Ficer Bro Eleth Vicar of Bro Eleth

Proffil yr apwyntiad Appointment profile Esgobaeth Bangor The Diocese of Bangor Eglwys sy’n Dysgu A Learning Church

Yn dilyn Crist drwy Following in the footsteps of / addoli Duw Jesus by / tyfu’r Eglwys / worshipping God / caru’r byd / growing the Church / loving the world Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile

Cynnwys Contents 4 6 Oddi wrth yr Esgob Cyflwyniad i Esgobaeth Bangor From the Bishop An introduction to the Diocese of Bangor Gan gynnwys manylion am wneud cais Including information about making an application 10 32 Cyflwyniad i’r Ardal Disgrifiad swydd Gweinidogaeth Job description An introduction to the Ministry Area

Eglwys Church 4 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Oddi wrth yr Esgob / From the Bishop

Diolch i chi am ystyried a Thank you for considering ydych wedi eich galw i ymuno whether you’re called to join us â ni yn Esgobaeth Bangor fel in the Diocese of Bangor as the Ficer ac Arweinydd yr Ardal Vicar and Ministry Area Leader Gweinidogaeth newydd yn Bro of the newly created Bro Eleth Eleth. Ministry Area.

Rwy’n gobeithio y bydd y I hope that this appointment proffil hwn yn eich darparu profile will provide you with a gyda chyfoeth o wybodaeth wealth of helpful information. ddefnyddiol. Fe welwch ynddo You’ll find within it an intro- gyflwyniad i’r esgobaeth yn duction to the diocese as well ogystal ag i eglwysi Bro Eleth, as to the Bro Eleth churches, ochr yn ochr â disgrifiad swydd. alongside a job description.

Bydd Archddiacon Bangor The will yn hapus iawn i ateb unrhyw be very happy to answer any gwestiynau y gallai fod gennych questions that you may have am y swydd hon. about this post. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 5

Gwneud cais Submitting an application

Os hoffech gyflwyno cais, yr wyf yn eich gwahodd i Should you wish to submit an application, I invite anfon llythyr cais a CV ataf. you to provide me with a letter of application and a CV.

Yn eich llythyr cais dylech, mewn dim mwy na Your letter of application, taking up no more than dwy ochr A4, ddisgrifio yr hyn yr sy’n eich denu two sides of A4, should describe what attracts at y penodiad hwn, a pherthnasu eich sgiliau a you to this appointment and relate your skills and phrofiad i’r disgrifiad swydd. experience to the job description.

Dylai eich CV amlinellu eich addysg, eich Your CV should outline your education, your past penodiadau gweinidogaethol cyfoes ac o’r and present appointments as a ordained minister, gorffennol, ac unrhyw hanes cyflogaeth arall. and any other employment history. It should also Dylai hefyd gynnwys enwau, cyfeiriadau post a include the names postal addresses and email chyfeiriadau e-bost dau ganolwr (dylai o leiaf un addresses of two referees (at least one of whom ohonynt fod yr Ddeon neu Archddiacon sydd ar should be the Dean or Archdeacon who currently hyn o bryd yn goruchwylio eich gweinidogaeth). has oversight of your ministry). I will only be Byddaf yn cysylltu â chanolwyr ymgeiswyr ar y contacting the referees of short-listed candidates. rhestr fer yn unig. Please send your letter of application and CV Anfonwch eich llythyr cais a CV (yn electronig neu (electronically or by post) to arrive no later than 12 drwy’r post) i gyrraedd dim hwyrach na hanner dydd noon on Friday 12 August 2016. They should be sent ar ddydd Gwener 12 Awst 2016. Dylid eu hanfon i to the Archdeacon of Bangor, the Venerable Paul Archddiacon Bangor, yr Hybarch Paul Davies, at un o’r Davies, at the following addresses: cyfeiriadau canlynol: The Archdeaconry, Belmont Road, Bangor Yr Archddiacondy, Ffordd Belmont, Bangor , LL57 2LL Gwynedd, LL57 2LL [email protected] [email protected] It is my intention to draw up a shortlist by the end Mae’n fwriad gennyf lunio rhestr fer erbyn diwedd yr of the following week and to invite short-listed wythnos wedyn, a gwahodd ymgeiswyr ar y rhestr fer i candidates to an interview in September 2016. gyfweliad yn Medi 2016 Please be assured of my prayers for this process Hoffwn eich sicrhau o’m gweddïau dros y broses of discernment as you reflect at this time on your hon o ddirnadaeth wrth i chi fyfyrio ar eich calling and ministry. galwedigaeth a’ch gweinidogaeth. Yours in Christ Yr eiddoch yng Nghrist The Rt Revd Y Gwir Barchedig Andrew John Esgob Bangor 6 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

1 / Cyflwyniad i Esgobaeth Bangor /An introduction to the Diocese of Bangor

Fel Cristnogion yn Esgobeth Bangor, gallwn olrhain As Christians in the Diocese of Bangor, we can trace ein hanes yn ôl i ddynion a merched sanctaidd a our history back to holy men and women who founded sefydlodd gymunedau o weddi a gwasanaeth ar draws communities of prayer and service across the diocese yr esgobaeth mor gynnar â’r bumed ganrif. Parheir as early as the fifth century. These early Celtic saints – i goffáu’r saint Celtaidd cynnar hyn – Cybi, Seiriol, Cybi, Seiriol, Tudwen, Madryn, and many others – are Tudwen, Madryn, a llawer o rai eraill – yn enwau ein still commemorated in the names of our churches, heglwysi, ein pentrefi a’n trefi. Mae’r Eglwys Gadeiriol villages and towns. The Cathedral itself stands on the ei hun wedi ei hadeiladu ar safle y gymuned a ffurfiwyd site of the community formed by St Deiniol himself, gan Deiniol Sant ei hun, a ddaeth yn esgob cyntaf who became the first bishop of Bangor in the mid-fifth Bangor yng nghanol y bumed ganrif. century.

Yr esgobaeth heddiw The diocese today

Fileniwm a hanner yn ddiweddarach, mae ffiniau A millennium and a half later, the geographical daearyddol yr esgobaeth bresennol yn rhai a fyddai’n boundaries of the present diocese are ones that gyfarwydd i Deiniol, gan eu bod yn ymdebygu i would be familiar to Deiniol, as they remain broadly ffiniau hynafol teyrnas Gwynedd. Fe gynhwysant co-terminus with those of the ancient kingdom of y cyfan o ogledd-orllewin Cymru, gan ymestyn o Gwynedd, taking in the north-western quarter of , Ynys Môn a Phen Llyn yn y gorllewin i Landudno yn extending from and the Llyn Peninsula in the y dwyrain, tua’r de ar hyd arfordir gorllewin Cymru i west to in the east, southwards along the Dywyn ac yna draws gwlad i ganolbarth Cymru cyn west Wales coast to and inland to mid-Wales belled â . Mae’r ardal eang yn gartref i as far as Llanidloes. This large area is home to great amrywiaeth diwylliannol, economaidd a demograffig: cultural, economic and demographic diversity: there cewch yma drefi glan môr cefnog, pentrefi mynyddig are affluent seaside towns, small mountain villages, bychain, dyffrynnoedd ffrwythlon a chymunedau ôl- fertile valleys and post-industrial communities. Both ddiwydiannol sy’n ceisio galwad newydd. Defnyddir y Welsh and English are everyday languages. Gymraeg a’r Saesneg o ddydd i ddydd. The diocesan family is close-knit despite being Mae’r teulu esgobaethol yn glos er ei fod yn geographically far-flung. Over sixty licensed clerics, ddaearyddol wasgaredig. Mae dros chwe deg o over seventy licensed readers, and increasing numbers glerigwyr trwyddedig, dros saith deg o ddarllenwyr of worship leaders and pastoral assistants lead and trwyddedig, a mwy a mwy o arweinwyr addoli a serve over 180 worshipping communities, which are chynorthwywyr bugeiliol yn arwain ac yn gwasanaethu grouped into 27 Ministry Areas, four Synods, and two dros 180 o gymunedau addoli, wedi eu grwpio archdeaconries. mewn 27 Ardal Gweinidogaeth, pedair Synod, a dwy archddiaconiaeth. Renewal

Adfwyiad With our eyes both on the centenary of the formation of the in 2020, and on the need for Gyda’n sylw ar ganmlwyddiant ffurfio’r Eglwys yng revitalisation in mission and discipleship across the Nghymru yn 2020, ac ar yr angen am adfywio mewn diocese, we have embarked on serious and shared cenhadaeth a disgyblaeth ar draws yr esgobaeth, process of renewal over the past two years. rydym wedi dechrau cydweithio ar broses o adnewyddu sylweddol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Rooted in our vision

Wedi ei wreiddio yn ein gweledigaeth Our renewal has been rooted in our diocesan vision of becoming a Learning Church following in the footsteps Mae ein adnewyddu wedi ei wreiddio yn ein of Christ by worshipping God, growing the Church and gweledigaeth esgobaethol o fod yn Eglwys sy’n Dysgu, loving the world. Time and again, we have returned to gan ddilyn yn ôl troed Crist trwy addoli Duw, tyfu’r this fundamental commitment to follow Christ as his Eglwys a charu’r y byd. Dro ar ôl tro, yr ydym wedi disciples with new energy, and to do so by glorifying dychwelyd at yr ymrwymiad sylfaenol i ddilyn Crist and enjoying God in prayer and worship, by seeking fel ei ddisgyblion gydag egni newydd, ac i wneud growth in grace and numbers, and by showing the Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 7

hynny gan ogoneddu a mwynhau Dduw mewn gweddi signs of the cross and resurrection in our communties ac addoliad, drwy geisio twf mewn gras a rhifau, a through transformational acts of kindness and thrwy ddangos arwyddion y groes a’r atgyfodiad yn goodness. ein cymunedau trwy weithredoedd trawsffurfiol o garedigrwydd a daioni. From this vision, shaped by the Bishop and his Council and shared by the diocese as whole, has flowed a O’r weledigaeth wreiddiol hon, sydd wedi ei siapio gan comprehensive strategy for development that has been yr Esgob a’i Gyngor, ac a rennir gan yr esgobaeth yn the focus of much prayer and practical energy over the gyffredinol, mae strategaeth gynhwysfawr yn llifo – last two years. strategaeth sydd wedi bod yn destun gweddi ac egni ymarferol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Launching Ministry Areas

Lansio Ardaloedd Gweinidogaeth In that time, we have seen the establishment of 27 new Ministry Areas, replacing 122 parishes and 53 Yn y cyfnod hwnnw, yr ydym wedi gweld sefydlu 27 o benefices with a new platform for mission that has Ardaloedd Gweinidogaeth newydd, sydd wedi cymryd demanded and enabled a new pattern of ministry. lle 122 o blwyfi a 53 o fywiolaethau. Dyma lwyfan Each Ministry Area is led and served by a Ministry newydd ar gyfer cenhadaeth – llwyfan sydd wedi Area Leader – a stipendiary priest who exercises mynnu a galluogi patrwm newydd o weinidogaeth. Caiff a collaborative ministry of oversight and spiritual pob Ardal Gweinidogaeth ei arwain a’i gwasanaethu leadership. The ministry of each Ministry Area is gan Arweinydd Ardal Gweinidogaeth – offeiriad propelled by the Ministry Area Team – a positive cyflogedig sy’n arfer gweinidogaeth gydweithredol and energised gathering of those licensed for o oruchwyliaeth ac arweinyddiaeth ysbrydol. Mae public ministry, lay office-holders, employees and gweinidogaeth pob Ardal Gweinidogaeth cael ei volunteers. The formation of Ministry Area Teams is yrru gan Dîm yr Ardal Gweinidogaeth – ymgynulliad an intentional, contextual and ongoing priority across cadarnhaol ac egnïol o’r rhai a drwyddedwyd ar the diocese, supported by significant additional gyfer y weinidogaeth gyhoeddus, swydd-ddeiliaid diocesan investment to nurture new vocations to lleyg, gweithwyr cyflogedig a gwirfoddolwyr. lay and ordained ministries. As each Ministry Area is Mae ffurfio Timau Ardaloedd Gweinidogaeth yn constituted as a single parish, a single Ministry Area flaenoriaeth fwriadol, gyd-destunol a pharhaus ar Council (formally the Parochial Church Council) has draws yr esgobaeth – ac yn flaenoriaeth a genogir oversight of mission and resources across the Ministry gan fuddsoddiad esgobaethol sylweddol i feithrin Area, supported by Congregational Meetings at each of galwedigaethau newydd i weinidogaethau lleyg ac the churches. ordeiniedig. Oherwydd i bob Ardal Gweinidogaeth gael ei chyfansoddi fel un plwyf, ceir un Cyngor yr Ardal New Synods and Visitations Gweinidogaeth (yn ffurfiol y Cyngor Plwyf Eglwysig) ym mhob Ardal Gweinidogaeth i oruchwylio cenhadaeth ac Recognising that our Deanery Conferences were not adnoddau ledled yr Ardal; fe’i gefnogir gan Gyfarfodydd going to be able to provide the right level of support Cynulleidfaol ym mhob un o’r eglwysi. for Ministry Areas, we have recently moved from twelve Area Deaneries to four Synods, two in each of Synodau ac Gofwyon newydd the diocese’s archdeaconries. The Synods provide an opportunity for representatives from across the Gan gydnabod nad fydd i’n Cynadleddau Deoniaethol Synod’s Ministry Areas to share in the celebration of allu darparu’r lefel addas o gymorth i Ardaloedd the Eucharist, to receive and provide mutual support Gweinidogaeth, yr ydym wedi symud yn ddiweddar and encouragement, to share good practice, to enter o ddeuddeg Deoniaethau Bro i bedair Synod, dau into dialogue about diocesan processes as well as ym mhob un o archddiaconiaethau’r esgobaeth. the needs of the wider community, and to set Synod- Mae’r Synodau’n rhoi cyfle i gynrychiolwyr o bob wide missional aims. The Bishop and the Archdeacons un o Ardaloedd Gweinidogaeth y Synod i rannu yn y have also broken with the past Visitation pattern of dathliad o’r Cymun, i dderbyn a darparu cefnogaeth gathering clerics and wardens together in a handful ac anogaeth, i rannu arfer da, i ymddiddan am of central locations to listen to an annual charge. The brosesau esgobaethol yn ogystal ag anghenion y Visitation now consists of a visit to each Ministry Area, gymuned ehangach, ac i osod amcanion cenhadol lasting a full day or two adjacent days. The Bishop 8 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Synod-eang. Mae’r Esgob a’r Archddiaconiaid hefyd and the Archdeacons therefore have an opportunity wedi torri â’r patrwm Gofwy traddodiadol o gasglu to share in worship and prayer with the Ministry Area clerigwyr a wardeniaid gyda’i gilydd mewn llond llaw Team and the broader community, to visit projects o leoliadau canolog i wrando ar siars flynyddol. Mae’r within the Ministry Area, to develop a more detailed Gofwy bellach yn cynnwys ymweliad â bob Ardal understanding of the resources, needs and plans of Gweinidogaeth, yn para diwrnod llawn neu ddau the Ministry Area, and to accompany the Ministry ddiwrnod cyfagos. Mae’r Esgob a’r Archddiaconiaid Area Team as the Team reflects on the development of felly yn cael cyfle i rannu mewn addoliad a gweddi gyda mission and ministry across the Ministry Area. Thîm yr Ardal Gweinidogaeth a’r gymuned ehangach, i ymweld â phrosiectau yn yr Ardal Gweinidogaeth, Exploring and deepening our faith i ddatblygu dealltwriaeth fanylach o’r adnoddau, anghenion a chynlluniau yr Ardal Gweinidogaeth, ac Over the last two years, we have pioneered the i gyd-gerdded â Thîm yr Ardal Gweinidogaeth wrth development of Living & Learning, a course designed i’r Tîm fyfyrio am y gwaith o ddatblygu cenhadaeth a for Christians who want to come together in small gweinidogaeth ar draws yr Ardal Gweinidogaeth. local groups to explore their faith, to deepen their life of prayer and service, and to explore the ways in Archwilio a dyfnhau ein ffydd which they and their churches can best respond to the challenges we face. The first core module, ‘A Church Dros y ddwy flynedd diwethaf, rydym wedi arloesi for Tomorrow’, explores what it means to belong to the datblygiad Byw a Dysgu, cwrs a gynlluniwyd ar gyfer Church in Wales at a time of change and development Cristnogion sydd am ddod at ei gilydd mewn grwpiau and asks sharp questions about our future mission. bach lleol i archwilio eu ffydd, i ddyfnhau eu bywyd o The second core module, ‘Living Scripture’, explores weddi a gwasanaeth, ac i fyfyrio am y ffyrdd y gallant how God reveals himself through the scriptures and hwy a’u heglwysi ymateb orau i’r heriau rydym yn eu examines ways in which God’s Word can speak most hwynebu. Mae’r modiwl craidd cyntaf, ‘Eglwysi ar gyfer effectively to us and our church today. The third core Yfory’, yn archwilio beth mae’n ei olygu i berthyn i’r module, ‘Called by God’, explores what it means to Eglwys yng Nghymru ar adeg o newid a datblygu ac be called by God and asks the question, ‘What is God yn gofyn cwestiynau miniog am ein cenhadaeth yn y calling us as a church and me as an individual to be dyfodol. Mae’r ail fodiwl craidd ail, ‘Ysgrythur Fyw’, and do in the future?’ Supplementary modules focus yn archwilio sut mae Duw yn datgelu ei hun trwy’r on particular ministries within the life of the church, ysgrythurau ac yn archwilio ffyrdd y gall Gair Duw including leading worship pastoral care. siarad fwyaf effeithiol i ni ac mae ein eglwys heddiw. Mae’r trydydd modiwl craidd, ‘Glaw gan Dduw’, yn To support our prayer life as a diocese, we have also archwilio beth a olygir gan alwedigaeth ac yn gofyn pioneered a pattern of Advent and Lent material, y cwestiwn, ‘Beth mae Duw yn ein galw fel eglwys a consisting of week by week material for individual fi fel unigolyn i fod ac i’w wneud yn y dyfodol?’ Mae or group study and prayer, material for ministry with modiwlau atodol yn canolbwyntio ar weinidogaethau children and young people, and sermon notes for penodol o fewn bywyd yr eglwys, gan gynnwys arwain preachers. Our aim has been to ensure that each addoliad a gofal bugeiliol. worshipper in the diocese has a copy of the weekly material in their hands before the holy seasons begin. Er mwyn cefnogi ein bywyd o weddi fel esgobaeth, rydym hefyd wedi arloesi patrwm o ddeunydd Adfent Developing and nurturing ministry a Grawys, sy’n cynnwys deunydd wythnosol ar gyfer astudio a gweddïo fel unigolyn neu o fewn grŵp, Alongside resources and initiatives to enable all of us deunydd ar gyfer gweinidogaeth gyda phlant a phobl to explore and deepen or faith, we have also invested in ifanc, a nodiadau ar gyfer pregethwyr. Ein nod yw programmes that support the development of those in sicrhau bod pob un sy’n addoli yn yr esgobaeth yn public ministry. An annual comprehensive Continuing cael copi o’r deunydd wythnosol yn eu dwylo cyn i’r Ministerial Development suite of programmes includes tymhorau sanctaidd ddechrau. both day-long events, residential events, action- learning sets, and retreats – over a fortnight’s worth of developmental and nurturing programmes distributed throughout the year for all of those in public ministry. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 9

Datblygu a meithrin gweinidogaeth Investing in children, youth & family ministry Law yn llaw ag adnoddau a mentrau i alluogi pob un ohonom i archwilio a dyfnhau ein ffydd, yr In reponse to a widespread feeling across the diocese ydym hefyd wedi buddsoddi mewn rhaglenni sy’n that we needed to improve our ministry with children, cefnogi datblygiad y rhai sy’n arddel gweinidogaeth young people and families, we have formed a team of gyhoeddus. Ceir rhaglen gynhwysfawr o ddigwyddiadau four full-time, professional Children, Youth & Family Datblygu Gweinidogaethol Parhaus blynyddol, gan Ministry Enablers (CYFMEs). The CYFMEs’ main gynnwys digwyddiadau undydd, cynadleddau preswyl, responsibilities are to pioneer and enable the growth setiau dysgu gweithredol, ac encilion – gwerth dros of new areas of ministry among children, young people bythefnos o raglenni ledled y flwyddyn i ddatblygu and families, and to facilitate training, such as through a meithrin pob un o’r rheiny sydd yn y weinidogaeth recent diocese-wide workshops on models of praying gyhoeddus. with children and young people. Though yet early days, the fruits of this vital ministry can already be seen in Buddsoddi mewn gweinidogaeth gyda new after-school clubs, youth groups and patterns of phlant, ieuenctid a theulu worship.

Er mwyn ymateb i deimlad eang ledled yr esgobaeth Making the most of our resources bod angen i ni wella ein gweinidogaeth gyda phlant, pobl ifanc a theuluoedd, rydym wedi ffurfio tîm o We have begun over the past year to pay serious bedwar Galluogydd Gweinidogaeth Plant, Ieuenctid attention to our use of resources – especially buildings a Theuluoedd (CYFMEs) llawn amser a phroffesiynol. and finance. A new Bishop’s Ministry Fund scheme has Prif gyfrifoldebau’r CYFMEs yw arloesi a galluogi twf transformed the way in which churches and Ministry mewn meysydd newydd o weinidogaeth ymhlith plant, Areas contribute towards the shared costs of ministry, pobl ifanc a theuluoedd, ac i hwyluso hyfforddiant, by involving representatives from each church in the megis drwy weithdai esgobaeth-eang diweddar ar diocese in the task of setting and owning their own fodelau o weddïo gyda phlant a phobl ifanc. Er bod targets in conversation with their neighbours. Similarly, y dyddiau eto’n gynnar, gall ffrwyth y weinidogaeth Ministry Area Property Development Plans are being hanfodol hon ei weld eisoes mewn clybiau ar-ôl-ysgol pioneered across the diocese, as each Ministry Area newydd, grwpiau ieuenctid newydd a phatrymau addoli is asked to reimagine its pattern of buildings, looking arloesgar. ahead hopefully and realistically to the needs of the church in 2020 and beyond. Gwneud y mwyaf o’n hadnoddau

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf rydym wedi dechrau rhoi sylw difrifol i’n defnydd o adnoddau – yn enwedig o ran adeiladau a chyllid. Mae cyfundren newydd ar gyfer Cronfa Weinidogaeth yr Esgob wedi trawsnewid y ffordd y mae eglwysi ac Ardaloedd Gweinidogaeth yn cyfrannu tuag at gostau gweinidogaethol ar y cyd, drwy gynnwys cynrychiolwyr o bob eglwys yn yr esgobaeth yn y dasg o osod a pherchnogio eu targedau eu hunain, gan wneud hynny wrth sgwrsio â’u cymdogion. Yn yr un modd, mae Cynlluniau Datblygu Eiddo Ardaloedd Gweinidogaeth yn cael eu harloesi ledled yr esgobaeth, fel bod pob Ardal Gweinidogaeth yn myfyrio o’r newydd ar eu patrwm o adeiladau ac eiddo, wrth edrych ymlaen, yn realistig ac yn obithiol, at anghenion yr eglwys yn 2020 a thu hwnt.

Moelfre 10 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

2 / Cyflwyniad i’rArdal Gweinidogaeth An introduction to the Ministry Area

A / Ynys Mon A / Anglesey

O ran poblogaeth a nifer yr eglwysi, mae Ynys Môn yn cyfrif In population and number of churches, Anglesey accounts am draean o Esgobaeth Bangor. Yn hanesyddol, roedd yn un for a third of the Diocese of Bangor. Historically, it was o dair Archddiaconiaeth (ynghyd â Bangor a ) one of three Archdeaconries (along with Bangor and tan y flwyddyn 1844, pan ddaeth Archddiaconiaeth Ynys Meirionnydd) until 1844 when the Archdeaconry of Môn yn rhan o Archddiaconiaeth Bangor (a elwir yn ffurfiol Anglesey became part of the Archdeaconry of Bangor erbyn hyn yn Archddiaconiaeth Bangor ac Ynys Môn). Nid (now formally known as the Archdeaconry of Bangor oes amheuaeth fod y datblygiad hwn wedi dilyn y gwaith o and Anglesey). No doubt this development followed the adeiladu Pont Grog y Borth dros y Fenai gan Thomas Telford construction of the Menai Suspension Bridge designed by ym 1826 - y bont gyntaf o’r tir mawr i’r Ynys. Dilynwyd hyn Thomas Telford in 1826 – the first bridge from the mainland gan y gwaith o adeiladu Pont Britannia, a gynlluniwyd gan to the Island. This was followed by the construction of Robert Stephenson yn 1846, sydd bellach yn cludo priffordd the Britannia Bridge, designed by Robert Stephenson yr A55 o Gaer i Gaergybi. Gynt yn rhan o Wynedd, mae in 1846, which now carries the main A55 from Chester Ynys Môn, Ynys Cybi ac ynysoedd llai eraill erbyn hyn yn to . Formerly part of Gwynedd, Anglesey, Holy ffurfio Sir Ynys Môn. Caiff yr enw Cymraeg ei ddefnyddio ar Island and other smaller islands now make up the County gyfer etholaethau Senedd y Deyrnas Unedig a’r Cynulliad of the Isle of Anglesey. Ynys Môn, the Welsh name for the Cenedlaethol. Gydag arwynebedd o 714 cilomedr sgwâr island, is used for the UK Parliament and National Assembly (276 milltir sgwâr) Ynys Môn yw ynys fwyaf Cymru, a’r constituencies. With an area of 276 sq miles Anglesey is bumed fwyaf oddi ar dir mawr Prydain. Cofnododd Cyfrifiad the largest Welsh island, the fifth largest surrounding Great 2011 mai 69,700 oedd cyfanswm y boblogaeth. Mae bron i Britain. The 2011 Census recorded a population of 69,700. dri chwarter y trigolion yn siarad Cymraeg. Almost three quarters of the inhabitants are Welsh speakers.

Mae holl arfordir gwledig yr ynys wedi ei ddynodi’n Ardal The island’s entire rural coastline has been designated an o Harddwch Naturiol Eithriadol, ac mae’n cynnwys nifer o Area of Outstanding Natural Beauty and features many draethau tywodlyd, yn enwedig ar hyd ei arfordir dwyreiniol sandy beaches, especially along its eastern coast between rhwng trefi Biwmares ac ac ar hyd yr arfordir the towns of and Amlwch and along the western gorllewinol o drwy Rosneigr i’r baeau coast from Ynys Llanddwyn through to the bach o gwmpas Trwyn Carmel. Mae’r arfordir gogleddol yn little bays around Carmel Head. The northern coastline is cynnwys llawer o glogwyni dramatig bob yn ail â baeau characterised by dramatic cliffs interspersed with small bach. Mae Llwybr Arfordirol Ynys Môn yn llwybr 200 bays. The Anglesey Coastal Path is a 200-kilometre path cilomedr sy’n dilyn yr arfordir cyfan. Erbyn hyn, twristiaeth which follows the entire coastline. Tourism is now the yw gweithgarwch economaidd mwyaf yr ynys, gyda thros 2 most significant economic activity on the island with over filiwn o bobl yn ymweld â’r ynys bob blwyddyn (bu cynnydd 2 million people visiting the Island each year (this saw a sylweddol yn y ffigwr yn dilyn arhosiad Dug a Duges significant increase following the Duke and Duchess of Caergrawnt ar yr Ynys). Mae amaethyddiaeth yn darparu Cambridge’s move to the Island). Agriculture provides the ffynhonnell eilaidd o’r incwm ar gyfer economi’r ynys . secondary source of income for the island’s economy.

Mae’r diwydiannau mawr wedi eu cyfyngu i Gaergybi, Major industries are restricted to Holyhead (Caergybi) a oedd, tan 30 Medi 2009, yn cefnogi mwyndoddwr which, until 30 September 2009, supported an aluminium alwminiwm, ac ardal Amlwch, a oedd unwaith yn dref smelter, and the Amlwch area, once a major copper mining bwysig o ran mwyngloddio copr. Ger Amlwch (Bae town. Near Amlwch (Cemais Bay) is the Wylfa nuclear power ) ceir gorsaf bŵer niwclear Wylfa a chyn ffatri station and a former bromine extraction plant. In 1971 echdynnu bromin. Ym 1971, dechreuodd adweithyddion the Wylfa reactors began producing electricity. With one Wylfa gynhyrchu trydan. Gydag un adweithydd wedi’i reactor decommissioned in 2012 and the other expected ddadgomisiynu yn 2012 a disgwyl i’r llall roi terfyn ar to end production in 2015, the site is a strong possibility for gynhyrchu yn 2015, mae posibilrwydd cryf y defnyddir a replacement reactor, planned by Horizon, a subsidiary of y safle ar gyfer adweithydd newydd, a gynlluniwyd gan Hitachi, to start production in the 2020s. The replacement Horizon (is-gwmni Hitachi) i ddechrau cynhyrchu yn y has been enthusiastically endorsed by Anglesey Council 2020au. Mae’r lle wedi cael ei gymeradwyo yn frwdfrydig and Welsh Assembly members. gan Gyngor Ynys Môn ac aelodau Cynulliad Cymru. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 11

B / Bro Eleth B / Bro Eleth

Mae pob un o Ardaloedd Gweinidogaeth Ynys Môn yn Each of the Ministry Areas on Anglesey is different and wahanol ac yn unigryw. Bro Eleth yw ardal weinidogaeth distinctive. Bro Eleth forms the north eastern ministry area. ogledd-ddwyreiniol yr Ynys. Y nodweddion penodol yw: The particular characteristics of Bro Eleth are:

1. Prif ganolfan y boblogaeth yw tref Amlwch (lle 1. The main centre of population is the town of Amlwch saif y Ficerdy) yn y gogledd (2,700) a thref llai o faint (where the Vicarage is placed) in the north (2,700) and Llannerchymedd yn y de (1,900). Moelfre yn y de ddwyrain the smaller town of Llanerchymedd in the south (1,900). yw’r pentref mwyaf (1,100) Moelfre in the south east is the largest village (1,100) 2. Mae gweddill yr ardal yn sylweddol wledig ac yn cynnwys 2. The remainder of the area is significantly rural and made pentrefi bychain iawn a phentrefannau. up of very small villages and hamlets. 3. Yma y mae’r nifer mwyaf o adeiladau eglwysig (10 - er 3. It has the most number of church buildings (10 – bod 2 yn cael eu defnyddio unwaith y mis yn unig) although 2 are used once a month) 4. Mae’r rhan fwyaf o blant 11 – 18 yr ardal weinidogaeth yn 4. Most of the children in the ministry area attend Sir mynd i Ysgol Uwchradd Syr Thomas Jones yn Amlwch Thomas Jones Secondary School in Amlwch 5. Mae’r ardal yn mesur tua saith milltir o’r gogledd i’r de a 5. The area measured approximately seven miles from north chwe milltir o’r dwyrain i’r gorllewin. to south and six miles from east to west. 6. Mae’r economi wedi ei wreiddio yn bennaf mewn 6. The economy is largely rooted in tourism and Wylfa twristiaeth ac yng Ngorsaf Bŵer Wylfa Power Station 7. Mae’n cynnwys llyn mwyaf yr Ynys (Llyn Alaw) 7. It contains the largest lake on the Island (Llyn Alaw) 8. Mae’n un o’r ardaloedd lle mae’r iaith Gymraeg yn cael ei 8. It is one of areas where the Welsh language is spoken siarad gan drwch y boblogaeth most frequently

Amlwch Llaneilian

Llanwenllwyfo Penrhosllugwy Bro Padrig Bro Eleth

Llanerchymedd

Bro Cwyfan Llan hangel Tre’r Beirdd

Bro Cyngar 12 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Porth Amlwch /

C / Amlwch C / Amlwch

Amlwch yw tref fwyaf gogleddol Cymru. Mae’r enw yn Amlwch is the most Northerly town in Wales. It’s name deillio o’r gair am (tua, ar neu o gwmpas) a llwch (hen air derives from the Welsh am (about, on or around) and llwch sy’n golygu cilfach). Yn ôl y chwedl, datblygodd y dref (an old word meaning inlet, creek). According to legend, the ar safle oedd â harbwr nad oedd yn weladwy o’r môr, town developed on a site that had a harbour but was not a oedd yn helpu i leihau’r perygl o ymosodiadau gan y visible from the sea, which helped to reduce the chance of Llychlynwyr. Ar Fynydd Parys, ddwy filltir i’r de o’r dref, ar 2 Viking attacks. It was on Parys Mountain, two miles south Mawrth 1768 y darganfuwyd gwythïen fawr o fwyn copr. of the town, that on 2nd March 1768, a large vein of copper Datblygodd hyn yn ddiweddarach yn fwynglawdd copr ore was discovered. This later developed into the largest mwyaf y byd. Cynyddodd y boblogaeth yn aruthrol yn copper mine in the world. The population exploded during ystod y cyfnod hwn wrth i dai gael eu hadeiladu ar gyfer this time as houses were built for a new workforce and the gweithlu newydd ac wrth i’r harbwr gael ei ddatblygu a’i harbour was developed and extended for transportation of ehangu i gludo’r mwyn. Amcangyfrifir bod y boblogaeth ar the ore. It is estimated that the population at the beginning ddechrau’r 19eg ganrif tua 10,000 o bobl, gan ei gwneud yn of the 19th century was approximately 10,000 people, ail dref fwyaf Cymru ar ôl Merthyr Tudful. Pan ddechreuodd making it the second largest town in Wales after Merthyr mwyngloddio copr ddirywio yng nghanol y 1850au, daeth Tydfil. When copper mining began to decline in the mid- adeiladu llongau yn brif ddiwydiant, gyda llawer o bobl 1850s, shipbuilding became the main industry with many hefyd yn atgyweirio llongau ac yn ymwneud â diwydiannau people also becoming involved in the ship repair and other morol eraill. Roedd y dref yn gartref i ddiwydiant bragu maritime industries. The town was home to a brewing ac roedd gweithfeydd tybaco yma hefyd, yn cynhyrchu’r industry and also had tobacco works, producing the famous Baco Shag Amlwch enwog. Hyd yn oed ar ôl dirywiad Amlwch Shag Tobacco - Baco Shag Amlwch. Even after mwyngloddio copr, roedd rhai diwydiannau cemegol yn the decline of the copper mine, some chemical industries parhau, ac yn 1953 adeiladwyd safle cemegol i dynnu remained and in 1953 a chemical plant to extract bromine bromin o ddŵr y môr (i’w defnyddio mewn injans petrol), from sea water (for use in petrol engines) was built but this ond fe’i caewyd yn 2004. closed in 2004. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 13

Yn ôl cyfrifiad 2011 3,789 oedd y boblogaeth. O’r rhain, The 2011 census counted a population of 3789. Of these, nododd 1,978 eu bod yn siarad Cymraeg. Mae llai na 50% 1978 indicated that they spoke Welsh. Less than 50% of o’r boblogaeth sydd mewn oedran gweithio mewn gwaith the working population are in paid employment. There are cyflogedig. Mae nifer sylweddol o aelwydydd un rhiant, a significant number of single parent households most of gyda’r rhan fwyaf ohonyn nhw’n cael lleiafswm cyflog. whom receive minimum wage. Until recently Amlwch was Tan yn ddiweddar, roedd Amlwch yn ardal ddynodedig a designated communities first area. Most employment Cymunedau yn Gyntaf. Mae’r rhan fwyaf o swyddi’r in the town is provided by Wylfa Power Station at nearby dref yn cael eu darparu gan Orsaf Bŵer Wylfa gerllaw Cemaes (there is hope that the proposed new station will yng Nghemaes (mae gobaith y bydd yr orsaf newydd bring significant employment to the area) together with the arfaethedig yn dod â chyflogaeth sylweddol i’r ardal) local authority. There are a significant number of people to ynghyd â’r awdurdod lleol. Mae nifer sylweddol o bobl yn commute to Bangor for work at the university or hospital. teithio i Fangor i weithio yn y brifysgol neu’r ysbyty. Mae There is some work within the town in local schools, shops rhywfaint o waith yn y dref yn yr ysgolion lleol, siopau ac and the plastic factory. There are a significant number yn y ffatri blastig. Mae nifer sylweddol o fusnesau bach, o of small businesses from a light and sound business to fusnes sain a goleuadau i adeiladwyr a gwniadwragedd. builders and dressmakers.

Mae tref Amlwch yn cael ei gwasanaethu gan Gyngor Tref Amlwch is served by a Town Council which is made up of sy’n cynnwys 15 o breswylwyr a chlerc y dref llawn amser. 15 councillors with a full time town clerk. There is a new Mae Canolfan Iechyd newydd amgylcheddol-garedig environmentally friendly Health Centre with GPs and yma, gyda meddygon teulu a gofal iechyd cymunedol sy’n community heath care serving a catchment area of 10,000 gwasanaethu dalgylch o 10,000 o bobl. Mae gan y dref people. The town has a primary school (Amlwch Primary ysgol gynradd (Ysgol Gynradd Amlwch) ac ysgol uwchradd School) and a secondary school (Ysgol Syr Thomas Jones) (Ysgol Syr Thomas Jones) sy’n darparu ar gyfer dalgylch that provides for a catchment area between Cemaes to the rhwng Cemaes i’r gorllewin a i’r dwyrain. Mae gan west and Benllech to the east. Amlwch also has a Sports Amlwch Ganolfan Chwaraeon sy’n cynnig amrywiaeth o Centre which offers a range of activities from swimming weithgareddau, o wersi nofio i erobeg dŵr, badminton a lessons to water aerobics, badminton and five a side phêl-droed pump bob ochr. Y prif fannau cyfarfod ar gyfer football. The main meeting places for community events digwyddiadau cymunedol yn Amlwch yw’r neuadd goffa in Amwlch are the memorial hall and the scout hut with a’r cwt sgowtiaid, gyda grwpiau eraill yn berchen ar eu other groups having their own meeting places. There are a mannau cyfarfod eu hunain. Mae nifer o grwpiau mewn number of uniformed groups for children and young people lifrai ar gyfer plant a phobl ifanc, gan gynnwys y Sgowtiaid which include Scouts and Beavers; Rainbows, Brownies a’r Beavers; Rainbows, Brownies a Geidiaid; Ambiwlans and Guides; St Johns Ambulance; Army Cadets; Young Sant Ioan; Cadetiaid y Fyddin; Diffoddwyr Tân Ifanc. Mae Firefighters. There are also a number of groups for older yna hefyd nifer o grwpiau ar gyfer pobl hŷn, fel Sefydliad people such as Womens Institute; Age Well and various y Merched; Heneiddio’n Dda a grwpiau cinio amrywiol. luncheon groups. There are a number of cycle paths in the Mae nifer o lwybrau beicio yn yr ardal sy’n cynnig llwybrau area offering safe routes for families. diogel ar gyfer teuluoedd. Local people make a strong distinction between Amlwch Mae’r bobl leol yn nodi gwahaniaeth cryf rhwng Amlwch and Amlwch Port. They are divided by the railway line (long a Phorth Amlwch. Maen nhw’n cael eu rhannu gan y since disused). Amlwch Port is an attractive community rheilffordd (nas defnyddir ers peth amser). Mae Porth gathered around the harbour. There are a significant Amlwch yn gymuned ddeniadol o amgylch yr harbwr. number of festivals held here throughout the year that Mae nifer sylweddol o wyliau yn cael eu cynnal yma help to bring tourists into Amlwch as well as bringing the drwy gydol y flwyddyn sy’n helpu i ddod â thwristiaid community together. Amongst some newer developments i Amlwch yn ogystal â dod â’r gymuned at ei gilydd. in Amlwch Port is the Copper Kingdom Centre. This is Ymhlith datblygiadau mwy newydd ym Mhorth Amlwch an award winning, heritage centre housing a number of mae Canolfan y Deyrnas Gopr. Mae hon yn ganolfan interactive displays which help describe the history of dreftadaeth sydd wedi ennill gwobrau, sy’n gartref i nifer o copper mining in the area. It explains how copper was arddangosfeydd rhyngweithiol sy’n helpu i ddisgrifio hanes mined at Parys Mountain and then taken down to Amlwch mwyngloddio copr yn yr ardal. Mae’n esbonio sut cafodd Port where it was further processed before being shipped copr ei gloddio ar Fynydd Parys ac yna ei gludo i lawr i Borth around the world. The heritage centre has recently won Amlwch lle cai ei brosesu ymhellach cyn ei gludo o amgylch the Best Building Award through the RIBA organisation for y byd. Yn ddiweddar, mae’r ganolfan dreftadaeth wedi ennill 2014. Gwobr yr Adeilad Gorau drwy sefydliad RIBA, 2014. 14 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Eglwys St Eleth, Amlwch / St Eleth’s Church, Amlwch

Ychydig sy’n hysbys am Eleth. Roedd yn bennaeth a bardd Little is known about Eleth. He was a cheiftain and poet ym Mhrydain yn y 6ed ganrif. Ar ôl colli ei diriogaeth yng in Britain in the 6th century. After losing his territory in ngogledd Prydain, enciliodd i Ynys Môn, lle bu’n byw the north of Britain, he retreated to Anglesey, where he ym mynachlog Seiriol ym Mhenmon a sefydlu’r eglwys lived at Seiriol’s monastery at and founded the yn Amlwch. Dywedir ei fod yn fab i Meurig ab Idno a’i church at Amlwch. He is said to have been the son of wraig Onnen Greg, merch Gwallog ap Llaennog. Mae Meurig ab Idno and his wife Onen Greg, the daughter rhai cerddi crefyddol, y dywedir mai ef a’u cyfansoddodd, of Gwallog ap Llaennog. Some religious poetry that he wedi cael eu cadw mewn llawysgrifau canoloesol. Mae is said to have written has been preserved in medieval Llyfr Du Caerfyrddin, o’r 12fed ganrif, yn priodoli dwy manuscripts. The Black Book of Carmarthen, from the gerdd saith pennill iddo ef, un gerdd seml a’r llall yn fwy 12th century, attributes two poems of seven stanzas to his cymhleth. Mae’r ddwy “wedi eu hysgrifennu mewn arddull authorship, one of simple construction and the other more o dduwioldeb dyfnaf”. complicated. Both “are written in a strain of deepest piety”.

Cafodd yr adeilad presennol, a ddisodlodd yr eglwys The current building, which replaced the medieval ganoloesol, ei gynllunio gan James Wyatt, a’i adeiladu yn church, was designed by James Wyatt and built in 1800. 1800. Mae’n unigryw ymhlith eglwysi Anglicanaidd Ynys It is unique amongst Anglican churches on Anglesey as Môn fel adeilad neo-glasurol a fyddai’n fwy cartrefol yng a neo-classical building that would be more at home in nghanol Llundain. Roedd yn ofynnol cael adeilad mawr central London. The large building was required by the oherwydd y boblogaeth gynyddol, ac fe’i hariannwyd gan increasing population and was funded by the Marquess Ardalydd Môn, ynghyd â pherchnogion rhan arall o’r pwll, y of Anglesey with the other part owners of the mine, the Parchedig Edward Hughes a’r rheolwr Thomas Williams. Yn Revd Edward Hughes and the manager Thomas Williams. 1999, arweiniodd gwaith aildrefnu sylweddol gan Adam a In 1999, a major re-ordering of the church by Adam and Francis Voelker at adeilad addas i’r diben ar gyfer yr 21ain Francis Voelker provides a fit for purpose building for the ganrif. Mae cegin, ystafell gyfarfod a thoiledau ym mhen 21st century. A kitchen, meeting room and toilets at the gorllewinol yr eglwys wedi galluogi’r adeilad i fod yn llawer west end has allowed the building to be far more multi- mwy aml-swyddogaethol. functional. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 15

Y brif weithred o addoliad ar y Sul yw Cymun Bendigaid The principal act of worship on Sunday is a bilingual Holy dwyieithog am 11.00am gyda 20-28 o gymunwyr yn Eucharist at 11.00am with an average attendance of 28 bresennol ar gyfartaledd. Mae lleygwyr yn chwarae rhan communicants. Lay people are very involved in the worship fawr yn yr addoliad drwy ddarllen, arwain ymbiliau, through reading, leading intercessions, administering the gweinyddu’r cwpan cymun a gweini. Mae un o’r gynulleidfa chalice and serving. One of the congregation is a member yn aelod o Gwmni’r Gweinyddwyr. Mae tri organydd yn of the Company of Servers. Three organists take it in turns cymryd eu tro i chwarae yn y gwahanol wasanaethau. Mae to play at the various services. A midweek Eucharist is held Cymun canol wythnos yn cael ei gynnal bob dydd Mercher every Wednesday at 10.30am followed by coffee. In addition am 10.30am, gyda choffi yn dilyn hynny. Mae rhwng 6 to the weekly acts of worship, special acts of worship are a 12 o bobl yn dod i’r gwasanaeth hwn. Yn ychwanegol also held at that involve the community of Amlwch. These at yr addoliadau wythnosol, mae addoliadau arbennig include Commemoration of the Faithful Departed (All yn cael eu cynnal sy’n cynnwys cymuned Amlwch. Mae’r Souls), Remembrance Sunday, the Council Carol Service rhain yn cynnwys coffau’r ffyddloniaid ymadawedig (yr and the Masonic Carol Service. Over the years we have built Holl Eneidiau), Sul y Cofio, Gwasanaeth Carolau’r Cyngor a good relationships with other local churches, including Gwasanaeth Carolau y Seiri Rhyddion. Dros y blynyddoedd the Roman Catholic Church, Welsh and English Methodist rydym wedi meithrin perthynas dda gydag eglwysi lleol Churches, Pentecostal Church and the Salvation Army. We eraill, gan gynnwys yr Eglwys Rufeinig Gatholig, yr Eglwysi meet during lent and advent, join together for the Good Methodistaidd Cymraeg a Saesneg, yr Eglwys Bentecostaidd Friday walk of witness and attend each others places of a Byddin yr Iachawdwriaeth. Rydym yn cyfarfod yn ystod worship during the Week of Prayer for Christian Unity. We y Grawys a’r Adfent, yn ymuno gyda’i gilydd am daith also join together for “Songs of Praise” and sing carols dystiolaethu Ddydd Gwener y Groglith, ac yn mynd i at Christmas in the Brwynog old people’s home. Once a addoldai ein gilydd yn ystod yr Wythnos Weddi dros Undeb month, the Roman Catholic Church holds a short Taize Cristnogol. Rydym hefyd yn ymuno ar gyfer “Songs of Praise” service which is attended by members of St Eleth’s church. ac yn canu carolau adeg y Nadolig yng nghartref pobl hŷn Brwynog. Unwaith y mis, mae’r Eglwys Gatholig Rufeinig Like many Anglican places of worship, people belong to yn cynnal gwasanaeth Taize, ac mae aelodau o Eglwys Sant St Eleth’s Church in different ways. In addition to Sunday Eleth yn ymuno â nhw. and weekday worship, we hold coffee mornings every Friday from 10am – 12 noon. There is a Mothers Union Fel llawer o leoedd addoli Anglicanaidd, mae pobl yn branch and Sunday School operates every Sunday during perthyn i Eglwys Sant Eleth mewn gwahanol ffyrdd. Yn term time from 11am – 12 noon. There are many fund ogystal ag addoliadau ar y Sul ac yn ystod yr wythnos, raising events held during the year, in addition to our 200 rydym yn cynnal boreau coffi bob dydd Gwener rhwng 10 club, including autumn fairs and strawberry teas. The last a hanner dydd. Mae Cangen Undeb y Mamau ac Ysgol Sul few years have also welcomed open days and BBQs at yn gweithredu bob dydd Sul yn ystod y tymor rhwng 11 a the Rectory. Although many of the families involved are hanner dydd. Mae yna nifer o ddigwyddiadau codi arian not regular churchgoers, they do feel that the church is a yn cael eu cynnal yn ystod y flwyddyn, yn ogystal â’n clwb part of the community. We feel the strengthening of these 200, gan gynnwys ffeiriau’r hydref a the mefus. Yn ystod relationships is an important part of our mission. y blynyddoedd diwethaf rydym hefyd wedi croesawu diwrnodau agored a barbeciws yn y Rheithordy. Er nad yw llawer o’r teuluoedd dan sylw yn eglwyswyr rheolaidd, maent yn teimlo bod yr eglwys yn rhan o’r gymuned. Rydym yn teimlo bod cryfhau’r cysylltiadau hyn yn rhan bwysig o’n cenhadaeth. 16 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

D / Llaneilian D / Llaneilian

Mae Llaneilian yn gymuned wledig gyda phoblogaeth Llaneilian is a rural community with a small population fechan wedi ei lledaenu dros 2,398 acer. Mae yna gynnydd spread over 2,398 acres. There is a significant increase in sylweddol yn y boblogaeth yn ystod tymor y gwyliau gan population during the holiday season by visitors drawn fod ymwelwyr yn cael eu denu at yr ardal hon o harddwch to this area of outstanding natural beauty, which is over- naturiol eithriadol, gyda Mynydd Eilian yn y cefndir. Mae’n looked by Mynydd Eilian. It is popular with walkers and boblogaidd gyda cherddwyr, tra bod Llwybr Arfordirol ramblers, whilst the Anglesey Coastal Path navigates most Ynys Môn yn mynd o gwmpas y rhan fwyaf o’r arfordir of the rocky coastline and on a clear day the Isle of Man creigiog, ac ar ddiwrnod clir gellir gweld Ynys Manaw. Yn is visible. At the north easternmost point is Traeth Eilian y pwynt pellaf yn y gogledd ddwyrain ceir Traeth Eilian - beach - a small cove of sand, pebbles and rock sheltered by cildraeth bach o dywod, cerrig mân a chreigiau cysgodol the lichen-cliffs of the headland. A single road runs from ger clogwyni’r sydd â chen drostyn nhw. Mae the A5025, through the many outlying farms and rural ffordd sengl yn rhedeg o’r A5025 drwy lawer o ffermydd properties, down to Traeth Eilian beach and a narrow road anghysbell ac eiddo gwledig i lawr i Draeth Eilian, a ffordd up Mynydd Eilian (Llaneilian mountain) to the hamlet of gul i fyny Mynydd Eilian i bentrefan Pengorffwysfa. Mae’r Pengorffwysfa. The area is served by an infrequent local ardal yn cael ei gwasanaethu gan wasanaeth bws lleol bus service to and from Amlwch and Porth Amlwch. anaml i Amlwch a Phorth Amlwch ac yn ôl. St Eilian’s Church is central to the history and development Mae eglwys Sant Eilian yn ganolog i hanes a datblygiad of the medieval community of Llaneilian which takes it cymuned ganoloesol Llaneilian, sy’n cymryd ei henw o’r name from the church. Behind the church is the Cemetery, eglwys. Y tu ôl i’r eglwys mae’r Fynwent, sy’n eiddo i Gyngor which is owned and maintained by the Llaneilian Com- Cymuned Llaneilian ac yn cael ei chynnal ganddo, lle mae munity Council where slate slabs mark the graves of many slabiau llechi yn nodi beddau o lawer o gapteiniaid llongau captains’ of Victorian ships and those of the first and last Fictoraidd a cheidwaid cyntaf ac olaf Goleudy Trwyn Eilian. keepers of Point Lynas Lighthouse.

Mae gan Blwyf Llaneilian gryn hynafiaeth. Mae Gwilym The Parish of Llaneilian is of considerable antiquity. Gwilym Gwyn, bardd o’r 16eg ganrif, yn dweud bod Sant Eilian Gwyn, a 16th century bard, tells that somewhere around wedi cael ei anfon gan y Pab i ogledd Ynys Môn rywdro o the 5th century, Saint Eilian was sent by the Pope to north gwmpas y 5ed ganrif. Hwyliodd gyda’i deulu, ei holl eiddo Anglesey. He sailed with his family, all effects and all his a’i holl wartheg, a glanio ym Mhorth yr Ychen, sef Llaneilian cattle and landed at Porth yr Ychen, what is now Llaneilian, erbyn hyn, a sefydlodd eglwys yma. Tywysog Gwynedd a and established a church here. The Prince of Gwynedd and llywodraethwr yr Ynys ar y pryd oedd Caswallon Lawhir. ruler of the Island at the time was Caswallon Lawhir. He had Roedd ganddo balas ar gopa Mynydd Eilian. Fe wnaeth a Palace on the summit of Mynydd Eilian. His men stole cat- ei ddynion ddwyn gwartheg o long Eilian, ac am drosedd tle from Eilian’s ship and for this crime the monk struck the hon, parodd y mynach i’r brenin fynd yn ddall fel cosb. Fe erring monarch blind as punishment. Eilian only restored wnaeth Eilian adfer ei olwg yn ddiweddarach, dim ond ar his sight at a later date, after being promised all the land ôl cael addewid y byddai’n cael yr holl dir y gallai ei ewig his pet doe could traverse before being caught by his pack anwes ei groesi cyn cael ei dal gan ei gŵn hela. Cafodd yr of hounds. The doe was released across the land and the ewig ei rhyddhau ar draws y tir a pharhaodd yr helfa nes chase continued until the doe leapt a gorge to escape the i’r ewig neidio ceunant i ddianc rhag y cŵn hela, ac felly hounds, and so Eilian was granted a huge domain. It is here rhoddwyd tiroedd helaeth i Eilian. Yma y sefydlodd Eilian that Eilian started his primitive church. Eilian’s ability to cure ei eglwys gyntefig. Daeth gallu Eilian i wella anhwylderau eye ailments became well known, and visitors from around llygaid yn enwog, a daeth ymwelwyr o bob cwr o’r Ynys i the Island came to visit Ffynnon Eilian (Eilian’s Well), where ymweld â Ffynnon Eilian, lle’r oedd ymwelwyr yn golchi eu visitors bathed their eyes in the waters. In the 13th century llygaid yn y dyfroedd. Yn y 13eg ganrif cyfeirir at Llaneilian LlaneilIan is referred to as ‘abadaeth’, perhaps indicating fel ‘abadaeth’, sydd efallai’n nodi ei esblygiad yn dŷ o its evolution into a house of Augustinian canons. From ganoniaid Awstinaidd. O’r cyfnod hwn, daeth yr eglwys yn this period, the church became one of the wealthiest on un o’r eglwysi cyfoethocaf ar Ynys Môn, gan ddenu llawer o Anglesey, drawing many pilgrims to visit the shrine of Eilian bererinion i ymweld â chysegrfa Eilian a’r ffynnon sanctaidd. and holy well. In the 1490’s, on the eve of the Reformation, Yn y 1490au, ar drothwy’r Diwygiad Protestannaidd, the church embarked on a major programme of rebuilding dechreuodd yr eglwys ar raglen fawr o ailadeiladu sydd i which largely characterises the structure we see today. raddau helaeth i’w gweld yn y strwythur a welwn heddiw. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 17

Mae gan yr eglwys gynulleidfa oedrannus o tua 15 o The church has an elderly congregation of about 15 regular addolwyr rheolaidd sy’n gweithio’n galed i fodloni ei worshippers who work hard to meet its financial demands. gofynion ariannol. Mae Gwasanaeth (Cymun neu Foreol A service (Eucharist or Matins) is held in English at 9-30am Weddi) yn cael ei gynnal yn Saesneg am 9-30am bob Sul. every Sunday. Coffee is served after the service held on the Mae coffi yn cael ei weini ar ôl y gwasanaeth ar y Sul cyntaf first Sunday in the month. Every year the church is open to yn y mis. Bob blwyddyn mae’r eglwys yn agored i ymwelwyr visitors from the 1st May until the 30th September, 10am rhwng 1 Mai a 30 Medi, rhwng 10am a 4pm. Mae’r llyfr until 4pm. The visitors’ book shows about 3,000 visitors ymwelwyr yn dangos bod tua 3,000 o ymwelwyr yn mynd passing through the door annually. Money raised from the drwy’r drws yn flynyddol. Mae arian a godir o werthu sale of literature, booklets, prayer and icon cards, book- llyfrau, llyfrynnau, cardiau gweddi a eiconau, llyfrnodau, marks, tea towels, bags etc., goes towards the running cost llieiniau sychu llestri, bagiau ac ati yn mynd tuag at gostau of the church. Donations, weekly offerings, and gift aid also cynnal yr eglwys. Mae rhoddion at Water Aid, y banc bwyd go towards the running costs. Donations to Water Aid, the lleol a gwahanol elusennau drwy gasglu stampiau post local food bank and various charities by collecting used a ddefnyddiwyd yn cael eu gwneud yn rheolaidd. Mae postage stamps are regularly made. Both St Eilian’s Church Eglwys Sant Eilian a Ffynnon Eilian yn cael ymdriniaeth eang and Ffynnon Eilian have a wide coverage on many web ar lawer o safleoedd gwe, mewn llyfrau, cylchgronau ac sites, books, magazines and tourist guides. arweinlyfrau i dwristiaid. In 2002, after the church restoration, the “Friends of Llaneil- Yn 2002, ar ôl y gwaith o adfer yr eglwys, ffurfiwyd ian Church” was formed with membership being open to “Cyfeillion Eglwys Llaneilian” gydag aelodaeth yn agored anyone. The aim was to raise funds for the purchase of an i unrhyw un. Y nod oedd codi arian ar gyfer prynu darn o adjacent parcel of land for use as a car park and memorial dir cyfagos i’w ddefnyddio fel maes parcio a gardd goffa, garden, as well as its future maintenance. In partnership yn ogystal â’r gwaith cynnal a chadw yn y dyfodol. Mewn with Menter Mon the car park was designed and built. partneriaeth â Menter Môn, mae’r maes parcio wedi’i ddylunio a’i adeiladu. Having no local industry, school or shop and covering such a widespread area, we are committed to finding new Gan nad oes diwydiant lleol, ysgol na siop yma, a bod yr ways of reaching out to attract the younger families for the ardal mor eang, rydym wedi ymrwymo i ddod o hyd i ffyrdd church to grow and maintain its focal point in the commu- newydd o estyn allan i ddenu’r teuluoedd iau er mwyn i’r nity and its many visitors to the area. eglwys dyfu a chynnal ei ganolbwynt yn y gymuned a’r ymwelwyr â’r ardal yn yr un modd.

Ffynnon Eilian / Eilian’s Well Ffynnon Eilian / Eilian’s Well 18 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

E / Llanwenllwyfo E / Llanwenllwyfo

Mae Eglwys Llanwenllwyfo, gyda’i meindwr amlwg ac Llanwenllwyfo Church, with its very tall landmark spire, uchel iawn, yn sefyll mewn safle anghysbell ger Bae stands in an isolated position near and the Angle- Dulas a Llwybr Arfordirol Ynys Môn. Mae’n gwasanaethu sey Coastal Path. It serves a very rural population of scat- poblogaeth wledig iawn o ffermydd gwasgaredig. Y tered farms. The nearest centre of population is ganolfan boblogaeth agosaf yw Penysarn a dyfodd yn which grew during the 18th century as a centre of popula- ystod y 18 ganrif fel canolfan boblogaeth i wasanaethu tion serving what was once the world’s largest copper mine mwynglawdd copr mwyaf y byd ar un adeg, sef Mynydd at Parys Mountain. Today, although small in population, Parys. Heddiw, er nad yw’r boblogaeth yn niferus, mae Ysgol there is a Junior School with 99 children, a Baptist Chapel, a Iau gyda 99 o blant, Capel Bedyddwyr, siop a Llythyrdy yno. shop and a Post Office.

Cafodd yr eglwys bresennol, a gynlluniwyd gan Henry The present church, designed by Henry Kennedy, Diocesan Kennedy, Pensaer yr Esgobaeth, ei hadeiladu ym 1856 ar Architect, was built in 1856 at a cost of £1,417 to replace the gost o £1,417 i gymryd lle’r hen eglwys ganoloesol. Roedd former medieval church. The old church (which now exists yr hen eglwys (sydd bellach yn adfail parchus wedi ei as a respectable ruin surrounded by its churchyard), also hamgylchynu gan ei mynwent), hefyd wedi ei chysegru i dedicated to St Gwenllwyfo (St Gwen of the Elm Trees - a Santes Gwenllwyfo (Santes Gwen y Coed Llwyfen – dynes 7th-century woman about whom nothing else is known), o’r 7fed ganrif nad oes dim arall yn hysbys amdani). Roedd was in need of repair and its congregation was too large for angen atgyweirio honno ac roedd y gynulleidfa ar y pryd the building. It was decided to build the new church about yn rhy fawr i’r adeilad. Penderfynwyd adeiladu’r eglwys two-thirds of a mile from its predecessor to the south-west newydd tua dwy ran o dair milltir i’r de-orllewin oddi wrth in the vicinity of the Llys Dulas estate, whose owners had ei rhagflaenydd yng nghyffiniau ystâd Llys Dulas, yr oedd ei long been connected with the church. pherchnogion wedi bod yn gysylltiedig â’r eglwys. The largest donation towards the new parish church came Daeth y rhodd fwyaf tuag at yr eglwys blwyf newydd gan from Gertrude, the widow of William Hughes, 1st Baron Gertrude, gweddw William Hughes, Barwn 1af Dinorben Dinorben (died 1852), owner of Llys Dulas. Gertrude, whose (bu farw 1852), perchennog Llys Dulas. Roedd gŵr Gertrude husband had become rich from copper mining on Anglesey wedi gwneud ei ffortiwn drwy gloddio copr ar Ynys Môn ym at Parys Mountain. Mynydd Parys.

Eglwys Llanwenllwyfo The Stained Glass at Llanwenllwyfo Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 19

Nodwedd eithriadol eglwys Llanwenllwyfo yw’r paneli The outstanding feature of Llanwenllwyfo church are the gwydr lliw a gafodd eu rhoi gan Syr Arundell Neave (gŵr stained glass panels that were donated by Sir Arundell Gwyn Gertrude Hughes). Daethant o fynachlog yn Leuven, Neave (husband of Gwyn Gertrude Hughes). They came yn rhanbarth Fflandrys Gwlad Belg, a chawsant eu prynu from a monastery in Leuven, in the Flanders region of Bel- gan ei dad Thomas gan fasnachwr o’r Almaen a oedd yn gium and had been purchased by his father Thomas from a gweithio yn Norwich, dyn o’r enw Hampp, a oedd wedi Norwich-based German merchant, Hampp, who had trade sefydlu cysylltiadau masnach gyda Fflandrys. Mae’r 27 o links with Flanders. The 27 panels date largely from around baneli yn dyddio o tua 1522 yn bennaf, er bod y gwydr 1522, although the oldest glass is from the late 14th or early hynaf o ddiwedd y 14eg neu ddechrau’r 15fed ganrif, ac 15th century and there is some later glass from about 1600. mae rhywfaint o wydr diweddarach o tua 1600. Maent yn They are regarded as amongst the finest collection of Flem- cael eu hystyried fel un o’r casgliadau gorau o wydr lliw ish stained glass in the world. Other examples of the monas- Fflandrys yn y byd. Mae enghreifftiau eraill o wydr lliw y tery’s stained glass are held by the Metropolitan Museum of fynachlog yn Amgueddfa Gelf Metropolitan Efrog Newydd, Art in New York, the Victoria and Albert Museum in London, Amgueddfa Victoria ac Albert yn Llundain, a Chasgliad and the Burrell Collection in Glasgow. The east window has Burrell yn Glasgow. Mae’r ffenestr ddwyreiniol yn dangos scenes from Christ’s betrayal and crucifixion, the Adoration golygfeydd o fradychu Crist a’r croeshoeliad, Addoliad y of the Magi and Christ’s return from Egypt with his family. Doethion a dychweliad Crist o’r Aifft gyda’i deulu. Mae pen The top of the window uses glass fragments from a chapel uchaf y ffenestr yn cynnwys darnau gwydr o gapel coffa commemorating Pope Adrian VI; he was tutor to Charles V, Pab Adrian VI; bu’n diwtor i Siarl V, Ymerawdwr Rhufeinig Holy Roman Emperor, whose head appears in the window, Sanctaidd, y mae ei ben yn ymddangos yn y ffenestr, along with pictures of musical angels. Other windows in the ynghyd â lluniau o angylion cerddorol. Mae’r ffenestri eraill nave and chancel contain saints or depictions of incidents yng nghorff yr eglwys a’r gangell yn cynnwys seintiau in Christ’s life (including one of Jesus wearing a straw hat neu ddarluniau o ddigwyddiadau ym mywyd Crist. Mae’r after his resurrection, said to be “very rare”). The windows ffenestri yn denu nifer fawr o ymwelwyr bob blwyddyn. draw a very large number of visitors each year.

Cynhelir addoliad bob Sul yn Llanwenllwyfo am 4.00pm. Ar There is an act of worship each Sunday in Llanwenllwyfo at y Sul cyntaf a’r trydydd Sul gweinyddir y Cymun Bendigaid, 4.00pm. On the first and third Sunday there is a celebration ac ar yr ail a’r pedwerydd Sul, adroddir yr Hwyrol Weddi. of Holy Communion and on the second and fourth Sunday, Mae’r holl weithgareddau addoli a chymdeithasol yn Evening Prayer is said. All worship and social activities in Llanwenllwyfo yn cael eu cynnal yn Gymraeg. Mae 21 o Llanwenllwyfo are held in the Welsh language. There are bobl ar y gofrestr etholiadol ac mae cyfartaledd o 15 yn 21 people on the electoral roll and an average of 15 attend addoli ar y rhan fwyaf o Suliau, gyda rhai dysgwyr Cymraeg worship most Sundays, with some Welsh learners. yn eu plith. The Summer is the busiest period for the church as it open Yr haf yw cyfnod prysuraf yr eglwys, gan ei bod yn agor ei its doors to the many visitors that enjoy viewing the stained drysau i’r llu o ymwelwyr sy’n mwynhau edrych ar y gwydr glass. The church extends a particular welcome to organ- lliw. Mae’r eglwys yn estyn croeso arbennig i grwpiau sydd ised groups and organises a talk on the history of the glass wedi trefnu ymweliadau, ac yn trefnu sgwrs am hanes y and offers hospitality afterwards. gwydr lliw, a lluniaeth ar ôl hynny. The main activities of the church during the year consists of: Mae prif weithgareddau’r eglwys yn ystod y flwyddyn yn a Coffee Evening in the Village Hall, Pensarn in May; a flower cynnwys: Noson Goffi yn Neuadd Pensarn yn mis Mai; festival every three years in August; the children of Penysarn gŵyl flodau bob tair blynedd yn mis Awst; plant Ysgolion and Schools take part in a celebration of Harvest Penysarn a Rhosybol yn cymryd rhan mewn Diolchgarwch in September; and church and chapel members join togeth- yn Mis Medi; ac mae’t aelodau’r eglwys a’r capel yn ymuno er for a service of nine lessons and carols in December. ar gyfer gwasanaeth naw llith a charol yn mis Rhagfyr. The responsibilities in the church are shared amongst mem- Mae’r cyfrifoldebau yn yr eglwys yn cael eu rhannu ymhlith bers who are diligent and hardworking which is reflected in aelodau sy’n ddiwyd a gweithgar, ac mae hyn yn cael ei the way in which the windows, electrics and path towards adlewyrchu yn y ffordd y mae’r ffenestri, y trydan a’r llwybr the church have all been renovated in the last few years, in tuag at yr eglwys i gyd wedi’u hadnewyddu yn ystod yr addition to a new vestry screen. Disabled access has also flynyddoedd diwethaf, yn ogystal â sgrîn newydd o gwmpas been organised. y festri. Trefnwyd mynediad ar gyfer pobl anabl hefyd. 20 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

E / Llandyfrydog E / Llandyfrydog

Mae Llandyfrydog yn blwyf gwledig bychan mewn Llandyfrydog is a small country parish set in a very rural lleoliad gwledig iawn gyda dim ond dau dŷ gerllaw. Mae’n location with only two houses close by. It serves a very elon- gwasanaethu plwyf eang iawn sy’n ymestyn o Benysarn gated parish which stretches from Penysarn in the north yn y gogledd i Lannerchymedd yn y de. Mae poblogaeth y to Llanerchymedd in the south. The parish is very sparely plwyf yn fychan iawn, gyda dim ond un pentref bach iawn populated with only one very small village called Parc, situ- o’r enw Parc, wedi ei leoli yn fras yng nghanol y plwyf. Yn y ated roughly at the centre. Parc has the only other place of Parc mae’r unig le addoli arall, sef y Capel Methodistaidd. worship, being the Methodist Chapel. There is no school in Nid oes ysgol yn y plwyf. Mae Eglwys Llandyfrydog, sy’n the parish. Llandyfrydog Church, a Grade II listed building, adeilad rhestredig Gradd II, yn eglwys ganoloesol fechan is a small medieval church built on a very old Christian site. a adeiladwyd ar safle Cristnogol hynafol iawn. Dywedir The chancel arch is said to be the oldest part of the present mai bwa’r gangell yw rhan hynaf y strwythur presennol, structure dating from approximately 1400. The remainder a’i fod yn dyddio o tua 1400. Cafodd gweddill yr eglwys ei of the church was rebuilt in the mid 19th century and is in hailadeiladu yng nghanol y 19 ganrif ac mae mewn cyflwr fairly good condition. eithaf da. There is a local tradition that many years ago a thief broke Yn ôl traddodiad lleol, flynyddoedd lawer yn ôl torrodd into the church and stole the Bible. He made his escape, lleidr i mewn i’r eglwys a dwyn y Beibl. Dihangodd, gan carrying it away on his shoulders, but on his journey was gario’r Beibl ar ei ysgwyddau, ond ar ei daith cafodd ei droi’n turned into stone. There is a large upright stone in a field garreg. Mae carreg fawr unionsyth mewn cae ger yr eglwys adjacent to the church which is known as Lleidr Dyfrydog sy’n cael ei galw’n Lleidr Dyfrydog, a gelwir y ffordd yn Lôn (Thief of Dyfrydog) and the road is called Lon Lleidr (Theif’s Lleidr. Mae hyn yn agos at Fferm Clorach, lle dywedir bod Road). This is near to Clorach Farm where St Seiriol and St Seiriol a Chybi wedi cyfarfod wrth y ffynnon. Cybi were said to meet at the well.

Mae Eglwys Llandyfrydog yn cynnal gwasanaethau ar Sul Llandyfrydog Church holds services on the 1st and 3rd 1af a 3ydd Sul y mis am 2.15pm. Fel arfer rhwng 2 a 5 sy’n Sundays of the month at 2.15pm. There are usually between bresennol. Y gwasanaethau sy’n denu’r cynulleidfaoedd 2 and 5 who attend. The best attended services are Harvest mwyaf yw’r gwasanaethau Cynhaeaf a Naw Llith a Charol, and the Nine Lessons and Carols with over 50 in attendance. gyda thros 50 yn bresennol.

Eglwys Llandyfrydog Church Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 21

F / Llannerchymedd F / Llannerchymedd

Mae Llannerchymedd yn bentref mawr neu’n dref fechan Llannerch-y-medd is a small town in the south of the yn rhan ddeheuol y Ardal Weinidogaeth sydd â chyfanswm Ministry Area which has a total population of 1,941. Of this poblogaeth o 1,941. O’r boblogaeth hon, amcangyfrifir population, it is estimated that 60% are Welsh speaking. bod 60% yn siarad Cymraeg. Yn y 18 a’r 19 ganrif, roedd In the 18th and 19th centuries, the town was one of the y dref yn un o’r rhai mwyaf ar yr Ynys. Roedd ei ffyniant largest on the Island. Its prosperity was a result not only of yn ganlyniad nid yn unig i’r economi amaethyddol o’i the agricultural economy that surrounded it but also the chwmpas, ond hefyd y cynnydd yn ffortiwn a phoblogaeth rise in fortune and population of nearby Amlwch during the gyfagos Amlwch yn ystod blynyddoedd Mynydd Parys. Parys Mountain years. The disused Anglesey Central Railway Mae Rheilffordd segur Canol Môn yn rhedeg drwy’r pentref. runs through the village. Its station, opened in 1866, was Cafodd yr orsaf ei hagor yn 1866 a’i chau yn 1964 fel rhan closed in 1964 as part of the Beeching Axe, and its goods o doriadau Beeching, ac mae ei iard nwyddau bellach yn yard is now a car park. The local legend that Mary, the faes parcio. Y chwedl leol yw bod Mair, mam Iesu, wedi mother of Jesus, is buried in the village forms the subject of cael ei chladdu yn pentref, a hynny yw testun The Marian Graham Phillips’s The Marian Conspiracy Conspiracy gan Graham Phillips. The Church of St. Mary is of an unusually large scale for an Mae Eglwys y Santes Fair o faint anarferol o fawr i eglwys Anglesey church, reflecting the importance of the market yn Ynys Môn, gan adlewyrchu pwysigrwydd tref farchnad town of Llanerchymedd at the time of its construction in Llannerchymedd ar adeg ei hadeiladu ym 1850. Cafodd ei 1850. It was designed by Henry Kennedy, the Diocesan chynllunio gan Henry Kennedy, Pensaer yr Esgobaeth, gan Architect, who incorporated the 12th century lower part of ymgorffori rhan isaf y twr o’r 12fed ganrif yn y dyluniad. the tower into the design.

Mae’r Cymun yn cael ei weinyddu yn Llannerchymedd bob There is a celebration of the Eucharist held in Llaner- bore Sul am 10:00am. Mae cyfartaledd o 6 yn bresennol chymedd every Sunday morning at 10.00am. There is an gyda’r mwyafrif dros saith deg mlwydd oed. Dros yr ychydig average of 6 attendees with the majority over seventy years flynyddoedd diwethaf, mae’r rhan fwyaf o wasanaethau of age. Over the last few years, the majority of services have wedi cael eu harwain gan offeiriaid wedi ymddeol. Pan nad been led by retired priests. When there are no priests availa- oes offeiriaid ar gael, mae un o’r wardeniaid yn darllen y ble, one of the wardens reads Morning Prayer. Foreol Weddi.

Eglwys Llannerchymedd Church 22 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

G / Coedana G / Coedana

Eglwys Coedana

Gellir cael golwg banoramig ar blwyf gwledig Coedana A panoramic view of the rural parish of Coedana can be o Allt y Benddu (Allt Felin), y felin wynt uwch ben viewed from Gallt y Benddu (Allt Felin), the windmill above Llannerchymedd. Mae’r felin wedi bod yn dirnod amlwg er Llannerch-y-medd. The mill has been a landmark since 1738, ac mae bedd un o’r melinwyr i’w gweld ym mynwent 1738, and the grave of one of the millers can be found in yr Eglwys. Os sefwch ar ben Allt Felin ac edrych tuag at the Church cemetery. If you stand at the top of Allt Felin fynyddoedd gogoneddus Eryri, gallwch weld y rhan fwyaf and look towards the glorious mountains of Snowdonia, (os nad y cyfan) o blwyf hynafol Coedana a’i ffiniau gyda you can see most (if not all) of the ancient parish of Coeda- phlwyfi Bodwrog, , Thregaian, a Llanfihangel Tre na and its boundaries with the parishes of Bodwrog, Llang- ‘r Beirdd. wyllog, Tregaian, and Llanfihangel Tre’r Beirdd.

Mae eglwys Sant Ana wedi’i lleoli tua 2 filltir i’r de o St Ana church is situated about 2 miles south of Llannerch- Lannerchymedd ar y B5111. Roedd yr eglwys ar un adeg y-medd on the B5111. The church was once a chapel of yn gapel anwes i Laneilian ac mae wedi cael ei chysegru ease to Llaneilian and is dedicated to St Anau. He was one i Sant Anau. Yr oedd yn un o feibion Caw, Arglwydd of the sons of Caw, Lord of Cwm Cawlwyd in the North. Not Cwm Cawlwyd yn y gogledd. Ar ôl methu â gwrthsefyll being able to withstand the constant incursions of the Gwy- cyrchoedd cyson y Gwyddyl Ffichti (y Pictiaid, sef Celtiaid ddyl Ffichti (Picts, a goidelic celtic speaking people), Caw oedd yn siarad Goedeleg), gadawodd Caw y diriogaeth left this territory and came with his numerous family - most hon a daeth gyda’i deulu niferus - y rhan fwyaf ohonyn nhw of whom embraced the religious life - to Anglesey, where wedi cofleidio’r bywyd crefyddol - i Ynys Môn, lle dechreuon they settled on lands given them by Cadwallon Lawhir and nhw ymsefydlu ar diroedd a roddwyd iddyn nhw gan Maelgwn Gwynedd. This was about the beginning of the Cadwallon Lawhir a Maelgwn Gwynedd. Roedd hyn tua sixth century (630AD). Anau is said to have been a hermit in dechrau’r chweched ganrif (630 O.C.). Dywedir bod Anau Anglesey, and the chapel of Coedana (Coed-aneu, or –ane) yn feudwy ar Ynys Môn, ac mae capel Coedana (Coed-aneu, was dedicated to him. neu -ane) wedi ei gysegru iddo. The present simple church dates from 1894. A bilingual Mae’r eglwys syml bresennol yn dyddio o 1894. A bilingual Holy Communion service is held in the church on the first Holy Communion service is held in the church on the Sunday of every month at 11.15am. At present the congre- first Sunday of every month at 11.15am. At present the gation consists of 6-7 regular attendees. congregation consists of 6-7 regular attendees. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 23

H / Llanallgo & Llaneugrad H / Llanallgo & Llaneugrad

Mae plwyf hynafol Llanallgo a Llaneugrad wedi’i seilio ar The ancient parish of Llanallgo and Llaneugrad consists of ddwy eglwys, sydd yn eu tro yn ymwneud yn agos a dwy two churches, which in turn relate closely to two centres of ganolfan boblogaeth; Moelfre a Marian-glas. population; Moelfre and Marias-Glas respectively.

Mae’r ardal hon yn llawn hanes. Yn agos I’w gilydd gallwch This area is steeped in history. Within close proximity of weld cromlech – siambr gladdu – yn dyddio’n ol i 2000CC; each other you can see a cromlech – a burial chamber anheddiad Brythonig-Rufeinig o’r 4 ganrif yn , dating back to 2000BC; a 4th century Romano-British a sylfeini eglwys Gristnogol gynnar. Yn 1157 cyfeiriwyd at settlement at Din Lligwy, and some early Christian church Moelfre fel canolbwynt mewn brwydr a ymladdwyd ar y foundations. In 1157 Moelfre was mentioned as a focal mor rhwng morwyr Ynys Mon a fflyd Harri II o Loegr. Wrth i’r point in a sea battle fought between Anglesey seamen pentref dyfu yn y 19 ganrhif, daeth nifer o grefftwyr i fyw yn and the English fleet of Henry II. As the village grew in the Moelfre, ond ar y mor yr oedd galwedigaeth y rhan fwyaf o’r 19th century many tradesmen settled in Moelfre but it was pentrefwyr, yn bysgotwyr, llongwyr, morwyr a hyd yn oed the sea that called most villagers, as fishermen, seamen, perchnogion llongau. mariners and even ship owners.

Er 1830 mae’r bad achub wedi chwarae rhan bwysig yn Since 1830 the lifeboat has played an important part in the hanes y plwyf. Mae’r orsaf bresennol, a adeiladwyd yn history of the parish. The present station, which was built 1909, yn cynnwys rhestr o’r amrywiol gyrchoedd achub a in 1909, contains a list of various rescues carried out by the gynhaliwyd gan fadau achub niferus Moelfre. numerous lifeboats of Moelfre

Mae proffil economaidd-gymdeithasol y ddwy ganolfan The socio-economic profile of both the centres is much the yn debyg iawn. Yn ôl y cyfrifiad cyhoeddedig diweddaraf, same. According to the latest published census the area of mae gan ardal Moelfre / Llanallgo boblogaeth o 1129 a Moelfre/Llanallgo has a population of 1129 and Marian- Marian-Glas / Llaneugrad 273, sy’n rhoi cyfanswm cyfunol Glas/Llaneugrad 273 a combined parish total of 1402 souls. o 1402 o eneidiau yn y plwyf. Mae 69 o blant yn y plwyf. There are 69 children in the parish. In terms of households O ran aelwydydd, y ffigurau priodol yw 502 a 123, sef 625 the respective figures are 502, 123 and combined 625. 32% o’u cyfuno. Mae 32% o’r boblogaeth yn bensiynwyr; 34% of the population are pensioners; 34% are unemployed; yn ddi-waith; 33% mewn cyflogaeth lawn-amser a 22% o’r 33% are in full-time employment and 22% of the population boblogaeth yn derbyn budd-daliadau gwladol ar wahân i are receiving state benefits other than state pension. 81% bensiwn y wladwriaeth. Mae 81% o boblogaeth yr ardal yn of the population of the area identified themselves as being arddel y ffydd Gristnogol; 40% o’r boblogaeth yn hawlio eu of the Christian faith; 40% of the population claim to be bod yn rhugl yn y Gymraeg a 21% o’r boblogaeth yn bobl fluent Welsh speakers and 21% of the population are single sengl sy’n byw ar eu pen eu hunain. people living on their own.

Mae’r economi leol yn ddibynnol iawn ar dwristiaeth. Nid The local economy is highly reliant on tourism. There are no oes siopau adwerthu ym Marian-Glas, ond mae gan Foelfre retail outlets in Marian-Glas but Moelfre has a well stocked siop gyffredinol dda, bwyty, siop wlân, siop grefftau a general store, a restaurant, a wool shop, a craft shop and a Thafarn. Mae Tafarn ar gyrion Marian-Glas hefyd. Pub. There is a Pub on the outskirts of Marian-Glas also.

Yr ysgol leol yw Ysgol Gynradd Gymunedol Moelfre, ac The local school is the Moelfre Community Primary School mae’n darparu ar gyfer 70 o ddisgyblion (ar un adeg roedd and caters for 70 pupils (at one time there were 250) in the 250 o ddisgyblion yma) yn yr ystod oedran 3 – 11 oed. Mae 3 – 11 age range. The parish has a good rapport with the gan y plwyf berthynas dda gyda’r ysgol, ac mae’r plant yn school and the children take the major part in the Stephen cymryd rhan bwysig yng ngwasanaeth coffa Stephen Roose Roose Hughes memorial service each year (Royal Charter Hughes bob blwyddyn (trychineb llong y Royal Charter). ship disaster). The school also houses the Hafan Day Care Mae’r ysgol hefyd yn gartref i’r Ganolfan Gofal Dydd Hafan Centre as well as the local Library. yn ogystal â’r Llyfrgell leol. Today, Moelfre is one of Wales’ most famous coastal villages Heddiw, mae Moelfre yn un o bentrefi arfordirol enwocaf and a very vibrant community on Anglesey. Marian-Glas has Cymru ac yn gymuned fywiog iawn yn Ynys Môn. Mae the delightful green space of the Marian and the woodland Marian-Glas yn cynnwys man gwyrdd hyfryd y Marian a walks surrounding it - these are all much used by visitors theithiau cerdded yn y coetir o’i gwmpas - mae’r rhain i gyd and locals alike. 24 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Hi/ Llanallgo

St Gallgo’s church shares with Canterbury Cathedral the dubious honour of having had a murder committed within it! In March 1320 an escaped prisoner from sought sanctuary here but the Constable’s officers found him and killed him at the altar.

The oldest part of the present building (the east window in the north transept) dates from the late 1400s. The building was, however, much rebuilt by Kennedy in 1892, when the short nave was lengthened and the interior brick lined.

Stephen Roose Hughes’ grave is to be found in this churchyard as well as that of Coxwain Dic Evans.

About 350 yards to the south west of the church is St Gallgo’s well. Measuring some 6 feet by three feet, is surrounded by a stone seat accessed by steps from one end.

There are two acts of worship in St Gallgo’s Church each Sunday. The first, at 8.30a.m, is an English Holy Communion whilst at 10am there is a Welsh service alternating between Communion and Morning Prayer. Eglwys St Gallgo, Llanallgo

Mae Eglwys Sant Gallgo fel Cadeirlan Caergaint yn rhannu’r anrhydedd amheus bod llofruddiaeth wedi digwydd o fewn ei muriau! Ym mis Mawrth 1320 dihangodd carcharor o Gastell Biwmares, gan geisio lloches yma, ond daeth swyddogion y Cwnstabl o hyd iddo a’i ladd wrth yr allor.

Mae rhan hynaf yr adeilad presennol (y ffenestr ddwyreiniol yn nghroesfa’r gogledd) yn dyddio o’r 1400au hwyr. Cafodd yr adeilad, fodd bynnag, ei ailadeiladu i raddau helaeth gan Kennedy yn 1892, pan gafodd corff byr yr eglwys ei ymestyn a’i leinio â brics y tu mewn.

Mae Bedd Stephen Roose Hughes yn y fynwent hon, yn ogystal â bedd y Cocswyn Dic Evans.

Tua 350 llath i’r de-orllewin o’r eglwys saif ffynnon Sant Gallgo. Yn mesur tua 6 troedfedd wrth dair troedfedd, y mae wedi ei hamgylchynu gan sedd garreg gyda grisiau ar un pen.

Mae dau addoliad yn Eglwys Sant Gallgo bob Sul. Mae’r cyntaf, am 8.30am, yn Gymun Bendigaid Saesneg, ac am 10am ceir gwasanaeth Cymun a Boreol Weddi Cymraeg bob St Gallgo’s Church, Llanallgo yn ail. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 25

Hii / Llaneugrad

St Eugrad’s church, in a delightful location at the end of a long lane, is the rebuild of a 12th century church which was destroyed by Cromwell’s army as a result of the local squire, Sir John Bodvel, supporting the royalist cause.

The most noticeable peculiarity of the church is its L shape brought about by the addition of a North Chapel in the late 16th century. By this time there were new owners of the es¬tate (whose line may be followed to Sir Lawrence our pre¬sent Churchwarden). It is believed that the chapel was added so that members of the family who had fallen out with each other could both be present in church and see the priest without having to see each other. It is believed that there was originally a doorway in the North Chapel but this is no longer evident. One of the greatest features inside the building is the 13th century crucifixion on the North wall of the nave. The black painted panel with the gold inscription “B & B Ano Domi 1644” is of great interest.

Worship at St. Eugrad’s is held at 11.30 every Sunday in English, normally alternating between Morning Prayer and Holy Communion week by week. Eglwys St Eugrad, Llaneugrad

Mae Eglwys Sant Eugrad, mewn lleoliad hyfryd ar ben draw lôn hir, yn adeilad a godwyd ar safle eglwys o’r 12fed ganrif a gafodd ei dinistrio gan fyddin Cromwell, ar sail y ffaith bod y sgweier lleol, Syr John Bodfel, wedi cefnogi’r achos brenhinol.

Nodwedd amlycaf yr eglwys yw ei siâp L, a ddigwyddodd yn sgil ychwanegu Capel y Gogledd yn niwedd yr 16 ganrif. Erbyn y cyfnod hwn roedd gan yr ystâd berchnogion newydd (y gellir olrhain eu llinell ach i Syr Lawrence, ein Warden presennol). Credir bod y capel wedi cael ei ychwanegu fel y gallai aelodau o’r teulu a oedd wedi ffraeo fod yn bresennol yn yr eglwys a gweld yr offeiriad heb orfod gweld ei gilydd. Credir bod drws yng Nghapel y Gogledd yn wreiddiol, ond nid yw hyn yn amlwg erbyn hyn. Un o nodweddion mwyaf y tu mewn i’r adeilad yw darlun o’r croeshoeliad o’r 13 ganrif ar wal ogleddol yr eglwys. Mae’r panel pren wedi’i baentio’n ddu, gyda’r arysgrif aur “B & B Ano Domi 1644” o ddiddordeb mawr.

Cynhelir addoliadau yn Eglwys Sant Eugrad am 11.30 bob Sul yn Saesneg, fel arfer yn wasanaeth Boreol Weddi a Chymun Bendigaid bob yn ail wythnos. Parciau Dovecot 26 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

I / Penrhosllugwy I / Penrhosllugwy

Mae Penrhosllugwy yn cynnwys cymunedau gwasgaredig Penrhosllugwy covers the scatter communities of , Brynrefail, Dulas a Mynydd Bodafon, gyda phoblogaeth Dulas and Mynydd Bodafon with an estimated population amcangyfrifedig o ychydig dros 200 o bobl. Nid yw’n of just over 200 people. Not surprisingly the parish does not syndod nad oes gan y plwyf amwynderau fel ysgol neu have any amenities like a school or a doctor’s surgery. The feddygfa. Yr unig siop yw’r siop grefftau, sy’n agored tua thri only shop is a craft shop, which is open for about three- chwarter o’r flwyddyn. quarters of the year

Saif yr eglwys mewn lleoliad prydferth ar ochr y ffordd sy’n The church is set in a beautiful location by the side of the troi o Frynrefail tuag at Fynydd Bodafon. Mae’r llwybr o’r road that turns from Brynrefail towards Mynydd Bodafon. ffordd yn croesi cae i gysegr hynafol a allai fod wedi dechrau The path from the road crosses a field to an ancient ei fywyd fel capel brenhinol. Yn ystod y 13 ganrif, cyn i sanctuary that may well have begun life as a royal chapel. Edward 1 lofnodi Cytundeb Rhuddlan ym 1284, Penrhos During the 13th century, before Edward 1 signed the Lligwy oedd llys Tywysogion Gwynedd. Mae’r eglwys Treaty of Rhuddlan in 1284, Penrhos Lligwy was the court bresennol, sydd wedi ei chysegru i Sant Mihangel, yn of the Princes of Gwynedd. The present church, which is dyddio o’r 14 ganrif. Cynhaliwyd gwaith adfer mawr yn 1865 dedicated to St. Michael, dates from the 14th century. It was pan ychwanegwyd y porth gogleddol a festri ynghyd â rhai greatly restored in 1865 when the north porch and vestry ffenestri newydd. Bu gwaith adfer helaeth pellach ym 1999 were added with some new windows. A further extensive pan roddwyd llechi newydd ar y to. restoration took place in 1999 when the roof was re-slated.

Mae 9 aelod ar rôl yr etholwyr a chyfartaledd y presenoldeb There are 9 members on the electoral roll and the average yn y gwasanaethau ar y Sul yn 9/10. Dim ond un attendance at the Sunday services is 10. There is only gwasanaeth sydd ar y Sul, a hynny am 11.30am. Rydym yn one Sunday service at 11.30am. We are a very amenable gynulleidfa hydrin iawn ac yn cydweithio’n dda iawn gyda’n congregation and get on very well with each other. We have gilydd. Mae gennym ddau wasanaeth Cymun Bendigaid a two Holy Communion and two Morning Prayer services dau wasanaeth Boreol Weddi bob mis. each month.

Eglwys Penrhosllugwy Church Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 27

J / Llanfihangel Tre’r Beirdd J / Llanfihangel Tre’r Beirdd

Eglwys Llanfihangel Tre’r Beirdd Church

Mae Llanfihangel Tre’r Beirdd yn blwyf gwledig isel iawn Llanfihangel Tre’r Beirdd is a sparsely populated country ei boblogaeth. Yn gymuned amaethyddol yn y bôn, yn y parish. Essentially a farming community but in recent years blynyddoedd diwethaf mae pentref Capel Coch, sydd o the village of Capel Coch, within the parish, has developed fewn y plwyf, wedi datblygu i fod yn gymuned breswyl mwy into a larger residential community of people who work o faint i bobl sy’n gweithio yn ardal leol . Daw’r in the local area of Llangefni. It’s name comes from the enw o’r anheddiad hynafol ar Fynydd Bodafon lle byddai ancient settlement on Mynydd Bodafon where bards dwelt beirdd yn trigo yn y Canol Oesoedd. Mae’r plwyf heddiw yn in medieval times. The parish today is devoid of any public amddifad o unrhyw amwynder cyhoeddus ar wahân i westy amenity apart from Tre Ysgawen Hall Hotel. The local Post Neuadd Tre-Ysgawen. Mae’r Llythyrdy leol wedi cau erbyn Office has now closed and the local primary school closed hyn, a chaewyd yr ysgol gynradd leol ym mis Gorffennaf in July 2010. Bodafon Mountain in the parish provides 2010. Mae Mynydd Bodafon yn y plwyf yn lleoliad ar gyfer beautiful walks as does Cors Erddreiniog. teithiau cerdded hyfryd, yn yr un modd â Chors Erddreiniog. St Michael’s is the only church in the parish and we have a Eglwys Mihangel Sant yw’r unig eglwys yn y plwyf ac bilingual service every Sunday. Numbers have diminished mae gennym wasanaeth dwyieithog bob dydd Sul. Mae’r and the average attendance is down to two. We work niferoedd wedi lleihau ac mae’r cyfartaledd presenoldeb closely with Llanallgo, Llaneugrad, and Penrhosllugwy, i lawr i ddau. Rydym yn gweithio’n agos gyda Llanallgo, worshipping together from time to time. The support we Llaneugrad, a Phenrhosllugwy, gan addoli gyda’n gilydd have from these churches is excellent. There are two local o dro i dro. Mae’r gefnogaeth yr ydym yn ei chael gan yr chapels, the Annibynwyr, with an average attendance of five eglwysi hyn yn ardderchog. Mae dau gapel lleol, un gan yr or six and the Methodistiaid with an average attendance of Annibynwyr, gyda phresenoldeb ar gyfartaledd o bump neu eight to twelve. We have a joint service with the chapels on chwech, a chapel y Methodistiaid gyda phresenoldeb ar the fourth Sunday in the month, alternating between the gyfartaledd o wyth i ddeuddeg. Mae gennym wasanaeth ar church and the chapels. lvery tidy at all times y cyd gyda’r capeli ar y pedwerydd Sul yn y mis, bob yn ail rhwng yr eglwys a’r capeli. 28 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

K / Y Ficerdy K / The Vicarage

Mae’r Ficerdy yn Amlwch yn dŷ a adeiladwyd yn bwrpasol The Vicarage in Amlwch is a purpose built house that was ac a godwyd yn 2002 ar safle’r hen dŷ a gafodd ei erected in 2002 on the site of the former house, which ddymchwel. Mae’n cynnwys stydi a thoiled i lawr y grisiau was demolished. It consists of downstairs study and w/c (wedi ei wahanu oddi wrth y prif dŷ gan ddrws y gellir ei (separated by a lockable door from the main part of the gloi) gyda chegin, ystafell fwyta, ystafell eistedd a garej yn house) with kitchen, dining room, sitting room and integral rhan o’r adeilad. I fyny’r grisiau mae 4 ystafell wely ac ystafell garage. Upstairs there are 4 bedrooms and a bathroom. It is ymolchi. Mae’r tŷ mewn cyflwr da. in good decorative order.

Lolfa y Ficerdy / The Vicarage Sitiing Room Cegin y Ficerdy / The Vicarage Kitchen Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 29

L / Y Tim K / The Team

To be appointed: I’w benodi:

House for Duty Associate Priest with pastoral care for the Offeiriad Cynorthwyol Tŷ Dyletswydd gyda gofal bugeiliol churches of Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy and arbennig am eglwysi Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy Llanfihangel Tre’r Beirdd. a Llanfihangel Tre’r Beirdd

Y Parchedig Ken Wilson The Revd Ken Wilson

Wedi ymddeol fel offeiriad tŷ am ddyletswydd, sy’n byw Retired House for Duty Priest, living in Benllech, who yn Benllech, a oedd yn bennaf gyfrifol am fugeilio eglwysi had primary pastoral responsibility for the churches and a chymunedau Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy a communities of Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy and Llanfihangel Tre’r Beirdd Llanfihangel Tre’r Beirdd

Peter Day Peter Day

Darllenydd Lleyg sy’n gweithredu drwy’r Ardal Lay Reader who operates throughout the Ministry Area Weinidogaeth (gynt ynghlwm wrth blwyfi Llanallgo, (formally attached to parishes of Llanallgo, Llaneugrad, Llaneugrad, Penrhosllugwy a Llanfihangel Tre’r Beirdd). Penrhosllugwy & Llanfihangel Tre’r Beirdd).

Robin Stevenson Robin Stevenson

Darllenydd Lleyg sy’n gweithredu drwy’r Ardal Lay Reader who operates throughout the Ministry Area Weinidogaeth (gynt ynghlwm wrth blwyfi Amlwch, (formally attached to the parishes of Amlwch, Llaneilian, Llaneilian, Llanwenllwyfo a Llandyfrydog) Llanwenllwyfo and Llandyfrydog)

Vaughan Prytherch Vaughan Prytherch

Darllenydd Lleyg sy’n gweithredu drwy’r Ardal Lay Reader who operates throughout the Ministry Area Weinidogaeth (gynt ynghlwm wrth blwyfi Amlwch, (formally attached to the parishes of Amlwch, Llaneilian, Llaneilian, Llanwenllwyfo a Llandyfrydog) Llanwenllwyfo and Llandyfrydog)

Canon Dr Graham Loveluck Canon Dr Graham Loveluck

Ficer Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy a Llanfihangel Retired Vicar of Llanallgo, Llaneugrad, Penrhosllugwy & Tre’r Beirdd wedi ymddeol Llanfihangel Tre’r Beirdd

Y Parchedig Bill Beynon The Revd Bill Beynon

Offeiriad wedi ymddeol Retired Priest

Y Parchedig Tad Hugh Vaughan Jones The Revd Fr Hugh Vaughan Jones

Ficer Plwyf Unedig Amlwch (Amlwch, Llaneilain, Retired Vicar of the United Parish of Amlwch (Amlwch, Llanwenllwyfo a Llandyfrydog) wedi ymddeol. Llaneilian, Llanwenllwyfo & Llandyfrydog). 30 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

L / Rota Gwasanaethau L / Service Rota

08.30am 09.30am 10.00am 11.00am 11.15am 11.30am 2.00pm 4.00pm

Amlwch 1*, 2*, 3*, 4* Llaneilian 1*, 2*, 3*, 4* Llanwenllwyfo 1*, 2, 3*, 4 Llandyfrydog 1*, 3

Llannerchymedd 1*, 2*, 3*, 4* Coedana 1*

Llanallgo 1*, 2*, 1*, 2 3*, 4* 3*, 4 Llaneugrad 1*, 2 , 3*, 4 Penrhosllugwy 1, 2* , 3, 4* Llanfihangel TB 1*, 2 3*, 4 Alwedd / Key 1 Suliau’r Mis / Sundays of the Month M / Bishop’s Ministry Fund * Offeren Cymraeg /Welsh Eucharist * Offeren Saesneg /English Eucharist Mae Esgobaeth Bangor wrthi’n adolygu’r ffordd y mae’n ariannu gweinidogaeth ar hyn o bryd, ac mae wedi dyfeisio system newydd ar gyfer cyfrifo Cronfa Weinidogaeth yr Esgob sydd ar brawf rhwng 2014 a 2016. Mae’r system yn ceisio bod yn gyson â’n gweledigaeth esgobaethol o eglwys sy’n dysgu ac eglwysoleg Anglicanaidd. Ei nod yw cynnwys pob Ardal Weinidogaeth yn y drafodaeth ynghylch codi costau’r weinidogaeth. Cytunwyd byddai Bro Eleth yn cyfrannu Amlwch £11,000 cyfanswm o £46,500 tuag at gyfanswm cost y weinidogaeth Llaneilian £8,000 yn Ynys Môn yn 2015, sef £499,847. Llanwenllwyfo £5,000 Llandyfrydog £1,000 The Diocese of Bangor is currently in the process of Llannerchymedd £2,000 reviewing the way it funds ministry and has devised a new Coedana system for calculating Bishop’s Ministry Fund which is on trial Llanallgo £15,700 between 2014 and 2016. The system aims to be consistent Llaneugrad with our diocesan vision of a learning church and Anglican Penrhosllugwy £2,900 ecclesiology. It aims to include each Ministry Area in the Cyfanswm £46,500 discussion of raising the cost of ministry. Bro Eleth agreed to Llanfihangel TB £2,900 contribute a total of £46,500 towards the £499, 847 total cost of ministry on Anglesey in 2015. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 31

N / Map Synod Mon a Bro Eleth N / Map of the Anglesey Synod & Bro Eleth

Amlwch Llaneilian

Llanwenllwyfo Penrhosllugwy Bro Padrig Llandyfrydog Llanallgo Bro Eleth

Llanerchymedd

Bro Cwyfan Coedana Llan hangel Tre’r Beirdd Llaneugrad

Bro Cyngar

Bro Padrig

Bro Eleth

Bro Cybi Bro Cwyfan Bro Seiriol Bro Cyngar Bro Tysilio

Bro Cadwaladr

THE ANGLESEY SYNOD SYNOD YNYS MÔN Bro Dwynwen Ardaloedd Gweinidogaeth Ministry Areas

2015 32 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

4 / Disgrifiad swydd /Job description

1. Diben: 1. Purpose:

Rhannu yn episgop yr Esgob fel Prif Fugail a Gweinidog yr To share in the episcope of the Bishop as Chief Shepherd, Esgobaeth drwy ddarparu arweinyddiaeth a goruchwylio Pastor and Minister of the Diocese through providing cenhadaeth a gweinidogaeth Ardal Weinidogaeth Bro leadership and overseeing the mission and ministry in Bro Celynnin Celynnin

2. Cyfrifoldeb: 2. Responsible:

Bod yn gyfrifol am gydweithio a chydweithrediad llawn Be responsible in collaboration and full co-operation with gyda’r Esgob, yr Esgobaeth, y Tîm Gweinidogaeth a’r Cyngor the Bishop, Diocese, Ministry Team and Parochial Church Plwyfol Eglwysig am: Council for:

Arweinyddiaeth o fewn y plwyf The leadership within the parish Arwain addoli’r Duw Hollalluog Leading the worship of Almighty God Cyfranogiad pobl Dduw yn ei Genhadaeth The participation of God’s people in his Mission Addysgu a meithrin disgyblion The education and nurturing of disciples Galw pobl i Weinidogaeth he calling of people to Ministry Stiwardiaeth cyllid, eiddo ac adnoddau The stewardship of finance, property and resources

Bydd ef neu hi yn gyfrifol yn y pen draw am gyflawni He or she will be ultimately responsible for the execution Gweledigaeth yr Esgobaeth yn y Plwyf ac am y strategaeth i of the Diocesan Vision in the Parishes and for the strategy gyflawni hyn ar lefel leol. to achieve this at a local level.

3. Prif dasgau a dyletswyddau: 3. Principal tasks and duties:

a) Arweinyddiaeth gyffredinol a) General Leadership

1. Bod yn ffyddlon mewn gweddi ac annog holl bobl Duw 1. To be faithful in prayer and to encourage all God’s i fod yn ffyddlon ac yn rheolaidd mewn gweddi a sefydlu people to be faithful and regular in prayer and to establish patrwm o weddi bob dydd yn y Plwyf. a pattern of daily prayer in the Parishes. 2. Darparu canolbwynt sagrafennol i atgoffa’r ffyddloniaid 2. To provide a sacramental focus reminding the faithful am fraint a chyfrifoldeb holl bobl Duw mewn addoliad a of the privilege and responsibility of all God’s people in gwasanaeth. worship and service. 3. Ffurfio a meithrin Tîm Gweinidogaeth a fydd yn cynnwys 3. To form and nurture a Ministry Team consisting of other Gweinidogion eraill (ordeiniedig a lleyg) wedi’u hawdurdodi Ministers (ordained and lay) authorized by the Bishop gan yr Esgob ar gyfer y weinidogaeth gyhoeddus, a nodi for public ministry and to identify the training needs for anghenion hyfforddiant i eraill y gallai Duw fod yn eu galw others whom God might be calling to ministry. i weinidogaethu. 4. To work with the Churchwardens as the principal lay 4. Gweithio gyda’r Wardeniaid fel prif swyddogion lleyg officers of the parish and to chair the Parochial Church y plwyf a chadeirio’r Cyngor Plwyfol Eglwysig yn ei Council in its responsibilities to deliver the Diocesan gyfrifoldebau i gyflawni gweledigaeth yr Esgobaeth am vision for a learning church and its duties according to the eglwys sy’n dysgu a’i dyletswyddau yn ôl Cyfansoddiad yr Constitution of the Church in Wales. Eglwys yng Nghymru. 5. To take a lead in the development of a strategy for 5. Cymryd yr awenau yn y gwaith o ddatblygu strategaeth delivering mission and ministry at a local level and in ar gyfer cyflwyno cenhadaeth a gweinidogaeth ar lefel leol a growing the church, spiritually and numerically. thyfu’r eglwys, yn ysbrydol ac o ran nifer. 6. To ensure regular meetings of the Parochial Church 6. Sicrhau bod cyfarfodydd rheolaidd o’r Cynghorau Plwyfol Councils occur. Eglwysig yn cael eu cynnal. 7. To co-operate with Church Committees or on matters 7. Cydweithio gyda Phwyllgorau’r Eglwys neu ar faterion sy’n which relate to the individual church. ymwneud â’r eglwysi unigol. 8. To seek all opportunities to work ecumenically in the 8. Chwilio am bob cyfle i weithio’n eciwmenaidd yn y Plwyf. Parish. 9. Cydweithio â’r Archddiacon i adolygu’r fywoliaeth bob tair blynedd er mwyn cynnig y gorau i Dduw a’r gymuned o ran addoli, cenhadaeth a gwasanaeth. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 33

9. Cydweithio â’r Archddiacon i adolygu’r fywoliaeth bob tair 9. To co-operate with the Archdeacon in the review of blynedd er mwyn cynnig y gorau i Dduw a’r gymuned o ran the Benefice every three years for the benefit of offering addoli, cenhadaeth a gwasanaeth. God and the community the best in worship, mission and 10. Sicrhau bod swyddfa’r plwyf yn drefnus ac yn service. effeithlon.; bod cofnodion gwasanaethau, rhestr etholwyr, 10. To ensure that the parish office is organised and bedyddiadau, priodasau a chladdedigaethau yn cael eu efficient; that the records of services, electoral roll, baptisms, cynnal mewn modd proffesiynol. weddings and burials are maintained in a professional 11. Sicrhau cydymffurfiaeth â gofynion statudol y gyfraith, y manner. gwasanaethau a’r gweithdrefnau a gymeradwywyd gan yr 11. To ensure that the statutory requirements of the law, the Eglwys yng Nghymru mewn gweinidogaeth a rennir ac sy’n services and procedures approved by the Church in Wales ydweithredol. are complied with in a shared and collaborative ministry. 12. Cydymffurfio â chyfraith y wlad a rheoliadau’r eglwys 12. To comply with the law of the land and church o ran: priodasau a marwolaethau, diogelu, atebolrwydd regulations in relation to the following: marriages & deaths, ariannol, iechyd a diogelwch, cynnal a chadw cyfrifon, safeguarding, financial accountability, health and safety, rhestr o ddodrefn, gosodiadau ac arteffactau, gofalu am maintenance of accounts, inventory of furniture, fitting and adeiladau eglwysig. artefacts, care of church buildings. b) Addoliad a litwrgi b) Worship and liturgy 1. Llywyddu dros addoli yn y fywoliaeth, gan sicrhau ei fod 1. To preside over worship in the Benefice, ensuring that it is yn ysbrydoledig, yn barchus, yn greadigol, yn drefnus ac yn inspiring, reverent, creative, ordered and accessible to all. hygyrch i bawb. 2. To have oversight over other ministers in the Benefice; 2. Bod â throsolwg ar weinidogion eraill yn y fywoliaeth.; making sure that worship is appropriate in nature and gwneud yn siŵr fod yr addoli’n briodol o ran natur ac frequency and that authorized people are appointed to lead amlder, a bod pobl awdurdodedig yn cael eu penodi i (NSMs, deacons, readers, worship leaders, churchwardens). arwain (offeiriad digyflog, diaconiaid, darllenwyr lleyg, 3. To provide opportunities for the sick and housebound to arweinwyr addoliad, wardeniaid). receive communion and other sacraments at home where 3. Darparu cyfleoedd i gleifion a’r rhai sy’n gaeth i’w cartref appropriate. dderbyn cymun a sacramentau eraill yn y cartref lle bo’n 4. To co-ordinate worship within schools in the area in both briodol. participating and encouraging others to help with the 4. Cydlynu addoli mewn ysgolion yn yr ardal, o ran cymryd privilege of sharing in the Christian nurture of children. rhan ac annog eraill i helpu gyda’r fraint o rannu yn y gwaith 5. To co-ordinate, participate in and help equip and train o feithrin plant yn Gristnogol. other authorised ministers for effective administration of 5. Cydlynu, cymryd rhan a helpu i baratoi a hyfforddi the occasional offices. gweinidogion awdurdodedig eraill i weinyddu gwasanaethau achlysurol yn effeithiol. c) Evangelism, Education and nurture 1. To be the principal evangelist and teacher of the faith in c) Efengylu, addysgu a meithrin the Benefice. 1. Bod yn brif efengylydd ac athro’r ffydd yn y fywoliaeth. 2. To provide opportunities for the ‘unchurched’ to learn 2. Darparu cyfleoedd i’r rhai sy’n anghyfarwydd â’r eglwys i about and engage with the Christian faith. ddysgu am y ffydd Gristnogol ac ymgysylltu â hi. 3. To foster a culture of evangelism within the Benefice. 3. Meithrin diwylliant o efengylu yn y fywoliaeth. 4.To provide opportunities for the faithful to grow in 4. Darparu cyfleoedd i’r ffyddloniaid dyfu mewn disgyblaeth discipleship through study and discussion. drwy astudio a thrafod. 5. In co-ordination with the Director of the St Seiriol Centre, 5. Ar y cyd â Chyfarwyddwr Canolfan Sant Seiriol, to establish an Exploring Faith course in the Benefice and to sefydlu cwrs Archwilio Ffydd yn y fywoliaeth ac annog y encourage the faithful to attend. ffyddloniaid i fod yn bresennol. 6. To co-ordinate and participate in the education and 6. Cyd-drefnu a chymryd rhan yn y gwaith o addysgu nurture of those preparing for baptism (and where a meithrin y rhai sy’n paratoi ar gyfer bedydd (a lle bo’n appropriate parents and godparents) and to provide briodol, rhieni a rhieni bedydd) a darparu cyfleoedd ar gyfer opportunities for those seeking confirmation to be properly y rhai sy’n ceisio conffyrmasiwn i gael eu cyfarwyddo a’u instructed and nurtured. meithrin yn briodol. 7. To provide opportunity for the un-churched to hear 7. Rhoi cyfle i’r rhai sy’n anghyfarwydd â’r eglwys i glywed the Christian Gospel and, where appropriate, to establish yr Efengyl Gristnogol, a, lle bo’n briodol, sefydlu cyrsiau process evangelism courses. efengylu. 34 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

8. Cyd-drefnu gweinidogaeth i’r rhai sy’n dymuno priodi, a 8. To co-ordinate ministry to those seeking marriage and to chynnal priodasau. conduct weddings.

d) Gofal bugeiliol d) Pastoral Care

1. Meithrin o fewn y fywoliaeth ddiwylliant a gweinidogaeth 1. To foster within the Benefice a culture and ministry of o ofal bugeiliol ymhlith y ffyddloniaid ac am allan yn y pastoral care amongst the faithful and outwards into the gymuned drwy addysgu ac esiampl. community by teaching and example. 2. Ceisio cysylltu â strwythurau cymorth statudol i’r rhai sy’n dioddef. 3. Sicrhau gofal a darparu’r sacramentau i’r cleifion a’r rhai 2. To seek to connect with statutory support structures for sy’n marw. the suffering. 4. Cynnig cefnogaeth a chyngor ysbrydol i’r Fywo2. Ceisio 3. To ensure care and provision of the sacraments for the cysylltu â strwythurau cymorth statudol i’r rhai sy’n dioddef. sick and dying. 3. Sicrhau gofal a darparu’r sacramentau i’r cleifion a’r rhai 2. To seek to connect with statutory support structures for sy’n marw. the suffering. 4. Cynnig cefnogaeth a chyngor ysbrydol i’r Fywoliaeth 3. To ensure care and provision of the sacraments for the gyfan. sick and dying. 5. Cydlynu a rhannu yn y weinidogaeth angladdau. 4. To offer support and spiritual counsel to the whole 6. Cydlynu a rhannu yn y weinidogaeth i’r rhai mewn Benefice. profedigaeth. 5. To co-ordinate and share in the ministry of funerals. 7. Rhyddhau pobl Duw er lles pawb a gogoniant i Dduw. 6. To co-ordinate and share in the ministry to the bereaved. 7. To liberate God’s people for the good of all and the glory e) Gweithredu cymdeithasol of God.

1. Sicrhau bod yr Eglwys yn y Fywoliaeth yn cymryd rhan e) Social Action yng nghenhadaeth Duw i’r byd. 2. Ceisio meithrin rhwydweithiau a chysylltiadau y tu allan 1. To ensure that the Church in the Benefice is participating i’r eglwys er mwyn bod yn bartner i asiantaethau eraill wrth in God’s mission to the world. adeiladu teyrnas Dduw. 2. To seek to build networks and relationships outside the 3. Cofleidio egwyddor Lund mewn gwaith eciwmenaidd, sef church in order to partner other agencies in building God’s ‘y dylai eglwysi weithredu gyda’i gilydd ym mhob mater ac kingdom. eithrio’r rhai y mae gwahaniaethau dwfn o argyhoeddiad yn 3. To embrace the Lund principle in working ecumenically eu gorfodi i weithredu ar wahân’. ‘that churches should act together in all matters except those in which deep differences of conviction compel them Dylid cyflawni’r holl dasgau a dyletswyddau hyn gan gofio to act separately’. am fraint aruthrol gweinidogaeth: gyda chymorth Duw, er mwyn Iesu Grist ac yn nerth yr Ysbryd Glân. All these tasks and duties are to be carried out remembering the immense privilege of ministry: with the help of God, for the sake of Jesus Christ and in the power of the Holy Spirit. Proffil yr Apwyntiad / Appointment Profile 35 36 Ficer Bro Eleth / Vicar of Bro Eleth

Canolfan yr Esgobaeth, Clos y Gadeirlan, Ban- gor, Gwynedd LL57 1RL 01248 354999 [email protected]

Diocesan Centre, Cathedral Close, Bangor, Gwynedd LL57 1RL 01248 354999 [email protected]