Futures Past & Present Céline van Balen, Julie Greve, Esther Kroon, Helga Paris 9 maart t/m 2 juni 2019

Futures Past & Present 4 Helga Paris Ellende met medeleven Merlijn Schoonenboom Julie Greve, Untitled, March, 2018 8 Paris’ flessenpost In één woord: leven Anja Maier

10 Céline van Balen Niet lachen op de foto Joke de Wolf

14 Esther Kroon Kinderpostzegels Koen Kleijn

16 Julie Greve Voor een onzichtbare spiegel Jan Postma

9 maart t/m 2 juni 2019 een alternatieve levenswijze voorston- In Barcelona fotografeerde Kroon met Huis Marseille den en naar Oost-Duitse ­punkbands haar Rolleiflex Roma-kinderen. De serie Keizersgracht 401, gingen. Na de val van de Muur in 1989 maakte indruk: ze kreeg de documen- Amsterdam komt het wankele gevoel dat de politieke taire foto-opdracht van het Amster- aardverschuiving van 1989-90 teweeg- dams Gemeentearchief en het Amster- Onder de noemer Futures Past & bracht tot uitdrukking in de fotoseries dams Fonds voor de Kunst. In de zomer Present presenteert Huis Marseille het Friedrichshain, Berlin (1993) en Erin- van 1989 trok ze met haar Hassel- werk van vier vrouwelijke fotografen: nerungen an Z. (1994), dat aan haar blad door Amsterdam om het project Céline van Balen, Julie Greve, Esther jeugd in Zossen refereert. Voor het eerst te realiseren dat in zijn geheel in Futu- Kroon en Helga Paris. Vier unieke talen- laat ze sterke close-ups en fotografische res Past & ­Present zal worden getoond. ten die een direct engagement met hun onscherpte in haar foto’s toe. Op 25-­jarige leeftijd kwam ze ­echter onderwerpen aangaan, dat zich voor- Céline van Balen (1965) en Esther in ­Guatemala om het leven bij een al uit in hun portretten. In deze special, Kroon (1966-1992) maakten deel roofoverval. een samenwerkingsverband tussen De uit van een generatie Nederlandse De Deense Julie Greve (1991) maakt Groene Amsterdammer en Huis Marseil- ­fotografen die begin jaren negentig in de deel uit van een generatie jonge foto­ le, belichten we hun werk en hun leven. kunstwereld internationale bekendheid grafen die terugkeren naar de analoge Helga Paris (1938) groeide op in kreeg. Van Balen greep terug op groot fotografie. Haar werk voelt tijdloos de ddr onder de rook van Berlijn. formaat – geïnspireerd door August en heeft een klassieke kwaliteit. Als fotograaf treedt ze de wereld met Sander – en maakte liefdevol beelden De modellen zijn uitsluitend Deense veerkracht, nieuwsgierigheid en mede- waar geen oordeel in zat. Ze fotogra- meisjes die weinig tot geen ervaring dogen tegemoet. Haar serie Berli- feerde zwervers, junks en alcoholisten: hebben met model staan. De kijker is ner Jugendliche maakte ze in 1980- de ‘rafelrand’ van de samenleving. In vrij om zich te verplaatsen in de persoon 81 toen haar eigen kinderen tieners de beginjaren van deze eeuw nam Van naar wie hij kijkt: jonge mensen aan waren. Ze portretteerde jongeren die Balen afstand van de fotografie. het begin van hun leven.

Colofon Hoofdredactie Eindredactie Acquisitie De Groene Amsterdammer Xandra Schutte Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Hans Boot, 7.3.2019 groene.nl Redactie Jetske Brouwer Ivo Jansen op de Haar Evert de Vos, Jan Postma Medewerkers Huis Marseille Deze bijlage kwam tot Vormgeving Koen Kleijn, Anja Maier, Nanda van den Berg, stand in samenwerking Christine Rothuizen (ontwerp, Jan Postma, Merlijn Benjamin van Gaalen met Huis Marseille, Museum Bas Schipper Schoonenboom, Afbeelding omslag voor Fotografie Beeldredactie Joke de Wolf Julie Greve, huismarseille.nl Simone Berghuys, Martine, 2017 /

Joke van Soest Huis Marseille AMSTERDAMMER GROENE DE

3 Helga Paris Ellende met medeleven

Helga Paris legde in de jaren zeventig en tachtig het persoonlijk leven in de DDR vast. Nu zijn het tijdsdocumenten uit een verdwenen wereld.

Merlijn Schoonenboom

Een duif vliegt door de Winsstraße in de ­Berlijnse wijk Prenzlauer Berg. Laag door de lucht vliegt hij, onder hem loopt een oudere heer met een lange grijze jas en een koffer. Mistig lijkt het, op deze winterse dag. Aan beide kanten van de straat staan auto’s, precies zoals nu eigenlijk. Alleen: dit beeld stamt uit een andere wereld. De foto is genomen in de ddr, op een moment dat niemand ooit op het idee zou zijn gekomen dat de Muur zou vallen. De auto’s zijn bijna alle- maal Trabanten. De nevel is geen mist, het is de rook uit de kolenkachels die in de winter in het complete Oostblok hing. ‘Een bepaalde romantiek had het wel, die nevel’, zegt Helga Paris. We zitten aan haar werk- tafel, hemelsbreed een paar meter van de plek waar ze in de jaren zeventig deze foto maakte. Een frêle verschijning is de tachtigjarige fotogra-

fe, met een fijn getekend gezicht, een donkere Paris Helga Foto’s jurk en een doek om het hoofd. Frauen im Bekleidungswerk Treff-Modelle, 1984 In deze woning woont ze 52 jaar. Het is er schemerig, de gordijnen zijn half gesloten. Van- wege een aandoening kan de fotografe niet meer goed tegen licht. Ze bladert bij een kleine bureau- rond, vlotte, gedesignde cafés en restaurants met ‘tweede Duitse dictatuur’. Eind jaren zeventig lamp door een catalogus van haar werk en ver- aanbod uit de hele wereld vullen het straatbeeld. werd de grote economische en sociale aftakeling telt, voor zover het gaat, over de foto’s die ze veer- Het is een nieuwe wereld van moderne, kapi- zelfs vurige socialisten duidelijk. tig jaar lang heeft gemaakt. taalkrachtige Duitsers, met name uit West-Duits- De Oost-Berlijnse ‘proletariërs’, zoals ze toen De foto met de vliegende duif in haar eigen land. Paris lacht er schaterend bij als ze vertelt heetten, vormden desalniettemin een wereld straat is een van de bekendste geworden. Er is hoe ouders nu omzichtig pedagogisch hun kin- waar Paris zich thuis voelde. Direct bij binnen- immers geen andere wijk die de verandering van deren toespreken en in welke rauwe tonen dat er komst zegt ze: ‘Ik heb altijd alleen gefotogra-

7.3.2019 Berlijn zo sterk laat zien als de Prenzlauer Berg. vroeger in deze buurt aan toeging. feerd wat dicht bij me stond, waar ik zelf een per- Toen ze zelf met haar toenmalige man, de schil- soonlijk gevoel mee had.’ Ze ging daarom midden der Roland Paris, in deze enorme woning kwam Helga Paris kwam in Prenzlauer Berg toen het jaren zeventig de Oost-Berlijnse cafés in, ’s mid- wonen, waren ze een van de eersten van een lange nog een arbeiderswijk was. Er woonden bouw- dags, als de arbeiders net van hun werk kwamen. reeks ddr-kunstenaars: ‘We konden in deze vakkers en fabrieksarbeidsters, degenen die de Ze wilde vastleggen wat ze zag, wat zo typisch was woning trekken omdat de rijken hier waren weg- trotse ruggengraat van de socialistische staat aan deze Berlijnse wereld. gegaan.’ En nu? Nu lopen er jonge moeders en hadden moeten vormen. Maar het liep anders: Onbekend was het fenomeen van de

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE vaders met gloednieuwe Bugaboo-kinderwagens ze werden pionnen in een falend systeem, de ­straatfotografie­­ toen nog, ook voor haarzelf. Ze

4 mannen van middelbare leeftijd, de vuilnisman- nen uit de buurt: ‘Die middelste woont hier nog steeds verderop.’ Ver weg staan deze foto’s van de officiële beel- den die de ddr-overheid van haar arbeiders en boeren liet maken: dat zijn ferme kerels en mei- den, altijd vrolijk en sterk. Maar ze wilde ‘niet iets blootleggen’, zegt Paris, niemand ‘negatief’ afbeelden – en ook niet per se de aftakeling van de ddr vastleggen. Zeker, er was ‘ellende’, maar ze toonde die altijd ‘met medeleven’, vertelt ze: ze zocht de warmte, de menselijkheid in het dagelijks leven. Want er was dan wel geen geld, maar dat bete- kende ook dat de menselijke verhoudingen in de ddr niet door geld werden aangetast, zegt ze. ‘Het klinkt als een sprookje, maar veertig jaar lang speelde geld simpelweg geen rol; alleen film- sterren, regeringskunstenaars en tegel­leggers hadden geld.’ Gezichten, daar keek ze vooral naar. Helga Paris wilde door de maatschappelijke-groepen- categorieën heen breken. Zoals de schrijfster Elke Erb, een vriendin van haar, het formuleert: ze wilde laten zien wat erachter zat. Paris: ‘In het begin kan iedereen zijn gezicht nog in de plooi houden, maar als je lang genoeg wacht dan ont- spant het zich en toont zich dat wat erachter zit.’ Precies daarom wilde ze ook de vrouwen uit de kledingfabriek fotograferen. Ze vielen haar op als ze inkopen deden in de koophal om de hoek, ze keken altijd zo bezorgd. ‘Als ik een goed humeur had, keek ik er graag naar. Als ik een slecht humeur had, dan maakten ze me zo somber.’ Ze bezocht hen daarom in hun fabriek, wachtte tot Pauer (Berliner Jugendliche), 1981-1982 ze pauze hadden en zei: ‘Kijk gewoon hoe je wilt.’ Moe, oud, brutaal of vrolijk kijken ze nu recht in de camera, zonder make-up, maar met hun bloe- mige fabrieksarbeidersschortjes. ‘Echte Berlij- vroeg de waard of ze mocht fotograferen. Ze legde ners’, zegt Paris. haar camera op de toog neer en wachtte. Beschei- den was ze, ze wilde niemand iets opdringen. Het Achteraf zijn de jaren voor de val van de Muur kostte tijd, maar dan kwam het. Dan vroegen de haar meest productieve periode geweest, haar gasten of ze niet een foto van hen wilde maken. persoonlijke leven viel er samen met een histori- ‘Het was saai, De Berliner Kneipen is een van haar eerste sche omslag. Rond de veertig was ze, gescheiden, alles was herhaling. series geworden. Op een foto ervan staat de klei- ze voedde haar twee kinderen alleen op. Haar

ne mollige ‘Tante Olga’ met starende blik bij de zoon had zijn haar blauw geverfd, hij wilde pun- 7.3.2019 Niemand had bar, achter haar het opschrift aan de muur: ‘25 ker zijn, deel worden van de alternatieve jonge- gedacht dat jaar ddr’. Op een andere foto zit aan ieder tafel- rencultuur die in Oost-Berlijn bloeide. Ze raakte de Muur ooit zou tje steeds slechts één persoon, zwijgend, moe erdoor verward. Agressief vond ze de jongeren, verdwijnen’ of nadenkend: de ddr-arbeider aan zijn café-­ hun muziek te luid. Tot ze op het idee kwam ze tafel. ‘Ze kwamen niet om met elkaar te praten, te fotograferen. maar om zich te ontspannen met een bier en een Ook de punkers bleken gewoon mense­

jenever.’ Op een derde beeld lacht een groepje lijk. De ene punker staat bij haar in de gang en AMSTERDAMMER GROENE DE

5 een meisje dat ze op straat zag. Ze zag eruit ‘als een kind van direct na de oorlog’, zegt Paris, met haar bleke gezicht, haar ouderwetse truitje, haar open blik, ‘zo eerlijk, zo bescheiden’. In Ramona zag ze zichzelf. Helga Paris werd kort voor de oorlog geboren in de toenmalige Duitse provincie Pommeren, een gebied dat nu Pools is. Na 1945 moest ze er wegvluchten voor het Rode Leger. Haar vader kwam om in een Russisch krijgsgevangenenkamp, zelf belandde­ ze met haar moeder en tantes in het stadje ­Zossen, een paar kilometer ten zuidwesten van ­Berlijn. De grimmige kanten van de twintigste eeuw waren in haar jeugd overal. Ze speelde in de oude bunkers van Hitler, op straat zag ze dage- lijks Russische soldaten, die in Zossen een leger- basis hadden. De vrouwen van de stad liepen uit angst voor verkrachting met zwart-besmeurde gezichten door de straat. ‘Maar de Russen waren ook degenen die ons brood gaven.’ Fotografie leerde ze toen al kennen, vertelt ze: haar tantes deden het. Toch is het toeval geweest dat het haar beroep is geworden. Ze kwam in 1956 naar Berlijn om daar modevormgeving aan de Ingenieursschool van de kledingindustrie te studeren. Ze wist na die studie niet precies wat ze zou moeten doen, tot een filmer, een kennis van haar man, haar amateurfoto’s van haar kin- deren zag en zei: ‘Die zijn goed, ga iets met foto- grafie doen.’ Met haar eerste foto’s werd ze in 1972 toegela- ten tot de officiële vereniging voor beeldend kun- stenaars van de ddr. Daardoor kregen haar kin- deren recht op een plek in de Kindergarten – en zij kreeg tijd om te werken. Haar geld verdiende ze met foto’s voor het theater, voor boekillustra- ties en met portretten van kunstenaars. Tussendoor maakte ze foto’s van de mensen in haar directe omgeving, altijd in zwart-wit. Ze was geïnspireerd door de films van de Italiaanse neorealisten, door de Russische regisseur Sergej Eisenstein en de Franse cinema, en via haar man ook door de beeldende kunst. Ze begon met rei- zen, eerst binnen het Oostblok – ze fotografeer- Helga Paris Helga de in Duitse enclaves in Roemenië en Polen – en Zwei Frauen (Häuser und Gesichter, Halle), 1983-1985 later zelfs in New York, op doorreis naar haar zus in Canada. In de kleine kunstwereld van de ddr werd haar naam al snel bekend, juist door haar houdt op de foto beschermend zijn hand onder niet-officiële, persoonlijke manier van fotografe- zijn sigaret, zodat er geen as op haar vloer valt. ren. Maar van solo-exposities van haar werk was Een ander staat voor de muur van de gang en geen sprake. Haar foto’s waren alleen in groeps- blikt poëtisch naar beneden, ‘als een portret van exposities te zien. Haar eerste boekpublicatie de jonge dichter Heinrich von Kleist’. Op zijn verscheen in 1986 in West-Berlijn, onder de titel gehaakte ddr-truitje heeft hij de A van Anar- Frauen in der DDR. Voor Oost-Berlijners was dit chie getekend. ‘Daar kon je voor gearresteerd boek niet toegankelijk. worden.’ Een serie die ze maakte in het stadje Halle

7.3.2019 De vrienden van haar zoon, de jongeren in zou de eerste solo-tentoonstelling moeten wor- haar huis of uit de buurt werden de serie Berliner­ den. Halle, waar haar dochter midden jaren Jugendliche. Ze worden nu vaak gebruikt als tachtig ging studeren, was vroeger een rijke stad tijdsdocument, omdat ze de typische jongeren- geweest, maar nu compleet in verval. Dat kwam cultuur in de late ddr laten zien. Paris vond er de niet alleen door de economische neergang, maar stijl die ze vaak zou toepassen; dicht op de per- ook omdat de politieke leiding de binnenstad soon, weinig context, zachte lichtval. compleet had laten verwaarlozen. Men vond

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE Haar eerste ‘Berlijnse jongere’ was Ramona, de historische huizen ‘burgerlijk’, de bewoners

6 dienden in socialistische Plattenbau buiten het als locatie voor dit experiment. Het park heeft centrum te wonen. een heuvel in het midden, die na de oorlog uit Helga Paris fotografeerde de vervallen ‘Zoals een dichter een ­ruïnes is opgericht: de stenen resten van de plat­ muren, de gevels, de deuren, de ramen, waar ze gedicht maakt om zijn gebombardeerde stad werden bij elkaar gegooid, ook nu nog de rauwe esthetische kwaliteit van daarbovenop groeiden de bomen. Voor het eerst ziet. ‘Kijk hoe mooi, deze twee verschillende gor- verdriet te verwerken, zo gebruikte ze voor haar foto’s figuranten. Een man dijnen voor die winkelruit.’ Ze probeerde ook de maakte ik zelfportretten’ stelt zich op een foto verdekt achter een rotsblok bewoners voor de gerafelde coulisse van hun stad op, op een ander staat er een in de bosjes. Voor te fotograferen. Maar dat mislukte. het eerst ook liet ze delen van foto’s onscherp, ‘Ik heb in vele steden gefotografeerd, maar een woning waar de nieuwe wereld geen invloed om het subjectieve gevoel een grotere rol te nergens waren de mensen zo afwijzend als in op heeft gehad. geven. Ze deed hetzelfde bij de volgende serie. Halle.’ Een van de Hallenaren, dronken, kwam De val van de Muur is een breuk in haar per- Erinnerungen­ an Z uit 1994 documenteert een woedend met zijn wandelstok op haar af. ‘De soonlijk leven geweest, vertelt Paris. Dit was bij- bezoek aan het stadje Zossen, waar ze haar jeugd mensen uit Halle zijn bijzonder gevoelig. Ze wil- voorbeeld concreet te merken aan de omgang had doorgebracht. Ze ging opnieuw naar Zossen, den niet betrapt worden als ze moe van het werk met een reeks zelfportretten die ze in de jaren omdat het Rode Leger er wegtrok. In deze serie kwamen, dat vonden ze pijnlijk.’ Ze wist de bewo- tachtig maakte: ‘Zoals een dichter een gedicht verwaste ze sommige foto’s, afgewisseld met ners uiteindelijk te overtuigen door hen los van maakt om zijn verdriet te verwerken, zo maakte scherpte. ‘Dat heb ik expres gedaan. Een herin- het vervallen decor te fotograferen, op een door ik een foto. Dan was de droefheid niet voor niets nering is deels scherp en deels onscherp.’ henzelf uitgekozen manier. Ze maakte een reeks geweest, dan had het een vorm gekregen.’ Ze zag er oude vrouwen die vroeger haar foto’s van de vervallen resten van de oude stad en Die zelfportretten waren nooit bedoeld om klasgenoten waren. Ze zag ook de laatste Rus- eentje van de bewoners die probeerden er hun aan publiek te laten zien. Maar na de Wende kon sische soldaten, voor wie ze vroeger zo bang was leven te leiden. Ze zag er twee vriendinnen van ze dat ineens wel. Ze had afstand genomen van geweest. Vrolijke jonge jongens fotografeerde middelbare leeftijd met dezelfde permanentjes die tijd, van haar eigen leven: ‘Het was een ande- ze, lachend, in zwembroek: ‘Een Franse cura- en dezelfde plooirokken voor een textielwinkel; re vrouw geworden’, zegt ze. De grote politieke tor zei: ze zien eruit als de Duitse soldaten begin ze zag een oude dame met een fazantenveer in omslag van dat moment ‘maakt zo’n sprong ook jaren veertig in Frankrijk.’ Maar op een ande- haar hand; ze overreedde de dronkaard die haar makkelijker’. re foto lopen ze in uniform door het bos, deels te lijf wilde gaan om zich trots opgericht te laten Paris’ eerste fotoserie na de Wende getuigt, onscherp, met af en toe een glimmende punt van afbeelden – hij kijkt er vriendelijk bij. zoals ze het zelf zegt, van een zoektocht naar een een laars, een uniformpet, als een herinnering Drie jaar lang heeft ze in Halle gefotogra- nieuwe vorm. Ze had nu de vrijheid, ze reisde, aan de ­periode na de oorlog. feerd, als ‘een vreemde in een vreemde stad in maar er was ook verwarring. Haar vertrouw- Het zoeken naar de juiste vorm voor de nieu- een vreemd land’. In 1986 zouden de foto’s voor de wereld was weg, zoals die van miljoenen we tijd bleef. Ze keerde in 1998 terug naar de het stadsjubileum getoond worden – de bij­ ddr-burgers. Met name voor degenen tussen de portretfotografie voor een serie in opdracht. behorende catalogus was al klaar – maar een veertig en de vijftig, die in 1989 nog midden in Drie fotografen werden uitgenodigd het leven paar dagen voor de opening werd de tentoon- het beroepsleven hadden gestaan, was de grond in de wijk Berlijn-Hellersdorf vast te leggen. De stelling afgezegd. De ddr-leiding vond dat Paris onder hun voeten verdwenen. wijk was het laatste grote Plattenbau-project van de stad niet mooi genoeg had geportretteerd. Paris probeerde een onbestemd gevoel van de ddr geweest. Het diende het best mogelijke Censuur was voor iedere kunstenaar een rea- angst in foto’s om te zetten. Ze koos in 1993 het leven te bieden, moderne woningen in een groe- liteit in de ddr. De meeste fotografen kregen er Volkspark Friedrichshain, vlak bij haar huis, ne omgeving. Maar in 1998 had het een van de vooral onbewust mee te maken. Ze kwamen niet slechtste reputaties van Berlijn, door de armoe- eens op het idee om onderwerpen te fotografe- de, door de criminaliteit. ren die voor problemen konden zorgen, zoals de Paris (Selbstportraits), 1981-1989 Een woningbouwvereniging wilde een Muur. Maar je wist nooit precies waar de grens ­imago-verandering opwekken en de Berlinische lag: Paris werd in Halle ook een keer opgepakt, Galerie nodigde er kunstenaars voor uit. Helga omdat ze per ongeluk een gebouw had gefotogra- Paris, jarenlang gewend aan de arbeidersmilieus­ feerd dat door de Stasi werd gebruikt. van de ddr, werd er met wantrouwen bejegend; De eerste expositie van de Halle-foto’s vond dit was niet haar wereld, hier ging het wel om plaats in 1990, na de val van de Muur. In 1991 geld en materialisme. Ze wilde zelfs met het pro- werd de expositie nog eens herhaald. In zes ject ophouden, maar richtte zich uiteindelijk op weken tijd stroomden er zestienduizend bezoe- dertienjarigen, omdat deze leeftijdscategorie kers naartoe. In 2006 volgde de derde expositie. de grootste was in de wijk en de toekomst kon Na 1990 gebeurde wat Paris zelf niet had kun- representeren. De bewoners waren er echter niet nen voorspellen: de Wende veranderde de bete- tevreden over, ze organiseerden een eigen expo- kenis van haar eigen werk. Sindsdien zijn de sitie, met foto’s die ze zelf maakten. foto’s uit haar directe omgeving een getuigenis Berlijn veranderde in die jaren extreem snel – van de breuken van de geschiedenis, een tijds- vooral het oosten, en met name Prenzlauer Berg, beeld van een wereld die niet meer bestaat. Paris’ eigen directe omgeving. Ze heeft in 2006 Maar op het moment dat ze de foto’s maak- nog wel een serie gemaakt over Alexanderplatz, te, voelde het allerminst als een spannende tijd, maar een serie over de nieuwe bewoners van

zegt ze. ‘Het was saai, alles was herhaling. Nie- haar eigen wijk, als contrast met vroeger, heeft 7.3.2019 mand had gedacht dat de Muur ooit zou verdwij- ze nooit willen maken. nen, het leek voor eeuwig.’ ‘Het interesseert me niet’, zegt Helga Paris vastbesloten. ‘Het is niet meer zo rijk­geschakeerd In haar woning ziet het eruit alsof de tijd stil is als het was, het ziet er allemaal hetzelfde uit.’ blijven staan. Buiten glanst de gerenoveerde Te mooi is het geworden, voor Paris’ smaak, de gevel van de Altbau-woning, zo geliefd bij kapi- rauwe randen zijn eraf. En: ‘Er hangt nu geen

Helga Paris Helga  taalkrachtige West-Duitsers, binnen stap je in nevel meer.’ AMSTERDAMMER GROENE DE

7 Winsstrasse mit Taube, Berlijn, 1974-1982

Ik was bang dat moeder haar smeekbede zou Helga Paris’ flessenpost verhoren. Mijn zus was acht, ik zes. Verkrach- ten is, dacht ik, als ze de vrouwen de oorbellen uitrukken.’ Helga Paris’ Erinnerungen an Z. is een prach- In één woord: leven tige, magische tekst. Het is de autobiografische beschrijving van een vrouw van halverwege de vijftig, een paar jaar na de Duitse hereniging. De foto’s van de Oost-Berlijnse fotograaf Een vrouw die haar kinderlijke ik niet is verge- Helga Paris zijn als berichten uit een verzonken land. ten, maar dat kind nog steeds serieus neemt. En De mensen die ons aankijken zijn hoopvol en koppig, Erinnerungen an Z. is meer: het is de zoektocht naar de eigen identiteit van een vrouw aan het gepijnigd en vol levenslust, open en mysterieus. eind van de twintigste eeuw. Het is de getuige- nis van een mens die veel heeft gezien en over Anja Maier de gave beschikt om in magische foto’s vast te leggen wat ze heeft gezien en ontdekt. Een kunstenares. Inmiddels is Helga Paris tachtig. Ze wordt Er was eens een meisje dat leefde in een kleine­ door velen beschouwd als de artistiek briljan- stad in Duitsland. Helga was zeven jaar oud toen te getuige van een tijd: geboren in het fascisti- de oorlog voorbij was. Ze had toen al dingen sche Duitsland, artistiek gegroeid in de socialis- gezien en meegemaakt die andere mensen tot tische ddr, oud geworden in het herenigde land. vertwijfeling zouden hebben gebracht. Vlucht, Er zijn niet veel mensen meer die kunnen getui- bommen, honger, angst, dood. Maar Helga wan- gen van dit scala van vervulde en onvervulde ver- hoopte niet, ze bleef hoopvol. wachtingen, gestrande ideologieën en gebroken Vele jaren later, toen Helga Paris al lang een heilsbeloften. Helga Paris is een van hen. Het is

7.3.2019 bekende fotografe was, schreef ze een tekst over een groot geluk dat uitgerekend deze vrouw met deze tijd. Over haar jeugd in het Duitsland dat haar nauwgezette en toch nieuwsgierig-speelse andere mensen veel leed had bezorgd; over het blik fotografe werd. Dat ze in staat is met haar stadje Zossen bij Berlijn, dat door het sovjet­leger kunst de dingen, de verhalen op een volharden- was bevrijd. ‘Mijn zus wilde dat moeder zich met de en vriendelijke manier te doorgronden. En ons zou verdrinken’, herinnerde de fotografe – bovenal – dat ze een andere, een uiterst geïn- Helga Paris zich in 1994 in deze tekst. ‘Dat was teresseerde kijk biedt op de ddr, die zich welis-

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE toen de Russen de schuilkelder binnendrongen. waar Arbeiders- en Boerenstaat noemde, maar

8 Foto’s Helga Paris Helga Foto’s

Erinnerungen an Z., 1994 zijn vrije geesten hoogstens artistieke niches aan met de verschillende plaatsen en de mensen verondersteld dat Paris met de afbeeldingen van wilde toestaan. die er wonen. de realiteit niets minder beoogde dan de staat te Helga Paris is een van die mensen die het voor ‘Ik heb Halle gefotografeerd als een vreemde ondermijnen, was er in de jaren negentig voor- elkaar hebben gekregen om op een subversieve, stad in een vreemd land’, zei ze ooit zelf over een al verbazing. Wie in de ddr opgroeide, heeft een zelfironische wijze zichzelf te blijven in een land van haar belangrijkste werken. Voor Häuser und blik die minder snel blijft hangen bij de bouw- dat veel energie besteedde aan het inpassen en Gesichter. Halle 1983-85 verkent Helga Paris in vallige huizen, de weinige auto’s, de lege etala- aanpassen van zijn burgers. En zij is een vrouw de jaren tachtig de Oost-Duitse stad Halle. Haar ges. Ja, natuurlijk is Diva in Grau een gruwelijk tussen veel dominante mannen, die haar eigen dochter Jenny studeert daar sieraaddesign, dus mooi document van Oost-Duitse grote steden. artistieke taal vond en zich daarin steeds op een Paris heeft er een persoonlijk ankerpunt. Haar Daarin zien we zeker niet alleen huizen en nieuwe manier wist te uiten. Haar foto’s zijn ook artistieke idee is echter om het land en de men- verval, maar vooral mensen die daar hebben nu nog zo fascinerend omdat ze getuigen van een sen daarin af te beelden in de traditie van docu- gewoond. We kijken naar indrukwekkende, land dat een linkse utopie in de praktijk probeer- mentaire-fotografen als Dorothea Lange, Walker expressieve gezichten. De inwoners van Halle de te brengen, maar faalde door zijn wantrou- Evans en Gordon Parks. Met dit oprechte werk zijn vol waardigheid en nieuwsgierigheid, soms wen tegenover de eigen bevolking. Het meest komt Paris in de molens van de culturele bureau- afwijzing, dan weer interesse. Er is hoop en kop- geloofwaardig en interessant zijn kunstenaars cratie terecht. Eerst wordt de presentatie van de pigheid. Oud en jong, pijn en levenslust, mys- als Helga Paris en de mensen die ze fotografeer- foto’s verschoven, dan weer toegestaan; uitein- terie en openheid. In één woord: leven. Je kunt de. In ieder geval geloofwaardiger dan de men- delijk moet de al kant-en-klare tentoonstelling de band met de fotografe aan deze mensen zien. sen die deden alsof ze wisten hoe het socialisme weer worden afgebroken. Haar foto’s krijgt de Ze kijken ons vanaf het beeldvlak aan. Ze kij- zou moeten ogen en aanvoelen. kunstenares ternauwernood terug. ken naar ons hier en nu vanuit een vervlogen Je ziet dat aan het feit dat Paris zichzelf steeds Pas na de val van de Muur zal dit werk als tijd, vanuit een land dat ten onder is gegaan. Het zo belangrijk heeft gevonden als haar kunst ten boek verschijnen onder de titel Diva in Grau. licht is schilderachtig, de beeldopbouw heeft een goede kwam. Haar leefomgeving was voor haar De ontvangst van deze voorstelling van de oude compositorische strengheid. Het zijn zorgvuldig bijna altijd groot en ruim genoeg om als ont- stad aan de rivier de Saale was tegen die tijd al maar technisch ongecompliceerd geproduceer- dekkingsterrein te dienen. Al die jaren tot de ingrijpend veranderd. Terwijl paranoïde partij­ de foto’s. Het zijn foto’s die lijken op flessenpost. ­hereniging van de twee Duitslanden was er een functionarissen in de jaren tachtig nog hadden Het zijn: mensen. Deze warme aandacht maakt echte politieke begrenzing – en al die jaren slaag- de foto’s van Helga Paris zo bijzonder. Fotografie

de Paris erin om de bestaande grens artistiek op is iets universeels, wat pas door de toeschouwers 7.3.2019 te rekken, zelfs te negeren. Paris laat een land zien en hun ervaring politiek wordt.  Ze fotografeert haar buren, collega’s en vrien- dat faalde door zijn den, haar kinderen en hun vrienden. Ze fotogra- Anja Maier (1965) is journalist en schrijver. Ze feert plaatsen als Zossen, Berlijn, Halle. Reis­ wantrouwen tegenover werkt als politiek verslaggever van de Berlijnse bestemmingen als Georgië, Bulgarije, later de eigen bevolking krant Die Tageszeitung. Ze is geboren en getogen Rome en New York. Waarheen deze haar leven, in Oost-Berlijn.

haar werk ook voeren, ze gaat een directe relatie Vertaling: Thea Wieteler AMSTERDAMMER GROENE DE

9 Céline van Balen Niet lachen op de foto

Céline van Balen fotografeerde mensen die vaak ongezien blijven. Na een bliksemcarrière heeft ze zelf ook de spotlights verlaten.

Joke de Wolf

Een foto zonder bijschrift. Een meisje, van paar interviews, recensies. ‘Lees het gedicht van vereeuwigd in hun beste pak. Verslaafden, men- dichtbij gefotografeerd. Haar gezicht, opge- Campert, dat zegt alles’, schrijft Van Zoetendaal sen van de straat. Meisjes met een hoofddoek. bouwd uit abrikozenzacht fluweel, lijkt te zwe- in een eerste e-mail. Contact met de fotograaf is Foto’s zonder bijschrift, zonder heldenepos. Een ven in een donkere ruimte. Twee lichte vlekken niet mogelijk, benadrukt het museum. stevig frame houdt de beelden in toom, zo krach- achterin suggereren een raam, diepte. De ogen tig zijn ze soms. Priemende ogen. Geen beken- van het meisje zijn amandelvormig, blauw of Sinds Vasari in 1550 met zijn Vite het eerste boek den, nog steeds niet. ‘We zijn onopgemerkt, want groen, en kijken dwars door je heen. Haar lip- over kunstbiografieën publiceerde, en daarin een dat komt iedereen beter uit’, schreef Campert pen vastbesloten op elkaar. O ja, en ze draagt een nauwe samenhang suggereerde tussen het leven namens hen. ‘U denkt ons te kunnen vermijden, hoofddoek. van een kunstenaar en diens werk, zijn we ver- maar de werkelijkheid is anders.’ Het meisje op de foto heet Yesim. Dat is alles slaafd aan de clichés. Kunstenaars die al voordat Even verderop, in het Rijksmuseum, hangen wat de toeschouwer van de geportretteerde hoef- ze konden praten hun geniale inzichten toon- als onbedoelde pendanten Rembrandts etsen en de te weten, vond fotograaf Céline van Balen in den. Die leefden als een bohémien, ver van het krabbels van de onopgemerkten van de zeven- 1998. Laat ze maar kijken, gissen, laat ze maar gebruikelijke burgerlijke leven. Gekweld en mis- tiende eeuw. De bedelaar met zijn hond, de bede- een eigen verhaal bedenken. Hun eigen vooroor- kend, maar ondanks alle tegenslagen en armoe- lares met kalebas, de lepralijder. De geschilderde delen bevragen. Van Balen (Amsterdam, 1965) de hun gegeven talent benuttend. Van Gogh, portretten in opdracht, de Martens en Oopjens, fotografeerde mensen met een geschiedenis, Picasso, Rembrandt. Maar hoe om te gaan met hebben er een andere status. Daar is de schijn- uit de marge, mensen die niet vaak een podium een kunstenaar die ermee ophoudt? Die niet met werper bijna te fel. Rembrandt worstelde verder, krijgen. Zonder daar meer over te onthullen dan het penseel in de hand overlijdt? Die optie zit ruziede met opdrachtgevers, ging schilderend het beeld. En ze vertrok zelf ook na een paar jaar niet bij ons model, er is geen vakje. ten onder. En gleed zo moeiteloos de kunst­ bewust uit de schijnwerpers. Kunstenaars die geen kunst meer maken: geschiedenis in. Céline van Balen studeerde in 1997 af aan de Marcel Duchamp deed net alsof, speelde fana- Gerrit Rietveld Academie en werd daarna een tiek schaak en bleek achteraf al die jaren aan een Céline van Balen liet zich niet bevelen wie ze tijdje in alle opsommingen van veel­belovende laatste groot kunstwerk te hebben gewerkt. Ook moest fotograferen. Daar weet Peter Svenson fotografen genoemd, vaak met ­Rineke Dijk- Maurizio Cattelan flirt nog steeds met het idee alles van, hij werkte intensief met Van Balen stra en Hellen van Meene. In 1999, dan is ze 34, van de lummelende kunstenaar, zette wel in 2017 samen. Svenson is meesterdrukker van het aap- maakt ze foto’s voor Document Nederland, de een gouden toiletpot in het Guggenheim. Elaine lab, Amsterdam Analogical Printing, een ver- jaarlijkse foto-opdracht van het ­Rijksmuseum Sturtevant (1924-2014) hield meerdere keren op zamelgebouw langs de Ring. Het bestaat uit in Amsterdam. Een paar jaar lang fotografeert ze met schilderen; haar werk, waarin ze heel pre- een paar ruimtes volgebouwd met ladekasten, voor grote opdrachtgevers, ze heeft in 2002 een cies kunstwerken van tijdgenoten namaakte, machines en chemicaliën. Hier en daar een map tentoonstelling in Haarlem met een boek met werd lang slecht begrepen door haar omgeving. of lade met een bekende naam uit het Neder- een voorwoord van Remco Campert dat prompt Stoppen wegens gebrek aan erkenning of talent landse fotolandschap. Geen daglicht, toch een de Nederlandse fotoboekenprijs wint. In 2004 is normaal, veel uitzonderlijker is het tegendeel. paar vergeelde foto’s aan de muur. stopt ze met fotograferen. Een carrièreswitch weg van succes en roem, van In de jaren negentig werkte Svenson, een Over de reden van het stoppen wil oud-­ een beroep dat gezien wordt als roeping, als gave, bescheiden man met halflang grijs haar, voor Rietveld-­fotodocent, oud-galeriehouder en foto- is zo goed als taboe. [S]color, het grote Amsterdamse fotolab. boekenmaker Willem van Zoetendaal niet te veel Van Balens foto’s, de komende maanden Hij ­ontfermde zich er over de kunstenaars­ uitweiden. Hoeft ook niet. Of een beetje dan. Het in Huis Marseille te zien, zijn nog even krach- fotografen. Er gebeurde in Nederland van alles was haar te veel, vertelt hij in zijn werkkamer tig als toen ze ze maakte, twintig jaar geleden. op dat gebied, er was ruimte voor experiment, aan een Amsterdamse gracht. Ze paste niet in Haar foto’s van ouderen, verarmd, vereenzaamd, voelde de in Nieuw-Zeeland geboren Sven­son, het kader waar de kunstwereld om vroeg, kon die naar Nederland kwam vanwege de liefde. niet tegen de voorwaarden, de concessies. Maar Van Balen ontmoette hij bij [S]color in 1996.

7.3.2019 hij vindt het nog steeds erg jammer, want foto- Hij zag dat ze kleurennegatieven in zwart-wit graferen kon ze. ‘Eén foto van Céline van Balen Een carrièreswitch afdrukte. Dat was uit geldgebrek: ze zat nog op zegt meer dan duizend foto’s van Erwin Olaf, weg van succes en roem de Rietveld, had weinig geld, en kleurenfilm was schrijf dat maar op.’ goedkoper dan zwart-wit. Nu een tekst schrijven over het werk van is zo goed als taboe Al jong wist ze dat ze fotograaf wilde wor- ­Céline van Balen voelt als het interpreteren van den, vertelde ze later aan de krant. Haar vader een van haar foto’s, die foto’s zonder bijschrift. Er was drummer, had nooit werk. ‘Ook iemand die

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE is een stapeltje artikelen uit die tijd, er zijn een in maatschappelijk opzicht mislukt was.’ Thuis

10 7.3.2019 Céline van Balen. Courtesy Rijksmuseum, Amsterdam / Willem van Zoetendaal van Willem / Amsterdam Rijksmuseum, Courtesy Balen. van Céline

Zira Berg, Document Nederland: Kinderen van zeven, 1997-1999 DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE

11 Céline van Balen. Courtesy Rijksmuseum, Amsterdam / Willem van Zoetendaal van Willem / Amsterdam Rijksmuseum, Courtesy Balen. van Céline

Zonder titel, 1996

hadden ze een boekje van Weegee, die in New die een traditioneel portret wilde, Svenson haal- York de moorden, de dronkelappen en zwervers de Céline erbij. ‘Ze wist meteen hoe ze hem fotografeerde. Die vrijheid, dat wilde zij ook, wist wilde fotograferen, hoe ze het moest aanpak- ‘Laat je een foto zien, ze op haar zestiende. Het duurde nog even. ken. Bewonderenswaardig.’ De eerste foto uit zegt de docent: waarom Van 1991 tot 1994 had Van Balen foto­ het Campert-boek, van een zwarte jonge vrouw cursussen gedaan. Daar leerde ze vooral de tech- vanaf de rug gezien staand achter een Hollands zit dat jongetje op die niek, vertelde ze Het Parool in 1994. ‘Laat je een gasfornuis, maakte ze bij deze man in huis. plek? Daar word je een foto zien, zegt de docent: waarom zit dat jongetje Svenson werd haar vaste drukker. Ze was een beetje iebelig van’ op die plek, je had hem toch beter daar kunnen perfectionist, hij moest veel leren en is haar daar neerzetten? Daar word je een beetje iebelig van.’ nog dankbaar voor. De grens tussen mooi en Ze exposeerde op dat moment voor het eerst een afstotelijk opzoeken, daar ging het om. Beiden serie portretten van de bewoners van een toen streefden ernaar de geportretteerde respectvol

7.3.2019 gekraakte graansilo. neer te zetten. Ze oordeelde niet over de mensen Eenmaal op de Rietveld deed ze schoonmaak- op haar foto’s, weet Svenson, wél over die buiten werk en ging daarnaast met de fiets de stad in, beeld. De discussies over welke afdruk de juis- op zoek naar mensen die iets ‘speciaals’ had- te was, konden hoog oplopen, maar ze kwamen den. Peter Svenson woonde in die tijd in een er altijd wel weer uit. Hij wist haar te overtuigen flat in de Bijlmer en wilde meer contact maken in kleur te werken. Technisch was ook dat een met zijn buren. Hij besloot de mensen in de lift uitdaging: ze werkte met een superharde film,

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE te portretteren. Er was een Ghanese buurman Agfa 50. Samen ontwikkelden ze een techniek

12 waarbij er een laagje over de foto kwam, een onderwerp te kruipen, word je als kijker bijna wash, waardoor het oppervlak poederig lijkt te gevangen gezet tegenover de geportretteerde. worden. Portretten met het oppervlak van een ‘De kunstwereld wil ‘Opperste dichtbijheid’ noemt hij het, die een Holbein. Tijdloos, ongrijpbaar. Net iets te dicht- dat je een kunstmachine enorme concentratie vergde van zowel fotograaf bij om comfortabel te zijn. als geportretteerde. De kaders liet Van Balen wordt, die steeds expres zien op de foto, dikke zwarte randen met Die vergelijking met Renaissance-schilderijen hetzelfde trucje doet’ af en toe de letters en cijfers van de gebruikte is vaker gemaakt. Kunstenaar en criticus Pam film. Voor Van Zoetendaal een extra struikelblok Emmerik doet het in een gevoelige bespreking bij het maken van boeken: je kunt de foto’s niet van Van Balens werk in 2001 in NRC Handels- hij de foto had meegenomen naar zijn werk, de anders op de pagina krijgen dan beeldvullend, blad. Ze beschrijft Van Balens liefde voor een koekjesfabriek. ‘Na dat telefoontje was ik hele- ook daarin is het kader dwingend. portret van de Vlaming Rogier van der Weyden maal gelukkig.’ van een meisje dat de toeschouwer onbevangen Na even zoeken stuit Kome op een serie foto’s Samen met onder anderen Boris Mikhailov doet aankijkt. Vooral de moslimmeisjes lijken ver- die hij maakte tijdens het werk – Céline betaalde Van Balen in 2001 mee aan Projekt Berlin, waar- wanten van deze jonge Vlaamse vrouw. Emme- met boeken, afdrukjes en foto-apparatuur. Foto’s voor acht fotografen en zes auteurs een blik op rik schrijft: ‘Het is lastig om te geloven dat deze van onderweg, van Céline en van haar camera, het veranderende Berlijn mogen geven. Van meisjes na het maken van de foto’s gewoon door- thuis met een kat op schoot, of een shaggie in Balen kiest weer voor het directe portret van de gegaan zijn met leven. De illusie dat de foto’s hun haar hand – Kome: ‘Ze rookte nogal veel.’ anonieme straatbewoners, ditmaal van vooral complete leven bevatten, hen voor altijd onttrok- Oost-Europese immigranten. Hier, zo frontaal ken hebben aan de vergankelijkheid, is daarvoor ‘Na die hoofddoekjes ging ze ballistic’, weet in het gezicht, is de vergelijking met de foto’s van bijna te sterk.’ Svenson. ‘Alle collecties wilden haar opeens heb- Rineke Dijkstra niet van toepassing, het neigt Het fotograferen van kinderen moest de ben. Dat was erg mooi om te zien.’ Tegelijkertijd misschien meer naar de ook zo frontale foto’s fotograaf zelf ook aanleren. In 1999 schrijft Van was dat ook het probleem. ‘De kunstwereld ver- van Thomas Ruff. Een vergelijking die Van Zoe- Balen een Hollands Dagboek voor NRC, van- wacht dat je een kunstmachine wordt, die steeds tendaal triomfantelijk terzijde wuift: Ruffs por- wege de bijlage die gewijd is aan haar opdracht hetzelfde trucje doet. Die druk van buiten, daar tretten zijn als architectuur, de personages kij- voor het Rijksmuseum. ‘Ik maak foto’s op mijn kon ze niet goed tegen.’ Ook Kome zag hoe juist ken onbewogen in de leegte. Céline’s gezichten gevoel; ik fotografeer wat ik zie, wat er om me het succes haar geen goed deed. ‘Fotograferen leven en ze kijken direct bij je naar binnen. heen gebeurt en kinderen kwamen daar nooit in vraagt veel concentratie en energie. Céline had In augustus 2001 had Van Balen een tentoon- voor.’ Het thema, ‘Kinderen van zeven’, trok haar daar niet veel van, toen ze overvraagd werd, ging stelling in New York, mede dankzij Van Zoeten- uit haar gebruikelijke jachtgebied. Ze moet de het mis. Dat vind ik ontzettend verdrietig.’ daal, maar de fotograaf vond de Amerikanen kinderen uitleggen wat voor foto’s ze wil: foto’s Dat ze naam maakte, was mede te danken aan en de grote stad ingewikkeld, de antirookregels van mensen zoals ze zijn, niet met speciale kle- Willem van Zoetendaal. Die maakte haar vanaf ongezellig. Het jaar erna was de tentoonstelling ren, en al zeker niet lachend. 1995 mee op de Rietveld, waar hij van 1991 tot in Haarlem, Van Zoetendaal maakte er het paar- Fotograaf Dirk Kome (1976) is in die tijd 2002 hoofddocent was van de afdeling fotogra- se boek met zijn selectie van haar werk bij. Ook haar assistent. Hij helpt met het sjouwen van fie. Bij haar afstuderen drukte ze haar foto’s heel hier ging speciale coating over de pagina’s, de de apparatuur, het transport per auto, en ‘rust groot af, 1,40 bij 1,20 meter. Ook daar was al publicatie is inmiddels een collectorsitem. creëren’ rondom het fotograferen, vertelt hij aan één foto bij van een meisje met een hoofddoek. Zelf moest de fotograaf niets hebben van de telefoon. Het is lang geleden, maar de her- ‘De foto’s van Céline roepen een Maria-gevoel interpretaties, kunsthistorische beeldanalyses inneringen druppelen binnen. Céline fotogra- op, ze refereren aan historieschilderkunst’, vat waarmee haar manier van werken een structuur feerde met een 4x5 camera, een log apparaat de fotoboekenmaker samen in zijn werkkamer werd aangemeten. Ze fotografeerde vanuit het dat je bedient vanonder een doek, eerst scherp- – rondom liggen boeken, hangen foto’s ingelijst gevoel, ook vanuit een idealisme. Een idealisme stelt, dan diafragma bepalen, film erin, alles bij aan de muur. Van Zoetendaal deed ook de art tegen vooroordelen, tegen vooropgezette menin- elkaar op z’n minst een halve minuut werk. En direction bij de NRC en kon zo Van Balen naar gen over mensen die niet voldoen aan de alge- al die tijd moet het model niet te veel bewegen, voren schuiven als mogelijke kandidaat voor de mene verwachtingen. En uiteindelijk ook tegen niet veranderen van gezichtsuitdrukking. En al opdracht van het Rijksmuseum, een samenwer- de vooroordelen en verwachtingen die kunstlief- helemaal niet gaan lachen. ‘Dat proces van zo’n king met de krant. hebbers, galeries, critici en musea hebben van portretfoto­ vergt enorm veel concentratie’, ver- Werken voor zulke instituten is niet eenvou- kunstenaars die ook niet meer kunnen doen dan telt Kome. ‘Ze maakte weinig foto’s, misschien dig. Dat had weinig met Van Balen te maken, hun uiterste best. maar twee of drie per zitting. Het vereiste heel benadrukt Van Zoetendaal. ‘Die opdrachtgevers Twee speldenprikken bij het zien van dit com- intensief contact met de persoon aan de andere zijn mensen die wel van alles met beeld en foto- pacte, geconcentreerde werk. Bij het Hollands kant van de lens, ze nam er de tijd voor. Dat laat- grafie doen, maar nooit kijken. Laat staan dat ze Dagboek uit 1999 zit één zelfportret dat Van ste is misschien wel iets wat ik van haar had moe- begrijpen dat je zo’n opdracht moet afstemmen Balen maakte voor in de krant. ‘Het was moei- ten leren, maar wat niet echt in mij zit – ik loop op de fotograaf zelf, in plaats van van tevoren al lijk omdat ik nergens op scherp kon stellen. En eerder met een camera achter iemand aan, praat te bedenken hoe het resultaat eruit zal zien.’ ik kon de uitsnede niet van tevoren beoordelen. met mensen, dirigeer ze niet.’ Dat leidt ertoe dat kunstenaars compro- Een millimeter kan het verschil maken tussen Uit het Hollands Dagboek, mei 1998, na een missen moeten sluiten en dus niet meer volle- een mooie foto en een slechte foto.’ bezoek aan een asielzoekerscentrum in Alkmaar: dig achter hun werk kunnen staan. In het geval En dan de eerste pagina van het boek van ‘Wat ik zoek in mensen is niet uit te leggen. Het van Céline was het niet alleen het Rijksmuseum, haar foto’s uit 2002: een foto van ijsbloemen, die

is puur gevoelsmatig. Anders zou het ook een er waren ook andere musea en galeries die aan ze fotografeerde boven haar eigen bed. ­Campert 7.3.2019 trucje worden. Ik heb een afspraak gemaakt haar trokken. Van Zoetendaal: ‘En dat paste niet schreef: ‘Dat is de adem van de fotograaf, die met Awad: hij kijkt heel wijs uit zijn ogen.’ En in haar leefpatroon, en al helemaal niet in haar weet dat ik besta. Die mij aan het licht brengt.’ in december, over de meisjes met de hoofddoek- manier van werken.’ Dat ze daar nu mee is opgehouden, voelt als een jes: ‘Ik wilde laten zien dat het allemaal verschil- Het geheim van de foto’s van Van Balen collectieve afgang. Maar ook dat kan naast alle lende meisjes zijn, dat ze meer zijn dan oh, dat kan Van Zoetendaal deels technisch verklaren. succesverhalen uit de kunst- en museumwereld is zo’n meisje met een hoofddoek.’ Ze hoort dat Ze werkte met een lens die juist niet geschikt geen kwaad. Van Balen heeft ons op onze plaats  de vader van een van die meisjes zo trots is dat was voor portretten. Door heel dicht op het gewezen. AMSTERDAMMER GROENE DE

13 Esther Kroon Kinderpostzegels

Esther Kroons portretten van kinderen verraden en gebruikte een tamelijk harde flits. Een kind een merkwaardige visie op hun ziel. Ze lijken speels, of een klein groepje wordt daardoor éven ‘hard’ fier en onbezorgd, maar zijn het niet. Was dat projectie geïsoleerd, uit de context getrokken, en de ach- tergrond komt er een beetje door in het donker door de fotograaf? Zag Kroon iets wat er niet was? te staan. De camera verandert zo van een arge- loze passant, een toevallige observator, tot een Koen Kleijn middel waarmee de fotograaf en haar flitslamp actief willen penetreren in het ‘innerlijk leven’ van die kinderen. Het is af en toe ronduit onge- makkelijk. Het is soms alsof Kroon haar onder- In 1989 kreeg de jonge fotograaf Esther Kroon onder de douche van het zwembad, hingen rond werpen op scherp heeft gezet, aan het schrik- (1966-1992) een opdracht van het Amster- in de buurt, enzovoorts. De aantekeningen op ken heeft gemaakt, alsof die kinderen die in dat dams Fonds voor de Kunst voor een reportage- haar prints spreken boekdelen over waar haar zomerse zwembad rondrennen en plonzen en serie over ‘kinderen in Amsterdam’, ten behoe- belangstelling naar uitging: ‘Ganzenhoef 19 aug. douchen niet werkelijk vrolijk zijn, maar juist ve van het Gemeentearchief (nu Stadsarchief). Negerjongetje met Stok + 1 oog’. ‘Jeugdland west geplaagd, belast, onzeker, belemmerd, bedrem- Kroon had kort daarvoor, min of meer op de 15 juni; jongetje met grote witte onderbroek meld, verlegen, kwetsbaar. Een vergelijking die bonnefooi, een serie portretten gemaakt van bij stapel hout’, ‘Negerjongetje in badje bij flat voor de hand ligt – en vaker is gemaakt – is met kinderen in Barcelona. Een professionele foto- Grunder’, ‘Jongens onder de douche, Bijlmerbad’. het werk van Diane Arbus. Ook zij fotografeer- graaf was ze nog niet en een volwaardig kunste- Het zijn portretten van in doorsnee vrolij- de mensen in ogenschijnlijk normale scènes, op naar evenmin; na terugkeer had ze een cursus ke kinderen, maar onbekommerd zijn ze niet. straat en in het park, maar haar beelden wer- gevolgd en les genomen bij Rineke Dijkstra, die Kroon koos opnieuw een laag camerastandpunt ken even ontregelend, omdat ze de vinger wist een belangrijke mentor voor haar zou worden. Op basis van haar foto’s uit Barcelona kreeg zij de opdracht. Pas een jaar daarna meldde ze zich voor een ‘formele’ opleiding aan de Gerrit Riet- veld Academie. Omdat de carrière van Kroon al heel snel Recreatiegebied / Recreation Area Spaarnwoude, Amsterdam, 1989 daarna in de knop werd gebroken – ze werd in 1992 in Guatemala bij een roofoverval vermoord – blijft die Amsterdamse serie haar belangrijkste werk. Dat is triest. Het is tegelijkertijd ook merk- waardig, want als iemand op haar 23ste zonder al te veel formele instructie zo’n serie produceert, dan is het meestal nog te vroeg om al van een volwaardig kunstenaarschap te spreken. Maar Kroons talent was kennelijk onmiskenbaar en haar doorbraak kwam daarna snel: Vrij Neder- land publiceerde in 1990 tien pagina’s met haar Zomerkinderen van 1989. Uit die serie Amsterdamse kinderen spreekt behalve dat onmiskenbare talent en het ver- mogen bepalende technische keuzes te maken ook een levensgevoel – misschien zelfs een visie. In Barcelona had Kroon voornamelijk zigeu- nerkinderen gefotografeerd, steeds vanuit een laag standpunt, met flitslicht, tegen het decor van hun armoedige woonbuurt. In Amsterdam deed zij hetzelfde. De foto’s werden in de zomer van 1989 her en der in de stad gemaakt, zij het niet in de ‘betere buurten’. Ze koos voor de meer

7.3.2019 verfomfaaide of veronachtzaamde wijken. Ze werkte in Zuidoost in Venserpolder en Ganzen- hoef, rond de Cruquiusweg in Oost, in de Van Ostadestraat in De Pijp, op de zomerkampen ‘Jeugdland’ in Noord en West, in het pierenbad- je van het Vondelpark en bij de openbare zwem- baden Brediusbad en De Mirandabad. Het was Esther Kroon / Courtesy Nederlands Fotomuseum, Rotterdam Fotomuseum, Nederlands Courtesy / Kroon Esther DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE zomer: de kinderen speelden op straat, keetten

14 omdat ze niets anders geleerd hebben, en veel op het hoofd dragen omdat het niet anders kan en zelfs water gedragen moet worden. Ik maak er foto’s van, ook als ze op straat van de honger ster- ven; ze kunnen niets terug doen.’ Een trauma, dus, maar zoals zoveel Neder- landers had Oorthuys zich na de bevrijding her- pakt en zijn carrière als onafhankelijk fotograaf met energie opgenomen. In de wederopbouw waren er voor fotografen ook legio opdrachten van overheidsinstellingen en bedrijven, zoals de kinderpostzegels. Zes jaar na de verschrikkin- gen van de hongerwinter kon Oorthuys keuzes maken die zonder meer ‘optimistisch’ waren en die even goed gelden als ‘iconisch’, afbeeldingen van een stemming die veel meer omvatte dan de werkelijkheid van die vijf kinderen. Waarmee maar is gezegd dat het bepaald link is, een setje foto’s bij elkaar te zetten en dan te spreken van een ‘tijdsbeeld’, en al helemaal iets te zeggen over

Esther Kroon / Courtesy Nederlands Fotomuseum, Rotterdam Fotomuseum, Nederlands Courtesy / Kroon Esther de intrinsieke motivatie van de persoon achter de camera. Maar intrigerend blijft het, waarom Oorthuys met al zijn emotionele bagage tot die Ganzenhoef, Amsterdam, 1989 goedmoedige, optimistische portretten kwam, en Kroon, jong en – naar het mij schijnt – onbe- kommerd, juist tot heel andere. Esther Kroon kwam uit een gezin in het Gooi dat in haar gedenkschriften veelal ‘progressief te leggen op een onderlaag, een dimensie van en intellectueel’ werd genoemd. Haar vader was absurditeit, verwarring, psychische onzekerheid, röntgenoloog, haar moeder lerares en beleids- agressie en verdriet. Dat lage standpunt, medewerker in de cultuur. Haar drie zusters Ik moest, daarentegen, denken aan de kinder- die harde flits, die poging kozen allemaal een carrière in de kunsten. Een postzegels van Cas Oorthuys uit 1951: vijf por- gelukkige jeugd, dat moet haast wel: Kroon zal tretten van kinderen, gemonteerd op een soort tot penetratie, het is er het zelfvertrouwen aan hebben ontleend om Nederland-in-wederopbouw-achtergrond. Een dwingend, priemend als amateurfotograaf zomaar naar Barcelona af stadskind, een visserskind, een jongen op een te reizen en de achterbuurten op te zoeken. bouwplaats. Opgewekte gezichten, lachend; Het interessante aan de Amsterdamse serie Oorthuys’ eigen dochter Hansje is één van de vijf. is dat Kroon ondanks de prilheid van haar car- Het beeld is typisch voor die vroege jaren vijf- ernstig hongerende, verweesde en verarmde kin- rière zo’n doelbewuste keuze maakte. Dat lage tig, zult u denken: de sluier van oorlog en bezet- deren, dolend door de kale straten van de stad, standpunt, die harde flits, die actieve poging tot ting is afgeschud, er is oog voor de jeugd, de toe- groeiden uit tot iconen van ‘hongersnood’. In penetratie, het is allemaal dwingend, priemend. komst, de doorbraak, de nieuwbouw. 1955 werd zo’n foto van Oorthuys opgenomen in Het is duidelijk deel van een strategie om een Oorthuys had in de oorlogsjaren in Amster- Edward Steichens reizende fototentoonstelling bepaald beeld van het leven van die kinderen te dam doorgewerkt – grotendeels clandestien, Family of Man, onder de kop Famine, en ging vormen, en niet alleen maar uit de werkelijkheid want in november 1944 was een verbod afge- de wereld over. aan te nemen en te accepteren. kondigd op ‘het fotografeeren, filmen, teekenen, In 1969 kreeg Oorthuys een ere-tentoon- Het lijkt me dat daarin vooral de invloed van alsmede het op eenigerlei andere wijze afbeel- stelling in het Stedelijk Museum Amsterdam, het werk van Rineke Dijkstra zichtbaar is. Ook den van personen en zaken, welke zich buiten ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. In zij zette ‘de kinderziel’ in een onthutsende, ern- besloten ruimten bevinden’. Dat er foto’s bestaan het boek dat daarbij verscheen, Mensen/People, stige kwetsbaarheid neer. Ook zij gebruikte flits- van de ontberingen tijdens de Hongerwinter is maakt hij er melding van dat de oorlog – en met licht om haar geportretteerden nét even aan hun

dus te danken aan Oorthuys en aan zijn dappe- name dat ‘laatste jaar’ – diepe sporen had nage- dagelijkse werkelijkheid te ontrukken, om een 7.3.2019 re collega’s als Emmy Andriesse, Charles Brey- laten: ‘Ik werd geboren in 1908 en twee wereld- beeld van die onderhuidse laag te geven, die ver- er, Krijn Taconis en Ad Windig. Direct na de oorlogen zijn wel veel in één leven, en crisis en vreemdende kwetsbaarheid die de kijker een bevrijding produceerden zij een speciale uitga- armoede, en in de oorlog stierven veel vrienden ongemakkelijk gevoel geeft. Zo keek Kroon rond ve, Er moet veel strijd gestreden zijn, met foto’s en we waren bang en nu is er altijd wel oorlog, in zomers Amsterdam, omringd door spelende die werkelijk ‘iconisch’ zijn geworden (eindelijk maar god zij dank nog niet hier. Wij zitten in de en lachende kinderen. Met haar camera riep ze kan dat woord eens worden gebruikt waarvoor welvaart en eten te veel en zijn toerist in arme een gevoel van duisternis op, bij Ganzenhoef, in  het is bedoeld). De beelden die zij maakten van landen waar de mensen vrolijk zijn en lachen de Van Ostadestraat, in het De Mirandabad. AMSTERDAMMER GROENE DE

15 Julie Greve Als voor een onzichtbare spiegel

De ruimte tussen het spontane en het geënsceneerde fascineert Julie Greve. Haar foto’s van jonge mensen tonen hun zelfbewustzijn.

Jan Postma Foto’s Julie Greve

Forest Scene, 2017

Het is donderdagochtend en er is geen levende gaandeweg nog moet zien op te pikken. Pas fotograferen. Pas tijdens haar studie, toen ze ziel te bekennen, maar de uitbater van het zorg- daarmee ontwikkel je ook langzaam een eigen zich gedwongen zag aan de lopende band beeld vuldig rustiek ingerichte koffietentje – ‘alleen esthetiek.’ te produceren, raakte ze langzaam maar zeker lokale producten’ – heeft principiële bezwaren Bij het maken van haar portretten en licht bevangen door de fotografie. tegen het gebruik van opname-apparatuur in de geënsceneerde tableaux vivants gebruikt ze Ze keerde terug naar de streek waar ze was winkel. Julie Greve (27) haalt haar schouders op alleen natuurlijk licht. ‘Mijn eigen afdrukken opgegroeid om er te fotograferen. Munkebo is en zegt dat ze honderd meter verderop nog wel schieten daarom nog alle kanten op. Soms foto- grotendeels gebouwd om de arbeiders van een een andere plek weet waar we kunnen gaan zit- grafeer ik ’s ochtends en dan zit er veel blauw in nabije scheepswerf te huisvesten. Het is een ten. Aan de overzijde van Arnold Circus, een cir- de opname. Soms later op de dag of wanneer het bekend verhaal in de perifere gebieden: eerst kelvormige straat in Shoreditch met in het mid- zonniger is en dan neigen de foto’s naar rood of verdwijnen de banen, dan de winkels en op den den een parkje, drukt de Deense fotograaf op een geel. Ik heb geen controle over het daglicht en ik duur is er steeds minder te beleven. Haar fami- bel. Op de netjes aangeharkte binnenplaats van mis nog de techniek om dat tijdens het afdruk- lie woont er nog altijd. Greve vermoedt dat haar een voormalige school staat een kleine kantine. ken te corrigeren. Een goede drukker weet hoe ouders het ironisch vinden dat ze is verhuisd Februari is precies halverwege maar het terras je de achtergrond neutraal en de huidtinten rea- naar Londen – waar het leven in veel opzichten staat uitgestald – het is ook in Londen al dagen listisch krijgt.’ ook niet makkelijk is – maar toch telkens terug- voorzichtig lente. komt om te werken. Londen is duur en biedt Greve, halflang donkerblond haar en lich- Ze heeft geen achtergrond in de kunsten, zegt haar qua fotografie weinig inspiratie, maar ze te ogen, is een dag eerder teruggekomen uit ze meerdere keren op de toon van de dilettant koestert het leven dat ze er heeft opgebouwd. Amsterdam, waar ze de prints zag die de in die weet dat wat ze maakt waardevol is, maar ‘Het teruggaan heeft wel iets met nostalgie te Nieuw-Zeeland geboren meesterdrukker Peter die gewend is zich te bewegen tussen mensen maken’, zegt ze. ‘Je groeit op in een kleine stad en Svenson voor haar vervaardigde. Ze is verguld voor wie dat niet vanzelfsprekend het enige is je kunt niet wachten totdat je kunt vertrekken. met het resultaat. ‘Mijn eigen afdrukken zijn wat ertoe doet. Greve groeide op in Munkebo, Maar op een gegeven moment kom je terug en vrij klein, en om je eigen foto’s dan plotseling zo een dorp niet ver van Odense, de derde stad van denk je plotseling: oh, it’s quite nice.’

7.3.2019 enorm groot te zien... dat is een bijzondere erva- Denemarken. Ze ging naar Londen om aan de ring. En hij had een kaart van Denemarken aan gerenommeerde kunstacademie Central Saint ‘Als je veel foto’s moet maken begin je eerst de de muur hangen’, vertelt ze opgewekt. Martins een opleiding met een ‘verschrikkelij- mensen om je heen, op school en in je fami- ‘Het is nog niet zo lang geleden dat ik zelf leer- ke titel’ te volgen: Fashion Communication and lie, te vragen model te staan. Maar na verloop de kleurenfoto’s af te drukken. En de lessen die Promotion. Aanvankelijk dacht ze styliste of iets van tijd begon ik ook vreemden die ik op Face- ik bij het International Center of Photography van dien aard te willen worden. Ze had als tie- book of Instagram tegenkwam te benaderen.’ volgde hebben me vooral de basistechniek bij- ner wel een digitale spiegelreflexcamera gehad, Greve haalt een telefoon met een grote ster in

DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE gebracht. Er zijn zoveel dingen die je vervolgens maar verder geen idee wat ze ermee zou moeten het scherm te voorschijn en opent Instagram. Ze

16 Foto’s Julie Greve

By the Bench, 2018

scrollt naar beneden totdat ze bij een foto aan- hoe mensen zich voelen bij het idee te worden tussen je twaalfde en je veertiende. Daarna word komt die ze volgens de app 114 weken geleden gefotografeerd. je langzaam maar zeker onafhankelijk. En dat uploadde. Het is een identieke tweeling, Freja Zeker als ik iemand voor het eerst fotografeer gevoel van onafhankelijkheid was ook iets wat en Sidsel. De een draagt een jurk, de ander een probeer ik ervoor te zorgen dat iemand de tijd ik zocht in de geënsceneerde groepsfoto’s die ik T-shirt met ­engelen erop, maar ze hebben alle- heeft om aan het idee gewend te raken en wat maakte.’ bei lang blond haar en de grove gelaatstrekken te ontspannen. Het gebruik van een technische die kinderen soms in hun vroege puberteit plots camera helpt daarbij. De camera is een bewuste Greve haalt een boek te voorschijn. Het omslag kunnen krijgen. ‘Dit was een tweeling die ik niet manier om het proces te vertragen. Al beginnen wordt vrijwel volledig gevuld door een foto van echt kende, al had ik ze wel gezien in winkels mensen soms te gapen.’ drie meisjes, gezeten aan een rode tafel aan een waar ik als tiener werkte. Greve noemt het ‘geen geheim’ dat ze het raam waardoor zacht licht naar binnen valt. Ze Ze regisseert haar onderwerpen niet te werk van Rineke Dijkstra bewondert. En tijdens verontschuldigt zich voor de povere kwaliteit van nadrukkelijk. ‘Als ik een portret van iemand haar studie ontdekte ze ook in de bibliotheek het drukwerk. Er was even geen geld meer voor maak, probeer ik iemand gewoon zichzelf te een boek van Céline van Balen – naast wier werk iets chiquers, maar haar docenten wilden toch laten zijn. Ik zeg dat ze kunnen doen wat ze wil- haar foto’s vanaf deze maand in Huis Marseille dat ze iets als een catalogus zou maken. len. Sommige mensen worden heel verlegen, te zien zijn. Het werk van beide fotografen wordt Het is een mooie, vreemde foto. Twee van de terwijl anderen uitbundig gaan glimlachen. volgens Greve gekenmerkt door een soort gevoe- drie meisjes kijken naar iets buiten beeld. De Dan zeg ik maar dat dat prima is, maar dat ze ligheid die ze in haar eigen werk ook zoekt. ‘Het derde neemt schijnbaar een van de twee ande- het niet voor mij hoeven te forceren. Ik besef- hangt samen met hoe je zo’n grote camera voor ren in zich op. Twee hebben een elleboog op tafel te tijdens het fotograferen van mijn afstudeer- iemand neerzet. Ook gefotografeerd worden is gezet en laten hun kin rusten in de palm van hun project ook dat mijn foto’s grotendeels gaan over moeilijk. Je hebt vage ideeën over hoe je eruit hand. De derde hangt nonchalant achterover zou willen zien. En evengoed gedachten over hoe tegen de leuning van haar stoel. Hoe oud ze zijn je er waarschijnlijk echt uitziet. Het is alsof je valt moeilijk in te schatten. Een jaar of zestien, voor een onzichtbare spiegel staat. En dat sluit denk ik. De sfeer op de foto is ontspannen, maar

‘Sommige mensen wel aan bij de jonge mensen die ik fotografeer. de vraag wat deze kinderen hier doen – en waar 7.3.2019 worden verlegen, terwijl Opgroeien is in zekere zin ook het zoeken naar dat hier is – valt niet te beantwoorden. De twee een beeld van jezelf.’ meisjes die het beeld uit kijken lijken nog na te anderen glimlachen. Dan Voor haar afstudeerproject fotografeerde ze denken over hoe ze poseren. zeg ik dat dat prima is’ Deense meisjes tussen de zestien en de acht- Maar de derde, die met het donkere haar die tien. ‘Het moment in je leven waarop je jezelf het blonde meisje tegenover haar nieuwsgierig echt leert kennen. De grootste worsteling vindt bekijkt, lijkt te zijn vergeten dat ze even eerder

volgens mij daarvóór plaats, misschien vooral bewust een houding heeft aangenomen. Ze doet AMSTERDAMMER GROENE DE

17 regelt, het gevaar ligt ook op de loer dat je plotse- ling alleen nog maar met opdrachten bezig bent. Het wordt al heel snel moeilijk om nog te zeggen: nee, ik wil me nu drie maanden op mijn eigen projecten richten.’ Gevraagd waarom ze denkt dat haar werk in de smaak viel valt ze even stil. ‘Ik voel niet echt de behoefte om mijn eigen werk als authentiek te omschrijven, maar ergens heb ik wel het idee dat hoe sommige anderen ernaar kijken met dat idee samenhangt. Ik heb het idee dat mensen het gevoel hebben dat ze zich tot mijn foto’s kunnen verhouden. Maar werken aan een campagne is toch echt iets anders. Je maakt het beeld voor iemand anders, je verkoopt iets voor iemand die het idee heeft dat hij zich kan inkopen in jouw ­esthetiek. Zelfs als je relatief vrij wordt gela- ten worden er nog altijd heel veel voorwaar- den gesteld. En daarnaast krijg je natuurlijk gewoon een berg kleren opgestuurd waarmee je het maar moet zien te doen. Ik herinner me nog hoe ik de doos van JW Anderson opende en dat ik een lange witte jurk zag en dacht: wat moet ik hier in ­vredesnaam mee? Het was een soort trouwjurk, of iets wat je draagt tijdens je confirmation.’ Dat in Denemarken populaire ritueel, de protestantse openbare belijdenis van het geloof, vergelijkbaar met het katholieke vormsel, is iets

Julie Greve Julie wat haar momenteel ook bezighoudt. Er is nog Laura Emilie, 2017 niets en ze twijfelt hoeveel ze erover kwijt wil. Er zijn mensen die haar vertellen dat ze eens heel wat iemand van haar leeftijd hoort te doen: iets Neem de foto van de drie meisjes bij het bankje. ergens anders vergelijkbare thema’s zou moe- tussen genoegzaam niksen en de onbevattelijke Ikzelf voel me bij dat beeld vooral aangetrokken ten fotograferen, maar ze heeft niet het gevoel wereld proberen te begrijpen in. In de inleiding door het meisje in het midden, het meisje in het dat ze klaar is met de streek waar ze vandaan in het boek citeert Greve Roland Barthes: ‘ You rood dat haar armen over elkaar geslagen heeft. komt. De band die ze met haar geboortegrond transform yourself in advance into an image’. Ik kijk op de een of andere manier automatisch voelt is belangrijk voor wat ze met haar werk wil ‘Toen ik tijdens mijn studie serieus begon naar haar en vraag me vanzelf af wat ze zou kun- bewerkstelligen. En tijdens haar studie moest te fotograferen raakte ik al snel geïnteresseerd nen denken. Maar ik heb ook wel eens iemand alles vaak snel gebeuren, nu is er meer tijd. in het vage gebied tussen het spontane en het gesproken die zei: nee, het gaat allemaal om dat Ze vertelt over de rol die de belijdenis in het geënsceneerde, en een van mijn docenten zei dat meisje dat op het bankje zit. De foto gaat over de leven van jonge Denen speelt. In Denemarken ik goed naar het werk van Jeff Wall moest kij- hiërarchieën die je op zo’n leeftijd hebt, zij is de is het gebruikelijk dat dit ritueel rond het der- ken. Dat deed ik, maar zonder verder van tevoren leider van dit groepje.’ tiende of veertiende levensjaar plaatsvindt. ‘Het er iets over te lezen. Ik kon alleen maar ­denken: draait om de volwassenwording. Je draagt een huh? Wat gebeurt hier allemaal? In Walls Tijdens haar laatste jaar aan Central Saint Mar- witte jurk of een pak en er worden feesten geor- geval moet je echt meer weten over zijn ideeën tins wees iemand Greve op een door mode-­ ganiseerd. Veel mensen zijn helemaal niet meer en beweegredenen om het te kunnen begrijpen.’ ontwerper Jonathan Anderson georganiseerde religieus, maar het is een heel sterke traditie. In Toen Greve zelf foto’s begon te ensceneren wedstrijd en ze besloot haar werk in te sturen. mijn eigen klas waren er hooguit drie mensen die liet ze haar onderwerpen liever zo veel mogelijk Samen met twee anderen werd ze uit meer dan ervoor pasten. vrij. ‘Ze waren allemaal zo verschillend, ze rea- tweeduizend inzenders gekozen om de collec- Het is gebruikelijk dat er groepsfoto’s worden geerden allemaal zo anders op de camera en op tie van het label van Anderson te fotograferen. gemaakt en als je naar die beelden kijkt leer je de vragen die ik ze stelde. Ik probeer ervoor te Het leverde haar een hoop aandacht op, maar ze zo veel over die leeftijd. Greve trekt een verstijfd zorgen dat mensen op een of andere manier hun besefte ook dat het succes in sommige opzichten gezicht. ‘Het is allemaal zo ongemakkelijk.’ eigen lichaamstaal weten te behouden. te vroeg kwam. ‘Er wordt van alle kanten aan je ‘Het is een ritueel dat meerdere dagen in Ik hoop ook dat mijn beelden daarmee op de getrokken en er wordt je van alles aangeboden. beslag neemt. Na de belijdenis krijg je een nieuw een of andere manier open blijven. In de zin dat Niet alleen heb ik geen agent die zulke dingen pak aangemeten en ga je op blue Monday de deur mensen in de gelegenheid zijn ze zelf te interpre- uit om het geld dat je cadeau hebt gekregen uit te

7.3.2019 teren. In het werk van Wall zie je eigenlijk altijd geven. Nou goed, daar wil ik op de een of andere hoe mensen dingen aan het doen zijn. Iedere manier iets mee. Maar ik ben nog niet begonnen foto bevat actie en vertelt een verhaal dat Wall ‘Opgroeien is in zekere en weet niet of het ervan komt. Ik ben het nog wil vertellen. Bij mijn foto’s voel je ergens ook zin ook het zoeken aan het uitvogelen. Om zo’n project te kunnen dat het om een gecreëerde situatie gaat. Maar ik uitvoeren moet ik ook geld zien te verdienen. En probeer foto’s te maken waarin mensen geen hel- naar een beeld van dat kan in de modewereld. Het is alleen zaak een der verhaal uitbeelden, beelden waarin ze in hun jezelf’ balans te vinden en ik zit op dit moment eigenlijk  DE GROENE AMSTERDAMMER GROENE DE eigen wereld lijken te verkeren. ook in een vreemde tussenfase.’

18 OPEN STUDIOS 15 & 16 MAART 2019 , 2018 Beeld: Nina Glockner, Detector Voice Collective

Vrijdag 15 maart VAN Jan van Eyck Academie opening 17.00-19.00 uur Academieplein 1 Zaterdag 16 maart 6211 KM Maastricht 10.00-17.00 uur EYCK janvaneyck.nl

De app is gratis voor abonnees

1901 ep app 1/2 pagina.indd 1 15-01-19 17:24 Nederlands Kamerkoor Peter Dijkstra chef-dirigent Erik Bosgraaf blokfluit Spinvis muziek & teksten met Arjan Ederveen

t 14 /m 24 maart 2019 www.nederlandskamerkoor.nl/vergeten

een concert over dementie