1344، 519( در توضیح این بیت آورده است: یعنی عمر در صرف کردن به م یخوارگی تباه و ضایع کردی و از شمار عمر غفلت داری و نم یدانی

114 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

که آن را به باد داده یا و یم گویی باده عز زی است بر من « )سنایی ، 1397: 1262(.

7ـ نتی جهگیری از بزرگتر نی دال یلی که موجب راه ی افتن یکاست ها ی حیفراوان در تصح یاحقی و یزرقان از حدیقه شده، انتخاب نسخة منچستر به تار خی کتابت 681 بهعنوان نسخة اساس و کنارنهادن نسخههای دیرینی مانند 552 و 558 است؛ زیرا نسخة منچستر ویژگ یهای اولیة یک نسخة اساس را ندارد. شاید استدالل مصح حان برای کنارنهادن این نسخهها آن باشد که تمام اشعار حدیقه را دربرنم یگیرد و تحریر مختصری از آن است؛ اما با این استدالل هم نم یتوان از قدمت، صح ت و اصالت این نسخهها بهآسانی چشم پوشید. دل لی ید گر ، یش وة یحیتصح است حکه برگزمصح یان ده ماند ی. به نظر رسد با توجه به نسخهها ی به کاررفته، کاررفته، حیتصح به روش نینابیب نیبهتر یش وه یا یبود که م توانست متن مصح ح را قابل ؛اعتمادتر کند یز را در یم ان نسخهها ی نیا یتصح ح، ةنسخ یارجح که بتوان آن را نسخة اساس مطلق قرار داد مشاهده نم ی ؛شود ریناگز با دی دی به نسخة اساس ینسب یور یم آوردند و با استفاده از قدرت اجتهاد تیو با رعا اط،یاحت حیبه تصح یم .پرداختند .پرداختند یم حیبه تصح اط،یاحت تیو با رعا افزونبر نیا موارد، شا ستهی بود که متن حمصح با یکی از حیتصح ها ی نیشیپ هم یمقا سه یم شد و اختالف اختالف و نسخه بدلها ذکر یم دیگرد تا کار حالت یعلم تر ی یپ دا .کند هم نی عوامل موجب شده است تا یکاست ها ی بنیاد ی ی به حیتصح راه ابدی و از ارزش یعلم آن .بکاهد

یپ نوشت 1. اینگونه موارد در تصحیح یاحقی و زرقانی فراوان است که م یتوان در متن و تعلیقات ابیات 522، 938، 1052، 2191، 3269، 4379، 5109، 5427، 8990، 10040، 10474 هم مشاهده کرد. 2. نمونههایی از این استداللها در تعلیقات بی تهای 1565، 1682، 2621، 2998، 3285، 4081، 8105، 8213 و 9115 مشاهده م یشود. 3. نمونههای دیگری از اشکال قافیه را در بی تهای 101، 1258، 1559، 6423، 9825 م یتوان مشاهده کرد. 4. در برخی نسخهها، »کوز سیمین« آمده است که تفاوتی در معنا ایجاد نم یکند؛ زیرا معنای »کوز« در ناظماالطباء، »کوزه و آبجامه« است. 5. مضمون بیت سنایی به قدری به بیتی از صائب نزدیک است که گویی صائب مضمون سنایی را دوباره به نظم کشیده است: غمگــین نــ یام کــه خلــق شــمارند بــد مــرا نزدیــک مــ یکنــد بــه خــدا، دســت ردّ مــرا )صائب، 1383: 175( 6. مصح حان در گزارش دو مصرع دوم هم اشتباه کردهاند. صورت درست دو مصرع بدی نشکل است: »تا چه گلها دمد ز خار شما« و: »تا چه آراید از عروس عمل«. ریتعب چه» گلها دمیدن از «یخار در بوستان هم آمده :است همـــ یگفـــت و در روضـــههـــا مـــ یچمیـــد کــز آن خــار بــر مــن چــه گــلهــا دمیــد

� نقد و بررسی حیتصح حديقة یالحق قه به اهتمام محمدجعفر یاحق ی و دیس یمهد /یزرقان س ی د مهدی طباطبایی / 115

)سعدی، 1359: 58( 7. در متن دیوان، »عنتر و« آمده است. 8. در برخی نسخهها »ویر« آمده است که م یتواند مفهوم درستی داشته باشد. این واژه هم در فرهنگ های لغت فارسی، به معنی »بهر، سهم، و قسمت« آمده است: نـــه گهـــواره دیـــدم، نـــه پســـتان، نـــه شـــیر نــــه از هــــیچ خوشّــــی مــــرا بــــود ویــــر )فردوسی، نقلشده از دهخدا، 1337: ذیل »ویر«( 9. باز هم اگر مصح حان به پژوهشهای پیشین دقت می کردند، درک مفهوم این کنایه بر آنان دشوار نبود. در شرح مشکالت حدیقة سنایی آمده است: »سبوی بر لب جوی زمین زدن: کنایه است از رهاکردن چیزی در جایی که چیز مهمتر از آن مطرح باشد. چنانکه در کنار جوی آب سبو شکسته و رها می گردد« )طغیانی، 1382: 251(.

منابع .1 ابنیمین فریومدی، اوحدالدین محمد )1363(. دیوان، تصحیح حسینعلی باستانی راد، تهران: سنایی. .2 ابوسعید ابوالخیر )1368(. سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی. .3 امیرخسرو دهلوی، ابوالحسن یمی نالدین )1361(. دیوان، تصحیح سعید نفیسی، بهکوشش م. درویش، تهران: جاویدان. .4 انوری ابیوردی، اوحدالدین محمد )1376(. دیوان، تصحیح مدر سرضوی، تهران: علمی و فرهنگی. .5 بحرانى اصفهانى، عبداهلل بن نوراهلل )1413(. عوالمالعلوم و المعارف و األحوال من اآلیات و األخبار و األقوال )مستدرک سیدة النساء إلى اإلمام الجواد(، تصحیح محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى، قم: مؤسسة اإلمام المهدى. .6 بیدل، میرزا عبدالقادر )1341(. کل ی ات، مقدمه: خلی لاهلل خلیلی، کابل: دپوهنی مطعبه. .7 بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین )1374(. تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب. .8 تتوی، قاض یاحمد؛ قزوینی، آصفخان )1382(. تاریخ الفی، تصحیح غالمرضا طباطبایی مجد، تهران: علمی و فرهنگی. .9 حافظ ابرو، عبداهلل ابن لطفاهلل )1380(. زبدةالتواریخ، تصحیح سید کمال حاج سیدجوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی. .10 خاقانی شروانی، اوحدالدین محمد )1357(. دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار. .11 در ی، زهرا )1387(، شرح دشوار یهایی از حديقةالحقیقه سنایی، تهران: زو ار. .12 دقیقی طوسی، ابومنصور محمد )1373(. دیوان، بهاهتمام محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر. .13 دهخدا، عل یاکبر )1337(. لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران. .14 دیلمی، حسن بن محد )1427(. غرر االخبار، تصحیح اسماعیل ضیغم، قم: دلیل ما. .15 سعد سلمان، مسعود )1390(. دیوان، تصحیح محمد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. .16 سعدی شیرازی، مشرفالدین مصلح بن عبداهلل )1359(. بوستان، تصحیح غالمحسین یوسفی، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی. .17 سلمان ساوجی، جمالالدین )1389(. کلیات، تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن. .18 سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم )1383(. حديقة الحقیقه و شريعة الطریقه، تصحیح محمدتقی

116 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

مدر س ،یرضو تهران دانشگاه: .تهران .19 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )1397(. حديقة الحقیقه، تصحیح محمدجعفر یاحقی و سید مهدی زرقانی، تهران: سخن. .20 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )1382(. حديقة الحقیقه و شريعة الطریقه )فخر ینامه(، تصحیح مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. .21 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )1387(. حديقة الحقیقه، با مقدمة محمد روشن، تهران: نگاه. .22 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )843(. حديقة الحقیقه، نسخة خطی کتابخانة جان رایلندز منچستر، شمارة 843. .23 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )687(. حديقة الحقیقه، نسخة خطی کتابخانة دانشگاه هایدلبرگ، شمارة U .B .Orient .A 203 430. .24 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )احتماال قرن ششم(. حديقة الحقیقه، نسخة خطی موزه کابل. .25 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )1012(. حديقة الحقیقه، نسخة خطی دانشگاه کمبریج انگلستان. .26 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )684(. حديقة الحقیقه، نسخة خطی ول یالدین استانبول. .27 سوزنی سمرقندی، شمسالدین محمد بن علی )1338(. دیوان، تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر. .28 سیف فرغانی، ابوالمحامد محمد )1364(. دیوان، تصحیح ذبیح اهلل صفا، تهران: فردوسی. .29 شهیدی، سیدجعفر )1376(. شرح لغات و مشکالت دیوان انوری ابیوردی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. .30 صائب تبریزی، محمدعلی )1383(. دیوان، تهران: نشر علم. .31 طغیانی، اسحق )1382(. شرح مشکالت حدیقة سنایی، اصفهان: دانشگاه اصفهان. .32 عباسی، عبداللطیف )1387(. لطای فالحدایق )شرح عبداللطیف عباسی بر حدیقة سنایی(، تصحیح محمدرضا یوسفی و محسن محمدی، قم: آیین احمد. .33 عطار نیشابوری، فریدالدین )1364(. مصی بتنامه، تصحیح نورانی وصال، تهران: زوار. .34 قریشی، سید عل یاکبر )1377(. تفسیر احسنالحدیث، تهران: بنیاد بعثت. ص .35 قضاعی، محم د بن سالمه )1361(. شرح فارسی شهاباالخبار )کلمات قصار پیامبر خاتم (، تصحیح جاللالدین حسینی ارموی )محدث(، تهران: علمی و فرهنگی. .36 مدر سرضوی، محمدتقی )1344(. تعلیقات حديقة الحقیقه، تهران: علمی. .37 مولوی، جاللالدین محمد )2536(. کل ی ات دیوان شمس تبریزی، تصحیح محمد عباسی، تهران: طلوع. .38 ــــــــــــــــــــــــ )1362(. مثنوی معنوی، تصحیح رینولد ال ین نیکلسون، تهران: امیرکبیر. .39 ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین )1365(. دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران. .40 نظامی گنجوی، جمالالدین ابومحمد الیاس )1383(. خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، بهکوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره. 41. نوادة مهل ب، پسر محمد پسر شادی )1318(. مجملالتواریخ و القصص، تصحیح ملکالشعراء بهار، تهران: کاللة خاور.