O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA O’RTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ
BERDAQ NOMİDAGİ QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ
Gumanitar fakulteti
Tarix va arxeologiya kafedrasi.
TARİXİY MANBAShUNOSLİK
Bakalavrlar uchun
Tuzuvchi: t. f. n. Tureeva. G. A
Nukus 2008
1 1-Mavzu. Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari Darsning mazmuni: Tarix ilmida manbashunoslik fanining tutgan o’rni, uning asosiy xususiyatlari, predmeti, maqsad va vazifalari h’aqida malumot, mavjud ilmiy adabiyotlar qisqacha tah’lili beriladi. Reja: 1.1. Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad. 1.2. Manbashunoslik fanining predmeti va vazifalari. 1.3. Manbalar turlari. 1.4. Manbashunoslikka oid adabiyotlarni tah’lili. 1.5. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. 1.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. Asosiy tushunchalar: manba, tarixiy manba, birlamchi manba, asl nusxa, avtograf, bitik, bitma, yozma yodgorlik, qo’lyozma, qo’lyozma kitob, toshbosma, litografik kitob, nashr, ommaviy nashr, ilmiy akademik nashr, faksimile, arxeografiya, asosiy arab yozuvlari, rwyh’atga olish, tavsifga olish, tasniflash – kataloglashtirish, fih’rist – katalog, kartochka, annotatsiya, monografik tavsif. 1.1. Manbashunoslik fanini wrganishdan maqsad Manbashunoslik fanini wrganishdan maqsad talabalarda ushbu fan soh’asi twg’risida umumiy tushuncha h’osil qilish va ularda qiziqish uyg’otish va O’zbekiston tarixini manbalar asosida mustaqil wrganishga h’arakat qildirishdan iborat. Tarixiy fakt va voqealar baёni inson xarakteri, malumot beruvchi shaxs, guruh’, firqa, sulola, mazh’ab va mamlakatlar manfaati ywlida turlicha talqin qilinishi mumkin. Masalan, Wzbekiston yaqin tarixi mamlakatimizning X1X asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi siёsiy voqealar turli davrlarda, manbalarda va turli mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinmoqda. Bular wz davrida yaratilgan ёzma ёdgorliklar, tarixiy h’ujjatlar va solnomalarda qanday baёn qilingan? Shwro davrida qanday tushuntirildi? Va nih’oyati mustaqillik sharoitida tarixiy adolatni tiklash, manbalar asosida xolis va obektiv bwlib wtgan voqealarni bilishimiz mumkin va kerak. Bu esa manbashunoslik fanisiz, manbalarga ilmiy ёndoshuvsiz mumkin emas. Chunki, wsha davrdagi ёzma ёdgorliklar aksariyati arab alifbosi asosidagi ёzuvimizda, bir qismi rus tilida h’am bitilgan va wsha davrga xos tarixiy xususiyatlarga ega. Xulosa, manbashunoslik fani yurtimiz tarixi twg’risida xolis va obektiv bilim olishga, wzligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni bilishga xizmat qiluvchi tarix fanining muh’im soh’alaridan biridir. 1.2. Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muh’im soh’alaridan biri bwlib, turli (moddiy, etnografik, ёzma va boshqa) manbalarni wrganish h’amda ulardan ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jih’atlarini wrganadi. Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz? Tarixiy manba deganda uzoq wtmishdan qolgan, tabiat va jamiyatning malum bosqichdagi kechmishini wzida aks ettirgan moddiy va manaviy ёdgorliklarni tushunamiz. 2 Moddiy ёdgorliklarga - qadimiy obidalar, manzilgoh’lar va mozarlar, shah’arlar, qasrlar va qalalar xarobalari, uy-rwzg’or buyumlari va boshqalar kiradi. Manaviy ёdgorliklar deganda qadimgi ёzuvlar, xalq og’zaki ijodi namunalari, afsonalar, ёzma ёdgorliklar – bitik, qwlёzma kitob, h’ujjatlar va arxiv materiallari tushuniladi. Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bwlgan va uning xususiyatlarini wzida aks ettirgan moddiy va manaviy ёdgorliklardan iboratdir. Ularni wrganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz. Manbashunoslik fani ijtimoiy fan soh’asida asosan ikki xil bwlishi mumkin- tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni wrganishdir. Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni qidirib topish, ularni rwyxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada wz aksini topgan ёki baёn etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni twla va obektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiёtini wrganishdagi ah’amiyatiga bah’o berish, manbashunoslikning asosiy vazifasi h’isoblanadi. 1.3. Manbalar turlari Tarixiy manbalarni, ularning umumiy xarakteri, wtmishni wzida aks ettirishga qarab quyidagi olti asosiy guruh’ga bwlish mumkin.
1.3.1. Moddiy (ashёviy) manbalar Malumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40 ming yillik davrni wz ichiga oladi, lekin ёzuv paydo bwlganiga esa kwp vaqt wtganicha ywq. Masalan, tsivilizatsiyaning ilk wchoqlaridan biri bwlmish Markaziy Osiёda dastlabki ёzuv arameycha xat negizida taxminan eramizdan avvalgi birinchi ming yillik wrtalarida paydo bwlgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning malumotiga kwra, yurtimizda arab istilosiga qadar wn sakkiz ёzuv turi mavjud bwlgan ekan. Lekin, afsuski, kwh’na tariximizni wzida aks ettirgan ёzma ёdgorliklarning katta qismi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Ularning kwpchiligi bosqinchilik urushlari vaqtida, qolaversa tabiiy ofatlar oqibatida ywq bwlib ketgan. İlk tarixning ayrim lavh’alari wtmishdan qolgan va insonning ijtimoiy faoliyati bilan bog’liq bwlgan moddiy ёdgorliklarda, aniqrog’i ularning bizgacha saqlangan qoldiqlari etib kelgan. Xullas, moddiy (ashёviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istiqomat qilgan va dafn etilgan joylar, ularning meh’nat va urush qurollari, bino va turli inshootlar (qala va qasrlar, h’ammomlar va karvonsaroylar, h’unarmandchilik ustaxonalari h’amda suv inshootlari va boshqalar)ning qoldiqlari, uy-rwzg’or buyumlari va zeb- ziynat taqinchoqlari tushuniladi. Moddiy ёdgorliklarni qidirib topish va wrganish ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -qadimiy, logos – ilm; wtmish h’aqidagi ilm; kishilik jamiyatining uzoq wtmishni wrganuvchi ilm, qadimshunoslik) shug’ullanadi.
3 1.3.2. Etnografik manbalar Xalqlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bwlgan material va malumotlar etnografik manba h’isoblanadi. Masalan, xalq, qabila va urug’ nomlari, inson qwli va aql –zakovati bilan yaratilgan qurol va buyumlarning naqsh va bezaklari, kishilar ongida, shuningdek, og’zaki va ёzma adabiёtda saqlanib qolgan wtmish urf-odat va ananalari, kishilarning turmush tarzi etnografik manba h’isoblanadi. Bularning barchasini etnografiya (yunon, etnos – xalq, grapxo – ёzaman, xalq h’aqida malumotlar; xalqshunoslik) ilmi tekshiradi va wrganadi.
1.3.3. Lingvistik manbalar Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, aniqrog’i uning leksik-swz boyligi tarkibidagi uzoq wtmishdan qolgan, ijtimoiy – iqtisodiy, mamuriy va yuridik atamalar, masalan, xiroj - wrta asrlarda ah’olidan, asosan deh’qonlardan olinadigan asosiy soliq; daromad solig’i; ushr – daromadning wndan bir qismini tashkil etgan soliq; zakot – chorva va mulkdan kambag’allar uchun yiliga bir marta olinadigan soliq; cuyurg’ol – shah’zodalar va amirlarga toju taxt oldida kwrsatgan katta xizmatlari uchun beriladigan er-suv; tansuqot – kamёb, etiborga molik buyum, mato; podshoh’lar, xonlar va nufuzli kishilarga qilinadigan tortiq; cherik - qwshin; qorovul - qwshinning oldi va ёn tomonlarida boradigan maxsus h’arbiy bwlinma; xalifa –Muh’ammad payg’ambarning wrinbosari, wrta asrlarda arab musulmon feodal davlatining boshlig’i; mirishkor – twg’risi – miri shikor, podshoh’ va xonlarning ov qushlari va ov h’ayvonlarini tasarruf etkvchi mansabdor; mirob – suv taqsimoti bilan shug’ullanuvchi mansabdor; qozi –shariat asosida ish yurituvchi sudya; ёrlig’ -wrta asrlarda h’ukmdor tarafidan beriladigan rasmiy h’ujjat; vaqfnoma –masjid, madrasa, xnaqoh’ va mozorlarga inom etilgan er - suv h’aqidagi tuzilgan maxsus h’ujjat va boshqa atamalar juda kwp uchraydi. Bu va shunga wxshash atamalar shubh’asiz qimmatli tarixiy material bwlib, ajdodlarimizning ijtimoiy – siёsiy h’aёtini wrganishga ёrdam beradi. Ularning kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani wrganadi.
1.3.4. Xalq og’zaki adabiёti Og’zaki adabiёt madaniyatning eng qadimgi qismi bwlib, uning ildizi ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib taqaladi. Og’zaki adabiёtning ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari, shuningdek, Tabariy, Masudiy, Beruniy, Firdavsiy, İbn al-Asir kabi sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha etib kelgan. Kayumars, Jamshid va Siёvush h’aqidagi afsonalar, Amort va Sparetra, Twmaris va Shiroq h’aqidagi qissalar shular jumlasidandir. Urug’chilik davri tarixini, ayniqsa, patriarxal – munosabatlarini wrganishda “Alpomish”, “Gwrwg’li” kabi dostonlar, shuningdek, xalq ertaklari, marosim qwshiqlari, matal va topishmoqlarning roli h’am benih’oyat kattadir. Bu xalq durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turish – turmushi, manaviy qiёfasi, urf-odati, ayniqsa, uzoq wtmishda h’ukm surgan ijtimoiy munosabatlar h’aqida qimmatli malumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan folklor (nem. Folk – xalq, lore – bilim; donishmandlik, xalq donoligi) fani shug’ullanadi.
4
1.3.5. Ёzma manbalar Ёzma manbalar tarixiy manbalarning muh’im va asosiy turidir. İnsonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog’i kishilarning wzaro munosabatining natijasi wlaroq yaratilgan va wsha zamonlarda sodir bwlgan ijtimoiy-siёsiy voqealarni wzida aks ettirgan manba sifatida wrta asr (U1-X1X asrlar) tarixini wrganishda muh’im wrin tutadi. Ёzma manbalar wz navbatida ikki turga bwlinadi: 1.Oliy va mah’alliy h’ukmdorlar mah’kamasidan chiqqan rasmiy h’ujjatlar (ёrliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-h’isobot daftarlari, rasmiy ёzishmalar). İjtimoiy-siёsiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni wrganishda rasmiy h’ujjatlar, moliyaviy - h’isobot daftarlari va ёzishmalarning ah’amiyati benih’oya kattadir. Rasmiy h’ujjatlar ijtimoiy-siёsiy h’aёtni malum yuridik shaklda bevosita va kwp h’ollallarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir. Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy ёzishmalarda soh’talari h’am uchrab turadi. Shuning uchun h’am ulardan foydalanilganda diqqat-etibor va zwr eh’tiёtkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, undan biron ijtimoiy- siёsiy voqea ёki faktni talqin etish uchun foydalanish jaraёnida, bittasi bilan kifoyalanmasdan, wxshash bir necha h’ujjat, manbalarni qwshib wrganmoq zarur, chunki bitta h’ujjatda faqat bir kelishuv ёki fakt ustida gap boradi. Shuning uchun faqat bir h’ujjat bilan malum ijtimoiy-siёsiy masala ustada qatiy fikr yuritib, umumlashtirib qatiy xulosaga kelib bwlmaydi. 2.Tarixiy, geo-kosmografik h’amda biografik asarlar. Tarixiy, geo-kosmografik, h’amda biografik asarlar twg’risida shuni aytish kerakki, ular h’ukmron sinfning topshirig’i bilan ёzilgan va shu tufayli ularning sah’ifalarida kwproq podshoh’lar va xonlarning, amirlar va yirik ruh’oniylarning h’aёti va faoliyati ёritilgan, moddiy boylik yaratuvchi meh’natkash xalqning tarixi esa kwp h’ollarda chetlab wtilgan. Xullas, bu asarlarda, yani ёzma manbalarda h’ukmron feodal sinfning dunёqarashi wz ifodasini topgan, wsha sinfning maqsad va manfaatlari ifoda etilganligi bilan ajralib turadi.
1.3.6. Mwjaz rasm-miniatyuralar X-XIX asrlar davomida qwlёzma kitoblarini ziynatlash uchun yaratilgan nafis mwjaz rasmlar h’am tarixiy manba bwlib xizmat qiladi. Yurtimiz tarixi va moddiy ashёlar, h’anarmandchilik, kiyim-kechak, memorlik obidalari va umuman moddiy madaniyatimiz xususiyatlarini wrganmoqchi bwlsak, nafis mwjaz tasviriy sanat namunalari- miniatyura rasmlar qimmatli manba rolini wtaydi. Chunki ularda tarixiy ashёlar tasviri aynan, bazan badiiy ijod xususiyatlariga moslashtirilgan h’olda aks ettiriladi. Masalan, buyuk musavvir ustod Kamoliddin Beh’zodning “Samarqanddagi Bibixonim masjidining masjida qurilishi” nomli mashh’ur rasmini eslatish kifoya. Bu rasmda XU asrdagi qurilish jaraёni, unda ishtirok etaёtgan ustalar twg’risida mukammal tasavvur beriladi. Bunday rasmlardan tarixni wrganishda tasviriy vosita
5 sifatida unumli foydalanish mumkin. Biz swnggi yillarda chop etilgan manbalarda ulardan shunchaki befarq foydalanishlarini kwrishimiz mumkin. Umuman, bizgacha etib kelgan qadimgi devoriy rasmlar va qwlёzma kitoblarga ishlangan h’amda aloh’ida muraqqalardagi rasmlar ah’amiyati juda katta. Kwrib chiqqanimizdek, manbashunoslik fani tadqiqot manbalari juda kwp va xilma-h’il bwlib, biz eng asosiylari twg’risida malumot berdik. Shu kunlarda texnika tarqqiёti munosabati bilan yana tovushli manba, foto manba, kino- televidenie manbalari va internet materiallari h’am paydo bwlib, ular ananaviy manbalarni inkor etmaydi, balki qwshimcha vosita bwlib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa kompakt disklarni yaratilishi turli yangi pedagogik vositalarni qwllash imkonini yaratadi. Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental ywnalishi bwlib, bu soh’ada faoliyat olib borish uchun bir necha til va ёzma manbalar twg’risida katta bilim va tajribaga ega bwlish talab qilinadi.
1.4. Manbashunoslikka oid adabiёtlarni tah’lili Bizning tariximiz juda boy, ёzma ёdgorliklarimiz kwp bwlishiga qaramay, wz madaniy merosimizni butun boyligini namoyish etadigan, uning wziga xos xususiyatlari va jah’on madaniyati xazinasiga h’issa bwlib qwshilganlarini aloh’ida kwrsatdigan manbashunoslik fani soh’asida yaratilgan mukammal dasrlik va qwllanmaga ega emasmiz. Lekin yurtimizda tarix fani soh’asida olib borilgan deyarli uch ming yildan uzoqroq davr davomida twplangan tajriba umumlashtirilgani ywq. Hozircha mavjud darslik va qwllanmalar ichida akademik B.Ah’medovning “Wzbekiston tarixi manbalari” darsligi ikkinchi nashrini eng mukammal deb tan olishimiz mumkin. Qimmatli malumotlar jamlangani bilan ajralib turgan bu asar yanada mukammal darslik uchun asos bwlib xizmat qiladi. A.Habibullaevning “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik” qwllanmasida h’am qator ijobiy xususiyatlar mavjud bwlib, ulardan tarixiy manbashunoslik bwyicha darslik tuzishda foydalanish mumkin. A.A.Madraimov tomonidan tuzilgan “Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi”da ilk bor arab, fors va turk tilidagi tarixiy manbalar xususiyatlarini xarakterlashga h’arakat qilingan va manbalalar twg’risidagi malumotlar manba nomi ostida berilishi bilan ajralib turadi. Manbashunoslik fani kwp asrlik ananaga ega bwlsa-da, yurtimiz manbashunosligi yuqorida zikr etilgan asarlarda umumlashtirishga h’arakat qilindi. Manbashunoslikni wrganish uchun birinchi galda tarixga oid ilmiy tadqiqotlar, ёzma ёdgorliklar nashrlari va birlamchi ёzma manbalar bilan bevosita ishlashga twg’ri keladi. Bu soh’ada Ya.G’ulomov, B.A.Ah’medov, A.W. Wrinboev kabi yirik olimlar asarlari, Wzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanaёtgan qwlёzmalar tavsifini wz ichiga olgan 11 jildlik monografik katalog
6 h’amda maxsus katalog – fih’ristlar, tadqiqotlar bwlg’usi manbashunoslar uchun namuna bwlib xizmat qilishi mumkin. Talabalar ёrdamchi manba sifatida entsiklopedik qomuslardan foydalanish mumkin. Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab ёzuvidagi turkiy til va g’arb tillaridan ingliz, nemis va frantsuz tillaridan birini yaxshi bilishi kerak. Bu soh’ada rus tili h’am malum mavqega ega. Manbashunoslik tarix fanining bir qator ёrdamchi soh’alari – paleografiya, diplomatika, geraldika, sfragistika, epigrafika, numizmatika, metrologiya va xronologiya qwlga kiritgan yutuqlariga tayanadi. Paleografiya (yunon. Paleo - qadimiy, grapxo – ёzaman; qadimiy ёzuv) qadimiy qwlёzma asarlarning qog’ozi, muqovasi, siёh’i, ёzuvi va ёzish usullarini tekshiradi. Diplomatika (yunon. Diploma – ikki buklangan qog’oz; h’ujjat) rasmiy h’ujjatlarni wrganish va tah’lil qilish bilan shug’ullanadi. Geraldika (yunon. Gerald –gerb, belgi, nishon) qadimiy gerblar, turli- tuman nishon va belgilarni (masalan, qadimgi turkiy qabilalarning tamg’alari) wrganadi. Sfragistika (yunon. Spragis –muh’r) qadimiy muh’rlar (podshoh’lar, xonlar, amirlar va qozilar muh’rlari) va ularning ёzuvlarini tekshiradi. Epigrafika – (yunon. Epi –ustida, tepasida, grapxo – ёzuv; biron narsa; buyum ustidagi ёzuv) tosh, metall buyumlar, ёg’och va boshqa qattiq buyumlar ustiga wyib ёzilgan qadimgi bitiklarni wrganadi. Numizmatika (lotin. Numis –pul) qadimiy pullarni, ashёsi, shakli, vazni, ёzuvlari, zarb etilgan joyi va vaqtini tekshiradi. Metrologiya (yunon. Metron -wlchov, logos – tushuncha – bilim; wlchovlar h’aqida tushuncha) wtmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda bwlgan og’irlik, masofa va sath’ wlchovlarini wrganadi. Xronologiya (yunon. Xronos – vaqt, logos - tushuncha, bilim; vaqt h’aqida tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda bwlgan yil h’isobi va taqvimni wrganuvchi soh’a. Abu Rayh’on Beruniyning “Osor ul-boqiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar”) nomli asari turli taqvimlarni wrganishga bag’ishlangani uchun Evropada “Xronologiya” nomi bilan mashh’ur. Talabalarga manbashunoslik fanining ywnalishlari va asosiy xususiyatlari twg’risida malumot beriladi.
1.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati 1B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. B. 7-14. 2T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 3.Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7. 7 4.Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17.
1.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar: 1. Manbashunoslik maqsadi nimadan iborat? 2. Manbashunoslikning asosiy mavzui va vazifalari nimadan iborat? 3. Qanday manba turlarini bilasiz? 4. Manbashunoslikka oid qaysi darslik va adabiёtlarni bilasiz?
2-Mavzu. Manbashunoslikning asosiy ywnalishlari. Nazariy va amaliy manbashunoslik
Darsning mazmuni: Ushbu darsda talabalarga amaliy va nazariy manbashunoslik, ёzma manbalarni qidirib topish, tavsifga olish va tadqiq qilish tushuntiriladi.
Reja: 2.1. Manbashunoslikning ywnalishlari asosiy maqsad va vazifalari. 2.2. Nazariy manbashunoslik (ywnalishi). 2.3. Manbalarni turkumlash. 2.4. Arxeografiya.Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tah’lil etish. 2.5. Amaliy manbashunoslik (ywnalishi). 2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish. 2.7. Foydalanilgan adabiёtlar r´yxati. 2.8. Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: qog’oz, qog’ozrez, oh’orlash, muh’ralash, mistar, mistar bog’lash, wlcham, varaqlar soni, jild, muqova, sah’h’of, mujallid, jadval, jadvalkash, vassol, juzv, paygir, naqqosh, muzah’h’ib, shams naqshi, sarlavh’a, lavh’a, zarvaraq, unvon, lola naqshi, turunj naqshi, lachak, girih’, islimiy naqsh, abri bah’or, rassom, musavvir.
2.1. Manbashunoslikning ywnalishlari asosiy maqsad va vazifalari Manbashunoslik fani asosan ikki ywnalishga ega bwlib, u nazariy manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik xususiyatlarini baёn etamiz.
2.2. Nazariy manbashunoslik (ywnalishi) Nazariy manbashunoslik ywnalishi amaliy manbashunoslik tajribasini umumlashtiradi, ёzma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy sharoitni wzida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga
8 kiritishning, amaliy wrganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul va ywllarini aniqlaydi va amaliёtga tavsiya etadi. Ular quyidagilardir.
2.3. Manbalarni turkumlash Sharq ёzma manbalarni turkumlashning yagona aniq bir qoidasi h’ozirgacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qwlёzma manbalar fih’risti bir qismi asarlar tili nwqtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan, Angliyaning Britaniya muzeyida saqlanaёtgan sharq qwlёzmalari yirik sharqshunos Charlz Riё tomonidan ularning qaysi tilda ёzilganiga qarab, arab, fors va turkiy tildagi qwlёzmalarni aloh’ida, aloh’ida tavsifga olib fih’rist tuzgan. Frantsiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonadagi saqlanaёtgan sharq qwlёzmalari h’aqida Edgar Bloshe h’am shu tartibda katalog tuzgan. Toshkentdagi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasidagi qwёzmalar birinchi bor saqlanaёtgan tashkilot “Wzbekiston Fanlar Akademiyasi Sharq qwlёzmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning wn bir jildda nashr etilgan. Hozir qwlёzmalarni qaysi fan soh’asiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda. Bazi manbashunoslar qwlёzmalarni mazmuniga qarab, asarda qaysi masala baёn etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruh’i asarning kelib chiqishiga, yani qaerda va qachon ёzilganligiga qarab turkumlashni maqul kwradilar. Yana bir guruh’ olimlar esa ularni rasmiy h’ujjatlar, tarixiy, geo- kosmografik va biografik asarlar kabi turlarga bwlib wrganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni avtograf – yani muallifning wz qwli bilan ekanligiga qarab ёki kwchirilgan nusxa ekanligigi qarab turkumlash h’ollari h’am uchraydi. Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat bittasiga, yani ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb h’isoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot ywllari ёzma manbani chuqur va atroflicha wrganish h’amda tah’lil qilish vazifalariga twla javob bera olmaydi. Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir masala – ijtimoiy-iqtisodiy, siёsiy, madaniy va boshqaga butunlay bag’ishlangan asar deyarli ywq ёki juda kam. Til bwyicha manbalarni wrganish ёmon emas, lekin biror mavzuga oid manbalarni wrganganda, faqat bir ёki ikki tilda yaratilgan asarlar bilan chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi. Mana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi davr voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. Avvalgi paytlarda talaygina markaziy oliy wquv yurtlarida wqitilgan “CCJM tarixi manbashunosligi” va “Wrta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari mana shu qoidaga asoslangan. B. A. Ah’medov “Wzbekiston tarixi (wrta asrlar) manbalari”ni (ёzma manbalarni) quyidagi uch turga bwlib wrganishni tavsiya qilgan: 1) Ashёviy manbalar, yani arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashёlar; 2) rasmiy h’ujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik h’amda biografik asarlar. Ushbu turkumda qayd etilgan 9 arxeologik ёki ashёviy manbalar, yani qadimda ajdodlarimiz turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini wrganish uchun asosiy manba bwlib xizmat qiluvchi manbalar asosan arxeologiya fani tomonidan wrganiladi va biz uchun qwshimcha ёki ёrdamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin. Bizning fikrimizcha, Wzbekiston tarixi ёzma manbalarini asasan ikki turga bwlib wrganish maqul kwrinadi. 1) rasmiy h’ujjatlar – ёrliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar, h’isob-kitob daftarlari, rah’nomalar, rasmiy ёzishmalar, maktublar va boshqalar. Umuman, tarixiy h’ujjatlarning wttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-siёsiy h’aёtni bevosita qayd etishlari, yani feodal er egaligi, ijtimoiy munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga wxshash masalalar bwyicha daliliy malumotga boyligi bilan tarixiy manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi. Ular asosan h’ujjatshunoslar tomonidan maxsus wrganilsa-da, tarixiy manba sifatida manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta. 2) tarixiy, geo-kosmografik, agiografik h’amda biografik asarlar. Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik h’amda biografik asarlarda rasmiy h’ujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va h’odisalar keng va twla ёritiladi. Shuning bilan bir qatorda ularda faktik materialning boyligi kwzga tashlanadi. Ёzma manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab bwlmaydi. Xususan, badiiy adabiёtlarda h’am tarixiy voqealar, shaxslar twg’risidagi malumotlar baёni mavjud bwlib, faqat ularning wziga xos baёn uslubi, badiyatini nazardan qochirmasdik kerak. Chunki tarixchi bor h’aqiqatni ёzishi kerak bwlsa, shoir ёki ijodkor badiiy twqima, bwrttirish, mubolag’aga ywl qwyish, yani wz istagiga muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan, Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, muloh’azalar mavjud. Xususan, uning asarlaridagi shoir biografiyasiga oid malumotlar asosida İzzat Sulton “Navoiyning qalb daftari” nomli kitob ёzib, unda Alisher Navoiy biografisini tiklashga h’arakat qilgan. Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida h’am tarixiy malumotlar, xususan Mirzo Ulug’bek shaxsi va uning ilmiy merosi twg’risida juda qimmatli malumot mavjud. Ёzma manbalardagi wziga xoslikning biri shuki, ularda baёn etilgan voqea, h’odisalarga subektiv ёndoshuv, ayrimlarini xaspwshlash ёki buzib talqin h’ollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda ularga tanqidiy ёndoshish talab etiladi. Bu esa manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va printsiplaridan biridir.
2.4. Arxeografiya Arxeografiya - ёzma manbalarni ilk tavsifga olish ёki ularni qidirib topib, birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi. Bu ilmiy ywnalish Respublikamiz Fanlar Akadnmiyasining Abu Rayh’on Beruniy va sobiq Qwlёzmalar İnstitutida boshlangan bwlib malum davrgacha Farg’ona vodiysi, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlariga qator arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirilgan bwlib, ularda A. Murodov, A.İrisov, İ.Abdullaev, 10 A.Ah’medov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov, Yu. Tursunov va boshqalar ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qwlёzmalar va h’ujjatlar aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan. Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va buning natijasida qator ёzma manbalar twg’risida malumotlar, ayrimlarining mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi. Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va İslom universiteti qoshida sharq qwlёzmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bwlib, ularda ah’oli wrtasida mavjud ёzma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir mutaxassislar bor.
2.4.1. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tah’lil etish Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va nih’oyat uni ilmiy tah’lil qilish h’ar qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki bosqichi h’isoblanadi. Tanlangan mavzuning ilmiy h’amda nazariy jih’atdan twg’ri h’al etilishi kwp jih’atdan h’ar qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning sifat va salmog’iga, yani mukammalligiga va faktik materialga boyligiga bog’liqdir. Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy h’ujjatlar, solnomalar, geo- kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi malumotlarqiёsiy solishtirilib tah’lil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa va umumlashmalar ishonarli va asosli bwlib, uning ilmiy ah’amiyati h’am katta bwlishi shubh’asizdir. Tadqiqot uchun ёzma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari ёrdamchi rol wynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan, iqtisodiy- ijtimoiy masalalarni wrganishda rasmiy h’ujjatlar asosiy birlamchi manba rolini wtaydigan bwlsa, siёsiy h’amda madaniy h’aёtni ёritib berishda solnomalar – tarixiy asarlar va biografik tazkiralar h’amda adabiy-badiiy asarlar etakchi wrinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat asosiy h’isoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni h’am tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir. Manbashunos olimlarning tajribasi shuni kwrsatadiki, aksariyat tarixiy asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar h’amda madaniy h’aёtga oid qimmatli malumotlarga boy bwladi. Rasmiy h’ujjatlarda va biografik asarlarda esa siёsiy tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda ywq malumotlarni uchratish mumkin.
11 Manbashunoslikdagi ilmiy ishda kwp va turli tipdagi manbalarga asoslanib, tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bwdajak ilmiy asarning qiymatini va ah’amiyatini belgilovchi asosiy va h’al qiluvchi omillardan biridir.
2.5. Amaliy manbashunoslik (ywnalishi) Amaliy manbashunoslik ywnalishi bevosita ёzma manbalarni nazariy manbashunoslik tavsiyasiga binoan wrganish, izlab topish, tavsif etish va wzi topgan, mavzu uchun yangi va kerakli malumotlarni ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi. Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi wzi uchun tanlab olgan biror mavzuga oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning h’ar birini tashqi ёki moddiy – texnik belgilari va ichki mazmuniga kwra guruh’larga ajratib ilmiy tah’lil etishi lozim.
2.5.1. Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik malumotlariga qarab tah’lil etish Manbalarni tashqi belgilari ёki moddiy-texnik malumotlari deganda qwlёzma kitob ёh’ud h’ujjat bitilgan qog’ozning wlchami, qog’ozi, varaqlar soni, muqovasi,matn wlchami, xati, siёh’i, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat tarixi, joyi kabi malumotlar nazarda tutiladi. Bu malumotlar asar ёzilish sabablari, uning ёzilgan joyi va wsha vaqtdagi texnik taraqqiёt va ijtimoiy-sisiy muh’itni wrganishda muh’im ah’amiyatga ega. Bu malumotlarni aniqlamay turib, asarda baёn etilgan voqealar h’aqida, umuman asar h’aqida twg’ri va twla tasavvurga ega bwlish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas. Qwlёzma kitoblarning muallifi, asar nomi, ёzilgan vaqti va joyini aniqlash qiyin. Chunki qadimgi qwlёzmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi muqovaning wzidaёq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi kabi zaruriy malumotlar keltirilmagan. Bazi h’ollarda asar oxiri-xotimada uning kwchirilgan vaqti va joyi h’amda kotibning nomi qayd etiladi, xalos. Malumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, ёzilish va kitobati tarixi, qog’ozi, xati h’amda tili va til uslubiga qarab tah’minan aniqlanadi. Bunday malumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta h’aёtiy tajriba va yuksak malakani talab qiladi va bu ancha qiyin va masuliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashh’ur kitob bilimdoni İbodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir necha ёzma manbalarni solishtirish, qiёslash asosida h’al qilishi mumkin. Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qwlёzma kitobning ilmiy tah’lil etishda katta ah’amiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning ёzilishiga sabab bwlgan ijtimoiy-siёsiy muh’itni aniqlab olish uchun h’am zururdir.
12 Odatda, qadimgi qwlёzma asarlarda kwp h’ollarda muallifning ismi malum va kwzga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi ёki oxirida qayd etilmaydi. Bazan u muqaddima qismida, ёki asar wrtasida, voqealar baёni orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. Kwp h’ollarda esa muallif wzining h’aqiqiy ismini aytmay, “faqiru h’aqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash bilangina kifoyalanadi. Bunday h’ollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, aloh’ida etibor va sinchkovlik bilan wrganilishi lozim. Shunday h’am bwladiki, asarning biron erida muallif wzi, otasi ёki yaqinlari h’aqida bir-ikki kalima aytib wtadi. Ёki baёn etilaёtgan vlqeaga wzining munosabatini (masalan, “Abdullaxon taxtga wtirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muh’ammad 33 ёshda edim”) bildiradi. Asar muallifining shaxsi, yani uning qaysi ijtimoiy guruh’ga mansubligi, uning dunёqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy ywnalishini twg’ri belgilab olish uchun muh’im ah’amiyat kasb etadi.
2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish deganda qwlёzma asarning tarkibi va mazmunini tah’lil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-siёsiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi. Qwlёzma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar baёn etilganligi, voqea - h’odisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning twg’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi. Tarixiy asarning asl nusxa, original bwlishi ёki kompilyativ – yani boshqalar malumotlarni terib ёki aynan keltirishi, twla va noqisligi, qisqaligi, voqealarning qay tarzda baёn etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi. İlmiy tadqiqotlarda original va mwtabar qwlёzmalarga tayanib ish olib borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan saqdanish lozim. Wtmish jamiyat sharoitida ёzilgan asarlarning mualliflari kwpincha wzlari keltiraёtgan dalillardan twg’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta chunki ular yashab ijod etgan muh’itning wzi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi. Ёzma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif kwpincha wz fikr va muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali swzlar orasiga yashiradi, goroskop – odam tug’ilganda uning taqdirini ёki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bwlishi mumkin bwlgan muh’im voqeaning natijasini sayёralarning wsha paytdagi h’olati va wrniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, kwp asr avval bwlib wtgan va aynan muallif baёn qilmoqchi bwlgan voqeaga wxshash faktlarni misol tariqasida keltirish ywli bilan baёn etganlar. “Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) mashh’ur Juyboriy xojalardan biri xoja Muh’ammad İslom (taxm.1493-1563) va
13 uning “Etti iqlimning chaqqon h’isobchilari” bir bwlganda h’am yuzdan birini h’am h’isoblay ola olmaydigan beh’isob boyliklariga bwlgan wzining salbiy munosabatini Tafsir va Hadis kitoblariga tayanib, mana shunday swzlar bilan ifodalagan: “Tafsirat ul-mubtadin”1ning uchinchi misboh’ida (bobida) aytilganki, jah’on aёnlari bwlganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli bwlishlari va mol-dunёga h’irs qwyishlan wzini tiymaganliklari uchun ёmondir. Shu bois h’azrat risolat panoh’ (Muh’ammad payg’ambar)... bu manidan xabar berdi (va dediki) “Mol-dunёni dwst tutish h’ar qanday gunoh’ning boshidir.2” Ashtarxoniylardan3 Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir Muh’ammad Amini Buxoriy mazkur xonning wldirilishi sabablarini uning faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog’i atrofiga tuban va sotqin kishilarni twplab olib, saltanat va xalq ah’volidan beparvo bwlganligida kwradi. U ёzadi: “Ravzat us-safo”da4 aytilganki, (jah’on ustidan h’ukm yurgizishning) birinchi sharti (shulki) h’ukmdor sir saqlay oladigan, muh’im davlat ishlarida mustaqil fikrga ega bwlgan maslah’atchilarni tarbiyalab etkazmog’i zarur. Jah’on ustidan h’ukm yurgizishning ikkinchi sharti shulki, (h’ukmdor) wziga etuk, oqil, vijdonli, kamtarin va istedodli kishilarni yaqinlashtirmog’i lozim... Shunga wxshash, “Ciroj ul-muluk” kitobida5 h’ikoya qilinganki, Nushirvon6 kunlardan bir kuni bosh koh’indan swradi: “Davlatning inqiroziga sabab nima?” Bosh koh’in javob qildi: “Buning sababi uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ah’voli oliy h’ukmdordan yashirin tutilsa; ikkinchisi, xalq podshoh’ga nafrat ruh’ida tarbiyalansa; uchinchisi, soliq twplovchilarning jabr-zulmi oshib ketsa.7” Mir Muh’ammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavh’adan xulosa chiqarib bunday deydi: “Afsuski, h’ar uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon h’ukmronligiga taalluqlidir... Podshoh’ h’ukmronligining ikkinchi yarmida ilgari wtgan podshoh’lar tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. Tamom kuch-quvvatini tuban va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni wziga yaqinlashtirdi; muttah’amlar, h’aram xodimlari va xotinlar bilan yaqin munosabatda bwldi. Mana shularning h’ammasi uning davlatini inqirozga uchratdi.”8 Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy tah’lil qilishdan kuzatilgan maqsad, uning muh’im va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning ishonchliligi va twg’risini boshqalaridan ajrata olish h’amda eng muh’imi asarda baёn etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib bah’olay olishdan iboratdir. Manbashunoslik talablaridan biri shuki, ёzma manbani faqat uning bir wzida keltirilgan dalil va malumotlarga qarab bah’olab bwlmaydi. Bazi h’ollarda
1 “Тафсират ул-мубтадин” – “Қуръон” шарҳларидан бирининг номи. 2 Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. 1 жилд.-Тошкент. 1966, 148 бет. 3 1601-1757 йиллари Бухоро хонлиги тепасида турган сулола. 4 “Равзат ус-сафо” (“Жаннат боғи”) саккиз жилдли умумий тарихга оид Муҳаммад Мирхонд асари (ХУ аср). 5 “Cирож ул-мулк” (“Подшоҳлар чироғи”) Абу Абдулла Муҳаммад ат-Тартусий (1126 ёки 1131 йили вафот этган) асари. Подшоҳлар ва олий табақадаги мансабдорларнинг хулқ-атвори кодекси. 6 Сосонийлардан Хусрав Анушираон (531-579). 7 “Убайдулланома”.-Тошкент. 1957. 220 бет. 8 Ўша асар. 221 бет. 14 keltirilgan dalil soxta, baёn etilgan voqea esa soxtalashtirilgan bwlishi h’am mumkin. Shuning uchun h’am biron asar h’aqida qatiy bir fikr aytishdan avval uni wziga wxshash boshqa asar bilan solishtirib kwrish, keltirilgan dalillarni bir-biri bilan solishtirish va tekshirish zarur. Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha malum darajada tajriba twpladi. Kwplab ёzma ёdgorliklarning eng asosiylari asl nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izoh’li tarjimasi amalga oshirilib, chop etishga erishildi. Turli qwlёzma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy majmualardagi ёzma ёdgorliklar tavsifi fih’rist-kataloglarda elon qilinib, ularda amalga oshirilgan manbashunoslik soh’asidagi tadqiqotlar natijalari umumlashtirildi. Xullas, manbalarni wrganish bwyicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng zamonaviylari va samaradorlarini amaliёtga qwllashni tavsiya etish zarur. Swnggi paytda zamonaviy kompyuterlarning ёzma manbalarni tadqiq etish imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu wrinda zamonaviy talaba va pedagog inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi. Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini twldiradi, biri ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot ywnalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bwlib xizmat qiluvchi dalillarni yig’adi. Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida manbashunoslikning konkret, muayyan soh’asi, bwlimi, davri masalasi ёki biror manba yuzasidan amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va shaxsiy majmualarda mavjud ёzma manbalarni wrganib, eng qimmatlilarini ilmiy muomalaga olib kirib, keng jamoatchilik manaviy mulkiga aylantiradi.
2.7. Foydalaniladigan manba va adabiёtlar 1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001.- 13-20 betlar. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. – 3-9 betlar. 3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7. 4. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 5. Manbashunoslmkdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A. A. Madraimov.-T.: TDPU. 2001. - 10-18 betlar.
2.8. Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar: 1. Manbashunoslikning qaysi ywnalishini bilasiz?
15 2. Nazariy manbashunoslikning maqsadi va vazifasi nimadan iborat? 3. Amaliy manbashunoslik deganda nimani tushunasiz? 4. Manbaning tashqi moddiy belgilari deganda nimani tushunasiz? 5. Manbaning ichki belgilari – tarkibi va mazmuni nimadan iborat?
3-Mavzu. Manbalarni wrganish va wrgatish usullari
Darsning mazmuni: Mavjud manbashunoslikka oid adabiёtlar asosida ёzma manbalarni ¢rganish va talabalarga ¢rgatish usullari wziga xos xususiyatlari tah’lili beriladi.
Reja: 3.1. Ёzma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish. 3.2. Kodikologik malumotlar. 3.3. Asar muallifi va uning davri. 3.4. Asarning tarkibi va mazmuni tah’lili 3.5. Manbaning ¢rganilishi ёki tarixshunosligi. 3.6. Foydalanilgan adabiёtlar r¢yxati. 3.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: qwlёzma texnik (moddiy asosi) xususiyatlari, raqamlash, varaqlar sonini ёzib qwyish-paginatsiya, matn wlchami, sah’ifada satrlar soni, debocha, muqaddima, bob, fasl, qism, daftar, xotima-kolofon, kitobat tarixi, asar nomi, uning mukammalligi, muallif nomi, tarix, xat, xattot, xat turi va uslublari, muh’rlar, h’oshiyadagi izoh’lar, turli ёzuv va qaydlar, asarning boshlanishi va oxiridagi jumla.
3.1. Ёzma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish. Áoy tarixni rganish va rgatish deganda, fa=at ¸zma manbalarda mavjud malumotlar t \risidagi bilim va tushunchalarni shunchaki mexanik tarzda talaba va bakalavrlariga etkazish emas, balki annaviy va zamonaviy pedagogik usullarning eng =ulay va samarali vositalaridan foydalangan sholda, ularda manbalar t \risida tushuncha, bilim va ulardan foydalanish malakasini h’osil =ilish bilan birga, tariximiz t \risida musta=il fikr yuritishga rgatishni sham tushunamiz. Buning uchun esa, yurtimiz tarixini rganishda ¸zma manbalardan foydalanishning ilmiy va metodik asoslarini ishlab chi=ish va amali¸tga tavsiya etish tarix va pedagogika fanlarining eng mushim va dolzarb muammolaridan biridir. Biz z maruzamizäà Nèçîìèé íîìèäàãè Tîøêåíò dàâëàò påäàãîãèêà uíèâåðñèòåòè tarix fakultetining «Manbashunoslik va tarix =itish metodikasi» kafedrasi ïðîôåññîð =èòóâ÷èëàðè prof. Sh.N.Bobobekov, A.A.Madraimov, G.S.fuzailovaning s nggi, 1999-2005 yillardagi tajribalarini umumlashtirishga sharakat =ildik.
16 Bu masala juda keng =amrovli b lib, ¸zma manbalarning tad=i= etishni ilmiy metodik asoslarini chu=ur rganib chi=ishni ta=ozo etadi. Ёzma manbalarni talabalarga tushuntirishning bir necha printsipi mavjud. Birinchisi maxsus kataloglardagi manbaning tavsif printsipidir. XIX asr oxirida paydo b lgan Evropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida ingliz olimi Ch.R¸ning k p tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi ¸zma manbani tavsiflash printsipi uzining mukammalligi va puxta uylanganligi bilan aloshida ajralib turadi. Kuyida til printsipi asosidagi Ch.R¸ning «Britaniya muzeyidagi turkiy kul¸zmalar» (London, 1888, ingliz tilida) (Ñataloguc of the Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 432 p.). katalogidagi manba tavsifi printsipini keltiramiz. Unda ¸zma manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida berilib, sungra kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, ulchami, saxifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi asl nusxada, yani arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, mazmuni ba¸n etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi yani urganilishi tugrisidagi malumotlar berilgan. +ator mavjud kataloglar asosida Izbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Shar=shunoslik instituti olimlari sham zlaricha = l¸zma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chi==anlar va bu ilmiy usul D.Yu.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan «Sobranie vostochnıx rukopisey AN RUz. storiya» («Tarix») nomli katalogida foydalanilgan. Ushbu «Tarix» katalogida manbaning =uyidagicha tavsifi berilgan: Sarlavsha sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, = l¸zmaning xazinadagi tartib ra=ami va ushbu katalogdagi ra=ami keltirilgan. S ngra asar muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif t \risida (imkon darajasida t li=), asar mazmunining tarkibi va =is=acha ba¸ni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik malumotlar-xati, =o\ozi, ziynati, xattot nomi, = l¸zmaning kitobat tarixi, nu=soni, vara=lar soni, lchami va adabi¸tlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi. Bulardan tash=ari ¸zma manbalarni tavsiflashning =omusiy ¸ki entsiklopedik printsipi sham mavjud. Biz uning namunasini «Izbekiston entsiklopediyasi» va «Izbekiston milliy entsiklopediyasi» sashifalarida k rishimiz mumkin. Kafedramizda manbashunoslik fani kiritilganda, ilk bor dars bergan prof. Sh.N.Bobobekov z maruzalarida =omus printsipidan va =omuslardagi ¸zma manbalar t \risidagi malumotlardan foydalangan. Mustakillik davrida manbashunoslikka oid akademik B.A.Ashmedovning «Ûçáåêèñòîí xàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè» (T.: «Û=èòóâ÷è», 1991) va «Izbekiston tarixi manbalari» (ikkinchi 17 t ldirilgan nashri.-T.: I=ituvchi, 2001) asarlari chop etilgan edi. Olim manbalarning ¸zilgan tillariga =arab va yana shu=u=iy shujjatlar, ¸zishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik, memuar asarlar, say¸shlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini =ayd etadi. B.A.Ashmedov ¸zma tarixiy manbalarni ikki turga b ladi: 1) Oliy va mashalliy xukmdorlar mashkamasidan chi==an rasmiy shujjatlar (¸rli=lar, farmonlar, inoyatnomalar va bosh=alar). Ushbu asarlarda ¸zma manbalar aloshida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tash=ari tarixchi shar bir tarixiy davrga =is=a tarif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy malumotlarni k pliligi, ilmiyligini =ayd etish mumkin. Fa=at ularda materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars tish xususiyatlari inobatga olinmagan. A.Shabibullaevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» (T.: TDSh . 2000) = llanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da ¸zma manbalar t \risida talabalarga malumotlar berish dars jara¸ni xususiyatlarini etiborga olishga sharakat =ilingan. Fa=at A.Shabibullaev = llanmasida adabiy manbashunoslikka katta etibor berilgan. Unda dars =uyidagi tartibda tuzilgan:1. Mavzu nomi. 2. Adabi¸tlar. 3. Dars mazmunining =is=a izoshi. S ngra dars mazmuni ba¸ni, aloshida atamalar va oxirida savollar berilgan. A.A.Madraimov tuzgan maruzalar matnida dars jara¸nining tartibi =uyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabi¸tlar r yxati keltirilgan. Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tash=ari = l¸zma kitob t \risida va shar= manbashunosligiga oid t plam va kitoblar sham mavjud b lib, ulardagi mushim ¸zma manbalarning shar biriga aloshida etibor berilmagan. Lekin ularda eng mushimlari t \risida matn orasida malumotlar keltiriladi shamda manbalarning umumiy xususiyatlari tad=i= etilgan. Zikr etilgan darslik va = llanma, maxsus adabi¸tlarning barchasida ziga xos foydali malumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar t \risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas. Mavjud ilmiy adabi¸tlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida ¸zma manbalar t \risidagi texnik malumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chi=ishga sharakat =ilindi. Talabalarga manba t \risida kompleks tarzda malumot berish kerak. Bu esa ¸zma manbaning kodikologik malumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tashlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning ziga xos xususiyatlari sifatida
18 uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va = shimcha k rgazmali =urollardan foydalanishni =ayd etish mumkin. ¨zma manbalar t \risidagi malumotlarni =uyidagi tartibda tushuntirishni eng ma=ul va samarali ilmiy metodologik uslub deb shisoblayman.
3.2. Kodikologik malumot Kodikologik malumot ¸ki tashlil deganda ¸zma manba, uning muallifining nomlari va no¸b = l¸zmalar t \risidagi malumotlarni ba¸n etish tushuniladi. Bunday malumotlar 5 dan 9 gacha b lishi mumkin. (Bundan orti=cha malumot talabani etiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik ¸ki = l¸zma t \risidagi malumotlar shisoblanadi. Kodikologiya s zi lotincha ñodex-kodeksdan olinga b lib = l¸zma kitobning ziga xos xususiyatlarini anglatadi. Kodikologik malumotlar asar nomidan tash=ari yana =uyidagilardan iboratdir: 1. Muallifning nomi (sha¸t yillari); 2. Asarning yaratilgan va=ti; 3. + l¸zmaning tartib ra=ami va sa=lana¸tgan joyi; 4. Eng =adimgi = l¸zmaning yaratilgan va=ti va joyi; 5. + l¸zmaning vara=lar soni va lchami. Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tash=i belgilari- = l¸zma mu=ovasi, =o\ozi va xatidan tash=ari asarning ¸zilgan va=ti, joyi, muallifi, ¸zilish sabablari, asar ¸zilgan va=tdagi ijtimoiy-si¸siy mushit, deb tushuntiradi9. Bular = l¸zma asar t \risidagi eng ixcham kodikologik malumot shisoblanadi. Pedagog rganila¸tgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib chi=ib, yana =uydagi = shimcha malumotlar bilan t ldirish mumkin va ularni = l¸zma asar t \risidagi batafsil malumotlar deb atashimiz mumkin. Ular =uyidagilardir: 1. Shattotning nomi va xat turi; 2. + l¸zmaning k chirilgan joyi; 3. Paleografik xususiyatlari (si¸shi, =o\ozi va = l¸zmaning ziga xos xususiyatlari); 4. + l¸zma xotimasi-kalofon. Pedagog-mutaxasis z bilim saviyasiga k ra va ixti¸ri bilan bu malumotlarning barchasini ¸ki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. S nggi tad=i=otlar shuni k rsatadiki, bir manba, = l¸zma kitob, bitik t \risida 60 dan zi¸d texnik, kodikologik malumot mavjud. Albatta bularning aksariyati fa=at sof ilmiy akademik tad=i=otlarda istifoda etiladi. Oliy talim tizimining birinchi bos=ichi uchun asar t \risidagi 9 ta eslatilgan kodikologik malumotlarni kifoya deb ylaymiz.
9 Á.À.Àùìåäîâ «Ûçáåêèñòîí òàðèõè ìàíáàëàðè».-Ò.: Û=èòóâ÷è, 2001. 17-áåò. 19
3.3. Asar muallifi va uning yashagan davri. Š¢lёzmadagi asar muallifi va uning yashagan davri t¢risida ixcham malumot keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda yani arab alifbosida berilishi kerak. Muallifning tuilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning šisšacha mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan davr, jamiyat t¢risida am talabalarga tushuncha berish zarur.
3.4. Asarning tarkibi va mazmuni talili Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tash=ari ¸zma manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish lozim. Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan10. Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga =uyidagi ilmiy malumotlarni berishi zarur deb shisoblayman. 1. Asarning umumiy xarakteri; 2. Asarning tarkibini tashlili; 3. Asarning mazmunini tashlil =ilish, \oyaviy-si¸siy saviyasi va ilmiy =iymatini ani=lash masalalari nazarda tutadi; 4. Asarning ziga xos xususiyatlari; 5. Asarning z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy ashamiyatini ani=lash.
3.5. Manbadagi asarning umumiy xarakteri. Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us- safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini ani=lash nazarda tutiladi. ¨ki sulolalar tarixi-«Tarixi Baysha=iy», «Tarixi salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni ani=lash tushuniladi. Bulardan tash=ari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari sham mavjud. Sof tarixiy asarlardan tash=ari manba sifatida yana tazkiralar- shoirlar, adiblar va tasavuf namo¸ndalari t \risidagi majmualar sham katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega. Din namo¸ndalar t \risida agiografik xarakterdagi asarlar sham mushim tarixiy manba b lib xizmat =ilishi mumkin. Bulardan tash=ari ¸zma ¸dgorliklardan, ayni=sa, maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tad=i=otlarda foydalanish mumkin11.
10Ûøà æîéäà. 11 Ûøà àñàð. 68, 263 âà áîø=à áåòëàð. 20 Bu erda keltirilgan asar xarakteri t \risidagi malumotlar bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. ¨zma manba va undagi asar t \risidagi bosh=a tafsilotlar maxsus ilmiy tad=i=otlarda istifoda etiladi.
3.6. Asar tarkibining tashlili. Ananaga k ra, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» s zidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan boshlanadi. S ngra nat - Mushammad Pay\ambarning tarifi, ma=tovi bitiladi. Yana t rt sashobalar – Xalifai Roshidin yani t \ri y ldan yurgan xalifalar - Abubakr Siddi=, Umar, Usmon va Alilarning madshi rin oladi. Shundan keyin tarixchi z asariga shomiylik =ilgan shaxsni ulu\laydi. Aloshida ibora «Ammo bad» s zidan s ng muallif zi va ¸zmo=chi b lgan asari t \risida ixcham malumot ¸ki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar mu=addima ¸ki debocha deb ataydilar. Mana shundan s ng asarning asosiy mazmuni ba¸n etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda vo=ealar ba¸n etiladi. a) Xronologik tartibda yani yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla as-sadayn» va «Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan. b) Tarixiy asarlarda eng mushim vo=ealar aloshida sarlavsha ostida ba¸n etiladi. Bundan tash=ari turli shududlarda yuz bergan vo=ealar aloshida ba¸n etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yu=oridagi usullar aralash sholida sham kelishi mumkin.
3.7. Manbaning mazmuniga =arab tashlil etish. Shar bir asarning mazmuni muallifning z oldiga = ygan ma=sad va vazifalaridan kelib chi=ib ¸ritilgan b ladi. Manbadagi asarning mazmunini ¸ritish juda mushim va masuliyatli ish b lib, kitob bilan t la tanishib chi=ishni ta=azo etadi. Pedagog-mutaxasis ¸zma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va l nda tarzda ba¸n etishi zarur. Bunda ¸zma manbalar t \risidagi mavjud tavsif-kataloglar shamda entsiklopedik malumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida vo=ealar ba¸ni z xususiyatiga k ra ikki xil b lishi mumkin: a) Bosh=a tarixchilar tomonidan ba¸n etilgan vo=ealar zikrini muallif ixcham sholda ¸ki aynan keltiriladi. Asarning bu =ismini kompilyatsiya yani zlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya s zi inglizcha ñompile-tuzmo= manosini anglatadi. b) Muallifning shaxsan zi malumot yi\ib vo=ealarni ba¸n etgan =ismi original, yangi =ismi deb ataladi
3.8. Manbaning ziga xos xususiyatlarini tashlil etish. ¨zma manbalar t \risida talabalarga malumot berishda ularning shar birining ziga xos xususiyatlarini ajratib k rsatish juda 21 mushimdir. Chunki shar bir manba, asar albatta bosh=alardan =ator xususiyatlari bilan, =aysi vo=ealarni ba¸ni mavjudligi bilan, =ay tarzda ba¸n etilishi bilan, =anday manfaatlarni ifoda etgani bilan zaro far=lanib turadi. Asarning ziga xos xususiyatlarini ani=lashda uning =anday tarixiy asarlarga xshashligi, ulardan far=i, shamda =anday manbalardan foydalanib yaratilganligiga aloshida etibor berish zarur.
3.9. Asarning z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy ashamiyatini ani=lash. ¨zma manbadagi asar mazmunining tashlili, uning tarix fani tara==i¸tiga = shgan yangiligi, shissasi bilan belgilash bilan yakunlanadi. Yani =aysi vo=ealar birinchi bor ¸ritilgan. Avvalgi ¸ritilgan vo=ealar ba¸ni =ay tarzda tal=in etilgan. Asarda ba¸n etilgan vo=ealar yurtimiz tara==i¸tiga =ay tarzda tasir etgan. Aynan shu masalalar asarning yurtimiz tarixini rganishdagi ilmiy ashamiyatini ochib berishga xizmat =iladi.
3.10. Manbaning rganilishi, uning tarixnavisligi Manbaning rganilishi, uning tarixnavisligi maxsus = shimcha tarixnavislik fanida =ay darajada ¸ritilganligini ani=lash sham mushim ashamiyatga ega. Chunki b l\usi pedagoglar ushbu manbalar ustida musta=il tad=i=ot olib borishlari uchun ilmiy asos yaratiladi. Manbaning rganilish tarixi maxsus tarixnavislik ¸rdamchi fanida tad=i= etilsa-da, manbashunoslikda sham uning t \risida ixcham malumot berish zarur deb ylayman. Bunda asosan manbaning = l¸zmalari =ay darajada rganilgani, asarning asl matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va terma tarzda chop etilganmi, noshir yani nashrga tay¸rlovchi nomi, nashrga ¸zilgan suz boshi, ilova =ilingan izoshlar va k rsatkichlar mavjudligini =ayd etish ma=sadga muvofi=dir. Manbaning rganilishi, tarixnavisligi oxirida asardagi malumotlar =anday maxsus tad=i=otlarda, darslik va = llanmalarda ¸ritilganligi ba¸n etiladi. Bir akademik soat davomida talabalarga ¸zma manbalar t \risidagi yu=oridagi malumotlarni berish kifoya, deb uylayman. Chunki, bu malumotlarga = shimcha tarzda dars rejasi, kamida 10 ta, asosiy tushunchalar, eng k pi bilan 15 ta atamalar, manba b yicha foydalanilgan asosiy (5ta) va = shimcha (10tagacha) maxsus adabi¸tlar r yxati talabalarga tavsiya etiladi. Yana dars jara¸nida k rgazmali =urol sifatida asar = l¸zmasi, nashrlari va bosh=a materiallardan, zamonaviy texnik vositalardan foydalanish ma=sadga muvofi=dir. Dars oxirida tilgan darsni mustashkamlash uchun savollar tavsiya etilishi kerak.
3.11. Foydalanilgan adabi¸tlar r¢yxati:
22 1. È.À.Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàãè é =.-T.: Øàð=, 1998. 2. Á.A.Àh’ìåäîâ. Ûçáåêèñòîí ùàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè.-T.: «Ûêèòóâ÷è», 1991. 3. B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. 17-bet. 4. Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998. 5. Rukopisnaya kniga v kulture narodov Vostoka. Ocherki Red. O.F.Akimushkin i dr. Kniga pervaya.-Moskva.: «Nauka», 1987; Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 6. Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 7. A.Shàáèáóëëàåâ «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik».-T.: TDSh . 2000. 8. Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi À.À.Ìàäðàèìîâ -T.: TDPU. 2001. 9. Tarixiy manbashunoslik muammolari. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari (2003 yil 25 aprel).-T.: «Universitet». 2003. 10. Temuriylar davri madaniy ¸dgorliklari. 1-kitob.-T.: 2003. 11. T.Saidkulov. Irta Osi¸ xal=lari tarixining tarixshunosligidan lavshalar, (I =ism).-T.: «I=ituvchi», 1993. 12. A.Murodov. Irta Osi¸ xattotlik sinati tarixidan. Toshkent, Fan. 1971. 13. Vostochnoe istoricheskoe istochnikovedenie i spetsialnıe istoricheskie distsiplinı. Vıpusk 1.-Moskva, «Nauka», 1989.
3.12. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. Ёzma manbalarning qanday tavsif usullari mavjud? Kodikologik malumotlar deganda nimani tushunasiz? Ёzma manbadagi asarning tarkibi va mazmuni qanday taxlil qilinadi? Ёzma manbalar tarkibi qanday qismlardan iborat bwladi? Ёzma manbaning ilmiy ah’amiyati nima bilan belgilanadi?
4. Mavzu. Qadimgi zamon tarixi manbalari (Miloddan avvalgi VI-milodning V asrlari)
Darsning mazmuni: Wzbekiston qadimgi tarixi arxeologik manbalar, Eron, Xind, Yunon va Rim manbalari twg’risida umumiy tushuncha beriladi.
Reja: 4.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar.
23 4.2. Qadimgi Eron va h’ind manbalari. 4.3. Qadimgi yunon va Rim manbalari. 4.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 4.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: «Avesto» arxeologik manbalar Xitoy, Eron, Yunon va Rim manbalari; katiba tasviriy surat, tarixiy ёzuvlar, relef.
4.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar Wzbekiston h’ududi h’am Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat wchoqlaridan h’isoblanadi. Lekin uning qadimiy madaniyati h’aqida malumotlar juda kam saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siёsiy h’aёti h’aqida malum darajada ёzma malumotlarga egamiz. Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan malumotlarga qaraganda, qadim zamonlarda h’ozirgi Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan saklar, massagetlar va boshqa qabilalar urug’chilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman deh’qonchilik h’amda h’unarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Ah’amoniylar davlati (miloddan avvalgi 550 – 330 yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu erda istiqomat qilgan xalqlar h’aёtida muh’im ijtimoiy-siёsiy wzgarishlar sodir bwldi. Urug’ jamoalari orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bwlgan urug’ aslzodalari serunum erlarni egallab oldilar, qul meh’nati h’amda erkin jamoa azolari zulm qilish ywli bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jaraёni kuchaydi va quldorlik jamiyati paydo bwldi. Bu davrning wzisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz h’ududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik dini paydo bwldi va keng tarqaldi. Ah’amoniylar va ularning mah’alliy noiblari baribir ah’olini twla itoatla tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr wrtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qwlga kiritib oldi. Saklar va massagetlar h’am wz ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron h’ukmdorlari bilan yurtimiz xalqlari wrtasida uzluksiz davom etgan urushlar Ah’amoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning İskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi. İskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz ijtimoiy-siёsiy taraqqiёtiga tasir kwrsatdi: katta er egalari bwlmish mah’alliy aslzodalarning mavqei yanada mustah’kamlandi. Malumki, İskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13 iyun) malum vaqt (taxminan 75 yil) wtgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda davlatlarga bwlinib ketdi. Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik elon qildi va Yunon-Baqtriya davlatiga asos 24 soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdarё bilan İnd darёsi yuqori oqimlarigacha bwlgan erlar va xalqlar qarar edi. Hozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari h’am mustaqillikka erishdi. Bu erla h’okimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urug’ining boshliqlari wtqizildi. Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya12 ёnida bwlgan janglarda Rim qwshinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) qwshinlarini tor-mor keltirib, Salavkiylar h’ukmronligiga qaqshatqich zarba berdilar. Bu h’ol Yunon- Baqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga ywl ochib berdi. Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va Mesrpotamiyaning katta qismini wziga qaratib olib, yirik quldor davlatga aylandi. Poytaxt Ekbatana (Hamadon)dan Evfrat bwylariga, h’ozirgi Bag’dod ёnida joylashgan Ktesifonga kwchirildi. Taxminan wsha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati h’am wz chegaralarini birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida Swg’diёna, Baqtriya, Araxosiya (h’ozirgi Afg’onistonning G’arbiy qismini wz ichiga olgan h’udud) va Ariya (h’ozirgi Afg’onistonning markaziy qismi), boshqacha swz bilan aytganda h’ozirgi Wzbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi h’amda Afg’onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi. Lekin, Yunon-Baqtriyaning ichki ah’voli u qadar mustah’kam emas edi. Mah’alliy xalq bilan yunon-makedoniyalik h’okimlar wrtasidagi ziddiyat tobora chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qwzg’olonlar kuchaydi. Xalq h’arakati, ayniqsa, Swg’diёnada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr oxirlari va I asr boshlarida Swg’diёna mustaqillikni qwlga kiritishga muvaffaq bwldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa wlkalarida h’am mustaqillik uchun kurash kuchaydi. Qadimdan Shimoliy Xitoyda istiqomat qilib kelgan xunnlar miloddin avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tayziqi ostida g’arbga qarab chekinishga majbur bwldilar va Sharqiy Turkiston h’amda Ettisuv voh’asida kwchib yurgan skif (xitoy manbalarida yuechji, antik adabiёtda toxarlar nomi bilan mashh’ur) va usun qabilalarini surib chiqardilar. Oqibatda yuechji (toxar) va usunlar Swg’diёna va Baqtriya h’ududiga kwchib wtdilar va bu erda saklar va boshqa mah’alliy qabilalar bilan qwshilib, avval Swg’d, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baqtriya davlatiga qaram boshqa wlkalarni h’am to İnd darёsigacha istilo qilishga muvaffaq bwldilar. Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati wrnida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashh’urdir. Kushonlar davlatiga h’ozirgi Wzbekistonning katta qismi, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston va Pokistonning shimoliy-g’arbiy qismi qaragan bwlib ayniqsa Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka h’ukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin milodning 11 asri wrtalarida bu davlatning h’am inqirozi boshlandi va 1U asrga kelib mayda davlatlarga bwlinib ketdi. Yurtimiz h’ududida h’ukm surgan qadimiy davlatlardan yana biri Qang’ va Farg’ona (Parkana)dir.
12 Магнесия – Лидиянинг қадимий шаҳарларидан, Туркиянинг ҳозирги Манисия шаҳри ўрнида бўлган. 25 Qang’ davlati tarkibiga Buxoro, Shah’risabz, Kattaqwrg’on, Toshkent viloyati va Xorazmning shimoliy qismi kirgan. Davlat tepasida jabg’u (xitoy manbalarida chaovu) turgan. Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Farg’onada h’am mustaqil davlat bwlgan. Xitoy manbalarida keltirilgan malumotlarga qaraganda, Farg’onada h’unarmandchilik, ayniqsa deh’qonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bwlib, uning 70ga yaqin katta-kichik shah’arlari Kuba-Quva, Gaushan-Wzgan, Ershi – Marh’amat, Gwy-Shan –Koson va boshqalar bwlgan. Mah’alliy xalq deh’qonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan, arpa, bug’doy, sholi, beda, uzum, anor, poliz ekinlari va boshqalarni etishtirgan. 104-101 yillar orasida Xitoy qwshinlari Farg’onaga ikki marta bostirib kirdilar. Birinchi yurish 104 yili xitoy qwshinlarining tor-mor keltirilishi bilan tugadi. İkkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy qwshini Farg’onaning yirik shah’arlaridan Ershini (h’ozirgi Andijon viloyatiga qarashli Marh’amat qishlog’i wrnida bwlgan) qamal qildilar. Lekin shah’arni ola olmadilar, sulh’ tuzib va ozgina wlpon 3000 bosh ot olib qaytib ketishga majbur bwldilar.
4.2. Qadimgi Eron va h’ind manbalari
4.2.1. Qadimgi Eron manbalari
4.2.1.1.Tosh va sopolga wyib ёzilgan katibalar (mixiy ёzuvlar) Bunday ёzuvlar Ah’amoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek Suza va Ekbatana (h’ozirgi Hamadon) shah’arlari va uning atrofida topilgan. Masalan, pishiq sopol taxtachaga wyib ёzilgan bir katibada Doro 1 (miloddan avvalgi 522-486 yy.) h’ukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494- 490 yillar orasida) Suzada bunёd etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’i qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi ёzilgan taxtachadagi malumotlarga kwra, oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbah’o toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh) Swg’diёnadan, firuza Xorazmdan olib kelingan. Pkrsopoldan (Sherozning shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada joylashgan 520-450 yillar orasida qurilgan shah’ardan) topilgan ёzuvlar va tasviriy suratlar – releflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari XU11-XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayёh’ Pedro Della Valle va daniyalik olim K. Niburning nomi bilan bog’liq. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi yillari nemis olimi E.Xertsfild, amerikalik E.Shmidt, frantsuz A.Godar h’amda eronlik M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan wtkazilgan arxeologik tadqiqotlar natidasida Persopolda juda kwp noёb ёdgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. Suratlarda (balandligi 3 fut – ingliz wlchovi 30, 479 santimetrga teng) ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan wlpon olib kelgan kishilar qiёfasi tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mwyna va tuya bilan, swg’dliklar turli mato, teri va qwylar bilan, saklar ot va chakmonlar bilan,
26 parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslah’a bilan tasvirlangan. Persopoldan 6 milya-qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida Husaynkuh’ qoyalarida ah’amoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi 486-465 yy.), Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) h’amda Doro 11 (miloddan avvalgi 424-404 yy.)larning maqbaralarini h’amda ularga kiraverishda wyib ёzilgan katibalar bor. Mazkur ёdgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636 yili arablar bilan bwlgan jangda h’alok bwlgan) nomi bilan h’am bog’liq va tarixda kwpincha Naqshi Rustam deb ataladi. Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga ёzilgan katibada, uning davlati kwklarga kwtarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka va h’alol meh’nat qilishga chaqiriladi, bwysunmaganlar va shu sababdan jazoga mah’kum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muh’imi shundaki, katibada ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplik va xalqlarning twla rwyh’ati ёzilgan. Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, swg’diёnaliklar h’amda xorazmliklar h’am bor. Ёdgorlik orsida muh’imlaridan yana biri mashh’ur Beh’istun ёzuvlaridir. Bu ёzuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bwlib, ular Shimoliy Eronda, Kirmonshoh’dan 30 km masofada, darё bwylab wtgan qadimgi karvon ywli ёqasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr balandlikda Doro 1 ning amri bilan ёzilgan g’alaba ёdgorligidir. Ёzuv elam, bobil va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari Ah’amoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda h’alok bwlgan, Frada – marg’iёnalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa - h’ozirgi Qozog’iston va Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan sak qabilalarining etakchisi kabi boshliqlar rah’barligidagi xalq h’arakatlari h’aqida h’ikoya qiladi.
1.2.1.2. Avesta Zoroastrizm – otishparastlik, miloddin avvalgi U1 – milodning U1 asri dinining muqaddas kitobi bwlib, miloddin avvalgi U1- milodning U1 asrlarida ёzilgan, Eron h’amda Wrta Osiё xalqlarining qadimgi madaniyati, etiqodi, tili, adabiёti va qisman tarixini wrganishda asosiy manba h’isoblanadi. Asarning ёzilgan joyi h’aqida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh’ olimlar frantsuz J.Darmsteter, ojarbayjon olimi İ.Aliev “Avesta” Midiya - h’ozirgi Eronning shimoliy-g’arbiy qismi va Ozarbayjonda ёzilgan desalar, kwpchilik V.V.Struve, S.P.Tolstov, F.Altxaym va boshqalar Amudarё bwyida joylashgan viloyatlarda, Balx va Xorazm oralig’ida yaratilgan, deb h’isoblaydilar. Oxirgi fikr swnggi vaqtlarda Eron olimlari, masalan İbroh’im Pur Dovud tarafidan h’am etirof etildi. “Avesta” matni twliq saqlanmagan. Bizgacha, uning juda oz qismi etib kelgan, xalos. Malumki “Avesta” Kaёniy h’ukmdorlardan Gishtosp – Vishtosp zamonida kitob h’oliga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb ataluvchi asosiy qismi xudo Zaratushtra tomonidan ёzilgan va Masudiy, Tabariy va Beruniylarning swzlariga qaraganda, 12 000 h’wkiz terisidan tayёrlangan maxsus pergamentga oltin h’arflari bilan ёzilgan. Wsha vaqtlarda uning uch nusxasi mavjud bwlgan, lekin bir nksxasi İskandar Zulqarnaynning amr-farmoni bilan ёqib 27 yuborilgan. İkkinchi nusxasini Yunonistonga olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa otashparastlar diniga wta etiqodli bwlgan kishilar qwlida saqlanib qolgan. Lekin bu nusxa twla emas. Asarning saqlanib qolgan qismlarini twplash va kitob h’oliga keltirish ishlariParfiya podshosi Valgash 111 (148-192 yy.) h’amda Sosiniylar (milodning 111 asri) davrida h’am davom ettirildi. “Avesta” sosoniy Shopur 11 (309-379) davrida tartibga solindi, izoh’lar va qwshimchalar (zand) bilan boyitildi va twla kitob h’oliga keltirilib, asrsiy qismlari pah’laviy tiliga tarjima qilindi. Bu kitob “Zand Avesta” nomi bilan mashh’ur. Afsuski, “Zand Avesta” h’am bizning zamonimizgacha twla h’olda etib kelmagan. Uning bir qismi İskandar Zulqarnayn yurishlari vaqtida, boshqa bir qismi esa arablar istilosi (674-715 yy.) vaqtida ywq qilingan. Asarning bizgacha etib kelgan qismi, professor E.E.Bertelsning malumotiga qaraganda13, 83 000 swzdan iboratdir. U asosan twrt qismdan – yasna, yashtov, vispered, vendidad tashkil topgan. Yasna tarkibiga kirgan gat deb ataladigan qwshiqlar “Avesta”ning eng kwh’na va qimmatli qismlaridir. “Avesta”ning qwshiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning (taxm.940- 1030 yy.) “Shoh’noma” dostoniga manba bwlib h’izmat qilgan. “Avesta” nisbatan yaxshi wtganilgan (K.Zalemen, X.Bartolomey, E.E.Bertels, V.V.Struve va boshqalar). U frantsuz (Anketel dyu Perron, Y.Darmsteter), rus (K.A.Kossovich), ingliz (L.X.Mayls), Laniya (A.Xristensen) va fors (İbroh’am Pur Dovud) tillariga tarjima qilingan. Uning Kopengagenda (Daniya) saqlanaёtgan yagona nusxasi asosida tayёrlangan fotomatni 1937-1944 ymllari olti jild qilib nashr etilgan.
4.2.1.3. “Xvaday namak” “Xvaday namak” (“Podshoh’noma”) qadimgi Eronning 627 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy h’aёtidan bah’s etuvchi afsonaviy tarixiy asar bwlib, pah’laviy tilida ёzilgan. Sosoniylardan Yazdigard 111 (632-651 yy.)ga yaqin kishi tomnidan 632- 637 yillar orasida ёzib tamomlangan. Asar ayniqsa Ah’amoniylar, Ashkoniylar va Sosniylar tarixi bwyicha muh’im manbalardan h’isoblanadi. “Xvaday namak”ning wzi h’am, mashh’ur shoir, olim va tarjimon Abdulloh’ ibn Muqaffa (721-757 yy.) tarafidan qilingan tarjima (“Siyar al-muluk” deb atalgan) h’am bizgacha etib kelmagan. Lekin uning ayrim parchalari Yaqubiy (897 ёki 905 yili vafot etgan), ibn Qutayba (828-889 yy.), Tabariy, ibn al-Asir, shuningdek Abulqosim Firdavsiyning “Shoh’noma”sida saqlangan.
4.2.1.4. “Matakdani xazar datastan” “Matakdani xazar datastan” (“Bir ming nafar h’uquqiy ajrim”) pah’laviy tilida ёzilgan (U111 asr) bwlib, unda Eronning Sosoniylar davridagi davlat tuzulishi va uning ijtimoiy h’aёti h’aqida qimmatli malumot bor. Asarning faqat ayrim qismlarigina saqlangan. Mitropolit İshobaxt qilgan surёniycha tarjima (U111
13 Е.Э.Бертельс. История персидско-таджикской литературы.- Москва. 1960. С. 52. 28 asr) saqlangan). İnglizcha tarjimasi S.Y.Bulsara tomonidan chop etilgan (Bombay, 1937 y.). Geografik asarlardan “Shah’ristonh’oyi Eron” (“Eron shah’arlari h’aqida risola”) Eronning Sosoniylar davridagi geografik h’olati va ularning bunёd etilishi h’aqida malumot beradi. “Ajoyib as-Sakiston” (“Sakiston viloyatining ajoyibotlari” nomli asar Eronning kwh’na viloyatlaridan Sakiston (Seiston)ga bag’ishlangan. Bu ikkala asar h’am pah’laviy tilida, U111 asrning ikkinchi yarmida ёzilgan. “Shah’ristonh’oyi Eron”ning matni va qisqacha inglizcha tarjimasi J.Asana h’amda Modi tomonidan 1897 va 1899 yillari Bombayda chlp etilgan. Qadimgi Eronning ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid ayrim malumotlarni “Kornomayi Artashir Papakan” (“Artashir Papakanning ishlari h’aqida qissa”), “Mazdak namak” (“Mazdak h’aqida qissa”), “Ayatkari zariran” (“Zarira h’aqida rivoyat”), “Podshoh’ Xusrav va uning mah’rami” kabi tarixiy qissalarda uchratamiz. Sosoniylar lavlati ichki va tashqi siёsati asoslarini wrganishda “Andarznoma”(“Nasih’atnoma”) h’amda “Tojnoma” kabi etik - didaktik xarakterdagi asarlarning h’am qimmati kattadir.
4.2.1.5. “Shoh’noma” Abulqosim Firdavsiy(taxm. 940-1030 yy.) qalamiga mansub “Shoh’noma” asari uch qism va 65 ming baytdan iborat doston bwlib, u 976 – 1011 yillar orasida ёzilgan. Uning birinchi qismi afsonaviy bwlib, “Avesta” materiallariga asoslanib ёzilgan va Eron h’amda Turon xalqlarining diniy aqidalari va rivoyatlaridan bah’s yuritadi. Asarning ikkinchi va uchinchi qismlari muh’im h’isoblanadi. İkkinchi qism qah’ramonlik dostoni bwlib, qadimgi Eron podshoh’lari va ular zamonida wtgan qah’ramonlar Rustam va Kova siymolari talqin qilingan. “Shoh’noma”ning uchinchi qismi tarixiy doston bwlib, unda Eron va Turonning zardushtiylikning paydo bwlishidan to arablar istilosigacha bwlgan siёsiy h’aёti talqin etilgan. “Shoh’noma”ning qwlёzma nusxalari kwp mamlakatlarning kutubxonalarida, shuningdek WzR FA Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. Asarning twla matni Hindiston (1829 y.), Frantsiya (1838-1878 yy.), Olmoniya (1877-1884 yy.), Eron (1934-1936 yy.) va Rossiyada (1960-1971 yy.) chop etilgan, rus va wzbek tillariga tarjima qilingan. “Shoh’noma” matnini tiklash ustida manbashunoslik tadqiqot ishlarini Boysung’ur Mirzo ibn Shoh’ruh’ Hirotda olib borgan. Kwp tarixchilar, xususan Muh’ammad Mirxond undan manba sifatida foydalangan. Alisher Navoiy bu asarda lof kwpligini qayd etgan.
4.2.2.2.. Qadimgi h’ind manbalari
29 Saklar, massagetlar, toh’arlar va qadimgi Qanh’a xalqi, ularning ijtimoiy- iqtisodiy h’aёti h’aqidagi qimmatli malumotlarni h’indlarning epik dostoni “Mah’abh’arata”da h’am uchratamiz. “Mah’abh’arata”(“Bh’arata avlodlari jangnomasi”) sanskrit tilida ёzilgan bwlib, 100 ming baytni wz ichiga olgan 18 uitobdan iborat. Afsonaviy shoh’ Bh’arataning ikki toifa avlodlari kavravlar va nandavlarning wzaro adovatlari va urushlari baёn etiladi. U miloddan avvalgi X-U111 asrlarda yaratilgan. Asarda masalan, uzoq Hindistonga, fikrimizcha savdo-sotiq ishlari bilan borgan saklar, toh’arlar va qanh’alar h’aqida mana bu muh’im malumot keltirilgan: “Uning (podshoh’ Yudh’ishtraning) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar, toh’arlar va qanh’aliklar h’am navbat kutib turardilar. Paxmoq soqol, peshonalari shoh’lar bilan bezatilgan, qwllarida turli-tuman sovg’alar, jun, rangu, ipak va patta (oq qayinning bir turi) daraxti tolasidan, shuningdek, kamёb matolardan, paxtadan twqilgan gazlamalar, mayin, nafis terilar, uzun va wtkir qilichlar, shamshirlar, temir nayzalar, h’ar xil boltalar, ichimliklar, xushbwy narsaoar, turli-tuman qimmatbah’o toshlar”14.
1.3. Qadimgi Yunon va Rim manbalari Wzbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini wrganishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari h’amda geograf olimlarining asarlari muh’im manba bwlib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari h’aqida malumotlarni keltiramiz.
4.3.1. XERADOT Xeradot (miloddan avvalgi 490-480 yillar wrtasi – 425 y.) – yirik qomusiy olim, tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiёning Galikarnas shah’ridan, 455-447 yillari Evropa, Osiё va Misr bwylab saёh’at qilgan. Xeradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon, Elon va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy h’aёtidan h’ikoya qiluvchi 9 uitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuh’rat topgan. Bu asar umumiy tarix ywnalishida ёzilgan birinchi kitob h’isoblanadi. Shu tufayli h’am Xeradot, Tsitseronnning (miloddan avvalgi 106-43 yy.) swzlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si h’isoblanadi. Xeradot garchi wzi baёn etaёtgan voqealar ustida chuqur muloh’aza yuritmasa h’am, ularni twg’ri baёn etishi, wzga xalqlar va mamlakatlar tarixiga h’urmat nuqtai nazaridan qarashi bilan bazi tarixchilardan ajralib turadi. Xeradotning asarida Wzbekistonning qadimiy xalqlari bwlmish agrippiylar, issedondar, massagetlar, daylar va saklar h’aqida, ularning turmushi, urf-odatlari h’amda qwshni mamlakatlar bilan aloqalari h’aqida qimmatli malumotlarni uchratamiz. “Tarix”ning Shteyn tarafidan tayёrlangan tanqidiy matni 1869-1871 yillarda chop etilgan. Asar ingliz (Roulinson, London, 1856-1860 yy.) h’amda rus (F.G. Mishchenko, Moskva, 1858-1860 yy.) tillariga tarjima qilingan. 1982 yilda
14 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.-Т.: “Ўқитувчи”, 2001, 33-34 бетлар. 30 asarning mamlakatimiz tarixiga oid qismlari zarur izoh’lar bilan A.İ.Davatur, D.P.Kallistov h’amda İ.A.Shishova tomonidan yangidan nashr etilgan.
4.3.2. DİODOR Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sitsiliyaga qarashli Argiriya shah’ridan. U “Tarixiy kutubxona” nomli 40 kitobdan iborat asar ёzib qoldirgan. Umumiy tarix ywnalishida ёzilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlaridan to milodning 1 asr wrtalarigacha bwlgan tarixini wz ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek, Wzbekistonning qadimiy xalqlari skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar, yurtimizning Eron bilan bwlgan munosabatlari h’aqida qimmatli malumotlar bor. Diodorning mazkur asari kwp jih’atlari bilan kwchirma-kompilyatsiya h’isoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, kwp h’ollarda baёn etilaёtgan voqealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay, bu asar dalillarga boy va katta ilmiy ah’amiyatga egadir. Diodorning asari twla h’olda bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari h’aqida h’ikoya qiluvchi 1-5- kitoblari, Yunoniston h’amda Rimning Yunon-Eron urushlari(miloddan avvalgi 500-449 yy.)da to miloddan avvalgi 301 yilshacha bwlgan tarixini wz ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saqlangan, xalos. Bu asar 1774-1775 yillari İ.Alekseev tomonidan olti qismda va 1874-1875 yillari F.G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan.
4.3.3. POMPEY TROG Pompey Trog( milodgacha 1-milodning 1 asrlari wrtasida yashab wtgan) – “Filipp tarixi” asari bilan mashh’ur bwlgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuariya podshoh’lari zamonidan to Rim imperatori Avgust (miloddin avvalgi 63 – milodning 14-yili) davrigacha bunёda bwlib wtgan voqealarni baёn qiladi, lekin asosiy etibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp 11 (miloddan avvalgi 359-336-yy.) va İskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoiy- siёsiy tarixini baёn etishga qaratilgan. Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay nomalum kitoblarga suyanib ёzilgan, Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bwlishi va tarixini keng ёritib bergan. Muh’imi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini aytadi. Pompey Trog tarixni h’arakatga keltiruvchi kuch urf- odat va taqlir deb h’isoblagan. “Filipp tarixi”da skiflar, Baqtriya, İskandar Zulqarnayn davrida Baqtriya va Swg’dda qurilgan shah’ar va katta imoratlar, İskandar Zulqarnayn vafotidan keyin yuz bergan voqealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning urf-odatlari, Parfiya podsholigini tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va Midiyaning wzaro munosabatlariga oid muh’im malumotlar mavjud. Pompey Trogning bu asari Yustin (11-111 asr) tarafidan qisqartirilib qayta ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha etib kelgan va Ruxl tomonidan 1935 yili chop qilingan. Uning ruscha tarjimasi A.A.Dekonskiy va M.M.Rijskiy
31 tomonidan “Vestnik drevney istorii” jurnalining 1954 yil 2-4 va 1955 yil 1- sonlarida bosilgan.
4.3.4. ARRİAN FLAVİY Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.) – yirik yunon ёzuvchisi, tarixchisi va geograf olimi, asoi Kichik Osiёning Nikomadiya shah’ridan. U “İskandar h’aqida”, “Parfiyaliklar h’aqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “İskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. Wzbekiston va Eronning qadimiy tarixini wrganishda Arrianning “İskandarning yurishlari” nomli asari muh’im ah’amiyat kasb etadi. Unda fotih’ning Wzbekiston, Eron h’ududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi batafsil baёn qilingan. Asar panegrizm-maddoh’lik ruh’ida ёzilgan – muallif İskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini kwklarga kwtarib ulug’laydi. U kwpgina qwlёzma manbalar va rasmiy h’ujjatlar asosida ёzilgan bwlib, mavzu bwyicha muh’im va asosiy manbalardan h’isoblanadi. Arrian Flaviyning “İskandarning yurishlari” asari nemis (Myuller, Leyptsig, 1886 y.) h’amda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 y. va M.E.Sergeenko, M.-L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan.
4.3.5. KVİNT KURTsİY RUF Kvint Kurtsiy Ruf (milodning 1 asri) – mashh’ur Rim tarixchisi, İskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan h’arbiy yurishlari h’aqida 10 kitobdan iborat “Buyuk İskandar tarixi” nomli asar ёzib qoldirgan. Muallif Ptolomey Lag va İskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Kvint Kurtsiy Rufning asarida Wzbekiston h’ududining İskandar Zulqarnayn qwshinlari tomonidan istilo qilinishi, xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qwzg’olon keng ёritib berilgan. “Buyuk İskandar tarixi” 1841 yili Myuttsel, 1867 yili T.Nёldeke va 1885 yili Fogel tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi V.S.Sokolov tah’riri ostida chop etilgan (M.,1963 y.).
4.3.6. GAY PLİNİY SEKUND Gay Pliniy Sekund (24-79 y.) – rimlik mashh’ur ёzuvchi, tarixshunos olim va davlat arbobi, 79 yili mashh’ur Vezuviy vulqonining otilib chiqishi natijasida yuz bergan umumxalq fojeasi vaqtida h’alok bwlgan. Gay Pliniy Sekund – sermaxsul olim, 20 kitobdan iborat “Germanlarning urushlari”, ikki jilddan iborat “Pomponiy Sekundning h’aёti” va 37 kitobdan iborat “Oddiy tarix” nomli asarlar ёzib qoldirgani malum. Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va Dunay bwylari mamlakatlarining bosib olinishi tarixidan bah’s yurituvchi “Germanlarning urushlari” nomli asari bizning davrimizgacha etib kelmagan, lekin u Korneliy Tatsitning (taxminan 56- 117-yy.) “Colnomalar” imperator Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) 32 Neronning h’alok bwlishigacha (milodning 68 yili) bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi h’amda “Germaniya” (unda german va boshqa qabilalarning tarixi baёn etilgan) nomli asarlari uchun birinchi manba bwlgan. “Pomponiyning h’aёti”da Pliniy sobiq boshlig’i Pomponiy Sekundning h’aёti va faoliyati h’aqida h’ikoya qiladi. Bu asar h’am bizning zamonamizgacha etib kelmagan. “Oddiy tarix” Gay Pliniy Sekundning shoh’ asari h’isoblanadi va unda antik dunё tarixi, iqtisodiy ah’voli h’amda madaniyati baёn etilgan. Unda miallifning wz manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatda bwlmaganligi, ayrim dalil va voqealarni buzib kwrsatilganligi sezilib turadi. Bu kitob antik dunё tarixi bwyicha keng malumot beruvchi qomusiy asar sifatida etiborga sazovordir. “Oddiy tarix”da Wzbekistonning h’am qadimiy tarixi, unda yashagan xalqlar, masalan, skiflar, Oks-Amudarё, Yaksart-Sirdarё va skifcha joy nomlari, tabiiy boyliklari, Antioxiya shah’arlarining barpo etilishi h’aqida qimmatli malumotlar bor. 4.3.7. POLİBİY Polibiy (miloddan avvalgi 201-120- yy.) – yirik yunon tarixchisi, 40 kitobdan iborat “Umumiy tarix” asari bilan mashh’ur. Unda Yunoniston, Makedoniya, Karfagen, Misr, Suriya va Rimning 220-146- yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Umumiy tarix ywnalishida ёzilgan bu asarning katta qismi saqlanmagan, bizgacha faqat 1-5- kitoblargina etib kelgan, xalos. Polibiyning “Umumiy tarixi” daliliy malumotlarga boyligi, voqealarning nisbatan xolisona ёritilishi bilan aloh’ida ah’amiyatga egadir. Unda Oks – Amudarё va Yaksart – Sirdarё h’aqida, Antiox 1 ning Baqtriya podshoh’i Eftidemga qarshi h’arbiy yurishi h’aqida muh’im malumotlar bor. “Umumiy tarix”ning matni 1889-1905 yillar orasida twrt jildda Leyptsigda chop etilgan. Uning inglizcha (V.R.Paton, London, 1922-1927; ikkinchi nashri, London, 1957-1960) va ruscha (F.G.Mishchenko, 1-3 jildlari. Moskva,1890-1899) tarjimalari mavjud. Wzyuekistonning qadimiy tarixini wrganishda qadimiy Yunoniston va Rim tarixchilarining asarlari benih’oyat qimmatlidir. Efor (miloddan avvalgi taxminan 405-330-yillar), Klavdiy Ellian (taxminan milodning 170-235-yillari), aleksandriyalik Kliment (milodning 11 asri), Korneliy Tatsit (taxminan milodning 56-117-yillari), Ksenefont (taxminan miloddan avvalgi 430-355-yillar), Plutarx (milodning 46-127-yillari), Polien (milodning 11 asri) va boshqalarning asarlari h’am ana shunday qimmatga egadir. Geograf olimlardan Strabon va Ptolomey asarlari h’am zwr ilmiy qiymatga egadir. 4.3.8. STRABON Strabon (miloddan avvalgi 63 – milodning 23 y.) qadimgi Yunonistonning atoqli geograf olimlaridan, asli amosiyalik (Pont podshoh’larining qarorgoh’laridan), nufuzli va badavlat oiladan chiqqan, mashh’ur yunon faylasufi Aristotelning (miloddan avvalgi 384-322-yy.) shogirdi, qariyb 80 yil umr kwrgan.
33 Strabonni dunёga tanitgan uning 17 kitobdan iborat “Geografiya” nomli asaridir. Asarning 1-2- kitoblari “Muqaddima” deb ataladi va unda geografiya ilmi va uning h’okimlar, sarkardalar va savdogarlar faoliyatidagi wrni va roli h’aqida gap boradi. Eratosfen, Poseydon va Polibiyning Er tuzilishi h’aqidagi talimoti tanqid qilinadi, Er yuzini tavsiflash h’aqida umumiy tushuncha bkriladi. 3-10- kitoblarida Evropa mamlakatlarining tavsifiga, shundan 8-10- kitoblar Ellada va unga tutash mamlakatlarga bag’ishlangan. Asarda Osiё mamlakatlariga katta wrin berilib, ular twg’risida 11-16 kitoblarda malumot berilgan. 17 kitob Afrika mamlakatlariga bog’ishlangan. Strabon Polibiyning “Umimiy tarix”ini davom ettirib, unga miloddan avvalgi 146-31- yillar orasida bwlib wtgan voqealarni qwshgan. Afsuski, bu muh’im asar bizning zamonimizgacha etib kelmagan, lekin kning ayrim qismlari, xususan Wzbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim parchalar olimning “Geografiya” nomli asariga kirib qolib saqlangan. Strabonning “Geografiya”sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iёnaning tabiiy h’olati, shah’arlari, qisman ularga borish ywllari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart darёlari h’aqida, Wzbekistonning qadimiy xalqlari – saklar, massagetlar, daylar, atasiyalar, toh’arlar h’amda xorazmliklar va ularning kelib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va etiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi 111 asrning birinchi choragidagi ichki ah’voli va wzaro munosabatlari h’aqida muh’im va qimmatli malumotlar mavjud. Strabrnning ushbu asari 1844 va 1848 yillari Kramer va Myuller tarafidan, maxsus xarita va tarh’lar bilan qwshib nashr qilingan. Uning nemischa (Grosskurd, Berlin, 1831-1834) h’amda ruscha (F.G.Mishchenko, Moskva, 1879, G.A.Stratanovich, Moskva, 1964) tarjimalari h’am mavjud.
4.3.9. PTOLOMEY KLAVDİY Ptolomey Klavdiy (taxminan 90-160 yy.) – mashh’ur qomusiy olim, Aleksandriyada yashab ijod qilgan. U astronomiya, geometriya, fizika (optika, mexanika) h’amda geografiyaga oid asarlar ёzib qoldirgan. Jah’onga mashh’ur “Almagest”- “Al-majastiy” (18 kitobdan iborat, astronomiya va trigonometriya ilmlarini wz ichiga oladi), “Optika” (5 kitobdan iborat), “Germanlar h’aqida tushuncha” (3 kitobdan iborat) va, nih’oyat, “Geografiya” shular jumlasidandir. Lekin olimga shuh’rat keltirgan asarlari “Almagest” va “Geografiya”dir. “Geografiya”ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrog’i uning 24- bobi jah’on mamlakatlarini tavsiflashga bag’ishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muh’imki, asarda shah’arlar, mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27ta xarita ilova qilingan. Ptolomeyning “Geografiya”sida Girkaniya, Marg’iёna, Baqtriya, Swg’diёna h’amda skiflar mamlakatining geografik h’olati, Baqtriya va Swg’diёnaning
34 mashh’ur shah’arlari, shuningdek wsha mamlakatlar va ular bilan tutash wlkalar va ularning ah’olisi h’aqida asl va qimmatli malumotlar keltirilgan15. Yunon va Rim olimlarining tarix va gkografiyaga oid asarlari malum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bwlib xizmat qildi.
4.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.
1. B.A.Axmedov. Wzbekiston tarixi manbalari.-T.: «Wqituvchi». 2001. 2. Wzbekiston tarixi. R.X.Murtazaeva taxriri ostida.-T.: 2003. 3. Sadullaev A.S. Qadimgi Wzbekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996. 4. Tolstov S.P. Qadimgi Xorzm madaniyatini gullab.-T.: 1964. 5. Beruni. Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar. 6. Rtveladze E.V. Velikiy shelkovıy put.-T.: 1999.
4.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Wzbekiston tarixiga oid qanday Eron manbalarini bilasizmi? 2. «Shoxnoma» asarida Wzbekiston tarixiga oid qanday malumotlar bor? 3. Hindlarning «Mah’obxorat» asarida qadimgi Wzbekiston twg’risida qanday malumotlar bor? 4. Qaysi Yunon tarixchilari asarida İskandarning yurtimizga yurish aks etgan? 5. Avestoda qanday tarixiy malumotlar mavjud?
5-mavzu. VI – VIII ASRLAR TARİXİ MANBALARİ
Darsning mazmuni: VI-VII asrlardagi tarixiy voqealar aks etgan Sug’diy, Turkiy va Xitoy manbalari twg’risida malumotlar keltiradi.
Reja: 5.1. Muh’im siёsiy voqealar. 5.2. Qadimgi Turk manbalari. 5.3. Xitoy manbalari. 5.4. Swg’d tilidagi manbalar. 5.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 5.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: eftaliylar, xeptal, h’aytal, ey – da, i – da, runiy ёzuv, Sug’d tili, biyiq.
5.1. Muh’im siёsiy voqealar
15 Юқ. асар. 34-41 бетлар. 35 V-VI asrlarda Wzbekiston tarixi eftaliylar va Eftaliylar davlati tarixi bilan bog’liqdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik qazishlar bergan malumotlarga qaraganda, Eftaliylar saklar va masagetlarning avlodlaridir. Eftaliylar juda katta h’ududda wz h’ukmronliklarini wrnatdilar. Ularning davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy bwylarigacha bwlgan erlar qarar edi. Eftaliylar milodning 457-yilida Chag’aniёn, Toxariston va Badaxshonni bwysundirishga muvaffaq bwldilar. Eron shoh’i sosoniy Piruz (459-484 yy.) Eftaliylarga qarshi uch bor qwshin tortti, lekin uning barcha yurishlari mag’lubiyat bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Eftaliylarga wlpon twlab turishga majbur bwldi. Shundan keyin Eftaliylar Marv va Kobulni, oradan kwp vaqt wtmay, Sharqiy Turkistonni h’am bwysundirishga muvaffaq bwldilar. Eftaliylar Turon, Eronning sharqiy tumanlari, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston h’amda Sharqiy Turkiston ustidan h’ukm yurgizdilar. 563-567- yillari turk xoqoni İstemi (Dizovul) Eron h’ukmdorlari bilan ittifoq tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli erlarni bwysundirishga muvaffaq bwldi. Natijada Turk xoqonligi Amudarё va Orol dengizigacha chwzilgan wlkalar ustidan wz h’ukmronligini wrnatdi. U1 asrning uchinchi choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau va Tsi davlatlarini h’am bwysundirdilar, 576 yili Bosporni (Kerch) egaladilar, 581 yili esa Xersonni qamal qildilar. VI asr wrtalariga borib Turk xoqonligi zaminida ilk katta er egaligi munosabatlari shakllana boshladi. Shuning bilan bir qatorda wzaro urushlar kuchaydi va bundan Suy imperiyasi (581-618 yy.) h’ukmdorlari ustalik bilan foydalandilar. Oqibatda Turk xoqonligi ikki qimga – Sharqiy va Garbiy turk xoqonligiga bwlinib ketdi. Sharqiy turk xoqonligi Markaziy Osiёda xoqon Shibi davrida (609-619- yy.) Suy imperiyasi bilan kwp urushdi va wz mustaqilligini saqlab qoldi. Xoqon Xelu (620-630- yy.) davrida h’am bu kurash davom etdi. Wsha yillari turklar Xitoyga 67 marta bostirib kirdilar. Bu davrda soliqlar kwpaydi, meh’natkash xalqning ah’voli og’irlashdi. Xitoy imperatorlari bundan ustalik bilan foydalandilar va Sharqiy Turk xoqonligi ustidan wz h’ukmronligini wrnatilshga muvaffaq bwldilar. Lekin kwp wtmay, turklar Xitoy istibdodiga qarshi qwzg’olon kwtardilar. Bunga dastlab Eltarish qoon (Qutlug’ qoon), keyinchalik esa uning maslah’atchisi Twnyuquq boshchilik qildilar. Natijada 681 yili G’arbiy turklar yana mustaqillikni qwlga kiritdilar. Xoqon Bilga vafotidan (734 y.) keyin kuchayib ketgan feodal kurashlar natijasida G’arbiy turk xoqonligi mayda qismlarga bwlinib ketdi va keyinchalik uning wrniga Uyg’ur xoqonligi tashkil topdi. G’arbiy turk xoqonligi h’arbiy siёsiy jih’atdan birmuncha qudratli edi. U11 asrning wrtalarida unga Sharqiy Turkistondan to Kaspiy dengizigacha bwlgan erlar qarardi. Uning ijtimoiy-siёsiy tomondan yuksalishida Marv, Chorjwy, Buxoro, Samarqand, Choch, İspijob kabi shah’arlarning wsishi va Xitoy, Eron h’amda Vizantiya bilan olib borilgan savdo-sotiq h’am sabab bwldi. Manbalarda keltirilgan malumotlarga qaraganda, G’arbiy turk xoqonligi poytaxti Suyabda h’ar yili katta yarmarkalar tashkil etilib, unda kwpgina xorijiy mamlakatlardan kelgan savdogarlar h’am qatnashgan. 36 G’arbiy turk xoqonligining xalqi xoqon Shabolo Xilishi h’ukmronligi yillari 10 toifaga bwlingan. Masalan, Chu darёsining wng tarafida istiqomat qiluvchi xalqlar Nushibi (5 toifa), darёning swl soh’ilida istiqomat qiluvchilar esa Dulu (5 toifa) deb atalgan. Kwp wtmay bu toifalar wzlarining mustaqil davlatini tuzib oldilar. Bu wzaro feodal kurashning kuchayishiga olib keldi. Xitoy qwshinlari bundan foydalanib, 658 yili G’arbiy turk xoqonligi erlariga bostirib kirdilar, lekin uni tamoman bwysundira olmadilar. Xoqon Ashina Xudaydao uni yana tiklashga muvaffaq bwldi. Biroq katta er egaligi, wzaro kurashlar va shimoldagi qwshni xalqlar, xususan qorliqlarning xurujlari natijasida xoqonlik inqirozga yuz tutdi. VIII asrning ikkinchi yarmida h’okimiyat tamoman qorliqlar qwliga wtdi. Ular 766 yili Suyabni bosib oldilar va uni wz poytaxtlariga aylantirdilar. G’arbiy turk xoqonligi markazlashmagan davlat bwlib, 15ga yaqin mustaqil h’okimliklardan, Swg’dda yuechji xalqidan chiqqan jabg’u, Buxoroda mah’alliy buxorxudot, Farg’onada ixshidlar kabilardan tashkil topgan edi. Xoqonlik tarkibiga kirgan xalqlar bir qismi Swg’d, Xorazm, Toxariston, Farg’ona deh’qonchilik, shah’ar ah’olisi h’unarmandchilik va savdo-sotiq bilan, uning tog’li va chwl tumanlarida istiqomat qiluvchi katta qismi esa chorvachilik bilan shug’ullangan. Arablar istilosi arafasida Wzbekiston mayda-mayda davlatlardan iborat edi. Sharq va xitoy tillarida ёzilgan manbalar malumotlariga qaraganda VIII asr boshlarida yurtimizda 15 yaqin mustaqil davlatlar bwlib, bularning eng kattasi Xorazm, Swg’d, Buxoro, Chag’oniёn, Toxariston, Ustrushona, Choch va Farg’ona h’isoblangan. Ularning podshoh’lari jabg’u (knyaz), xudot, ixshid va ispah’bed deb atalardi. Arablar Wzbekiston h’ududiga 674 yildan boshlab bostirib kira boshladilar. Bosqinchi qwshinlarga xalifalikning Xurosondagi noibi Ubaydulloh’ ibn Ziёd boshchilik qilar edi. Wshanda ular Poykent va Buxoro shah’arlari h’amda ularning tevarak-atrofidagi tumanlarni talon-taroj qildilar va katta wlja (1 mln dirh’am pul, 4000 asir va boshqalar) bilan qaytdilar. Bundan keyin h’am arablar Wzbekiston ustiga kwp marta talonchilik yurishlarini uyushtirdilar. 705 yildan boshlab arablarning Wzbekiston ustiga istilochilik yurishlari kuchaydi. Bunga arablarning Xurosondagi yangi noibi Qutayba ibn Muslim (715 yili h’ozirgi Andijon viloyatining Jalolquduq tumanida, h’ozirgi Shurunch mozor, aslida Qilich mozor temir ywl bekati ёnida wldirilgan) boshchilik qildi. Arab qwshini 706 yili Omul (Chorjwy), Zamm (Karki), Buxoro h’amda Poykent shah’arlarini, 709 yili esa Buxoroning mustah’kam qalalaridan Shofurkom (Vardanza)ni, 710 yili esa Kesh va Nasafni zabt etdi. Buxoro, Swg’d, Vardanza va Farg’ona h’ukmdorlari turklar bilan qwshilib arab istilochilariga qarshi ittifoq tuzishga h’arakat qildilar, lekin wzaro kelishmovchiliklar va ishtiloflar ittifoqning mustah’kamlanishiga ywl bermadi. Qutayba bundan ustalik bilan foydalandi va ular bilan birma-bir kurashda g’alaba qozondi. 712 yili Qutayba wzaro ichki kurashlardan foydalanib h’iёnatkorona tarzda Xorazmni h’am bwysundirdi. Samarqand podshoh’i G’urak (710-737-yy.) bilan tuzilgan bitim shartlariga binoan Samarqand va Swg’diёna xalqi arablarga h’ar yili 2 million 200 ming dirh’am miqdorida wlpon twlash va arab qwshiniga 100 ming 37 kishi twplab berishga majbur etildi. 713-715 yillari Qutayba Choch (Toshkent) h’amda Farg’ona viloyatlarini, shuningdek Ettisuv va Koshg’argacha bwlgan erlarni bosib oldi. Arab istilosi Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy va madaniy taraqqiёtiga katta zarar etkazdi, kwplab katta va boy shah’arlarning kuli kwkka sovurildi, ming- minglab kishilarning “ёstig’i quridi”, Marv, Buxoro, Samarqand va Xorazm kutubxonalarida saqlanaёtgan juda kwp noёb asarlar ywq qilindi. Arab istilochilari mah’alliy xalqlarni h’am majburan islom diniga kiritdilar, meh’natkashlar zimmasiga og’ir soliqlar va jarimalar – xiroj, jizya, zakot yuklatildi, ah’olining yarim mulki arab qwshini foydasiga musodara qilindi. Wzbekiston xalqlari arab istilochilari zulmiga qarshi bir necha bor qwzg’olon kwtardilar. VIII asrning wrtalarida bwlgan İsh’oq turk qwxg’oloni, 769- 776- yillari butun Movarounnah’rni larzaga solgan Muqanna (783 yili wldirilgan) boshchiligida bwlib wtgan qwzg’olon, 806 yili Rafi ibn Lays boshchiligida Swg’dda bwlib wtgan deh’qonlar qwzg’oloni shular jumlasidandir. Arab xalifaligi tarkibiga kirgan xalqlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiёtidagi katta tafovut, ularning etnik jih’atdan bir xil emasligi, ular wrtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning zaifligi, ayniqsa, er-suv va boylikning tobora mah’alliy boshliqlar qwlida twplana borishi va nih’oyat, mah’alliy ah’oli va bosqinchilar wrtasidagi ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi xalq h’arakatlari va wzaro kurashni kuchaytirib yubordi. Bu h’ol, wz navbatida, arab xalifaligining inqirozini tezlashtirdi. IX asrning birinchi choragida uning zaminida mustaqil mah’alliy davlatlar paydo bwldi. Masalan, Misrda Tuluniylar (868 y.), Tabaristonda Aliylar (864 y.), Xurosonda Toh’iriylar (821 y.), Seistonda Safforiylar (867 y.) va nih’oyat, Movarounnah’rda Somoniylar (819 y.) h’okimiyat tepasiga keldilar. Boshqa wlkalarda h’am shunday ah’vol yuz berdi. Qisqasi, 935 yildan boshlab Abbosiylar xalifalikda wz siёsiy mavqelarini tamoman ywqotdilar va nomigagina xalifa bwlib qoldilar.
5.2. Qadimgi Turk manbalari
Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir h’amda Mwg’ilistonda, Oltoy h’amda Wzbekistonda topilgan runiy bitiklar aloh’ida qiymatga ega. Bu ёzuvlarning etti guruh’i – Lena – Baykalbwyi bitiklari, Enisey, Mwg’uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston, Wrta Osiё bitiklari malum. Bu bitiklar Wzbekiston xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siёsiy h’amda madaniy h’aёtini wrganishga ёrdam beradi. 5.2.1. Enisey bitiklari Enisey bitiklari mashh’ur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov (taxminan 1642-1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Enisey h’avzasi (h’ozirgi Xakas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu h’aqda shvktsiyalik h’arbiy asir F.Stralenberg (Tabbert) malumot beradi. U Enisey h’avzasidagi qabrtoshlardan toshga wyib ёzilgan notanish xatlarni topgan. Bu ёzuv h’aqidagi malumotlar birinchi marta wtgan asrning birinchi choragida “Cibirskiy vestnik” jurnalida elon
38 qilindi. 1889 yili fmn olimlari Eniseydan topilgan ёzma ёdgorliklar xaritasini tuzdilar.
5.2.2. Mwg’ulistondan topilgan bitiklar Mwg’ulistondan topilgan bitiklar orasida Twnyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon va Ongin muh’im wrin tutadilar. Twnyuquq bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Tsokto manzilida joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning (681-691-yy.) maslah’atchi sarkarda Twnyuquqqa atalgan va 712-716 yillari ёzilgan. 1897- yili rus olimi D.A.Klements (1848-1914) va uning xotini Elizaveta Klementslar tarafidan ochilgan, V.V.Radlov (1899 y.), V.Tomsen (1922 y.), X.Sheder (1924 y.), D.Ross (1930 y.) h’amda G.Aydarov (1971) tarafidan yaxshi wrganilgan va matni nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop etilgan. Obida G’.A.Abdurah’monov h’amda A.Rustamov tomonidan wzbek tiliga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.). Kul tegin bitigi. Bilga xoqonning (716-734 yy.) inisi Kul tegin (731- yili vafot etgan) sharafiga ёzilgan. Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysida Kwkshin Wrxun darёsi bwyidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrintsev (1842-1894 yy.) tomonidan 1889 yili topilgan. Bitik V.V.Radlov (1891 y.), A.Xeykel (1892 y.), V.Tomsen (1896 y.), P.M.Melioranskiy (1897 y.), X.Sheder (1924 y.), S.E.Malov (1951 y.), G.Aydarov (1971 y.)lar tomonidan nemischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan. G’.A.Abdurah’monov va A.Rustamov tomonidan wzbek tiliga qilingan qisqacha tarjimasi (1982 y.) h’am bor. Bilga xoqon bitigi. Kul tegin bitigidan 1 km janubi-g’arbda - Kwkshin Wrxun darёsi h’avzasida topilgan bu obida 735 yili bitilgan. Uni V.V.Radlov, S.E.Malov, P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan wrganilgan va chop etilgan. Ongin bitigi Mwg’ulistonning Kosho Tsaydan vodiysidan topilgan va kimga atalganligi aniq malum emas. Bazi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qwyilgan (735 y.), boshqa fikrga kwra Qopag’on xoqonga (691-716-yy.), yana bir malumotga (J.Klosson) qaraganda Bilga xoqonning h’arbiy boshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731 yilda wlgan) sharafiga qwyilgan. Obida 1892 yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957 yili J.Kloson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan nashr qilingan. Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shah’ri (Ulan-Batordan taxminan 400 km janubda joylashgan qadimiy shah’ar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Chwyren, Beyshin-Udzur, Bayan-Xwngur va boshqa joylardan topilgan ёzuvlar h’am muh’imdir. Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi darёlari, Qwshog’och h’amda tog’li noh’iyalaridan topilgan bitiklarni aytib wtish mumkin. Bular Wrxun- Enisey bitiklaridan fvrqli wlaroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan topilgan ёzuvlar P.M.Melioranskiy, E.R.Tenishev, A.K.Borovkov, K.Seydakmatov, V.M.Nadelyaev h’amda D.D.Vasilev tomonidan elon qilingan. 39 Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon voh’asidagi g’orlarga joylashgan ibodatxona devorlariga ёzilgan bitiklar aloh’ida wrin tutadi. Bitiklar V.Tomsen tarafidan chop qilingan. Qozog’iston h’amda Qirg’izistonda topilgan bitiklar (asrimizning 60-70- yillarida topilgan) h’ali chuqur wrganilmagan. Bular orasida Talas voh’asidagi (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqwrg’on, Urjor, Sirdarё, İla, Olma Ota, Tolg’ar, Tinbas va h’okazo) topilgan bitiklar muh’im ilmiy ah’amiyat kasb etadi. Qozog’iston h’amda Qirg’iziston h’ududidan topilgan bitiklarning bazilari S.Sodiqov, M.E.Masson, A.N.Bernshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboev, Ch. Jumag’ulov h’amda G.Karag’ulovalar tomonidan elon qilingan. Qadimiy turk runik ёzuvlari (asosan sopol idishlarga ёzilgan) Farg’ona, Oloy vodiysi h’amda Janubiy Wzbekiston va Tojikiston h’ududidan, yani Bekobod, İsfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, Wsh, Wzgand, Kofirnih’on, shuningdek Swg’ddan h’am topilgan va A.N.Bernshtam, B.A.Litvinskiy, V.A.Bulatova, E.R.Tenishev, Yu.A.Zadneprovskiy tarafidan wrganilgan. Umuman, qadimiy turk runik ёzuvlari xalqimiz tarixini ёritishda juda qimmatli manbadir.
5.3. Xitoy manbalari Xitoy manbalari h’aqida swz boshlashdan oldin shuni aloh’ida qayd etib wtish kerakki, ular h’am xitoy h’ukmdorlarining maqsad va manfaatlarini kwzlab ёzilgan, boshqa xalqlarning tarixi kwp h’ollarda bir taraflama ёritilgan. Lekin xitoy manbalarida bwlib wtgan voqealarning vaqti va wrni aniq kwrsatiladi, bir-biriga qarshi turgan qwshinlarning umumiy soni aniq kwrsatiladi. Qadimiy Wzbekistonning uzoq wtmishdagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda quyidagi xitoy manbalari muh’im rol wynaydi.
5.3.1. Shi Tszi “Shi Tszi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy tarixshunoslarining otasi h’isoblanadigan Sima Tsyanning 130 bobdan iborat asaridir. Sima Tsyan –(taxminan miloddan avvalgi 145 ёki 135-86-yillar) Lunmin (h’ozirgi Shensi viloyati) shah’rida saroy tarixchisi Sima Txan oilasida tug’ilgan, mamlakat bwylab kwp saёh’at qilgan, otasi vafot etgandan (miloddan avvalgi 108 yili) keyin uning wrniga saroy tarixchisi sifatida qabul qilingan. Miloddan avvalgi 98 yili imperatorga qarshi chiqib, sarkarda Li Linni h’imoya qilgani uchun qattiq jazoga tortilib (bichilgan) saroydan quvib yuborilgan. Lekin u ruh’iy tushkinlikka tushib qolmadi va bwlajak tarixiy kitobi ustidagi ishni davom ettirdi. Kwp vaqt wtmay Sima Tsyan yana saroyga taklif etildi va imperator Bosh mah’kamasi boshlig’i etib tayinlanadi, kitobini ёzib tamomlashga sharoit yaratib berildi. Uning “Shi Tszi” nomli asarida Xitoyning qadimiy zamonlardan to miloddan avvalgi 1 asr boshlariga qadar wtgan tarix baёn etilgan. Asarda Wzbekiston, uning 123 bobida xususan Farg’ona va uning qadimiy xalqi, h’aёti h’aqidagi qimmatli malumotlar mavjud.
40 “Shi Tszi”ning twla matni olti jild qilib 1959 yili Pekinda elon etilgan, rus tiliga tarjima etilib (İ.Ya.Bichurin, L.S.Vasilev, L.S.Perelomov, Yu.L.Krol va boshqalar) 1972, 1975, 1984, 1986 yillari chop etilgan. E.Shavann (1865-1905) tomonidan frantsuz tiliga tarjima qilinib, 1895-1918 yillari 5 jildda bosmadan chiqqan.
5.3.2. “Tsyan Xan shu” “Tsyan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) yirik tarixchi olim Byan Gu (39-92) asaridir. Tarixchi Anlin (Shensi viloyati) shah’rida G’arbiy Xan sulolasi (miloddan avvalgi 206 – milodning 220 y.) xizmatida turgan yirik mansabdor va tarizshunos oilasida tug’ilgan, 47-55 yillari Loyanda oliy talim olgan, 58-82 yillari wz asarini ёzgan. “Tsyan Xan shu”ning 95 bobida Wzbekiston (ayniqsa, kangli, yuechji va usunlar h’aqida) va Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqi va uning h’aёti h’aqida kwp muh’im malumotlarni uchratamiz. “Tsyan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12 jildda nashr qilingan. İnglizcha tarjimasi (G.Dubs, Baltimor, 1938-1944-yy.) h’am bor.
5.3.3. “Xou Xan shu” “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) tarixchi Fan Xua (398-445 yy.) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220-yy.)ga xizmat qilgan. Kichik davlat lavozimida turgan va 424 yili viloyat h’okimligiga kwtarilgan. Davlatga qarshi isёnda qatnashganlikda ayblanib qatl etilgan. “Xou Xan shu” Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixni wz ichiga olgan katta asar (130 bobdan iborat. Unda Wzbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung’oriyaning 25-221- yillarorasidagi tarixi h’aqida diqqatga sazovor malumotlar bor. 5.3.4. “Bey shu” “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) 100 bobli asar bwlib, Tan sulolasi (618-907 yy.) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan-shou (taxm.595-678-yy.) qalamiga mansub. Unda Shimoliy Xitoyda h’ukmronlik Vey (386-535-yy.), Tsi (550-577-yy.), Chjou (557-581-yy.) sulolasi h’ukmronligi, yani 386-581 yillar tarixi baёn etilgan. Asarda Wzbekiston, xususan Xorazm h’amda Sharqiy Turkiston h’aqida qimmatli malumotlarni uchratamiz. “Bey shu”ning matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan.
5.3.5. CUY ShU “Suy shu” (“Cuy xonadonining tarixi”) Xitoy tarixchilari jamoasi tarafidan ёzilgan asar. Uni ёzishda Vey Chjen (580-643 yy.) –Tan sulolasi davrida wtgan tarixchi, imperator Chjen-Guan (626-650) davrida uning wg’li va toju taxt vorisiga tarbiyachi bwlgan, Yan Shi-Gu h’amda Kxun İn-da bilan birgalikda ishtirok etib, asarda Xitoyning Suy sulolasi davrida, U-U1 asrlardagi ijtimoiy-siёsiy tarixi 85 bobda baёn etilgan. Kitobning 55 bobi 637 yili ёzib tamomlangan. Qolgan 30 bobiga esa 20 yil vaqt ketgan. 41 Asarda imperatorning iqtisodiy siёsati, qwshinning tuzilishi, mamlakatning ah’voli, xalqning urf-odatlari h’aqida malumotlar keltirilgan. Uning 83-bobida Wzbekiston va Sharqiy Turkiston h’aqida h’am diqqatga sazovor malumotlarni uchratamiz. Kwp jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan.
5.3.6. “TsZYu TAN ShU” VA ”SİN TAN ShU” “Tszyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski tarixi”) imperator Jen-Tszun (1023- 1063-yy.)ning topshirig’i bilan 940-945 yillari ёzilgan. Ouyan Syu (1007-1072-yy.) va Sun Tsi (998-1061 yy.) 960-1279 yillari h’ukmronlik qilgan Sun (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari1043- 1060-yillari shu sulolaning yangi tarixi “Cin Tan shu” (“Tan sulolasining yangi tarixi”) ёzganlar. Har ikkala asar h’am wziga xos afzalliklariga ega bwlib, malum darajada bir-birini twldiradi. XU111 asrda tarixchi Shen Bin-chjen h’ar ikkala tarixni bir-biriga bog’lab, unga “Sin tszyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan qwshilgan yangi h’amda eski tarixi”) deb nom qwydi. Asarda 618-907- yillar vlqealari baёn etilgan. “Cin Tan shu”da Wzbekiston janubi, Afg’oniston, Eron h’amda Sharqiy Turkiston h’aqida malumotlar uchraydi. 1958 yili kwp jildli “Sulolalar tarixi”ning 12 jildi sifatida Shayxayda chop etilgan.
5.4.Swg’d tilidagi manbalar Swg’d tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bwlib, turli mazmundagi h’uquqiy h’ujjatlar – ah’dnomalar, nikoh’ h’aqidagi shartnomalar, oldi-sotti h’ujjatlari, tilxatlar, Swg’d, Shosh, Turk va Farg’ona h’ukmdorlari wrtasidagi ёzishmalar, xwjalikning kundalik faoliyatiga oid h’uddatlar, masalan, xarajatlar ёzilgan h’ujjat h’amda farmonlardan iborat. Bu h’ujjatlar Swg’diёnaning wzidan, Mug’ qaladan, Samarqandda Afrosiёbdan, Qirg’iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan. Bular orasida Mug’ qala xarobalaridan 1932 yili topilgan h’ujjatlar aloh’ida ah’amiyatga ega. Hujjatlar bah’orda Tojikistonning Varziminor (h’ozirgi Zah’matobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog’ida shu tumanning sobiq birinchi rah’bari A.Pwlotiy tomonidan ochilgan. Huddatlar jami 79 ta bwlib, bulardan 74 tasi qadimgi swg’d, 1 dona arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular h’ar xil materialga – charmga, taxtaga va qog’ozga ёzilgan. Hujjatlar swg’d deh’qoni, katta er egasi, podshoh’i Devashtich (708-722-yy.) va yirik mansabdorlar-framandarning, shuningdek, Xoxsar h’amda Kshtut deh’qonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bwlib, Swg’dning VIII asrning birinchi choragidagi iqtisodiy, siёsiy va madaniy h’aёtini wrganishda muh’im manba rolini wynaydi. Mug’ qalasidan topilgan h’ujjatlar A.A.Freyman, A. V.Vasilev, İ.Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov, V.A.Livshits, M.İsh’oqov, U.N.Mansurov h’amda O.İ.Smirnovalar tarafidan chuqur wrganilgan. Mug’ qalasi h’ujjatlarining topilishi tarixi va ular h’aqidagi dastlabki malumotlar 1934 yili maxsus twplam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad, 42 1934) elon qilindi. Ayrim h’ujjatlarning tarjimasi İ.Yu.Krachkovskiy va A.A.Freyman tomonidan 30-yillari elon qilindi. Huquqiy h’ujjatlar va maktublar tarjimasi, zarur izoh’ va tadqiqotlar bilan (Sogdiyskie dokumentı s gorı Mug. Chtenie, perevod, kommentariy. II chiqishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop qilindi. 1961 va 1965 yillari Wzbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog’ida Samarqandning Afrosiёbida V-VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy meh’monxonasining dkvorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bwlib, ular orasida oq kiyim kiygan Chag’oniёn elchisining surati h’am bor. Uning etagiga swg’d tilida wn olti satrdan iborat ishonch ёrlig’i ёzib qwyilgan edi. Bu ёzuvlar VII asr wrtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Samarqandda topilgan ёzuvlar IX asrga oid uch tilda swg’d, qadimgi turk va xitoy tilida ёzilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitikdir. Bunday h’ujjatlar swg’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston h’amda Sharqiy Turkistondagi savdo koloniyadaridan h’am topilgan. Bular orasida ayniqsa A.Steyn (1862-1943) tarafidan 1907 yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va Turfonda (Sharqiy Turkiston) topilgan h’ujjatlar, Talas darёsining wng soh’ilida, h’ozirgi Talas shah’ridan 7 km shimolda joydashgan Qulonsoy h’amda Teraksoy daralarija qoya toshlarga wyib bitilgan ёzuvdar aloh’ida etiborga molik. Bu ёzuvlar IV-XI asrlarda Swg’d koloniyalarining ijtimoiy ah’voli h’aqida, ayniqsa Wrta Osiё va Uzoq Sharq mamlakatlari wrtasidagi savdo aloqalari va bunda swg’diylarning roli h’aqida qimmatli malumot beradi. Dunxuan va Xwtan h’ujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan ёzuvlar esa V.A.Kallaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev, K.Ashiraliev, U.Jumag’ulovlar tarafidan wrganilgan. Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini wrganishda, swg’d tilida ёzilgan “Xalqlar rwyxati” deb atalgan bir h’ujjat (VIII asr) wta muh’imdir. Unda Wrta Osiёda yashagan 21 xalq va elatning nomi keltirilgan.
5.5. Foydalanilgan manba va adabiёtlar rwyxati: 1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. B. 7-14. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 3. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 4. Wzbekiston tarixi. R.X.Murtazaeva taxriri ostida.-T.: 2003. 5. Sadullaev A.S. Qadimgi Wzbekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996. 6. Tolstov S.P. Qadimgi Xorzm madaniyatini gullab.-T.: 1964. 7. Beruni. Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar. 8. Rtveladze E.V. Velikiy shelkovıy put.-T.: 1999. 9. U.N.Mansurov. Avtoreferat.
43 5.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Qanday turkiy tildagi bitiklarni bilasiz? 2. Qaysi Xitoy manbalarda VI-VIII asr Wzbekiston tarixi ёritilgan? 3. Mug’ qalasidan topilgan Sug’d tilidagi h’ujjatlarning ilmiy ah’amiyati nimada? 4. Sug’d tilidagi manbalarni kimlar wrgangan? 5. Turkiy tildagi bitiklarni kimlar wrgangan?
6 – mavzu. İslom manbashunosligi asoslari Dars mazmuni: İslomiy manbalarning yuzaga kelish tarixi. Tafsir ilmiy manbalari, islomiy manbani tarix fanini wrganishdagi ah’amiyati.
Reja: 6.1. Quron va quronshunoslik. 6.2. Hadis va muh’addislar. 6.3. Tafsir ilmi. 6.4. İslomshunoslik. 6.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 6.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Quron, sura, oyat, h’adis, tafsir, qissa, rivoyat, payg’ambar, saxoba, h’alifa, Halifai – Rashiddin, Sayyar Sharif, İmom, sunniy, shiya, h’anafi, mazh’ab, juzya.
Malumki, ³adim arab tilidagi ёzma ёdgorliklar Arabiston va Suriyaning janubidagi ³oyatoshlarga eramizning I asrlari atrofida bitilgan bitik toshlardan iboratdir. Joxiliya davri V-VII asrlar sheriyati am o²zaki tarzda rivojloana borib, VIII-X asrlarga kelibgina xatga tushurildi. Ёzma adabiёt arablarda VIII asrdan yuzaga keldi.
6.1. Šuron va quronshunoslik. £uron 114 ta suradan iborat b´lib, dastlabki – Surai fotiµani µisobga olmaganda eng uzun suralardan boshlanib, u ё²iga ³is³ara boradi va kam oyat li suralar bilan yakunlanadi. £uron kitob µoliga kelgach, u k´plab k´chirila boshladi. Shu bilan birga xal³ manaviy eµtiёji bilan bo²li³ b´lgan bosh³a ilmlar yuzasidan ёziladigan kitoblarga µam y´l ochildi. Masjid va madrasalarda, saroylarda kitob xazinalari yuzaga keldi. İslomgacha b´lgan davr adabiy, tarixiy va ilmiy manbalari bir sidira k´rib chi³ildi va µ.k.
6.2. Ќadis va muќaddislar Malumki, xadislar islom olamida qurondan keyin ikkinchi mu³addas manba h’isoblanib, ijtimoiy h’aёtning barcha jih’atlariga uz tasirini kursatgan. muh’addislik (Hadis yig’ish ananalari), Rasululloh’ h’aёt va³tlaridaё³ yuzaga kelgan. imom ibn Munnabbixning (vft. 101 y.) «Sah’iyfa» asari eng qadimiy h’adis
44 h’isoblanadi. U 138 ta h’adisdan iborat b´lgan. Bu asarning VI asr h’ijriyda k´chirilgan nusxasi sa³lanib ³olgan. İslomshunos olim U.Uvatovning xabar berishicha, kitob shaklida, rasmiy ravishda ёzilgan birinchi h’adis kitobi xijozlik olim İbn Shih’ob az-Zaxriy (vft. 124 h’.) qalamiga mansub. Bu twplam xalifa Umar kwrsatmasi bilan yuzaga kelgan. Umuman xalifa Umar madinaliklarga xam xudi shunday topshiri³lar bergan. qijriyning ikkinchi asrida yaratilgan xadis twplamlari ichida Molik ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi (Uvatov, 9-b.) aloh’ida qadrlanadi. Shuni h’am aytish kerakki, bu asardan kwplab nuqsonli h’adislar ular qatorida h’atto soxta h’adislar h’am tarqab ketdi.
6.3. Tafsir ilmi. İslom dini turli tillarda s´zlashuvchi xal³lar ´rtasida keng ёyilgan b´lsa-da, £uronning tarjima ³ilish ta³i³langan, fa³at tafsir ³ilish (aynan izoµlash) ananaga aylangan edi. Malumki, biror matnning manosini echish, shar lash, izo lash tafsir deyiladi. Diniy manoda £uron oyatlarini izo lash va shu t´²risida ёzilgan kitob tafsir deyilgan. Tafsirda odatda ar bir sura ёki oyatning ³aysi erda nozil b´lgani, surada nechta oyat borligi va nimalar xususida gap ketishi, nozir b´lish sabablari batafsil ёritiladi. İslom dini tarida va ³´lёzma fonlarimizda fors, turk, urdu va bosh³a tillarda bunday tafsirlar juda k´p. ammo ulardan t´³³iztasi – Tafsiri Tabariy, Tafsiri Saolibiy, Tafsiri Zamaxshariy, Tafsiri Bayzoviy, Tafsiri Faxriddin Roziy, Tafsiri Jalolayn (ikki Jalol) – sunniylikda; Tafsiri Tabariy, Tafsiri ¥illiy, Tafsiri ¥usayniy – shiallikda tan olingan va keng tar³algan. Markaziy Osiё minta³asida k´pro³ £uronning tatar tilida ³ilingan tafsirlari tar³algan edi. s´nggi paytlarda ´zbek tilida yaratilgan tafsirlardan sobi³ muftiy Mu ammad Sodi³ning «Tafsiri ilol» (T., «Movarounna r», 1991) ini misol tari³asida keltirish mumkin.
6.4. İslomshunoslik. VII asrda paydo bwlgan islom dini tez orada ulkan xududga tarqaldi. Arab xalifaligi tashkil bwlgach bu davlat tarkibiga kiruvchi mamlakatlar, xalqlar tarixi, madaniyatiga juda katta tasir wtkazdi. Bizning maqsadimiz islom manbashunosligi asoslari Quron, Hadis va tavsirlar tarix ilmi, manbashunoslik nuqtai-nazaridan wrganishdir. Chunki xalqimiz h’aёtida XX asr boshlarigacha, xatto bugungi kunda h’am etiqod masalalari musulmonchilik qonun qoidalari amal qilib kelmoqda. Bundan tashqari aksariyat ёzma manbalar islom manbashunosligi qonun qoidalariga binoan yaratilgan. Mana shuning uchun h’am tarixchi pedagoglar islomiy manba asarlarini yaxshi bilishi va wz pedagogik faoliyatlarida foydalanishi lozim. Manbashunoslik fanida talaba dinshunoslik fanida olgan bilimlarini yanada chuqurlashtirish nazarda tutiladi.
6.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.
1. İslam. Spravochnik.-M.: 1969; 2. İmom Buxoriy «Jami-as-Sah’ih’». 4-jildlik –T.: 1991.
45 3. Muxammad Sodiq. «Tafsiri Hilol».-T.: 1991. 4. Entsiklopedicheskiy slovar.-M.: Nauka. 1991. 5. «Quroni karim», wzbekcha izoh’li tarjima. Tarjima va izoh’lar muallifi Alouddin Mansur.-T.: 1992.
6.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 1. «Quron»da qanday tarixiy malumotlar mavjud? 2. Tarixiy manbalarda «Quron»dan qaysi wrinlarda foydalanilgan? 3. Hadislarning tarixiy ah’amiyati nimada? 4. Tafsir deganda nimani tushunasiz? 5. İslomning jamiyatimiz tarixida tutgan wrni qanday?
7 - mavzu: IX-XII asrlar tarixiga oid manbalar
Darsning mazmuni: Ushbu darsda talabalarga 1X-X11 asrdagi ijtimoiy- siёsiy ah’vol va bu davrda yaratilgan arab, fors va turkiy tildagi asosiy tarixiy manbalar va ulaning umumiy xususiyatlari twg’risida tasavvur berishdir.
Reja: 7.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar. 7.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar. 7.3. Arab tilida ёzilgan manbalar. 7.4. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari 7.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 7.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Buvayh’iylar, Ziёriylar, qoraxitoylar, gurxon, Xorazmshoh’lar.
7.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar Bag’dod xalifaligining sobiq h’ududida tashkil topgan eng yirik davlatlardan biri Somoniylar davlati (819-999) edi. Unga Nuh’ ibn Asad (819-842 yy.) asos soldi. Bu davlat ayniqsa X asrning birinchi yarmida, İsmoil ibn Ah’mad davridan (892-907-yy.) boshlab kuchaydi. Somoniylar Movarounnah’r, Xuroson, Eron, h’ozirgi Afg’onistonning katta qismi, shuningdek, Toshkent, Turkiston va İspijob (Sayram) ustidan wz h’ukmronligini wrnatdilar. Somoniylar yirik er egalari, nufuzli ruh’oniylar h’amda yirik savdogarlarning kwmagiga tayanib, feodal tarqoqlik va ichki urushlarga barh’am berdilar, İla vodiysida va Sirdarё bwylarida kwchib yurgan qorliqlarning Movarounnah’rning ichki tumanlari ustiga qilib turgan xurujlariga barh’am berdilar(893 y.). Bu h’ol mamlakatning iqtisodiy va madaniy yuksalishiga ywl ochdi. Bu sulola davrida markaziy davlat boshqaruvi birmuncha takomillashdi. Amir davlatni wnta muassasasi (devon): devoni vazir (Bosh mah’kama), devoni mustavfiy (moliya ishlari mah’kamasi), devoni omid ul-mulk (insho va elchilik 46 idorasi), devoni soh’ib shurat (amir gvardiyasi ishlari bilan shug’ullanuvchi idora)16, devoni soh’ib barid (pochta ishlari mah’kamasi), devoni mushrif (wziga xos davlat xavfsizligi idorasi), devon ad-diya (amirning er-mulkini boshqaruvchi idora), devoni muxtasib (shariat ishlari mah’kamasi), devoni vaqf (vaqf ishlarini nazorat qiluvchi idora), devoni quzzot (qozilik mah’kamasi) ёrdamida boshqargan. Lekin, davlatni boshqarishda turk amirlarining roli juda katta bwldi. Somoniylar davrida h’unarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Buni Buxoro, Samarqand, Marv, Balx, G’azni, Hirot va Toshkent kabi yirik, taraqqiy etgan shah’arlar misolida kwramiz. Bu davlat Hazar xoqonligi, Bulg’or xonligi, Rus va Xitoy bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari birmuncha rivoj topdi. Bu davr ilm-fan va madaniyatning wrta asr sharoitida benih’oyat rivojlangan davri h’isoblanadi. Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy singari ulkan shoirlar, Farobiy, Beruniy, İbn Sinodek allomalar etishib chiqdi. Katta er egaligi munosabatlarining rivojlanishi, mah’alliy er egalari bilan byurokratik apparat, katta er egalari bilan ijarachi deh’qonlar wrtasidagi ziddiyatlar natijasida wzaro feodal kurash va yirik er egalarining ayirmachilik-ajralib chiqishga bwlgan h’arakati kuchayib ketdi. X asr oxirlariga kelib feodal tarqoqlik yanada kuchaydi, Hamadon, İsfah’on va Rayda Buvah’iylar, Tabariston va Jurjonda Ziёriylar mustaqillikka erishdilar, 962 yilda Somoniylarning G’aznidagi noibi Alptakin h’am mustaqillik elon qildi. Sirdarёning wng soh’ilidagi erlar, shuningdek, Chag’oniёn va Xorazm h’am somoniylarga itoat etishdan bosh tortdilar. Mamlakatda yuz bergan ijtimoiy-siёsiy parokandachilikdan Qoraxoniylar ustalik bilan foydalandilar. Ular 996 yili Zarafshonning shimoliy tarafidagi barcha erlarni, 999 yili esa Buxoroni ishg’ol etib, Somoniylar h’ukmronligiga barh’am berdilar. Qoraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston, Ettisuv va Tyanshanning janubiy qismida tashkil topgan feodal davlatga asos solgan sulola) 996-999 yillari Nasr ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida butun Movarounnah’rni egalladi. Faqat Somoniylar lashkarboshisi Abu İbroh’im İsmoil (Muntasir) 1001 yilgacha Qaroxoniylar bilan kurashdi, lekin ulardan ustun kelolmadi. Nasr ibn Alidan keyin Movarounnah’rni İligxon Ali takin(1034 yilning kuzida vafot etgan) idora qildi. 1025 yili Koshg’ar xoni Qodirxon (Tamg’ochxon) bilan Mah’mud G’aznaviy (998-1030-yy.) birgalikda Movarounnah’r ustiga yurish boshladilar. Ali takin Buxoro va Samarqandni qoldirib chwlga chekinishga majbur bwldi. İttifoqchilar Movarounnah’rda wzlarining h’arbiy-siёsiy mavqelarini mustah’kamlay olmadilar va uni tashlab chiqishga majbur bwldilar. 1032 yili Xorazm h’ukmdori Oltintosh (1017-1032 yy.) h’am urinib kwrdi, lekin uning barcha h’arakatlari zoe ketdi. Tarixiy manbalar, masalan Abulfazl Bayh’aqiy bergan malumotlarga qaraganda, Ali takindan keyin taxminan 1040 yilga qadar uning wg’illari h’ukmronlik qildilar. Ulardan keyin 1060 yilgacha Abu İsh’oq İbroh’im ibn Nasr h’ukm yuritgan. U Qoraxoniylar poytaxtini Wzganddan
16 Амир гвардияси турк ғуломларидан ташкил топган ва давлатни идора қилишда катта роль ўйнаган. 47 (Farg’ona vodiysidan) Samarqandga kwchirib olib keldi. Uning vafotidan keyin wg’illari wrtasida taxt uchun kurash boshlandi. Bu kurashda Abu İsh’oq İbroh’im ibn Nasrning Shams ul-mulk Nasr ismli wg’li g’olib chiqdi. Shams ul-mulk Nasr davrida (1068-1080-yy.) Qoraxoniylar va Saljuqiylar wrtasida Termiz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Tomg’ochxon Qodir Yusuf va uning wg’illari unga qarshi kurash boshladilar va Sirdarёning shimoliy soh’ilidagi erlarni h’amda Farg’onani undan tortib oldilar. Abu İsh’oq İbroh’im ibn Nasr va uning avlodi bilan musulmon ruh’oniylari wrtasidagi ziddiyatlar Shams ul-mulkning taxt vorislari Xidir va Ah’mad (1081- 1089 yy.) davrida benih’oyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh’ I 1089 yili Movarounnah’rga qwshin tortib, Buxoro va Samarqandni zabt etdi. Lekin Saljuqiylar tez orada sulh’ tuzib, Movarounnah’rdan chiqib ketishga majbur bwldilar. Sulton Sanjar davrida (1118-1157 yy.), 1130 yildan boshlab, Qoraxoniylar unga tobe bwlib qoldilar. Mamlakatda siёsiy tarqoqlik kuchaydi – viloyat va wlkalarning kwpchiligi mustaqillik elon qildi. Ana shunday mustaqil viloyatlardan biri Buxoro bwlib, bu erda h’okimiyat Sadrlar (Burh’oniylar) deb ataluvchi ruh’oniylar sulolasi (1130-1207 yy.) qwliga wtdi. Qoraxoniylar inqirozga yuz tutgan va Movarounnah’r tarqoqlik iskanjasiga tushib qolgan paytda uning shimoliy-sharqiy va g’arbiy tarafida ikki yirik h’arbiy siёsiy kuch paydo bwldi. Bulardan biri qoraxitoylar bwlib (etnik tarkibi aniqlanmagan), bazi malumotlarga kwra, ularning asli tungus, ayrim olimlarning fikricha –mwg’ul edi. Ular XII asr boshlarida dastlab Chug’uchak, keyinchalik Bolosog’un shah’ri bilan birga butun Ettisuv voh’asini ishg’ol qildilar. Qoraxitoylarning oliy h’ukmdori shurxon deb atalgan. Yana bir yirik h’arbiy siёsiy kuch Xorazmda shakllandi. İlgari Saljuqiylarga tobe bwlgan Xorazm 1127 yili mkstaqillikka erishdi. XII asrning 30-yillari boshlaridan qoraxitoylarning Movarounnah’rga talonchilik xurujlari boshlandi. Ular Shosh va Farg’ona bilan kifoyalanib qolmay, Zarafshon h’amda Qashqadarё voh’alariga h’am kirib bordilar. Qoraxitoylar 1138 yili Samarqand xoni Qoraxoniy Mah’mudxonni (1132-1141) tor-mor keltirdilar va katta wlpon olib Ettisuvga qaytib ketdilar. 1141 yili ular Samarqandga yaqin Katavon degan joyda Maxmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor- mor keltirib, Samarqand, swngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular Ettisuvdan Movarounnah’rga kwchib wtmadilar, balki h’ar yili wlpon olib turish bilan kifoyalandilar. Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazmshoh’ Otsiz (1127-1156 yy.) nomi bilan bog’liq. U qisqa vaqt ichida Sirdarёning quyi oqimida joylashgan Jand shah’rini va Mingqishloqni egalladi. Suton Sanjar Xorazmni yana bwysundirishga h’arakat qildi, lekin bunga erisha olmadi. El Asrlon (1156-1172-yy.) va Sulton Takash (1172-1200 yy.) vaqtida Xorazmshoh’lar davlati birmuncha mustah’kamlandi. Xorazmshoh’lar 1156-1192- yillar orasida Hind darёsidan İroqqacha bwlgan erlarni bwysundirishga muvaffaq bwldilar. Xorazmshoh’ Muh’amad (1200-1220-yy.) davlati h’ududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212 yillari Buxoro va Samarqandni bosib oldi, 1210 yili esa Ettisuvda Gurxon qwshinlariga qaqshatqich zarba berdi va bu bilan qoraxitoylarning 48 Movarounnah’rga bwlgan davolariga chek qwydi. Ammo bu ulkan davlat markazlashgan va mustah’kam emas edi. Shuning uchun h’am u mwg’ullarning kuchli zarbasiga dosh berolmadi. Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomg’ochxon) turgan va u rasman oliy h’ukmdor h’isoblangan, aslida esa nomigagina shunday bwlib, ijtimoiy-siёsiy h’aёtda ulus h’okimlarining, manbalarda ular iligxon atalgan, tutgan mavqei kuchli bwlgan. Ulardan ayrimlari mustaqil siёsat yuritganlar. Farg’ona (markazi Wzgand) h’amda Movarounnah’r (markazi Samarqand) iligxonlari shular jumlasidandir. Qoraxoniylar davdat tuzulmasi h’aqida malumot kam. Lekin vazir, soh’ib barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud bwlishiga qaraganda, ular davrida h’am Somoniylar davlati idoralari saqlangan kwrinadi. XI asrdan boshlab Wzbekistonda erga egalik qilishning yangi shakli – iqto, toju taxt oldida kwrsatgan xizmatlari uchun shah’zoda va xonzodalar, amir va mansabdorlarga inom tariqasida beriladigan er-suv, taraqqiy eta boshladi. Qoraxitoylar bosib olingan erlardan wlpon yig’ib olish (h’ar bir xonadondan bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar. Meh’natkash xalqning ah’voli og’ir edi. U ikki tomonlama, mah’alliy yirik er egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi, muntazam ravishda xiroj h’amda boshqa soliq va jarimalar twlab turishga, davlat, xon va yirik er egalarining shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar. Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qwzg’olonlari h’am bwldi. Masalan, 1206 yili Buxoroda va 1212 yili Samarqandda bwlib wtgan kosiblar qwzg’olonlari shular jumlasidandir. X-XII asrlarda Wzbekistonda ilm-fan, adabiёt birmuncha rivoj topti, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kaba shah’arlar kengaydi, rivojlandi. Bu davrda Abu Rayh’on Beruniy (973-1048 yy.), Abu Ali ibn Sino (980-1037-yy.), Abubakr Muh’ammad ibn Jafar Narshaxiy (X asr), Maxmud Koshg’ariy (taxminan 1029-1038- yillar orasida tug’ilgan) kabi zabardast olimlar, Unsuriy, Amoq Buxoriy, Swzaniy Samarqandiy, Nishomiy Aruziy Samarqandiy, Yusuf Xos Xojib Bolosog’uniy kabi ajoyib shoirlar va adiblar etishib chiqdi. Mamlakatimizda kwplab masjid, madrasa, karvonsaroylar, baland minoralar va boshqa monumental bino va inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro) Deggaron masjidi, wsha atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi masjidi kalon (1127 yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198-1199- yillari qurilgan, Shoh’i zinda va Afrosiёbdagi (Samarqand) ayrim binolar, Xorazmdagi Bwron qala, Noib qala va Faxriddin Roziy maqbarasi (XII asr) shuningdek, h’ozirgi Qirg’iziston va Turkmaniston wramida qurilgan bino va inshootlar shular jumdasidandir.
7.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar Wzbekistonning qadimgi va wrta asrlar tarixini wrganishda ilmiy tekshirish institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, wlkashunoslik muzeylarida saqlanaёtgan rasmiy h’ujjat va ёzishmalarning ah’amiyati benih’oya kattadir.
49 Lekin ularni topish, wrganish va wz wrnida foydalanish wta qiyin bwlib, tadqiqotchidan chuqur bilim, maxsus malaka, qunt va sabot-matonat talab qilinadi. Huquqiy h’ujjatlarni h’am, jamiyatda katta nufuzga ega bwlgan shaxslar wrtasida olib borilgan ёzishmalarni h’am yuir erdan, aniqrog’i bir ёki ikki asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bwdmaydi. Ularni barcha muzey, arxiv va fondlar ichidan, qwlёzma kitob va chop etilgan asarlardan qidirib topish mumkin. Huquqiy h’ujjatlar – podshoh’ va xonlarning farmonlari, ёrliqlari, inoyatnomalar, rah’nomalar, vasiqalar, vaqfnomalar va boshqalar Wzbekistondagi tarix va wlkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix arxivdarida h’amda shaxsiy majmuadarda saqdanadi. Ammo IX-XII asrga oid h’ujjatlar h’ali aloh’ida twplanib wrganilganicha ywq. Bu davrda maxsus kotib ёki dabirlikka qancha katta etibor berilgani Nizimiy Aruziy Samarqandiyning “Twrt maqola” asarida baёn etilib, ayrim maktublar namunalari keltirilgan. Musulmonchilik h’ujjatlari Burxoniddin Marg’inoniyning “Hidoya” asarida keyincha wzining rasmiy tavsifini topdi.
7.3. Arab tilida ёzilgan manbalar. Wzbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bwlgan tarixi kwproq va deyarli arab tilidagi ёzma manbalarda ёritilgan va bu anana keyincha h’am Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi tarkibida, swngra Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Xorazmshoh’lar davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid ёzma manbalarni mualliflarning kelib chiqishiga qarab, ikki guruh’ga ajratish mumkin. Birinchi guruh’ - arab tilida ijod etgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular Muh’ammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayh’on Beruniy, Mah’mud Koshg’ariy, Mah’mud Zamaxshariy, Abu Said Samoniy, Shah’obuddin Muh’ammad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga muh’abbat aloh’ida namoёn bwladi, bu ayniqsa Abu Rayh’on Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati twg’risidagi malumotlarida aloh’ida kwzga tashlanadi. İkkinchi guruh’ - xorijlik olimlardan iborat bwlib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siёsiy-ijtimoiy h’aёti ёritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulh’asan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al- Yaqubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, İbn Xurdodbeh’ (820-taxm.913), Abu Jafar Tabariy (839-923 y.), İsh’oq al-İstah’riy (850-934 y.) va boshqalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz h’ududini umummusulmon olami, arab xalifaligi bir qismi sifatida ёritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki qismga, yani arab va ajam - g’ayri arabga ajratib wrganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnah’r – darёning u ёg’idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug’rofiy nom bizgacha etib kelgan bwlib, asosan arab mualliflari asarlarida istefoda etiladi.
50 Quyida arab tilida bitilgan eng muh’im manbalar va ularning mualliflari h’aqida ixcham malumot keltiriladi. (Ushbu malumotlardan maruzachi wz xoh’ishiga binoan tanlab ana wshalardan foydalanishi mumkin.)
7.3.1. “Kitob at-tarix” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matematik Muh’ammad Muso al-Xorazmiy(VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi Wrta Osiёlik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki al-Xorazmiy birinchilardan bwlib wzining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini ёzgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal h’olida etib kelgan bwlmasada, undan olingan parchalarni swnggi davr tarixchilari İbn an-Nadim, al-Masudiy, at-Tabariy, Hamza al-İsfah’oniylar wz asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayh’on Beruniy wzining “Osor ul-boqiya” asarida h’am eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid malumotlardan iborat bwlgan.
7.3.2. “Kitob al-surat al-arz” Mazkur asar h’am al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan bwlib, yunon olimi Ptolomiyning jug’rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima qilgan va uni wzining yangi malumotlari bilan boyitgan. “Kitobi surat al-arz” (“Er tasviri kitobi”) asarida Kaspiy dengizi ёki Xorazm dengizi h’aqida qimmatli malumotlar bor. Ushbu tarixiy jug’rofiyaga oid asardagi Wrta Osiёga oid malumotlar katta ilmiy ah’amiyatga ega. Kitobning 937 mklodiy, h’ijriy 428 yili kwchirilgan mwtabar qwlёzmasi yuizgacha etib kelgan bwlib, unga turli xaritalar chizib ilova qilingan. Ushbu mwtabar qwlёzma matni 1926 yili sharqshunos H.M.Mjik tomonidan Leyptsigda nashr qilingan. Kitobni wzbek tiliga A.Ah’medov tarjima qilib, ilmiy sharh’lar bilan 1983 yili chop etgan.
7.3.3. “Kitob al-mag’oziy” Kitob muallifi Madoiniy Abulh’asan Ali ibn Muh’ammad (vaf. 840 y.) Arabiston, Xuroson va Movarounnah’rning VII-VIII asr boshlaridagi ijtimoiy- siёsiy tarixiga oid ikki yuzdan ziёd asar ёzgan yirik arab tarixchi olimidir. “Axbor al-xulafo”(“Xalifalar h’aqida xabarlar”), “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar h’aqida kitob”), “Kitob futuh’ ash-Shom” (“Shomning bosib olinishi h’aqida kitob”), “Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir. “Kitob al-mag’oziy” Eron, Afg’oniston va Wzbekistonning arablar istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siёsiy tarixi bwyicha muh’im manbalardan h’isoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qolgan.
7.3.4.”Kitob al-buldon” Asar ijodkori al-Yaqubiy IX asrda wtgan yirik geograf tarixchi olimdir. İsmi Abulabbos Ah’mad ibn Abu Yaqub ibn Jafar ibn Vah’b ibn Vadih’ al-Kotib al- Abbosiy bwlib, u yirik mansabdor h’onadoniga mansubdur. Al-Yaqubiy
51 Bag’dodda tug’ildi, lekin umrining kwp qismini Armaniston, Xuroson, Falastin, Misr va Mag’ribda wtkazdi. Al-Yaqubiyning ikki yirik va muh’im asari bizning zamonamizgacha etib kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar h’aqida kitob”), ikkinchisi esa “Tarix” nomi bilan mashh’urdir. ”Kitob al-buldon” (taxminan 891 yilda ёzilgan) twrt qismdan iborat. Asarda arablar qwl ostidagi mamlakatlarning geografik h’olati, yirik shah’arlar va qalalari, ah’olisi va uning asosiy mashg’uloti, urf-odatlari, wsha mamlakatdan olinadigan xirojning umumiy miqdori h’aqida qimmatli malumotlar keltiriladi. Ushbu asarning ikki mwtabar qwlёzmasi G’arbiy Germaniya kutubxonalarida saqlanmoqda. Kitobning arabcha matni gollandiyalik mashh’ur sharqshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan 1892 yili Leydenda chop etilgan. Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy tarix tipida ёzilgan bwlib, Sharq mamlakatlari, shuningdek Wrta Osiёning VII-IX asrlardagi tarixi bwyiyaa muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. Asar ikki qismdan iborat bwlib, Odam Atodan islomgacha bwlgan va musulmon mamlakatlari tarixlari, yani wsha mamlakatlarda 873 yilgacha sodir bwlgan voqealar baёn etilgan. “Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim M.T.Xautsma (1851-1943 y.) tomonidan chop etilgan.
7.3.5. “Kitob futuh’ al-buldon ” “Kitob futuh’ al-buldon”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IX asrda wtgan yirik geograf va tarixchi olimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarrix Madoiniyning shogirdi bwlib, uning twla ismi Abubakr Ah’mad ibn Yaxё Jabir al- Balazuriy, asli eronlik Abbosiylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al-Mustain (862-866 y.) saroyida tarbiyachi bwlib xizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kitob futuh’ al-buldon” va “Kitob al-ansob ao- sharif”(“Sharofatli kishilarning nasablari h’aqida kitob”ning muallifidir. “Kitob futuh’ al-buldon” arab istilolari tarixi bwyicha eng yaxshi asarlardan biri h’isoblanadi. Faqat shu asarda arablarning xalifa Usmon (644-656 y.) va uning Xurosondagi noibi Abdulloh’ ibn Amr davrida Movarounnah’rga bir necha bor bostirib kirganliklari va Maymurg’ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari h’aqida malumot bor. Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazovor shah’arlari va osori-atiqalari, xalqi, pul muomalasi, undiriladigan soliklar, shuningdek arab tilining joriy qilinishi h’aqida h’am qimmatli malumotlarni uchratamiz. “Kitob futuh’ al-buldon”ning qisqartirilgan tah’riri etib kelgan, xalos. Arabcha matni de Gue tarafidan 1866 yili Leydenda chop etilgan. Uning inglizcha tarjimasi (tarjimonlar Xitti va Murgotten) h’am bor. Balazuriyning ushbu asarining twliq nusxasi Ёqut va İbn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bwlib xizmat qilgan.
7.3.6. “Kitob ul-xiroj”
52 “Kitob ul-xiroj” (“Xiroj solig’i h’aqida kitob”) asarining muallifi Abu Yusuf Yaqubdir (731-798 yy.). Bu qonunshunos olimning twla ismi Abu Yusuf Yaqub ibn İbroh’im Kufiydir. U asli Shomning Kufa shah’ridan, imom Abu Hanifaning (699-767 yy.) shogirdi, Abbosiylardan al-Mah’diy (775-785 yy.) va Xorun ar- Rashid (786-809 yy.) davrida Bag’dod qozisi bwlgan. “Kitob ul-xiroj” asarida Arab xalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimoiy- iqtisodiy ah’voli, xususan er egaligi va undan foydalanish kabi ijtimoiy masalalarni wrganishda qimmatli manba h’isoblanadi. Xalifa Xorun ar-Rashidning topshirig’i bilan ёzilgan bu asarda wrta asrlarda ah’olidan yig’iladigan asosiy soliq - xiroj, uning turlari va miqdori, twlash tartibi baёn etilgan. Bundan tashqari feodal mulkchilik, xususan korandalik tartibi, yirik er egalarining shaxsiy xwjaliklarida qwl meh’natidan foydalanish h’aqida h’am malumotlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Buloq shah’rida chop qilingan. Uni E.Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan.
7.3.7. “Kitob axbor ul-buldon” İbn al-Faqih’ “Kitob axbor ul-buldon” (“Mamlakatlar h’aqida xabarlar” asari bilan mashh’ur bwlgan tarixchi olim. Uning twla ismi Abubakr Ah’mad ibn Muh’ammad al-Hamadoniydir. Ushbu asaridan (taxminan 903 yili ёzilgan) malum bwlishicha, u xalifalardan al-Mwtadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy (902-908 y.)lar bilan zamondosh bwlgan. “Kitob al-fih’rist” muallifining swzlariga qaraganda, İbn al-Faqih’ wz zamonasining atoqli adiblaridan bwlib, naql-rivoyat va adabiёtni yaxshi bilgan. “Kitob axbor ul-buldon” asari siёsat, tarix va madaniy h’aёtga oid materiallarga boydir. İbn al-Faqih’ning ayniqsa yirik shah’arlar, Balx, Samarqand va boshqalar h’aqida keltirgan malumotlari nih’oyatda qimmatlidir. “Kitob axbor ul-buldon”ning Ali ibn Jafar ash-Shayzoriy tarafidan bajarilgan (1022 y.) qisqa tah’riri de Gue tomonidan 1885 yili Leydenda chop etilgan. Ushbu asarning mwtabar qwlёzmasi, aniqrog’i uning ikkinchi qismi, 1923 yili Mashh’addagi (Eron) İmom Rizo masjidi kutubxonasidan topildi. Unda Eron va Movarounnah’rning iqtisodiy va tarixiy geografiyasiga oid diqqatga sazovor malumotlar bor.
7.3.8. “Kitob masolik ul-mamolik” Ushbu asar muallifi İbn Xurdadbeh’ ёki Abulqosim Ubaydulloh’ Xurdadbeh’ (820 tax 913 y.) asli eronlik bwlib, u oliy martabali mansabdor xonadoniga mansub edi. Otasi IX asr boshlarida Tabariston h’okimi bwlgan, Daylam viloyatini bwysundirib, xalifaning diqqat etiborini qozongan. İbn Xurdadbeh’ Bag’dodda wqigan va keng malumot olgan. U xalifa Mwtamid (870- 892 y.) davrida yuksak davlat lavozimlarida turgan, dastlab nadim, swng Eronning g’arbiy-shimoliy tarafida joylashgan Jibal viloyatida soh’ib barid va-l-xabar (pochta va razvedka boshlig’i) lavozimini egallagan. İbn Xurdadbeh’ turli mavzuda, adab, tarix, geografichga oid wnga yaqin asar bitgan bwlib, ulardan eng 53 muh’imi “Kitob masolik ul-mamolik” (“Ywllar va mamlakatlar h’aqida kitob”) nomli asari bwlib, u 846 yili ёzib tamomlangan. Asarning qisqartirilgan tah’riri bizgacha etib kelgan va M. de Gue tarafidan 1889 yili chop qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimon Noila Velixanova) 1986 yili Bokuda chop etilgan. Kitob arab xalifaligi qwl ostidagi mamlakatlar, shah’arlar, ularga boriladigan ywllar, shah’arlar va mamlakatlar orasidagi masofa, ah’olidan undiriladigan soliq va jarimalarning miqdori h’aqida qimmatli malumotlar keltirilgan. Ayniqsa, qadimiy Swg’d shah’arlaridan Kushoniya (Samarqand atrofida joylashgan), Samarqand, Ustrushana, Shah’riston (Ustrushana shah’arlaridan), qadimgi Shosh, İspijob (Sayram) shah’arlarida ah’oli wrtasida muomalada bwlgan pul birligi, Nuh’ ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ah’mad ibn Asad (819-846 y.) davrida Swg’d va Farg’onaning umumiy ah’voli, Movarounnah’r va Farg’onada IX asrda istiqomat qilgan turkiy xalqlar h’aqidagi malumotlar benih’oya qimmatlidir.
7.3.9. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” Bu asar avtori yirik qomusiy olim Abu Jafar Muh’ammad ibn Jarir at- Tabariy (836-923 y.)dir. U Eronning Tabariston viloyatiga qarashli Omul shah’rida tug’ilgan, umrining kwp qismini Bag’dodda wtkazgan va shu erda vafot etgan. Tarixchi xalifalikning kwp shah’arlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining keng malumotli kishilaridan bwlib, wndan ortiq kitob ёzib qoldirgan. Musulmon qonunshunoslari orasida mavjud bwlgan ixtiloflar baёn etilgan “Kitob ixtilof al-fuqah’o” (“Faqih’lar wrtasidagi ixtiloflar h’aqida kitob”), “Quroni karim” oyatolri sharh’iga bag’ishlangan wttiz (boshqa malumotlarga qaraganda qirq) jilddan iborat “Jome al-baёn at-tavil al-Quron” (“Quron” swzlari manosining keng baёni majmuasi”) va nih’oyat, “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podshoh’lar tarixi”) ana shular jumlasidandir. Tarix ilmi uchun eng muh’imi swnggi asar h’isoblanadi. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” ёki qisqa nomi “Tarixi Tabariy” asari umumiy tarix tipida ёzilgan kitob. Lekin mukammalligi va daliliy materiallarga boyligi bilan boshqa asarlardan tamoman aloh’ida ajralib turadi. Asarda olimning “yaratilishi”dan to 912-913 yillarga qadar Arabiston, Rum (Kichik Osiё), Eron va Arab xalifaligi asoratiga tushib qolgan mamlakatlarda, shuningdek Wzbekiston h’ududida bwlib wtgan ijtimoiy-siёsiy voqealar h’ikoya qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik tarzda baёn etilgan. Bu esa asardan foydalanishda kwp jih’atdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda yah’udiy va xristianlarning naql-rivoyatlari, Sosoniylar (224-651 y.) solnomasi “Xvaday namak” (“Podshoh’noma”), al-Voqidiyning (747-823 y.) “Kitob ul- mag’oziy” (“Urushlar h’aqida kitob”), al-Madoiniyning “Tarixi xulafo” (“Xalifalar tarixi”), İbn Tayfurning (819-893 y.) “Tarixi Bag’dod” (“Bag’dod tarixi”) kabi asarlardan keng foydalangan. Lekin u kwp h’ollarda “Hadis ilmi” printsipiga kwra, ayniqsa asarning qadimiy tarixiga bag’ishlangan qismlarida boshqa manbalardan olingan dalil va malumotlarni aynan keltirgan.
54 Kitobning qadimiy tarixidan bah’s yurituvchi qismlari h’am malum ilmiy qiymatga ega, chunki bularda bizgacha etib kelmagan manbalarda (rivoyatlar, “Xvaday namak”, “Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud bwlgan qimmatli malumotlar, lavh’alar saqlangan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” musulmon mamlakatlari, shuningdek Movarounnah’rning VIII-IX asr tarixi bwyicha asosiy va eng mwtabar manbalardan biri bwlib, tarix ilmining keyingi taraqqiёtiga katta tasir wtkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va qisqartirilgan) tah’riri bwlgan, lekin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tah’riri etib kelgan va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.Ya. de Gue tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining forsiy tah’riri h’am bor bwlib, u Somoniy Abu Solih’ Mansur ibn Nuh’ning (961-976 y.) vaziri, atoqli ilm-fan h’omiysi al-Balamiy (vaf. 974 y.) tomonidan 963 yili ёzilgan. Balamiy tah’riri shunchaki oddiy tarjima bwlib qolmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim h’ollarda yangi faktlar bilan boyitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tah’ririda uchramaydigan malumotlar mavjud bwlib, ularni Baoamiy Tabariy asarining twla nusxasidan olgan. İkkinchidan, Balamiy tah’riri boshqa manbalar asosida yangi malumotlar bilan twlatilgan. Tabariyning mazkur asaridan ayoim parchalar bir necha Evropa tillariga tarjima qilingan. Uning twla frantsuzcha tarjimasi G.Zotenberg tomonidan 1867- 1874 yillari Parijda nashr etilgan. Asarning forsiy va turkiy tarjimalari h’am bwlib, ularning mwtabar qwlёzma nusxalari Sankt-Peturburg va Toshkent kutubxonalarida mavjud. Baoamiy tah’ririning matni twla tarzda Lakxnav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.) va Teh’ronda (1962, 1967 y.) chop qilingan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” asarining qwlёzma nusxalari MDH, Angliya, Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab tilidan twrtta mwtabar qwlёzmalari va wzbek va uyg’ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjimon V.İ.Belyaev) 1987 yili Toshkentda “İstoriya Tabari” yani “Tabariy tarixi” nomi bilan chop etildi.
7.3.11. “Kitob al-masolik val-mamolik” Ushbu nomdagi etti jildlik ulkan asarni vatandoshimiz, davlat arbobi va olim Jayh’oniy (870-942 y. h’alok bwlgan) ёki Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn Ah’mad ibn Nasr al-Jayh’oniy yaratgan. U Buxoroda Somoniylar davlatida katta obrwga ega bwlib, 914 yildan h’aёtining oxirigacha vazir bwlib xizmat qilgan. Olimning asosiy asari tarixiy jug’rofiyaga oid bwlib, u yana “Kitob al-molik fi marifiyi al-mamolik” (“Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi”) deb h’am atalgan. Bu kitob wz davrida juda mashh’ur bwlib, barcha keyingi olimlar Beruniy, Gardiziy, İbrisiy, Muqaddasiy va boshqalar undan qimmatli va ishonchli manba sifatida foydalanganlar, iqtibos (tsitatalar) keltirganlar. Jayh’oniy asarida Sharq mamlakatlari, xususan Movarounnah’r, turk qabilalari twg’risida qimmatli malumotlar bwlgan. 55 Mazkur asar bizgacha etib kelmagan bwlsa-da, uningnomi barcha yirik olimlar asarlarida zikr qilingan va Beruniy, İbn Xavqal, Gardeziy va Avfiy asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guvoh’lik beradi.
7.3.12. “Kitob axbor uz-zamon va ajoyib ul-buldon” Bu kitob al-Masudiy ёki Abulh’asan Ali ibn al-Masudiy (vaf.956 y. Qoh’ira) X asrning kwzga kwringan geograf va tarixshunos olimi asaridir. Muallif IX asr oxirlarida Bag’dodda zodagon oilasida dunёga kelgan. Juda kwp (915-945 y.) saёh’at qilgan, turli wlkalarda bwlib, adabiёt, falsafa, fiqh’, geografiya va tarix ilmlari bwyicha chuqur malumotga ega bwlgan, xususan Movarounnah’rda bwlganda shah’arlar va odamlar h’aqida qimmatli malumotlar twplagan. Al-Masudiy ilmning turli soh’alariga oid “Kitob axbor uz-zamon va ajoyib ul-buldon”( “Davr xabarlari va mamlakatlarning ajoyibotlari h’aqida kitob”), “Kitob ul-avsat” (“Wrtacha kitob”), “Kitob at-tavorix fi axbor al-umum min arab va-l-ajam” (“Arab va Ajam xalqlari tarixi”), “Xazoin ul-muluk va sirr al-olamayn” (“Podshoh’larning xazinalari va ikki olam sirlari”), “Kitob ar-rasoil” (“Risolalar twplami”), “Kitob at-tanbih’, va-l-ishraf” (“Ogoh’lantirish va ishontirish h’aqida kitob”) singari 20dan ortiq asar ёzgan. Al-Masudiyning asarlari arab xalifaligi, Movarounnah’rning IX-X asrlar tarixini wrganishda zwr ah’amiyatga ega. Ular wziga xos geografik qomus bwlib, jah’on xalqlari va turkiy xalqlarning tarixi, ijtimoiy-siёsiy ah’voli, urf-odatlari h’aqida boy malumotga ega. Tarixchining yana “Muruj az-zah’ab va madan al-javoh’ir” (“Oltin tozalagich va qimmatbah’o toshlar koni”) nomli asari h’am bor. Bu kitobning arabcha matni frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda twqqiz jildda nashr etilgan.
7.3.13. “Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” Asar muallifi Abulfaraj Qudama, filolog va geograf olimdir. Uning twla ismi Abulfaraj ibn Jafar Qudama al-Basriy al-Bag’dodiy (vaf.922-948 y.). U yuasraoik aslzoda bwlib, avval nasroniy bwlgan, saroy xizmatiga qabul qilingandan keyin xalifa al-Muqtafiyning tasiri ostida islom dinini qabul qilgan. Dastlab mamuriy mah’kamalardan birida (majlis az-zimam) xizmat qilgan, umrining oxirida esa aloqalar devoniga (devoni soh’ib barid) boshchilik qilgan. Abulfaraj Qudama 928 yili “Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” (“Xiroj undirish va maktublar ёzish sanati h’aqida kitob”) nomli ikki jildlik (8 qismdan iborat) asar ёzgan. Mazkur asar arab xalifaligining mamuriy bwlinishi, xalifalikka tobe bwlgan mamlakatlar wrtasidagi aloqa xizmati, soliq va moliya tizimining umumiy ah’voli h’aqida qimmatli malumot beradi. “Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” asarida Movarounnah’rning geografik h’olati va uning turkiy zabon ah’olisi h’aqida h’am muh’im daliliy malumotlarni uchratamiz. Kitobning faqat ikkinchi jildigina saqlanib qolgan. Uning ayrim parchalari frantsuzcha tarjimasi bilan M.Ya. de Gue tarafidan 1889 yili chop etilgan. 56
7.3.14. “Kitob masolik ul-mamolik” Ushbu kitob muallifi İstaxriy ёki Abu İsh’oq İbroh’im ibn Muh’ammad al- Forsiy (850-934) nomi bilan mashh’ur bwlgan sayёh’ va geograf olim. U 915 yildan blshlab Eron, Movarounnah’r, Suriya, Misr va Mag’rib bwylab saёh’at qilgan. Mana shu saёh’at vaqtida twplangan boy daliliy material va zamondoshi Abu Zayd Ah’mad ibn Sah’l al-Balxiyning (850-934 y.) “Suvar al-aqolim” (“İqlimlar surati”) kitobi asosida 930-933 yillari wzining “Kitob masolik ul- mamolik” (“Mamlakatlarga boriladigan ywllar h’aqida kitob”) nomli qimmatli asarini ёzgan. Asar yigirma bobdan iborat. Unda musulmon mamlakatlari Arabiston, Mag’rib, Misr, Suriya, İroq, Eron, Movarounnah’r), shuningdek, Hindistonning chegaralari, iqlimi, mamuriy bwlinishi, mashh’ur shah’arlari, ularga olib boriladigan ywllar, ah’olisi va uning mashg’uloti, atoqli kishilari, savdo-sotiq va boshqa masalalar baёn etilgan. “Kitob masolik ul-mamolik” asarining asl matni uch marta 1870, 1927 va 1967 yillari Leydenda chop etilgan. U Abulmah’osin Muh’ammad ibn Sad ibn Muh’ammad an-Naxchivoniy tarafidan XVI asrning ikkinchi yarmida fors tiliga tarjima qilingan, qwlёzma nusxalari Sankt-Peterburg va Toshkentda saqdanmoqda.
7.3.15.“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” Ushbu kitobning muallifi İbn Havqal (vaf. 976 y.)dir. U wz davrining kwzga kwringan yirik geograf olimi va sayёh’i bwlgan. Olimning twla ismi Abulqosim ibn Havqal an-Nasibiy bwlib, nisbasiga kwra vchlm Shimoliy Mesopotamiyada joylashgan Nisibin shah’ridan chiqqan. İbn Havqal 943 yildan boshlab savdogar sifatida turli mamlakatlar Markaziy Afrika, İspaniya, İtaliya, Eron, Hindiston bwylab saёh’at qilgan. U İstaxriy bilan shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida İstaxriy gwёki undan wz asaridagi xato va chalkashliklarni xalos qilish va kaytadan ishlashni iltimos qilgan. “Men,-deb ёzadi İbn Havqal,- uning kitobidagi bir emas, bir necha xaritalarni tuzatdim, swngra ushbu wz kitobimni ёzishga qaror qildim. İstaxriy kitobida uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta (yangi) xaritalarni ilova qildim va ularni izoh’lab berdim.” İbn Havqalning asari “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” (“Ywllar va mamlakatlar h’aqida kitob”) ёki qisqacha “Kitob surat al-arz” (“Erning surati”) nomi bilan mashh’ur bwlib, Hamadoniylardan Sayfulla Ali I ga (945-967 y.) bag’ishoangan. Uni ёzishda muallif saёh’atlari vaqtida twplagan, savdogarlardan swrab-surishtirib yiqqan materiallardan h’amda İbn Xurdodbeh’, al-Jayh’oniy, Qudama asarlaridan foydalangan. Kitobda tavsiflangan h’ar bir mamlakat va viloyatning xaritasi h’am berilgan. Masalan, Movarounnah’r qismiga ilova qilingan xaritada Jayh’un (Amudarё), Buxoro, Samarqand, Usrushana (Wratepa), İspijob (Sayram), shosh va Xorazm shah’arlari va viloyatlari tasvirlangan. Asarda turkiy va g’uzzlar, ularning mashg’uloti, shuningdek, Movarounnah’r shah’arlari, xalqlari xususida keltirilgan malumotlar nih’oyatda qimmatlidir.
57 “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarining arabcha matni ikki marta M.Ya. de Gue (1878) h’amda Kramers tarafidan (1938-1939) chop etilgan. Kramers nashri (u 1086 yili kwchirilgan va h’ozir İstambul kutubxonalaridan birida saqlanaёtgan mwtabar qwlёzmaga asoslangan) birmuncha nashr sifatida qadrlanadi.
7.3.16.”Ah’san at-taqosim” ”Ah’san at-taqosim” ёki “Ah’san at-taqosim fi marifat al-aqolim” (“İqlimlarni wrganishuchun eng yaxshi qwllanma”) nomli asar muallifi X asrning yirik geograf olimi al-Muqaddasiydir. Uning twliq ismi Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn Ah’mad ibn Abubakr al-Muqaddasiydir. Olim 947 yili Quddisi sharifda tug’ilgan, butun dunё musulmon mamlakatlari bwylab saёh’at qilgan va 1000 yili vafot etgan. Al-Muqaddasiy saёh’at vaqtida twplagan h’amda boshqa manbalardan olingan aniq malumotlar asosida 985 yili wzining qimmatli asarini ёzib qoldirgan. Kitobning ikkita tah’riri mavjud. Birinchi tah’riri 986 yilda amalga oshirilgan bwlib Somoniylarga, 989 yilgi ikkinchisi esa Fotimiylarga bag’ishlangan. Asar muqaddima va ikki qismdan iborat. Muqaddimada muallif asarning ёzilish tartibini baёn etgan va wzidan avval wtgan geograf olimlarning asarlariga twxtalib wtgan. Birinchi qismda arab mamlakatlari, Arabiston yarim orolida joylashgan mamlakatlar İroq, Mesopotamiya, Suriya, Misr, Mag’rib h’amda Kichik Osiёning geografik h’olati, mashh’ur shah’arlari, osori atiqalari, ah’olisi va uning mashg’uloti, etiqodi h’amda urf-odatlari, ah’olidan twplanadigan soliq va jarimalar va ularning umumiy h’ajmi, shuningdek, h’ar bir mamlakat va viloyatning mamuriy tuzulishi h’amda mashh’ur kishilari h’aqida malumot berilgan. İkkinchi qismda Ajam mamlakatlari Xuroson, Seiston va Movarounnah’r tavsiflangan. ”Ah’san at-taqosim” ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy h’amda madaniy h’aёtga oid qimmatli aniq malumotlari bilan blshqa geografik asarlardan ajralib turadi va arab mamlakatlari, shuningdek, Wzbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy h’amda siёsiy tarixini wrganishda muim manba bwladi. Asarning arabcha matni de Gue tomnidan 1877 yili chop etilgan edi. U yana 1906 va 1967 yillari nashr etildi.
7.3.18.”Tarixi Yaminiy” ”Tarixi Yaminiy”17 (“Yamin ud-davla tarixi”) asarining ijodkori Utbiydir. Uning h’aqiqiy ismi Abu Nasr Muh’ammad ibn Abdujabbor Utbiy (taxm.961-1077 ёki 1036 yy.) bwlib, asli Eronning Ray shah’ridan. Olimning xonadoni badavlat va nufuzli zodagonlardan bwlib, uning tog’alari Somoniylarning vaziri sifatida xizmat qilishgan.
17 Ямин (араб) - ўнг қўл, Султон Маҳмудга Бағдод халифаси ал-Қодир (991-1031 йй.) томонидан берилган лақаб, фахрий ном. 58 Abu Nasr Muh’ammad Utbiy h’am yuqori davlat lavozimlarida turgan, Somoniylarning Xurosondagi noibi Abu Ali ibn Simjur (989-998 yy.), swngra Ziёriylardan18 Shams ul-Maoliy Qobus ibn Vushmagir (998-1030 yy.)ning shaxsiy kotibi, keyinchalik G’aznaviylardan19 Sabuktakin (977-997 yy.), Sulton Mah’mud (998-1030 yy.) h’amda Sulton Masud (1031-1041 yy.) saroyida xizmat qilgan. Masalan, Utbiy Sulton Mah’mudning elchisi sifatida (999 y.) Garchistonga20 borgan, keyin Ganj rustakda21 soh’ib barid bwlib ishlagan va 1023 yili Sulton Mah’mudning amri bilan xizmatdan chetlatilgan. Manbalarda, xususan as-Saolibiy tazkirasida aytilishicha, al-Utbiy bir nechta yirik asar ёzgan. Lekin ulardan faqat bittasi ”Tarixi Yaminiy” nomli tarixiy asari saqlanib qolgan, xalos. Uning yana “Latoif al-kuttob” (“Kotiblarning latif swzlari”) nomli bwlib, u bizgacha etib kelmagan22. ”Tarixi Yaminiy” amir Sabuktakin h’amda Sulton Mah’mud zamonida G’aznaviylar imperiyasi tarkibiga kirgan Afg’oniston, Xuroson, Xorazm va qisman Movarounnah’rning 975-1021 yillardagi ijtimoiy-isёsiy tarixini baёn etadi. Asarda Qoraxoniylarning Movarounnah’rni bosib olishi (992-996 yy.) h’aqida keltirilgan malumotlar benih’oyat qimmatlidir. Asar wrta asr tarixshunosligiga xos og’ir saj – nasriy qofiyali uslubda ёzilgan. Unda h’ukmron sinfning maqsad va manfaatlari h’imoya qilinadi, xususan Sulton Mah’mud va uning yaqinlari kwklarga kwtarib maqtaladi. Shuning bilan birga, tarixchi uzluksiz davom etgan urushlar, zulm, turli-tuman soliq va jarimalar tufayli xonavayron bwlgan meh’natkash xalqning og’ir turmushiga h’am ayrim wrinlarda kwz tashlab wtadi. ”Tarixi Yaminiy” asarining arabcha matni 1874 yili Deh’li, 1874 yili Buloq va 1883 yili Loh’ur shah’arlarida chop etilgan. Undan ayrim parchalar K.Shefer, T.Nёldeke, G.Elliot va N.Douson tomonidan frantsuz, nemis va ingliz tillariga tarjima qilingan. Kitobning forscha tarjimalari bwlib, eng durusti Abu Sharif Nosih’ al-Jorbozaqoniy qalamiga mansub. Bu tarjima Eronda 1856, 1956 va 1966 yillari chop etilgan. Asarni Londonda 1858 yili Reynolds ingliz tiliga tarjima qilgan.
7.3.19.”Yatimat ad-dah’r” ”Yatimat ad-dah’r” ёki ”Yatimat ad-dah’r fi mah’osin ah’l ul-asr” (“Asr ah’lining fozillari h’aqida zamonining durdonasi”) nomli tazkirani wz davrining yirik olimi va shoiri Abu Mansur Abdulmalik ibn Muh’ammad ibn İsmoil as- Saolibiy yaratgan. U 961 yili Nishopurda tug’ilgan, ilm-fanning turli soh’alari tarix, adabiёt, mantiq, arab tili va boshqalarni yaxshi bilgan, asosan tulki terisidan pwstin tikib sotish bilan shug’ullangan va as-Saolibiy degan nom bilan mashh’ur
18 Зиёрийлар – 927-тахминан 1090 йилларда Эроннинг Табаристон ҳамда Журжон вилоятларида ҳукмронлик қилган сулола. 19 Ғазнавийлар – Хуросон, Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистон устидан 977-1186 йиллари ҳукмронлик қилган сулола. 20 Гарчистон – Мурғоб дарёсининг юқори оқимида жойлашган тарихий вилоят. Жанубда Ғазни, шимолда Марварруд, шарқда Ғур ва ғарбда Бодҳиз, Ҳирот вилояти билан туташ. 21 Ганж рустак – Бодҳизнинг шарқий қисмида жойлашган вилоят. 22 Ас-Саолибий. Ятимат ад-даҳр. Араб тилидан И.Абдуллаев таржимаси.-Тошкент: 1976.-95 бет. 59 bwlgan. Olim Eron va Wzbekistonning taliy shah’arlari Jurjon, Marv, G’azni, Buxoro, Xorazmda turgan va ularning madaniy h’amda ijtimoiy-siёsiy h’aёti bilan yaqindan tanish bwlib, 1038 yili Nishoparda vafot etgan. As-Saolibiy ellikka yaqin asar ёzgan bwlib, Wzbekiston xalqlarining X-X1 asrdagi tarixi va madaniy h’aёtini wrganishda ”Yatimat ad-dah’r” h’amda “Kitob al-g’urar” asarlari aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. ”Yatimat ad-dah’r” (995-1000 yillari ёzilgan) Wzbekiston, xususan Marv va Buxoroning X asrdagi adabiy muh’itini wrganishda asosiy manbalardan biridir. “Kitob al-g’urar” ёki “G’urar axbor muluk ul-furs va siyaruxum” (“Eron podshoh’larining tarixi va ularning h’aёti”) nomli asar G’aznaviylarning Xurosondagi noibi Abu Muzaffar Nasr ibn Nosuriddin (1020 yili vafot etgan)ning topshirig’i bilan ёzilgan muh’im tarixiy asardir. ”Yatimat ad-dah’r”ning arabcha matni 1883 va 1947 yillarda Bayrut va Qoh’irada chop etilgan. Uning Wzbekistonning X asrdagi adabiy muh’itidan baxs yurituvchi twrtinchi qismi wzbek tiliga İsmatulla Abdullaev tomonidan tarjima qilinib, 1976 yili Toshkentda chop etilgan.
7. 3.20. ”Mafotix ul-ulum ” Wz davri qomusi bwlmish bu kitobni Abu Abdulloh’ Muammad al- Xorazmiy yaratgan. U X asrda wtgan mashh’ur filolog va fan tarixchisidir. Uning twla ismi Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn Yusuf Kotibiy al-Xorazmiy bwlib, olim Somoniy Nuh’ 11 ibn Mansurning (976-997 y.) vaziri al-Utbiy qwlida dabir bwlib xizmat qilgani va asosan Nishopurda istiqomat qilib, fan tarixi h’amda davlat bosh idoralari uchun muh’im qwllanma bwlgan “Mafotix ul-ulum” (“İlmlarning kalitlari”) nomli muh’im asar ёzib qoldirganligi malum. Ushbu asardan malum bwlishicha, Abu Abdulloh’ yunon, surёniy, arab va fors tillarini mukammal bilgan keng malumotli kishi bwlgan. “Mafotix ul-ulum” 976-991 yillar orasida ёzilgan wziga xos izoh’li terminologik lug’at bwlib, ikki qismdan iboratdir. Birinchi qism olti bobodan iborat bwlib, unda shariat bilan bog’liq ilmlar fiqh’, aqidalar, grammatika, idora ishlarini yuritish tartibi, sheriyat va tarix tug’risida malumotlar keltirilgan. İkkinchi qism twqqiz bobdan iborat bwlib, u ajam, yani arab bwlmagan xalqlar yunonlar, suriyaliklar, forslar, h’indlar va boshqa xalqlar orasida taraqqiy etgan ilmlar – falsafa, mantiq, tibb, arifmetika, h’andasa-geometriya, falakiёt- astronomiya, mexanika, musiqa va kimiё fanlarini wz ichiga oladi. Asarda yurtimiz h’aqida, xususan bu erda amalda bwlgan sug’orish wlchovlari h’aqida muh’im malumotlar h’am bor. “Mafotix ul-ulum” iomiy jamoatchilik, xususan V.V.Bartold, İ.Yu.Krachkrvskiy, S.L.Volin, van Flotenning yuksak bah’osiga sazovor bwlgan. Uning arabcha matni 1895 yili van Floten tomonidan, ayrim parchalar tarjimasi S.L.Volin tomonidan 1939 yili nashr qilingan. Toshkentda bu asarni R.M.Bah’odirov tadqiq etib, maxsus kitob ёzgan.
7. 3.21. “Osor ul-boqiya” Ushbu benazir asar ijodkori qomusiy olim Abu Rayh’on Beruniydir (973- 1048). U tabiiy va ijtimoiy fanlar bwyicha 150 dan ortiq asarlar yaratib, asosan 60 tabiiy fanlar soh’asida ulkan kashfiёtlarga va muvaffaqiyatlarga erishgan bwlsa-da, wzining ijtimoiy fan, ayniqsa tarix twg’risidagi chuqur bilimlarini “Osor ul-boqiya an al-qurun al-h’oliya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar”) h’amda “Hindiston” ёki “Kitab tah’qiq molil-Hind min manqula fi-l-aql va-l-marzuma” (“Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan talimotlarining tadqiq etish”) va “Kitob ul-musammara fi axbori Xorazm” (“Xorazm h’aqidagi axborotlar h’aqida suh’batlar”) nomli asarlari bilan tarix va madaniyat tarixiga katta h’issa qwshdi. Ayniqsa, bwlg’usi tarixchilar uchun “Osor ul-boqiya” h’ar tomonlama namuna bwladigan qimmatli manbadir. Asar 1000 yili Jurjon shah’rida ёzib tamomlangan. Unda qadimgi Wrta Osiё, Yunon, Eron, Hind, nasroniy, yah’udiy va boshqa xalqlarning islomiyatgacha bwlgan tarixi, urf-odatlari, bayramlari va asosan vaqtni h’isoblash taqvim-xronologiya twg’risida mukammal malumot beradi. Ushbu asarning XIV asrda yaratilgan mwtabar qwlёzmasiga nodir rasmoar ishlangan va bu noёb sanat obidasi Shotlandiya poytaxti Edinburg shah’ri Universiteti kutubxonasida 161 raqam ostida saqlanmoqda. “Osor ul-boqiya”ning ruscha va wzbekcha tarjimalari Toshkentda 1957 va 1968 yillari chop etildi. Kitob Evropada “Xronologiya” nomi bilan mashh’ur. Biz asar twg’risida artiqcha malumotlarni keltirmadik, chunki bizning vazifamiz qimmatli ёzma manbalar twg’risida umumiy tushuncha, bilim va ywnalish berishdir. Ushbu kitob twg’risida talabalar mustaqil ish jaraёnida ёki laboratoriya ishi jaraёnida chuqurroq va keng bilimga ega bwlishi maqsadga muvofiqdir. Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikr etilgan nomdan tashqari, yana “Tarixi Xorazm” va “Mashoh’iri Xorazm” (“Xorazmning mashh’ur kishilari”) nomlari bilan h’am mashh’ur bwlib, uning ayrim lavh’alari – parchalari Abulfazl Bayh’aqiyning 1056 yili ёzib tamomlangan “Tarixi Bayh’aq” va Ёqut Hamaviyning “Mwjam ul-buldon” asarlarida saqlanib qolgan. Beruniyning “Kitob fi axborot al-mubayyizot val-karomita” (“Oq kiyimlilar va karmatlarning xabarlari h’aqida kitob”) asari h’am tarix ilmi uchun aloh’ida qiymatga ega. Unda wsha zamonlarda Wrta Osiёda keng tarqalgan ijtimoiy h’arakat – karmatlar h’arakati h’aqida diqqatga sazovor malumotlar bor. Xulosa qilib aytish mumkinki, Beruniyning asarlarida tarix ilmi uchun malumotlar juda kwp uchraydi, ammo ulardan tashqari nomi zikr etilgan asari uning katta tarixchi olim, etnograf bwlganligini kwrsatadi.
7. 3.22. “Kitob tajorib ul-ulum” “Kitob tajorib ul-ulum” (“Xalqlarning tajribalari h’aqida” nomli ulkan mashh’ur asar ijodkori İbn Miskavayxdir. Uning twla nomi Abu Ah’mad ibn Muh’ammad ibn Mushkuya (vaf. 1030 y.) bir vaqtlar Buvayh’iylar (932-1062) saroyida avval xazinador, swngra vazir bwlib xizmat qilgan. “Kitob tajorib ul-ulum” asari olti jilddan iborat bwlib, unda musulmon mamlakatlarining qadim zamonlardan 983 yilgacha tarixini wz ichiga oladi. Kitobning 1-4- jildlari kompilyatsiya, yani avval wtgan tarixchilar, asosan Tabariyning “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” asari asosida ёzilgan.
61 Uning 5-6- jildlari esa muallifning wzi yaratgan va IX asr tarixi bwyicha muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. Unda wz davri rasmiy h’ujjatlaridan keng foydalangan. “Kitob tajorib ul-ulum”ning Amedroz h’amda Margolius (1920-1921) va Kaetani (1909-1917) tarafidan amalga oshirilgan ikkita twla nashri mavjud.
7. 3.23. “Devonu lug’at at-turk” “Devonu lug’at at-turk” (“Turkiy swzlar lug’ati”) Mah’mud Koshg’ariy nomi bilan mashh’ur bwlgan XI asr yirik tilshunos olimining noёb asaridir. Olimning twla ismi Mah’mud ibn al-Husayn ibn Muh’ammad al-Koshg’ariy bwlib, Qoraxoniylar xizmatida bwlgan turk beklaridan birining oilasiga mansub. U 1029- 1038 yillar orasida taxminan Barsg’onda tug’ilgan, lekin umrining kwp qismini Bolasog’un, Koshg’ar, Bag’dod va boshqa shah’arlarda wtkazgan. Mah’mud Koshg’ariy ёshligida yaxshi malumot olgan va wrta asr fanining kwp soh’alarini, xususan, arab tili, turkiy tillarni, tarix h’amda geografiya fanlarini chuqur bilgan. Uninng qimmatli “Devonu lug’at at-turk” asarining dunёda yagona qwlёzmasi h’ozir İstambulda (Turkiya) saqlanmoqda. Ushbu asarning arabcha matni 1915-1917 yillari uch jildda İstambulda, mukammal wzbekcha sharh’li tarjimasi S.M.Mutallibov tomonidan amalga oshirildi va 1960-1963 yillari Toshkentda chop etilgan. “Devonu lug’at at-turk” asarining usmonli turkcha 1939-1941 yillari B.Atali, inglizcha 1982-1985 yillari R.Dankoff bilan J.Kelli, uyg’urchasi esa 1981-1984 yillari bir guruh’ tarjimonlar tomonidan amalga oshirilib, chop ettirishgan.
7. 3.24. “Nuzh’at al-mushtoq” “Nuzh’at al-mushtoq” ёki “Nuzh’at al-mushtoq fi xtirak ul-ofoq” (“Jah’on bwylab kezib h’oldan toyganning ovunchog’i”) nomli asarni wz davrining mashh’ur sayёh’i va geograf olimi Al-İdrisiy yaratgan. Uning twla ismi Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn Muh’ammad ibn Abdulloh’ ibn İdris al-İdrisiydir. Al-İdrisiy 1100 yili Marokashning Seut shah’rida tug’ilgan, İspaniyaning Kordova shah’rida talim olgan, Portugaliya, Frantsiya, Angliya va Kichik Osiё bwylab qilgan safaridan qaytgach, 1138 yili Palermo shah’riga kwchib keldi va Sitsiliya qiroli Rojer 11 (1130-1154 yy.) xizmatiga kirib uning topshirig’i bilan wzining “Nuzh’at al-mushtoq” asarini ёzgan. Olim 1165 yili vafot etgan. “Nuzh’at al-mushtoq” etti iqlim mamlakatlarining, yani dunёning geografik h’olatidan baxs yuritadi. Uning ayniqsa Shimoliy Afrika, İtaliya, Frantsiya, Germaniya shuningdek Markaziy Osiёga oid qismlari qimmatlidir. Kitobning matni 1592 yili Rimda chop etilgan. Lotincha tarjimasi 1619 yili Parijda bosilgan.
7.3.25. “Kitob ul-ansob” “Kitob ul-ansob” (“Nasablar h’aqida kitob”) nomli asarning muallifi mashh’ur biograf, tarixchi va sayёh’ Abu Said Abdulkarim ibn Muh’ammad as- Samoniy (1113-1167 y.)dir. U Marvda yirik qonunshunos olim oilasida dunёga keldi, Marv, Buxoro h’amda Samarqandda tah’sil kwrdi, 1155-1156 yillari Movarounnah’r va Xorazm bwylab saёh’at qildi, malum muddat Nishopur, 62 İsfah’on, Bag’dod, Xalab, Damashq h’amda Quddus (İerussalim) shah’arlarida h’aёt kechirdi. Samoniy “Kitob al-ansob”dan tashqari yigirma jildlik “Marv tarixi” nomli asarning h’am ijodkoridir. Ammo bu kitob bizgacha etib kelmagan qwrinadi. Taxminlarga kwra, bu muh’im asar Chingizxon h’uruji vaqtida kuyib ketgan bwlishi mumkin, chunki wshanda Marvning eng katta va boy kutubxonasi bilan birga Samoniylar xonadoniga tegishli bwlgan ikki yirik kutubxona h’am (Ёqut Hamaviy Samoniylar kutubxonasini kwrganligini aytadi) ёnib ketganmikan? Bizgacha olimning faqat “Kitob al-ansob” asarigina etib kelgan. “Kitob al-ansob” asari İbn Xalliqonning malumotlariga kwra sakkiz jilddan iborat bwlgan. Uning twla nusxasi h’am ywqolib ketgan kwrinadi. Kitobning tarixchi İbn al-Asir tarafidan tah’rir etilgan uch jildlik qisqartirilgan qismigina saqlanib qolgan, xalos. “Kitob al-ansob” asarining arabcha matni ikki marta nashr etilgan, bosh qismi 1835 yili prof. D.S.Margoulis tarafidan chop etilgan. Uning Bayrut nashri h’am bor. Bu asarda islomiyatdan to muallifning zamonigacha musulmon mamlakatlarida, kwproq Eron va Movarounnah’rda wtgan mashh’ur kishilar h’aqida keng malumot beriladi. “Kitob al-ansob” Movarounnah’rning qadimiy tarixi, yirik shah’arlari, qwshni mamlakatlar, xususan Xitoy bilan bwlgan savdo va madaniy aloqalarni wrganishda muh’im manbalardan biri h’isobanadi. Ushbu asar twg’risida Sh.Kamoliddinov nomzodlik va doktorlikdissertatsiyalvrini ёqlagan va rus tilida kitob chiqargan.
7.3.26. “Al-komil fi-t-tarix” “Al-komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli salmoqli asar muallifi yirik arab tarixchisi İzzuddin Abulh’asan Ali ibn Muh’ammad (1160-1234 yy.) bwlib, u kwpincha İbn al-Asir nomi bilan mashh’ur bwlgan. Muarrix Tigr darёsi bwyida joylashgan Jazirat ul-Umar shah’rida katta er egasi oilasida tug’ilgan. Umrining kwp qismini Mwsulda (Suriya) wtkazgan va wsha erda vafot etgan. İbn al-Asir wz davrining keng malumotli kishisi bwlib, bir necha tarixiy asar ёzgan. “Al-komil fi-t-tarix” va Muh’ammad payg’ambar sah’obalari (izdoshlari) tarjimai h’olini wzada qamrab olgan besh jildli “Kitob usd al-g’aba fi malumot as- sah’oba” (“Sah’obalar h’aqida malumot beruvchi wrmon sherlari”, 1863 yili chop qilingan) shular jumlasidandir. Lekin Sharq mamlakatlari xalqlari, shuningdek Movarounnah’r xalqlari tarixini wrganishda uning birinchi asari “Al-komil fi-t- tarix” katta ah’amiyat kasb etadi. “Al-komil fi-t-tarix” asari wn ikki jilddan iborat bwlib, unda dunёning “yaratilishi”dan to 1231 yilga qadar Sharq mamlakatlarida bwlib wtgan ijtimoiy- siёsiy voqealar yilma-yil, xronologik, yani davr tartibida baёn etib beriladi. Asarda kwpgina qimmatli manbalar, xususan Tabariy h’amda as- Sallomiyning bizgacha etib kelmagan “Kitob fi axbor vuloti Xuroson h’ukmdorlari h’aqida axborot beruvchi kitob”) kabi qimmatli asarlardan keng foydalangan. “Al-komil fi-t-tarix”ning birinchi qismi (I-IV jildlari) olamning “yaratilishi”dan to 931 yilgacha bwlib wtgan voqealar baёnidan iborat. Bular 63 avval bwlib wtgan olimlar Balazuriy, Tabariy, İbn Miskavayx, as-Sulamiy va boshqalarning asarlariga tayanib ёzilgan. Lekin bu qismda h’am kwp h’ollarda asosiy manbalarda uchramaydigan muh’im va qimmatli malumotlar bor. Masalan, 751 yili Talas darёsi bwyida arab va Movarounnah’r qwshinlari bilan xitoy armiyasi wrtasida bwlib wtgan jang va unda kwp minglik xitoy qwshinining tor-mor etilishi h’aqidagi malumot shular jumlasidandir. Undan tashqari, as-Sallomiy va uning muh’im tarixiy asari h’aqida malumot İbn al-Asir tufayligina bizgacha etib kelgan. Asarning VII-XII jildlari mustaqil, aloh’ida ah’amiyatga ega bwlib, 924- 1231 yillar orasida Sharq mamlakatlarida, shuningdek Movarounnah’rda bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi va asosan kwlёzma manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborotlar h’amda muallifning shaxsiy kuzatishlari davomida twplagan boy va faktik material asosida ёzilgan. “Al-komil fi-t-tarix” asarining ayniqsa, mwg’ullar istilosiga bag’ishlangan XII jildi aloh’ida qiymatga ega va Movarounnah’r h’amda Sharq mamlakatlarining XIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda asosiy manba vazifasini wtaydi. Kitobning twla matni ikki marta (1851-1876 yillari va 1901 y.) chop etilgan. Ayrim parchalarni rus tiliga N.A.Mednikov, A.E.Krımskiy tarjima qilganlar. Asar Xivada twla ravishda wzbek tiliga Muh’ammad Rah’im soniy (1863- 1910 yy.) davrida Nurillo Muftiy, Muh’ammad Sharif oxund va boshqalar tomonidan tarjima qilingan bwlib, Toshkentdagi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida wn uchta mwtabar qwlёzmalari saqlanmoqda.
7.3.27. “Vafaёt ul-aёn va anbo anbo uz-zamon” 1256-1274 yillar orasida ёzilgan “Vafaёt ul-aёn va anbo anbo uz-zamon” (“Mashh’ur kishilarning vafoti va zamondoshlari h’aqidagi h’abarlar”) nomli muh’im biografik asar muallifi İbn Xalliqondir (1211-1282 yy.). İbn Xalliqon tarixchi-biograf olimdir. Uning twla nomi Ah’mad ibn Muh’ammad ibn Shamsuddin Abulabbos al-Barmakiy al-Arbiliydir. İbn Xalliqon Suriyaning Xalab (Aleppo) va Damashq shah’arlarida tah’sil kwrgan va yana 1238 yili Qoh’iraga borib wz bilimini oshirgan. 1261 yili Damashqda qozi kalon, swngra Qoh’iraning “al-Faxriya” va boshqa madrasalarida mudarrislik qilgan, ayni vaqtda shah’arning qozi kaloniga noib h’am bwlgan. “Vafaёt ul-aёn va anbo anbo uz-zamon” asarida bizning zamonamizgacha saqlanmagan kwpgina kwlёzma asarlar va olimning shaxsiy kuzutuvlari natijasida twplangan vaktik material asosida ёzilgan bwlib, bu asarda islomiyatdan to muallifning zamonigacha wtgan, shuningdek İbn Xalliqon bilan zamondosh bwlgan mashh’ur olim va adiblarning tarjimai h’olini wz ichiga olgan muh’im malumotlar mavjud. Bular orasida bir talay Wrta Osiёlik adib h’amda olimlar nomlari h’am mavjud. Mazkur asar XIX asrda Gollandiya, Frantsiya, Misr, Eron h’amda Turkiyada chop etilgan. Kitobni de Slen ingliz tiliga tarjima qilib twrt jildda 1842-1871 yillari chop ettirgan.
64 7.3.28. ”Mwjam ul-buldon” Mashh’ur qomusiy asar ”Mwjam ul-buldon” muallifi ajoyib sarguzashtarni wz boshidan kechirgan olim, sayёh’ va xattot Ёqut Hamaviydir (1179 y. tug’.). U asli Kichik Osiёlik (Rum) qul bwlgan. Otasining ismi kim ekanligini bilmagani uchun wzini İbn Abdulloh’ (Tangri qulining wg’li) deb atagan. Bolalik vaqtida asirlar bilan birga Bag’dodga olib kelingan va uni Hama shah’rida (Suriya) Askar ibn İbroh’im al-Hamaviy ismlik savdogar sotib olgan va unga Ёqut deb nom bergan.
7.3.29. “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” Xalqimizning buyuk wg’loniga bag’ishlangan noёb asar “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” (“Sulton Jaloluddin Menkburnining tarjimai h’oli”) nomli kitobni vatandoshimiz Shih’obuddin Muh’ammad Nisoviy (vaf. 1249 y. Xalab) ёzgan. Muarrixning twla ismi Shih’obuddin ibn Ah’mad ibn Ali Muh’ammad Nisoviydir. Tarixchining otasi Xorazmshoh’larning etiborli amirlaridan biri bwlgan. Niso viloyatiga qarashli Xurandiz qalasining h’okimi edi. Otasi vafot (1220 y.) etgach, uning mol-mulki va mansabi wg’liga wtgan. U 1224 yilga qadar Niso viloyatining h’okimi Nusratuddin Hamzaning noibi bwlib xizmat qilgan. Nashjuvon (Nisoning katta qishloqlaridan) h’amda al-Halqa (Jurjon qishloqlaridan) da mwg’ullar bilan bwlgan janglarda shaxsan ishtirok etgan. Swng Astrobod viloyatlaridan Kabud joma (h’ozirgi nomi Hojilar) h’okimi İmom ud-davla Nusratuddin Muh’ammad h’uzuriga kelgan va uning ёrdami bilan yana Nisoga qaytishiga muvaffaq bwlgan, lekin oradan kwp vaqt wtmay, Nisoda wzaro feodal kurash kuchayib ketganligi sababli u İroqqa ketib qoladi va 1224 yili Sulton Jaloluddin Menkburnining (1220-1231) xizmatiga kiradi va uning kotibi (kotib al- insho) lavozimiga tayinlanadi. Shih’obuddin Muh’ammad Nisoviy bu lavozimda 1231 yilgacha, yani sultonning wlimiga qadar xizmat qiladi. Keyin u Mayofarikin (Diёrbakr viloyatida) h’okimi Ayyubiy al-Malik al- Muzaffar G’oziyning (1220-1224 y.) xizmatiga kiradi. Biroq oradan kwp vaqt wtmay qamalib qoladi. Qamoqdan ozod etilgandan keyin İldegiziylar (1137-1225) h’uzurida, swngra 1238 yili Xarron (Eron Ozarbayjoni) qalasiga h’okim etib tayinlanadi. Oxiri Xalab (Suriya) suotoni al-Malik an-Nosir Saloh’iddin Yusuf ibn al-Azizning xizmatiga kiradi va umrining oxirigacha Xalabda istiqomat qiladi. Shih’obuddin Muh’ammad an-Nisoviy Wrta Osiё, Kavkaz, Yaqin va Wrta Sharq mamlakatlarining mwg’ul istilosi davridagi (1220-1231 yy.) ijtimoiy-isёsiy ah’volidan bah’s yurituvchi “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” nomli qimmatli kitob ёzib qoldirgan. Asar 1241 yili Xalabda ёzib tugallangan bwlib, u memuar-xotira-ёdnoma tarzida ёzilgan. Kitob muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV boblarida mwg’ul- tatarlar, Chingizxonning kelib chiqishi, xon bwlib kwtarilishi masalalari ixcham tarzda baёn etilgan. V-XXII boblar xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan.
65 XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mwg’ul istilosi va xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning fojiali taqdiri, sulton Jaloluddinning h’aёti va kurashi, fojiali h’alokati h’ikoya qilinadi. Ushbu asarning ayniqsa 1224-1231 yillar voqealarini wz ichiga olgan boblari original va zwr ilmiy qiymatga ega, chunki baёn etilmish voqealarning kwpchiligida muallifning bevosita shaxsiy ishtiroki bor. Mana shuning uchun h’am bu kitob tarix ilmi namoёndalarining diqqat etiborini wziga jalb etmoqda. Undan h’am wtmishdagi muarrixlar al-Futuvvatiy (1244-1323 y.), İbn Xaldun (1332-1406), Badruddin Ayniy (vaf. 1451 y.) qimmatli manba sifatida foydalanganlar. Zamonaviy sharqshunoslar h’am wsha davrga oid tadqiqotlarida bu asarni chetlab wta olmaydilar. “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” nomli asarning arabcha matni, frantsuzcha tarjimasi bilan 1891-1895 yillari Parijda h’amda Qoh’irada chop qilingan. Uning qisqartirilgan turkcha (tarjimonlar Yusuf Ziё va Ah’mad Tavh’id) va forsiy (tarjimonlar Muh’ammad Ali Nosih’ va Mujtab Minoviy) tarjimalari mavjud. Asarning turkmanlar va Turkmanistonning XIII asrdagi ijtimoiy-siёsiy ah’volidan h’ikoya qiluvchi qismi rus tilida (tarjimon S. L. Volin) nashr etilgan edi. Kitobni twla h’olida Moskvada Z.M.Buniyatov rus tiliga tarjima qilib, ilmiy izoh’lar bilan nashr ettirgan.
7.3.30. “Mulh’aqot as-suroh’” “Mulh’aqot as-suroh’” (“As-suroh’”ga ilova”) nomli kitobning muallifi XIII-XIV asr boshlarida yashagan tilshunos va tarixchi olim Jamol Qarshiydir (1230 y. tug’.). Uning asli ismi Abulfazl Muh’ammad ibn Umar ibn Xolid, ammo olim kwpincha Jamol Qarshiy (“Qarshi mwg’ulcha “qasr” demakdir.) nomi bilan mashh’ur bwlgan. Olim Olmaliq shah’rida (İla vodiysida, G’uljaning g’arbi- shimoliy tarafida joylashgan yirik wrta asr savdo va madaniyat markazlaridan biri) ruh’oniy oilasida tug’ilgan. Otasi Olmaliqning mashh’ur h’ofizlaridan (“Quron”ni qiroat bilan wquvchi), onasi esa marvlik shayx Abu Alining avlodi bwlgan. Bwlg’usi olim Olmaliqlik mashh’ur shayx Ashraf ibn Najib al-Kosoniydan talim oldi, swng Chingiziylarga tobe bwlgan mah’alliy h’ukmdor Sug’noq takinning (vaf. 1250-1253 y.) wg’li Elbutarning tarbiyachisi sifatida xizmatga kiradi. Bu h’ol, shuningdek sadr Burh’oniddinning h’omiyligi tufayli, uning keyingi yuqori lavozim devoni inshoga kwtarilishiga ёrdam berdi. 1264 yili Jamol Qarshiy, bizga malum bwlmagan sabablarga kwra, istefoga chiqib, Koshg’arga ketib qoladi. Koshg’arda Jamol Qarshiyga sadrlardan Kamoluddin Abu Abdulloh’ ibn Husayn va Saduddin h’omiylik qildilar. Olim Koshg’arda asosan sher ёzish bilan mashg’ul bwldi va sadr Saduddinning taklifi bilan 1302 yili wzining “As-suroh’ min as-Sah’oh’” (“Foydali (muloh’aza)dan kelib chiqqan ochiq gap”) nomli asarini ёzdi. Jamol Qarshiy 1269-1294 yillar orasida Wrta Osiёning kwpgina viloyatlari bwylab saёh’at qilgan. Masalan, 1269-1270 yillari İlamishda (Andijondan Talasga boradigan ywl ustida joylashgan qadimiy shah’ar), bir necha bor (1272,1293 y.) Shoshda, 1273 66 yili Barchinlig’kent va Jandda bwlgan. Olim ana shu saёh’atlar vaqtida twplangan malumotlardan wzining yuqorida nomi qayd etilgan asarini ёzishda keng foydalangan. Jamol Qarshiyning ushbu asari Abu Nasr İsmoil ibn Hammod al- Javh’ariyning (vaf.1008 y.) “As-sah’oh’” (“Mukammal lug’at”) nomli asariga ёzilgan qwshimcha bwlib, kwpincha “Mulh’aqot as-suroh’” nomi bilan mashh’urdir. Asarda XIII asrda Olmaliq va unga qaram erlarda h’ukmronlik qilgan turk h’ukmdorlari, Qoraxoniylar, xususan ularning Koshg’arda h’uk“Mulh’aqot as- suroh’” (“As-suroh’”ga ilova”) nomlimronlik qiogan namoёndalari; Koshg’ar, Xwtan, Farg’ona, Shosh viloyatlari, shuningdek Sirdarёning quyi oqimida joylashgan bir qator yirik wrta asr shah’arlari, masalan Barchinlig’kent, Jand h’aqida, Jamol Qarshiy bilan zamondosh bwlgan mashh’ur kishilar-shayxlar, olimlar, shoirlar h’aqida diqqatga sazovor malumotlarni uchratamiz. Umuman, Jamol Qarshiyning ushbu asari Movarounnah’r h’amda Markaziy Osiё xalqlarining XIII asrdagi tarixi, madaniyati, yirik shah’arlari va ularning ah’volini wrganishda zarur manbalardan biridir. “Mulh’aqot as-suroh’” h’ozirgacha bironta tilga tarjima qilinmagan. Uning qwlёzma nusxalari Angliya, Frantsiya, Germaniya kutubxonalarida, Rossiyaning Sankt-Peterburg shah’rida va Toshkentda mavjud. Ushbu darslikda arab tilida bitilgan yurtimiz tarixiga oid eng muh’im ёzma manbalar twg’risida ixcham va qisqa malumot berishga intildik. Chunki tariximizning bu qatlami, yani arab tilida VII-XIV asrlar davomida yaratilgan ёzma manbalar h’ali mukammal wrganilgan deyish qiyin. Bu kelgusi manbashunoslar oldidagi sharafli vazifa. Albatta, biz keltirgan ёki zikr etgan asarlar nomlari bilan arab tilidagi manbalar rwyxati chegaranlanmaydi, ёxud tugamaydi, ammo bakalavriat talabalarida umumiy tasavvur h’osil qilish uchun kifoya qiladi, deb h’isoblaymiz.
7.4. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar ёki ёzma ёdgorliklar quyidagi umumiy xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida ёzilgan bwlsa-da, barchasida umumiy tarixni qamrab olishga, yani tarixni jah’on tarixi sifatida idrok etishga, talqin qilishga intilish aloh’ida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida “Quroni karim” olinadi. Kitoblar ichida tarixchi wzining “Quroni karim”, h’adislar va “Payg’ambarlar qissalari”, diniy rivoyatlarni yashi bilishini namoyish etishga va ulardagi mashh’ur va malum voqea, h’odisa, rivoyat, aqidalardan unumli foydalanishga intilganlar. Arab tilidagi ёzma manbalarning eng qadimgilari asosan mumtoz ёzuv turlaridan kufiyda “Quroni karim” va tafsirlar, h’adislar nasx, suls ёzuvlarida bitilgan. XV asrdan swng istemolga nastaliq ёzuvi kirgan. Aloh’ida farmon va h’ujjatlar taliq ёzuvida bitilgan. Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda matn ananaviy Alloh’ h’amdi – tah’mid, payg’ambarimiz natlari, twrt sah’oba ёki 67 sah’obai roshidin tarifi kelib, undan swng asar kimga bag’ishlangan bwlsa, odatda ular yuksak lavozimdagi shaxslar ёki h’okimlar bwlgan, wsha h’omiylarga bag’ishlov maqtov ёziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif wzi h’aqida, qanday asar ёzmoqchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni ёki zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi baёn etiladi. Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani uchun Alloh’ga shukronalar keltirib, mazkur qwlёzma asar va uning ushbu nusxasi, kwchirilish joyi va tarixi, xattoti h’aqida malumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Quroni karim” oyatlari va “Hadisi sharif” namunalari odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siёh’ bilan va kwpincha boshqa ёzuv, xat turi, masalan kufiy, nasx ёxud suls ёzuvida boshqacha siёh’ bilan bitilib, aloh’ida ziynatlanadi. Tarixiy asarlar qwlёzmalari wz davri ananalariga mos ravishda charm muqova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavh’a, zarvaraq naqshlari bilan, matn wrtalarida lavh’a naqshlar va mwjaz rasmlar bilan bezatilgan. Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining mwtabar qwlёzmasini kwrsatish mumkin. Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning h’am son jih’atidan kwpligi, h’am ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi guvoh’i bwlamiz. Garchi qomusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish ananasi juda qadimiy va boy emasligi h’aqli ravishda qayd etilgan bwlsa-da, arab xalifaligi shakllanganidan swng, yunon, eron, yah’udiy va nasroniy tarix ananalaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar h’am arab xalqlari, h’am arab xalifaligi h’ududiga kirgan ёki unga qwshni bwlgan xalqlar tarixini ёzishda juda katta h’issa qwshdilar. Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chiqqan tarixchilarimiz h’am arab tilida ayniqsa, Beruniy, Samoniy, Shah’obiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi taraqqiёtiga munosib ulush qwshdilar. Yani arab tilidagi manbalarni wrganish h’ali wz dolzarbligini ywqotgani ywq. Ular xalqimiz boy merosining ajralmas qismi bwlib, wtmishdagi yuksak taraqqiёtimiz guvoh’idir.
7.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati: 1. “Quroni karim”. Wzbekcha izoh’li tarjima. Tarjima va izoh’lar muallifi Alouddin Mansur.-Toshkent: 1992. 2. İslam. Entsiklopedicheskiy slovar.-Moskva: Nauka. 1991. 3. Xalidov A.B. Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiya. – Moskva: 1985. 4. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. B. 7-14. 5. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 6. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7. 68 7. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.- Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 8. Krachkovskiy İ.Yu. Arabskaya geograficheskaya literatura. Soch. 1U tom, -M.:-L.: 1957.
7.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar 1. Arab tilida ёzilgan manbalar va ularning yurtimiz tarixini wrganishdagi ah’amiyati qanday? 2. Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining tarixni wrganishdagi ah’amiyati nimada? 3. Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” asari tarixiy manba sifatida qanday xususiyatlarga ega? 4. Shih’obuddin Nisoviyning “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” asari mazmuni nimadan iborat va uning manba sifatidagi ah’amiyati nimada? 5. «Devoni lug’ati turk » asarining ilmiy ah’amiyati nimada?
8 - mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar
Darsning mazmuni: Ushbu darsda vatanimiz tarixiga oid ёzma manbalarning yaratilishida fors tilining tutgan wrni u tildagi asosiy manbalar twg’risida talabalarga tushuncha beriladi, mwg’ullar bosqini, chig’atoy ulusi. Reja: 8.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar. 8.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar. 8.3. Fors tilidagi tarixiy manbalar. 8.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 8.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Forsiy tildagi ёzma manbalarga oid atama va tushunchalar h’am deyarli arab tilidagilar bilan bir xil ataladi ёki aynan bir tushuncha ikkala tilda h’am ishlatiladi.
8.1. Asosiy siёsiy ijtimoiy voqealar 1219-1221 yillar ichida Wzbekiston mwg’ullur tomonidan istilo etildi. 1227 yili Chingizxon Ettisuv, Koshg’ar, Movarounnah’r va Xorazmning sharqiy qismini, shuningdek, h’ozirgi Afg’onistonning shimoliy qismini ikkinchi wg’li Chigatoyga (1227-1241 y.) inom qildi. Bu ulus tarixda Chig’atoy ulusi nomi bilan mashh’ur. Chig’atoy ulusining oliy h’ukmdorlari h’am, qoraxitoylar singari, ulusni maxsus ijaradorlar, yani xorashmlik mashh’ur savdogar Mah’mud Yalavoch (1125-1238 yy.) va uning wg’li Masudbek (1238-1289 yy.) ёrdamida idora qildilar. Munko qoon (1251-1260 yy.) taxtga wltirgandan keyin, Jwji ulusining oliy h’ukmdori Botuxon (1227-1255 yy.) bilan til biriktirib, Chig’atoy avlodining kwpchiligini qatl ettirdi va Chig’atoy ulusini wrtada bwlib olishdi. Lekin, oradan kwp vaqt wtmay, Olg’u (1261-1266 yy.) ulus mustaqilligini tiklashga muvaffaq bwldi. Mubrakshoh’ (1266 y.) va Baroqxon (1266-1271 yy.) 69 davrida mwg’ud h’ukmdorlari mah’alliy ah’oli bilan yaqinlashish maqsadida islom dinini qabul qildilar. Natijada, 1266 yili xon h’amda bazi mwg’ul urug’lari (masalan, jaloiriylar) Ettisuvdan Movarounnah’rga kwchib wtdilar. Bu h’ol wz navbatida tarqoqlik va parokandalikka olib keldi. X1U asrning 50-yillariga kelib, Chig’atoy ulusi ikkiga ajralib ketdi – Ettisuv va Koshg’arda qolgan mwg’ullar mustaqillik elon qilib, wz davlatlarini tuzib oldilar. Bu davlat tarixda Mwg’uliston ёki Jete nomi bilan mashh’urdir. Mwg’ullar h’ukmronligi yillarida Movarounnah’r xalqi ikki tomonlama – mwg’ul h’ukmdorlari dorug’alar, bosqoqlar h’amda mah’alliy er egalari zulmi ostida qoldi. Ular asosiy daromad solig’i xirojdan tashqari talaygina boshqa soliq va jarimalar –dorug’agi, sar shumor, ulufa, tamg’a, qupchur yasog’i, tag’or, bigor va boshqalarni twlashga majbur etilgan edilar. Og’ir chorakorlik meh’nati, mwg’ul h’ukmdorlarining beboshligi meh’natkash xalqning sabr kosasini twldirdi. Buxoro viloyatining xalqi kosib Mah’mud Tarobiy va iloh’iёt olimi Shamsuddin Mah’bubiylarning atrofiga uyushib, 1238 yili qwzg’olon kwtardi, lekin qwzg’olon boshqa shah’ar va viloyatlarga ёyilmadi. Natijada Buxorodagi qwzg’olon Ettisuv va Xwjanddan İldiz nwёn h’amda Chuqan qurchi boshchiligida yuborilgan mwg’ul qwshini tomonidan bostirildi. XIV asr ikkinchi yarmiga kelib Chig’atoy ulusining janubiy-g’arbiy qismini tashkil etgan Movarounnah’rda siёsiy tarqoqlik yanada kuchaydi. Bu ayniqsa amir ul-umaro Qazag’on vafotidan (1358 yili) keyin kuchayib, mamlakat mayda qismlarga bwlinib ketdi. Masalan, Shah’risabzda Xoji barlos mustaqillik bayrog’ini kwtardi. Xwjandda Boyazid jaloir mustaqillik elon qildi. Balxda Amir Xusayn xon kwtarildi, Shibirg’onni Muh’ammad Apardi egalladi. Xuttalonda Kayxusrav wzini podshoh’ deb elon qildi. Badah’shon mah’alliy h’ukmdorlar – Badaxshon shoh’lari qwliga wtdi. Feodal tarqoqlikdan barlos amirzodalaridan Amir Temur ustalik bilan foydalandi va 1370 yili oliy h’okimiyatni qwlga oddi. 1370-1378 yillari u mamlakatdagi tarqoqlikni tugatib, Movarounnah’r va Xorazmni wziga bwysundirdi. 1381-1402 yillari Amir Temur qwshni mamlakatlar ustiga h’arbiy yurish qilib, Eron, Kavkaz orti, İroq, Kichik Osiё va Shimoliy Hindistonni istilo qildi, Oltin Wrda xoni Twxtamishga (1376-1395- yy.) qaqshatich zarba berib, uni poytaxti Saroy Berkani egalladi. Amir Temur va Temuriylar davlati mayda uluslarga bwlingan h’olda idora qilindi. Masalan, Amir Temur saltanati twrt qismga bwlingan edi: Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seiston (markazi Hirot shah’ri) Shoh’ruxga; G’arbiy Eron, Ozarbayjon, İroq va Armaniston (markazi Tabriz), Mironshoh’ga; Fors, yani Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz), Mironshoh’ga; Fors, yani Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz), Umarshayxga; Afg’oniston va Shimoliy Hindiston (markazi G’azni, keyinchalik Balx), Pirmuh’ammadga suyurg’ol (shah’zoda amirlarga toju taxt oldidagi katta xizmatlari uchun shartli tarzda inom qilingan er- suv va uni idora qilish h’uquqi berilgan edi. Amir Temur vafotidan (1405 yil 18 fevral) keyin 1409 yilgacha wzaro kurash davom etdi. Shoh’ruh’ Mirzo (1409-1447- yy.), Mirzo Ulug’bek (1409- 70 1449- yy.), Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Husayn Mirzo (1459- 1506- yy.) davrida davlat nisbatan markazlashgan edi va xalqaro obrwga h’am ega edi. XV asrning 80- yillaridan boshlab, wzaro h’amjih’atlik juda susaydi. Movaronnah’rning bir wzida deyarli uchta mustaqil davlat bwlib, ularda Sulton Abu Said Mirzoning wg’illari Sulton Ah’mad Mirzo Samarqandda, Umarshayx Mirzo Farg’onada va Sulton Mah’mud Mirzo Hisor, Xuttalon h’amda Badaxshonda h’okimi mutlaq h’isoblanar edilar. Amir Temur va Temuriylar davrida h’am er-suv h’amda h’uearmandchilik korxonalarining katta qismi podshoh’ xonadoni va badavlat kishilar qwlida bwlib, meh’natkash xalq ularning erini ijaraga olib kun kechirar edi. Ular xiroj, dorug’agi, mirobona, jon solig’i, avorizot, boj, tamg’a, zakot, peshkash, sovari kabi soliq va jarima twlashga, h’ukumat va katta er egalarining turli-tuman yumushlarini bajarishar edilar. Amir Temur davrida davlat tepasida rasman Chingiz avlodidan bwlgan Suyurg’atmish (1370-1380- yy.) va Sulton Mah’mudxon (1380-1402- yy.) turdi, lekin amalda butun h’okimiyat Amir Temur qwlida edi. Keyincha xon kwtarish tartibi bekor qilindi va oliy h’ukmdor wzini podshoh’ deb elon qildilar. Viloyat va tumanlarda h’okimiyat markaziy h’ukumat tarafidan tayinlangan dorug’alar qwlida bwldi. Davlat ishlari asosan turli muassasa – devonlar, devoni oliy – markaziy ijroiya organi, devoni mol – moliya ishlari mah’kamasi va devoni tavochi - h’arbiy ishlar mah’kamasi va boshqalar qwlida bwlgan. Din, shariat bilan bog’liq ishlar qozi va shayxulislom qwlida edi. Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnah’rdagi Samarqand, Shah’risabz, Buxoro kabi shah’arlar iqtisodiy va madaniy jih’atdan wsdi, h’unarmandchilik va savdo sotiq rivoj topti. Movarounnah’rining Xitoy, Hindiston, Arabiston mamlakatlari, Mwg’uliston, Oltin Wrda va Evropa mamlakatlari bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar kengaydi. Bu davrda ilm-fan va madaniyat rivojlandi. Bu davrda Nizomiddin Shomiy va Hofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy va Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond va G’iёsiddin Xondamir kabi muarrix olimlarni, Alisher Navoiy va Abdurah’mon Jomiy, Bisotiy Samarqandiy va Xoja İsmatulla Buxoriy, Shayx Ah’mad Suh’ayliy va Kamoluddin Binoiy kabi juda kwp istedodli shoir va olimlarni etishtirdi.
8.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar Xoja Ah’rorga tegishli vasiqa va vaqfnomalar. Bu turdagi h’ujjatlar kwp va ular arxiv va muzeylarning fondlaridan, shuningdek qwlёzma kitoblar saqlanaёtgan kutubxonalardan topish mumkin. Yirik sharqshunos olima O.D.Chexovich (1912- 1982- yy.) Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti va Wzbekiston Respublikasi Davlat arxivi fondlarida saqlanaёtgan vasiqa va vaqfnomalar fondini kwp yillar davomida qunt bilan wrgandi va ular ichida Xoja Ubaydulla Ah’rorga tegishlilarini ajratib olib, matni va ruscha tarjimasi, va maxsus tadqiqot bilan birga qwshib 1974 yili “Samarkandskie dokumentı XV-XVI vekov” nomi bilan nashr etdi. 71 Xoja Ubaydulla Ah’ror wz davrining badavlat, boobrw kishisi bwlib, mamlakatning iztimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan. Uni shu darajaga etkazgan omillardan biri uning qwlida twplangan katta er-suv va mol-mulk bwldi. Tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha, uning 300 jufti nov (bir juft h’wkiz ёrdamida h’aydab ekiladigan er) eri, shah’arlarda timlari (usti ёpiq bozor), dwkonlari, h’ammomlari, karvonsaroylari, tegirmonlari, moyjuvozlari bwlgan. Xoja Ubaydulla Ah’ror marifatli va raiyatparvar kishi edi. Daromadning bir qismini xayrli ishlarga sarflagan, xalq manfaatini h’imoya qilgan. Masalan, 1463 yili Temuriyzoda Umarshayx Mirzo Toshkent xalqidan katta miqdorda xiroj talab qilganda, Xoja Ubaydulla Ah’ror uni wz h’isobidan twlab yuborgan; h’unarmandlar va bozor ah’lidan olinadigan tamg’a solig’iga qarshi chiqqan, uning wzi va mulki barcha soliqlardan ozod qilinganiga qaramay, ayrim yillari h’amma qatori xiroj, ushr va boshqa soliqlar maunoti devoniya va navoibi sultoniya twlab turgan. Xoja Ubaydulla Ah’ror h’ar yili Sulton Ah’mad Mirzo (1458-1494 yy. Movarounnah’r h’ukmdori)ning devoniga 80 ming man (4,32 kg.ga teng) g’allani xiroj wrnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir qismini – 10 ming kumush tanga berib turgan. Xoja Ubaydulla Ah’rorga tegishli vasiqa, vaqfnoma va boshqa h’uquqiy h’ujjatlar h’ali boshqa erlardan h’am topiladi. Lekin O.D.Chexovich nashr qilganlarning wzi h’am Wzbekistonning XU-XU1 asr boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy ah’volini wrganishda birinchi darajali manba bwlib xizmat qiladi. Quyida ikkita h’ujjat mazmunini keltiramiz: VASİQA Alloh’ jumlai jah’on egasidir, uning shon shavkati yuqori bwlsin! (Hijriy) 859 yil jumodi ul-oxir oyining 12- kuni. Bayramxwja wg’li Hasan, mulkiga mutasaddiy bwlishga h’aq-h’uquqi bwlgan h’olda, dedi: “Samarqandning Swzangaron kwchasida joylashgan ikki xonalik uyimni, tah’oratxona va ayvoni bilan, Ubaydullaxoja Jaloliddin Mah’mudga sotdim. Mazkur h’ovli-joyning g’arb tarafi oliyjanob, h’urmat-eh’tiromga loyiq bwlgan olg’uvchining dwkoni bilan tutash, shimoliy tarafi podshoh’lik erlari va qisman Amir Shermuh’ammad xojaning uyi bilan, sharqi-janub tarafdan esa xalqa kwchalar bilan tutashdir. Ushbu mulkni, barcha h’aq-h’uquqlari bilan, h’ozirda muomalada bwlgan 1500 dinori adliyaga23 sotdim. Mazkur sado-sotiqning kafilligi wzimning zimmamda. Savdo quyidagi shaxslarning guvoh’ligida bwldi: Abu Mansur Muh’ammad; Sadulla Muh’ammad al-İspijobiy; Ah’mad Ali al-Xorazmiy; Xoja Sulton Jah’ongir wg’li; Bayramshoh’ Junayd Ramazon wg’li.
23 Динори адлия – Мирзо Улуғбек даврида зарб этилган олтин танга пул, вазни 4,4 гр.га тенг. 72 Hammasi bwlib 26 guvoh’.”24
8.3. Fors tilining tarixiy manbalarda tutgan wrni Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni. Forsiy tildagi tarixiy manbalar. Forsiy tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati.
8.3.1. Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni Arab xalifaligining siёsiy, iqtisodiy va h’arbiy qudratining zaiflashuvi va mah’alliy h’okimlarning kuchayishi asta-sekin markaziy h’ukumat nomigagina Bag’dodda bwlib, uning wlkalardagi noiblari deyarli mustaqil davlatlar sifatida faoliyat kwrsata boshladilar. Bu esa madaniyat, ilm-fan soh’asiga katta tasir wtkazdi. Nomigagina xalifalikka qaram mamlakatlarida avval oddiy xalq orasida, asta-sekin ldimdar va davlat aёnlari va rah’barlari orasida arab tili bilan fors va turkiy tillarining istemol etilishi, keyincha arab tili din va diniy bilimlar tiliga aylanib, ayniqsa sheriyat va tarixda forsiy va turkiy tillar malum mavqega ega bwlib, ularda ilmiy, badiiy va tarixiy asarlar yaratildi, davlat h’ujjatlari yuritila boshlandi. Bora-bora forsiy til davlat tili darajasiga kwtarilib, bu tilda juda katta h’ududda badiiy va tarixiy asarlar yaratildi. Masalan, Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlari, Mirzo Ulug’bek rah’namoligi va ishtirokida bitilgan “Tarixi ulusi arba” (“Twrt ulus tarixi”), Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” (“Jannat bog’i”), Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” va boshqalar forsiy tilda bitildi. Movarounnah’rda forsiy va turkiy til doimo ёnma-ёn istemol etilar edi. Bizning tariximizga oid salmoqli tarixiy manbalar avval arab tilida yaratilgan bwlsa, ayniqsa davlat rah’barlari ёki h’okimlar arab bwlganlarida, keyincha forsiy tilda bitildikim, bu til ilmiy doiralar, madrasa va maktablarda umumiy taraqqiёt darajasini belgilovchi zarurat sifatida wrgatilar va XIX oxirigacha, ziёli oilalarda vrvb tili din va “Quroni karim” tili sifatida, sheriyat va boshqa soh’alar uchun forsiy va lna turkiy tillari istefoda etilar edi.
8.3.2.Fors tilidagi tarixiy manbalar
“Buxoro tarixi” “Buxoro tarixi”, “Tarixi Narshaxiy” va “Tah’qiq ul-viloyat” (“Buxoro viloyati tah’qiqi”) nomlari bilan mashh’ur bwlgan bu asarda Buxoro va quyi Zarafshon voh’asida joylashgan shah’ar va qishloqlarning jwg’rofiy h’olati, ah’olisining VII-X asrlardagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtini aks ettirgan qimmatli tarixiy manbadir. Kitob muallifining nomi qisqacha Narshaxiy (899-959 yy.) deb ataladi. Uning twliq ismi Abu Bakr Muh’ammad ibn Jaxfar ibn Zakariё ibn Xattob ibn Shariq bwlib, X asrda ijod qilgan buxorolik ymrmk tarixchi sifatida mashh’urdir.
24 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, 74-75 бетлар. 73 Tarixchi Samoniyning malumotiga qaraganda, Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (h’ozirgi Vobkent ёnida) qishlog’idan. Narshaxiy wz asarini 944 yili ёzib tugallagan. “Buxoro tarixi” asarining Narshaxiy ёzgan arab tilidagi asli saqlanib qolmagan. Asar 1128 yili farg’onalik (Quva shah’ridan) Abunasr Ah’mad ibn Muh’ammad ibn Nasr al-Qubaviy tarafidan ilk bor qisqartirilib forsiy tilga tarjima qilingan. Oradan taxminan 50 yil wtgach, 1178 yili kotib Muh’ammad ibn Zufar ibn Umar“Buxoro tarixi” tomonidan ikkinchi marta tah’rir etildi. Shuni h’am kwrsatish lozimki, “Buxoro tarixi” asarining bizgacha etib kelgan nusxalarida 1178-1220 yilgi voqealar baёni uning tarkibiga kiritib yuborilgan. Shunga qaraganda, Narshaxiyning asari uchinchi marta nomalum muh’arrir tomonidan twldirilgan kwrinadi. “Buxoro tarixi” Wzbekistonning arablar tomonidan bosib olinishi, bu erda islom dinining tarqatilishi h’amda mamlakatning Somoniylar h’ukmronligi yillaridagi tarixini baёn etadigan noёb manbadir. Bu asarning forsiy matni 1892, 1894, 1904 va 1939 yillarda Parij, Buxoro va Teh’ronda chop etilgan. Kitob rus, ingliz va wzbek tillariga (1897, 1954, 1966 yillari) tarjima qilingan. 8.3.4.“Hudud ul-olam” “Hudud ul-olam” fors tilida ёzilgan (982 y.) birinchi jug’rofiy xarakterdagi asardir. Kitobning twla nomi “Hudud al-olam min Mashriq ila-l Mag’rib”dir( “Sharqdan G’arbga qarab joylashgan mamlakatlarning chegaralari”). Asar muallifi nomalum. U Guznono (Afg’onistonning sharqi-shimoliy qismida joylashgan qadimiy viloyat) h’okimlaridan (Farug’iniylar) biriga atab ёzilgan. Kitobning yagona qwlёzma nusxasi sharqshunos A.G.Tumanskiy (1861-1920 yy.) tomonidan 1892 yili Buxoroda topilgan. “Hudud ul-olam” asari muqaddima va 59 bobdan iborat. Uning 1-7 boblarida erning tuzilishi, dengizlar, orollar, tog’lar, darёlar, chwlu biёbonlar h’amda dunёning inson yashaydigan twrtdan bir qismi – rubi maskun va unda istiqlmat qiluvchi xalqlar, rubi maskunning mamlakat h’amda viloyatlariga taqsimlanishi h’aqida umumiy muloh’aza yuritiladi. 8-59- boblarida sharqdan g’arbga qarab joylashgan mamlakatlar, ularni xalqi, wsha mamlakatlarda ishlab chiqariladigan asosiy matolar, ayrim wrinlarda esa savdo-sotiqning umumiy ah’voli xususida swz boradi. “Hudud ul-olam” asarida Wzbekistonning shah’arlari, ah’olisi va ularning mashg’uloti h’aqida qimmatli malumotlarni uchratamiz. Asarning matni aynan (fotomatni) faksimilesi, kirish va zarur izoh’lar bilan birga, 1930 yili V.V.Bartold tarafidan, inglizcha tarjimasi esa (tadqiqot va izoh’lar bilan birga) 1937 yili V.F.Minorskiy tarafidan nashr etilgan. Uning forscha matni ikki marta (M.Sotude va sayyid Jaloluddin Teh’roniy tarafidan) Eronda chop etilgan. 1983 yili asarning tojikcha nashri amalga oshirilgan. Ushbu kitob fors tilidagi ilk tarixiy-jug’rofiy manba sifatida juda qimmatli asar h’isoblanadi. 8.3.5. “Siёsatnoma”
74 Bu mashh’ur asar muallifi Nizomulmulk laqabini olgan Saljuqiylar davlatida vazir sifatida xizmat qilgan yirik davlat arbobi va tarixchi olimdir. Uning asli ismi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn İsh’oq at-Tusiy (1018-1092 yy.) bwlib, Saljuqiy h’ukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073) h’amda Sulton Malikshoh’ I larning bosh vaziri bwlgan va bu davlatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta rol wynagan. U saltanatdagi tarqoqlikka barh’am berish, markaziy davlat tuzumini mustah’kamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun h’arakat qilgan. Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi, yani Nizomulmulk nomi berilgan. Nizomulmulk Bag’dodda “Nizomiya” atalmish musulmon h’uquq- aqoid maktabiga asos solgan. “Siёsatnoma” asarining boshqa nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshoh’larning turmushi”)dir. Kitob 1092 yili ёzib tugallangan. U 51 bobdan iborat bwlib, unda davlat tizimi, moliyaviy h’isob-kitob ishlari, qwshin tuzulishi, mansablar va ularga amaldorlarni tayinlash tartibi, amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr yuritiladi. Asarda Wzbekiston tarixiga oid muh’im va qimmatli malumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g’ulomlarining davlatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni, Turkiston xonlari Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy ah’voli, Somoniylar xizmatida bwlgan amirlar unvonlari, Xorazmshoh’ Oltintosh (1017-1032) bilan Sulton Mah’mud G’aznaviyning vaziri Ah’mad ibn Hasan wrtasidagi ёzishmalar ana shular jumlasidandir. Asarda, bundan tashqari, karmatlar, botiniylar h’arakati, Muqanna qwzg’oloni h’aqida h’am ayrim diqqatga sazovor malumotlar mavjud. “Siёsatnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, frantsuzchasi 1893 yili, inglizchasi 1960 yili h’amda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop qilingan. Kitob wzbek tiliga h’am tarjima qilingan.
8.3.6. “Chor maqola” “Chor maqola” nomi bilan mashh’ur bwlgan bu qiziqarli asar muallifi Nizomiy Aruziy Samarqandiydir. Uning wz ismi Najmuddin Ah’mad ibn Umar ibn ali bwlib, asli Samarqandlikdir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy Alp Arslon xizmatida bwlgan. Bwlg’usi olim IX asrning 90- yillarida tug’ilgan, 1116-1119 yillari Sulton Sanjar (1118-1157) saroyida Nishopurda h’aёt kechirdi, swngra Gur va Bomiёnda (Afg’onistonning markaziy qismida joylashgan viloyatlar) h’ukm surgan Shansabiylar xizmatiga kirdi va umrining oxirigacha wsha erda yashadi. “Chor maqola” ilmiy, etnik-didaktik mavzuda ёzilgan asar bwlib, “Majma ul-g’aroyib” (“Ajoyibotlar majmuasi”) nomi bilan h’am ataladi. Asar 1156-1157 yillari bitilgan bwlib, twrt qismdan iborat: 3. Dabir (kotib)lar va dabirlik h’aqida; 4. Sheriyat ilmi va shoirlarning qadr-qiymati h’aqida; 5. Cayёralar h’aqidagi ilm va munajjimlik h’aqida; 6. Tibb (meditsina) va tabiblik xususidadir. Birinchi qismda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar wrtasidagi 1141 yilning 9 sentyabrida Samarqand atrofida bwlgan urush, Qoraxitoylar bilan Xorazm, shuningdek, Sulton Mah’mud G’aznaviy bilan Movarounnah’r h’ukmdori 75 Qoraxoniy Bug’raxon Muh’ammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan) wrtasidagi siёsiy munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining umumiy ah’voli h’aqida qisqa, lekin qimmatli malumotlar keltirilgan. “Chor maqola”ning ikkinchi qismida h’am muh’im maoumotlarni uchratamiz. Mashh’ur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm.860-941 yy.), Farruh’iy (1038 yili vafot etgan), Firdavsiy (taxminan 940-1020-1030 yillar orasi)larning h’aёtiga oid, shuningdek, Bodh’izning tabiiy sharoiti, masalan u erda bwlgan 1000ga yaqin koriz, uzumning 120ta navi, Qoraxoniylar davrida Movarounnah’rning adabiy va madaniy h’aёtiga oid axborotlar shular jumlasidandir. Uchinchi qismda Abu Rayh’on Beruniy va Umar Hayёmning (taxm. 1048- 1123) h’aёti (Nizomiy Aruziy Samarqandiy u bilan yaqindan tanish bwlgan) bilan bog’liq malumotlar berilgan. Twrtinchi qismda wzbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning (980-1037 yy.) Buxoro va Xoraz mdagi ilmiy faoliyati bilan bog’liq malumotlarni uchratamiz. Xullas, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning ushbu asari Wzbekistonning X- XI asrlardagi ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёtini wrganishda muh’im ah’amiyatga ega bwlgan manbalardan biri h’isoblanadi. “Chor maqola”ning forsiy matni 1910 va 1955-1957 yillarda eronlik sharqshunos olimlar Mirzo Muh’ammad Qazviniy h’amda Muh’ammad Muin tomonidan chop qilingan. Asar ingliz tiliga 1921 yili va 1963 yili rus tiliga tarjima qilingan. Sharqshunos Mah’mud Hasaniy uni wzbek tiliga tarjima qilib chop ettirgan.
8.3.7. “Mujmal at-tavorix va qisas” Muallifi nomalum bwlgan “Mujmal at-tavorix va qisas” (“Tarixlar va qissalar majmuasi”) nomli bu asar ixcham tarzda ёzilgan umumiy tarixga oiddir. Unda qadim zamonlardan (islomiyatdan avval wtgan Eron podshoh’lari zamonidan to wg’uzlar tarafidan Sulton Sanjarning asir olinishi (1153) va Nishopurning vayron etilishigacha bwlgan davr ichida Eronda va qisman Wzbekistonda yuz bergan ijtimoiy-siёsiy voqealar h’ikoya qilinadi. Asar 1153 yildan keyin yaratilgan. Kitobning ilmiy qimmati shundaki, unda turkiy xalqlar, ularning kelib chiqishi h’aqidagi rivoyatlar, turklarning vatanlaridan biri İssiqkwl h’aqida boshqa manbalarda uchramaydigan malumotlar keltirilgan. “Mujmal at-tavorix va qisas”ning yagona qwlёzma nusxasi Parij Milliy kutubxonasining qadimiy forsiy kitoblar fondida, 62 raqam ostida saqlanmoqda. Uning matni 1939 yili eronlik Malik ush-shuaro Bah’or tomonidan chop etilgan.
8.3.8. “Zayn al-axbor” “Zayn al-axbor” (“Tarixlar bezagi”) nomli kitob muallifi XI asrning yirik tarixchisi Gardiziydir. Uning twla ismi Abu Said Abulh’ay ibn Zah’h’ok ibn Mah’mud Gardiziy, G’azniga (Afoniston) tobe bwlgan va uning sharqiy tarafida joylashgan Gardiz qishlog’ida tug’ilgan. U wz zamonidaёq shuh’rat topgan olimdir. Bu esa uning yaqin “Zayn al-axbor” nomli asari tufayli bwldi. Kitob 1049- 76 1050 yillar orasida ёzib tamomlangan va G’aznaviylardan Sulton Abdurashidga (1049-1053) taqdim etilgan. “Zayn al-axbor” asosan qadim zamonlardan (islomiyatdan avval wtgan qadimgi Eron podshoh’lari zamonidan) to 1041 yilgacha, yani G’aznaviylardan Sulton Mavdud (1041-1050) bilan Sulton Muh’ammad (1030-1031, ikkinchi marta 1041) wrtasida, yani 1041 yili Dinovarda bwlgan urushgacha Xurosonda bwlib wtgan voqealar h’aqida h’ikoya qiladi. Asarda ayniqsa Xurosonning arab istilosidan 1041 yilgacha bwlgan tarixi boshqa asarlarga nisbatan kengroq ёritilgan. Gardiziy ushbu asarini ёzishda as-Sallomiyning “Kitob fi axbor vuloti Xuroson”, al-Jayxoniyning “Ajoyib al-buldon”, shuningdek ibn Muqaffa, ibn Xalliqonning asarlaridan h’am foydalangan. “Zayn al-axbor” rumliklarning madaniyati (dar marifati rumiёn), turli xalqlarning diniy marosimlari va yil h’isoblari, Movarounnah’rning turkiy ah’olisi va Hindiston h’aqida degan boblardan iborat. Asarning turli xalqlarning (musulmonlar, yah’udiydar, xristianlar va boshqalarning) diniy marosimlari va yil h’isoblari h’amda Hindiston h’aqidagi boblari Abu Rayh’on Beruniy asarlari, Wrtv Osiё va Wzbekistonning turkiy ah’olisi h’aqidagi bobi esa qisman ibn Xurdodbeh’, Jayh’oniy va ibn Muqaffa asarlariga tayanib ёzilgan. Gardiziyning “Zayn al-axbor” asari Xuroson va Movarounnah’rning arablar istilosidan to XI asrning wrtalarigacha bwlgan siёsiy tarixini qrganishda muh’im wrin tutadi. “Zayn al-axbor” asarining forscha matni eronlik Mirzo Muh’ammad Qazviniy 1937 yili, Muh’ammad Nozim 1928 yili h’amda Said Nafisiy tomonidan 1954 yili chop etilgan edi. 1969 yili Teh’ronda asarning twla nashri amalga oshirildi. Uning turkiy xalqlar h’aqidagi bobi rus tilida V.V.Bartold tomonidan 1900 yili nashr qilingan. Kitobning Wzbekistonga aloqador qismi A.K.Arends tomonidan ruschaga qilingan tarjimasi 1991 yili L.M.Epifanova tomonidan nashrga tayёrlanib Toshkentda chop etildi.
8.3.9. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” (“Samarqand tarixi h’aqida qand kitob”) nomli asar muallifi yirik tarixchi, tilshunos va faqih’ Najmuddin Abu Hifs Umar ibn Muh’ammad ibn Ah’mad ibn Luqmon an-Nasafiy (1068-1142)dir. U musulmon qonunshunosligiga oid “Manzumot an-Nasafiya fi-l-xulofiёt” (“Kelishmovchiliklar h’aqida Nasafiyning sheriy asari”), “Aqoid an-Nasafiy” (“(İslom) aqidalariga an-Nasafiy sharh’i”) shariat ywl-ywriqlari va “Quroni karim” sharh’iga bag’ishlangan “Al-yavoqit fi-l-mavoqit” (“Qulay vaqtlar xususida ёqutlar”), “Zallat al-qoriy” (“Qorilarning xatolari h’aqida”) va tasavvuf xususida “Risolai Najmiya” kabi bir necha kitoblar yaratgan. Nasafiyning tarix fani uchun eng muh’im “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” asaridir. Uning yana bir nomi “Kitob al-qand fi marifati ulamoi Samarqand” (“Samarqand olimlarini tanish borasida qand kitobi”) h’am mashh’urdir. Ushbu asarda Wzbekistonning islomgacha bwlgan tarixi, uning arab 77 istilochilari tomonidan bosib olinishi, Samarqandning diqqatga sazovor osori atiqalari h’aqida malumot keltirilgan. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning arabcha asl nusxasi bizgacha etib kelmagan. Nasafiyning shogirdi Abulfazl Muh’ammad ibn Abdujalil ibn Abdumalik ibn Haydar as-Samarqandiy (XII asr) ushbu asarning qisqartirilgan forscha tah’ririni yaratgan. V.V.Bartoldning fikricha (Asarlar, VIII jild,- M.: 1973, 257 bet) Abulfazl Muh’ammad as-Samarqandiy asarning forscha tah’ririga Abulfazl Muh’ammad as-Samarqandiy al-İdrisiyning (1015 yili vafot etgan) “Kitob komil al-marifat ar-rijol” (“Mashh’ur kishilarni tanish h’aqida mukammal kitob”) nomli asaridan am ayrim parchalarni olib kiritgan. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning XV asr oxiri XVI asr boshlarida Said Ah’mad ibn Mir Vali qalamiga mansub forscha tah’riri h’am bor. “Qandiyayi xurd” (“Kichik qandiya”) nomi bilan mashh’ur bwlgan bu asarning qwlёzma nusxalari Sankt-Peterburg, Toshkent va Dushanbe shah’arlarida h’amda Germaniya, Hindiston va Saudiya Arabistoni kutubxonalarida saqlanmoqda. “Qandiyayi xurd” bir necha marta toshbosma usulida Samarqand (1909 y.), Toshkent va Teh’ronda (1955 y.) chop etilgan; bir qismi V.L.Vyatkin (1869-1932 yy.) tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va 1906 yili nashr etilgan.
8.3.10. “Tarixi Muborakshoh’” “Tarixi Muborakshoh’” (“Muborakshoh’ tarixi”) asarining muallifi Faxriddin Muborakshoh’ Mavarrudiy bwlib, u XII asrning ikkinchi yarmi va X111 asrning boshlarida yashagan yirik tarixchi olimdir. Tarixchining twla ismi Faxriddin Muborakshoh’ ёki Faxri mudir nomi bilan mashh’ur bwlgan ekan. Faxriddin Muborakshoh’ wz asarining debochasida, shuningdek, İbn Al-Asir va “Haft iqlim” muallifining keltirgan malumotlarga qaraganda, otasi h’am, wzi h’am G’uriylardan25 Shah’obiddin (ёki Muizziddin) Muh’ammad (1173-1206) h’amda G’iёsuddin Mah’mud (1206-1212) saroyida xizmat qilgan va wz zamonasining keng malumotli kishilaridan h’isoblangan. Faxriddin Muborakshoh’ 1206 yili wzining mashh’ur “Tarixi Muborakshoh’” asarini ёzib tamomladi va Loh’urda G’iёsuddin Mah’mudga taqdim etib, uning etiborini qozongan. Asar, muallifning swzlariga qaraganda, 13 yil ichida tamomlangan. “Tarixi Muborakshoh’” asari 136 qism (shajara)dan iborat bwlib, unda Muh’ammad pag’ambar, xulafoyi Roshidin (Abubakr, Umar, Usmon, Ali), ansorlar26, muh’ojir sah’obalar27, G’assaniylar, yani Suriya h’ukmdorlari, Yaman podshoh’lari, joh’iliyat zamonida, yani islomiyatdan avval wtgan shoirlar, sah’oyuadar orasidan chiqqan shoirlar, Ajam podshoh’lari (Peshdodiylar, Kaёniylar, Ashkoniylar, Sosoniylar), Umaviylar, Abbosiylar, Toh’iriylar, Safforiylar, Somoniylar, G’aznaviylar va nih’oyat G’uriylar tarixi baёn etilgan.
25 Ғурийлар – 1000-1215 йиллари Хуросоннинг шарқий қисми, Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистонда ҳукмронлик қилган сулола. 26 Ансорлар – ёрдамчи, сафдош; Муҳаммад пайғамбар 622 йили Маккадан Мадинага кўчиб кетишга мажбур бўлганида уни қўллаб қувватлаган Авс ва Ҳазраж қабилаларининг аъзолари. 27 Саҳоба - ҳамроҳлар, дўстлар. Муҳаммад пайғамбарнинг ҳамроҳлари, яқин дўстлари. 78 Ushbu asarning biz uchun qimmati shundaki, unda Turkistonning sarh’adlari va Turkistonda ishlab chiqaraladigan mol va matolar, ularning h’orijiy mamlakatlarda etibor qlzongan navlari, turk qabilalari va urug’lari, ularning tili va madaniyati, ёzuvlari, urf-odatlari h’aqida boy daliliy malumotlar keltirilgan. “Tarixi Muborakshoh’” asarining yagona mwtabar qwlёzmasi Angliyaning Oksford shah’ridagi Bodli kutubxonasida saqlanmoqda. Kitobning G’uriylar va turkiy xalqlar tarixiga oid qismi matnini ingliz sharqshunosi Denison Ross 1927 yili chop qilgan.
8.3.11. “Tarixi Masudiy” Ananaviy tarixiy asarlardan yaqqol ajralib turadigan “Tarixi Masudiy” (“Masud tarixi”) asarning muallifi Abulfazl Muh’ammad ibn al-Husayn al-kotib al-Bayh’aqiydir (995-1077). U Nishopur viloyatiga qarashli Harisobod qishlog’ida badavlat mansabdor oilada tug’ilgan, asosan Nishopur shah’rida talim olib, balog’atga etgan. Abulfazl Bayh’aqiy taxminan 1021 yili G’aznaviylar davlatining devoni rasoili - xorijiy mamlakatlar bilan aloqa yurituvchi mah’kamaga dabirlik mansabiga qabul qilindi va vazir Abu Nasr Mishkon rah’barligida 19 yil ysha mansabda xizmat qildi. Abu Nasr Mishkon vafotidan swng 1039 yili Abulfazl Bayh’aqiy uning wrniga devon boshlig’i etib tayinlandi. 1041 yili Sulton Masud wldirilgandan swng u saroy xizmatidan chetlatildi va faqat Sulton Abdurashid 1050 yili h’okimiyat tepasiga kelgach, yana wz wrniga tiklandi. Abulfazl Bayh’aqiy bu lavozimda 1059 yilgacha, yani Sulton Farruh’zod (1053-1059 yy.) saltanatining oxirigacha davlat xizmatida bwldi, keyin istefoga chiqib, ilmiy ish bilan mashg’ul bwldi. U 1077 yili vafot etgan. Abulfazl Bayh’aqiy “Ziynat ul-kitob” (“Kitoblar ziynati”), “Tarixi oli Mah’mud” (“Mah’mud xonadonining tarixi”) ёki “Jomi fi tarixi oli Sabuqtegin” (“Sabuktegin xonadoni tarixidan h’ikoyalar majmuasi”) nomli asarlari bilan mashh’ur. “Tarixi Bayh’aq” (“Bayh’aq (viloyati) tarixi”) asar muallifi Abulh’asan Ali Bayh’aqiy, XII asrning ikkinchi yarmida wtgan va kwpincha ibn Funduq nomi bilan mashh’ur bwlgan olimning maoumotiga qaraganda, Abulfazl Bayh’aqiyning “Tarixi oli Mah’mud” asari wttiz jilddan iborat bwlgan. Lekin bu ulkan asarning faqat oltinchi jildining ikkinchi qismi, 7, 8, 9 jildlari h’amda 10-jildining bir qismi etib kelgan, xalos. Bu qismlar Sulton Masud (1030-1041 yy.) davri tarixini wz ichiga oladi va “Tarixi Masudiy” nomi bilan malum va mashh’ur. “Tarixi Masudiy” asarida boshqa tarixiy kitoblardan farqli muallif wzi kwrgan va ishonchli kishidardan aniqlagan malumotlarni, shuningdek, h’ukumat mah’kamalarida saqlangan rasmiy h’ujjatlar asosida h’amda maishiy tafsilotlarga h’am aloh’ida etibor berilgan. Bu xususiyat asarning daliliy malumotlarga boyligi, voqealarning keng va atroflicha baёn etilishi va nih’oyati zwr badiiy mah’orat bilan ёzilganligi, uning boshqa tarixiy asarlardan aloh’ida ajratib turadi. Kitobda asosan Sulton Masud davri G’aznaviylar saltanati ixtimoiy-siёsiy ah’voliga keng wrin berilgan. Bundan tashqari, asarda Safforiylar, Somoniylar, Saljuqiylar tarixiga oid muh’im malumotlar h’am bor. Ayniqsa, G’aznaviylar bilan 79 Xorazm, Saljuqiylar h’amja Qoraxoniylar davlati wrtasida bwlgan siёsiy munosabatlar h’aqida qimmatli malumotlar kwp. Ushbu asarda Abu Rayh’on Beruniy h’aёti twg’risida tafsilotlar va uning bizgacha etib kelmagan Xorazm tarixiga oid asaridan lavh’alar biz uchun juda qimmatlidir. Chunki muarrix ulug’ vatandoshimiz bilan muloqotda bwlgan, uni yaxshi bilgan va fikrlarini qadrlagan. “Tarixi Masudiy” asarining forsiy matnini U. Morley Kalkuttada 1861 yili, Teh’ronda esa Ah’mad Peshavoriy 1886 yili, Said Nafisiy 1941-1954 yillari, G’ani va Faёz 1945 yili chop etganlar. Uning arabcha tarjimasi Qoh’irada Yah’ё Hashshob va Sodiq Nishot tomonidan chop etilgan. “Tarixi Masudiy” asarining ruscha tarjimasi tadqiqot va zarur izoh’lar bilan atoqli manbashunos olim A.K.Arends tomonidan Toshkentda 1962 yili va Moskvada 1969 yili elon qilindi. Kitobning X-XI asr tarixini wrganuvchilar uchun manba sifatidagi ah’amiyati juda katta.
8.3.12. “Lubob ul-albob” “Lubob ul-albob” (“Qalblar qalbi”, 1222-1223 yillari ёzilgan) nomli asarning muallifi Saduddin Muh’ammad Avfiy bwlib, u XII asrning swnggi choragi va XIII asrning birinchi yarmida yashagan adib, tarjimon va tazkiranavis olimdir. Avfiy 1172-1177 yillar orasida Buxoroda tug’ilgan, asosiy malumotni ona shah’rida olgan va 1201 yili Samarqand h’okimi Qoraxoniy İbroh’im IV ibn Husayn (1178-1204 yy.) saroyiga taklif etilgan. U bu erda kwpgina fozil kishilar, jumladan shayx Najmuddin Kubro (1221 yili Urganjda mwg’ullar qirg’ini vaqtida h’alok bwlgan) h’amda shayx Majdiddin Bag’dodiy (1216 yili xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning amri bilan qatl etilgan) bilan uchrashgan. Olim 1205 yildan boshlab Movarounnah’r va Xuroson bwylab kwp saёh’at qilgan, dastlab Niso, Marv, Tus, Hirot va Seistonda bwladi. U Nishopurda h’am bwlib, Xurosonning etuk arabiynavis va forsinavis shoirlari bilan yaqindan tanishadi. Xullas, olim Xuroson shah’arlari bwylab qilgan saёh’ati vaqtida bwlajak tazkirasi uchun malumotlar twplaydi. Avfiy mwg’ullar istilosi arafasida Hindiston safariga otlanadi. G’aznaga etkanda Chingizxon (1206-1227 yy.) boshliq mwg’ul qwshinlarining Wrta Osiёga bostirib kirgani h’aqida xabar tarqaladi. Olim Xuroson va Movarounnah’rdan kelgan qochoqlarga qwshilib Hindistonga jwnaydi va 1222 yili Panjobning Uch viloyatiga kelib, bu erning h’okimi Nosiruddin Qabochaning (1205-1227 yy.) xizmatiga kiradi. Oradan kwp vaqt wtmay, Avfiy Gujoratga qozi qilib tayinlanadi. U 1227 yili Deh’liga kwchib kelib, Sulton Shamsuddin Eltutmishning28 xizmatiga kiradi va umrining oxirigacha shu erda kun kechiradi. Nuriddin Muh’ammad Avfiy Uchda turgan vaqtida wzining “Lubob ul- albob” nomli tazkirasini ёzdi, Gujoratda esa arabiynavis olim qozi Muh’sin Tanuh’iyning (940-994 yy.) “Al-faraj bad ash-shiddat” (“Ofatdan swnggi
28 Шамсуддин Элтутмиш (1211-1236 йй.) –Х111 асрда Шимолий Ҳиндистонни идора қилган Муъиззийлар сулоласидан. 80 ovunish”, 984 yili ёzilgan) nomli asarini arab tilidan fors tiliga tarjima qildi. “Javomi ul-h’ikoyat va lavomi ar-rivoyat” (“Hikoyatlar majmuasi va rivoyatlar shulasi”) asarini h’am wsha erda ёza boshladi. “Lubob ul-albob” tazkira bwlib, unda Wzbekiston, Xuroson, İroq, Ozarbayjon, G’azna h’amda G’arbiy Hindistonda X-XII asrlarda yashab ijod etgan 299 shoir va adib h’aqida umumiy malumot beriladi. Asar Uch viloyatining h’okimi Raziuddin Abubakrning topshirig’i bilan ёzilgan. “Lubob ul-albob”ning forsiy matni 1903 va 1906 yillari E.Braun va Mirza Muh’ammad Qazviniy tarafidan chop etilgan. Avfiyning ikkinchi muh’im asari “Javomi ul-h’ikoyat” bwlib, 1227-1236 yillari orasida ёzilgan. Asar twrt qismdan, h’ar bir qism esa 25 bobdan iborat. Unda Hinliston, Eron, Wrta Osiё va Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёtiga oid 2113 ta tarixiy latifadan iborat. Biz uchun uning ayniqsa twrtinchi qismi aloh’ida qimmat kasb etadi. Bu qismda Wrta Osiёning qadimiy turkiy xalqlari va Buxoro sadrlari h’aqida muh’im malumotlar bor. “Javomi ul-h’ikoyat” chop qilinmagan, ayrim qismlari İ.Nizomutdinov va T.Fayziev tomonidan wzbek tiliga tarjima qilingan.
8.3.13. “Tarixi jah’onkushoy” “Tarixi jah’onkushoy” (“Jah’ongir (Chmngizxon) tarixi”) nomli yirik tarixiy asarni yaratgan tarixchi XIII asrda wtgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir. Uning twla ismi Alouddin Otamalik ibn Bah’ouddin Muh’ammad al-Juvayniy. U 1226 yili G’arbiy Xurosonning Juvayn h’ududiga qarashli Ozodvor qishlog’ida badavlat va nufuzli siёsiy arbob oilasida tug’ilgan. Otasi Bah’ouddin Muh’ammad Xorazmshoh’ Alouddin Muh’ammadning Xurosondagi noibi bwlgan, mwg’ullar xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan. Mwg’ullar 1221 yili Nishopurni ishg’ol qilgach, Bah’ouddin Muh’ammad Tusga qochib bordi va uning mustah’kam qalalaridan biriga yashirindi. Lekin qala h’okimi uni bandga olib mwg’ul lashkarboshilaridan Qwlbwlotga topshirdi. Qwlbwlot asirning malumotli va istedodli shaxs ekanligini anglab, uni tirik qoldirdi. Keyincha Bah’ouddin Muh’ammad mwg’ullar xizmatiga qabul qilindi va tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mwg’ul h’okimlari Chintemur, Kirkwz, Arg’un og’a h’uzurida soh’ib devonlik vazifasida turdi. Bah’ouddin Muh’ammaddan ikki wg’il qoldi. Twng’ichi Shamsuddin Muh’ammad 1262-1283 yillari Erondagi mwg’ul h’ukmdorlari Elxonlardan Halokuxon (1256-1265 yy.) h’amda Abaqaxon (1265-1282 yy.)ning vaziri, soh’ib devon bwlgan va mamlakatning idtimoiy-siёsiy h’aёtida katta rol wynagan. Bah’ouddin Muh’ammadning kenda wg’li Alouddin ёshligidan yaxshi wqidi, arab, fors, keyinchalik mwg’ul va uyg’ur tillarini mukammal wrgandi, wrta asr fanining bir talay soh’alarini puxta egalladi. U ёshligidaёq mwg’ul h’ukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirkwz h’amda Arg’un og’aning devonida xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg’un og’a bilan uch marta 1246-1247, 1249-1251, 1252-1253 yillari Mwg’ulustonga, Qoraqwrumga bordi. U 1256 yilning boshlarida Halokuxonning buyrug’i bilan İsmoiliylar h’ukmdori Rukniddin Hurshoh’ h’uzuriga Maymanduz qalasiga elchi bwlib bordi va unga qarshilik 81 kwrsatmay taslim bwlish h’aqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni mwg’ul qwshinlari tomonidan ishg’ol qilish chog’ida İsmoiliylarning boy kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi. Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili İroq va Xuzistonga h’okim, malik qilib tayinlandi. Wshanda u Bag’dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) malumotlariga qaraganda, u katta mablag’, 10000 oltin dinor sarflab Frot darёsidan Kufa va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muh’ammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi Abu Jafar Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiistemol qilib, xazinani bir qismini wzlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam ёllab qozi Tojuddin Alini wldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining taqibidan qutulib qololmadi. Wsha yilning wzida Abaqaxon Bag’dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qwyildi va kamomad undirib olingandan keyin h’ibsdan ozod qilindi va wz mansabiga tiklandi. Oradan wn yil wtgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga “qwl chwzishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog’laganlikda aybladi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana h’ibsga olindi, lekin kamomadgi twlashga swz bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun er-suv va qimmatbah’o buyumlarni sotsa h’am kamomadning faqat 170 tumanini qopladi, xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag’dod kwchvlari bwylab yalangg’och qilib olib wtdilar. Juvayniy Twqudar Ah’mad davri(1282- 1284 yy.)da og’asining ёrdamida h’ibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu mulki qaytarib berildi. Lekin oradan kwp wtmay, shah’zoda Arg’un Bag’dod devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni buyurdi. Wsha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi ёrilib vafot etdi. Alouddin Otamalik Juvayniy Mwg’uliston, Wzbekiston h’amda Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixidan h’ikoya qiluvchi asari bilan shuh’rat topti. Kitob 1260 yili ёzib tamomlangan. “Tarixi jah’onkushoy” asari uch qismdan iborat: 1)mwg’ullar, ularning Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.) davrigacha, shuningdek, Jwjixon, Chig’atoyxon va avlodlari tarixi, 2)Xorazmshoh’lar va Xurosonning mwg’ul h’ukmdorlari davridagi (1258- yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, shuningdek, İsmoiliylarning diniy-h’arbiy uyushmasi va İsmoiliylar davlati (1090- 1258 yy.) tarixi. İsmoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan İsmoiliylarning kwzga kwringan namoyandalaridan Hasan Saboh’ning (taxminan 1055-1124 yy.) h’aёti va faoliyati h’aqida h’ikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida ёzilgan.
82 Wrta Osiё va Wzbekiston tarixi uchun “Tarixi jah’onkushoy”ning I-II qismlari aloh’ida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshoh’lar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha etib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g’avorib al- g’aroib” (“İmtih’onni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome ul-ulum” (“İlmlar majmuasi”) kitoblari asosida ёzilgan. Movarounnah’r va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, Mwg’uliston h’aqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan saёh’atlari vaqtida twplangan malumotlar asosida ёzilgan. “Tarixi jah’onkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muh’ammadxon Qazviniy tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning twla inglizcha va turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor.
8.3.14. “Jome ut-tavorix” “Jome ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashh’ur qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin Fazlulloh’ ibn İmoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari h’am wz zamonining wqimishli kishilaridan bwlgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut qalasida29 İsmoiliylar xizmatida bwlgan, swng mwg’ullar tarafiga wtib ketgan. Otasi İmoduddavla Abulxayr wrta h’ol kishi bwlib, Hamadonda tabibchilik bilan kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u erda h’am wz kasbi bilan shug’ullangan. Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug’ilgan. Ёshligidan yaxshi wqib, ota kasbidan tashqari, kwpgina ilmlarni – iloh’iёt, tabiiy fanlar, mumtoz adabiёt, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi bwlib xizmat qilgan, keyincha G’ozonxon (1295-1304 yy.) va Wljoytuxon (1304- 1317 yy.)lar vaziri bwlgan. Ushbu xonlarning h’omiyligi, ayniqsa wzining tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qwlida edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) wz davrining eng badavlat va nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 80 000 gektar h’osildor er-suvi, bog’lari, wnlab h’ammomlari, karvonsaroylari, h’unarmandchilik va savdo dwkonlari, yaylovlarda esa 250 000 qwyi, 30 000 yilqisi, 10 000 tuyasi bwlgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bwlgan. Uning kwp sonli wg’illari, 16 nafar Bag’dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, İsfah’on, Fors, Xuziston, Kirmon va Domg’on vilochtlarining h’okimi edilar. Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bwlgan kwchmanchi turk-mwg’ul katta er egalaridan farqli wlaroq, wtroqlik h’amda markaziy davlat muassasini mustah’kamlash tarafdori edi. Uning G’ozonxon davrida wtkazgan mamuriy va moliyaviy isloh’otlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin elxoniylar saroyida h’ukm surgan fitna qurboni bwldi. Endigina taxtga wtqazilgan
29 Аламут қалъаси - Қазвиннинг шимоли-ғарбий тарафида, Эльбурс тоғида жойлашган мустаҳкам қалъа, Исмоилийларнинг муҳим қароргоҳларидан. 83 Abu Saidxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil wtgach, u Wljoytuxonni zah’arlab wldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. Wshanda uning Tabrizdagi 600 000 jild kitobga ega boy kutubxonasi h’am talon-taroj qilindi. Rashiduddin tarixda wzining yirik asarlari bilan h’am nom qoldirdi. İloh’iёt ilmining ayrim masalalariga bag’ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” (“Rashiduddinning majmualari”), tabiёtga oid “Al-osor va-l-ih’ya”(“Tirik narsalarning qoldiqlari”), “Baёn al-h’aqoiq” (“Haqiqatlar baёni”), qurilish masalalariga bag’ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib va asil narsalar”) va nih’oyat, jah’on tarixini wx ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar jumlasidandir. Olimning bizning zamonamizgacha twla etib kelgan birdan-bir asari ana shu “Jome ut-tavorix” bwlib, u wrta asr tarixnavisligining wziga xos noёb asari h’isoblanadi. Bu kitob wrta asr Sharq tarixchiligida yangi ananani boshlab bergan asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G’arb mamlakatlari, Xitoy h’amda Hindiston tarixini h’am ёritishga intilgan, Sharq mamlakatlari tarixini umum jah’on tarixining bir qismi, deb h’isoblangan. “Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G’ozonxonning topshirig’i bilan ёzilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mwg’ullar va ular asos solgan davlatlar Ulug’ yurt yani Mwg’uliston, Elxoniylar davlati h’amda mwg’ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiё va Yaqin h’amda Wrta Sharq mamlakatlari xalqlarining mwg’ul istolchisigacha bwlgan qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiёtdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshoh’lar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yah’udiylar, franklar, Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Er kurrasi h’amda etti iqlim mamlakatlarining geografik h’olati. Afsuski, asarning swnggi, uchinchi qismi saqlanmagan. Qwlёzma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtlarda ywqolgan bwlishi mumkin. Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mwg’ul xalqlarining Chingizxonga qadar kechgan tarixi Mah’mud Koshg’ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanaёtgan “Oltin daftar”, Chingizxon va uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mwg’ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini yaxshi bilgan kishilar, Pwlod, Chjen-syan, G’ozonxon va boshqalarning og’zaki axborotlari, G’arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari wsha vaqtlarda Eronga kelib qolgan frantsiyalik ikki katolik roh’ib, ikki xitoylik olim va kashmirlik roh’ibning ishtirokida ёzilgan. Twplangan malumotlarni tartibga solish ishlarini muallifning ёrdamchilari Abdulla Koshoniy h’amda Ah’mad Buxoriylar bajarganlar. “Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mwg’ul xalqlari tarixini wz ichiga olgan qismi Markaziy Osiё xalqlari tarixini wrganishda katta ah’amiyatga ega. Kitobning Wrta Osiё, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid qismlari h’am benih’oyatda qimmatlidir. Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan (1941 y.), İ.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, frantsuz h’amda nemis 84 tillariga tarjima qilingan va forscha matni, swz boshi bilan chop qilingan. Uning wzbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan Kwchkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig’i bilan Muh’ammad Ali ibn Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu tarjimaning noёb qwlёzmasi Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami ostida saqlanmoqda. İkkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shah’rida Solur bob ibn Qul Ali tarafidan Urganch h’okimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug’i bilan bajarilgan bwlib, uning qwlёzma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar Akademiyasining Til va adabiёt institutida saqlanadi. “Jome ut-tavorix” asarining twla ruscha tarjimasi 7 nafar mwtabar qwlёzmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan.
8.3.17. “Tarixi guzida” “Tarixi guzida” (“Saylangan tarix”) asari muallifi Hamdulloh’ Qazviniy bwlib, u XIII asr swnggi choragi va XIV asrning birinchi yarmida yashab wtgan yirik geograf va tarixshunos olimdir. Uning twla ismi Hamdulloh’ ibn Abubakr ibn Ah’mad ibn Nasr Mustavfiy Qazviniy bwlib, kelib chiqishi bwyicha arab va 1281 yili Eron Ozarbayjonining Qazvin shah’rida tug’ilgan. Hamdulloh’ Qazviniy Rashiduddin davrida Qazvin, Abh’ar va Zanjon viloyatlarining moliya ishlarini boshqargan. Rashiduddin qatl etilgandan swng, uning wg’li G’iёsuddin Muh’ammad (1327-1336 yillari Elxoniy Abu Saidning vaziri bwlgan)ning xizmatida bwlgan. Tarixchi 1350 yili vafot etgan. Hamdulloh’ Qazviniy “Zafarnoma”, “Tarixi guzida” h’amda “Nuzh’at ul- qulub” nomli asarlar muallifidir. “Tarixi guzida” umumiy tarix ywnalishida ёzilgan asar bwlib, unda qadim zamonlardan to 1330 yilgacha Eron va qisman, Urta Osiёda bwlib wtgan voqealar baёn etilgan. Hamdulloh’ Qazviniy vafotidan keyin wg’li Zaynuddin tomonidan asar davom ettirilgan va unga 1392 yilgacha Eronda bwlib wtgan voqealar qwshilgan. Kitobning asosiy qismi xoji G’iёsuddin Muh’ammadga bag’ishlangan. Asar muqaddima-fotih’a va olti bobdan iborat: 1) payg’ambarlar va avliёlar; 2) islomiyatdan avval wtgan Eron podshoh’lari; 3) Muh’ammad payg’ambar, xaoifayi Roshidin, Umaviylar va Abbosiylar tarixi; 4) Abbosiylar davrida Eron, Afg’oniston va Wrta Osiёda h’ukmronlik qilgan Safforiylar, Somoniylar, G’aznaviylar, G’uriylar, Daylamiylar, Saljuqiylar, Xorazmshoh’lar, mwg’ullar va boshqa sulolalar tarixi; 5) islomiyat davrida wtgan shayxlar, olimlar va shoirlar; 6) Qazvin shah’rining tarixi. “Tarixi guzida” Eron, Wrta Osiё h’amda Wzbekistonning XIII-XIV asrning birinchi yarmidagi tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Kitob 1910 yili ingliz sharqshunosi E.Braun tarfidan matn va qisqartirilgan inglizcha tarjimasini h’amda 1960 yili Abdulh’usayn Navoiy asar matnini nashr qilgan. 8.3.18. “Ravzat uli-l-albob” “Ravzat uli-l-albob” ёki “Ravzat uli-l-albob fi tavorih’al-akobir va-l-ansob” (“Akobir va asil (kishilar) tarixi xususida oqillar bog’i”) nomli asarning ijodkori 85 Faxruddin Abu Sulaymon Dovud ibn Abulfazl Muh’ammad Banokatiy (1330 yili vafot etgan) bwlib, u XIII asrning II- yarmi va XIV asr I- yarmining birinchi choragida wtgan shoir va yirik tarixchi olimdir. U kwproq Banokatiy nomi bilan mashh’ur. Banokat eski Toshkent shah’ar nomlaridan biri bwlib, u İloq, yani Oh’angaron darёsining Sirdarё bilan qwshilish joyi yaqinida joylashgan qadimiy shah’ar, 1392 yilidan boshlab Shoh’ruh’iya nomi bilan atalgan. Tarixchi mana shu shah’arda tug’ilgan. Elxon G’ozonxon h’amda Wljoytuxon saroyida xizmat qilgan va 1301 yili malik ush-shuaro (shoirlar podshoh’i) unvoniga sazovor bwlgan. Lekin Banokatiy kwproq tarixchi olim sifatida va jah’on tarixini wz ichiga olgan “Ravzat uli-l-albob” nomli asari bilan mashh’ur bwldi. Asar 1317 yili ёzib tamomlangan va muqaddima h’amda twqqiz qismdan iborat: 1) Odam Atodan to Muso payg’ambargacha wtgan davrda yashagan patriarx va payg’ambardar; 2) qadimiy Eron podshoh’lari; 3) Muh’ammad payg’ambar, xalifayi Roshidin, imomlar, Umaviya va Abbosiya xalifalari davri; 4) Abbosiylar bilan h’amasr bwlgan Toh’iriylar, Safforiylar, Somoniylar, Xorazmshoh’lar va boshqa sulolalar; 5) yah’uliylarning payg’ambarlari va podshoh’lari; 6) xristianlar va franklar tarixi, xristianlarning dini va etiqodi, Armaniston va frank mamlakatlarining geografik h’olati; 7) Hindiston tarixi, h’indlarning dini va etiqodi; 8) Xitoy tarixi va uning geografik h’olati, xitoylarning dini va urf odatlari; 9) mwg’ullarning tarixi va ularning istilochilik yurishlari. “Ravzat uli-l-albob” asari Rashiduddinning “Jome ut-tavorix” asari asosida ёzilgan bwlib, uning qisqartirilgan tah’riri deb aytish h’pm mumkin. Lekin Banokatiy asarida Rashiduddin kitobida uchramaydigan malumotlar h’am bor. Masalan, etti iqlim mamlakatlarining tavsifi, Eronning 1310-1317 yillar orasidagi tarixi shular jumlasidandir. Xullas, Banokatiyning mazkur asari Wrta Osiё va Wzbekistonning XIII-XIV asrning birinchi choragidagi tarixi, geografik h’olati va ah’olisining turmishini wrganishda muh’im manbalardan h’isobanadi. “Ravzat uli-l-albob” XVII asrdan buёn ilmiy jamoatchilikning diqqat- etiborini wziga tortib kelmoqda. Uning ayrim qismlari lotin, turk, ingliz h’amda frantsuz tillariga tarjima qilinib chop etilgan. Asarning qwlёzma nusxalari Toshkent, Sankt-Peterburg, Qozon, Dushanbe va xorijiy mamlakatlar kutubxonalarida mavjud. Kitobdan Alisher Navoiy wzining tarixiy asarlarini yaratishda foydalangan.
8.3.19. Shomiyning “Zafarnoma” asari Mavlono Nizomuddin Shomiy ёki mavlono Nizomuddin Shanbiy, Shanbi G’ozoniy asli Tabrizning shimoli-g’arbiy tarafida, undan ikki mil masofada joylashgan joyda tug’ilgan tarixchi “Zafarnoma” asari bilan mashh’ur bwlgan. U 1393 yili Amir Temur xizmatiga qabul qilingan, 1404 yilgacha u bilan bwlib, soh’ibqironning h’arbiy yurishlarida voqeanavis va voiz mansabida ishtirok qilgan. 1402 yili Amir Temur unga wzining tarixini aniq va sodda tilda ёzib berishni buyurgan. Nizomuddin Shomiy bu asarni 1402-1404 yillar orasida ёzib tamomlagan. Asar jah’ongirning h’okimiyat tepasiga kelishi (1370 yil.)dan to 1404 86 yilgacha bwlgan voqealarni wz ichiga oladi. “Zafarnoma” asari h’aqiqatan h’am sodda tilda, ravon uslubda ёzilgan, daliliy malumotlarga boy. Lekin Amir Temur h’aёti mazkur asarda birmuncha, Sharafuddin Aliga nisbatan kam, idealashtirilgan. Asar Wzbekiston, Qozog’iston, Yaqin va Wrta Sharq mamlakatlarining XIV asr II- yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda muh’im va ishonchli manbalardan biri h’isoblanadi. Nizomuddin Shomiy wz asarini ёzishda G’iёsidin Ali Yazdiyning “Rwznomayi g’azavoti Hinduston”, Amir Temurning uyg’ur kotiblari tomonidan yaratilgan “Tarixi xoniy” va boshqa saroyda bitilgan kundaliklardan foydalangan. “Zafarnoma”yi Nizomuddin Shomiyning ikkita tarh’riri mavjud: 1) 1404 yili Amir Temur Ozarbayjon yurishidan qaytganda unga taqdim etilgan nusxa. 2) Mironshoh’ning wg’li Mirzo Umarga (1404 yid 26 martda Amir Temur “Halokuxon taxti”ni , yani G’arbiy Eron h’amda Ozarbayjonni inom qilgan) paytida taqdim qilingan. U yuqorida qayd etib wtilgan birinchi nusxadan deyarli farq qilmaydi. Asar “Zafarnoma” deb ataladi. Unga ayrim uslubiy tuzatishlar kiritilgan va debocha h’amda Mirzo Umarga bag’ishlangan kichik bir ilova (zayl) qwshilgan. Shunga qaraganda, Nizomuddin Shomiy umrining swnggi yillarini Mirzo Umar xizmatida bwlgan va ona yurti Tabrizda istiqomat qilgan. “Zafarnoma”ning qwlёzma nusxalari Armaniston, Angliya, Frantsiya, İroq va Turkiya kutubxlnalarida saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni F.Tauer tomonidan 1937 va 1956 yillari Pragada chop etildi. 1996 yili Nizomuddin Shomiy “Zafarnoma” asarini Yu. Hakimjonov tomonidan amalga oshirilgan forscha tarjimasi A.Wrinboev tomonidan tah’rir qilinib nashr etildi.
8.3.20. “Muntah’ab ut-tavorixi Muiniy” “Muntah’ab ut-tavorixi Muiniy” nomli Temuriylar davriga oid asar muallifi Muniddin Natanziydir. U İsfah’on shah’riga qarashli, undan qariyb yigirma farsah’ masofada joylashgan Natanz shah’rida tug’ilgan. Ch.A.Storining malumotiga qaraganda asli seistonlik bwlgan30. Fors viloyatining h’okimi Temuriy İskandar Mirzo (Amir Temurning nabirasi, Umarshayxning wg’li, 1415 yili inisi Boyqaro Mirzo tomonidan wldirilgan) saroyida xizmat qilgan. Davlatshoh’ Samarqandiyning swzlariga qaraganda, “Muiniddin Natanziy Sulton İskandar davrida İroqi Ajam va Forsda shuh’rat topgan olimlar va shoirlar jumlasidagn bwlib..., ilmda wz zamonasining etakchisi edi va Mirzo İskandarning maqoma va h’olati h’amda tarixini ёzgan”31. Muniddin Natanziy qalamiga mansub bwlgan va bizning zamonamizgacha etib kelgan bu asarning aniq nomi malum emas. U ilmiy jamoatchilik orasida “Anonim İskandera” nomi bilan mashh’ur. Asar 1413 yili ёzib tamomlangan. Uning ikkinchi tah’riri h’am bwlib, “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” (“Muniniyning saylangan tarixi”) deb ataladi va Temurning wg’li Shoh’ruh’ Mirzoga bag’ishlanadi.
30 Стори Ч.А. Персидская литература. 1 қисм. 339 бет. 31 Давлатшоҳ Самарқандий. Тазкират уш-шуаро.Э.Браун нашри. Лейден-Лондон.: 1901. 371 бет. 87 “Muntaxab ut-tavorix” umumiy tarix tipida ёzilgan asar bwlib, olamning yaratilishidan to Amir Temur vafotigacha, 1405 yil 18 fevralgacha musulmon mamlakatlarida yuz bergan voqealar h’aqida baxs yuritadi. asar muqaddima va uch bobdan iborat. Muqaddima diniy mazmunda bwlib, unda olamning yaratilishi, Odam Ato va uning farzandlari, Nuh’ payg’ambar va uning avlodi h’aqida umumiy gap boradi. Birinchi bobda qadimiy Eron va Yunoniston podshoh’lari, Rim va Vizantiya imperatorlari, Rim papalari, qadimiy arab h’amda Efiopiya podshoh’larining qisqacha tarixi baёn etilgan. İkkinchi bobda Muh’ammad payg’ambar va uning avlodi, xalifayi Roshidin, Umaviya va Abbosiya xalifalari, Arabiston h’amda Misrda podshoh’lik qilgan Ali va Fotima avlodi, shuningdek, Abbosiylar bilan zamondosh bwlgan Eron va Movarounnah’r h’ukmdorlari tarixi talqin etilgan. Asarning noёb va qimmatli qismi uning uchinchi bobi h’isoblanadi. U turk- mwg’ul qabilalari va ularning kelib chiqishi, Chingizxon va uning avlodi, Shimoliy Xitoyda ukmronlik qilgan mwg’ul xonlari, Chig’atoy ulusi h’ukmdorlari, Elxoniylar, Jaloiriylar, Chwponiylar, Muzaffariylar, Oq Wrda xonlari, 1346-1370 yillar orasida Movarounnah’rda h’ukmronlik qilgan amirlartarixini wz ichiga oladi. Asarning uchinchi qismini ёzishda muallif Tabariy, Juvayniy, Rashiduddin h’amda turkiy tilda ёzilgan ”Tarixi xoniy” kabi asarlardan keng foydalangan. “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” asarining matni 1957 yili Eronda Jak Oben tarafidan chop etilgan. Uning kwlёzma nusxalari Sankt-Peterburg, Angliya, Frantsiya va Eron kutubxonalarida mavjud. Bu asar twg’risida va undagi ayrim lavh’alar G’.Karimov tomonidan “Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida”(T.: 1996) va “Temuriylar bunёdkorligi davr manbalari”(T.: 1997) nomli twplamlarda chop etgan.
8.3.21. “Majmu at-tavorix” “Majmu at-tavorix” ёki “Zubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Hofizi Abru nomi bilan mashh’ur bwlgan yirik geograf va tarixchi olimdir. Uning h’aqiqiy ismi Shah’obuddin Abdulloh’ ibn Lutfulloh’ ibn Abdurashid al-Havofiydir. Abdurazzoq Samarqandiyning swzlariga qaraganda Hofizi Abru Hirot h’ududidagi Havofda tug’ilgan, Hamadonda tah’sil kwrgan va 1430 yilda Zanjonda vafot etgan. Boshqa tarixiy manbalarning malumotlariga va uning swzlariga qaraganda, Hofizi Abru Amir Temur va Shoh’ruh’ saroyida istiqomat qilgan va h’ar ikkala h’ukmdor bilan yaqindan munosabatda bwlgan. Agar u Amir Temur bilan faqat saroydagina yaqin suh’batdosh bwlgan bwlsa, Shoh’ruh’ bilan uning yurishlarida birga bwlgan. Hofizi Abru Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan ikkita yirik asar ёzgan. Bulardan biri tarixiy-geografik mazmunda bwlib, 1414-1420 yillar orasida ёzilgan. U X asrda arab tilida bitilgan nomaxlum bir kitob asosida ёzilgan. Yu.E.Borshevskiyning swzlariga qaraganda, bu “Kitob al-masolik va-l-mamolik” deb atalib, Hasan ibn Ah’mad Muh’allabiyning qalamiga mansub bwlgan. Shoh’ruh’ Mirzo 1414 yili Hofizi Abruga mazkur asarni fors tiliga tarjima qilish va boshqa manbalar asosida qayta ishlashni topshirgan. Demak, bu asar shunchaki 88 kompilyatsiya va tarjima bwlib qolmay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, diqqatga sazovor asardir. Shuni aytish kifoyaki, unda h’ar bir viloyatning geografik h’olatini tavsiflashdan tashqari, uning qisqacha siёsiy tarixi h’am baёn qilingan. Biz uchun asarda Amudarёning Kaspiy dengiziga quyilishi h’aqidagi, shuningdek, Movarounnah’r va uning yirik shah’arlari Buxoro, Samarqand, Nasaf, Kesh, Termiz, Xwjand va boshqalar h’aqida keltirilgan malumotlar muh’im ah’amiyat kasb etadi. Asarning yaxshi qwlёzma nusxalari Angliya va Rossiyada, Sankt-Peterburg shah’rida saqlanmoqda. Hofizi Abru Shoh’ruh’ning kwrsatmasi bilan wzidan avval wtgan mazkur tarixchilar Tabariy, Rashiduddin h’amda Nizomuddin Shomiy asarlariga qwshimchalar (zayl) h’am ёzgan. 1412-1418 yillar orasida ёzilgan bu qwshimchalar “Majmua-yi Hofizi Abru” deb ataladi. Tabariy asarining Balamiy tah’ririga qilingan qwshimcha xalifa Muqtadir (908-932 yy.) zamonidan to Mwtasim (1242-1258 yy.) davrigacha xalifalikka kirgan mamlakatlarda bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi. Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”iga qilingan qwshimchaga Kurtlar (Kartlar) sulolasidan chiqqan podshoh’lar, Tug’a Temur, Amir Vali ibn Shayx Ali Hindu, sarbadorlar h’amda Amir Arg’unshoh’ tarizi, yani Eronda 1306-1393 yillar orsida bwlib wtgan voqealar kiritilgan. Nizomuddin Shomiyning “Zafarnoma”siga qilingan ilovada esa Amir Temur h’ukmronligining swnggi davri va Shoh’ruh’ tarixi 1416 yilga qadar baёn etiladi. “Majmua”ning ayrim qismlari matni va tarjimasini Xonbobo Baёniy 1938 yilda, F.Tauer 1959 yili va K.M.Maitra 1934 yili nashr ettirganlar. Hofizi Abruning asosiy katta tarixiy asari “Majmu at-tavorix” bwlib, uni muarrix Shoh’ruh’ning wg’li Boysung’ur Mirzo (1433 yili vafot etgan)ning topshirig’i bilan 1423-1425 yillari ёzilgan. Mazkur asar twrt qismga bwlingan: 1) islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar va Eron podshoh’lari; 2) Muh’ammad payg’ambar va arab xalifalari (al-Muh’tasimgacha); 3) Eronning Saljuqiylar h’amda mwg’ullar davridagi (Elxon Abu Said davrigacha) tarixi; 4) “Zubdat ut- tavorixi Boysunquriy”. Asarning swnggi, twrtinchi qismi asli va mustaqil ah’amiyatga ega bwlib, unda Amir Temur tarixi, qayta ishlangan va birmuncha twlatilgan h’amda Xuroson, qisman Movarounnah’rning 1427 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’voli baёn etilgan. “Majmu at-tavorix” asarining qwlёzmalari Toshkent h’amda xorijiy mamlakatlar Turkiya, Olmoniya, Angliya, Frantsiya, Eron va boshqa mamlakatlari kutubxonalarida saqlanmoqda.
8.3.22. “Tarixnoma” “Tarixnoma” ёki “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma”ga qwshimcha”) deb ataladigan muh’im tarixiy asar muallifi Xoja Tojuddin as-Salmoniydir. U etuk
89 xattot bwlib Muzaffariylar32 saroyida, devoni inshoda xizmat qilgan. Amir Temur Sherozni egallab, Muzaffariylar sulolasi barh’am topgandan keyin 1393 yili boshqa ilm ah’li bilan Samarqandga olib kelingan va saroy xizmatiga tayinlangan. 1409 yili mart oyida amirlar isёni bartaraf etilgach, oliy h’okimiyat Shoh’ruh’ Mirzo Xoja Tojuddin as-Salmoniy uning amri bilan Hirotga olib ketiladi va oliy h’ukmdorning topshirig’i bilan wzining mazkur asarini ёzishga kirishadi. Lekin uni tamomlay olmaydi. Lradan kwp vaqt wtmay saroyda vazir Faxruddinga qarshi uyushtirilgan fitnada qatnashganlikda ayblanib qamalib qoladi va jazoga tortiladi. Xoja Tojuddin as-Salmoniy mazkur asarida Amir Temurning swnggi yillari va Shoh’ruh’ Mirzoning tarixini ёzishni niyat qilgan edi. Lekin, taqdir taqazosibilan maqsadiga erisha olmaydi. Faqat 1404-1409 yillar tarixini ёzib bitirishga ulguradi, xalos. Asarda 1404 yilda Xitoyga yurish oldidan Konigilda wtgan katta tantanalar, shah’zodalar Ulug’bek, İbroh’im Sulton, İjil Mirzo, Sidi Ah’mad, Pirmuh’ammad va Mirzo Boyqarolarning nikoh’ twylari, Xitoyga yurishning boshlanishi, h’azrat soh’ibqironning 18 fevral 1405 yilgi vafotidan keyingi og’ir ah’vol, Xalil Sultonning noqonuniy ywl oliy h’okimiyatni egallab olish voqealari batafsil baёn etiladi. Voqealar tafsiloti 1408 yil mart oyida Xalil Sultonning amir Xuloydod boshliq bir guruh’ fitnachi amirlar tarafidan asir olinishi h’aqidagi h’ikoya bilan tugaydi. Xoja Tojuddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” asari bizning zamonimizgacha uch nusxada etib kelgan. Ulardan biri suqutli va shu kunlarda Angliyaning muzeyida (İnv.№ 159) saqlanmoqda. Yana ikkitasi Turkiyada, İstanbuldagi Sulaymon Fotih’ (İnv.№ 4305) va Lala İsmoil afandi kutubxonalarida (İnv.№ 304) saqlanadi. Birinchi nusxa suqutli, ikkinchisi twla. Asar G.R.Rёmer tarafidan nemis tiliga 1956 yili, İsmoil aka tarafidan 1988 yili turk tiliga va Z.M.Buniyatov tomonidan 1991 yili rus tiliga erkin tarjima qilingan.
8.3.23. “Zafarnomayi Temuriy” “Zafarnomayi Temuriy”, “Fath’nomayi soh’ibqironiy”, “Tarixi jah’onkushoyi Temuriy” ёki “Zafarnoma” nomi bilan mashh’ur bwlgan asarni wz davrining yirik tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. U asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft qishlog’idan bwlib, turli fan soh’alarini egallangan edi. Shuning uchun h’am Alisher Navoiy uni “Sharaf davla va din”, yani din va davlat sharafi deb tariflagan. Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining h’okimi Temuriy İbroh’im Sulton (1415-1435 yy.) saroyida xizmat qilgan. U ilm-fan h’omiysi bwlmish mazkur shah’zodaniina emas, balki Shoh’ruh’ning h’am zwr h’urmat-etiborini qozongan edi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1442 yili Shoh’ruh’ning nabirasi va Sultoniya, Qazvin, Ray h’amda Qum h’okimi Sulton Muh’ammad (1442-1446 yy.)ning taklifi bilan Qumga keldi va shah’zodaning xizmatiga kirdi. Sulton Muh’ammad 1446 yili
32 1313-1393 йиллари Форс, Кирмон ва Курдистонни идора қилган сулола. Асосчиси Муборизиддин ибн Музаффар (1313-1359 йй.) 90 Shoh’ruh’ning og’ir kasalligidan foydalanib, isёn kwtardi, Hamadon h’amda İsfah’onni bosib oldi, Sherozni qamal qildi. Shoh’ruh’ unga qarshi qwshin tortti. Culton Muh’ammad Shoh’ruh’ bilan ochiq jang qilishdan qwrqib toqqa qochdi33. Shoh’ruh’ Sulton Muh’ammad bilan yaqin bwlgan kishilarni, shuningdek, mah’alliy sayyidlardan birmunchasini isёnda ishtirok etishda ayblab h’ibsga oldi va kwplarini wlimga mah’kum qildi. Wshanda h’ibsga olinganlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiy h’am bor edi. Faqat Mirzo Abdullatifning (Ulug’bekning twng’ich wg’li) aralashuvi bilan Sharafuddin Ali Yazdiy jazodan qutulib qoldi. Shah’zoda uni Samarqandga, otasi h’uzuriga jweatib yubordi. Sharafuddin Ali Yazdiy Samarqandda bir yil chamasi istiqomat qildi va fikrimizcha, Ulug’bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bwlishi kerak. Shoh’ruh’ vafotidan (1447 y.) keyin 1449 yilda Sharafuddin Ali Yazdiy Xurosonga qaytdi va Sulton Muh’ammadning ruxsati bilan yana wz vatani Taftga qaytib bordi va umrining oxirgi qismini uzlatda kechirdi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1454 yili vafot etdi. “Zafarnoma” asosan Nizomuddin Shomiyning shunday nomli asari asosida zwr badiiy mah’orat bilan ёzilgan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida baёn etilgan voqealarning bazilariga yangi tarixiy manbalar asosida aniqliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar bilan boyitdi. Amir Temurning shaxsiyati va uning faoliyatidagi qarama-qarshiliklar, yani bir tomondan qattiqqwl ekanligi, ikkinchi tomonlan esa Movarounnah’rdagi tarqoqlikka barh’am berib, markazlashgan davlatga asos solganligi birmuncha twg’ri va h’aqqoniy ёritilgan. Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zwr qimmati shundaki, unda Mwg’ul imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin Wrda, Elxoniylar davlati, Chig’atoy ulusi, shuningdek Movarounnah’rning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining paydo bwlishigacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy tarixi qisqa tarzda ёritib yuerilgan. Asarning bu qismi “Tarixi jah’ongir”, ёki “Muqaddimayi Zafarnoma” nomi bilan ataladi va 1419 yili ёzib tamomlangan. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi, muallifning dastlabki redalariga kwra, uch qism – maqoladan iborat bwlmog’i, birinchi qismda Amir Temur tarixi, ikkinchi qismda Shoh’ruh’ Mirzo va nih’oyat, uchinchi qismda ushbu asar ёzishning tashabbuskori İbroh’im Sultonning davrida wtgan voqealar baёn etilishi mwljallangan edi. Lekin, biz h’ozir asarning birinchi qismigagina egamix, xalos. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan. Eh’timol, ikkinchi va uchinchi qismlari ёzilmay qolgan bwlsa kerak. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi 1425 yili ёzib tamomlangan. Asarning qwlёzma nusxalari kwp, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda WzR FA Sharqshunoslik institutida uning yigirma twrt nusxasi bwlib, ularning ikkitasiga (İnv. № 3440 va № 4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “Zafarnoma” asari matni Hindiston (1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.W.Wrinboev tomonidan Toshkentda chop qilingan. Asar ikki marta wzbek tiliga, ingliz, frantsuz va turk tillariga tarjima qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz h’amda rus tillarida bosilgan.
33 Орадан бир йил чамаси вақт ўтгач, 1447 йили Султон Муҳаммад яна Форсни эгаллади, Шоҳруҳ вафотидан сўнг (1447 йил 12 март) Хуросонни қўлга киритди, лекин 1451 йили иниси Абулқосим Бобурдан енгилди ва унинг амри билан қатл этилди. 91 “Zafarnoma” asarining muqaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnah’r voqealari baёni O.Bwriev tomonidan tarjima qilinib, 1996 yili nashr qilindi. Kitob Wzbekiston va Markaziy Osiё mamlakatlari tarixini wrganishdagi ilmiy ah’amiyati juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning tasiri yaqqol seziladi.
8.3.24. “Ulusi arba-yi Chingiziy” “Ulusi arba-yi Chingiziy” (“Chingiziylar twrt ulusi” (tarixi) ёki “Tarixi arba ulus” (“Twrt ulus tarixi”) nomli asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XU asrda wtgan buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shoh’ruh’ Mirzoning wg’li Muh’ammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bekdir. U 1394 yil 22 martida Amir Temurning İroq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik h’arbiy yurishi vaqtida Sultoniya shah’rida, Eron Ozarbayjonida tug’ilgan. Amir Temur saroyida h’ukm surgan ananaga kwra, shah’zoda soh’ibqironning katta xotini Saroymulk xonim, Bibi xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1395 yili Amir Temur Saroymulk xonim va nabirasini Shoh’ruh’ga qwgib Samarqandga jwnatadi. 1398 yili Ulug’bekka mashh’ur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy (1382-1462 yy.) muallif etib tayinlandi va u dastlabki asosiy talimni ana shu ajoyib shaxsdan oldi. Shah’zoda Amir Temurning bar qator h’arbiy h’arakatlarida, 1399- 1404 yillari Turkiya va Suriyaga qarshi wtkazilgan yurishda, 1404-1405 yili Xitoyga qarshi uyushtirilaёtgan yurishda qatnashdi. Amir Temur 1405 yil 18 fevralda vafot etgach, Movarounnah’r taxtini nabirasi Xalil Sulton zwrlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug’bek otasi Shoh’ruh’ xizmatida bwldi. 1409 yili Xalil Sulton wz amirlari tomonidan asir olingach, Shoh’ruh’ Xurosondan Movarunnah’rga kelib, Mirzo Ulug’bekni Movarounnah’r va Turkiston h’okimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktyabrigacha bu mamlakatni boshqardi. Mirzo Ulug’bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin u buyuk olim va ilm-fan h’amda madaniyat h’omiysi sifatida tengi ywq edi. Samarqand uning davrida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Mirzo Ulug’bek ikki yirik asar yaratdi. Biri “Ziji jadidi kwragoniy” (“Kwragoniyning yangi astronomik jadvali”) bwlib, 1437 yili yaratilgan kitobda ilmi nujumning nazariy va amaliy masalalari qamrab olingan, wsha davrdagi eng yuksak ilmiy jasorat h’isoblangan. Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba-yi Chingiziy” bwlib, unda XIII-XIV asrlarda Mwg’ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siёsiy tarixi qisqa tarzda baёn etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan. “Tarixi arba ulus” muqaddima va twrt qismdan iborat. Muqaddimada wrta asrlarda tarixchilar wrtasida h’ukm surgan ananaga kwra, islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari h’isoblangan Ёfas ibn Nuh’ va uning farzandi Turkxon, shuningdek, turk mwg’ul qabilalari va Chingizxon tarixi baёn etilgan.
92 Birinchi qism Ulug’ yurt, yani Mwg’uliston va Shimoliy Xitoy tarixi, Wgadayxon (1227-1241 yy.), Chingizxonning uchinchi wg’li davridan to Ariq Bug’o avlodi Wrdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni wz ichiga oladi. İkkinchi qismda Jwji ulusi, yani Oltin Wrda tarixi, Jwjixondan davridan to Shoh’ruh’ning zamondoshi bwlmish Muh’ammadxon zamonigacha, XIII-XV asrning birinchi choragi tarixi baёn etilgan. Uchinchi qismda Elxoniylar, yani Eron h’amda Ozarbayjonning XIII-XIV asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi. Twrtinchi qismda Chig’atoy ulusining, Koshg’ar, Ettisur, Movarounnah’r, Shimoliy Afg’oniston h’ududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni h’am aytish kerakki, muallif mazkur ulusda h’ukmronlik qilgan h’ar bir h’ukmdor xon ustida qisqa va aloh’ida-aloh’ida twxtalib, ularning davrida sodir bwlgan voqealardan eng muh’imlarini yuaёn etgan. “Tarixi arba ulus” asarining ayrim qismlari, xususan uning twrtinchi qismi, kwp jih’atdan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Muqaddimayi Zafarnoma”siga wxshab ketadi. Lekin Ulug’bek asari birmuncha mukammaldir. Bundan tashqari, unda twrt ulus wrtasidagi siёsiy munosabatlar, “wzbek” etnonimining kelib chiqish vaqti xususida h’am qimmatli malumotlarni uchratamiz. Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tah’ririning twrt mwtabar qwlёzmasi yuizgacha etib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi Hindistonda va twrtinchi nusxasi AQShda saqlanmoqda. Mirzo Ulug’bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls tomonidan Angliyada chop etilgan. Wzbekcha tarjimasi B.Ah’medov, M.Hasaniy va N.Norqulovlar bajarilib, 1994 yili Toshkentda chop etildi. “Tarixi arba ulus” Markaziy Osiё, Wzbekiston va Qozog’istonning XIII- XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa Chig’atoy ulusi tarixini wrganishda muh’im manbalardan biri vazifasini wtashi mumkin.
8.3.25. “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” (“İkki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki azim darёning qwshilish eri”) nomli yirik tarixiy asar muallifi wz davrining yirik diplomati va tarixchi olimi Abdurazzoq Samarqandiydir. Uning twla ismi Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin İsh’oq Samarqandiy (1413-1482 yy.) bwlib, Hirotdagi badavlat va nufuzli xonadonlarning biriga mansubdir. Tarixchining otasi Shoh’ruh’ h’uzurida qozi askar va imomlik lavozimida turgan. Abdurazzoq yaxshi wqib, fiqh’, tafsir, h’adis, arab tili, g’azal va tarix ilmlarini puxta egallagan, wz zamonasining etuk olimlaridan biri bwlib etishdi. Abdurazzoq Samarqandiy 1438 yili wzining qozi Azizuddinning arab tili grammatikasining bazi masalalari, yuklama va olmoshni tadqiq etuvchi “Risolayi Azudiya” kitobiga bag’ishlangan sharh’ini ёzib tamomladi va uni Shoh’ruh’ga taqdim qildi. Hukmdor asar bilan tanishib va ёsh olimdagi ulkan saloh’iyatni kwrib, uni saroy xizmatiga, devoni inshoga tayin qildi. Shu vaqtdan boshlab to 1463 yilga qadar Abdurazzoq Samarqandiy dastlab Shoh’ruh’, swngra Abulqosim Bobur (1451-1457 yy.) va boshqa Temuriy shah’zodalarning saroyida xizmat qildi.
93 Abdurazzoq Samarqandiy kwproq xorijiy davlatlar bilan olib boriladigan diplomatik ёzishmalarni h’ozirlash, shuningdek elchilik ishlari bilan mashg’ul bwlgan. Masalan, u Shoh’ruh’ davrida 1441 yili Janubiy Hindistonga elchi qilib yuboriladi. Kolikut shah’rida h’amda Vijayanagar rojaligida bwlib oradan ikki yil wtgach, 1444 yilning 27 dekabrida Hirotga qaytib keladi. Mazkur elchilik Temuriylar davlatining Hindiston bilan bwlgan munosabatlarini mustah’kamlash va rivojlantirishda katta rol wynaydi. Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston safari vaqtida kwrgan-bilganlarini twplab, bir xotira sifatida ёzib qoldirgan va bu malumot Temuriylar davlati bilan Hindistonning wsha vaqtlardagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, ayniqsa Hindistonning ijtimoiy va madaniy h’aёtini wrganishda katta wrin tutadi. Abdurazzoq Samarqandiy 1447 yili Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan Gilonga bordi va uning h’okimi amir Muh’ammad bilan muzokaralar olib bordi. Wsha yili u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin Shoh’ruh’ning 1447 yil 12 martdagi vafoti tufayli bu tashrif amalga oshmay qoldi. Abdurazzoq Samarqandiy Abulqosim Bobur xizmatida bwlgan kezlarida uning h’arbiy yurishlarida, masalan, 1458 yili Mozandaron va 1454 yili Samarqand ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458 yili Hirotni egallagan Sulton Abu Said Mirzo uni 1463 yili Shoh’ruh’ xonaqosiga shayx qilib tayinladi va Abdurazzoq umrining oxirigacha wsha manzilda istiqomat qilib, asosan ilmiy ish bilan mashg’ul bwldi. Abdurazzoq Samarqandiy yirik tarixnavis olim sifatida h’am nom qoldirdi. U Eron, Wrta Osiё va Wzbekistonning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy h’aёtidan, shuningdek, Temuriylar davlatining qwshni mamlakatlar Hindiston, Xitoy va boshqalar bilan iqtisodiy, siёsiy va madaniy aloqalari tarizidan baxs yurituvchi “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” deb ataluvchi asari bilan mashh’ur bwldi. Kitob 1467-1470 yillar orasida yakunlangan. “Matla us-sadayn” ikki qism – daftardan iborat: 1) Elxon Abu Said (1316- 1335 yy.) davridan to Amir Temurning vafoti va Xalil Sultonning Samarqand taxtiga wtirishigacha, yani 1405 yilgacha bwlgan davr tarixi va 2) Shoh’ruh’ning 1405 yili Hirotda Temuriylar imperiyasining oliy h’ukmdori deb elon qilinishidan to Temuriy Abu Saidning 1469 yili wldirilishigacha bwlgan tarixi. Asarning 1427 yilgacha bwlgan davrni wz ichiga olgan qismi kompilyatsiya bwlib, Hofizi Abruning “Majmu at-tavorix” kitobi asosida ёzilgan. Asarda voqealar xronologik tartibda, yilma-yil baёn qilingan. Bu h’ol kitobdan foydalanishda katta qulayliklar tug’diradi, albatta. “Matla us-sadayn”ning qwlёzma nusxalari Sankt-Peturburg, Toshkent, Dushanbe va Angliya, Frantsiya, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. Asarning ikkinchi davtari matni Muh’ammad Shafe tarafidan 1941 va 1949 yillari Loh’ur shah’rida chop etilgan. Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari baёn etilgan qismi h’amda ikkinchi davtarning 1405-1427 yillar voqealarini wz ichiga olgan birinchi qism-juz A.Wrinboev tarafidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va 1969 yillari chop etilgan. 94 “Matla us-sadayn” asarining ikkinchi qismi, xususan uning 1427-1469 yillar voqealarini wz ichiga olgan qismi yangi bwlib, Eron, Markaziy Osiё va Wzbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-siёsi“Matla us-sadayn”y tarixi va madaniy h’aёtini wrganishda asosiy manba vazifasini wtaydi.
8.3.26. “Ravzat us-safo” “Ravzat us-safo” (“Cof jannat bog’i”) ёki “Ravzat us-safo fi siyrat al-anbiё va-l-muluk va-l-xulafo” (“Payg’ambarlar, podshoh’lar va xalifalarning tarjimai h’oli h’aqidagi sof jannat bog’i”) nomi bilan mashh’ur bwlgan asar umumiy tarixga oiddir. Uning muallifi Mir Muh’ammad ibn Sayyid Burxoniddin Xovandshoh’ ibn Kamoluddin Mah’mud al-Balxiy bwlib, asosan Mirxond (1433- 1497 yy.) nomi bilan mashh’ur. Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid Burxoniddin Xovandshoh’ h’am wqimishli va keng malumotli kishi bwlib, Temuriylar h’ukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va wsha erda vafot etgan. Mirxond Balxda tug’ilgan, lekin umrining kwp qismini Hirotda wtkazgan. Uning nabirasi Xondamirning guvoh’lik berishicha, Mirxond Alisher Navoiy bilan uchrashguncha turli ilmlar bilan shug’ullangan, ammo birontasida mutayin emas edi. Tarixchi Alisher Navoiy bilan uchrashgach, shoir wzining “İxlosiya” xonaqoh’idan unga aloh’ida xona ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan foydalanishga ijozat berib, olimni umumiy tarixga oid katta asar ёzishga undagan, uni bu soh’ada doimo moddiy qwllab turgan. Ammo Mirxond ulkan asarini mukammal tugata olmiy, yani ettinchi jildi va jug’rofiy ilova materiallari yig’ilgan musavvada h’olida qolganida vafot etadi. Uning asarini nabirasi G’iёsiddin Xondamir yakuniga etkazadi. “Ravzat us-safo” asarini yaratishda Mirxond qirqta muallif, yani arab tilida ijod qilgan wn sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita olim ijodiga murojaat qilgan. Shak-shubh’asiz, bu asar zamonaviy tadqiqot darajasida yaratilgan tarixiy ёdgorlikdir. Kitob muqaddima, xotima va etti jilddan iborat: 4. Dunёning “yaratilishidan” to Sosoniy Yazdijard III (632-651 yy.) davrigacha; 5. Muh’ammad payg’ambar va xalifai Roshidin davri; 6. 12 imom tarixi; Umaviy va Abbosiy xalifalari; 7. Abbosiylar bilan zamondosh sulolalar; 8. Chingizxon va uning avlodi; 9. Amir Temur va uning avlodi to Sulton Abu Said vafotigacha (1469 y.); 10. Culton Husayn va uning avlodi tarixi (1523 yilgacha) baёn etilgan. Swnggi 7- jildi musavvadaligicha qolib ketgan va uni Xondamir twldirib, oqqa kwchirgan. “Ravzat us-safo” asarining 1-6- jildlari kompilyatsiya –boshqalar asaridagi malumotlar asosida ёzilgan bwlsa-da, kwplab manbalardan foydalanish asosida yaratilgani uchun bu qismi h’am katta ilmiy qiymatga ega. 6- jildning bir qismi va 7- jild yangi malumotlar va muallif wzi kwrgan, bilgan va shoh’idi bwlgan voqealar baёnidan bwlganligi uchun juda katta ah’amiyatga ega. 95 “Ravzat us-safo” asarini eng mashh’ur va manzur umumiy tarixga oid fors tilidagi kitoblardan biri deb bah’olash mumkin, chunki birgina Toshkentdagi Wzbekiston FA Abu Rayh’on Beruniy nomli institut xazinasida uning yuzdan ziёd mwtabar qwlёzmalari mavjud. Ushbu ulkan asarning wzbek tiliga tarjimasi Xorazmda bir necha yillar davomida etuk tarjimon, shoir va tarixchilar Munis va Ogah’iy ishtiroki va rah’barligida amalgaoshirilgan. Kitob matni 1845-1848 yillari Bombey, 1853-1857, 1960 yillari Teh’ron, 1874-1883-1891 yillari Lakh’nav shah’arlarida chop etilgani h’am asarning shuh’rati va ah’amiyatidan dalolatdir. Asardan ayrim parchalar ingliz, frantsuz, nemis va rus tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Bu kitob twg’risida 1999 yili sharqshunos Mah’mud Hasaniy risola elon qilgan.
8.4. Fors tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati Fors tilida bitilgan tarixiy asarlar ananaga binoan arab tilida nomlanar, ularda h’am islomiy manbalar va islom tarixiy asarlar xususiyatlari yaqqol kwzga tashlanar edi. Xatto ёzuv ёki xat turi arab alifbosida bwlib, keyincha forsiy va turkiy til xususiyatlarini h’isobga olgan h’olda yigirma sakkiz arab h’arfiga twrt h’arf qwshildi va natijada arab ёzuviga asoslangan fors va turkiy til ёzuvi vujudga keldi. XIV asrgacha asosan arab ёzuvi mumtoz turlari kufiy, nasx va suls istemol etilgan bwlsa, XV asrdan boshlab yangi ёzuv nastaliq Temuriylar davrida Mir Ali Tabriziy nomli xattot tomonidan ixtiro etilib, istemolga kiritildi bu ёzuv badiiy va tarixiy asarlarda etakchi wrin egalladi. Ammo tarixiy asar matni ichida kelgan “Quroni karim” oyatlari, “Hadisi sharif”lar ananaga binoan arab tilida, kufiy, nasx va suls ёzuvlarida barcha h’arakatlari kwrsatilgan h’olda ajratilib bitilar va swngra ularga forsiy ёki turkiy tilda izoh’, tafsir keltirilar edi. Fors tilining tarixiy manbalar tiliga aylanish davri va taraqqiy etishi kitobat sanatining Movarounnah’r va Xurosonda yuksak darajada rivojlanish zamoniga twg’ri keldi. Aksariyat fors tilidagi tarixiy asarlar bksak sifatli qog’ozga bitilar, kitob turli ajoyib naqshlar va mwjaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari va aёnlar uchun yaratilgan mwtabar qwlёzmalar oltin va kumush suvlari, turli bwёqlar bilan bezatilib, kitobat sanatining shoh’ asarlari darajasida yaratilib, yuksak sanat namunalariga aylantirilar edi. Ananaviy tarixiy asarlar, yani ulkan umumiy tarixga oid, barcha xalqlar tarixini wz ichiga qamrab oluvchi mah’obatli kitoblar wrnini asta-sekin aloh’ida davr va biron bir sulolalar tarixiga bag’ishlangan asarlar paydo bwlib, ularning wrnini egallay boshladi. Eng qadimgi fors tilida bitilgan manbalardan biri Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari bwlsa, Temuriylar davrida Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond, G’iёsiddin Xondamir kabi yirik muarrixlar bu tilda asarlar yaratdilar. Swnggi fors
96 tilida yaratilgan tarixiy manbalardan biri sifatida Ah’mad Donishning tarixiy asarlarini namuna sifatila kwrsatish mumkin. Forsiy tilda bitilgan tarixiy manbalarga xos xususiyatlardan biri matn orasida, voqealar baёni davomida sheriy lavh’alarning keltirilishidir. Bu sheriy lavh’alar tarixchining wz asari bwlishi mumkin va u boshqalarning sheriy asarlaridan h’am bemalol foydalanishi mumkin. Bu badiiy-sheriy lavh’alarda konkret tarixiy shaxslar nomlari obraz, timsol sifatida juda kwp ishlatilishidir. Fors tilida bitilgan ayrim tarixiy asarlarda wxshatish, mubolag’alar kwp ishlatilib, baёn uslubi wta jimjimador bwlishi mumkin. Mana shunday asarlar twg’risida Amir Temur tarixchi Nizomiddin Shomiyga shunday degan: “Shu uslubda ёzilgan, tashbih’ va mubolag’alar bilan oro berilgan kitoblarda kwzlangan maqsadlar wrtada ywqolib ketadi, agar swz qoida-qonunidan nasibador bwlganlardan birontasi manini fah’mlab qolsa qolar, ammo qolgan wntasi, balki yuztasi uning mazmunini bilishdan, maqsadga etishdan ojiz. Shu sababli, uning foydasi barchaga barobar bwlmaydi.”34 Yurtimiz h’ududida fors tilida yaratilgan tarixiy manbalarda h’am arabiy, h’am turkiy, ayrim h’ollarda mwg’ul tili elementlari, swzlar, iboralar, atamalar va h’ujjatlar uchrashi va mavjud bwlishi biz uchun bir tabiiy h’oldir. Chunki wtmishda xalqimiz ziёlilari va namoёndalari uchun bir necha tilni bilish va ularni ishlatish odatiy h’ol edi. Ushbu qwllanmada barcha fors tilidagi tarixiy manbalarni twla qamrab olishni maqsad qilib qwymay, ularning ichidan eng muh’imlarni namuna sifatida tanlab olib, ular twg’risida ixcham, qisqa malumotlar keltirdik, xalos. Chunki bu bilimlarni talabalar wzlari mustaqil kengaytiradilar degan umiddamiz. Bizning maqsadimiz, keltirilgan ushbu malumotlar asosida talabada fors tilidagi tarixiy manbalar xususida umumiy tasavvurni shakllantirish va uni mustaqil fikrlashga wrgatishdir.
8.5.Foydalanigan adabiёtlar rwyxati: 1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. -. 3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. -. 4. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.- Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S. 330-406. 5. B.A.Axmedov. İstoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii. XU1- XU111 vv. (Pismennıe pamyatniki).-Tashkent: “Fan”, 1985. 6. Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A.A.Madraimov.- Toshkent: TDPU, 2001. 42-53 betlar.
34 Шомий Низомиддин. Зафарнома. Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов.-Т.: “Ўзбекистон”, 1996, 23 бет. 97 8.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar 1. Fors tilining tarixiy manbalarni yaratilishida qanday wrni bor? 2. Qaysi davrlarda bu tilda manbalar yaratilgan? 3. Fors tilida yaratilgan qaysi manbalarni bilasiz? 4. “Buxoro tarixi” asari h’aqida nima bilasiz? 5. “Ravzat us-safo” asari muallifi kim va u qanday asar?
9-Mavzu: Turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalar
Darsning mazmuni: Wzbekiston tarixini wrganishda turkiy-wzbek tilidagi ёzma manbalarning ah’amiyati ochib beriladi.
Reja: 9.1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan wrni. 9.2. Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalar. 9.3. Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati. 9.4. Mavzuga oid manba va adabiёtlar rwyxati. 9.5. Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalarga oid asosiy tushunchalar arab va fors tilidagi tushunchalardan deyarli farq qilmaydi. Shuning bilan birga turkiy tilda h’arbiy termin va davlat tizimi, boshqaruvi va jwg’rofiy atamalar wrni salmoqlidir.
9.1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan wrni Boy ёzma merosimiz, tarixiy manbalarimiz shakllanishi va yaratilishida turkiy-wzbek tilining aloh’ida wrni bor. Lekin yurtimizda siёsiy h’okimiyat avval arablarda, swng forsiy zabonli sulonlarda bwlgan zamonlarda arab va fors tili davlat tili sifatida istefoda etilib, bu tillarda rasmiy h’ujjatlar, tarixiy manbalar yaratildi. Wsha davolarda h’am Mah’mud Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk”, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” kabi yirik ёzma manbalarning yaratilishi turkiy tilning qudrati, saloh’iyati va kuchi etarli ekanini namoyish etdi. Bundan tashqari, uzoq muddat davomida xalqimiz etakchi ziёlilari va jonkuyarlari “Quroni karim” tafsirlari, “Hadisi sharif” va “Qisas ul-anbiё”larni wz turkiy tilimizga wgirishga va moslashtirishga h’arakat qilganlar. Bizning boy diniy merosimiz bilan bog’liq kitoblar wz tadqiqotchilarini kutmoqda. Keyingi mustamlaka davri siёsatida xalqimizga arab va fors tili, gwёki chet tili, ёt til sifatida kwrsatilib, bu tillardagi boy merosimiz bizga begona, eskirgan, qoloq wtmish merosi sifatida tushuntirilib kelindiki, natijada bizning manaviy dunёmiz malum darajada kambag’allashdi, xalos. Afsuski, arab ёzuvidagi boy merosimizni tushunmaydigan, undan ёtsiraydigan, eng fojialisi, tushunishni h’am xoh’lamaydigan ziёlilar guruh’i
98 vujudga keldi. Ular tomonidan arab alifbosi asosidagi ёzuvimiz eski wzbek ёzuvi deb atala boshlandi. Vah’olanki, biz Alisher Navoiyni wzbek adabiy tili asoschisi deb tan olganmiz. Uning “Muh’okamut ul-lug’atayn” nomli asarida qayd qilinishicha, h’okimiyat arablarda bwlganida ular wz tilidagi madaniyatni ravnaq toptirishga h’omiylik qildilar va rag’batlantirdilar. Undan swng fors tilidagi madaniyatga etibor berildi. Va nih’oyat Temuriylar saltanati wrnatilgach, turkiy-wzbek tilining va turkiy madaniyatning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Bizning tilimizdagi ёzma manbalar faqat h’ozirgi Respublikamiz h’ududi bilan chegaralanib qolmay, balki Alisher Navoiy iborasi bilan aytilsa, Xitodin to Xurosngacha, xatto İdil (Volga) darёsi bwylarigacha bwlgan joylarda turkiy til tushunilgan, ёzma manbalar, madaniyat obidalari yaratilgan. Birgina xarakterli misol. Buyuk boburiylar oltinchisi Avrangzeb Olamgir (1657-1706 yy.) wzining Rks podshoh’iga jwnatgan rasmiy maktubini turkiy tilda bitgan va bu muh’im h’ujjat rus solnomalarida saqlanib qolgan. XIII asrda Qul Ali tomonidan turkiy tilda “Yusuf va Zulayh’o” dostoni Oltin Wrdada bitilgan. Birinchi turkiy tildagi aruz risolasi XV asr wrtalarida Misrda yaratilgan. Mwg’ul h’okimlar h’uzurida baxshi – kotiblarning bwlganligi va nih’oyati XIV asr oxiriga borib “Temur tuzuklari”ning yuzaga kelishi turkiy-wzbek tilining taraqqiёti uchun katta xizmat qildi. Nosiriddin Rabg’uziyning “Qisas ul-anbiё” asarining yaratilishi, “Tarixi Tabariy”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” kabi yirik asarlarning turkiy tiliga wgirilishi, Durbek, Sayid Qosimiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Hofiz Xorazmiy kabi shoirlar ijodi turkiy-wzbek tilining jah’ondagi taraqqiy etgan adabiy va ilmiy til ekanligini kwrsatdi. Alisher Navoiy yirik badiiy asarlari, “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlari, “Xazoyin ul-maoniy” nomli twrt devonlari qatorida yaratilgan nasriy tarixiy asarlari, xususan tarixga oid “Tarixi anbiё va h’ukamo”, ”Tarixi muluki Ajam”, “Xamsat ul-mutaxayyirin”, ”Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, ”Holoti Pah’lavon Muh’ammad”, ”Vaqfiya”, “Mah’bub ul-qulub”, ”Majolis un-nafois”, ”Nasoyim ul- muh’abbat”, “Munshaot” asarlari juda katta tarixiy ah’amiyatga molik manbalarning yaratilganligi keyingi davrlarda turkiy-wzbek tilining rivojiga ulkan h’issa bwlib qwshildi. Zah’iriddin Muh’ammad Boburning “Vaqoyi” (“Boburnoma”, 1530 y.) asarining yaratilishi jah’onshumul ah’amiyatga molik manba sifatida ijod etilganligini kwrsatadi. Chunki bu obida twrt marta fors tiliga, uch marta ingliz tiliga twla tarjima qilinib, birgana forsiy qwlёzmalarning juda kwp tarqalganligi, wn uch qwlёzmaga kwplab mwjaz rasmlar bilan ziynatlanganligi, asl matnning sakkiz marta chop etilishi, wndan ziёd inglizcha qisqa nashrlar yuqoridagi fikr isboti uchun kifoyadir. Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi h’am XVI asrda uch marta fors tiliga tarjima qilingan. Yana Muh’ammad Solih’, Abuloziy Bah’odirxon,
99 Munis, Ogah’iy, Baёniy, Hakimxon Twra va boshqalarning tarixiy asarlari juda muh’im va qimmatli manbalardir. Ayniqsa, XIX asrda Xorazmda va Sharqiy Turkistonda turkiy tilga katta etibor tufayli kwplab tarixiy, diniy va badiiy asarlar forsiy, arabiy tillaridan tarjima qilindi, yangi asarlar yaratilishiga imkon yaratildi. Umuman, XX asr birinchi choragigacha turkiy - wzbek tillarida qator tarixiy manbalar yaratilgan edi. Bu davrgacha bitilgan bizning tilimizdagi obidalar arab alifyuosi asosidagi ёzuvlarda bitilgan edi. 1929 yili alotin alifbosiga wtildi 1940 yili rus-kirill alifbosi kiritildi. Mustaqilligimiz bizga yana lotin alifbosini qayta tikladi. Albatta, lotin alifbosi rus-kirill alifbosiga nisbatan kwplab turkiy xalqlar uchun qabul qilinganligi bilan qator afzallikka ega. Lekin deyarli XIII ёki XII asr davomida yaratilgan manbalar taqdiri nima bwladi? Degan savol kishini wylantiradi. Bwlg’usi tarixchilarga fors, arab tili asoslarini wrgatilishi, arab ёzuvidagi manbalardan foydalanish malakasini h’osil qilish qay darajada? Wzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimovning tarixga etibori va xilqimiz boy madaniyatini wrganishga, qadolashga intilishi kishida umid va kelajakka ishonch uyg’otadi. Darh’aqiqat, “Tarixiy xotirasiz kelajak ywq”. Ushbu darslikda turkiy-wzbek tilida bitilgan h’amma manbalarni qamrab olish mumkin emas, shuning uchun eng muh’im va yirik ёzma manbalarning xarakterli xususiyatlarni baёn etamiz, xalos. Umid qilamizki, bu erda olgan bilimlarini talabalar wzlari mustaqil ravishda kengaytirib, yanada chuqurlashtiradilar. Chunki, manbalar barcha bilim asosidir.
9.2. Turkiy wzbek tilidagi tarixiy manbalar
9.2.1.”Qutadg’u bilik” Yusuf Xos Xojib Bolasog’uniyning ”Qutadg’u bilik” (“Saodatga ywllovchi bilim”) nomli asari 1069-1079 yillari ёzilgan doston xarakteridagi badiiy asar bwlsa h’am, unda davlatni boshqarishga oid qimmatli fikrlar baёn qilingan va Qoraxoniylar davri madaniyatini wrganishda muh’im manbadir. Undagi “İdora odobi”, “Qudratli davlat qonunlari”, “Podshoh’larga maslah’atlar” kabi boblar katta tarixiy ah’amiyatga ega.
9.2.2. “Temur tuzuklari” “Temur tuzuklari”, “Tuzukoti Temuriy”, “Malfuzoti Temuriy” ёki “Voqeoti Temuriy” nomlari bilan atalgan asar Amir Temurning etti ёshligidan boshlab h’aёt ywli h’aqida h’ikoya qiladi. “Temur tuzuklari”- muh’im tarixiy manba bwlib, unda Amir Temur davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari baёn etilgan. Asar dastlab turkiy- wzbek tilida bitilgan. Uning bir qwlёzmasi Yaman mamlakati oliy h’ukmdori Jafar podshoh’ kutubxonasida saqlangan. “Temur tuzuklari”ning fors tiliga tarjimoni Mir Abu Tolib Husayniy at- Turbatiy tarjima muqaddimasida, Arabistonning muqaddas joylarini h’aj qilib 100 qaytishda, Yamanda bwlgan chog’ida Jafar podshoh’ kutubxonasida turkiy tildagi mazkur asarni topgani va u Amir Temurning h’aёt ywli h’aqidagi wzi ёzgan ekanligini takidlaydi. Mir Abu Tolib Arabistondan qaytib kelgandan keyin, asarni fors tiliga tarjima qilgan. Lekin Arabistondan olib kelingan asliyatdan ёki Hindistonda bwlgan biron qwlёzma nusxadan wgirilgani aytilmagan. Mir Abu Tolib 1637 yilda “Temur tuzuklari” asari forscha tarjimasini buyuk boburiylardan Shoh’ijah’onga tortiq qiladi. Keyin bu tarjima Muh’ammad Afzal Buxoriy (vaf. 1652 y.) tomonidan jiddiy tah’rir qilingan. “Temur tuzuklari” ikki maqoladan iborat: Birinchi maqola Amir Temurning davlatni barpo etish va mustah’kamlash, qwshinni tashkil etish yuzasidan tuzuklari, rejalaridan tarkib topgan. İkkinchi maqolada 13 kengash va uning qismlarida Amir Temurning h’okimiyat tepasiga kelishi va h’arbiy yurishlari tafsilotlari beriladi. “Temur tuzuklari” XV-XVI asrlarda nafaqat h’ukmdorlar va malumotli kishilar orasida, balki jah’on ilm ah’li wrtasida shuh’rat topti. Asarning kwlёzma shaklida h’am, toshbosma shaklida h’am, shuningdek jah’onning kwp tillariga qilingan tarjima shaklida h’am (inglizcha, frantsuzcha, urdu, rus va wzbek tillarida) nashr etilishi swzimizga isbot –dalildir. İkki fozil shaxslar Mir Abu Tolib va Muh’ammad Afzal Buxoriy xizmatlari tufayli “Temur tuzuklari” fors tilida bizgacha etib kelgan. Bu tarjimaning mwtabar qwlёzmalari Rossiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya, Frantsiya va boshqa mamlakatlar xazinalarida mavjud. “Temur tuzuklari”ning forsiy matni 1783, 1785, 1890 va 1963 yillari ovrupo va sharq tillaridagi tarjimalari bilan birga nashr etilgan. “Temur tuzuklari”ni twliq 1857 yili Xivada Muh’ammad Yusuf Rojiy tomonidan va 1858 yili Pah’lavon Niёz devon tarafidan turkiy-wzbek tiliga tarjima qilingan. Ularning birinchisi “Tuzuki Temuriy”, ikkinchisi “Malfuzot” nomi bilan malum. Yana bir tarjima Xwjand qozisi Nabijon mah’dum tarafidan, Qwqon xoni Muh’ammad Alixon (1821-1858 yy.)ning topshirig’iga binoan amalga oshirilgan. “Temur tuzuklari” asarini Alixon Twra Sog’uniy 1967 yili Mir Abu Tolib tarjimasini wzbekchaga tarjima qilgan edi. 1990 yili Alixon Twra tarjimasini “Temur tuzuklari”ni Bombay nashri matni asosida Habibullo Karamatov yana bir tarjimani amalga oshirib, nashr ettirdi. “Temur tuzuklari”ning manba sifatidagi tarixiy ah’amiyati buyuk ekanligi mutaxassislarning unga bwlgan katta etiboridan bilish mumkin. Asarning sakkizta mwtabar qwlёzmasi Toshkentda, Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud.
9.2.3. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” “Tavorixi guzida, Nusratnoma” (“Saylanma solnomalar, G’alabalar kitobi”) nomli tarixiy asar XU1 asrda yaratilgan ёzma obidadir. Ushbu asar muallifining nomi ishonarli va qatiy aniqlanmagan. Tadqiqotchilar orasida bu xususda turlicha fikrlar mavjud. Sharqshunoslardan A.A.Semenov, R.G.Mukminova va V.P.Yudin ushbu kitobni Shayboniyxon tomonidan ёki uning faol ishtirokida ёzilgan, deb h’isoblaydilar.
101 Ushbu asarni chuqur va atroflicha wrgangan A.M.İkromovning fikricha, “Tavorixi guzida, Nusratnoma” ijodkori mashh’ur “Shayboniynoma” dostonining muallifi Muh’ammad Solih’dir. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asari muqaddimasida muallif wzini “Ojiz”, “G’arib”, “Hokisor” deb ataydi. U Munke qoon nomiga ёzilgan “Tavorixi jah’onkushoy”, G’ozonxonning qizi nomiga bitilgan “Tavorixi guzida” va Mirzo Ulug’bek nomidan ёzilgan “Muntah’ab ut-tavorixi shoh’iy” nomli kitoblardan saylab tartib qilish h’aqida buyruq olganligi va unda Shayboniyxon tarixini h’am qwshib bir asar yaratganligi va unga “Tavorixi guzida, Nusratnoma” deb ot qwyganligini ochiq aytadi35. Bundan malum bwlishicha, asar Shayboniyxonning topshirig’i bilan saroyga yaqin turgan tarixchilarning biri tomonidan yaratilgan. Ushbu asar 1502-1505 yillar orasida ёzilgan bwlib, ikki mustaqil qismdan - “Tavorixi guzida” va “Nusratnoma”dan iborat. Birinchi qismda Wg’izxon va qadimgi turklar, Chingizxon h’amda uning Mwg’uliston, Dashti qipchoq, Movarounnah’r va Eronda h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi, ikkinchi qismda esa Shayboniyxon tavalludidan (1451 y.) to uning Movarounnah’rni istilo qilishigacha (1500-1505 yy.) Dashti qipchoq h’amda Movarounnah’rning ijtimoiy-siёsiy ah’voli baёn qilingan. “Tavorixi guzida, Nusratnoma”ning ikkinchi qismi zwr ilmiy ah’amiyatga ega. Unda Shayboniylar qwshinining tuzilishi, uning etnik tarkibi, shuningdek, kwchmanchilarning Qorakwl, Hisor, Chag’oniёn, Wratepa h’amda Xwjand viloyatlarida qilgan talon-tarojlari h’aqida muh’im va qimmatli malumotlar bor. Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda sodir bwlgan voqealarning vaqti aniq kwrsatilgan. Bundan tashqari, Shayboniyxon qwshinlari tarafidan Farg’ona viloyatining bosib olinishi faqat “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarida twg’ri va twliq ёritilgan. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarining faqat ikkita qwlёzma nusxasi bizgacha etib kelgan. Ulardan biri Sankt-Peterburgda, ikkinchisi esa Angliyaning Britaniya muzkyida saqlanmoqda. Kitobning matni faksimilesi (fotonusxa) zarur ilmiy izoh’lar va tadqiqotlar bilan 1967 yili Toshuketda A.M.İkromov tomonidan elon qilingan. Undan ayrim parchalar rus tilida 1969 yili Olma-Otada V.P.Yudin tomonidan elon qilingan. 9.2.4. “Zubdat ul-asar” “Zubdat ul-asar” (“Colnomalar sari”) nomli turkiy-wzbek tilidagi tarixiy asarning muallifi Abdulla Nasrulloh’iy ёki Abdulla ibn Muh’ammad ibn Ali Nasrulloh’ bwlib, u XU asrning ikkinchi yarmi va XU1 asrning birinchi yarmida wtgan balxlik tarixnavis olimdir. Tarixchi XU asrning 80-90-yillarida Balx h’okimi Temuriyzoda Badiuzzamon Mirzoning xizmatida bwlgan. Hirot Shayboniyxon tomonidan 1507 yili ishg’ol etilganjan keyin uning xizmatiga kirgan. 1510 yili Muh’ammad Gayboniyxon h’alok bwlganidan keyin, uning wg’li Muh’ammad Temur Sulton h’uzuriga, Samarqandga kelgan.
35 Таварихи гузиде, нусратнама. Исследование, критический текст, аннотированное оглавление и таблица сводных оглавлений А.М.Икрамова.-Ташкент: 1977. 18-19 бетлар. 102 Bobur Mirzo 1511 yili Samarqandga kelganida Abdulla Nasrulloh’iy Shayboniy Sultonlar bilan Toshkentga kelgan va Suyunchxojaxonning xizmatiga kirgan. Oradan kwp wtmay tarixchi Suyunchxojaxonning wg’li, Shoh’ruh’iya h’okimi Keldi Muh’ammad nomi bilan h’am mashh’ur, Sulton Muh’ammadning xizmatiga ёllangan va 1525 yili uning topshirig’i bilan wzining “Zubdat ul-asar” nomli kitobini ёzgan. “Zubdat ul-asar” umumiy tarix ywnalishida ёzilgan va qadim zamonlardan to 1525 yilgacha musulmon mamlakatlarida yuz bergan ijtimoiy-siёsiy voqealarni qisqacha baёn qiladi. Asar 11 qism, fasldan iborat bwlib, uning oxirgi 11 qismi yangi h’isoblanadi. Unda XU1 asrning birinchi choragida Xuroson va Movarounnah’rda sodir bwlgan voqealar birmuncha keng ёritilgan. Ayniqsa, Shayboniy sultonlar Suyunchxojaxon, Kwchkinchixon, Jonibek Sulton, Ubaydullaxon, Muh’ammad Temur Sulton bilan Bobur Mirzo va uning siёsiy ittifoqchilari Safaviylar wrtasida Movarounnah’r uchun davom etgan qurolli kurash, Suyunchxojaxon bilan Sulton Saidxon wrtaisdagi 1512-1514 yillardagi toju taxt uchun bwlgan kurash va Farg’onaning Shayboniylar tomonidan qaytadan bwysundirilishi, Shayboniylarning 1514, 1520, 1524 yillari Xuroson ustiga qilgan h’arbiy yurishlari va Balxning 1526 yili bwysundirilishi, Shayboniylarning qozoq sudtonlari, xususan Qosimxon (1511-1523 yy.) wrtasida Sirdarё bwyida joylashgan Yassi, Savron, Suzoq, Sayram va boshqa shah’arlar uchun olib borilgan kurashlar tarixi birmuncha keng baёn etilgan. Ushbu qimmatli asarning faqat ikkita qwlёzmasi saqdanib qolgan bwlib, biri Toshkentda, Sharqshunoslik institutida (İnv.№ 608) va ikkinchisi Sankt- Peterburgdagi RF FA Sharqshunoslik instituti shah’ar bwlimida (D.104) raqami ostida saqlanmoqda. 9.2.5. “Vaqoyi” “Vaqoyi”- voqealar Zah’iriddin Muh’ammad Boburning jah’onga “Boburnoma” nomi bilan mashh’ur bwlgan shoh’ asarining asl nomidir. Muallif asarda wzining wn ikki ёshida Farg’ona viloyati podshoh’i, deb kwtarilgan vaqtidan boshlab, h’aёtining oxiriga qadar bwlib wtgan voqealarni yilma-yil baёn qilgan. Dunёda mavjud asarning barcha qwlёzmalarida bir necha yil, xususan 1509-1518, 1521-1524 yil voqealari baёni tushib qolgan. Bobur Farg’ona viloyati h’okimi Temuriy Umar Shayx Mirzoning (1461- 1494 yy.) twng’ich wg’li, 1483 yilning 14 fevralida Andijon shah’rida tug’ilgan. U 1494 yilning 5 iyunida, h’ijriy isobda wn ikki ёshida h’alok bwlgan otasi wrniga Farg’ona taxtiga wtqaziladi. Lekin oradan kwp vaqt wtmay, mamlakatda avj olgan wzaro kurash natijasida mag’lubiyatga uchrab, Farg’onani tashlab chiqishga majbur bwladi. Uning 1497-1500 yillari Samarqand taxti uchun olib borgan kurashi h’am muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bobur 1504 yilga qadar Farg’ona va Samarqand uchun kurashdi, ammo Temuniylar wzaro birlasha olmadilar. Natijada, u tajribali Shayboniyxon bilan bwlgan janglarda mag’luyuiyatga uchrab, wz yurtini tark etib, omad va baxt izlab Kobulga ywl oldi. Kobulni egallagan Bobur wz mavqeini asta-sekin mustah’kamlab bordi. 103 1511 yilning kuzida Bobur Ozarbayjon va Eron podshoh’i Shoh’ İsmoil Safaviyning (1502-1524 yy.) h’arbiy ёrdamiga tayanib, Samarqandni uchinchi bor egallashga muvaffaq bwldi. Ammo uning wz xalqi etiqodi – sunniy mazh’abni inkor etib, kishilarga shialar kiyimida kwrinishi, ah’olini undan ixlosini qaytardi. Bu safargi Boburning bobo meros poytaxt Samarqanddagi h’ukmronligi bir yilga h’am etmadi. 1512 yilning bah’orida Kwli Malik (Xayrobod bilan Qorakwl orasida joylashgan mavze) degan joyda bwlib wtgan jangda Shayboniylardan Ubaydullaxon, Muh’ammad Temur Sulton, Jonibek Sulton va boshqalarning birlashgan kuchlari uning qwshinlarini tor-mor keltirdi. Bobur Hisori shodmon tomonga chekindi va qariyb ikki yil mobaynida wsha viloyatda kun kechirdi va 1514 yili yana Kobulga qaytdi. U 1514-1525 yillar orasida Shimoliy Hindistonga, uni bwysundirish maqsadida besh marta qwshin tortadi, lekin faqat swnggi yurishi (1525 y.) natijasida boy va ulkan mamlakatni egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga asos soldi. Uning davlati g’arbda yanglish Buyuk mwg’ullar nomi bilan mashh’ur bwlib ketgan, aslida esa bu Hindistondagi Temuriylar ёki Boburiylar davlatidir. Bobur 1530 yilning 26 dekabrida Hindistondagi poytaxti Agra shah’rida vafot etdi. Ammo uning vasiyatiga kwra, keyincha uning xoki Kobul shah’ridagi wzi asos solib obod qilgan bog’ga kwmildi. Uning qabr toshi keyincha chevarasi Nuriddin Muh’ammad Jah’ongir (1605-1627 yy.) tomonidan wrnatilgan. Bobur istedodli qalam soh’ibi sifatida ikki devon-sherlar majmuasi, aruz ilmiga oid risola, islom qonunshunosligi masalalariga bag’ishlangan “Mubayyin” nomli masnaviysi, Ubaydulla Xoja Ah’rorning “Volidiya” risolasining turkiy tarjimasi, musiqa va h’arbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus yangi alifbo “Xatti Boburiy” ixtirochisi h’amda “Vaqoyi” asarining ijodkoridir. “Vaqoyi” memuar – xotira tipidagi asar bwlib, wzining baёn uslubi bilan “Temur tuzuklari”ni eslatadi. Kitobda Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Hisori shodmon, Chag’oniёn, Kobul, Xuroson poytaxti Hirot h’amda Shimoliy Hindistonning XU asr ikkinchi yarmi va XU1 asr birinchi wttiz yilligidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli batafsil ёritilgan. Asar mazmunini shartli uch qismga bwlish mumkin: 3. Farg’ona va Movarounnah’r voqealari davri (1494-1504 yy.); 4. Kobul va Xuroson voqealari davri (1504-1525 yy.); 5. Hindiston voqealari davri (1525-1530 yy.). Siёsiy voqealar baёnidan tashqari, asar geografik h’amda etnografik malumotlarga boy. Undan Farg’onaning turk-mwg’ul qabilalari, kwchmanchi wzbeklar qwshini tuzilishi, Movarounnah’r, Xuroson va Hindiston xalqlarining urf-odatlari, h’ayvonoti, nabototi, parrandalari va boshqalar twg’risida tafsilotlar h’am wrin olgan. “Vaqoyi” asari asl matni uch marta, birinchi marta 1857 yili Qozonda N.İ.İlminskiy tomonidan Buxoro qwlёzmasi va ikki marta 1905 va 1970 yillari Angliyaning poytaxti London shah’rida A.Beverij xonim tomonidan Haydarobod qwlёzmasi asosida chop qilingan edi.
104 1995-1996 yillari yapon olimi Eyji Manu “Vaqoyi” asari matnini twrtta turkiy va uchta forsiy qwlёzmalari asosida tuzib, unga mukammal kwrsatkichlarni aloh’ida jild sifatida ilova qildi. Bu tadqiqotchi keyincha yapon tilida tarjima va kwrsatkichlarni ikki jildda chop etdi. Kirill-rus alifbosida 1948-1949 yillari ikki jildda S.Mirzaev va P.Shamsiev tomonidan birinchi bor va 1960 yili bir jild sifatida chop qilingan edi. 2002 yili S.Hasanov tomonidan P.Shamsiev, S.Mirzaev va Eyji Manu nashrlari asosida “Vaqoyi” asar matnini chop etdi. Ammo bular va boshqa nashrlar ushbu jah’onga mashh’ur asarning asl nusxasining ilmiy akademik nashri emas. Garchi “Vaqoyi” asl nusxa matni ilmiy asosda tiklanmagan bwlsa-da, uni tarjima qilish, wrganish h’ali asar twla tugamasdan oldin boshlangan edi. İlk marti “Vaqoyi” asarini fors tiliga tarjima qila boshlagan va bir qismini tarjima qilgan shaxs Boburning safdoshi va sadri Shayx Zayn Xavrfiy (vaf.1534 y.) edi. Asar butunlay tugamasdan turib, undan bir nusxani Bobur kwchirtirib Movarounnah’rga jwnatgan edi. “Vaqoyi” bilan tasodifan tanishgan Boburning chevarasi Sulton Salim, bwlg’usi Jah’ongir otalig’i, manaviy ustozi Qutbiddin Muh’ammad Beklarbegi wg’li Beh’ruzxon Navrangxondir. U Mirzo Poyanda Hasan G’aznaviydan asarni fors tiliga tarjima qildira boshlaydi. Ammo tarjimon vafot etgach, Muh’ammad Quli Hisoriyni bu ishga jalb etib, 1586 yili tarjima nih’oyasiga etadi. Uchinchi marta “Vaqoyi”ni fors tiliga tarjima qilish tashabbuskori Boburning nabirasi Jaloliddin Muh’ammad Akbar (1556-1605 yy.) edi. U asarni Bayramxon wg’li Abdurah’imxonga tarjima qildirib, uning kwplab nusxalarini nafis mwjaz rasmlar bilan bezattirgan. Forsiy tildagi ushbu uchchala tarjima asl matnni tiklashda katta ilmiy ah’amiyatga ega. “Vaqoyi” asari g’arb olimlari ichida mashh’ur va juda katta obrw-etiborga molik. Asar ingliz tiliga uch marta 1826, 1921 va 1990 yillari twla tarjima qilingan bwlsa, uning ixcham va qisqartirilgan nashrlari wn beshdan ziёddir. Aytish mumkinki, swnggi ikki yuz yil davomida ingliz sharqshunoslari “Vaqoyi” asarini juda jiddiy wrganmoqdalar va maxsus Boburshunoslik ilmiy ywnalishiga asos solganlar. Asarning forsiy toshbosma matni h’am mavjud. Kitob yana ikki marta frantsuz tiliga, nemis, turk, yapon, h’ind, urdu, turk, qozoq tillariga tarjima qilingan. Umuman, sharq tarixiga oid asarlar ichida “Vaqoyi” bksak mavqega ega. Shunday tarixiy obida twg’risida uch marta akademik S.Azimjonova tomonidan rus tilida kitoblar chop etilgan bwlsa-da, wzbek tilidagi tadqiqotlar asosan filologik ywealishda amalga oshirilgan. “Vaqoyi” birinchi galda tarixiy manba va u boshqa soh’a mutaxassislari uchun h’am bebah’o obida va ibratli namunadir.
9.2.5. “Shayboniynoma” “Shayboniynoma” tarixiy dostonining muallifi Muh’ammad Solih’ (taxm. 1455-1535 yy.) bwlib, turkiyzabon bilkut qabilasidan chiqqan. Shoh’ruh’ va Mirzo 105 Ulug’bek davrida zwr nufuzsha esha bwlgan amir Shoh’malikning nabirasi. Otasi amir Nur Saidbek h’am yirik amirlardan bwlib, avval Mirzo Ulug’bek, swngra Sulton Abu Said Mirzo xizmatida bwlgan, 1464-1467 yillari Xorazmda h’okim bwlgan va 1467 yili Sulton Abu Saidning farmoni bilan qatl etilgan. Muh’ammad Solih’ning ёshligi Hirotda kechgan va wsha erda wqib nashu namo topgan, swngra Sulton Husayn, 1494 yildan Samarqandda katta nufuzgu ega bwlgan Temuriy amirlardan Darvish Muh’ammad tarxon va xoja Ubaydulla Ah’rorning wg’li Muh’ammad Yaxё, 1500-1504 ymllari Buxoro va Chorjwydagi noib bwlib, shundan keyin to vafotiga qadar, Shayboniylardan Muh’ammad Sulton (vaf. 1505 y.) va Ubaydullaxonning kotibi bwlib xizmat qilgan. Muh’ammad Solih’ning yaratgan tarixiy dostoni “Shayboniynoma”da Muh’ammad Shayboniyxonning h’aёti va olib borgan urushlari h’aqida sheriy uslubda h’ikoya qilinadi. Asar qah’ramonning tug’ilganidan boshlab, to 1505 yilgacha Dashti qipchoq, Movarounnah’r h’amda Xorazmning ijtimoiy-siёsiy tarixidan baxs yuritadi. Dostonda qwshinlarning ёvuzliklari, meh’natkash xalqning og’ir ah’voli, Qorakwl, Qarshi va Huzorda Shayboniylarga qarshi kwtarilgan qwzg’olonlar h’aqida h’am qimmatli malumotlar uchraydi. Asar geografik va etnografik malumotlarga h’am boydir. “Shayboniynoma” asari 1505 yildan keyin ёzilgan. Uning ikkita nodir qwlёzmalari saqlanib qolgan bwlib, biri Avstriyaning Vena shah’rida, ikkinchisi esa Sankt-Peterburg universiteti kutubxonasida saqlanadi. Kitob 1885 va 1908 yillari asd matni va 1961 va 198. Yillari krill alifbosidagi tabdili chop etilgan.
9.2.6. “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” asarlarini yaratgan Abulg’ozi Bah’odirxon, h’am Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida mashh’urdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tug’ilgan va 1619 yilgacha ana shu shah’arda istiqomat qilgan. Swngra inilari Habash va İlbors bilan toju taxt uchun bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va İmomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh’ topdi. Akasi İsfandiёr 1623 yili xon bwlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga h’okim etib tayinlandi. Lekin 1627 yili İsfandiёrxonning wzi bilan bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchradi. Bu safar Abulg’ozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan İshimxon (1598-1628 yy.) h’uzurida panoh’ topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1628 yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulg’ozixon Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi. Oradan kwp vaqt wtmay, Abulg’ozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy wtar wtmas, İsfandiёrxon uni Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab h’ibsga oldi va Eronga, shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.) h’uzuriga omonat36 tariqasida berib yubordi. Abulg’ozixon wshanda İsfah’ondagi Taborak qalasiga qamab qwyildi va shu tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg’ozi qamoqdan qochdi
36 Омонат – тобелик аломати. Ўрта аср анъаналарига кўра, тобелмкни қабул қилган ҳукмдорнинг саройига фарзандлари ёки яқин қариндошларидан бирини гаров тариқасида юборган. Бу ерда шунга ишорат. 106 va kwp mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi. 1643 yili, İsfandiёrxon vafotidan bir yil wtgach, Orol wzbeklari uni xon qilib kwtardilar. Wsha yili Abulg’ozixon Xivadagi raqiblari ustidan h’am g’alaba qozondi va Xiva taxtiga wtirdi. Abulg’ozixon keng malumotli bwlishi bilan bir qatorda, feodal h’ukmdor h’am edi. U wz faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini h’imoya qildi. Abulg’ozixon 1663 yili toju taxtni wg’li Anusha (1663-1687 yy.)ga qoldirib, umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag’ishlaydi. U 1664 yili vafot etgan. “Shajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning wrta asrlardagi tarixini wrganishda bosh manba bwlib xizmat qiladi. “Shajarayi turk va mwg’ul” 1664 yili ёzilgan, lekin Abulozixonning og’ir dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan. Asar 1X bobining davomi, yani 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning topshirig’i bilan Mah’mud ibn mulla Muh’ammad Urganjiy degan olim tomonidan ёzilgan. Asarning I-IV boblari h’am wsha Mah’mud ibn Muh’ammad Urganjiyning qalamiga mansubdir. “Shajarayi turk va mwg’ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat. Muqaddimada asosan asarning ёzilishi sabablari h’aqida gap boradi. I bobda Odam Atodan to Mwg’ulxongacha, II bobla Mwg’ulxondan Chingizxongacha, III bobda Chingizxlnning tug’ulishidan to vafotigacha, IV bobda Wgaday qoon va uning Mwg’ulistonda h’ukmronlik qilgan avlodi, V bobda Chig’atoyxon va uning Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, yani Eronda h’ukmronlik qilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jwjixon va uning Dashti qipchoqda podshoh’lik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnah’r, Qozog’iston, Sibir va Qrimda h’ukmronlik qilgan farzandlari va, nih’oyat, IX bobda Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoh’lik qilgan avlodi bilan bog’liq voqealar baёn etilgan. Asarning I-VIII boblari umumlashtiruvchi xarakterga ega bwlib, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va shuningdek yana wn sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi yangi h’isoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixi keng va atroflicha baёn etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg’oziy Bah’odirxon zamonida obod bwlgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi shah’ar, Buldumsoz, Bag’dod, Kot, Durun, Qumkent, Mizdah’kan, Dorug’an ota, Boqirg’on, Xos minora, İsm Mah’mud Ota, Chilik kabi shah’arlar, Amudarё va darё wzanining wzgarishi, xivalik turkmanlarning og’ir ah’voli, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi bilan Buxoro wrtasidagi siёsiy munosabatlar h’aqida h’am qimmatli malumotlar uchraydi. Abulg’oziy Bah’odirxon va uning “Shajarayi turk va mwg’ul” asari tez orada ilmiy jamoatchilikning daqqat-etiborini qozondi. U XVIII asrdaёq bir necha, nemis va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima qilindi. Wtgan asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va G.S.Sablukov), frantsuz (P.İ.Demezon), turk (Ah’mad Vefiq posha) tillariga tarjima qilindi. Asar 1897-1913 yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili fors tillariga tarjima qilindi. Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P.İ.Demezon 107 (1871-1874 yy.) amalga oshirgan nashrlari mukammal va zwr ilmiy qimmatga egadir. Abulg’oziy Bah’odirxon asarining xorijiy tillariga tarjima qilinishi va dunё bwylab tarqalishi bwyicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vaqoyi” asari bilan qiёslash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy qiymatga ega ekanligini kwrsatadi.
9.2.7. “Firdavs ul-iqbol” “Firdavs ul-iqbol” (“Jannat bog’i”) nomli Xorazm tarixi bwyicha yaratilgan shoh’ asarning ijodkorlari XU111 asr swnggi choragi va X1X asrda wtgan yirik shoir, tarjimon va tarixnavis Shurmuh’ammad ibn Avazbiy Munis (1778-1829 yy.) va uning jiyani Muh’ammad Rizo Erniёzbek wg’li Ogah’iydir (1809-1847 yy.). Munis Xorazmning qadimda yirik shah’ar bwlgan Kot qishlog’ida dunёga kelgan, Xiva madrasalarida tah’sil kwrgan, 1800 yildan boshlab xon saroyida sarkotib bwlib xizmat qilgan. U 1829 yili 51 ёshida vafot etgan. Munis atroflicha malumot olgan, turli fanlar, xususan adabiёt va tarixdan keng xabardor bwlgan etuk olim va istedodli shoir sifatida tarixda qoldi. U 1806 yili Eltuzarxon (1804-1806 yy.)ning topshirig’i bilan “Firdavs ul-iqbol” asarini ёza boshlaydi. Lekin asar ayrim sabablarga kwra, tugallanmay qolgan. Munis ajoyib xattot sifatida “Savodi talim” nomli maxsus risola ёzgan. U zwr tarjimon bwlib, Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” asari tarjimasini h’am boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjima qilib tugatgan edi. Ogah’iy h’am asli Kot qishlog’idan. Munisning jiyani va uning qwlida tarbiya topgan. Yaxshi wqib, turli fanlarni, xususan tarix va adabiёtni chuqur egallagan. Munisning vafotidan (1829 y.) keyin saroyni tark etib, ota kasbi- miroblik bilan kun kechirgan. U 1847 yili vafot etgan. Ogah’iy h’am istedodli shoir, yirik tarixnavis olim va moh’ir tarjimon sifatida shuh’rat topti. U tog’asi Munis boshlagan “Firdavs ul-iqbol” asarini oxiriga etkazdi. Undan tashqari, “Riёz ud-davla” (“Davlatning jannat bog’i”), “Zubdat ut- tavorix” (“Tarixlar sarasi”), “Jomi ul-voqeoti sultoniy” (“Culton voqealarining majmuasi”) va “Gulshan ud-davlat” (“Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asarlarni h’am ёzgan. Bulardan tashqari, Ogah’iy zabardast tarjimon sifatida 19 asarni wzbek tiliga tarjima qilgan bwlib, ularning ichida Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Nizomuddin Ah’mad Hiraviyning “Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlar h’am bor. Munis va Ogah’iyning tarix soh’asidagi eng katta ilmiy ishi “Firdavs ul- iqbol” asarining yaratilishi edi. Kitobda Xorazmning qadim zamonlardan to Qwng’irot sulolasidan37 chiqqan Alloh’qulixon (1825-1842 yy.) zamonigacha bwlgan tarixdan baxs yuritadi. “Firdavs ul-iqbol” asari muqaddima va besh bobdan iborat. 1806 yili boshlangan va 1840 yili ёzib tamomlangan.
37 Қўнғирот сулоласи – Хоразмни 1804-1920 йиллар орасида идора қилган сулола. Асосчиси Элтузархон(1804-1806 йй.). 108 Muqaddimada Eltuzarxon nomiga h’amdu sano wqiladi, Munisning xon xizmatiga kirish sabablari aytiladi va asar mundarijasi keltiriladi. Asarning 1-11- boblarida islomiyatdan avval wtgan piyg’ambarlar, eskm tarix kitoblarida turk-mwg’ul qabilalarining ajdodi h’isoblangan Ёfas ibn Nuh’ va Qwng’irot amirlarining ilk tarixiga bag’ishlangan. Uchinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, Mwg’ul imperiyasining Chingisxon zamonidan to Oltin Wrda xoni Berdibek (1357-1361 yy.) davrigacha bwlgan tarixi baёn etilgan. Twrtinchi bob Xorazmning Shayboniylar davri (1511-1804 yy.)dagi ijtimoiy-siёsiy tarixi h’aqidadir. Beshinchi bob Xiva xonligining 1804-1825 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Munis va Ogah’iyning mazkur asarining asosiy ah’amiyati shundaki, unda Xorazmning qariyb 300 yillik (1511-1825 yy.) tarixi yaxlit, xronologik tartibda baёn etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy malumotlarga nih’oyatda boy. Kitobda, masalan, Xorazm (Xiva xonligi) wramida istiqomat qilgan turkman, qoraqalpoq va qozoq xalqlari va ularning mamlakatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni, katta er egaligi, meh’natkash xalq ah’voli, soliq va jarimalar, xiroj, zakot, peshkash, tansuqot va h’okazo, wn twrt urug’ning tarqatib yuborilishi, 1714, 1722-1723 va 1768 yillari sodir bwlgan ocharchilik va qah’atchilik, Xorazm shah’arlari Urganch, Kot, Vazir, Yangi shah’ar, Tirsak, Gandumkon, Hazorasp, Shah’obodlarning umumiy ah’voli, turkmanlar va wzbeklarning etnik tarkibi, Xiva xonligining boshqa mamlakatlar, xususan, Eron, Buxoro xonligi va Rossiya bilan bwlgan iqtisodiy va siёsiy munosabatlari xususida qimmatli malumotlarni uchratamiz. “Firdavs ul-iqbol” asari tarixchilar tomonidan kam wrganilgan. Uning qwlёzma nusxalari Wzbekiston, Rossiya va boshqa mamlakatlar kutubxonalarida saqlanadi.
9.2.8. “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” (“Sultonlar shajarasi va xoqonlar tarixi”) asarining muallifi Mirza Olim Toshkandiydir. Uning twla ismi Mirza Olim ibn domla Mirza Rah’im Toshkandiydir. U wz davrining keng malumotli va tanparvar kishilaridan bwlgan. Asar X1X asr oxirida ёzib tamomlangan. “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” Farg’onaning ёki Qwqon xonligining XU-X1X asrlar orasidagi tarixini wz ichiga oladi. Muallif ayniqsa 1842-1875 yillar tarixini keng ёritgan. Kitobning twrtta mwtabar qwlёzmalari WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud. U Qwqon xonligi tarixini wrganishda muh’im manbalardan bwlib xizmat qiladi. 9.2.9. “Shajarayi Xorazmshoh’iy” “Shajarayi Xorazmshoh’iy” va “Xorazm tarixi”(1910-1918 yy.) asarlari muallifi serqirra istedod soh’ibi Muh’ammad Yusuf ibn Bobojonbek Baёniy (1858-1923 yy.)dir. Baёniyning naslu nasabi Xiva xonligini kwp yillar idora qilgan Qwng’irotlar sulolasiga borib ulanadi. Otasi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarxon (1804-1806 yy.)ga nabira bwladi. 109 Muh’ammad Yusuf Baёniy ёshligidan yaxshi tarbiya topdi, keng malumot oldi. Arab va fors tillarini yaxshi wrgandi, adabiёt, tarix, tibb va musiqa ilmlarini egalladi. Shu bilan birga xattotlik ilmini h’am yaxshi wrgandi. U, ayniqsa xatlarning rayh’oniy, suls, kufiy va shikasta turlari bwyicha moh’ir xattot, musiqa ilmida, ayniqsa tanbur va g’ijjak chalishda mah’oratli sozanda bwlib etishdi. Baёniy mumtoz adabiёtni, xususan sher ilmini h’am puxta egalladi, wz zamonining shoiri sifatida dong taratdi. U mumtoz sheriyatning barcha turlarida ijod qildi. Wzidan bir sheriy twplam, devon qoldirdi. Devoni qwlёzmasi WzR FA ning Sharqshunoslik instituti fondida saqlanmoqda. Baёniy asosan yirik tarixnavis olim, Munis va Ogah’iylarning davomchisi sifatida shuh’rat qozondi. Bu soh’ada u ikki yirik asar yaratdi. Baёniyning “Shajarayi Xorazmshoh’iy” asarida Xorazmning turklarning qadimgi podshoh’i Ёfas wg’lon, Ёfas ibn Nuh’dan to Qwng’irot sulolasigacha kechgan tarixi baёn etilgan. Asarning eng qimmatli qismi Muh’ammad Rah’im avval (1806-1873 yy.) va Asfandiёrxon (1910-1918 yy.) davrigacha bwlgan swnggi qismidir. Olimning ikkinchi tarixiy asari “Xorazm tarixi” kitobida Xorazmning 1910- 1918 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixi keng ёritilgan. Muh’ammad Yusuf Baёniy moh’ir tarjimon sifatida h’am nom qoldirgan. U kwpgina muh’im tarixiy asarlarni arab va fors tillaridan wzbek tiliga tarjima qilgan. Abu Jafar Muh’ammad ibn Jarir at-Tabariyning “Kitob ar-rasul va-l muluk va-l-xulafo”, Darvesh Ah’madning “Cah’oyif ul-akbar”, Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma” asarlari ana shular jumlasidandir. Baёniyning “Shajarayi Xorazmshoh’iy” asarining (1911-1913 yillari ёzib tamomlagan qismi, yani Muh’ammad Rah’imxon soniy zamonidan sayyid Asfandiёrxon h’ukmronligi davrini wz ichiga olgan 15- va 16- boblari İqboloy Azizova tarafidan swz boshi va zarur izoh’lar bilan, 1991 yili “Meros” twplamida nashr etilgan.
9.3. Turkiy-wzbek tilidagi manbalar xususiyatlari X-XIV asrlarga oid turkiy tildagi ёzma manbalar nisbatan kam saqlanib qolgan. Mavjudlari esa h’ali munosib tarzda manbashunoslik nuqtai-nazaridan wrganilib, ilmiy muomalaga kiritilgani ywq. Yani u manbalar tarix ilmida wz wrnini egallagani ywq. X-XIV asrlarga oid turkiy tildagi ёzma manbalar twg’risida shuni qayd etish zarurki, ularda h’am arab va fors tillaridagi manbalarga xos umumiy xususiyatlar wxshash desak bwladi. Ёzuv xususida turkiy va fors tili h’arflari aynan bir xil, yani 32 h’arfdan iborat. Turkiston kitobi tarixining tadqiqotchisi E.O.Oxunjonov wz ilmiy izlanishlarida ёzma manbadarni kitobat tarixi nuqtai nazaridan ochib bergan. XV asrdan boshlab yaratilgan tarixiy, badiiy va ilmiy asarlar qwlёzmalari, kitoblari birinchi navbatda ёzuv, xat turi xususiyatlari, kitobat fani, sanati jih’atidan aloh’ida yuksak saviyasi, badiiy ziynat-bezaklari bilan ajralib turadi. Aksariyat manbalar Temuriylar davrida Mir Ali Tabriziy tomonidan ixtiro qilingan eng gwzal nastaliq xatida bitilgan. 110 Temuriylar va Shayboniylar davrida h’amda keyinroq yaratilgan qwlёzmalar asosan podshoh’ va aёnlar uchun mwljallangan. Mana shuning uchun h’am ular kitobat sanatining shoh’ asarlari darajasida yaratilgan. XVIII-XIX asrlardagi ёzma manbalar qwlёzmalarini ikki guruh’ga ajratish mumkin. Bir guruh’i – shoh’ona qwlёzmalar. İkkinchi guruh’i esa keng jamoatchilik va wrta h’ol ziёlilar uchun yaratilgan kwlёzmalar. Bularning h’ar biri materal va saviya bilan ajralib turadi. İkkinchi guruh’ qwlёzma kitoblarida matn mazmuniga h’am etibor berilgan, lekin qwlёzma uchun ishlatilgan materiallar, ziynat va bezaklar wrta miёna, bah’oli qudrat, ammo etarli sanat asari va ilm-fan uchun bemalol foydalansa bwladigan manba saviyasida yaratilgan. XIX asrda kwproq qwlёzmalarni ёzishda ilm ah’li orasida xatti mulloyi, talabalar xati va yangi ixtiro qilingan shikasta xati keng tarqaldikim, shiddatli taraqqiёt, ayniqsa toshbosma va mixbosma kitoblarning kwpayishi, ananaviy mwtabar qwlёzmalarini yaratilishini kamayishiga olib keldi. Bu davr qwlёzmalar xususiёtlari kitobat sanati nuqtai nazaridan olima E.M.İsmoilova tomonidan aniqlangan va uning asarlarida baёn etilgan. Qwqon xonligi tarixi manbalari xususiyatlari olimlardan R.N.Nabiev, H.N.Bobobekov, Sh.Voh’idov, T.Biysembiev va boshqalarning tadqiqotlarida tah’lil etilgan. XIX asr Xorazm tarixiy asarlari qwlёzmalari Q.Munirov va N.Komilov tadqiqotlarida wrganilgan. Yurtimizda yaratilgan aksariyat qwlёzmalar, xususan Wzbekiston Fanlar Akademiyasining Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondidagilar mashh’ur xattot Abduqodir Murodov tomonidan tadqiq etilgan. Ammo shu paytgacha, turkiy-wzbek kitobi tarixiy manba sifatida aloh’ida wrganilmadi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, h’ali turkiy tildagi jah’on qwlёzma fondlarida mavjud ёxma manbalar twda aniqlangani va ilmiy muomalaga kiritilgani ywq. Mavjud va aniqlangan ёzma manbalar yurtimizning kwp asrlik uzoq tarixi, uning boy ёzma madaniyatidan guvoh’lik berib, kelajagi porloq ekanligiga twla ishonch uyg’otadi.
9.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1.B.A.Axmedov. Wzbekiston tarixi manbalari.-T.: «Wqituvchi». 2001. 2.T.S.Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar.-T.: «Wqituvchi». 1993. 3.Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D.Yu.Yusupova, R.P.Djalilova.-T.: «Fan». 1998. 4.B.A.Axmedov. İstoriko-geograficheskaya literatura. Sredney Azii XVI-XVIII v.- T.: «Fan». 1985. 5.T.K.Beysenbiev «Tarixi Shaxrixi» kak istoricheskiy istochnik. Alma-Ata. 1987. 6. Q.Munirov. Xorazmda tarixnavislik.-T.: 2002. 7. H.N.Bobobekov. İstoricheskaya literatura o Kokandskom xanstve. K.-T.: 1977.
9.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 111 1.«Qutadg’u bilik» asarining tarixiy ah’amiyati nimada? 2. «Temur tuzuklarida» asarining wzbek davlatchiligi tarixini wrganishdagi wrni? 3. Boburning «Vaqoyi» asarining tarixiy ah’amiyati nimada? 4. Xorazm xonligida yaratilgan wzbek tilidagi qanday tarixiy asarlarni bilasizmi?
10-mavzu. Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida
Darsning mazmuni: Alisher Navoiy nasriy asarlarining tarixiy manba sifatida asosiy xususiyatlari, ularning manbashunoslikdagi ilmiy ah’amiyati talabalarga tushuntiriladi.
Reja: 10.1.Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar. 10.2. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi. 10.3. «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari. 10.4. «Tarixi muluki Ajam» asari. 10.5. «Xamsat ul-mutah’h’irin» risolasi. 10.6. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi. 10.7. «Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi. 10.8.Foydalaniladigan adabiёtlar rwyxati. 10.9. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Xamsa, h’olot…
10.1.Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar. Ushbu maruzada Alisher Navoiy (1441-1501) nasriy asarlarining tarixiy manba sifatidagi xususiyatlariga etibor bermoqchimiz. Chunki Navoiyning ulkan sheriy merosi, dostonlari va asarlari badiiy adabiёt namunasi sifatida keёingi XX asrda h’am yurtimizda juda katta etiborga sazovor bwlgan bwlsa-da, ammo uning tarix ilmiga qwshgan ulkan h’issasi, bizning fikrimizcha, tarixchi olimlarimiz etiboridan chetda qolib keldi. Maxsus tarixiy asarlari h’am faqat filologik nuqta-i nazardan wrganildi, xalos. Alisher Navoiy asarlarini manbashunoslik nuqta-i nazaridan tadqiq qilish uchun ming mukammal asarlar yigirma tomligini asos qilib olinish mumkin. Alisher Navoiy nasrda «Munojot», «Tarixi anbiё va h’ukamo», «Tarixi muluki Ajam», «Xamsat ul-mutah’ayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pah’lavon Muh’ammad», «Vaqfiya», «Majolis un-nafois», «Nasoyim ul- muh’abbat», «Mezon ul-avzon», «Munshaot», «Muh’okamat ul-lug’atayn» kabi asarlari bilan h’am aruz nazariyasi, h’am tilshunoslik, h’am adabiёtshunoslik bilan bir qatorda tarixi ilmi taraqqiёtiga katta h’issa qwshdi.
10.2. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi
10.3. «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari. 112 Alisher Navoiyning «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari 890/1485 va 904/1498-1499 yillar orasida tasnif etilgan bwlib, unda Odam Atodan boshlab, oltmish oltita payg’ambarlar va wn bitta donishmandlar twg’risida ixcham, lekin juda jonli va qiziqarli malumotlar baёn etilgan. Malumki, Alisher Navoiyga qadar h’am anbiёlar h’aqida turli rivoyatlar, qissalar mavjud bwlgan. Ayniqsa, «Quroni karim»da va eng qadimiy manbalarda, umumiy tarixga oid Abu Jafar Tabariyning (836-923) «tarixi ar- rusul va muluk», Abu Rayh’on Beruniyning «Osor ul-boqiya», h’amda Abu Sulaymon ibn Dovud binni Abu-l-Fazl Muh’ammad binni Dovud al- Banokatiyning (vaf. 730/1330) «Ravzatu Oli al-bob fi tavorix al-akobir va-l- ansob» (1317) ёki «Tarixi Banokatiy» (XIV asr) nomli, Hamdulloh’ binni Abu Bakr binni Ah’mad binni Nasr al-Mustavfi Qazviniyning (vaf. 750/1350) «tarixi Guzida» (744/1343), Abulqosim Firdavsiyning «Shoh’noma», Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» va boshqa shu kabi asarlarda tarixiy voqealar, shuningdek, diniy tarixga oid malumotlar kwp. Wz davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy h’am bunday manbalarni wrganib chiqqan, ular bilan yaqindan tanishgan. Bu asarlar aksariyati arab va fors tilida bwlgani uchun, Alisher Navoiy turkiy-wzbek tilida, kwplab qissalarni qiёsiy wrganish asosida wz asarini yaratdi. U asar mazmun jih’atidan umumiy tarixga oiddir. Bu asar ikki qismdan iborat. Birinchi qismda Odam Atodan tortib, nuh’, İso, Muso, Yaqub, Sulaymon, Dovud, Yusuf va boshqa payg’ambarlar h’aёtiga oid turli naqllarni baёn etadi, h’ar bir tarix oxirida ruboiy keltirilib, ularning h’aёtiga lirik xotima yasaydi. Kitobning ikkinchi qismida mashh’ur donishmandlar h’aёti lavh’alari, ularning h’ikmatlari keltiriladi. Masalan, G’arbda Pifagorga nisbatan bergan bir iborani Alisher Navoiy Buqrotus h’akim nomidani shunday keltirilgan: «Yaxshi swz kwngulni ёritur va yaxshi xam kwzning nemati arusidurkim, aning mah’ri shukrdir». Butun umri va faoliyati davomida olimlarni qadrlagan Alisher Navoiy ularning tarixini anbiё, payg’ambarlar tarixidan keyin, ularni birgalikda bitgani aloh’ida tah’singa sazovor h’oldir. Bu kitob tarixchi, olim va shoirlarga qadimgi davr izoh’i uchun muh’im manba vazifasini wtashi mumkin. Bu asarni manbashunoslik fanida aloh’ida wrganish shuning uchun h’am zarurki, tarixga oid asarlarda tafsilotlari keltirilmay, juda kwp wrinlarda mayg’ambarlar va ularning h’aёtiga oid voqealarga murjaat qilish uchraydi. Manna shu jih’atidan Alisher Navoiy asari h’am tarixchi olimlar, h’am tarixni wrganuvchi talabalar uchun katta ah’amiyat kasb etadi. Shuning bilan birga, u asarda alisher Navoiyning mashh’ur tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiyga munosabati baёn etilgan. Navoiy uning «Zafarnoma» asari muqaddimasini zikr qlar ekan, tarixchini «mavlono sharaf ul-millat va davla», yani «davlat va millat sharafi» deb tariflaydi.
10.4. «Tarixi muluki Ajam» asari
113 Alisher Navoiyning ikkinchi tarixiy asari «Tarixi muluki Ajam»dir. 890/1485 yildan swng yaratilgan bu asarda Eronda h’ukmronlik qilgan twrt sulola: Peshdodiylar, Kaёniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar twg’risida malumot keltirilgan. Asar oxirida Sulton Husayn Mirzo madh’i wrin olgan. Agar biz avvalroq yaratilgan «Saddi İskandariy» dostonida h’am twrt sulola h’aqidagi malumot borligini nazarda tutsak, doston yaratish jaraёnida Alisher Navoiy twplagan malumotlarni maxsus tarixga oid asar sifatida ijod qilgan kwrinadi. Bunda Alisher Navoiy yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar qatorida yana Abu-l- Hayr Nasiriddin Abdulloh’ binni Umar ul-Qozi Bayzaviyning (vaf.685/1266) «Nizom ut-tavorix» (ёzilgan 674/1275), Abu Homid G’azzoliyning (1058-1111) «Nasih’at ul-muluk» va boshqa asarlarni, xususan wz zamondoshi Mir Muh’ammad Mirxondning «Ravzat us-safo» asaridan boxabar h’olda, Eron tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli, bu kitobni turkiy tilda yaratdi. Ushbu asardagi shaxslar twg’risidagi malumotlar Alisher Navoiy wzining dostonlarida h’am mavjudligini eslatib wtgan. Bu asar ilmiy tanqidiy matnini sharqshunos L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini h’imoya qilgan edi. Afsus h’amon uning tanqidiy matni chop etilmagan. «Tarixi muluki Ajam» asarini malum darajada, «Xamsa», xususan «Saddi İskandariy» dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida h’am qabul qilish mumkin. Uning ichidagi malumotlarning sheriy ifodasi «Saddi İskandariy»da keltirilgan bwlib, ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiёsiy wrganish Alisher Navoiyning tarixchi olim sifatidagi ijod qirralarini ochishga rdam berishi mumkin.
10.5. «Xamsat ul-mutah’h’irin» risolasi Alisher Navoiyning uchinchi memuar biografik asari «Xamsat ul- mutah’h’irin»dir. U Abdurah’mon Jomiy vafotidan swng, yani 898/1492 yildan keyin yaratilgan. Bu risola Alisher Navoiyning piri, ustozi va dwsti Abdurah’mon Jomiyga bag’ishlangan bwlib, ikki buyuk ijodkor wrtasidagi g’aroyib voqealar baёni, Jomiyning shajarasi, asarlari nomlari va ularga berilgan bah’olardan iborat. Uni memuar-ёdnoma asar deb atash mumkin. Ushbu risola mazmunini ikki buyuk shaxs asarlaridagi lavh’alar, xususan «Nasoyim ul- muh’abbat», «Majolis un-nafois» h’amda ularning wzaro xatti kitobati, ayniqsa, «Muraqqai Mir Alisher» twplamidagi Jomiyning dastxat maktublari boyitishga xizmat qiladi.
10.6. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi Alisher Navoiyning twrtinchi tarixiy asari, memuar biografik xarakterdagi risola bwlib, u «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» deb nomlanadi. Wziga «otaday» meh’ribon bwlgan Sayyid Hasan Ardasher twg’risidagi asar twg’ridan twg’ri «Holot» yani biografiya deb ataladi. Asar tasnif odobiga kwra, «Bismilloh’ir- rah’monir - rah’iym» swzidan swng keladigan «Hamd» Alloh’ madh’i wrniga nasimga murojaat bilan boshlanadi, asar mazmuni shunday xarakterlanadi: «Soliki foniy va gavh’ari koniy, orifi maoniy Sayyid Hasani Ardasher 114 (rah’matulloh’i) siyar va h’olotida». Yani bu asar «wtkinchi foniy dunёdagi solik, gavh’arlar koni va manolar orifi Sayyid Hasan Ardasher biografiyasi» deb ataladi. Asar boshida muallif Sayyid Hasani Ardasherning otasi twg’risida qisqa malumotlarni keltiradi, undan swng, Alisher Navoiy uning wzi h’am ёshligida otasi kabi Boysung’ur Mirzo xizmatida bwlgani, turli soh’alar bwyicha bilim olganini ёzadi. Temuriylar saroyida xizmat qilib, doim h’urmat va etiborda bwlgani, h’atto Sulton Husayn Mirzo unga katta davlat lavozimini taklif qilganida, dunё ishlaridan yuz wgirib, darveshlikni ixtiёr etganini zikr etadi. Risolada Sayyid Hasan Ardasherning tarixi, uning badiiy didi, turkiy va forsiy tildagi adabiёtni yaxshi bilishi, imom G’azzoliyning «Kimiё-i saodat», Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarlarini xush kwrishi, h’aёtida bwlib wtgan voqealar tafsilotilarining eng muh’imlari zikr etiladi. Natijada, kitobxon kwz wngida Temuriylar zamoni ziёlilarining ёrqin vakili siymosi tarixi namoёn bwladi. Wsha davr ijtimoiy h’aёtiga tasavvur talimoti katta tasir wtkazganini kwramiz. Chunki, etiqod yuzasidan Sayyid Hasan Ardasher davlat lavozimidan voz kechgen shaxsdir. Sayyid Hasan Ardasher nomini Alisher Navoiy wzining «Majolis un- nafois», «Nasoyim ul-muh’abbat» asarlarida chuqur h’urmat bilan ёd etadi. Umuman, «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi Temuriylar davri ijtimoiy- madaniy h’aёtini aks ettirgan muh’im tarixiy manbadir. Unda Alisher Navoiy wzining h’aёtida juda katta rol wynagan katta zamondoshi Sayyid Hasan Ardasherga munosib tarixiy ёdgorlik wrnatadi.
10.7. «Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi Alisher Navoiyning beshinchi tarixiy asari h’am memuar biografik xarakterdagi risola bwlib, unda wsha davrning eng mashh’ur va benazir kurashchisi va turli fanlar bilimdoni twg’risidagi «Holoti Pah’lavon Muh’ammad»dir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis» asarida ushbu shaxs twg’risida quyidagi malumotni keltiradi: «Pah’lavon Muh’ammad Kushtigirkim, kwp fazoyil bila orastadurkim, kushti bovujud ulkim, uning andoq h’aq va mulkidurkim, malum emasikm, h’argiz bu fanda andoq paydo bwlmish bwlg’oy. Wzga fazoyiliga kwra va din martabasidur, musiqiyda idvor ilmida davrining benaziridur, chun kamoloti izh’or min ash-shamsdur, sharh’ qilmoq eh’tiёj ermas». Risolada biz Pah’lavon Muh’ammadning wz davrining benazir kishisi bwlganligi, qirq yil davomida alisher Navoiyga meh’ribonchilik kwrsatganligi, favqulodda xotiraga egaligi, barcha zamondoshlari izzat h’urmatiga sazovor bwlgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega kurashchi ekanligini kwramiz. Uni barcha kechik zamondoshlari, Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Zayniddin Vosifiy, Mirza Muh’ammad Haydar h’am ajoyib kurashchi va oliyjanob inson, bastakor ekanligini tasdiqlaydilar. Bu asarda temuriylar davri XV asr ikkinchi yarmi madaniy h’aёtiga oid qimmatli malumotlar keltirilishi bilan muh’im xususiyat kasb etadi. Bu risola h’am avvalgi «Xamsat ul-mutah’ayyirin» va «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» 115 kabi XV asr ikkinchi yarmi Temuriylar davri tarixi twg’risidagi qimmatli manbadir. Nomlari zikr etilgan besh sof tarixiy asarlardan tashqari Alisher Navoiy quyidagi asarlari, yani «Mah’bub ul-qulub», «Majolis un-nafois», «Munshaot», «Nasoyim ul-muh’abbat» va h’atto sof lingvistik xarakterdagi «Muh’okamat ul- lug’atayn» asarida h’am tarix ilmi uchun muh’im malumot bor. Alisher Navoiy tarixchi olim sifatida asarlarida, xususan «maxbub ul- qulub»da ijtimoiy guruh’lar twg’risidagi muloh’azalarni baёn etgan, «Majolis un-nafois» asarida 450 dan ortiq davlat arbobi shoir va sanat shaydolari h’aqida, «Nasoyim ul-muh’abbat» asarida esa 750 dan ziёd avliёlar twg’risdagi malumotlar keltirilgandir. «Vaqfiya» asarida esa Alisher Navoiyning qanday mol-mulk egasi bwlgani, h’amda ularni jamiyat uchun vasiyat qilganligi baёn etiladi. Alisher Navoiyning «Munshaot» asari, h’amda u tartib bergan «Muraqqa Mir Alisher»da jamlangan maktublar mazmuni, Alisher Navoiyning h’aёti va faoliyati turli qirralarini va wz davri ijtimoiy, siёsiy va madaniy h’aёtini ёritishda juda katta tarixiy, ilmiy ah’amiyatga ega h’ujjatlardir. U tartib bergan Xoja Ubaydulloh’ Ah’ror, uning muridlari va Abdurah’mon Jomiyning dastxat maktublarini tartibga keltirib, maxsus «Muraqqa Mir Alisher» nomli dastxat avtograflardan iborat qimmatli 594 ta maktubni kitob h’oliga keltirgizib, bizga meros qoldirgan. Ushba muraqqa asosida doutorlik dissertatsiyasini ёzib sharqshunos Asomiddin Wrinboev tarix fanlari doutori degan unvonga ega bwldi. Keyingi yillarda olim ular twg’risida rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir necha kitob chop etib Alisher Navoiyning tarix soh’asidagi kwrsatgan xizmatini dunёga namoyish etdi. Alisher Navoiy yirik tarixchilar Muh’ammad Mirxond, Davlatshoh’ Samarqandiy va G’iёsiddin Xondamirlarning h’omiy va murabbiysigina emas, balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi xizmatlari h’am aloh’ida etiborga loyiq, deb wylaymiz. Amir Temurning wzi tarix ilmi taraqqiёtiga juda katta etibor berdi. Sultoni soh’ibqiron wz «Tuzuklar»ini yaratib, wzbek davlatchiligi taraqqiёtiga bebah’o h’issa qwshdi. Mirzo Ulug’bek «Tarixi arbai ulusi Chingiziy»nomli juda qimmatli tarixiy asarni talif qilishda shaxsan wzi qatnashdi. Bundan tashqari bu davrda yashab ijod etgan jah’onga mashh’ur tarixchilar G’iёsiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Muiniddin Natanziy, Abdurazzoq Samarqandiy, Muh’ammad Mirxond, G’iёsiddin Xondamir va boshqalar asarlari h’amon mutaxassislar uchun qimmatli tarixiy manba, bitmas-tuganmas xazinadir. Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida zikr etilgan mol-mulk h’am uning wz davri yirik mol-mulk, davlat egasi ekanligini kwrsatadi. Mirzo Muh’ammad Haydarning ёzishicha, Alisher Navoiyning bir kunlik daromadi wn sakkiz ming shoh’ruxiy ekan. Tarixchining ёzishicha, Sulton Husayn davlat tepasiga kelgach, butun marh’amatini Alisher Navoiyga kwrsatadi. U esa wz wrnida mol-mulkini yurt obodonchiligi, olimu-fozillarga h’omiylik qilishga qaratgan. Tarixchilar G’iёsiddin Xondamir, Zah’iriddin Bobur va boshqalarning ёzishicha, alisher 116 Navoiycha h’ech kim kwp binoi-h’ayr, xalq uchun imoratlar va binolar qurmagan ekan. Ah’li fazl va h’unarga murabbiy va muqavviyligi h’am juda mashh’ur. Alisher Navoiy wzining tarixiy asarlarida bwlib wtgan voqea va h’odisalarga, shaxslarga bah’o berishda yuksak insonparvarlik g’oyalaridan kelib chiqdi. Uning tarixchi olim sifatidagi amaliy faoliyati turkiy wzbek tilidagi tarix ilmini yuksaklikka kwtardi. Maxsus asar, ixcham risola, tazkira va maktublar yaratib, turkiy tildagi tarix ilmining keyingi rivoji va taraqqiёti uchun zamin yaratdi. Alisher Navoiy wzining «Muh’okamat l-lug’atayn» asarida siёsiy h’okimiyat va til, madaniyat siёsati xususida quyidagi h’aqli fikrlarni baёn etadi: «...to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tila birla jilva berdi...» Yani mamlakatlar arab xalifalari va sultonlari davrida sheriyat kotibi arab tilida ijod etdi. Mamlakatlarning bazilarida «sort salotini mustaqil bwldilar, ul munosabat bila frsigwy shuaro zuh’ur qildilar». «To mulk arab sort salotinidin turk xonlarg’a intiqol topti, Huloguxon zamonida sultoni soh’ibqiron Temur Kwragon zamonidin farzandi xalafi Shoh’ruh’ Sultonning zamonining oxirigacha turk tili bila shuaro paydo bwldilar». Alisher Navoyining yuqorida keltirgan muh’im fikri faqat sheriyatga emas, balki umuman madaniyat, shu jumladan tarix ilmiga h’am twla tadbiq etsa bwladi. Buning ёrqin misoli sifatida Alisher Navoiy yaratgan nasriy asarlar bwlib, ularni keyincha Zah’iriddin Muh’ammad Bobur, Darvish Muh’ammad Buxoriy, Abulg’oziy Bah’odirxon, Munis, Ogah’iy, Baёniy va boshqalar davom ettirdilar.
10.8. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.
1.Wzbek adabiёti tarixi. Besh tomlik. 2 tom. XV asrning ikkinchi yarmi.-T.: 1972. 2. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn oltinchi tom. Tarixi anbiё va h’ukamo. Matnni nashrga tayёrlovchi L.Xalilov.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 2000. 97-194 betlar. 3. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn oltinchi tom. Tarixi muluki Ajam. Nashrga tayёrlovchi L.Xalilov.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 2000. 196-257 betlar. 4. L.Xalilov. Texnologicheskoe issledovanie sochinenie Alishera Navai «Tarixi muluki Ajam». Avtoref. Diss.. kand. Filol. Nauk.-T.: 1975 5. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi tom. Xamsat ul-mutah’ayyirin. P.Shamsiev matni asosida tarjima va izoh’llarni twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1999. 5-85 betlar. 6. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi tom. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. P.Shamsiev matni asosida tarjima va
117 izoh’llarni twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1999. 87-120 betlar. 7. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn beshinchi tom. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. P.Shamsiev matni asosida tarjima va izoh’llarni twldirib, nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1999. 103-120 betlar. 8. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi tom. Mah’bub ul-qulub. Matnni izoh’llar bilan nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1998. 5-130 betlar. 9. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn ettinchi tom. Nasoyim ul-muh’abbat. Nashrga tayёrlovchilar S.G’anieva, M.Mirzaah’medova.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 2001. 10. X.İ.İslamov «Nasayimul muxabbat» Alishera Navai i ego nauchno-kriticheskiy tekst. Avtoref. Diss...k.dilol. n.-T.: 1990. 11. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi tom. Vaqfiya. Muwaddima matnini tayёrlovchi İ.Shamsimuh’ammedov, Matni izoh’lar bilan nashrga tayёrlovchi S.G’anieva.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1998. 232-270 betlar. 12. Subtelny M.E. The vaqfia of Mir Alisher Nava’I as apologia|| Journal Turkish Studies. V.15. Department of Eastern languages and civilizations. Harvard University. 1991. 13. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar twplami. Yigirma tomlik. Wn twrtinchi tom. Munshaot. Matnni izoh’llar bilan nashrga tayёrlovchi S.G’anieva va Q.Ergashev.-T.: WzR FA «Fan» nashriёti. 1998. 131-229 betlar. 14. Tursunov Yu. «Munshaot» - kak istoriko – literaturnıy istochnik v izuchenii jizni i deyatelnosti Alishera Navai. Avtoref. Dis... kand. Filol. n.-T.: 1986. 15. Pisma avtografı Abdurraxmana Djami iz «Alboma Navaoi»/ Predisl. Perevod i komm. A.U.Urunbaeva.-T.: «Fan» 1982.
10.9. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 1.Alisher Navoiyning tarixga oid qaysi asarlarini bilasiz? 2. «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari nimaga bag’ishlangan? 3. «Tarixi muluki Ajam» asarida qaysi sulolar h’aqida swz boradi? 4. «Xamsat ul-mutah’ayyirin» asari kimga bag’ishlangan? 5. «Holot Sayyid Hasan Ardasher» asari kim twg’risida? 6. «Holot Pah’lavon Muh’ammad» asari mazmunini swzlab bering?
11-mavzu. Wzbekistoning XVI-XIX asr birinchi yarmi tarixi fors tilidagi manbalar
Darsning mazmuni: XVI-XIX asr birinchi yarmida yaratilgan fors tilidagi manbalar taxlil etiladi.
118 Reja:
11.1. Muh’im ijtimoiy siёsiy voqealar. 11.2. Fors tilidagi manbalar. 11.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 11.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.
Asosiy tushunchalar: manbalar, ashtarxoniylar, mang’itlar, minglar, Buxoro amirligi, Qwqon xonligi, Xiva xonligi.
11.1. Fors tilidagi manbalar. 11.2.1. «Fath’noma» “Fath’noma” nomli tarixiy mavzudagi sheriy doston mualifi Mulla Shodiydir. Uning h’aёti va ilmiy –adabiy faoliёtiga oid malumotlar juda kam. Shayboniyxonning inisi Mah’mud Sulton xizmatida bwlganligi va uning topshirig’i bilan wzining “Fath’noma” dostonini ёzganligi, uni 1502 yili tugatgan bwlib, ayni shu davrda 55 ёshda bwlganligi malum, xalos. “Fath’noma” tarixiy doston bwlib, unda Shayboniyxon tavallud topgan 1451 yildan to Dashti qipchoq wzbeklari tomonidan Samarqandning istilo etilishi, swnggi marta 1501 yil iyun oyigacha bwlgan asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar keng ёritilgan. Xorazm va uning Urganch, Vazir va Adoq singari shah’arlari, Dashti qipchoqning ah’olisi, xususan mang’itlarning turish-turmushi, shuningdek, Shayboniyxon askarlarining Turkiston, Andijon, Buxoro, Dabusiya va Qarshi viloyatlarini ishg’ol qilganliklari h’aqida qimmatli malumotlar mavjud. Asar h’ozircha bironta tilga tarjima qilinmagan. Uning qwlёzma nusxalari kwpgina mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanadi. Rossiya va MDH mamlakatlarida “Fatxnoma” dostonining beshta qwlёzmasi mavjud. Bulardan ikkitasi Sankt-Peterburg Davlat universiteti kutubxlnasida, ikkitasi Dushanbeda va bittasi WzR FA Sharqshunoslik institutida (İnv. № 5369) saqlanadi. Toshkentdagi qwlёzma juda qimmatli bwlib XU1 asrda kwchirilgan va unda turli mavzudagi 9-ta ajoyib miniatyura bilan bezatilgan.
11.2.2. “Shayboniynoma” “Shayboniynoma” fors tilida bitilgan sheriy doston bwlib, uning muallifi atoqli shoir va tarixnavis olim Kamoliddin Binoiydir (1453-1512 yy.). Uning asli ismi Ali ibn Muh’ammad al-Haraviy. Kwproq Kamoliddin Binoiy nomi bilan mashh’ur. Hirotda kwzga kwringan memor ustod Muh’ammadxon Sabz oilasida dunёga kelgan. Ёshlik paytlari og’ir sharoitda, Shoh’ruh’ Mirzo vafotidan keyin mamlakatda kuchayib ketgan toju taxt uchun kurash va wzaro urushlar sharoitida kechdi. Malumki, 1458 yili Qora qwyunlular sulolasidan38 bwlgan Jah’onshoh’ (1438-1467 yy.) Xurosonga bostirib kirdi va Hirotni egalladi. Lekin oradan kwp
38 Қора қўюнлу – 1380-1468 йиллари Ироқи Ажам ва Озарбайжонни идора қилган сулола, асосчиси Қора Муҳаммад Турмуш (1380-1389 йй.). 119 vaqt wtmay, 1459 yili Temuriyzoda Sulton Abu Said Mirzo qwshinlarining tazyiqi ostida poytaxt shah’ar va mamlakatni bwshatib chiqishga majbur bwldi. Ushanda Jah’onshoh’ yuz nafar h’unarmand oilani wzi bilan birga Fors viloyatiga olib ketdi. Bular orasida memor Muh’ammad Sabz va uning oilasi qariyb uch yil Sherozda istiqomat qilib, 1461 yili yana Hirotga qaytib keldi. Manbalarning guvoh’lik berishiga qaraganda, Kamoluddin Binoiy keng malumotli kishi bwlib, sheriyat, insho, iloh’iёt, musiqa va tarix ilmlarini chuqur bilgan. Bundan tashqari u memorchilik sanatida h’am wz zamonasining peshqadamlaridan h’isoblangan. Muh’ammad Sabz va uning wg’li ishtirokida qurilgan binolar Hirotda va mamlakatning boshqa shah’arlarida juda kwp bwlgan. Masalan, 1481 yili h’ozirgi Afg’onistonning Mozori sharif shah’rida, eski nomi Xoja h’ayron, Ali ibn Abu Tolib (656-661 yy.) mozori tepasiga qurilgan muh’tasham maqbara va boshqa binolar shular jumlasidandir. Shoir va olimning “Binoiy” deb taxallus tanlashi h’am mana shundandir. Binoiy oradan kwp vaqt wtmay Tabrizga kelib qoldi va 1492 yilga qadar Sulton Yaqub Oq Qwyunlu (1478-1490 yy.) saroyida xizmat qildi. 1492 yili u yana Hirotga qaytdi. 1495 yili ayrim sabablarga kwra, wzining swzlariga qaraganda, bazi h’asadgwylarning ig’vosi tufayli, Samarqandga ketib qoldi. Binoiy dastlab xoja Ubaydulla Ah’rorning twng’ich wg’li va sulukda vorisi xoja Qutbuddin Yaxё, swng Zah’iriddin Bobur, undan keyin 1501 yili to umrining oxirigacha, Shayboniyxon h’uzurida uning saroy shoiri va tarixchisi bwlib xizmat qildi. 1507 yili Binoiy Shayboniyxon bilan birga Hirotga keldi va1510 yilgacha ona shah’rida istiqomat qildi. 1511 yili shah’arga İsmoil Safaviy qwshinlari yaqinlashishi bilan, u yana Movarounnah’rga ketib qoldi va Qarshi shah’rida kun kechirdi. Kamoluddin Binoiy 1512 yili Qarshi mudofaachilari safida turib shah’arni Safaviylardan h’imoya qildi va wsha jangda h’alok bwldi. Kamoliddin Binoiy istedodli shoir va ulkan tarixshunos olim sifatida tarixda qoldi. U Markaziy Osiё, Wzbekiston va Qozog’istonning XV asrning swnggi choragi va XV asrning boshlaridagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda aloh’ida qiymatga ega bwlgan “Shayboniynoma” nomli tarixiy dostonini ёzdi. Binoiyning“Shayboniynoma” asari h’am“Tavorixi guzida, nusratnoma” va Mulla Shodiyning “Fatxnoma” asarlari bilan bir rejada ёzilgan bwlib, Shayboniyxon tavalludidan to Dashti qipchoq wzbeklari tomonidan Movarounnah’r va Xorazmni 1505 yili bwysundirilishiga qadar zu h’ududda bwlib wtgan tarixiy voqealar h’aqida h’ikoya qilinadi. Asar 1505-15-7 yillari orasida ёzilgan. “Shayboniynoma”da 1450-1505yillar orasida yuz bergan ijtimoiy-siёsiy voqealar qisqa, lekin aniq baёn etilgan. U muh’im geografik, masalan, Sirdarёning wrta oqimida joylashgan Sabron, Sig’noq, Arquq, Wtror, Yassi, Wzgand, Oqqwrg’on va Xorazmga tobe shah’arlardan Urganch, Vazir, Buldumsoz, Adoq va boshqa joylar h’aqida h’amda etnografik, masalan Dashti qipchoqlik wzbek qabilalari va ularning ijtimoiy-siёsiy h’aёtdagi mavqei h’aqidagi dalillarga boy asardir. Bundan tashqari, asarda Shayboniy amirlar va askarlarining faoliyati h’aqida muh’im malumotlarni uchratish mumkin. 120 “Shayboniynoma” asari matni chop etilmagan. Lekin uning qwlёzma nusxalari kwp tarqalgan. Faqat WzR FA Sharqshunoslik instituti qwlёzmalari xazinasida etti mwtabar nusxa mavjud. Bulardan biri, inv.№ 844, eng qadimgi bwlib, Shayboniyxon h’aёt chog’ida uning shaxsiy kotibi Muh’ammad Mwmin tarafidan kwchirmlgan, ayrim satrlari esa Shayboniyxonning wz qwli bilan kwchirilgan. Yana bir etiborli qwlёzma raqami № 3422 bwlib, ushbu asarning xorazmlik mashh’ur tarixchi va tarjimon Muh’ammad Yusuf Baёniy (1858-1923 yy.) tomonidan qilingan wzbekcha tarjimasidir. Kitobdan ayrim parchalar rus tilidagi majmualarda elon qilingan.
11.2.3. “Meh’monnomayi Buxoro” “Meh’monnomayi Buxoro” nomli Wzbekiston va Qozog’iston, balki Markaziy Osiёning XV asr II - yarmi –XVI asr boshlaridagi voqealar baёni mavjud qimmatli tarixiy asar ijodkori Fazlulloh’ ibn Ruzbexondir. Uning twliq ismi Fazlulloh’ ibn Rwzbexon al-İsfah’oniy bwlib, kwpincha xoja Mullo nomi bilan mashh’ur bwlgan. Ruzbexon 1457 yili Fors viloyatining Xunji qishlog’ida tavallud topgan. Otasi Jaloluddin Ruzbexon yirik iloh’iёt va fiqh’ olimi, mansabdor bwlgan. Fazlulloh’ ibn Ruzbexon asosiy malumotni İsfah’on maktablari va madrasalaridan birida oldi, swng bilimini yanada kengaytirish va chuqurlashtirish maqsadida ikki marta 1474 va 1482 yillari Arabistonga bordi va yirik iloh’iёt olimi shayx Jamoluddin Ardastoniy (1474 yili vafot etgan) h’amda misrlik mashh’ur tarixshunos va tilshunos olim Shamsuddin Muh’ammad as-Saqaviy (1427-1497 yy.)dan talim oldi. Xullas, Fazlulloh’ ibn Ruzbexon wrta asr fanining birmuncha soh’alarini, xususan, iloh’iёt, fiqh’, falsafa, tarix va Sharq adabiёtini keng va chuqur egallagan olim bwlib etishgan. Bu h’ol uning Sulton Yaqub Oq quyunlu (1479-1490 yy.), Sulton Husayn Mirzo (1470-1506 yy.) Shayboniyxon, va, nih’oyat Ubaydullaxon saroyida zwr extibor qozondi va xizmat qildi. Bunda tashqari va eng muh’imi, u bir necha fan soh’alarida yirik asarlar ёzib qoldirdi. Fazlulloh’ ibn Ruzbexon “Halli tajarrid” (“Abstraktsiyaning h’al etilishi”), “Taliqot bar muxolot” (“Aqlga sig’madigan (narsalar)ning izoh’i”), “Badi uz- zamon fi qissayi Xayy ibn Yaqzon” (“Xayy ibn Yaqzon” qissasida zamon badialari”), “Tarixi olamoroyi Aminiy” (“Aminiyning olamga bezak bwluvchi tarixi”), “İbtol najh’ al-botil va axmol kashf al-otil” (“Notwg’ri ywldan voz kechish va bidatni inkor etish”), “Suluk al-muluk” (“Podshoh’larning xulq-atvori h’aqida (risola)”) va “Meh’monnomayi Buxoro” nomli asarlarni yaratgan. 1509 yili yaratilgan “Meh’monnomayi Buxoro” asari Muh’ammad Shayboniyxonning 1508-1509 yil qish oylarida qozoq sultonlari Jonish Sulton, Ah’mad Sulton va boshqalarning ulusi ustiga uyushtirgan h’arbiy yurishi tarixini baёn etadi. Bu yurish Fazlulloh’ ibn Ruzbexon keltirgan malumotlarga qaraganda, mazkur sultonlarning 1508 yilning kuzida va 1508-1509 yilning qish oylarida Movarounnah’rning wtroq tumanlari ustiga qilgan talonchilik xurujlariga javoban u.shtirilgan. Fazlulloh’ ibn Ruzbexon bu .rishda shaxsan ishtirok etgan, yuz bergan voqealarning kwpchiligini wz kwzi bilan kwrgan, bazilarini esa xon va uning yaqin 121 kishilaridan eshitgan. Asar XV asrning ikkinchi yarmiga oid, shuningdek, wzbek va qozoq xon va sultonlarining kelib chiqishi h’amda ularning wzaro munosabatlari h’aqidagi voqealar esa Shayboniyxonning qwlida bwlgan “Nasabnoma” ёki “Tarixi Humoyun” deb ataluvchi kitob asosida ёzilgan. “Meh’monnomayi Buxoro” asarining kwlёzma nusxalari kam. Hozirgacha dunёda uning faqat ikkita nusxasi borligi aniqlangan. Ulardan biri muallif dastxati bwlib, WzR FA Sharqshunoslik institutida 1414 tartib raqami ostida saqlanmoqda. İkkinchisi Turkiyada, “Nuri Usmoniya” kutubxonasiga qarashlidir (Tartib raqami 3431). Ushbu qwlёzma asosida asar matnini eron olimi Manucheh’r Setude 1962 yili chop etgan. Ruscha qisqartirilgan tarjimasini R.P.Jalilova Moskvada 1976 yili nashr etgan. Asarning biz uchun qimmati shundaki, unda Dashti qipchoq, Turkiston va qozoq ulusi geografik h’olati, wzbek va qozoqlarning kelib chiqishi, ularning etnik tarkibi, turmushi, urf-odati, shuningdek, boylarning xwjaligida qul meh’natidan foydalanish h’ollari h’aqida benih’oyat qimmatli malumotlar uchraydi. Unda Gayboniyxonning qozoqlar ustiga yurishini g’ayridinlar ustiga yurish deb oqlashga h’arakat qilingan.
11.2.4. “Habib us-siyar fi azbor afrod ul-bashar” va G’iёsiddin Xondamirning tarixiy asarlari “Habib us-siyar fi azbor afrod ul-bashar” (“İnson xabarlari va fardlarida dwstning tarjimai h’oli”) nomli mashh’ur tarixiy asar muallifi G’iёsiddin Xondamirdir (1475-1535 yy.). Uning twliq ismi G’iёsiddin Muh’ammad ibn xoja Burxoniddindir. Otasi xoja Humomiddin Muh’ammad Temuriylardan Sulton Mah’mud Mirzo (1459-1494 yillari Chag’oniёn, Huttalon, Qunduz, Bag’lon va Badaxshon h’okimi)ning vaziri bwlgan. Ona tarafidan tarixchi Muh’ammad Mirxond nabirasidir. Xondamir 15-16 ёshligi chog’ida Alisher Navoiyning etiborini qozonadi va uning kutubxonasiga xizmatga qabul qilinadi. U to Navoiy vafotiga qadar, yaeni 3 yanvar 1501 yilgacha xizmatda bwldi va boy kutubxonasiga mutasaddilik qildi. Xondamir wzining keng va chuqur malumotliligi, ilm-fanga chanqoqligi va saloh’iyati bilan kwplarning tah’siniga sazovor bwldi. Uning h’aqida Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasida mana bularni wqiymiz: “Mavlono Xondamir Mirxondning farzandidir va saloh’iyatli yigitdir. Tarix ilmida mah’orati bordir...”39 Alisher Navoiy vafot etgandan keyin Xondamir mamlakatda kuchayib ketgan waro kurash, ayniqsa saroy afjiga mingan fmsqu fujurlar oqibatida Balxga ketib qoldi va Badiuzzamon mirzo (1496-1506 yillari Balx h’okimi, 1517 yida vafot etgan)ning shaxsiy krtib sifatida xizmatiga kirdi. 1507 yili Hirot Shayboniyxon tomonidan ishg’ol etilgandan keyin u Zah’iriddin Muh’ammad Bobur h’uzuriga ketib qoldi. 1512 yili Bobur Movarounnah’rdan siqib chiqarilgach, Xondamir Garjistonga bordi va to 1514 yilgacha Pasht qishlog’ida istiqomat qildi. U asosan ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwldi.
39 Алишер Навоий. Асарлар. 12 жилд.-Т.: 1966.-125 бет. 122 1514-1517 yillari Xondamir Balx uchun kurash olib borgan Badiuzzamon mirzoning wg’li Muh’ammad Zamon bilan birga bwlib, uning kotibi sifatida xizmat qildi. Muh’ammad Zamon Safaviylardan engilgach, Xondamir yana Garjistonga qaytib bordi va ilmiy faoliyatini davom ettirdi. 1521 yili Xondamir vazir Habibullo Sovajiyning taklifi bilan Hirotga qaytib bordi va uning topshirig’i bilan wzining yirik tarixiy asari “Habib us-siyar”ni ёzishga kirishdi. Oradan olti yil wtgach, 1527 yilning iyuo oyida Xondamir Hirotni tark etdi va bu safar Hindistonga ketib qoldi. Qishni u Qandah’orda kechirdi va 1528 yilning 17 sentyabrida Agraga kelib tushdi va Bobur xizmatiga qabul qilindi. Bobur vafotidan swng uning twng’ich wg’li va taxt vorisi Humoyun (1530-1542, ikkinchi marta 1555-1556 yy.) bilan birga bwldi. Tarixchi Deh’lida vafot etdi va vasiyatiga kwra mashh’ur Nizomuddin Avliё mozorida Amir Xusrav ёniga dafn etildi. Xondamir sermaxsul olim edi. Movarounnah’r, Turkiston, Yaqin va Wrta Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga oid wnga yaqin asar ёzib qoldirgan. “Xulosat ul-axbor” (“Tarixlar (xabarlar) xulosasi”), “Maosir ul-muluk” (“Podshoh’lar asrdoshlari”), “Nomayi nomiy”(“Atoqli maktublar”), “Makorim ul-axloq” (“Namunali xulq”) va “Habib us-siyar” shular jumlasidandir. Xondamirning ilmiy merosida “Habib us-siyar” nomli yirik tarixiy asari aloh’ida wrin tutadi va Movarounnah’r h’amda Xurosonning XV asr oxiri va XVI asrning birinchi choragi dagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda muh’im va qimmatli manbalardan biri bwlib xizmat qiladi. Asar 1521-1524 yillar orasida ёzilgan. Lekin olim Hindistonda turgan yillari h’am asari ustida muntaxam ish olib bordi, uni yangi dalillar bilan boyitdi, tah’rir qildi. Kitob twla ravishda 1529 yili ёzib tamomlandi. “Habib us-siyar” umumiy tarix ywnalishidagi asar bwlib, muqaddima (iftitoh’), xotima (ixtitom) va uch jild (mujallad)dan iborat. Wz navbatida h’ar bir jild twrt qism (juz)ga bwlinadi. Asarning I-II- jildlari amda III- jildning 1-2- qism, juzlari Turkiston xonlari, Chingizxon va uning Mwg’uliston, Dashti qipchoq, Movarounnah’r va Eronda h’ukmronlik qilgan avlodi, Mamlyuklar40, Kirmon Qlraxitoylari, Kartlar va Xuroson sarbadorlari tarixini wz ichiga oladi. III - jildning 3- va 4- qismlari, juzlari esa yangi bwlib, Xuroson va Movarounnah’rning XV asrning 90- yillaridan to 1524 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’volini chuqur va atroflicha baёn etadi. “Habib us-siyar” asarida katta er egaligi, iqtisodiy ah’vol, tinimsiz urushlar tufayli vujudga kelgan sharoit twg’risida ayrim, diqqatga sazovor dalillar va malumotlarni uchratamiz. Masalan, asarda wz aksini topgan 1498 yilgi Samarqand qamali paytidagi shah’ar xalqining ayanchli ah’voli, 1512 yilgi Safaviylar tomonidan 10:22arshi shah’rida uyushtirilgan qirg’in-qatli om, 1514, 1515 yillari Xurosonda yuz bergan qah’atchilik va ochlik h’aqidagi malumotlar ana shular jumlasidandir. Xondamirning ushbu asarida muh’im ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid, kr egaligi, tarxonlar, suyurg’ol egalari va ularning jamiyatda tutgan mavqei,
40 Мамлюклар – турк ва черкас қулларидан чиққан сулола, 922-1217 йиллари Мисрни идора қилган. 123 Temuriylar davlatining mamuriy tuzulishi h’aqida qimmatli malumotlar bor. Shuningdek, asar etnografik va geografik malumotlarga h’am boydir. “Habib us-siyar” asarining qwlёzma nusxalari kwp. Asarning matni 1857 yili Bombay shah’rida va 1954 yili Teh’ronda chop qilingan. Undan ayrim parchalar rus, frantsuz va ingliz tillarida turli twplamlarda elon qilingan.
11.2.5. “Tarixi Rashidiy” “Tarixi Rashidiy” (1544-1546 yillarda Kashmirda ёzilgan) mashh’ur asar muallifi Boburning kichik xolavachchasi Mirzo Muh’ammad Haydar bwlib, uning ota- bobolari Wrtubu, Pwlodchi, Xudoydod, Said Ah’mad, Sonsiz Mirzo, Muh’ammad Haydar, Muh’ammad Husayn turklashgan mwg’ul urug’laridan dug’lot (mwg’ulcha “dog’olot”-chwloq) qabilasiga mansubdir. Ular Mwg’uliston xonlari, Chig’atoylar davrida ulusbegi, Koshg’ar h’okimi lavozimida turganlar. Olimning otasi amir Muh’ammad Husayn bir vaqtlar Andijonda Umarshayx Mirzo, swngra Toshkent h’okimi Sulton Mah’mudxon (1487-1508 yy.) xizmatida bwlgan. U 1495-1503 yillari ana shu Sulton Mah’mudxon nomidan Wratepani idora qilgan. 1503 yili Sulton Mah’mudxon va Sulton Ah’madxon Axsi atrofida Shayboniyxon qwshinlari tomonidan tor-mor keltirilgani va asir olinganini eshitib, amir Muh’ammad Husayn Qorateginga, undan Qunduz, swng Hirotga, Sulton Husayn h’uzuriga qochib bordi. Muh’ammad Husayn kwp wtmay Kobulga, Bobur Mirzo h’uzuriga keldi. 1507 yilgi Boburga qarshi fitnada ayblanib, yana Hirotga qochib bordi. 1508 yili Shayboniyxonning amri bilan Muh’ammad Husayn qatl etilgan. Muh’ammad Haydar 1500 yili Toshkentda tug’ildi. Otasining wldirilganidan keyin Muh’ammad Husaynga sodiq kishilar uni birmuncha vaqt Buxoroda asradilar, swng Badaxshonga olib borib qarindoshi Sulton Uvays Mirzoning, Xon Mirzo deb atalgan, qwliga topshirdilar. Muh’ammad Haydar keyincha Kobulga keldi va Bobur xizmatida 1512 yilgacha bwldi. 1512 yil kuzida u Andijonga, Sulton Saidxon h’uzuriga keldi va u bilan qwshilib Koshg’arga ketib qoldi. Sulton Saidxon kwp wtmay bu erda Abubakr dug’lot ustidan g’alaba qozondi va Koshg’ar h’amda Ёrkandni qwlga kiritishga muvaffaq bwldi. Muh’ammad Haydar 1533 yilgacha, yani Sulton Saidxon vafotiga qadar, uning xizmatida bwldi. Dastlab xonzoda Abdurashidxonga tarbiyachilik-otalik qildi, swng yirik h’arbiy bwlinmalarga qwmondonlik qildi va xonning Badaxshon, Lodak, Kofiriston va Tibet ustiga qilgan h’arbiy yurishlarida faol ishtirok etdi. Otasi wrniga wtirgan Abdurashidxon (1533-1570 yy.) dug’lot amirlarini taqib ostiga oldi, ularning bazilarini qatl etdi. Bularning orasida Muh’ammad Haydarning tog’asi Said Muh’ammad mirzo va qarindoshlarining kwpchiligi bor edi. Tibetda bwlgan Muh’ammad Haydar bundan xabar topib, Badaxshon tarafga qochdi va kwp mashaqqatlardan keyin Kobulga, Bobur Mirzoning wg’illaridan Komron Mirzo h’uzuriga keldi, swng u erdan Agraga, Humoyun podshoh’ h’uzuriga bordi va uning xizmatiga kirdi. Muh’ammad Haydar 1541 yili, Humoyunning h’arbiy ёrdami bilan, Kashmirni bwysundirdi va u erda qariyb 10 yil h’ukmronlik qildi. U 1551 yili tog’lik qabilalarning biri bilan bwlgan twqnashuv paytida h’alok bwldi. 124 Muh’ammad Haydar zamonasining wqimishli va keng malumotli kishilaridan edi. Boburning guvoh’lik berishiga qaraganda, u durustgina shoir, xattot, rassom, shuningdek, nayza va kamon yasovchi usta bwlgan. Muh’ammad Haydarning bizning zamonamizgacha ikki yirik asari etib kelgan. Bulardan biri “Jah’onnoma” deb atalib, ertak tarzida ёzilgan. Uning yagona qwlёzmasi Germaniyaning Berlin shah’ri kutubxonalaridan birida saqlanmoqda. Olimning ikkinchi yirik va mashh’ur asari “Tarixi Rashidiy”dir. Kitob ikki qism, davtardan iborat bwlib, birinchi qismida Mwg’uliston xalqlarining tarixi Tug’luq Temur (1348-1363 yy.)dan to Abdurashidxonning taxtga wtirgani (1533 y.)gacha bwlgan davrni wz ichiga oladi. Asarning birinchi davtari turli naql-rivoyatlar, shuningdek, Ёqut Hamaviyning “Mwjam ul-buldon”, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Jamol Qarshiyning “Mulh’aqot us-suroh’”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba ulus” va nih’oyat, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sadayn” kitoblaridagi malumotlar asosida ёzilgan. Lekin unda h’am Markaziy Osiёning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid yangi, asl nusxada bwladigan malumotlar kwp. Qolaversa, birinchi daftar Koshg’ar, Qozog’iston, shuningdek, Movarounnah’r va Turkistonning XIV-XVI asr boshlaridagi siёsiy tarixini mukammal qamrab olishi bilan qimmatlidir. İkkinchi daftar birinchisidan keskin farqli wlaroq, esdalik, xltiralar tarzida ёzilgan bwlib, Koshg’ar, Movarounnah’r, Afg’oniston h’amda Shimoliy Hindistonning XVI asrning birinchi yarmidagi tarixini wrganishda asosiy va qimmatli manbalardan h’isoblanadi. Muh’ammad Haydar va uning “Tarixi Rashidiy” asari wtgan asrning wrtalaridan beri ilmiy jamoatchilikning diqqat-etiborini jalb etib keladi. Uning ayrim qismlari uyg’ur, wzbek va rus tillariga tarjima qilingan. Asarning qisqartirilgan inglizcha tarjimasi bwlib, 1895 yili Londonda nashrdan chiqqan. Twla ruscha tarjimasi swz boshi va zarur izoh’lar bilan, 1996 yili Toshkentda chop etilgan. “Tarixi Rashidiy” asarining qwlёzmalari Sankt-Peterburg, Toshkent, shuningdek, kwpgina xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.
11.2.6. “Ah’san ut-tavorix” “Ah’san ut-tavorix” 12 jilddan iborat umumiy tarix ywnalishida yaratilgan yirik asar bwlib, uning muallifi XVI asrda wtgan eron tarixchisi Hasanbek Rumludir. Tarixchi yirik h’arbiy sarkarda oilasiga mansub bwlib, bobosi Amir Sulton (1539-1540 yili vafot etgan) wz vaqtida Qazvin h’amda Soujbuloq h’okimi bwlgan. Hasanbek 1530-1531 yillari Qum shah’rida tug’ilgan, yaxshi wqib talim olgan va 1541-1542 yildan boshlab otasi bilan birga qurchi bwlib shoh’ Tah’mosib (1524-1576 yy.)ning h’arbiy yurishlarida qatnshgan va asarida ёzilgan voqealarning kwplarini wz kwzi bilan kwrgan. XII jildli “Ah’san ut-tavorix” asarining faqat XI-XII jildlari saqlanib qolgan bwlib, ularda 1405-1577 yillar orasida Eronda, shuningdek, Movarounnah’r, Hindiston, Turkiya, Ozarbayjon va Gurjistonda bwlib wtgan ijtimoiy-siёsiy 125 voqealar yilma-yil baёn etilgan. Asarning 12 jildi butunlay yangi h’isoblanadi va unda asosan Eronning 1495-1577 yillardagi sёsiy tarixini wz ichiga oladi. Asar 1572-1577 yillari ёzib tamomlangan. Hasanbek Rumluning asarida Safaviylar sulolasiga mansub shoh’lar tariflanadi, ularning faoliyati va bosqinchilik urushlari bir tomonlama ёritiladi. Asarda 1495-1577 yillar orasida qwshni mamlakatlar, shuningdek, Wrta Osiё xonliklari, Buxoro, Xiva bilan bwlgan siёsiy munosabatlariga oid qimmatli malumotlar kwp. Bobur bilan shoh’ İsmoil wrtasida Shayboniylarga qarshi tuzilgan h’arbiy-siёsiy ittifoq, Shayboniylar bilan Eron shoh’lari wrtasidagi Xuroson uchun uzoq yillar davom etgan qurolli kurash va uning oqibatlari, Xorazmning XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli h’aqidagi maxlumotlar ana shular jumlasidandir. “Ah’san ut-tavorix”dan ayrim parchalar rus va gruzin va nemis tillariga wgirilib, twplamlarda chop etilgan. Forscha matni, inglizcha tarjimasi bilan birga, 1931 va 1934 yillari Ch.N.Seddon tarafidan Hindistonning Baroda shah’rida chop qilingan.
11.2.7. “Abdullanoma” ёki “Sharafnomayi shoh’iy” “Abdullanoma” ёki “Sharafnomayi shoh’iy” asarining ijodkori XVI asrda wtgan buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 yili Buxoroyi sharifda nufuzli mansablor xonadonida dunёga kelgan. Otasi Mir Muh’ammad al-Buxoriy Buxoroning kwzga kwringan boёnlaridan bwlib, shayboniy Ubaydullaxonning yaqin kishilaridan bwlgan, 1550 yilning boshlarida Koshg’arga ketib qolgan va oradan ikki yil chamasi vaqt wtgach, wsha .rtda vafot etgan. Hofiz Tanish Buxoriy wz davrining chuqur va keng malumotli kishilaridan bwlib, 1584 yili Abdullaxon soniyning (1583-1598 yy.) yaqin odami Qulbobo kwkaltoshning tavsiyasi bilan Abdullaxonning xizmatiga qabul qilingan va uning shaxsiy voqeanavisi, tarixchisi vazifasiga tayinlangan. Hofiz Tanish Buxoriy umrining oxirigacha shu lavozimda ishlagan. Maleh’o Samarqandiyning malumotiga kwra, Hofiz Tanish 1589 yili xotini tarafidan zah’arlab wldirilgan. Hofiz Tanish wzining “Abdullanoma” ёki “Sharafnomayi shoh’iy” asari bilan nom chiqargan. Kitobda Wzbekiston, Qozog’iston, shuningdek, qisman, Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixi baёn qilinadi. Undan tashqari, asarda Buxlol xonligi bilan Eron, Hindiston, Koshg’ar va Rossiya wrtasidagi munosabatlar h’aqida h’am qimmatli malumotlar bor. Asar XVI asrning 80-yillari oxirida ёzib tamomlangan. Hofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiёtshunos olim Mutribiyning guvoh’lik berishiga qaraganda, asarning oxirgi qismini, xonning topshirig’i bilan, qozi Poyanda Zominiy (1602 yili vafot etgan) ёzgan. Lekin bu fikrni boshqa manbalar tasdiqlamaydi. “Sharafnomayi shoh’iy” asari muallifning rejasiga kwra, muqaddima, ikki qism ёki maqola va xotimadan iborat qilib ёzilishi mwljallangan. Masalan, muqaddima, odatdagidek Alloh’ning madh’u sanosi, h’omiy, oliy h’ukmdor Abdullaxonning shaniga aytiladigan tarifu tavsif, asarning ёzilishi tarixi, Abdullaxonning ota-bobolari, qadimda Markaziy Osiёda istiqomat qilgan turk- 126 mwg’ul qavmlari, Chingisxon va uning avlodi h’aqida malumot, birinchi maqolada Movarounnah’rda 1533-1583 yillar orasida sodir bwlgan voqealar, ikkinchi maqolada esa Wzbekiston, Qozog’istonva qwshni xorijiy mamlakatlarda 1583 yildan keyin yuz berishi mumkin bwlgan voqealar, xotimada esa Abdullaxonning olijanob fazilatlari, uning bilan zamondosh bwlgan shayxlar, olimlar, shoirlar, vazirlar va amirlar, shuningdek, Abdullaxon zamonida qurilgan binolar h’aqida malumot bkrishi mwljallangan. Lekin, asar ёzilishi jaraёnida reja wzgargan – birinchi va ikkinchi maqolalar qwshib ёzilgan, xotia esa muallifning bevaqt vafoti sababli ёzilmay qolgan. Muallif asar muqaddimasini ёzishda Narshaxiyning “Tarixi Buxoro”, shayxulislom Safiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili Balx”, İstaxriyning “Kitob masolik ul-mamolik”, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Raziduddinning “Jome ut-tavorix”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va Muh’ammad Haydarning “Tarixi Rvshidiy” asarlarida keltirilgan malumotlardan foydalangan. XVI asrning 30-60- yillari orasida yuz bergan voqealar saroyda muntazam yuritib turiladigan kundalik daftar, sodir bwlgan muh’im siёsiy voqealarning shoh’idi bwlgan keksa kishilarning og’zaki axborotlari asosida, 70-80-yillar voqealari esa muallifning bwlib wtgan voqealarda shaxsan wzi qatnashib twplagan daliliy malumotlar asosida ёzilgan. “Sharafnomayi shoh’iy” asari nasriy qofiyali, yani saj – murakkab badiiy uslubda ёzilgan. Unda sheriy parchalar Firdavsiy, Rudakiy, Sadiy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy va muallifning wz sherlari, “Quroni karim” oyatlari, “Hadis sharif”lardan parchalar h’am kwp. Kitobda siёsiy voqealar bilan bir qatorda ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi malumotlar, masalan, er egaligining iqto, suyurg’ol, tanh’oh’ kabi shakllari, turli- tuman soliq va jarimalar, masalan, xiroj, ixrojot, tag’or, ulufa, qwnalg’a, madadi lashkar, boj, tomg’a, begar; wlja va uning jamiyatdagi wrni, asirni qulga aylantirish h’ollari; Wzbekistonning yirik shah’arlari va h’unarmandchilikning umumiy ah’voli; Shayboniylar davlatining mamuriy tuzulishi, Buxoro xonligi bilan Rossiya, Hindiston va Koshg’ar wrtasidagi munosabatlar h’aqida qimmatli dalil va malumotlar mavjud. Bundan tashqari, asar etnografik, masalan, wzbek xalqi tarkibiga kirgan urug’ va qavmlar nomlari h’amda topografik malumotlar, masalan, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Kwlob, Balx kabi yirik shah’arlardagi diqqatga sazovor binolar, osoru atiqalar, shuningdek, mazkur shah’arlarninggeografik h’olati va topografiyasi h’aqidagi axborotlarga nih’oyatda boydir. Ushbu asarning qwlёzma nusxalari kwp, asl matnini uchdan ikki qismini Sankt-Peterbkrglik olima M.Saloh’utlinova ruscha tarjimasi bilan chop etgan. Kitob 1942-1952 yillari Sodiq Mirzaev va oxirgi qismi Yu.Hakimjonov tomonidan 60- yillarda wzbek tiliga tarjima qilinib, 1-2- jildlari, zarur tuzatishlar, tadqiqot va izoh’lar bilan 1966 va 1969 yillari B.Ah’medov tomonidan chop qilingan. 3-4- jildlari bosilmay qolgan edi. 1995-1997 yillari ikki kitob h’olida B.Ah’medov tomonidan nashr etildi. 11.2.8. “Akbarnoma” ёki “İqbolnoma”
127 “Akbarnoma” ёki “İqbolnoma” nomli asar muallifi Abulfazl Allomiydir. U XVI asrda Hindistonda yashagan yirik tarixnavis olim va davlat arbobidir. Olimning nomi Abulfazl ibn Muborak bwlib, bilim doirasi juda keng bwlgani uchun Allomiy, bilimlar soh’ibi deb atashganlar. U 1551 yil 14 yanvarida Agrada tug’ilgan. Otasi shayx Muborak ibn Xizr wz davrining mashh’ur iloh’iёt olimlaridan h’isoblangan. Akasi Abulfayz yirik shoir va olim bwlgan. Abulfazl Allomiy 1574-1602 yillari Boburning nabirasi Jaloluddin Muh’ammad Akbar (1556-1605 yy.)ning Bosh vaziri bwlgan va Hindistonning XVI asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta rol wynagan. 1602 yil 22 avgustda Dekan subasidan qaytib kelaёtganida, shah’zoda Sulton Salim, bwlg’usi Jah’ongir ёllagan qotil tomonidan ywl kstida wldirilgan. Abulfazl Allomiyning asosiy asari “Akbarnoma” ёki “İqbolnoma” Hindiston va Afg’onistonning XVI asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixidan baxs yuritadi. Malum darajada “Vaqoe” ёki “Boburnoma” asarini davomi sifatida yaratilgan bu ulkan asar uch kitobdan iborat. Birinchi kitobda Akbarning tug’ilishi, ota-bobolari – Bobkr, Humoyun, shuningdek Akar podshoh’ligining dastlabki 17 yil ichida bwlib wtgan ijtimoiy-siёsiy voqealar baёn qilinadi. İkkinchi kitob Hindiston va qisman Shimoliy Afg’onistonning 1573-1601 yillardagi tarixini wz ichiga oladi. Uchinchi kitobda Boburiylar davlatining tuzilishi, Hindistonning mamuriy tarkibi, ah’olidan yig’iladigan soliq h’amda jarimalar va ularning miqdori, h’indlarning dini va urf odatlari kabi masalarga keng wrin berilgan. Uchinchi kitob mustaqil mazmunga ega va uni “Oyini Akbari” (“Akbar qonunlari”) nom bilan ataladi. “Akbarnoma” asarining matni 1872-1877 yillari, G. Beverij tomonidan inglizchaga qilingan tarjimasi 1903-1921 yillari Kalkuttada chop etilgan. “Akbarnoma” Boburiylar saroyida muntazam yuritilgan maxsus kundalik davtar, rasmiy davlat h’ujjatlari, shuningdek, bwlib wtgan voqealarning ishtirokchilari bwlgan, ёki wsha voqealarni bilgan kishilarning og’zaki axborotlari asosida ёzilgan. Asarning noёbligi va qimmatligi h’am shundandir. Abulfazl Allomiy asari Boburiylar davlati va Buxoro xonligi wrtasidagi siёsiy va madaniy munosabatlarni wrganishda muh’im manbalardan biri h’isoblanadi.
11.2.9. “Musaxxir al-bilod” “Musaxxir al-bilod” (“Mamlakatlarni bwysundirkvchi”) nomli asarning muallifi Muh’ammadёr ibn Arab Katagondir. Uning h’aёti va ilmiy-adabiy faoliyatiga oid malumotlar kam. Wzining swzlariga qaraganda, u XVI asrning ikkinchi yarmi va XVII asr boshlarida yashab wtgan, Shaybniy Abdullaxon soniy va Ashtarxoniylardan Boqi Muh’ammadxon (1603-1606 yy.)ning xizmatida bwlgan. Muh’ammad ibn Arab Kattagon va uning “Musaxxir ul-bilod” asari yaqin vaqtlargacha ilmiy jamoatchilikka yaxshi malum bwlmagan, qolaversa asar h’aqida turlicha, kwp h’ollarda bir-biriga zid fikrlar h’ukm suradi. Masalan, K.G.Zaleman (1849-1916 yy.) “Musaxxir ul-bilod”ni Hofiz Tanish Buxoriyning 128 “Sharafnomayi shoh’iy” asarining qisqartirilgan nusxasi, deb aytgan41 bwlsa, ingliz sharqshunosi Ch.A.Stori h’amda “Sobranie vostochnıx rukopisey AN UzCCR” ketalogini tuzuvchilari uni “Tarixi Shayboniy” deb ataganlar42. Yaqinda Sankt- Peterburglik olima M.A.Saloh’itdinova “Musaxxir ul-bilod”ni mustaqil asar ekanligini aniqladi va asar h’amda uning muallifi h’aqida qisqa ilmiy axborot elon qildi. “Musaxxir ul-bilod” Shayboniylar sulolasining Abulxayrxondan boshlab shajarasi baёni bwlib, Wzyuekiston va Qozog’istonning XV-XVI asrlardagi tarixini wrganishda muh’im qwllanmalardan biri h’isoblanadi. Asar 1610 yil atrofida ёzilgan. Kitob tarkibi muqaddima va olti bobdan iborat. Birinchi bob Abulxayrxonning wg’li va taxt vorisi Shoh’ Bulog’ Sulton, uning wg’illari Muh’ammad Shoh’baxt, Shayboniyxon va Mah’mud Sulton h’amda udarning avlodi tarixini wz ichiga oladi. İkkinchi bobda Kwchkunchixon (Kwchumxon) va uning Samarqandda h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi baёn etilgan. Uchinchi bobda Suyunchxojaxon va uning Toshkent h’amda Turkistonda h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi keltirilgan. Twrtinchi bobda xoja Muh’ammadxon va uning Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan avlodi tarixi keltirilgan. Beshinchi bob Abdulmwminxonning taxtga wtirishi (1598 y.) va qisqa h’ukmronligi h’aqida. Oltinchi bobda Buxoroning diqqatga sazovor joylari, muallif bilan zamondosh bwlgan va Buxoroda istiqomat qilgan shayxlar, olimlar va shoirlar h’aqida qisqacha malumot beriladi. “Musaxxir ul-bilod” kam wrganilgan, qwlёzma nusxalari h’am kam. Hozir uning faqat qwlёzma nusxasi malum: biri WzR FA Sharqshunoslik institutida (İnv.№ 1505), ikkinchisi Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bwlimida (İnv.№ S. 465) saqlanmoqda. Afsuski, ikkala nusxa h’am twla emas. Birinchi nusxada muqaddima va birinchi bobning katta qismi etishmaydi, ikkinchi nusxaning esa eng kerakli V-VI boblari ywq. Asarning I-IV boblarida XVI asr tarixiga oid manbalarni, xususan “Sharafnomayi shoh’iy”dek yirik asarlarni h’am malum darajada twlatuvchi, ularda baёn etilgan voqealarga aniqlik kirituvchi qimmatli malumotlar kwp. Shayboniyxon tomonidan 1507 yili wtkazilgan pul isloh’oti; Shayboniylar wrtasida kelishmovchiliklar va wzaro nizolar, uning sabablari; Shayboniylar bilan qozoq xonlari wrtasidagi siёsiy munosabatlar; wsha zamonlarda Sirdarё bwyida istiqomat qilgan qoraqalpoqlar va ularning XVI asrning oxiri va XVII asr boshlaridagi ah’voli; Toshkent, Turkiston, Sayram, Andijon va Axsiket kabi shah’arlarning XVI asrning swnggi choragidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli h’aqidagi malumotlar shular jumlasidandir.
41 Умняков И.И. “Абдулла-наме” Хафиза Таниша и ее исслеователи//Записки коллегии востоковедов, У том.-Ленинград, 1930, стр. 322. 42 Стори Ч.А. Персидская литература. Био-библиографический обзор. 2 часть. Стр.117; Собрание восточных рукописей АН УзССР.-Т.: 1 том.1952. стр. 80. 129
11.2.10. “Haft iqlim” “Haft iqlim” (“Etti iqlim”) nomli geografik-biografik asarining ijodkori mashh’ur adabiёtshunos olim Amir Ah’mad Roziydir. U asli Eronning Ray sharidan, badavlat va wqimishli xonadondan chiqqan. Amir Ah’mad Roziy wz asarini 1594 yili tugatgan bwlib, unda VII asrdan to XVI asr oxirigacha etti iqlim mamlakatlari va shah’arlarida istiqomat qilgan 1560 nafar yirik shayx, olim, ёzkvchi,shoir va davlat arboblari h’aqida qisqa, lekin qimmatli malumotlar beradi. Muallif wzigacha bwlgan davrga tegishli masalarni ёritishda “Suvar al-aqolim” (“İqlimning kwrinishi”), “Masolik ul-mamolik” (“Mamlakatlar orasidagi masofalar”), “Tarixi Banokatiy” kabi asarlarga tayangan, lekin ulardan tanqidiy foydalangan, ularni yangi dalillar va malumotlar bilan boyitgan. Shah’arlar va mamlakatlarni tavsif qilganda ularning geografik wrni, diqqtga sazovor joylari, osori atiqalari, xalqi va uning h’aёti, mashg’uloti va urf odatlari, bazida ah’olisining umumiy soni, xwjaligiga oid qimmatli malumotlar keltiradi. Masadan, Chingizxon xurujidan avval Balxda 50 mingdan ortiq odam istiqomat qilgan, XU-XU1 asrlarda Toshkent atrofidagi tog’larda temir, firuza, oh’ak konlari, Xwjandda firuza, Badaxshonda lal konlari ishlab turgan. “Haft iqlim”da Zah’iriddin Muh’ammad Bobur va uning avlodi davrida Hindiston va Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy ah’voli, Sharqiy Turkston, Koshg’arning XVIasr ikkinchi yarmidagi umumiy ah’voli h’aqidagi zarur malumotlarni uchratish mumkin. Asarda VII-XVI asrlarda Wzbekiston va Xurosonda wtgan yirik olim va shoirlar h’aqidagi malumotlar wta muh’imdir. Bular orasida “shoirlar podshoh’i” Rashiduddin Votvot (1088-1182 yy.), “Olimlar faxri” Abulqosim Mah’mud ibn Umar Zamaxshariy (1074-1144 yy.), buxorolik buyuk h’adis olimi Abu Abdklloh’ Muh’ammadibn İsmoil al-Buxoriy (810-870 yy.)lar bor. “Haft iqlim” asarining qwlёzma nusxalari mumlakatimizda va xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida kwp, lekin h’ali twliq nashr qilinmagan. Undan tarixchilar ёrdamchi manba sifatida foydalanishi mumkin.
11.2.11. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” “Tarixi olamoroyi Abbosiy” (“(Shoh’) Abbosning olamni bezovchi tarixi”) nomli asar garchi XVI asrda wtgan yirik Eron tarixchisi İskandarbek Munshiy tomonidan yaratilgan bwlsa-da, unda Wzbekistonning tarixi va uning boshqa mamlakatlar bilan munosabatini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. İskandarbek Munshiy wz asarida keltirgan ayrim dalil va malumotlariga qaraganda, 1561 ёki 1562 yili tug’ilgan. U saroy yumushiga qabul qilingunga qadar kichik moliya xizmatchisi bwlib ishlagan, keyinchalik devoni inshoga qabul qilingan. Bwlg’usi tarixchi 1587 yili h’arbiy xizmatga jalb etilgan va shoh’ Abbos avval Safaviy (1587-1629 yy.)ning h’arbiy yurishlarida voqeanavis bwlib ishtirok etgan, 1593 yili esa saroy munshiysi lovozimiga tayinlangan va umrining oxirigacha shu lavozimda turgan. İskandarbek Munshiy 1634 yili vafot etgan.
130 İskandarbek Munshiyning “Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomli asarida Eronning 1588-1634 yillar orasidagi tarixi xronologik, yilma-yil tartibida yuaёn qilingan. Bu asar h’am “Akbarnoma” singari saroyda .ritilgan kundalik daftar, rasmiy h’ujjatlar, baёn etilgan voqealar ishtirokchilarining og’zaki axboroti h’amda muallifning shaxsiy kuzatuvlari bilan twpoangan malumotlar asosida ёzilgan. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” asari tarkibi muqaddima, uch jild va xotimadan iborat. Asarning I-II jildlari 1616, uchinchi jildi esa 1628 yili ёzib tamomlangan. Kitobning birinchi jildi kompilyatsiya, umumlashtiruvchi xususiyatga ega bwlib, Xondamirning “Habib us-siyar”, Mir Yah’ё Qazviniyning “Lubb at-tavorix” (“Tarixlar mag’zi”) va muallif“Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomalum ikki asar “Tarixi shoh’ İsmoil Safaviy” va “Tazkirayi shoh’ Tah’mosib” h’amda boshqa asarlarga tayanib ёzilgan. Unda asosan shoh’ Abbosning ota-boblari, shuningdek, shoh’ İsmoil avval (1502-1524 yy.), shoh’ Tah’mosib avval (1524-1576 yy.), İsmoil soniy (1576-1578 yy.) va Sulton Muh’ammad Xulobanda (1578-1587 yy.) h’ukmronligi yillaridagi tarixi umumiy tarzda baёn etilgan. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” asarining II-III jildlari mazmuni yangi bwlib, mustaqil ah’amiyatga ega. Ularda Eronning 1588-1628 yillar orasidagi ijtimoiy- siёsiy tarixi keng ёritib berilgan. Uchinchi jild oxirida shoh’ Abbos avval bilan zamondosh bwlgan shayxlar, olimlar, shoirlar va xattotlar h’aqida qimmatli malumotlar keltirilgan. Asar Wzbekiston tarixini wrganishda h’am katta ah’amiyat kasb etadi. Unda Wzbekistonning XVI asr oxiri va XVII asrning birinchi choragidagi siёsiy ah’voli h’aqida noёb malumotlarni uchratamiz. Bundan tashqari, asar XVI asrning oxiri va XVII asrning birinchi choragida Eron bilan Buxoro xonligi wrtasidagi siёsiy munosabatlarni wrganishda muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. Asardan ayrim parchalar B.Dorn (matni) va V.V.Velyaminov-Zernov tomonidan matni va qisqartirilgan ruscha tarjimasi nashr etilgan. Kitob matni yana ikki marta Teh’ronda 1896 yili toshbosma va 1956 yili bosmasi chop etilgan.
11.2.12. “Bah’r ul-asror fi manoqib ul-ah’ёr” “Bah’r ul-asror fi manoqib ul-ah’ёr” (“Olijanob kishilarning jasorati h’aqidagi sirlar dengizi”) nomli asar muallifi XVII asrda wtgan balxlik yirik qomusiy olim Mah’mud ibn Validir. Uning otasi Mir Muh’ammad Vali asli farg’onalik, kosonlik bwlib, Shayboniylardan Pirmuh’ammadxon avval (1546- 1567 yy.) davrida Balxga borib qolgan. U wqimishli va keng malumotli kishi bwlib, asosan fiqh’ ilmida zamonasining peshqadam kishilardan h’isoblangan. U Mir Xislat taxallusi bilan sherlar h’am ёzgan. Mah’mud ibn Valining amakisi Muh’ammad Poyanda (1602 yili vafot etgan) Samarqand h’okimi Boqi Muh’ammad (1603-1606 yillari Buxoro xoni) dnvonida xizmat qilgan. Akasi amir Abulboriy esa fiqh’, tafsir va tibb ilmini yaxshi egallagan olim kishi edi. Mah’mud ibn Vali 1596 yili tug’ilgan. 19 ёshga borganda, yani 1614 yili u yirik fiqh’ va h’adis olimi MMah’mud ibn Valirakshoh’ Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb wn yil undan saboq oladi. Mirakshoh’ Husayniyning boy kutubxonasi bwlib, unda, Mah’mud ibn Valining swzlariga qaraganda, tarix, 131 geografiya, mumtoz adabiёt, fiqh’, h’adis va boshqa ilmlarga doir juda kwp kitoblar saqlanar edi. Bu ilmga chanqoq ёsh olim uchun bkbah’o xazina bwldi, albatta. Keymnchalik Mah’mud ibn Valining wzi kutubxonadagi kwp kitoblarni wqib kwp foyda topganini aytadi. Mirakshoh’ Husayniy vafot etgan 1624 yil 13 aprel kunidan keyin Mah’mud ibn Vali kitobiy ilmini amaliy bilimlar bilan boyitish maqsadida boshqa mamlakatlarga saёh’at qilishga qaror qildi va bir yillik tayёrgarlikdan keyin, 1625 yilning iyul oyida savdo karvoniga qwshilib Hindiston tomon ywl oldi. U Hindistonda qariyb etti yil istiqomat qildi va uning Peshovar, Loh’ur, Deh’li, Agra, Haydarobod, Vijayanagar, Kalkutta, Bixar kabi qator yirik shah’ar va wlkalarni borib kwrdi va ularning ah’olisi, xalqining urf-odati, tarixi, madaniyati, va nih’oyat, osori atiqalari h’aqidagi qimmatli malumotlar twpladi. 1631 yil 20 avgustla Balxga qaytib kelgandan keyin Nadr Muh’ammadxon (1606-1642 yillari Balx, 1642-1645 yillari Buxoro xoni)ning xizmatiga kirdi va to umrining oxirigacha uning kutubxonasida kitobdor bwlib xizmat qildi. Mah’mud ibn Valining qachon vafot etganligi malum emas. Mah’mud ibn Vali fanning juda kwp soh’alarini, tarix, geografiya, ilmi nujum, madanshunoslik, botanika va boshqa soh’alarni qamrab olgan “Bah’r ul- asror fi manoqib ul-ah’ёr” ёki “Bah’r ul-asror” nomli wta qimmatli qomusiy asarini yaratdi. Bundan tashqari u qator ilmiy va badiiy asarlar yaratgan bwlib, ular bizgacha etib kelmagan. 1634-1640 yillar orasida ёzilgan “Bah’r ul-asror” asari mundarijasida kwrsatilishicha, etti jilddan iborat bwlgan. Uning II-VII jildlari jah’on tarixiga bag’ishlangan bwlib, Wzbekiston va u bilan qwshni mamlakatlarning qadim zamonlardan to 1640 yilgacha kechgan tarixidan baxs yuritadi. Asarning birinchi jildi ilmi nujum, geografiya, madanshunoslik va botanika fanlariga oid malumotlarni wz ichiga oladi. Afsuski, bu muh’im va qimmatli asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan, xalos. Asarning birinchi jildida etti iqlim mamlakatlarining, guningdek, Wzbekistonning wrta asrlardagi shah’ar va viloyatlarining geografik h’olati, xalqi va uning turmush tarzi h’aqida qimmatli malumotlar keltirilgan. “Bah’r ul-asror”ning VI jildi aloh’ida qimmatga ega. Unda XIII-XVII asrning birinchi yarmida Chig’atoy ulusi, Wrta Osiё, Mwg’uliston va Shimoliy Afg’oniston tarixi keng va atroflicha ёritilgan. Mah’mud ibn Vali va uning mazkur asari ilmiy jamotachilikka 1902 yildan beri malum bwlsa-da, h’ali juda kam wrganilgan. Undan ayrim parchalarning ruscha tarjimasi V.V.Bartold, B.AyuAh’medov va K.A.Pishulina tomonidan elon qilingan. “Bah’r ul-asror” asarining olti nafar qwlёzmasi mavjud. Ularning twrttasi WzR FA Sharqshunoslik institutida I jild va VI jildning 1-3 qismlari, ikkitasi esa Angliya va Pokistonda, VI jildning 4 qismi saqlanmoqda.
11.2.13. “Dastur ul-muluk” “Dastur ul-muluk” (“Podshoh’larga qwllanma”) nomli qimmatli asar muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziydir. Uning wz ismi 132 Muh’ammad Baqoxoja bwlib, asli nasaf(Qarshi)lik, Mir Haydariy tariqati shayxlaridan biri oilasida dunёga kelgan. Xoja Samandar Termiziy Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645-1681 yy.) va Subxonqulixon (1681-1702 yy.) bilan zamondosh bwlgan. U 1702 yilgacha Qarshida raislik lavozimida43 turgan, Abdulazizxon va Subxlnqulixonning h’arbiy yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Haydariy tariqati shayxlaridan bazilarining ig’vosi bilan 1702 yili raislik lavozimidan istevoga chiqishga majbkr bwldi va umrining oxirigacha, u 1735 yili h’ali h’aёt bwlgan, faqat ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwlgan. Xoja Samandar Termiziy wz davrining keng malumotli kishilari jumlasidan bwlgan. Wsha vaqtlarda ёzilgan bir qator kitoblar, jumladan “Muzakkiri ah’bob”, “Muh’it at-tavorix”ning malumotlariga qaraganda, u etuk shoir, ёzuvchi va tarixchi olim bwlgan, iloh’iёt ilmini h’am yaxshi bilgan, kwp saёh’at qilib, nazariy bilmini mustah’kamlagan. Bizning zamonimizgacha olimning ikki muh’im asari etib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” bwlib, u 1695 yili va ikkinchisi “Anis ul-fuqaro” (“Faqirlar dwsti”) nomi bilan mashh’ur bwlib, 1735 yili ёzilgan. Wzbekiston tarixini wrganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul- muluk” asari zwr qimmatga ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 70-90- yillardagi ijtimoiy-siёsiy ah’volini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari wrtasidagi siёsiy munosabatlarni wrganishda katta ah’amiyatga ega. Asarda wzaro kurashlar, oliy martabali mansabdordar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxwrlik, zulm va meh’natkash xalqning og’ir ah’voli h’aqida qimmatli malumotlar mavjud. “Dastur ul-amal”da wzbeklarning etnik tarkibi h’aqida h’am muh’im dalil va malumotlarni uchratamiz. 1971 yili “Dastur ul-amal”asarining forsiy matnini, ruscha tarjimasi, zarur izoh’lar bilan M.A.Saloh’itdinova chop etdi. Asarning wzbekcha nashri 1997 yili Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi.
11.2.14. “Tarixi Muqimxoniy” “Tarixi Muqimxoniy” nomli tarixiy asar muallifi XVII asrda wtgan yirik olim Muh’ammad Yusuf Munshiydir. Asarida keltirilgan malumotlarga qaraganla, asli balxlik bwlgan va Subxonqulixon (1651-1680 yillari Balx, 1680-1702 yillari Buxoro xoni) h’amda Muh’ammad Muqimxon (1697-1707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy bwlib xizmat qilgan. Muh’ammad Yusuf Munshiy Muh’ammad Muqimxonga bag’ishlangan “Tarixi Muqimxoniy”nomli asarini ёzgan. Mazkur asar 1697-1704 yillar orasida ёzilgan bwlib, Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixini baёn etadi. Muh’ammad Yusuf Munshiy agar “jah’on h’odisalarining kuchli shamoli uning (Muh’ammad Muqimxonning) h’aёt wtini wchirmasa, ywqsizlik dengizining twlqinlari wynoqi otini wz girdobiga tortib ketmasa” ushbu asarining ikkinchi qismini h’am ёzish niyatida ekanligini aytadi. Lekin “Tarixi
43 Раис – ХVII-ХIХ асрларда мусулмонлар томонидан шариат кўрсатмаларини қандай бажарилишини назорат қилиб турувчи мансабдор. Х-ХVI асрларда муҳтасиб деб аталган. 133 Muqimxoniy”ning ikkinchi kitobi ёzilmay qolgan. Fikrimizcha, bunga qandaydir kutilmagan h’odisa, balki muallifning biron falokatga uchrab qolganligi sabab bwlgan. “Tarixi Muqimxoniy” muqaddima va uch bodan iborat. Muqaddimada turkiy xalqlarning afsonaviy onasi Alan quva, Chingizxonning ota-bobolari, mwg’ul qwshinlari tomonidan Movarounnah’r, Balx va Badaxshonning bosib olinishi tarixi qisqacha baёn etilgan. Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Movarounnah’rning umumiy ah’volidan h’ikoya qiladi. “Tarixi Muqimxoniy”ning yangi va muh’im qismi uning II-III boblaridir. İkkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, shuningdek, Buxoro va Balx xonliklarining Hindiston, Eron, Turkiya va Koshg’ar bilan bwlgan siёsiy munosabatlari, uchinchi bobda esa 1702-1704 yillar voqealari, xususan Buxoro bilan Balx wrtasida boshlangan qurolli kurash wrin olgan. Asarda xonlar va katta er egalari twg’risida, mexnatkashlar og’ir ah’voli twg’risida ayrim qimmatli malumotlar uchraydi. “Tarixi Muqimzoniy” asarining qwlёzma nusxalari kwp va Sankt-Peterburg, Toshkent, shuningdek, xloidiy mamlakatlarning kutubxlnalarida saqlanmoqda. Asar twla wzbekchaga 1861 yili tarjima qilingan, unday ayrim parchalar frantsuz va rus tillarida elon q ilingan. 1956 yili twliq ruscha tarjimasi chop etilgan.
11.2.15. “Ubaydullanoma”
“Ubaydullanoma” XU11 asrda wtgan Mir Muh’ammad Amini Buxoriy asaridir. U wqimishli va fozil kishilardan bwlib, 1645 yilda tug’ilgan, vafot yili malum emas. Ashtarxoniylardan Subxonqulixon va Ubaydullaxon (1702-1711 yy.) saroyida bosh munshiylik vazifasida xizmat qilgan. “Ubaydullanoma” Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy- siёsiy va madaniy h’aёti h’aqida h’ikoya qiladi. Asar 1716 yildan keyin ёzilgan, muqaddima, xotima va 80 bobdan iborat. Muqaddimada muallifning h’ol-ah’voli, yani Subxonqulixon h’ukmronligining swnggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, og’ir ah’volga tushib qolganligi va Uaydullaxon xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxlnqulixon davrida Buzoro xrnligining ijtimoiy-siёsiy ah’voli qisqa tarzda baёn qilingan. 1-80- boblarda Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702-1711 yy.) ijtimoiy-siёsiy tarixi batafsil ёritilgan. Muallif mazkur asarida katta er egaligi, ah’olidan yig’iladigan soliq va jarimalar, Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi, tarqoqlikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning afrim sabablari kabi masalalarga keng wrin bergan. Asarda geografik va etnografik malumotlar h’am kwp. Xotimada muallif bilan zamondosh bwlgan va Buxoroda istiqomat qilgan olimlar, shoirlar, masalan, Sayido Nasafiy, Qosixoja, mulla Sarfaroz, Fitrat, 134 Mulh’am, mashh’ur qozilar h’aqida qisqacha, lekin etiborga molik malumotlar keltirilgan. “Ubaydullanoma” asarining 10 dan ortiq qwlёzma nusxasi mavjud. Asar A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957 yili Toshkentda nashrdan chiqarilgan.
11.2.16. ”Tarixi kasira” ёki ”Tarixi sayyid Roqim” ”Tarixi kasira” ёki ”Tarixi sayyid Roqim”, “Tarixi sayyid Roqim Samarqandiy” nomlari bilan mashh’ur bwlgan asarni Mulla Sharafuddin Alam yaratgan. U XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning birinchi choragida yashab wtgan shoir va tarixchi olimdir. V.R.Rozen va A.A.Semenovlar keltirgan malumotlarga qaraganda, Mulla Sharafuddin Alam asli andijonlik, ёsh paytida Samarqandga, otasi h’uzuriga kelib qolgan. Otasining ismi mullo Nuriddin bwlib, xalq orasida oxund mulla Farh’od nomi bilan mashh’ur bwlgan. Mulla Sharafuddin ёshligidan meh’natsevar vailmga chanqoq bwlgan. Otasining ёrdami bilan yaxshi wqidi, turli ilmlarni kasb etdi va keng malumotli olim va shoir bwlib etishdi. V.R.Rozen va A.A.Semenovlarning tadqiqotlaridan anglishilishicha, mulla Sharafuddin Samarqandning eng malumotli olimlaridan mulla Boqijon Buxoriyning xizmatida bwlgan va uning vafotidan keyin wrniga alamlik vazifasigawtirgan. Bazi malumotlarga qaraganda, u qozilik mansabida h’am turgan. Olim “Tarixi kasira” asari bilan mashh’ur. Unda mashur shaxslarning h’aёtiga oid mamlakatda bunёd etilgan katta binolar, usti ёpiq bozor, timlar, h’ammamlar qurilishi va mashur kishilar h’aёti bilan bog’liq sanalarga bag’ishlangan tarix-xronogrammalar majmuidan iboratdir. U Amir Temur tavalludi(1336 y.)dan to XVIII asrning wrtalarigacha kechgan voqealarni wz ichiga oladi. “Tarixi kasira” asarining qwlёzma nusxalari va toshbosma nashrlari kwp. Asarning birinchi toshbosma nashr olim va yirik davlat xizmatchisi Mirza Salimbek tarafidan 1913 yili Toshkentda amalga oshirilgan. Shu erda mazkur asarni “Tarixi tomm” nomi bilan 1998 yili bosmadan chiqqanligini eslatib wtmoqchimiz. “Tarixi kasira” bazi muh’im voqealar tarixini aniqlashda qimmatli manba rolini wynaydi. Dalil sifatida bir necha misollar keltiramiz. Yirik tarixnavis olim va vazir Rashiduddinning wldirilishi voqeasi 1318 yil 27 oktyabr kuni sodir bwlgan. Shoir Kamol Xwjandiyning vafoti 1391 yili yuz berdi. Amir Temur zamonida wtgan yirik alloma Taftazoniy h’aqida quyidagi malumotlar keltirilgadi. 1322 yili tavallud topgan. 18 ёshlik paytida G’ijduvonda “Sharxi Zandoniy” asarini ёzgan. 1347 yilning 10 iyun kuni Jom viloyatida “Sharxi mulaxxas al-miftax” kitobini ёzib tamomlagan. 1373 yil 23 may kuni Samarqandda “Maqosid ul-kalom va sharh’i maqosad” kitoblarini ёzib tamomlagan. Vafoti 1392 yili sodir bwldi. “Tarixi kasira”da Amir Temur davrida wtgan yana bir yirik olim Mir Sayyid Sharif Jurjoniy h’aqida quyidagilarni wqiymiz. Asli Mozandaronning Toun 135 qishlog’idan. 1377 yili tug’ilgan. Sherozdagi “Dor ush-shifo” wquv yurtida mudarrislik qilgan. Amir Temur Sherozni ishg’ol qilgan 1393 yili Samarqandga kwchib kelgan va h’azrat soh’ibqironning inoyat va marh’amatlariga sazovor bwlib, uning saroyida xizmat qilgan. 76 ёshida Sherozda vafot etgan. Movarounnah’rlik iloh’iёt olimi xoja Muh’ammad Porsoning vafoti 1419 yili yuz bergan. Mirzo Ulug’bekning birinchi muallimi shayx Ozariy, h’aqiqiy ismi Hamza ibn Abdulmalik at-Tusiy 1440 yili vafot topgan. “Tarixi kasira”da uning h’aqida yana quyidagilar aytiladi. Otasi sarbadorlar jamoasiga mansub bwlgan. Wz davrining etuk olimi va shoirlari jumlasidan bwlgan. Sherlari mashh’ur bwlib, nazm va nasrda bir necha asar ёzib qoldirgan. “Javoh’ir al-asror”, “Tug’royi h’umoyun” va “Ajoyib ul-g’aroyib” shular jamlasidandir. Shayboniylar, xususan, Muh’ammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdullaxon soniy davrida, Movarounnah’r va Balx shah’arlarida bir talay katta qurilishlar, madrasalar, masjidu xonaqolar, timlar, yirik suv inshoatlari qurib ishga tushirilgan. “Tarixi kasira”da bular h’aqida h’am muh’im malumotlarni uchratamiz. Bir necha misol: Kesh(Shah’risabz)da Oqsaroy binosining qurilishi asosan 1382 yilda tamomlangan44. Mirzo Udug’bekning Samarqanddagi madrasasi 1425 yili qurib bitkazilgan. Mirzo Ulug’bekning rasadxonasi 1429 yili qurib ishga tushirilgan. Alayka kwkaltoshning Samarqanddagi jome masjidida Kwchkinchixon tarafida qurilgan marmar minbar 1528 yili bitkazilgan. Buxoroda Ubaydullaxon tarafida Mir arab madrasasining bino qilinishi 1536 yili sodir bwlgan. Mavlono Mir muftiy tarafidan Buxoroyi sharifda qurilgan kutubxona 1558 yili bitkazilgan. Juvonmard Alixon tarafidan Buxoroda h’ammom qurilishi 1574 yili poёniga etgan. Muh’tar Qosim tarafidan G’ijduvon ёnida, Kwh’ak darёsi ustiga qurilgan kwp oshiёnalik suv ayirg’ich inshooti 1576 yili qurilib ishga tushirilgan. Abdullaxon soniy tarafidan Buxoroda bunёd etilgan chorbog’ 1584 yili qurib tamomlandi. Mazkur xon tarafidan Buxoroda Chorsu bozorining qurilishi 1587 yili tamomlandi. Karmina ёnida, Kwh’ak darёsi ustiga kwprik qurish ishlari 1587 yili tamomlandi. Kitobda mashh’ur asarlarning ёzib tamomlangan vaqtih’am kwrsatilgan. Masalan, Ulug’bek mirzoning “Ziji jadidi kwragoniy” kitobi 1437 yili, Abdurah’mon Jomiyning “Nafah’ot ul-uns” asari 1469 yili, “Husni Husayn” kitobi 1606 yili ёzib tamomlangan.
44 Лекин, Испания элчиси Луи Гонсалес де Клавихонинг сўзларига қараганда бу ерда қурилиш ишлари 1404 йилда ҳам давои этган. 136 “Tarixi kasira” asari, uning qiymati va idm-fan uchun zarurligi keltirilgan misollardan h’am kwrinib turibdi.
11.2.17. “Tarixi Abulfayzxon” “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747 yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abdurah’mon Davlat ёzgan. Muallif kwproq Abdurah’mon Tole nomi bilan mashh’ur. Mazkur asar h’ajm jih’atdan kichik, 161 varaq bwlib, “Ubaydullanoma”ning davomi h’isoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar orasidagi ijtimoiy- siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Malumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siёsiy ah’voli zaiflashadi, ulus boshliqlarining, yani mah’alliy h’ukmdorlarning mustaqillik uchun olibborgan h’arakati kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy h’ukumatga bwysunmay qwydilar, Farg’ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va wlkada mustaqil Qwqon xonligi tashkil topdi, 1722 yili Samarqand h’am mustaqillik elon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib kwtardilar (1722-1728 yy.), wzaro urushlar boshlanib ketdi. “Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng ёritib berildi. Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi va wzbek xalqining wsha yillardagi etnik tarkibi h’aqida h’am ayrim, diqqatga sazovor dalil va malumotlar bor. “Tarixi Abulfayzxon”ning twla ruscha tarjimasi, zarur izoh’lar bilan 1959 yili A.A.semenov tarafidang Toshkentda nashr qilingan.
11.2.18. “Cilsilat us-salotin” “Cilsilat us-salotin” Xoji Mir Muh’ammad Salimning asaridir. Uning qwlёzma nusxalari juda kamёb bwlib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shah’ridagi Bodli kutubxonasida (raqami № 269) saqlanmoqda. Xoji Mir Muh’ammad Salim h’ech bwlmaganda biron kichik viloyatga h’okim bwlish sharafiga muyassar bwlolmagan va boshidan kwp og’ir kunlarni kechirgan Ashtarxoniylar jumlasidandir. Uning bobosi Tursun Muh’ammad sulton 1578-1598 yillari Samarqand h’okimi bwlgan. Uning twng’ich wg’li Poyanda Muh’ammad Sulton Balx xoni Nadr Muh’ammadxonga yaqin bwlgan, xonning singlisi Zubayda bonuga uylangan va 1611-1642 yillari Qunduz viloyatiga h’okimlik qilgan. Ana shu Poyanda Muh’ammad sulton bilan Zubayda bonydan tug’ilgan Muh’ammadёr sulton Xoji Mir Muh’ammad Salimning bobosidir. U 1645 yilgacha Shah’risabz viloyatiga h’okim bwlgan va Nadr Muh’ammadxon Buxoro taxtini wg’li Abdulazizxonga qoldirib ketgandan keyin u bilan birga Balxga qochib borgan. Oradan bir yil wtgach, 1646 yili, Balx Boburiylardan Shoh’i jah’on qwshinlari tomonidan ishg’ol etilganlan swng, xonning onasi Shah’ribonu h’amda Nadr Muh’ammadxonning boshqa oila azolarini olib Buxoroga qochib keldi, Abdulazizixonning qaomoqlar, qoraqalpoq va qozoq sultonlariga qarshi h’arbiy yurishlarida ishtirok etdi, toju taxt oldida kwrsatgan katta xizmatlari uchun Shah’risabzga h’okim qilib tayinlandi. Muh’ammadёr sulton 1647 yilning 14 iyunida Avrangzeb qwshini bilan Balx qishlog’i- 137 Temurobodda bwlgan jangda h’alok bwlgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning otasi Muh’ammad Rustam sulton 1645 yili h’ali ёsh bwlgan va Abdulazizixon unga iqto45 tarzida Samarqandga qarashli Saripul tumanini inom qilgan, unga otaliq46 qilib esa Mir Shoh’xoja Shavdariyni tayinlagan. Lekin 1671 yili Abdulaziz undan xavfsirab kwziga mil torttirib kwr qilgan. Muh’ammad Rah’im sulton orada kwp vaqt wtmay, amir Muh’ammadёr ltadiqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat olib Hajga jwnagan. Lekin, Dekan viloyatida davom etib turgan urush h’arakatlari sababli, bandargoh’ shah’arlaridan birontasiga wtolmay, Shoh’ijah’onobodga qaytib kelgan va oradan ikki yil wtgach, wsha erda vafot etgan. Mir Muh’ammad Salimning wziga kelsak, u, asarda baёn etilgan voqealarga qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711 yili Ubaydullaxon wldirilgandan keyin, h’aj qilish bah’onasi bilan Arabistonga jwnagan. Bir yilcha İsfah’onda istiqomat qilib, 1712 yili Turkiyaga borgan. Sulton Ah’mad 111 (1703-1730 yy.) uni eh’tirom bilan kutib olgan. Twrt yilcha Turkiyada turib, mazkur sultonning h’arbiy yurishlarida qatnashgan. Mir Muh’ammad Salim 1716 yili Makkaga borgan va h’aj marosimini ado etgandan keyin, dengiz orqali Hindistonga kelgan va Boburiy Nosiruddin Muh’ammadshoh’ (1719-1748 yy.)ning xizmatiga kirgan. “Cilsilat us-salotin” asarini Nosiruddin Muh’ammadshoh’ning topshirig’i bilan ёzgan. Xoji Mir Muh’ammad Salimning qachon va qaerda vafot etganligi aniqlanmagan. “Cilsilat us-salotin” 1731 yilda ёzilgan bwlib, muqaddima va twrt qismdan iborat. Muqaddimada asarning ёzilishi h’aqida swz boradi va muallifning 1711 yildan keyingi h’aёti h’aqida ayrim, diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi. Birinchi qismda islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, qadimgi turklar va mwg’ullar, xususan barloslar va Amir Temurning ota-bobolari, Amir Temur va Temuriylar, shuningdek, h’azrat soh’ibqironning Hindistonda h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi qisqacha baёn etiladi. Asarning ikkinchi qismi Mwg’ulistonning Tug’luq Temurxon(1348-1363 yy.)dan to Suyurg’atmishxongacha (1370-1388 yy.) wtgan davrdagi tarixini wz ichiga oladi. Muqaddima va I-II qismlarni ёzishda muallif wzidan avval ёzilgan asarlardan, masalan, Juvayniyning “Tarixi jah’onkushoy”, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba ulus”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Habib us-siyar” va “Maosir ul-muluk” asarlari, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, Hofiz Dwstmah’ammad ibn Ёdgorning “Majma ul-ajoyib” (1606 yili ёzilgan) va boshqa 20 ga yaqin kitoblardan foydalangan. “Cilsilat us-salotin”ning III-IV qismlari favqulodda ah’amiyatga ega bwlib, Wrta Osiё, xususan Wzbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini baёn qiladi.
45 Иқтоъ(араб. кесим)- ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида олий ҳукмдор тарафидан шаҳзода ва йирик амирларга катта хизматлари эвазига инъом қилинган ер-сув, мулк. 46 Оталиқ - ўрта асрларда Ўрта Осиё хонликларида амалда бўлган олий мансаб эгаси, шаҳзодаларнинг тарбиячиси ва валийси. 138 Asarda Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg’ar bilan bwlgan aloqalari, Buxoro xonligida h’okimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar qwliga wtishining aniq tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek, Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёti, Shoh’ijah’onning Balx va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi va Boburiylar qwshinining Balx va unga tobe bwlgan erlarni bosib olishi, Xoraxmning XVI-XVII asrlardagi siёsiy ah’voli xususida boshqa manbalarda uchramaydigan qimmatli dalil va malumotlar keltiriladi. Asarda ulus tizimi, tiul va solona kabi soliqlar, Wzbekiston shah’arlari, ularning ah’olisi va turmush tarzi h’aqida keltirilgan malumotlar h’am aloh’ida qimmatga egadir. Xoji Mir Muh’ammad Salim Buxoro xonlari, Abdullaxon II, Abdulmwminxon, Dinmuh’ammadxon, İmomqulixon, Abdulazizxon, Subzonqulixonning Hindiston, Eron va Turkiya h’ukmdorlari bilan ёzishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini h’am keltirgan. Bu maktublar, shubh’asiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlavatlar wrtasidagi munosabatlartarixini wrganishda muh’im mano kasb etadi.
11.2.19. “Nomayi olamoroyi Nodiriy” “Nomayi olamoroyi Nodiriy” (“Nodirshoh’ning olamga bezak bwluvchi tarixi”) asarining muallifi XVIII asrda wtgan marvlik mashh’ur tarixchi olim Muh’ammad Kozimdir. U 1721 yili Marvda tug’ilgan. Otasi, 1737 yili vafot etgan. U mashh’ur fotih’ Nodirshoh’(1736-1747 yy.)ning yaqin kishilaridan bwlib, uning dastlabki h’arbiy yurishlarida qatnashgan va muh’im diplomatik topshiriqlarini bajargan. Keyincha u Nodirshoh’ning inisi İbroh’imxon, dastlab Xuroson, swngra, 1736 yildan, Ozarbayjon h’okimi saroyida xizmat qilgan. Muh’ammad Kozim boshlang’ich malumotni Marvda oldi, swng 1731 yili otasi uni Mashh’adga olib keldi va bu erdagi madrasalardan biriga wqishga berdi. Muh’ammad Kozim bu erda sayid Mir Shamsuddin Ali Mozandaroniydan talim oldi. 1736 yili u Darbandga, İbroh’imxon h’uzuriga chaqirtirib olindi va 1739 yilgacha xonning yasovuli lavozimida xizmat qildi. 1739 yili Muh’ammad Kozim Nodirshoh’ning wg’li Rizoquli mirzo xizmatiga qabul qilindi va 1741 ymlgacha lashkarnavis, h’arbiy kotib vazifasida xizmat qildi. 1744 yildan u Nodirshoh’ h’uzurida xizmat qila boshladi, 174401747 yillari moliya mah’kamasida kotib va 1747 yildan podshoh’ qurol-yarog’ omborining mutasaddisi, vazir bwlib ishladi. Muh’ammad Kozim taxminan 1752 yili vafot etdi. Muh’ammad Kozim wzining tarixiy asari “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ni 1750-1753 yillari ёzgan. Asar uch jilddan iborat. Birinchi jildi Eronning 1688-1736 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. İkkinchi jildda 1736-1743 yillari Eronda, shuningdek, Wrta Osiё va Kavkaz orti mamlakatlarida bwlib wtgan voqealar baёn etilgan. Asarning uchinchi jildi Eron va qisman, Wrta Osiё, Hindiston, Turkiya va Kavkaz orti mamlakatlarining 1743-1747 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixiga bag’ishlanadi.
139 Wzbekistonning XVIII asrdagi tarixini wrganishda “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ning II va III jildlari asosiy manbalardan biri wrnini wtaydi. Ayniqsa, asarda Eron qwshinining 1737 yili Wzbekiston h’ududiga bostirib kirishi va G’uzor, Qarshi, Shulluq va boshqa shah’ar va tumanlarning talon-taroj qilinishi, 1740 yili Buxoro xonligining Nodirshoh’ tarafidan bwysundirilishi, 1746 yildagi Xorazmning og’ir ah’voli, 1747 yili Eron askarlarining Wrta Osiё shah’ar va qishloqlariga yana bostirib kirishi va oqibatda meh’natkash xalqning ayanchli ah’volga tushib qolishi, 1741-1742 yillarda Kwlob, Xisori shodmon, Badaxshon, Balx va boshqa viloyatlar xalqining katta er egalarining zulm va chet el bosqinchilariga qarshi qwzg’olonlari h’aqidagi malumotlar zwr ilmiy qimmatga ega. “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ning qwlёzma nusxalari kam. Shu paytgacha asar twla ravishda biron tilga tarjima qilinmagan. Undan ayrim parchalar bazi ilmiy twplam va jurnallarda chop etilgan. II jildning bir qismi, yani Nodirshoh’ning Hindistonga yurishini baёn etuvchi qismi P.İ.Petrov tomonidan rus tilida nashr etilgan. 1960, 1965 va 1966 yillari “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ning matni fotofaksimil nashri Moskvada N.D.Mikluxo-Maklay tomonidan chop etilgan.
11.2.20. “Tuh’fat ul-xoniy” “Tuh’fat ul-xoniy”(“Xonning tuh’fasi”) ёki “Tarix Rah’imxoniy”(“(Muh’ammad) Rah’imxon tarixi”) nomli asar Buxoro xonligining 1722-1782 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Uni tarixchi olim Muh’ammad Vafoyi Karminagiy (1685-1769 yy.) yaratgan. Tarixchining twla nomi Mulla Muh’ammad Vafo ibn Muh’ammad Zoh’ir Karminagiydir. U Buxoroning wqimishli va taniqli kishilaridan biridir. Karminagiy nisbasiga qaraganda, asli Buxoroning Karmana tumanidan bwlgan. “Ubaydullanoma” kitobining muallifi Mir Muh’ammad Amin Buxoriyning shuvoh’lik berishiga qaraganda, Muh’ammad Vafoyi Karminagiy Ashtarxoniylardan Ubaydullaxon saroyida kitobdor bwlib xizmat qilgan. Fikrimizcha, u Ubaydullaxondan keyin taxtga wtirgan Abulfayzxon davrida h’am shu lavozimda turgan. Mulla Muh’ammad Vafo Karminagiy “qozi Vafo” nomi bilan h’am mashh’urdir. U qozilik lavozimiga yangi sulola-Mang’itlar sulolasining asoschisi Muh’ammad Rah’imxon (1753-1759 yy.) zamonida erishgan. Muh’ammad Vafo Karminagiy 1769 yili “Tuh’fat ul-xoniy” nomli asarida faqat 1722-1768 yil voqealarini wz ichiga olgan qisminigina ёzib ulgurgan, xalos. Uning davomini, yani 1768-1782 yillar voqealarini baёn etuvchi qismini nasaflik domla Olimbek ibn Niёzqulibek ёzgan. “Tuh’fat ul-xoniy” qofiyali nasr, saj bilan ёzilgan, lekin voqealarning twla va keng ёritilishi, ijtimoiy-iqtisodiy, siёsiy, geografik h’amda etnik dalillarga boyligi bilan birinchi darajadi manbalar qatorida turadi. Asar Buxoro xonligida XVIII asrning 20- yillaridan boshlab kuchayib ketgan iqtisodiy va siёsiy tanglikni, ijtimoiy-siёsiy tarqoqlikning kuchaymshm va buning natijasida markaziy davlat boshqaruvining zaiflashuvi, mang’it h’ukmdorlarining uluslar va qabilalarni bwysundirish maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari va buning oqibatida 140 kwplab shah’arlar h’amda qishloqlarning vayron etilishi, meh’natkash xalq turmushining og’irlashib borishi va uning asosiy sabablarini aniqlashga ёrdam berishi mumkin bwlgan daliliy malumotga wta boydir. Asarda yana wzbek qavmlari, ulug’lari va ularning ijtimoiy-siёsiy h’aёtda tutgan wrni, Ashtarxoniylar va Mang’itlar h’ukmronligi davrida wzbek qwshini va mang’itlar davlatining tuzilishi, 1722-1782 yillarda Buxoro xonligining Eron, Afg’oniston, Qozoq va Qwqon xonliklari h’amda Koshg’ar bilan olib borgan siёsiy munosabatlari h’aqidagi h’am etiborga molik malumotlar kwp uchraydi. “Tuh’fat ul-xoniy” asarining qwlёzma nusxalari kwp. Masalan, faqat Sankt- Peterburg, Wzbekiston, Tojikiston kutubxonalarida undan 23 qwlёzmasi mavjud. Asar biron tilga twla tarjima qilinmagan h’am. Asardan kichik bir parcha, yani Muh’ammad Rah’imxonning 1747 yili Saraxs atrofida Eron qwshinlari bilan twqnashuvi rus tilida 1938 yili elon qilingan, xalos.
11.2.21. “Tarixi Amir Haydar” “Tarixi Amir Haydar” XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi yarmida wtgan buxorolik olimlari asaridir. Kitobning nomalum muh’arrir tomonidan qisqartirilgan nusxasi etib kelgan bwlib, qwlёzma WzRFA Sharqshunoslik institutida 1836 raqami ostida saqlanmoqda. “Tarixi Amir Haydar” kichik h’ajmdagi asar, jami 96 varaqdan iborat, muh’im tarixiy manbalar asosida ёzilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar, shuningdek, asosan, Mang’itlar sulolasidan bwlgan amir Haydar h’ukmronligi (1800-1826 yy.) davridagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Asar 81 bob, ёki dostondan iborat. 1-2- boblari Buxoro shah’ri tarixiga bag’ishlangan, 3-6- boblarda Ashtarxoniylar tarixi qisqacha baёn etilgan, 7-81- boblarida esa Buxoro amirligi amirzoda Haydarning tug’ilishidan to uning 1826 yil 6 oktyabridagi vafotigacha bwlgan tarixi h’ikoya qilinadi. Kitob 50- yillarda A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan, lekin nima sababdandir qwlёzma nashr etilmay qolgan. Tarjima qwlёzmasi WzR FA Shİ kutubxonasida saqlanmoqda.
11.2.22. “Fath’nomayi sultoniy” “Fath’nomayi sultoniy” (“Sulton fath’nomasi”) asari muallifi Mir Olim Buxoriy bwlib, kitobini Amir Nasrulloh’ davri (1826/27 – 1869/79 yy.)da G’uzor h’okimi bwlgan Muh’ammad Olimbekning xizmatida bwlgan va uning topshirig’i bilan ёzgan. “Fath’nomayi sultoniy” amir Shoh’murod (1785/86-1800 yy.) davridan to Nasrulloh’ h’ukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi, lekin Shoh’murod va amir Haydar davrlari qisqacha (WzR FA Shİ qwlёzmasi, inv. № 1838, vv.7b-55b), Nasrulloh’ davri esa batafsil ёritilgan. Mazkur qwlёzma asarning birinchi jildi bwlib, ikkinchisi bizga malum bwlmagan sabalarga kwra ёzilmay qolgan.
141 “Fath’nomayi sultoniy”ning birinchi qismi marh’um O.D.Chexovich tarafidan rus tiligatarjima qilingan. Tarjima qwlёzmasi WzR FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda.
11.2.23. “Muntaxab ut-tavorix” “Muntaxab ut-tavorix” (“Saylanma tarix”) asarining muallifi qwqonlik yirik tarixchi olim Hakimxon twradir (taxm.1802-vafot etgan yili maxlum emas). Ota tarafidan naqshbandiya tariqatining yirik namoёndalaridan biri, yirik iloh’iёt olimi Mah’dumi Azam Kosoniy (1461/62-1542/43 yy.)ning avlodi, ona tarafidan Qwqon xoni Norbwtaxon (1770-1800 yy.)ning nabirasidir. Otasi sayyid Masumxon twra Umarxon davri (1809-1822 yy.)da va Muh’ammad Alixon h’ukmronligi (1822-1842 yy.)ning dastlabki yillarida xonlikning shayxulislomi lavozimini egallab turgan. Hakimxon twra Muh’ammad Alixon h’ukmronligiavvalida Namangan, Twraqwrg’on va Kosonsoyda h’okim bwlgan. Lekin kwp wtmay otasi h’am, wzi h’am xonning g’azabiga duchor bwlib, egallab turgan lavozimlaridan bwshatilganlar va h’aj marosimini ado etish uchun Arabistonga jwnatib yuborilgan. Otasi ywlda, Mozori sharifda 1834 yili vafot etgan. Hakimxon twra esa kwp mashaqqatlar chekib, etti yildan keyin Rossiya, Turkiya, İroq, Suriya va Falastin orqali Mkkaga etib bordi. Wshanda 1834 yili u Orenburgda podshoh’ Aleksandr 1 bilan uchrashish sharafiga muyassar bwlgan. Hakimxon twra Makka va Madina ziёratidan qaytgach, 1828 yili, Muh’ammad Alixondan chwchib Qwqonga bormadi va qolgan umrini Kitobda kechirdi. Wzining ёzishicha, Kitobda uning qarindoshlari va ozmi-kwpmi er-suvi bwlgan. Hakimxon twra yirik tarixnavis olim bwlib, wzining “Muntaxab ut-tavorix” asarini 1843 yilning 29 may kuni ёzib tamomlangan. “Muntaxab ut-tavorix”da qadimiy zamonlar, islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar, qadimgi Eron podshoh’lari, Xitoy va Evropaning qadimiy podshoh’lari, xalifayi Roshidindan to Movarounnah’rning Mang’it va Ming sulolasidan chiqqan oliy h’ukmdorlar zamonigacha kechgan tarixi baёn etiladi. Asarda Qwqon xonligining xonlik asoschisi Shoh’ruh’xon(1709-1721 yy.)ning wg’li va toj-taxt vorisi Abdurah’imxon (1721-1724 yy.) zamonidan to Norbwtaxon, Olimxon va Umarxon davri tarixi yaxshi ёritilgan. Ayniqsa, Norbwtaxon, Olimxon va Umarxon davri yaxshi ёritilgan. Asarda muallifning Rossiya, Turkiya, İroq, Shom (Suriya) va boshqa mamlakatlarga qilgan saёh’ati chog’ida olgan taassurotlari va wsha mamlakat xalqlarining ijtimoiy-siёsiy h’aёti, tarixi va h’aёt tarzi h’aqida keltirgan maxlumotlari h’am diqqatga sazovordir. “Muntaxab ut-tavorix”ning qwlёzma nusxalari kam. Uning Dushanbeda, Tojikistonda A.A.Semenovning uy muzeyida saqlanaёtgan forscha fotonusxasini Ah’ror Muxtorov 1983 yili ikki kitob h’olida chop etdi. Asarning wzbekcha nusxasi h’am bwlib, h’ozirda WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida (raqami № 594) saqlanmoqda.
11.2.24.”Tarjimai ah’voli amironi Buxoroyi sharif az amir Doniёl to asri amir Abdulah’ad”
142 ”Tarjimai ah’voli amironi Buxoroyi sharif az amir Doniёl to asri amir Abdulah’ad” (“Buxoroyi sharif amirlarining tarjimai ah’voli. Amir Doniёldan to amir Abdulah’adgacha”) asarining muallifi Ah’mad Donish ёki Ah’mad Kalla nomi bilan mashh’ur bwlgan, X1X asrda kwzga kwringan mutafkkir shoir, adib, olim va diplomatdir. Uning twla ismi Ah’mad ibn Nosir ibn Yusuf al-Xanafiy al- Buxloiydir. Bwlg’usi tarixchi 1827 yili Buxoroda tug’ilgan. U ёshligidan yaxshi wqib tarix, mumtoz adabiёt, riёziёt-matematika, ilmi nujum-astronomiya, musiqa va tibbiёt ilmlarini yaxshi wrgangan, h’usnixat va musavvirlik sirlarini h’am egallangan. Ah’mad Donish wz faoliyatini xattotlikdan boshlagan va 50- yil boshlarida amir Nasrulloh’ xizmatiga qabul qilingan, 1870 yili istefoga chiqib, ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwlgan. Ah’mad Donish 1857 yili amir Nasrulloh’, 1869 va 1974 yillari amir Muzaffar (1860-1885 yy.) elchiligi tarkibida Peturburgda bwldi va Rossiyaning iqtisodiy, ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёti bilan yaqindan tanishdi. Bu safarlar olimning dunёqarashiga katta tasir kwrsatdi. Lekin u Buxoroning Rossiyaga qaraganda qoloqligining h’aqiqiy sabablarini tushunib etmadi. U jamiyatni mavjud qonun va tartiblarini takomillashtirish ywli bilan, odil podshoh’ning qwli bilan qaytadan qurish mumkin deb h’isoblardi. Olimning bu qarashlari uning “Navodir ul-vaqoe” (“Nodir voqealar”) nomli asarida wz aksini topgan. Ah’mad Donish ushbu asarida amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni maslah’at berdi. Lekin amir bundan darg’azab bwldi va 70- yillar oxirida Ah’mad Donishni poytaxtdan uzoqlashtirdi va G’uzorga qozi qilib yubordi. 1885 yili, amir Muzaffar vafotidan keyin, u Buxoroga qaytib keldi va umrining qolgan qismini ilmiy mashg’ulotlar bilan bilan kechirdi. Ah’mad Donish 1897 yili vafot etdi. Ah’mad Donish sermaxsul ijodkor bwlib, iloh’iёt, ilmi nujum, geografiya, adabiёt va tarixga oid 20 ga yaqin asar ёzib qoldirdi. “Manozir ul-kavokib” (“Sayёralarning manzaralari”), “Navodir ul-vaqoe” va ”Tarjimai ah’voli amironi Buxoroyi sharif” (1885 yildan keyin ёzilgan) asarlari ana shular jumlasidandir. Wzbekistonning X1X asrdagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtini wrganishda olimning swnggi asari katta ilmiy ah’amiyatga ega. Kitobda katta swz boshi, sayёralarning inson taqdiridagi ah’amiyati, din va uning jamiyatdagi wrni twg’risidagi fikrlardan keyin qisqa tarzda amir Doniёl (1758-1785 yy.), Shoh’murod (1785-1800 yy.), Haydar va amir Nasrulloh’ h’ukmronligi yillarida bwlib wtgan voqealar baёn etilgan. Asarning katta va swnggi qismi amir Muzaffarga bag’ishlangan. Bu qismda Buxoro xonligining X1X asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, shuningdek, chor Rossiyasi qwshinlari tomonidan 1866 yili Jizzax h’amda 1868 yili Samarqandning ishg’ol qilinishi voqealari batafil baёn etilgan. ”Tarjimai ah’voli amironi Buxoroyi sharif” asarining qwlёzma nusxalari Toshkent, Samarqand, Buxoro, Dushanbe kutubxonalarida mavjud. Asarning matni A.Mirzoev tomonidan chop etilgan. 1960 yili kitobning qisqartirilgan ruscha tarjimasi Dushanbeda nashr qilingan.
143 11.2.25. “Tarixi salotini Mang’itiya” “Tarixi salotini Mang’itiya” (“Mang’it sultonlarining tarixi”) asari buxorolik mashh’ur tarixchi olim va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bwstoniy (1838/39-1914 yildan keyin) qalamiga mansubdir. Bwlg’usi tarixchi boshlang’ich malumotni ona yurti Bwston qishlog’ida, Buxoroning shimolida, undan 40 km narida olgan, swngra Buxoro madrasalaridan birida wqigan, dastlab viloyat h’ukmdorlari qwlida kotib, amir Muzaffar taxtga wtirgandan keyin uning shaxsiy kotibi, munshiysi bwlib xizmat qilgan. Amir Abdulah’ad h’ukmronligi (1885-1910 yy.)ning swnggida 1898 ёki 1899 yilda podshoh’likka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining oxirini nochorlikda kechirgan. Somiy bir necha adabiy va tarixiy asar ёzib qoldirgan. “Mirot ul-h’aёl” (“Xaёl kwzgusi”), “İnsho”, “Tuh’fayi shoh’iy” (“Podshoh’ning tuh’fa”), “Tarixi salotini Mang’itiya” shular jumlasidandir. Bularning ichida tarix ilmi uchun eng muh’imi swnggi ikki asardir. 1900-1902 yillar orasida ёzilgan “Tuh’fayi shoh’iy” va 1907 yili ёzib tamomlangan “Tarixi salotini Mang’itiya” bir davr, Buxoro xonligining amir Muzaffar davridagi tarixga bag’ishlangan. Biroq ular malum darajada bir-biridan farq qiladi. Masalan, “Tuh’fayi shoh’iy” twlaroq, lekin oliy h’ukmdorni kwklarga kwtarib maqtash, panegrik ruh’ida bitilgan. “Tarixi salotini Mang’itiya” esa nisbatan xolisona ёzilgan. Asarning ilmiy ah’amiyati shundaki, unda Buxoro amirligining Wrta Osiёning Rossiya tarafidan bosib olinishi arafasidagi iqtisodiy va siёsiy ah’voli, shuningdek, Buxoro-Rossiya munosabatlari birmuncha keng ёritilgan. Kitobning qwlёzma nusxalari kwp. Uning Wzbekistonlik olima L.M.Epifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi, swzboshi va zarur izoh’lari bilan birga, 1962 yili, Moskvada chop etilgan.
11.2.26. “Tarixi Salimiy” “Tarixi Salimiy” (“Salimiyning tarixi”) asari muallifi X1X asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragida wtgan Mirza Salimbek bwlib, uning twla ismi Mirza Salimbek ibn Muh’ammad Rah’imdir. Olim 1850/51 yillari Buxoroyi sharifda badavlat va nufuzli xonadonda tavallud topgan. Mirza Salimbek 1871 yili Nah’rpoy (Norpoy) va Ziёvuddin h’okimiga kotib bwlib ishga kiradi, lekin olti oydan keyin amir Muzaffarning farmoyishi bilan Toshkentga rus mamurlarining xatti-h’arakati va ayniqsa Buxoro xususida tutgan siёsatini kuzatib boruvchi qilib yuborildi. Mirza Salimbek Toshkentga choyfurush qiёfasida keldi va bu erda 12 yml istiqomat qildi. 1880-1883 yillari u amir h’uzurida, 1884-1885 yillari Turkiston general-gubernatori h’uzurida Buxoro vakili bwlib xizmat qildi. 1885 yili Mirza Salimbek Somjin tumaniga amlakdor qilib tayinlandi. Shundan keyin uning martabasi yil sayin ortib bordi. 1881-1893 yillari Buxoro shah’rining mirshabi, 1893-1920 yillari Yakkabog’, Nurota, Boysun, Sherobod, Shah’risabz, Chorjwy viloyatlarining h’okimi va bosh zakotchi vazifalarida turdi. 1920 yilgi inqilobdan keyin Mirza Salimbek shwro tashkilotlarida, Buxoroda tashkil etilgan
144 «Anjumani tarix» («Tarixshunoslar jamiyatida»)da xizmat qildi. Mirza Salimbekning vafot etgan yili malum emas. Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy va adabiy asar ёzib qoldirgan. «Kashkuli Salimiy» («Salimiyning kashkuli»), «Jomi ul-gulzor» («Gulzorlar majmui»), «Kab al-axbor h’ikoyalari», «Hikoyati Abdulla ibn Muborak», «Tarixi Salimiy» shular jumlasidandir. Tarixchilar uchun eng muh’imi uning swnggi asari «Tarixi Salimiy»dir. N.Norqulovning fikriga qaraganda, XX asrining 20- yillarida ёzilgan. Uning bosh qismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bwlgan tarix umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asarning 1860-1920 yillar voqealarini wz ichiga olgan katta qismi butunlay yangi bwlib, muallifning wzi bu voqealarning guvoh’i bwlgan. Asarda amir Muzaffar davrida Hisor, Kwlob, Baljuan, Qorategin va Darvozda bwlib wtgan isёnlar, Buxoro-Qwqon va Buxoro-Rossiya munosabatlari, shuningdek, Buxoro amirligining X1X asrning ikkinchi yarmidagi umumiy ah’voli va mamuriy tuzilishi h’aqida qimmatli malumotlar bor. «Tarixi Salimiy» asarining qwlёzma nusxalari kwp. Asar 1968 yili N.norqulov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan, lekin h’ali chop etilmagan.
11.2.27. “Tarixi jadidayi Toshkand” “Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”) nomli asar Muh’ammad Solih’ Toshkandiydir. Uning twla ismi Muh’ammad Solih’ domla Rah’im Qoraxoja wg’li. Tarixchi 1830 yilda tug’ilgan, vafot etgan yili nomalum. Boshlang’ich malumotni bobosi mulla Abdurah’imxojadan, u Qiёt mah’allasida joylashgan Bekmuh’ammadbiy masjidida imom bwlgan, olgan, swng Beklarbegi va xoja Ah’ror madrasalarida wqigan. Farg’onaning Qwqon (1853 y.), Marg’ilon, Namangan va Wsh (1853 y.) shah’arlarida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Qarshi, Shah’risabz va boshqa shah’arlarda bwlib, madrasada olgan bilimini kengaytirdi. 1863 yildan boshlab, ilgari bobosi imomlik qilgan masjidda imom bwlib xizmat qildi, ayni paytda dars h’am berib turdi. Muh’ammad Solih’ turli ilmlar, tarix, geografiya, adabiёt, tibbdan xabardor bwlgan keng malumotli kishi edi, lekin uning tarixga rag’bati kwproq bwlgan. U Abu Toh’irxoja(X1X asr)ning “Samariya”siga wxshash Toshkent, uning tarixi va osori atiqalariga bag’ishlab bir asar ёzishni kwpdan orzu qilib yurgan va nih’oyat, 1863-1888 yillari maqsadiga erishgan. Bu asar “Tarixi jadidayi Toshkand” deb ataladi va ikki jilddan iborat. Birinchi jildda qadim zamonlardan to XU asr oxirigacha Sharq mamlakatlarida, shuningdek Wrta Osiёda bwlib wtgan voqealar, ikkinchi jildda esa Qwqon xonligining XU asr oziridan Zah’iriddin Muh’ammad Bobur davridan to X1X asrning 80- yillarigacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’voli, madaniy h’aёt h’aqidagi qimmatli malumotlarni uchratamiz. Asar h’ali biron tilga tarjima qilinmagan. Qwdёzma nusxalari mavjud. Faqat Toshkentda, WzR FA Sharqshunoslik institutida uning uch nusxasi mavjud, tartib raqamlari № 7791, 11072-73, 5732. Kitob va uning muallifi twg’risida A.Wrinboev, O.Bwrievlar 1983 yili “Toshkent Muh’ammad Solih’ tavsifida (X1X asr)” nomli risola chop etganlar. 145 11.2.28. «Tarixi Shoh’uh’iy» «Tarixi Shoh’uh’iy» («Shoh’ruh’ (bek) tarixi») nomli asar muallifi X1X asrda wtgan farg’onalik tarixchi olim Niёz Muh’ammad Xwqandiydir. U taxminan 1803 yili Qwqonda yirik h’arbiy xizmatchi oilasida twg’ilgan, Xudoёrxon qwshinida lashkarnavis, yani h’arbiy kotib lavozimida xizmat qilgan, 60-yillar boshlarida istefoga chiqib, ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwlgan. Niёz Muh’ammad keng malumotli kishi bwlib, «Niёziy» taxallusi bilan sherlar h’am ёzgan. Lekin, yirik tarixiy asari «Tarixi Shoh’uh’iy» bilan kwproq mashh’ur. Bu asar Qwqon xonligining 1709-1876 yillar orasidagi tarixi twg’risida mukammal malumot berib, unda ushbu xonlikka qaram bwlgan boshqa Toshkent, h’ozirgi Qirg’iziston, Qozog’istonning janubiy viloyatlari h’ududlarining ijtimoiy- siёsiy tarixi h’am baёn etilgan. Unda Qwqon xonligining Buxoro, Sharqiy Turkiston va boshqa mamlakatlar bilan bwlgan iqtisodiy, siёsiy va madaniy aloqalari h’aqida h’am etiborga molik malumotlar keltirilgan. «Tarixi Shoh’uh’iy» asarining matni N.N.Pantusov tomonidan 1885 yili Qozonda chop etilgan. Ayrim parchalari V.V.Bartold, N.G.Mallitskiy va V.A.Romodin tarafidan rus tiliga tarjima qilingan. Bu asar T.K.Biysembiev tarafidan chuqur va atroflicha wrganilib, 1987 yili rus tilida Olma-Otada aloh’ida kitob chop etildi.
11.3. Foydalanilgan adabi¸tlar r´yxati: 1.B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. B. -. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan –B. -. 3. . İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. 4. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S. 330-406. 5. B.A.Axmedov. İstoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii. XU1-XU111 vv. (Pismennıe pamyatniki).-Tashkent: “Fan”, 1985. 6. B. A. Ah’medov. Tarixdan saboqlar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1994. - 299, 310, 363-369 va boshqa betlar. 7. Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A.A.Madraimov.- Toshkent: TDPU, 2001. 42-53 betlar.
11.4. Mavzuni mustakamlash uchun beriladigan savollar: 1.Turkiy-wzbek tilidagi manbalar deganda nimani tushunamiz? 2. Turkiy-wzbek tilidagi manbalar qaysi davrlarda yaratildi? 3. Temuriylar davrida turkiy manbalarning yaratilishiga qanday etibor berildi? 4. “Temur tuzuklari” asarining tarixiy manba sifatidagi ah’amiyati nimada? 5. Boburning “Vaqoyi” asari tarixiy manba sifatida qanday xususiyatlarga ega?
146
12-mavzu. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid h’ujjatlar
Darsning mazmuni: XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid h’ujjatlar, ularning tarixiy manba sifatidagi ah’amiyati ochib beriladi.
Reja 12.1. Muh’im ijtimoiy-siёsiy voqealar. 12.2. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid xujjatlar. 12.3. Wzbekiston tarixiga oid xujjatlar. 12.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 12.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Jwyboriy xojalari, amirlik, xonlik, ёrliq, vasiqa…
12.1. Muh’im ijtimoiy-siёsiy voqealar. XV asrning 80-90- yillarida kuchayib ketgan tarqoqlik, xususan Toshkent, Farg’ona va Hisorning markaziy h’ukumatga itoat qilmay qwyishi, ayrim amirlarning siёsiy nufuzi wta kuchayib ketishi va ёsh Temuriylarning toju taxt uchun kurashlar davlatning inqirozini tezlashtirdi. 1500 yili Muh’ammad Shayboniyxon (1500-1510 yy.) Dashti qipchoq wzbeklariga tayangan h’olda Movarounnah’r, Xorazm, Xuroson va Badaxshonni bwysundirib, yangi sulola – Shayboniylar davlatiga (1500-1601 yy.) asos soldi. Lekin Shayboniylar malum darajada iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy soh’ada taraqqiёtga erishlan bwlsalar-da, lekin ular h’am mah’alliy yirik er-suv egalarining ayrimachilik h’arakatiga barh’am bera olmadilar. Shayboniyxon h’alokatidan (1510 y. 10 dekabr) swng uzoq vaqt davomida mamlakatda parokandalik va tarqoqlik h’ukm surdi. Ubaydullaxon vafotidan (1539 y.) keyin esa Movarounnah’rda qwsh h’okimiyatchilik boshlandi: Camarqandda Abdullatif Sulton, Buxoroda Abdulaziz Sulton xon qilib kwtarildilar (1540-1550 yy.). 1551-1556 yillari esa mamlakat toju taxt davogarlari Navrwz Ah’madxon, Burxon Sulton, Abdullaxon soniy wrtasida urush maydoniga aylandi. Abdullaxon soniy 1557 yili Buxoroni egalladi va uzoq davom etgan urushlardan (1557-1582 yy.) swng Movarounnah’rni birlashtirishga, Toshkent va Turkistonni bwysundirdi, 1584 yili Badaxshon bilan kwlobni, 1588 yili Hirotni egalladi. U davlatni markazlashtirdi, lekin uning vafotidan (1598 y. 8 fevral) keyin ayirmachilik h’arakat nariga wtmadi. Uning wg’li va taxt vorisi 147 Abdulmwminning h’ukmronligi olti oydan (1598 y.fevral-iyul) nariga wtmadi. Undan keyin xon kwtarilgan Mirmuh’ammad soniy (1598-1601 yy.) esa nomigagina xon h’isoblanib, aslida h’okimiyat nufuzli katta er egalari qwliga wtib qoldi. Bu vaqtda qozoq xonlari va sultonlarining Movarounnah’r ustiga bosqinchilik yurishlari kuchaydi. Ular 1599 va 1600 yillari Toshkent, Jizzax, Samarqand va Miёnqolgacha bostirib kirib, wtroq ah’olini talon-taroj qildilar. Janubdan esa Eron h’ukmdorlari yurtimizga tah’did sola boshladilar. Mana shunday bir sharoitda movarounnah’rlik yirik er-suv egalari ruh’oniylar va zodagonlar bilan til biriktirib, Jwjixonning wn uchinchi wg’li Twqay Temur naslidan bwlgan Ёrmuh’ammadxonni taxtga wtqizdilar. Yangi sulola tarixda Ashtarxoniylar (1601-1785 yy.) nomi bilan mashh’ur47. Bu davrda mamlakatda tarqoqlik yanada kuchaydi. Dashti qipchoqliklar, aosan qozoq xonlari va qalmoqlar, Xorazm h’ukmdorlari Abulg’ozixon va Anushaxon Movarounnah’rga tez-tez bostirib kirib, uning Chorjwy, Buxoro va Samarqand shah’arlari va qishloqlarini talon taroj qila boshladilar. Eron va Shimoliy Hindiston h’ukmdorlari Boburiylarning Buxoro xonligi ichki ishlariga aralashuvi kuchaydi. Mamlakatdagi beqarorlik Ubaydullaxon soniy (1702-1711 yy.) h’ukmronligi yillarida juda kuchaydi. Ulus h’ukmdorlari, Balxdagi Mah’mudbiy qatag’on markaziy h’ukuatga bwysunmay qwydilar. Samarqand va Hisor viloyatlarida yuz qabilasi, Shah’risabz va Qarshida kenagas va mang’it qabilalari xonga qarshi isёn kwtardilar. Ubaydullaxon soniy wrniga xon kwtarilgan Abulfayz (1711-1747 yy.) nomigagina xon bwlib, h’okimiyat bir guruh’ yirik boylar qwliga wtib qoldi. Eron podshoh’i Nodirshoh’ (1736-1747 yy.) Movarounnah’rdagi parokandalik va beqarorlikdan foydalanib, 1740 yilning kuzida Buxoro xonligini wziga bwysundirdi. Shundan keyin h’okimiyat asosan Nodirshoh’ tarafdori, mang’it qabilasidan chiqqan nufuzli, katta er egasi Muh’ammad Rah’imbiy qwliga wtdi. Abulfayzxon wldirilganidan keyin taxtga wtqizilgan Abdulmwmin (1747-1751 yy.) va Ubaydullaxon soniy (1751-1753 yy.) nomigagina xon bwlib, davlatning muh’im ishlarini Muh’ammad Rah’imbiy boshqargan. 1753 yilning 16 dekabrida Muh’ammad Rah’imbiy xon bwldi. Shu kundan boshlab Buxoro xonligida h’okimiyat Mang’itlar sulolasi qwlida bwlib, ular 1920 yilning sentryabr oyigacha ukmronlik qilgan. 1709 yili markaziy h’ukumatning zaifligi tufayli Farg’ona vodiysida Qwkon xonligi (1709-1876 yy.) tashkil topdi. XVIII-XIX asrda yurtimiz h’ududida Buxoro amirligi, Xeva va Qwqon xonligi mavjud bwlib, Rossiya asta-sekin bu h’ududga siqilib kelib, wz mustamlakasini wrnatdi. 12.2. Wzbekiston tarixiga oid Hujjatlar Namunalar: Ayrim muh’im h’ujjatlar va ёzishmalar h’aqida malumotlar tarixiy va memuar asarlarda, shuningdek manoqiblarda h’am uchrab turadi.
47 Асли Хожи тархон (Астрахон)лик бўлганлари учун сулола шундай аталган. 148 12.2.1. Buxoro amiri Haydarning Farmoni U abadiy tirik! Kattabek eshik og’a48ga malum va ravshan bwlsin va (u) bilsinki, mulozimingiz Rah’imqulibekbiy olijanob, qutblar qutbi janob xoja Ah’rorning, qabri nurga twlsin, Kamongarondagi vaqf erlariga qasd qilgan. Bu gapni (podshoh’ h’azratlarining) oliy uzangisini wpish paytida saodatmaob eshon Olimgirxoja shayxulislom aytgan. Shunga asoslanib, Siz janobga buyuramiz: Agar (h’aqiqatan) shunday qilingan bwlsa, Alloh’ning lanatiga qolmaslik uchun bu ishni darh’ol twxtatsinlar, mazkur vaqf erni, mazkur farmoni oliyga asoslanib, egasiga qaytarilsin, (Farmonga) aslo monelik qilmasinlar.
11.3.2. Jwybor xojalarining h’ujjatlari Jwybor xojalarining h’ujjatlari XVI asrga doir bwlib, ular Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va siёsiy h’aёtini wrganishda katta ah’amiyatga egadir. Yirik er-suv va mol-mulk egasi bwlgan xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadning, u xoja Kalon nomi bilan mashh’ur bwlgan, jamiyatdagi mavqeiga oid h’uqukiy h’ujjatlardir. Twplamdagi h’ujjatlar forsiy matni va ruscha tarjimasi P.P. İvanov (1893-1942 yy.)ning tadqiqotlari bilan 1938 va 1954 yillarda ikki jild qilib Sankt-Peterburgda nashr qilingan. Twplam Juyboriy xojalaridan xoja Sad (1531/32-1589 yy.)ning mol-mulkiga oid 288 h’ujjatdan iborat. Ular er-suv, dwkon, h’ammom, karvonsaroy, tegirmon, oshxona va boshqa daromad keltiruvchi mulkning oldi sottisiga oid vasiqalardir. Juybor xojalari wz davrida katta mol-mulkka ega bwlgan boy-badavlat kishilar edilar. Xoja Muh’ammad Sad ikki ming jufti gov, 100 ming tanob eri, yigirma ming qwyi, ming bosh tuyasi, bir yarim ming oti, yirik shah’arlarda kwplab dwkonlari, timlari, tegirmon, h’ammom, moyjuvoz va boshqa turdagi ishlab chiqarish va savdo korxonalari bwlgan. Bular Xoja kalonning otasidan qolgan meros mulki, xonlar va boy-badavat odamlarning h’ayr-eh’sonlari, shuningdek srtib olingan, zarxarid mulkdir. Quyida ushbu twplamdagi ayrim h’ujjatlar matni wzbek tilida keltirildi, toki talabalar ular twg’risida umumiy tasavvurga ega bwlsinlar. (İmkoni bwlsa bir necha asl nusxa fotokopiyasi ilova qilinsin-Tuzuvchiga)
12.3.1. VASİQA Hijriy 973 yil rajab oyining 22-kun (1566 y.14 fevral)da amirzoda Mirza Muh’ammad Sharif marh’um Muh’ammad Latif Mirak wg’li, wz mulkini qonun bwyicha idora etishga h’aq-h’uquqli bwlgani uchun, qonun-qoida bwyicha mana bu arzni baёn qildi:”Eski qala tashqarisida, Puli sarrofon ёnida, mulla Ashraf masjidi kwchvsida joylashgan.. dwkonimni , dwkoncha ёnidagi oshxonasi bilan qwshib, shuningdek u bilan tutash bwlgan erimni, undagi binolar va narsalar
48 Эшик оға, эшик оғаси – саройбон, подшоҳ, хон саройига арз билан келувчиларни, шунингдек элчиларни кутиб олувчи мансабдор. 149 bilan qwshib, uzil-kesil va qonun-qoida bilan xoja Kalonxojaga Muh’ammad İslom wg’illariga sof kumushdan zarb qilingan 160 tanga badaliga sotdim. Ushbu mulk g’arb tarafdan marh’um xoja Yusuf Ali sabbog’ (bwёqchi) ustod Sadriddin sabbog’ wg’liga tegishli dwkonga, shimol tarafdan shah’ar nah’riga, janubda bozor ёnidan wtadigan katta jamoat ywliga tutashgandir. (Mazkur) vasiqa quyidagi guvoh’lar ishtirokida tuzildi: Mavlono Sodiq; Ustod Turdi memor; Hofiz Paxsa; Mir Qalandar; Mavlono Abduvoh’id; Mavlono Husaynning birodari sayyid Muh’ammad; Muh’ammad Latif Hofiz Paxsa wg’li; Shayx Hasan Qorakwliy.”49
12.3.2. VASİQA Hijriy 960 yil shavvol oyining 19-kuni (1553 y. 29 sentyabr). Xoja Mir Hoshim Malik Buxoriy wg’li, wziga qarashli mulkni qonuniy ravishda tasarruf etishga h’aq-h’uquqli bwlgani uchun, wz ixtiёri bilan va qonuniy ravishda quyidagi asrni baёn qildi: “Wzimga tkgishli bwlgan va Buxoroning Eski qalsi tashqarisida, marh’um Abdulazizxon masjidi ёnida joylashgan, otxonasi va somonxonasi, tosh va ёg’och asboblari bwlgan tegirmonimni xoja Muh’ammad İslom xoja Ah’mal wg’illariga sof kumushdan zarb qilingan, vazni bir misqollik 170 kumush tangaga sotdim. (Ushbu) mulk g’arb tarafdan (nomi yuqorida zikr etilgan) xaridorning uyi bilan, sharq tarafdan nah’r bwyi va janub tarafdan Mir Tayyibxoja Malik wg’lining h’ovlisi bilan tutashdir. Guvoh’lar: Xoja Sayid Hasan; Mir Muh’tasib; Mavlono Ali imom; Mir Tayyib”.50 12.3.3. VASİQA Hijriy 966 yil zulqada oyining 21-kuni (1559 y. 25 sentyabr). Xoja Zinda Ali arbob xoja Yusuf wg’li... wziga tegishli mulk xususida qonuniy tarzda va quyidagi mazmunda arz qildi: “Buxoroning Eski qalasi tashqarisida, mah’sidwzlar bozorida, qalqon yasovchilar timida joylashgan twrt nafar dwkonimni, uzil-kesil va qatiy savdo bilan sotdim. Uning bir tarafi mamlakayi podshoh’iyga,51 ikkinchi tarafi shah’ar h’andaqiga,52 uchinchi tarafdan nomi zikr etilgan oluvchiga tegishli tegirmonning ayvoniga tutashdir. Dwkonga kirish ywli h’am wsha tarafdan.
49 Аҳмедов Б. Юқ. асар. 78 бет. 50 Ўша асар. 78-79 бетлар. 51 Мамлакайи подшоҳий – подшоҳ, хон девонига тегишли ер-сув. 52 Хандақ - қалъа девори ташқарисига қазиб сув тўлатилиб қўйилган зовур, махсус мудофаа иншооти. 150 (Ushbu vasiqa) quyidagi odamlar ishtirokida tuzildi: Jwra Muh’ammad xoji Kalon shayx wg’li; Abdulmuh’ammad; Muh’ammad Amin Abdi Kalonxoja wg’li; Mir Fazlulla; Mavlono Mah’mud xatib Kalotiy.”53
12.3.4. Majmuayi vasoyiq “Majmuayi vasoyiq”(“Vasiqalar twplami“) – Samarqand qozixonasiga tegishli va XU1 asrning oxirida tuzilgan h’uquqiy h’ujjatlar, vasiqalar twplamidir. Unda jami 735-ta h’ujjat bwlib, xronologik jih’atdan 1588-1591 yillarni wz ichiga oladi. Ushbu h’ujjatlar turli ijtimoiy-iqtisodiy masalalar, meros taqsimlash, kasb-h’unar, shogirdlik bilan bog’liq, savdo dwkonlari, er-suv va h’ovli-joyni ijaraga qwyish kabi masalalarni rasmiylashtirishga bag’ishlangan. Hujjatlarning yana bir muh’im tomoni shundaki, ularda XU1 asrda Samarqandda amalda bwlgan kasb-h’unarlar, zargarlik, kulolchilik, rangrezlik, attorlik, kimuxgarlik, chitboflik, sangtaroshlik, shamshirlarlik, qog’oz ishlab chiqarish, zardwzlik, sarrojlik, duradshorlik, kuloh’garlik, sah’h’oflik-muqovasozlik, xattotlik, kitobfurushlik va twqsondan ortiq kasb-h’unar h’aqida malumot mavjud. “Majmuayi vasoyiq”ning yaxshi qwlёzmasi h’ozirda WzRFA Sharqshunoslik institutining xazinasida 1386 tartib raqami bilan saqlanmoqda. Hujjatlarning bir qismi rus va wzbek tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Abdurauf Fitrat va V.S.Sergeev ulardan faqat 36 nafarini tanlab olib rus tiliga tarjima qilganlar va 1937 yili Toshkentda nashr etganlar. Hujjatlardan 237 tasi, yani taxminan uchdan bir qismi sharqshunos olim B.İbroh’imov (1908-1978 yy.) tarafidan wrganilib, wzbek tiliga tarjima qilingan edi. Bu ish 1982 yili B.Ah’medov, O.Jalilov, M.Karimova, T.Fayziev va G.Ostonova tarafidan nashrga tayёrlandi va chop etildi. Unday ayrim namunalar quyida keltirildi:
12.3.5. XATTİ İQROR Hijriy 997 yil zulh’ijja oyi boshida (1589 yil oktyabr oyining birinchi yarmida) mullo Abdulboqiy Xoji boqiy wg’li wz amakivachchasi sag’ir Mirh’odi marh’um xoja Opoq wg’li tarafidan uning ishlarini (qozi) mah’kamasida amalga oshirish uchun twla h’uqukli ekanligi sharan mullo Qurbon Muh’ammad Ali najjorlarning twg’ri guvoh’liklari bilan isbot qilingani h’olda, Samarqand shah’ri va unga tobe erlarning qozilar qozisining noibi va viloyatning adolatli h’okimi, Alloh’ uning soyasini uzun qilsin, h’uzuriga kelib, sharan twg’ri iqror bwldiki, sag’irning Samarqanddagi Masjidi nigoron mah’allasida joylashgan, chegaralari aniq bwlgan va imorat qilishga yaroqli bir bwlak erini Mirza Dwstim Baxtibiy wg’liga bir misqollik 63 dinorga sotdi. (Ushbu) joyning chegaralari g’arbiy, shimoliy va sharqiy tarafdan jlyni sotib oluvchining h’ovlisiga va janub tarafdan katta jamoa kwchasiga tutashdir.
53 Аҳмедов Б.А. Юқ. асар.80-81 бетлар. 151 Har ikkala taraf wziga tegishlini oldi, (yani) oluvchi joyni, sotuvchi esa pulni oldi. Sharan kelajakda (bir birini) aldamaslik sharti bilan mazkur joyning bah’osi shu kunlardagi narx-navoga twg’ri va adolatlidir. Ushbu savdoda aldash va buzuq shart ywq. Bu savdo sag’irning kundalik eh’tiёji va nafaqasiga xarj qilinadi. Har ikkala tomon yuzma-yuz turib iqror bwldilar (va tuzilgan h’ujjatni) tasdiq qildilar. Ushbu savdo-sotiq ishonchli kishilar h’uzurida bwldi. Qozi muh’ri. 12.3.6. XATTİ İQROR Hijriy 987 yil safar oyining, yaxshilik va zafar bilan tamom bwlsin, 9- kuni (1589 yil 18 dekabr kuni) Mirzo Halim Mir Zinda Ali wg’li janoblari sharan twg’ri iqror bwldi, shu xususdakim, wz ixtiёrida bwlgan va Samarqand shah’rining Masjidi mullo shayx Muh’ammad devon nomi bilan mashh’ur bwlgan mah’allasidagi bir bwlak erini sharan uzil-kesil savdo bilan, mullo Tursun Mulloquli wg’liga h’ozigshi paytda maomalada bwlgan, toza kumushdan zarb etilgan bir misqollik 13 tanga xoniyga sotgan. (Mazkur) erning bazi qismi er oluvchining mulkiga va bazi qismi Tursun zog’orapazning eri bilan tutash, twrt tarafdan chegaralari malum bwlib, g’arbi mullo Muh’ammad Siddiq mullo Abdukarim wg’lining h’ovlisiga, shimol tarafi Muh’ammad Sharif ibn xoja Avaz attor wg’lining, bazisi Banda Ali Sherali wg’lining h’ovlisi bilan janub tarafi jamoat yuradigan kwchaga tutash bwlib, kirish ywli h’am wsha tarafdadir. Hamma tarafining belgilari kwrinib turibti. Shariat bwyicha h’ar ikki taraf yuzma-yuz turib wziga tegishlini oldi. Ushbu savdoda aldash, firib berish va buzuq shart yuz bermadi. Guvoh’lar: Mulla Ah’mad Amin; Mulla Ah’mad; Mulla Abdumajid; Mulla Abdurah’im.
12.3.7. VASİQA Hijriy 998 yil jumodi ul-avval oyining ikkinchi kuni (1590 yil 9 martda) ustod Muh’ammadxwja ravg’angar ustod shayx Muh’ammad wg’li wz tasarrufida bwlgan dah’yaki erining54 h’ammasini, Samarqand atrofidagi, Mwg’uldiza mah’allasida bwlgan twrt tomoni aniq bwlgan mulkini, tamom h’aq- h’uquq bilan Kamoliddin Mir Tulak Qutbiddin wg’liga, yangi bir misqolli, toza kumushdan zarb qilingan 175 tangaga sotdi. Ushbu erning twrt tomon chegarasi aniq bwlib, g’arb tarafi mavlono Boqi mulla Sulton Muh’ammadning eriga, shimol tarafdan bazi joylari mulla h’oji Sulton Muh’ammad bilan mulla Pirak Ёrmuh’ammad wg’li wrtasida sheriklik er bilan. Bazi yuoylari mashh’ur Siёb arig’i bilan tutash. Sharqiy tarafi Pirali Rajab wg’lining eriga va janub tarafi jamoat qatnaydishan kwchaga turashdir. (Hamma) belgilari malum.
54 Даҳяки ер – олинган даромаднинг ўндан бири миқдорида солиқ олинадиган ер. 152 Oluvchi mazkur erning adolat bilan savdo bwlgani, sotuvchi mulk badaliga twlangan aqchaning, amalda bwlgan pul ekanligini va u etiborli kishilar oldida bwlganligini etirof qildilar va iqror bwldilar.
12.3.8. VASİQA Hijriy 998 yil jumodi ul-avval oyining 9-kuni (1590 yil 16 martda) Ashurali Davlatqadam wli sharan iqror bwldi shu xususdaki, Samarqandning h’azrati xoja Salmon mozori mah’allasida joylashgan wzimning h’asfurushlik dwkonimni va yigirma gaz shaxsiy lalmi erimni sof misdan zarb qilingan, vazni bir misqolli 30 tangaga uzil-kesil savdo bilan Avaz mavlono Solih’ wg’liga sotdim. (Mazkur) dwkon va erning twrt tarafdagi chegarasi aniq, chunonchi g’aryuiy tarafi h’azrat Toh’ir tarxon eriga, shimol tarafi jamoat ywliga tutash. (Hovliga) kirish ywli h’am wsha tarafdan. Shimoli-sharqiy tarafi shimolga wxshash, janubi Toh’ir tarxonning eriga tutash. Hamma belgilari aniq. Shartga binoan h’ar ikki tomon wz badalini, yani dwkon va er sotgan – pulini, pul twlagan – dwkon bilan erni oldi. Savdo adolatli bwlib, firib va buzuqliklardan xolidir. Har ikkila tomon yuzma-yuz turib, izzat-etibor mla kishilar oldida mazkur savdoning twg’riligiga iqror bwlib tasdiq qildilar. Hijriy 997 yil shavvol oyining 29-kuni(1589 yil 13 sentyabrda) Samarqand shah’ri va unga qarashli viloyatning adolatli h’okimi h’uzurida, Alloh’ uning soyasini uzun qilsin, Momo Sulton Bekmuh’ammad qiziga, ushbu tarixdan boshlab ar kuni 2 dinor mayda mis tanga maosh tayinlandi, shuning uchunkim faqir sag’i Fwlod Muh’ammad Xwjamberdi wg’lini kiyintirib va ovqatlantirib tursin. Vasiqa xolis kishilar h’uzurida tuzildi.
12.3.9. VASİQA Hijriy 1000 yil rabi ul-avval oyining 11-sida (1591 yil 28 dekabrda) xoja Husaynning qizi Og’a Xovandzoda sharan twg’ri iqror bwldi, shu twg’ridakim, tasarrufida bwlgan bitta bwg’doyrang, ochiq cheh’rali wrtadan sal yuqori bwyli, sog’lom, taxminan 17 ёshlardagi Davlatbaxt ismli xonazot kanizagimni sof kumushdan zarb etilgan bir misqolli 140 tanga badaliga mutlaq ozod qildim. Va yuqorida tilga olingan Davlatbaxt u bergan ozodlik tufayli twla ozod bwlib, h’ur kishilar qatoriga qwshildi... Vasiqa xolis kishilar h’uzurida tuzildi.
12.3.10. Terma h’ujjatlar Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti kwlёzmalar fondida, Wzbekiston Respublikasi Markaziy tarix arxivida, Buxoro wlkashunoslik muzeyi va Abu Ali iyun Sino nomidagi Buxoro kutubxonasida saqlanaёtgan h’ujjatlar: farmonlar, h’umnomalar, inoyatnomalar, vasiqalar, oldi- sotti h’aqidagi h’ujjatlar va ajrimlardan iborat bwlib, ulardan O.D.Chexovich 51- tasini tanlab olib, rus tiliga tarjima qilib, matni bilan kwshib, 1954 yili 153 “Drkumentı k istorii agrarnıx otnosheniy v Buxarskom xanstve XU11 – X1X vv.” nomi bilan aloh’ida kitob qilib chop ettirdi. Kitobda keltirilgan h’ujjatlar Ashtarxoniy h’ukmdorlardan İmomqulixon (1611-1642 yy.) bilan Ubaydullaxon soniy (1702-1711 yy.), mang’at sulola vakillari amir Haydar, amir Muzaffar va Nasrullolarning farmonlari, h’ukmnomalari XU 11 asrda wtgan yirik er va mulk egalari bwlmish Yalangtwshbiy, Alloh’ёr devonbegi, Odina Muh’ammadjonlarga tegishlidir. Hujjatlar er-suvni soliqlardan ozod qilish, erni sotish, garovga qwyish - vasiqai joiz, erni sotib olish va uni imtiёzli mulkka aylantirish –vasiqai mubodila, erni inom qilish – vasiqai baxshish, tanh’oh’, mulkni ijaraga berish – vasiqai ijara, malumot etkazish – ariza va boshqa masalalar h’aqidadir. Ularning ichida aloh’ida xiroj olinadigan va davlat erlarini mulki xurri xolisga aylantirish, yani soliqlardan ozod etish h’ollari uchraydi. Bu twplam mamlakatimizning wsha davridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixini wrganishda muh’im manba vazifasini wtaydi. Quyida mazkur twplamdan misollar keltiramiz.
12.3.11. U (Xudo) g’aniydir! Abulg’ozi İmomquli Bah’odirxon swzimiz! Baxtiёr birodarlar, saodatli farzandlar, ziliqtidor55 amirlar, kifoyat asar vazirlar, Samarqand viloyatining anёnlari, arboblari va kalontarlari56 bilsinlarki, shu kunlarda baxtiёr xoqonning arziga etdikim, amirlar suyanchig’i, Yalangtwshbiyning zikr etilgan viloyatning (Samarqandning) tumanlarida sotib olgan erlari bor. Shariat qoidalariga kwra uning bir qismini davlat h’isobiga wtkazganlar, ikki qismini esa mulki xurri xolisga57 aylantirgan va bu h’aqda uning qonuniy h’ujjati (cheki) bor. Binobarin, biz mazkur amlokni58, yuqorida tilga olingan h’ujjatlarga asosan, unga inoyat qildik. Mazkur amlokni uning mulki xurri xolis deb h’isoblasinlar va h’ech kim unga daxl qilmasin, undan biron narsa talab qilmasin. Moli jih’ot, ixrojot59 va boshqa oliq-soliq talab qilinmasin.60
12.3.12. U (XUDO), YaGONADİR! Hukmi oliy sodir bwldiki, Tobon degan erdagi lah’yak er Muh’ammad Zamonxojaning mulki va wg’li Changakning meros mulki bwlganligi, shu kunlarda Chakchak vafot etganligini etiborga olib, .qorida zikr etilgan erni yuqorida ismi sharifi tilga olingan shaxsga (Muh’ammad Zamonxojaga) inom qildik.
55 Зулиқтидор – иқтидор (куч-қудрат) эгаси. 56 Калонтар – қишлоқ, даҳа оқсоқоли. 57 Мулки хурри холис – солиқ ва бошқа тўловлардан озод этилган ер-сув. 58 Амлок – мулкнинг кўплиги, нуфузли ва бой-бадавлат шахс қўлида тўпланган катта ер-сув. Бир қисми алоҳида хизматлари учун ҳукумат тарафидан инъом қилинган бўлиши ҳам мумкин. 59 Ихрожот-саройнинг кундалик ҳаражатлари учун раиятдан тўпланадиган махсус йиғим. 60 Б.Аҳмедов. Юқ. асар.87-88 бетлар.
154 Devon xizmatchilari ushbu erni daftarga, Muh’ammad Zamonxoja nomiga ёzib qwysinlar va mazkur inoyatnomaga h’urmatsizlik qilmasinlar. İmomquli Bah’odirxon (h’ijriy) 1036 yil
12.3.13. (HUKMNOMA) Hu, Alloh’ al-mustain! Abulmuzaffar va-l-mansur Ubaydulla Bah’odirxon swzimiz! Buxoroning Poyariq (tumani) h’okimlari, omillari(omil-qishloq oqsoqoli), kadxudolari(oila boshlig’i), ellikboshilari, wnboshilari, shuningdek Shomuh’ammad qishlog’ining kadxudolariga malum bwlsinkim, Rabotak qiglog’idagi 46 tanob er mulla Mir Shofkga taalluqli ekanligi h’aqida berilgan shariy chekka asosan uch qismga bwlingan edi. Shu kunlarda u vafot etgan. (Shuning uchun) mazkur erlar meros sifatida uning wg’li Wzbekxojaga taalluqli deb tomilgan va uning tarafidan tasarruf qilinmoqda va h’amma soliqlardan ozod etilgan. Shuning uchun biron vajh’ bilan dirh’am, ёki dinor twlamagan. Shu sababdan buyuramiz. Ushbu erlarni qadimdan mulki xurri xolis h’isoblab, undan tanobona, avorizot va boshqa oliq-soliq talab qilinmasin. Aytilganlardan tashqariga chiqmasinlar va undan yangi h’ujjat talab qilmasinlar.
12.3.14. U, ALLOH! (Hijriy) 1131 yil safar oyining (1718 y. dekabr oyining...), olijanob va shuh’rat topgan Ёrmuh’ammad qaravulbegi marh’um Tilovbiy wg’li mana bu etiborli (h’ujjat)ni taqdim etdi: “Unda bunday deyilgan: Kesh viloyatiga qarashli Ulug’ wg’il degan joydagi davlatga qarashli ёbisalarni61 wz ichiga olgan erlarni, bu erlar g’arb tarafdan qisman Qora botqoq bilan va qisman Tug’i degan er bilan, shimol tarafdan Qashqadarё bilan, sharq tarafdan qisman Xosёr va qisman Balxiёn bilan, junub tarafdan Hojakent bilan tutash, (oralaridagi) masofa h’ar tarafdan aniqlangan ёbisa erlarni ёbisa sifatida olijanob, g’oziylik rutbasi bilan sharaflangan va Alloh’ tarafidan mag’firatlangan G’ozi chuh’ra oqosi62 Sher chuh’ra oqosi wg’liga, u erdagi barcha chorpolar63 va uch g’aram qilingan bichan bilan, uning mulki deb h’isoblanadi. Bundan buёn ushbu ёbisaga bizning daxlimiz ywqdir. Usha kuni va wshal soatda buni yuqoridagi tilgan olingan G’ozi chuh’ra oqosi h’am ishonchli guvoh’lar h’uzurida tasdiqladi. Ushbu kelishuvda ishtirok etgan guvoh’lar: Olijanob oxund mulla Muh’ammad wg’li; Qodirberdi udaychi64; Tursunxoja sadr65;
61 Ёбиса - қўриқ ер. 62 Чуҳра оқоси – хон қўриқчилари бошлиғи. 63 Чорпо – тўрт оёқлилар. 64 Удайчи – уруш пайтида навкар ва қўшиннинг тўғри тақсимланиши билан шуғулланган. 155 Mirza Abdulla chuh’ra boshi; Niёz arbob va boshqalar. Hammasi 16 kishi.”66
12.3.15. HU, ALLOH AL-MUSTAON! Abulmuzaffar va-l-mansur sayyid Ubaydulla bah’odirxon swzimiz! Buxoroga qarashli Poyirud (tumani)ning h’okimlari, amollari, arboblari, kadxudolari, ellikboshilari va wnboshilari h’amda Shoh’muh’ammad qishlog’ining kadxudolari bilsinlarki, Rabotak qishlog’idagi qonuniy h’ujjat asosida qadimda mulki xurri xodisga aylantirilgan 46 tanob er eshonimiz mulla Mir Shofega tegishli bwlgan. U h’ozir vafot etgan. Bu er meros tariwasida uning wg’li Wzyuekxwjaga wtgan. U h’ozirda shu erga egalik qiladi va soliqlardan ozod qilingan, biron dirh’am ёki dinor twlamaydi. Shu vajh’dan buyuraman. Bu erlar bundan keyin h’am mulki xurri xolis va soliqlardan ozod etilgan deb h’isoblansin; tanobona, avorizot, taklifot va qora xat h’amda mardikor berish majburiyatlari xususida undan biron dirh’am ёki dinor talab qilmasinlar. Bundan buёn bu erlarda karvon twxtamasinlar. Farmonni buzmasinlar va h’ar yili yangi h’uddat talab qilmasinlar67.
12.3.16. AMİR NASRULLO68 HUKMNOMASİ Hukmi oliy sodir bwldiki, Qorakwl viloyatidagi Ziёrat arig’i bwylarida joylashgan va Abdurah’im mirobga tegishli taxminan 100 tanoblan iborat dah’yak er yuqorida ismi sharifi zikr etilgan Ablurah’im mirobga tegishli deb bilsinlar va oliy h’ukmga binoan uning mulki deb bilsinlar. Soliq yig’uvchilar va dorug’alar69 unga daxl qilmasinlar va oliq-soliq xususida aralashmasinlar; mazkur oliy h’ukm asosida ish yuritsinlar. Hijriy 1212 yil zulh’ijja oyida (1798 yilning may oyida) ёzildi.70
12.3.17. (İJARA AKTİ) Ushbu h’odisa h’ijriy zulqada oyida (1856 y. iyul oyida) sodir bwldi. Buxoroning Somjin tumanida, Hoki mullo Mirza degan joydagi va mulla Mir mah’ramga ёzilgan taxminan 5 tanob dah’yakiy erning wndan bir qismiga beriladigan daromaddan ajratib mulla Abdurah’im mullo Ablurah’mon wg’liga (bir yil muddatga) ijaraga berildi. Mazkur h’ujjat quyidagi guvoh’lar ishtirokida tuzildi: Mulla Avaz; Boqmyxoja; Arbob Abduzoh’ir;
65 Садр – Бухорои шарийнинг ичкари қисмида жойлашган вақфларнинг ҳисоб-китоби билан шуғулланувчи мансабдор. 66 Б.Аҳмедов. Юқ. асар. 89-90 бетлар. 67 Б.Аҳмедов. Юқ. асар. 90 бет. 68 Амир Насрулло – Манғитлар сулоласидан чиққан ҳукмдор (1826-1860 йй.) 69 Доруға – шаҳарнинг ҳарбий бошлиғи. 70 Б.Аҳмедов. Юқ. асар. 91 бет. 156 Arbob Ywldosh; Alloh’berdiyuoy; Hodiboy; Hakimboy va boshqalar.71
12.3.18. RASMİY ЁZİShMALAR Rasmiy ёzishmalar, yani xonlar, podshoh’lar, amirlar, tariqat etakchilari va shoirlar wrtisidagi ёzishmalar h’am tariiy manba bwlib xizmat qiladi va uning h’am ijtimoiy-siёsiy tarixni wrganishdagi ah’amiyati kattadir. Ular ayniqsa mamlakatdagi ichki vaziyat va mamlakatlararo munosabatlarni wrganishda tadqiqotchilarga katta material beradi. Shunday maktublardan kwplari wz vaqtida kwchirilib kitobat qilingan va ulardan birmunchalari bizning zamonimizgacha etib kelgan. “Maktuboti Temuriya” (“Temuriylarning maktublari”), “Majmuayi murosilot” (“Maktublar twplami”) va boshqalar shular jumlasidandir.
12.3.19. “Maktuboti Temuriya” “Maktuboti Temuriya” h’ozirda Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qwlёzmalar fondida 2278 raqam ostida saqlanaёtgan, 191 varaqli XU1 asrda kitobat qilingan maktublar majmuasining nomidir. Eronlik olim Abulh’usayn Navoiy mazkur majmuaga Eron, Turkiya, Oxarbayjon va Fors h’ukmdorlarining xatlarini h’am qwshib, 1991 yili “İsnod va maktuboti tarixi Eron (az Temur to shoh’ İsmoil” nomi bilan nashr etgan. Mazkur twplamga Amir Temur va temuriylar (Shoh’ruh’, Sulton Husayn va boshqalar)ning Fors, Ozarbayjon, İroq va Turkiya h’ukmdorlari bilan ёzishmalari jamlangan. Bu ёzishmalar Amir Temur va temuriylarning mazkur mamlakatlar bilan bwlgan siёsiy munosabatlari tarixini wrganishga, xususan Amir Temurning 1381-1404 yillari Eron, İroq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya ustiga qilgan h’arbiy yurishlarining saboqlarini twg’ri anglashga ёrdam beradi. Mazkur twplam Haydar va Er wg’lining “Majmuayi munshaot”, xoja Shah’obiddin Abdulla Marvaridning “Munshaot”, Frudunbekning “Munshaoti Fridunbek” asarlariga h’am asoslangan. “Maktuboti Temuriya” xurosonlik mashh’ur shayx, Amir Temurning pirlaridan biri Zayniddin Abubakr Taybodiy (1395 yili vafot etgan0ning wz muridi amir Temurga ywllagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi. Amir Temur bu maktubni “Temur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” deb atalgan birinchi maqolasida keltirgan. “Tuzuklar”da keltirilgan mazkur maktub h’aqida, xususan, mana bularni wqiymiz: “Pirim Zayniddin Abubakr Taybodiy menga ёzmishlarkim, “Abulmansur Temur saltanat yumushlarida twrt ishni qwllasin, yani 1) kengash; 2) mashvarutu maslah’at; 3) h’ushёrligu maloh’azakorlik; 4) eh’tiёtkorlik. Chunki kengash va mashvaratsiz saltanatning
71 Ўша жойда. 157 barcha qilgan ishlari va (podshoh’ning) aytgan gaplari xato bwlgan. Unday podshoh’ni joh’il odamga qiёslash mumkin. Uning swzlari va qilmishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgan. Shunday ekan, saltanatni boshqarishda, mashvarutu maslah’at va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bwlmagaysan. Yana shuni h’am bilginkim, saltanat ishlarining bir qismi sabru toqat bilan bwlgay, yana bir qismi esa bilib-bilmaslikka, kwrib- kwrmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh’ qilingandan keyin shuni h’am aytish joizdurkim, qatiylik, sabr-toqat, chidamlilik, h’ushёrlik, eh’tiёtkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom.”Amir Temur pirining bu wgitlariga umr bwyi, butun faoliyati davomida amal qildi. “Bu maktub,-deb ёzadi h’azrat soh’ibqiron,-menga ywl boshlovchi yanglig’ rah’namolik qildi. U menga saltanat ishlarining twqqiz ulushini mashvarat, tadbir va kengash bilan, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirilishini anglatadi”72. “Twplam”dagi quyidagi maktublar Amir Temurning Eron(Fors), Ozarbayjon va Turkiyaga nisbatan 1381-1404 yillarda olib borgan siёsatini va nomlari sanab wtilgan mamlakat h’ukmdorlarining Amir Temurga qarshi h’arbiy ittifoq tuzish xususida olib borgan siёsatini tushunishda ёrdam beradi: İroq h’ukmdori Sulton Ah’mad jaloir (1382-1410)ning Fors h’ukmdori Muzaffariy Shoh’ Shujo (1359-1384 yy.)ga ёzgan maktubi; Ozarbayjon h’ukmdori Qora Yusuf (1389-1420)ning Yildirim Boyazid I (1389-1402) ga ywllagan maktubi; Yildirim Boyazid I ning Qora Yusufga javob maktubi; Shoh’ Shujoning birodarzodasi Shoh’ Mansur (1387-1393) ning Yildirim Boyazid I ga ёzgan xati; Yildirim Boyazid 1 ning Shoh’ Mansurga javob maktubi; Amir Temur kwragonning Gilon h’okimi Mir Said Aliga maktubi; Sultoni Azam Amir Temur kwragonning Sayyid Ali Kiё buzurgga (Gilon) yuborgan xati; Sayyid Ali Kiё buzurgning Amir Temurga ёzgan javob xati; Amir Temur kwragonning Bag’dod podshosi Sulton Ah’mad Jaloirga ywllagan maktubi; Bag’dod podshosi Sulton Ah’mad Jaloirning h’azrat Amir Temurga javob maktubi; Amir Temur kwragonning Misr podshosiga ёzgan maktubi; Sulton Ah’mad jaloirning Yildirim Boyazid 1 nomiga ywllagan maktubi; Yildirim Boyazid 1 ning Sulton Ah’mad Jaloirga yuborgan javob xati; Qora Yusuf qoraqwyunluning Yildirim Boyazid 1ga yuborgan nomasi; Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga ywllagan ywllagan birinchi maktubi; Sulton Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga gustoxona javob xati; Amir Temurning Rum qaysariga ёzgan ikkinchi maktubi; Rum podshosi Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga ёzgan javob xati; Amir Temurning Rum qaysari Yildirim Boyazid 1ga ywllagan uchinchi maktubi; Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga javob maktubi;
72 “Темур тузуклари”.-Тошкент: 1996, 25-бет. 158 Amir Temurning Sulton Boyazidga ywllagan twrtinchi maktubi; Sulton Yildirim Boyazid 1 ning h’azrat Amir Temurga ywllagan javob maktubi; Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga sulh’ taklif qilib Marog’adan jwnatgan maktubi; Sulton Boyazidning Amir Temurga yuborgan javob xati73.
12.3.20. MAKTUBOTİ ALLOMİY “Maktuboti Allomiy” –“Maktuboti Abulfazl”, “İnshoyi Abulfazl” (”Abulfazl (Allomiy) tarafidan bitilgan (va kwchirilgan) maktublar”)i deb h’am ataladi. Maktublarning asosiy qismi Boburiylar saltanati (1526-1858 yy.)ning atoqli podshoh’laridan Jaloliddin Akbar (1556-1605 yy.) nomidan, bir qismi vazir va yirik tarixchi olim Abulfazl ibn Muborak Allomiyning shaxsiy mazmundagi maktublaridan iborat. Twplam uch qismga bwlingan. Undan bizga uchdan ikki qismi, yani ikkita daftari etib kelgan, xalos. U Allomiyning qarindoshi Abdusamad ibn Afzal Muh’ammad tarafidan tuzilgan. “Maktuboti Allomiy”da 1586-1596 yillarda Buxoro va Balx xonliklari bilan Boburiylar davlati (Hindiston) wrtasidagi siёsiy munosabatlar h’aqida wta qimmatli malumotlarni uchratamiz. Malumki, wsha yillari Hindistonning nafaqat Buxoro va Balx xlndiklari, balki Eron bilan h’am munosabatlari jiddiy tus olgan edi. Agar Boburiylar bilan Shayboniylar davlatlari wrtasidagi siёsiy munosabatlar Badaxshon tufayli, twg’risi Badaxshonni wz h’ukmronligiga kiritib olish xususida bir qadar buzilgan bwlsa, Safaviylar Eroni bilan Hindiston wrtasidagi munosabatlar katta siёsiy-strategik ah’amiyatga ega bwlgan Qandaxor xususida bir muncha buzilib qolgan edi. Majmuadagi maktublarda mana shu chigal masalalarning moh’iyatini tushuntirib bera oladigan daliliy malumotlar kwp. Bu jih’atdan Akbarning Abdullaxonga ywllagan uchta maktubi va Abdullaxonning mavlono Mir Quraysh, Ah’mad otaliq boshchiligida Hindistonga yuborgan elchiligi, va Buxoro elchisi olib borgan maktub, va Akbarning Balx bilan Buxoroga xoja Afzal, Hakim Humom va Mir Sadrijah’on boshchiligida ywllagan elchiliklari xususida qimmatli malumotlar keltirilgan. Yana bir muh’im masalani h’am aytib wtishga twg’ri keladi. Maktublarning birida kelgusida tutiladigan siёsat xususida ikki davlat – Boburiylar davlati va Buxoro xonligi h’ukmdorlarining maxsus uchrashuvini uyushtirish masalasi kwtariladi. “Maktuboti Abulfazl” majmuasining yaxshi bir qwlёzma nusxasi (tartib raqami 290, 154 varaq) Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud.
12.3.21. “MURAQQAYİ MİR ALİShER” ““Muraqqayi Mir Alisher” ёki “Majmuayi murosilot”(“Maktublar twplami”) wz davrining nufuzli ruh’oniylari – Abdurah’mon Jomiy (1414-1492 yy.), xoja Ubaydulla Ah’ror (1404-1492 yy.), xoja Arorning wg’li xoja
73 Аҳмедов Б. Юқ. асар. 93-95 бетлар. 159 Muh’ammad Yah’ё (1500 yili wldirilgan), xoja Ah’rorning safdoshi va kuёvi Mir Abdulavval Nishopuriy (1495 yili vafot etgan) va boshqalarning Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Husayn Mirzo va Alisher Navoiyga ywllagan maktublarini wz ichiga oladi. Ushbu twplam Alisher Navoiy tomonidan tuzilgani uchun “Muraqqayi Mir Alisher” ёki “Navoiy albomi” nomi bilan h’am ataladi. Twplam X1X asr yirik ziёlilaridan biri Buxoro qozi kaloni Shariyjon Maxdum sadri Ziё kutubxonasida bwlgan va undan Alisher Navoiy nomidagi Xalq kutubxonasining Sharq qwlёzmalari bwlimiga, va undan keyin – 1943 yili Wzbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutining qwlёzmalar fondiga wtkazilgan. U 2178 tartib raqami bilan saqlanmoqda. Twplamda Abdurah’mon Jomiyning xatlari 334 bwlib, ular shaxsiy mazmunda bwlib, kwpchiligi h’ar xil iltimosnomalardan iborat. Ularda soliq va jarimalarning og’irligi va soliq yig’uvchilarning zulmu bedodligi, Temuriyzodalarning wzaro nizosi tufayli mamlakat va xalq ah’volining og’irlashgani, shuningdek, madrasa talabalariga ёrdam berish twg’risidagi Alisher Navoiy, Sulton Husaynga iltimosnomalardan iborat. Xoja Ah’rorning maktublariga kelsak, ular 128ta bwlib, ular mazmunan Abdurah’mon Jomiy xatlariga wxshashdir. Ularda Movarounnah’r va Xurosonning XU asrning II- yarmidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, Samarqand h’okimi Sulton Abu Said Mirzo(1451-1469 yy.) va Xuroson podshoh’i (1469- 1506 yy.) wrtasidagi og’ir munosabatlar, soliq va jarimalar, xususan tamg’a solig’ining og’irligi va uni imkoni bwlsa bekor qilish masalalari kwtariladi. Tinimsiz h’arbiy yurishlar va wzaro urushlarning pirovardida fojeaga olib kelishini Temuriylarga uqdirishga h’arakat qilinadi. Masalan, Xoja Ah’ror Sulton Abu Saidga ywllagan bir maktubida uni Ozarbayjon ustiga, uning h’ukmdori Qora Yusuf ustiga qilmoqchi bwlgan yurishiga qarshi chiqadi. Maktubda, “Hargiz az Marv maguzarid” (“Hargiz Marvdan nariga wtmasinlar”) deb ochiq ogoh’lantirgani ёzilgan. Malumki, wsha yurish natijasi Sulton Abu Said uchun fojea bilan tugadi. 1469 yilgi jangda u h’alok bwldi.
12.3.22. SAYYİD AMİR HAYDAR BAHODİRXON MAKTUBLARİ Sayyid Amir Haydar Bah’odirxon maktublari ёki “Majmuayi maktuboti Sayyid Amir Haydar Bah’odirxon” nomli twplamda Mang’itlar sulolasi (1753- 1920 yy.)ning yirik namoёndaoaridan biri Amir Haydar(1800-1826 yy.)ning wziga yaqin amirlaridan Muh’ammad İnoqqa74( keyincha oliy qushbegi75) ywllagan turli masalalarga doir muboraknomalari76, inoyatnomalari77 va boshqa 900ga yaqin 10 yil davomida, 1814-1824 yillar ёzilgan maktublari, jamlangan. U 464 varaqli, Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
74 Иноқ - қўшинни қуроллантириш ва уни юриш пайтида ва жанг олдидан жой-жойига жойлаштирувчи олий мансабдор. 75 Қушбеги – тўғриси қушбегийи кулл, олий ҳукмдор турадиган жой мутасаддиси, сарой вазири. 76 Муборакнома – бирон мансабга тайинланиши ёки зафар қучганлигини табриклаб юбориладиган мактуб. 77 Иноятнома-бирон мулк бериш ёки мансабга кўтариш. 160 institutining qwlёzmalar fondida 2120/II tartib raqami bilan saqlanmoqda. X1X asrning birinchi yarmida kwchirilib, kitob h’oliga keltirilgan. Hakimbiy inoq kwp yillar davlat xizmatida bwlib, amir Haydarning ishonchini qozongan. Uning wlimidan (1826 y.) keyin taxt vorisi shaxzoda Umarga xiёnat qilib, Ark darvozasini 1723 yildan beri Qarshida h’okim bib wtirgan shah’zoda Nasrulla twraga ochib bergan. Hakimbiy qushbegi 1739 yili Eron podshoh’i Nodirshoh’ (1736-1747 yy.) askariga Qarshini, keyin Buxoroni topshirgan. Maktublarda Buxoro amirining mamuriy-xwjalik faoliyati, shuningdek uning davrida amalda bwlgan qonun-qoidalar, er egaligining turlari, suyurg’ol, tanh’o, mulki xurriy xodis h’amda soliqlar-xiroj, zakot, ushrlar h’aqida muh’im malumotlarni uchratamiz. Quyida misol tariqasida, wsha maktublardan bazilarini keltiramiz. “Xoqonning h’urmatiga sazovor bwlgan, davlatning ishonchli odami Muh’ammad Hakimbiy meh’tar78 bilsinlarki, yakshanba kuni sih’at-salomat Qarshiga kelib qwndik. İnshoalloh’, (kelasi) yakshanba kuni Samarqandga jwnaymiz. Bizga lozim bwlgan va (janoblariga) tayin qilingan narsalarni olib, agar Qarshiga kelolmaydigan bwlsalar, Wrta chwl va Xuzor Bug’a orqali h’uzurimizga etib kelsinlar. Madrasayi oliyga vaqf etilgan ”Xazonayi muftadiyn” otlig’ kitobni meh’tardan talab qilib olsinlar va tolibi ilmlarning qwliga topshirsinlar.” “Amirlik panoh’i, vazirlikdan ogoh’ bwlgan, xoqonning yaqin odami, marh’amatga loyiq... xoqon h’azratlarining marh’amati tufayli zwr h’urmat topgan Muh’ammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, Abdurasul twqsabo79, Safar bah’odir, Husayn, Alibek yasovul80, Farmonboy, Xolboy, Norbwta, Murod, Shomurod va Toshniёz, h’ammalari wn kishi bwlib, zakot81 yig’ish uchun jwnab ketishgan. Ulardan qaysi biri olti tillo yiqqan bwlsa, ёzib yuborsinlar.” Hijriy 1224 yil.
“Amirlik tayanchi, vazirlik ah’volidan ogoh’ bwlgan, xoqonning yaqin odami, baland martabalik Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqonning marh’amatidan sarfaroz bwlganlar, bilsinlarki, alh’amdulilloh’ h’ol-ah’volimiz sog’-salomatlik va shod-xurramlik darajasidadir, muborak xotirimiz jamuljamdir. Soniyan, maxfiy qolmasinki, qutlug’ uzangiga yuborgan arznoma etib keldi. Uning mazmunidan ogoh’ bwlib, xursandlik h’osil bwldi. Va yana (bilsinlarki), Pashog’ir tepasiga Xwqand lashkari kelib tushgan edi. Biz tarafdan unga qarshi lashkar yuborganimizdan keyin (dushman) zafar asar lashkarning qorasini kwrishi h’amono, yuzini chekinish sari wgirdi va bizga doxil bwlishga tob berolmay orqaga chekindi.
78 Меҳтар-бошлиқ, бирон давлат муассасаси, қурхона-қурол-аслаҳа омбори, тўшакхона – подшоҳ, хон хобхонаси учун зарур бўлган ашёлар омборининг бошлиғи. 79 Тўқсабо-подшоҳнинг олий мансабдорларидан, вазифаси шароитга қараб ўзгариб турган. 80 Ясовул-кичик лавозимдаги сарой хизматчиси. 81 Закот-йилда даромаднинг қирқдан бир улуши миқдорида олинадиган солиқ. 161 (Va yana) Yalangtwshxon h’uzuridan ikki nafar chwri kelgan ekan, ularga qarab tursinlar. Va yana, qachonki, biz tarafdan ul vazirlar tayanchi tarafga (Yalangtwshxon tarafga) odam yuboriladigan bwlsa, ёki u tarafdan inoyatnoma kelsa, unga ruxsat berib wtkazib yuborsinlar. İnoyatnomada ёzilganlarga amal qilsinlar. U tarafdan yuborilgan sarupo va sovg’alarni eh’tiёt qilib bir ming tanga zakot va 1080 tanga xiroj82 h’isobidan bizga tegishlisini berib yuborsinlar. Va yana, Eshmurod wnboshiga javob berdik. Kwrgan-bilgan va eshitganlari xususida wzi swzlab beradi.” Hijriy 1229 yil.
“Vazirlik suyanchg’i, amirlik wrni, xoqon h’azratlarining yaqin odami... Muh’ammad Hakimbiy inoq bilsinlarki, oliy ostonaga yuborgan arznomalari etib keldi. Uning mazmunidan ogoh’ bwlganimizdan keyin, alh’amdulilloh’ muborak xotirimiz h’ar vajdan xotirjam bwldi. Va yana (shuni malum qilamizki) chorshanba kuni, mazkur oyning 25- kuni h’olimizga qarab xalifalik eshigi (bwlmish) Kattaqwrg’onga jwnaymiz. Sarkarda, mah’ram, xossabardor, qalmoqlar va boshqa amaldorlarga meh’ribonlik kwrsatib, Buxoroyi sharifga borishlari uchun ijozat berdikki, biron kishi ularga daxl qilmasin”. Hijriy 1248 yil.
“Vazirlik tayanchi, amirlik wrni, (h’azrat) xoqonning yaqin kishisi... Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqon h’azratlarining marh’amatlari sarfaroz bwlganlar, bilsinlarki, mulla Solih’boyni, Sharif twqsaboni, Xudoyyuerdi mirzaboshini83, Sharifxoja va Musobekni, Lochin mah’ram84, mulla Muh’ammad mulla Vose wg’liga ruxsat berib jwnatdik, Qarshiga etib borgandirlar. Ёzib yuborilgan kwrsatmaga amal qilsinlar.” Hijriy 1231 yil, muh’arram oyining 17-si.
“Vazirlik tayanchi, amirlik wrni, (h’azart) xoqonning yaqin jwsti... Muh’ammad Hakimbiy inoq, h’azarat xoqonning marh’amatlari bilan sarfaroz etilgan edilar, bilsinlarki, Urganchdan kelgan elchilar to eson-omon Buxoroyi sharifga etib olgunlaricha (ularga) oziq-ovqat va em-xashak bersinlar... Boshqa gaplarni h’umoyun egar qoshidan tutganlarida aytiladi. Vassalom”. “Vazirlik tayanchi, amirlik kwmakchisi... Muh’ammad Hakimbiy inoq, xoqon (h’azratlari)ning marh’amatlaridan sarfaroz etilganlar, bilsinlarki, saёdat panoh’ Muh’ammad Siddiqxoja sudurni85 xonning farzandi h’isoblab, amlok bilan siyladik.”... Hijriy 1229 yil.
82 Хирож-асосий солиқлардан, даромад солиғи, одатда даромаднинг учдан бир қисмини ташкил этган. 83 Мирзабоши – хоқон девонидаги мирзалар бошлиғи. 84 Маҳрам – хонга яқин, унинг ҳамма йиғинларида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор.+ 85 Судур – барча вақфлар мутасаддийси, мамлакат садрларининг бошлиғи. 162 12.3.23. “Silsilat as-salotin” asaridagi maktublar “Silsilat as-salotin” asarida Shayboniylar va Ashtarxoniylar h’ukmronligi davrida Yuuxoro va Balx xonlari, Eron podshoh’lari – Safaviylar va Hindistondagi Boburiylar wrtasida olib borilgan diplomatik ёzishmalardan ayrimlarining matnlari keltirilgan. Ular quyidagilardir: Hindiston podshoh’i Akbar (1556-1605)ning 1586 yili Buxoro xoni Abdullaxon 11(rasman 1583-1598 yy.)ga wz elchilari Hakim Xumom va Sadri Jah’on orqali yuborgan maktubi; Eron podshoh’i shoh’ Abbos 1(1587-1623 yy.)ning 1590-1591 yili elchi Ёdgor sulton eramli orqali Balx xoni Shayboniy Abdulmwminxon (1582-1598)ga yuborgan xati; Akbar podshoh’ning 1591 yili Buxoroga Abdullaxon 11 nomiga .borgan maktubi; Turkiya sultoni Murod 11 (1574-1595 yy.)ning 1592 yili Balx xoni Abdumwminxogsha yuborgan xati; Balx xoni Abdumwminxonning Eron podshosi Abbos 1 nomiga elchi Ali Ёrbek orqali 1597 yili yuborgan xati; Eron shoh’i Abbos 1ning 1598 yili Balx xoni Abdumwminga (wsha yili otasi wrniga xon etib saylangan edi) ywllagan javob maktubi; Shoh’ Abbos 1ning 1598-1599 yili elchi Zulfiqorbek Zulqadar orqali Niso va Obivard h’okimi Shayboniy Dinmuh’ammad sultonga yuborgan xati; Shoh’ Abbos 1ning 1611 yili Buxoro xoni Ashtarxoniy İmomquli (1611-1642 yy.) nomiga yuborgan xati; İmomqulixonning shoh’ Abbos 1 nomiga 1611 yili elchi Wzbekxwja dodxoh’ orqali yuborgan javob maktubi; Hindiston podshoh’i Nuriddin Jah’ongir (1605-1627 yy.)ning 1611 yili Buxoroga, İmomqulixon nomiga ywllagan xati; Hindiston podshoh’i Shah’obiddin Shoh’ijah’on (1627-1667 yy.)ning 1628 yili İmomqulizon nomiga elchi Hakim Xoziqdan berib yuborgan maktubi; Eron podshoh’i shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.)ning Buxoroga, İmomqulixon nomiga 1629 yili elchi Donish munshiydan berib yuborgan xati; Hindiston podshoh’i Shoh’ijah’onning 1628 yili Balxga elchi Tarbiyatxon orqali yuborgan maktubi; Buxoro xoni Ashtarxoniy Nadr Muh’ammadxon (1642-1655 yy.)ning Shoh’ijah’on nomiga elchi Nadrbiy Shaboyat orqali berib yuborgan xati; Hindiston podshoh’i Shoh’ijah’onning Nadr Muh’ammadxonga 1645 yili shah’zoda Murod Baxsh orqali ywllagan javob maktubi; Shoh’ijah’onning 1646 yili Nadr Muh’ammadxonga yuborgan maktubi; Buxoro xoni Ashtarxoniy Abdulazizxon (1645-1680 yy.)ning 1666-1667 yili Hasan qushbegi elchiligi orqali Eron podshoh’i shoh’ Safi nomiga ywllagan xati; Hindiston podshoh’i Avrangzeb Olamgir (1658-1707 yy.)ning Buxoro xoni Ashtarxoniy Subxonqulixon (1680-1702 yy.)ga elchi Yakkatozxon orqali 1671 yili ywllagan maktubi; Buxoro xoni Subxonqulixonning Hindistonga, podshoh’ Avrangzeb Olamgir nomiga 1687 yili elchi Nadr devonbegidan berib yuborgan maktubi;
163 Hindiston podshoh’i Shoh’ijah’onning Balx ustiga qwshin tepasida yuborilgan shah’zoda Murod Baxsh va Asolatxon nomiga Nadr Muh’ammadxonning wg’li shah’zoda Xusrav Sultonga h’urmat-eh’tirom va meh’ribonlik qilish h’aqida yuborgan xati.
Turli masalalar h’aqidagi h’ujjat, farmonlar va maktublar Er-suv, Juybor xojalarini soliq va jarimalardan ozod qilish, ularga tegishli erlarga Vaxsh darёsidan suv chiqarish uchun turli viloyatlardan h’asharchilarni safarbar qilish, oldi-sotti h’aqida berilgan farmonlar va Juybor xojalariga jwnatilgan maktublar, masalan, shayboniy sultonlarining Abdullaxon soniydan shikoyat qilib Juybor xojalariga yuborgan arznomalari, Koshg’ar va Badaxshon h’ukmdorlarining xoja Muh’ammad Sad (1531-1532 – 1589 yy.) nomiga ywllagan maktublari Badriddin Kashmiriyning “Ravzat ar-rizvon” asarida h’am kwp keltirilgan. Shuni aloh’ida takidlab wtish kerakki, asar muallifining wz swzlariga qaraganda, uning qwlida xoja Muh’ammad İslom bilan xoja Muh’ammad Sad nomiga kelgan jami maktublar soni 500 dan ortiq bwlgan. Shundan u wz asariga 132 maktubni kiritgan. Maktublar shayboniy sultonlar Muh’ammad Amin Sulton, Xudoyberdi Sulton, Juvonmard Ali Sulton, Kepak Sulton, Dinmuh’ammad Sulton, Xusrav Sulton, Abulquddus Sulton va boshqalarga tegishli bwlib, ulardan mamlakatdagi beqarorlik va ur-yiqitlarning avj olib ketganligi, soliq va jarimalarning h’addan ortiqligi va soliq yig’uvchilarning zulmi tuvayli raiyat ah’voli og’irlashib ketganligi, xon tarafidan qwyilgan amaldorlarning zulmidan shikoyat qilinadi. Masalan, Sulton Saidxon (1530-1533 yy.)ning inisi Xuboyberdi Sultonga tegishli bir xatda xususan bunday deyilgan: “Qwshh’okimiyat orqasida Shayxin va Ofarinkent tumanlari xalqi Buxoro va Miёnqol taraflarga kwchib ketdi”. Maktub oxirida Xudoyberdi Sulton Xoja İslomdan ularni vatanlariga qaytarishda kwmak berishlarini iltimos qiladi. Sulaymon Sultonning wg’li Mah’mud Sultonning Xoja Sadga ywllagan maktubi h’am etiborga molikdir. Maktubda Sulton Abdullaxon tarafidan wziga otaliq86 etib tayinlangan Xushimbiy ustidan ustidan shikoyat qiladi. Maktubdan malum bwlishicha, otaliq sultonga tegishli h’amma narsani, xususan davlat ishlari va mulkidan keladigan barcha laromadni egallab olgan. Masalan, h’ar yili xirojdan twplanadigan 30 ming xoniydan sultonga bir chaqa h’am bermay qwygan. Mazkur asarda, uning beshinchi bobida, Hindiston, Koshg’ar, Turkiya va Eron prdshoh’lari tarafidan Juybor xojadariga yuborilgan maktubdarning nusxalari keltirilgan. Masalan, Koshg’ar xoni Abdurashidxon, Muh’ammad Quraysh Sulton va Badaxshon h’ukmdori temuriyzoda Sulaymonshoh’ning maktublarida mamlakatning ichki ah’volidan va Balx xonlarining tazyiqidan shikoyat qilinadi.
86 Оталиқ - Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар ва Манғитлар давлатида энг олий мансаб. Улар шаҳзодалар балоғатга етгунларича уларнинг мол-мулки ва ҳокимиятини идора қилганлар. 164 XVI asrda wtgan xurosonlik ёzuvchi Zayniddin Vosifiyning “Badoyi ul- voqoyi” (“Ajoyib voqealar”) degan memuar asarida shayboniy h’ukmdorlarning maktublari, fath’nomalari va ёrliqlaridan bazilarining nusxalari ilova qilingan. Masalan, ulardan ikkitasida shayboniy sultonlar Ubaydullaxon, Jonibek Sulton va boshqalarning 1512 yili temuriyzoda Boburning Najmi soniy boshliq Eron (qizilbosh) askarlari ustidan qozongan g’alabasi va wsha Ubaydullaxonning Koshg’ar xoni Abjurashidxon bilan ittifoqda qozoq sultonlari ustidan qozongan g’alabasi munosabati bilan Movarounnah’rning barcha viloyatlari, Koshg’ar va boshqa mamlakatlarga yuborgan fath’nomalari bor. Mazkur asarda Toshkent xoni Navrwz Ah’madxon-Baroqxon tarafidan berilgan bir h’ujjat, ёrlig’ diqqatga sazovordir. Hujjatda mazkur xonning Sayyid Shamsuddin Muh’ammad Kurtiy sadrga viloyatda, Toshkent viloyatidagi barcha konlar suyurg’ol87 qilib berilgani aytilgan. Va yana nomi tilga olingan sadrga ushbu viloyatda yangidan wzlashtirilgan barcha erlar mulk sifatida inom qilib berilgani aytilgan. Huquqiy h’ujjatlar, ёrliqlar “Ravzat ar-rizvon” kitobida h’am bor. Ulardan bazilarini qaydga olib wtamiz. 1) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxonning 1579 yilgi farmoni. Unda Hisor, Deh’i nav - Denov, Kubodiёn va shah’ri safoning h’okimlari-arbobon va kalontaronga xoja Sadga tegishli erlarni sug’orish uchun Vaxshdan chiqarilaёtgan ariqni qazish ishlariga 10 ming ishchi, markidor yuborish majburiyati yuklatilgan. 2) Mazkur xonning juyboriy xojalaridan xoja Sadga Toshkent yaqinidagi Zah’ ariqni tortiq qilingani h’aqidagi 1583 yilgi farmoni. 3) Toshkent h’okimi Abdulquddus Sultonning Zax ariq atrofidagi erlarni xoja Sadga suyurg’ol qilib berilgani h’aqidagi va wsha erlarni barcha soliq va jarimalardan ozod qilingani, uning erlarida ishlash uchun ishchi, koranda yuborish h’aqidagi farmoni. 4) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxonning h’azrat xoja Sadning Marvi shoh’ijah’on viloyatidagi barcha er-suvi va boshqa mulkini uning faqat bir wziga tegishli ekanligini va uni molu jih’ot, muqarrariy, tarh’, sabon88 va boshqa soliqlardan ozod etilganligi h’aqidagi 1578 yil avgustdagi farmoni. 5) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxon tarafidan mulla Muh’ammadbiy nomiga berilgan 1585 yil aprel oyidagi ёrlig’. Unda Hisor viloyatining h’okimlari unga xoja Sadning mazkur viloyatdagi erlarni sug’orish uchun Vaxsh darёsidan chiqarilaёtgan nah’rni qazish ishiga 10 ming ishchi, mardikor twplab berishlari va nomi zikr etilgan amirning barcha kwrsatmalarini swzsiz bajarishlari zarurligi aytilgan. 6) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxonning xoja Kalonga, xoja Sadga Yazd va İsfah’on viloyatlaridan er-suv inom qilish-darubast h’aqidagi 1588 yil oktyabr-noyabr oyidagi farmoni.
87 Суюрғол – давлат олдидаги катта хизматлар учун берилган ер-сув, мулк. 88 Сабон - ҳосил байрами, сабан тўйни ўтказиш учун аҳолидан олинадиган йиғим, сабан тўй харажатлари. 165 7) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxonning xoja Sadning suyurg’ol erlarini wg’illari xoja Tojiddin bilan xoja Abdurah’im wrtasida taqsimlash va bu erlarni soliq va jarimalardan ozod qilish twg’risidagi 1590 yil yanvar-fevral oylaridagi farmoni. 8) Abulg’oziy Abdulla Bah’odirxonning xoja Tojuddin Hasanning Marv viloyatidagi er-suvini barcha soliq va jarimalardan ozod qilish twg’risidagi 1590 yil fevral-mart oylaridagi farmoni. Yurtimiz tarixiga oid h’ujjatlarni wrganish va ilmiy tadqiqotlarga tadbiq etish h’ali talab darajasida emas. Bu ishni kuchaytirish lozim, chunki bularsiz tarixni, ayniqsa uning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini wrganib bwlmaydi. Bizning fikrimizcha, eng avvalo, ularni ilmiy tavsiflab, kataloglarini nashr qilish zarur.
12.3.24. Mwg’ul va xitoy tillarida ёzilgan manbalar Mwg’ul va xitoy tillarida ёzilgan manbalarda Wzbekistonning XIII-XIV asrlardagi tarixiga oid malumotlar uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va mwg’ullar xuruji davri tarixi, mwg’ul imperatorlari h’ukmronligi davri tarixini bu manbalarsiz wrganib bwlmaydi. Shuni aloh’ida uqtirib wtish kerakki, bu manbalarda, xususan xitoy manbalarida, voqealar birinchidan yilma-yil baёn etilgan, ikkinchidan, ularning sodir bwlgan joyi va vaqti aniq kwrsatilgan.
Mongol-un niucha tobchan “Mongol-un niucha tobchan” (“Mwg’ullarning maxfiy tarixi”) X111 asr boshida wrta asr uyg’ur imlosida ёzilgan va bizgacha xitoy imlosi, ierografida xitoycha tarjimasi bilan etib kelgan. Asarning xitoycha nomi “Yuan-chao bi shi” (“Yuan sulolasining89 maxfiy tarixi”) deb ataladi. Unda Xitoy, Mwg’uliston, Markaziy Osiё va Wzbekistonning XIII asrdagi tarixi bwyicha muh’im manba h’isoblanadi. Unda nayman, kerait, wng’ut, uyg’ur, qorliq va boshqa turkiy xalqlarning Chingizxon xuruji paytidagi tarixi va ularning mwg’ul asoratiga tushib qolishi h’aqida qimmatli malumotlarni uchratamiz. “Mongol-un niucha tobchan” xitoy tiliga 1404 yili tarjima qilingan. 1800 yili istefodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P.Kafarov tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va swz boshi, xitoycha matni va lug’atlar bilan qwshib, 1941 yili S.A.Kozin tarafidan “Sokrovennoe skazanie” nomi bilan chop etilgan. Asarning E.Xёnning tarafidan amalga oshirilgan nemischa nashri mavjud.
“Tszin-shi” “Tszin-shi” (“Tszin sulolasining90 tarixi”) nomli asar swnggi yuan imperatori Shindi (Twg’on Temur) davrida, xitoy olimi va ёzuvchisi Ouyan Sian tarafidan ёzilgan. Unga mwg’ul imperatorlari davrida ёzilgan va keyincha ywqolgan “Shilu” (“Sah’ih’ ёzuvlar”) nomli solnomasi asos bwlgan.
89 Юань сулоласи – Хитойни 1259-1332 йилларда идора қилган сулола. Асосчиси Хубилайхон (1260-1294 йй.) 90 Цзин сулоласи – 265-420 йй. 166 “Tszin-shi” twrt qismdan iborat: 1)Tszin sulolosining siёsiy tarixi; 2) Tszin davlatining mamuriy, h’arbiy, h’uquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, manaviy va ilmiy tizimlari; 3) Tszin imperatorlari; 4) imperatorlar va ularning oilalari, davlat arboblari, sarkardalari va madaniy arboblarining tarjimai h’oli. Asarning twrtinchi qismida wsha vaqtlarda Markaziy Osiёda istiqomat qilgan turkiy xalqlar, uyg’urlar, wng’itlar va boshqalar, ular bilan olib borilgan elchilik munosabatlari, ularning boshliqlarini h’arbiy h’izmatga jalb qilish h’aqida malumotlar bor.
“Yuan-chao min-chen shi-lyue” “Yuan-chao min-chen shi-lyue” (“Yuan sulolasi mashh’ur mansabdorlarining qisqacha tarjimai h’oli”) nomli asar 15 bobdan iborat bwlib, uni tarixchi Su Tyantszyue yaratgan. Kitobda saltanatda xizmat qilgan 47 yirik mansabdorning tarjimai h’oli baёn etilgan. Ular orasida turkiy qavmlardan chiqqanlari h’am bor. Bu uch kitobdan iborat asarning kwpgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri 1962 yili Nankin universiteti professori Xan-Julin tarafidan amalga oshirilgan. Noshirning swz boshisi muh’im ilmiy ah’amiyatga ega.
“Shen-u tsin chjen-lu” “Shen-u tsin chjen-lu” (“Muqaddas sarkarda Chingizxonning h’arbiy yurishlari tafsilotlari”) nomli asar asli mwg’ul tilida ёzilgan, lekin uning shu nomdagi xitoycha tarjimasi bizgacha etib kelgan, xalos. Unda Chingizxonning h’arbiy yurishlari va mwg’ullar xuruji vaqtida turkiy xalqlarning ijtimoiy-siёsiy h’aёti h’aqida h’ikoya qiladi. “Shen-u tsin chjen-lu” asarini birinchi marta Yuan Chjon 1894 yili, Van Govey nomli tarixchi 1925-1926 yillari keng izoh’lar bilan chop etgan. 1872 yili P.Kafarov asarning ruscha tarjimasini, swz boshi va zarur izoh’lar bilan qwshib, nashr etgan. 1951 yili Pelo va Gambus uning frantsuzcha nashrini amalga oshirganlar.
“Yuan-shi” “Yuan-shi” (“Yuan sulolasi tarixi”) Yuan sulolasining twliq rasmiy tarixidir. Uni Sun-lyan (1310-1381 yy.) boshchiligidagi 16 muallif-tuzuvchilar yaratgan deb h’isoblaydilar. Kitob Min sulolasining imperatori Tayqchuning buyrug’i bilan 1369 yili ёzib tamomlangan. Asar twrt qismdan iborat: Birinchi qismda Yuan sulolasi shajarasi, yani Xubilayxondan boshlab 13 mwg’ul imperatori, ularning shaxsiy h’aёtida bwlib wtgan va ularning davrida mamlakatda kechgan asosiy voqealar berilgan. İkkinchi qismda samoviy voqealar tafsiloti, mamlakatda bwlib wtgan h’ududiy voqealar, mamlakatning mamuriy bwlinishi h’aqida, mamlakatdagi darёlar va nah’rlar, xalqining liboslari, amaldorlarni mansabga tayёrlash oldidan wtkaziladigan imtih’onlar va boshqalar h’aqida malumot keltiriladi.
167 Uchinchi qismda imperator va uning xonadoni azolarining shajarasi wrin olgan. Twrtinchi qismda imperator xonadoni azolarining tarjimai h’oli va qwshni mamlakatlar h’aqida qisqacha malumot keltiriladi. Turkiy xalqlar tarixi va turk aslzodalarining mwg’ul imperiyasining ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni h’aqida “Yuan-shi”ning twrtinchi qismida, ettinchi bobda juda qimmatli malumotlar beriladi. Unda keltirilgan malumotlarning tah’lili shuni kwrsatadiki, turklar, jamiyatda tutgan mavqeiga kwra xitoylardan keyin ikkinchi wrinda turgan xalq bwlgan. Yirie turk amaldorlari asosan uyg’ur, qorliq, qipchoq, qong’li, wng’ut, arg’in, nayman va kerait qavmlaridan chiqqan. Ular asosan mwg’ul imperiyasining mamuriy idoralari va h’arb ishlarini boshqarganlar. Turklar orasida olimlar h’am kwp bwlgan. Bular - qoluqlardan chiqqan Baёn, wng’ut Maqchuzan, qipchoq Toybug’a, Boboxudu, Ulchaybotir, qong’lidan chiqqan Buxulu, Wrus, Tabrikchi va boshqalar. Mwg’ul imperatorlari xizmatida bwlgan turklar orasida uyg’urlardan 300 mansabdor va olim bwlgan. “Yuan-shi”ning ayrim qismlari turli yillarda N.Ya.Bichurin, Pelo, L.Gambis, E.Xёnish, S.A.Kozin, A.Vayli, G.Franko, F.V.Klavaza va G.F.Shurmann tarafidan tarjima qilingan.
13-mavzu. Geografiya va kosmografiyaga91 oid asarlar Darsning mazmuni: Geografiya va kosmografiyaga oid asarlardagi tarix ilmi uchun qimmatli tomonlari ochib beriladi.
Reja: 13.1. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar. 13.2. Asarlarning tavsifi. 13.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 13.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: geografiya, kosmografiya, iqlim, h’udud, mamlakat, viloyat, wlka…
13.1. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar. (Qisqacha umumiy tarif)
13.2. Asarlarning tavsifi.
13.2.1. ”Mwjam ul-buldon”
91 Космография – астрономия ва табиий географиядан умумий маълумот берувчи фан. 168 Mashh’ur qomusiy asar ”Mwjam ul-buldon” muallifi ajoyib sarguzashtarni wz boshidan kechirgan olim, sayёh’ va xattot Ёqut Hamaviydir (1179 y. tug’.). U asli Kichik Osiёlik (Rum) qul bwlgan. Otasining ismi kim ekanligini bilmagani uchun wzini İbn Abdulloh’ (Tangri qulining wg’li) deb atagan. Bolalik vaqtida asirlar bilan birga Bag’dodga olib kelingan va uni Hama shah’rida (Suriya) Askar ibn İbroh’im al-Hamaviy ismlik savdogar sotib olgan va unga Ёqut deb nom bergan.
13.2.2. “Kitobi Mullazoda” “Kitobi Mullazoda” (“Mullazoda kitobi”) – Buxoroyi sharifning X1U-XU asrlardan qolgan osori-atiqalari va mashh’ur ziёratgoh’lari, u erda dafn etilgan valiylar, shayxlar, umuman mashh’ur kishilar h’aqida malumot beruvchi asar bwlib, X1U asr oxiri-XU asr boshlarida ёzilgan. Muallifning ismi sharifi Ah’mad ibn Mah’mud bwlib, mwin ul-fuqaro (faqirlar tayanchi) taxallusi bilan mashh’ur bwlgan. Bu kitob yaqin-yaqinlargacha kwpchilik tadqiqotchilarga malum emas edi. Bunga uning qwlёzma nusxalari malum bwlmaganligi sabab bwlgan. 1960 yili asarning forscha matni Teh’ronda Gulchin Maoniy tarafidan chop etilgandan keyin ilmiy jamoatchilik orasida bu kitobga qiziqish birmuncha kuchaydi. Asar 1992 yili rus tilida R.L.G’afurova tarafidan elon qilindi. “Kitobi Mullazoda” - qabristonlarni erkak va aёllar ziёrat qilsalar bwladi va bu ziёratni qanday ado etish h’aqidagi ikki maxsus bob va ikki qismdan iborat asar. Kitobning birinchi qismida shah’ar ichidagi va uning tashqarisida, shah’ardan yarim farsax masofada dafn etilgan ulug’ shaxslar, shayxlar, din ulamolari va ularning muqaddas mozorlari h’aqida malumot beradi. Bular ichida mashh’ur shayx, imom va iloh’iёt olimi xoja Hafs kabir, xoja Abu Hafs ibn al- Zabarkan ibn Abdulloh’ ibn al-Bah’r al-İjliy al-Buxoriy, 767-832 yy.), shogirdi xoja Abdulloh’ Safidmuniy, Saffariya imomlarining mozorlari, İsmoliya imomlarining mozorlari, Talli xoja Chorshanbadagi mozorlar, Safidmun va xoja Jandi qishloqlaridagi mozorlar shular jumlasidandir. Kitobning ikkinchi qismida Buxoroyi sharifning mashh’ur qishloqlaridan Fath’oboddagi muqaddas ziёratgoh’lar, masalan, shayx Abulmaoliy (1190-1261 yy.), uning ikki wg’li Xovand Jaloliddin va Xovand Mutah’iruddinlarning mozorlari va wzlari h’aqida malumot keltiriladi. Shu qismdan joy olgan Buxoro sadrlari, Burxoniylar h’aqida keltirilgan malumotlar h’am wta muh’imdir. İkki og’iz swz Buxoro sadrlari h’aqida. Aslida udar kim edilar? Buxoro sadrlari bir xonadonga mansub bwlgan va muxtasib, rais lavozimini egallagan oliy nasab shaxslar edilar. «Kitobi mullazoda»da ularning kelib chiqishi, shajaralari h’aqida, h’aёti va vafot etgan yili h’aqida qimmatli malumotlar keltiriladi. Buxoroyi sharifda wtgan buyuk shaxslar xoja Abubakr tarxon, mavlono Hofizuddin Kabir, Abu Abdulloh’ Muh’ammad al-Buxoriy, etti qozi – Abu Zayd Abdulloh’ Umar ibn İso ad-Dabusiy, Abu Jafar Muh’ammad ibn Amr ash- 169 Shabiy, İsmoil Mustamoliy va boshqalar h’aqida keltirilgan malumotlar h’am diqqatga sazovordir. Masalan, imom Abu Zayd Ubaydulloh’ Umar ibn İso ad- Dabusiy h’am yirik fiqh’ va iloh’iёt olimi bwlgan. Uning musulmon qonunchiligiga oid «Omad ul-Aqso» (“Swnggi h’udud”) nomli asari wz zamonasida juda mashh’ur bwlgan.
13.2.3. “Samariya” “Samariya” asari muallifi Abu Toh’irxoja Samarqand qozisi Abu Said ibn Abdulh’ayning wg’lidir. Abu Toh’irxoja otasi h’am, bobosi mavlono Mir Abdulh’ay h’am wqimishli kishilar bwlishgan. Mavlono Mir Abdulh’ay (1755- 1827 yy.) Samarqandda qirq yil qozikalon mansabida turgan. Shu bilan birga u bir talay ilmiy asarlar ёzib qoldirgan. “Havoshi shofiy bar sharh’i Bayzaviy”, “Sah’ih’i Buxoriy”ning forscha sharh’i, “Zaburi Dovudiy”ning forsiycha sharh’i, “Axloqi Bah’odurxon shular jumlasidandir. Otasi Abu Saidxoja (1849 yili 28 avgustda vafot topgan) h’am keng malumotli kishi bwlgan. Fiqh’ va kalom, diniy aqidalarni isbotlash ilmida benazir bwlgan. “Samariya” 11 bob, muqaddima va xotimadan iborat bwlib, Samarqand shah’rining bunёd etilishi, “Samarqand” deb atalishining sabablari, shah’arning geografik h’olati, ob-h’avosi, uning X1X asrning uchinchi choragiga qadar saqlanib qolgan osori-atiqalari vua mashh’ur kishilari h’aqida malumot beradi. Asarning wzbekcha tarjimasi 1921 yili samarqandlik ёsh, saloh’iёtli olim Abdulmwmin Sattoriy tarafidan amalga oshirilgan edi. Lekin, og’ir xastalik va 1925 yil 23 iyuldagi bevaqt wlimiunga tarjimani chop qilishga imkon bermadi. Sadriddin Ayniy 1925 yili wsha yillari maorif noziri bwlib ishlab turgan Abdurauf Fitratning taklifi bilan, uni tah’rir qilib, nashrga tayёrlagan edi. Lekin asar chop etilmay qolgan edi. S.Ayniyning qwlёzmasi h’ozirda WzR FA Shİ fondida 600- raqam ostida saqlanmoqda. “Samariya” asar B.Ah’medov va A.Juvonmardiev tomonidan qayta nashrga tayёrlandi va 1991 yili Toshuketda chop etildi.
13.2.4. ”Majmu al-g’aroyib” ”Majmu al-g’aroyib” (“G’aroyibotlar majmuasi”) 1569 yili Balx xoni Shayboniyxon Pirmuh’ammadxon 1 (1546-1566/67 yy.)ning topshirig’i bilan ёzilgan. Asar muallifi balxlik olim Sulton Muh’ammad bwlib, uning h’aqida bizga quyidagilar malum. Otasi mavlono Darvish Muh’ammad Balxning wqimishli va katta nufuzsha ega bwlgan kishilaridan biri edi. Shayboniy h’ukmdorlardan Xurramshoh’ sulton (1506-1511 yy.) va Kistinqora sulton (1526-1544 yy.) davrida Balxning muftiysi lavozimida xizmat qilgan. Wzbek tilida sherlar bitgan. Uning sherlaridan namunalar ”Majmu al-g’aroyib”da keltiriladi. Darvesh Muh’ammad muftiy 1550 yil 19 fevralda vafot etgan. Asar muallifi Sulton Muh’ammad Balxiy h’am zamonasining keng malumotli kishilaridan bwlgan. U xususan tarix, geografiya, astrologiya, mineralogiya, iloh’iёt, fiqh’ va adabiёt ilmlaridan boxabar kishi bwlgan. Otasi vafotidan keyin uning mansabida turgan Sulton Muh’ammad 1573 yil 12 may kuni vafot etgan. 170 ”Majmu al-g’aroyib” asarini ёzishda Sulton Muh’ammad al-Balxiy wzidan avval wtgan olimlarning asarlaridan, shuningdek Balx mamlakati bwylab qilgan saёh’atlari paytida twplagan malumotlaridan keng foydalangan. Olim foydalangan asarlar ichida bizgacha etib kelmaganlari va kam malum bwlganlari kwp. «Or al-muqaddimin» («Salaflarning fikrlari»), «Tarixi saqoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis ul-vah’dat va jolis ul-xilvat» («Ёlg’izlar dwsti va xizvatda wtiruvchilar suh’batdoshi») kabi asarlar shular jumlasidandir. ”Majmu al-g’aroyib” ilm ah’li orasida keng tarqalgan asar. Uning h’ozirgacha saqlangan kwlёzmalari 80 dan ortiq. Uning malumotlaridan juda kwp olimlar foydalangan. Ulardan “Abdullanoma” asari muallifi Hofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib at-tabaqot” kitobining musannifi mavlono Muh’ammad Toh’ir va XU11 asrda wtgan olim Mah’mud ibn Vali shular jumlasiga kiradi. Asarning ayniqsa 3, 11, 12- va 18- boblari muh’imdir. Ularda Buxoro, Balx, Tamg’ach, Marv,Siёvush, Sog’oniёn, Termiz, Tibat, Turkiston, Samarqand va Bulg’or kabi yirik shah’arlar va ulkan mamlakatlar, Murg’ob, Vaxsh, Jayh’un, Kwh’ak, Chirchiq darёlari, dunёda yuz bergan muh’im voqealar, mashh’ur shayxlar, olimlar va h’ukmdorlar, Balx va Badaxshonning mineral boyligi h’aqidagi qismlari muh’im ah’amiёtga ega. ”Majmu al-g’aroyib” asarining tanqidiy matni tayёrlangan edi, lekin chop etilgani ywq. Afg’onistonda yuz bergan swnggi yil voqealari tadqiqotchi va uning ilmiy faoliyatiga salbiy tasir kwrsatgan kwrinadi.
13.2.5. “Ajoyib at-tabaqot” “Ajoyib at-tabaqot” (“Er qatlamlarining ajoyibotlari”)-daliliy malumotlarga boy, kam wrganilgan geo-kosmografik asar. Bir qancha tarixiy, geografik va kosmografik asarlar h’amda sayёh’larning esdaliklari va muallifning shaxsiy kuzatuvlari asosida ёzilgan bwlib, Wrta Osiёning XU!- XU11 asrlardagi tarixi va geografik sharoitiga oid malumotlarga boy. “Ajoyib at-tabaqot” mavlono sayyid Muh’ammadToh’ir tarafidan Balx xoni Ashtarxoniy Nadr Muh’ammadxon (1606-1642 yy.)ning topshirig’i bilan ёzilgan. Muallif asarning muqaddimasida keltirilgan ayrim malumotlarga qaraganda, mazkur xon saroyida xizmat qilgan olimlar jumlasiga kirgan. “Ajoyib at-tabaqot”ning ёzilish tarixini quyidagi dalillarga asoslanib belgilash mumkin. Muh’amad Toh’ir asarining “Balx” qismida Xoja h’ayron Qishlog’idagi h’azrat Ali (656-661 yy.) mozori tepasiga qurilgan h’ashamatli bino h’ijriy 886 yilda shoir va tarixchi olim Kamoliddin Binoiy va uning otasi Muh’ammad Sabz tarafidan qurilganligini aytadi va shundan beri 172 yil wtdi, deb ёzadi. Shu 172 ga 886 (bino qurilgan yili)ni qwshadigan bwlsak, 1648 yil kelib chiqadi. Shunga asoslanib, asar h’ijriy 1058, melodiy 1648 yili ёzilgan deb aytish mumkin. Muh’ammad Toh’ir wz asarini ёzishda «Majmu ao-g’aroyib»dan tashqari al-Battoniy (852-929 yy.), Abu Rayh’on Beruniyning «Qonuni Masudiy», «Javoirnoma», shuningdek, Abulmalik Marvarudiy, Nosiriddin Tusiy, Narshah’iy va boshqa olimlarning asarlaridan foydalangan.
171 “Ajoyib at-tabaqot” kam wrganilgan, nashr etilmagan. Uning uchinchi qismi, tabaqa katta ilmiy qimmatga ega. Unda Wzbekistonning Samarqand, Toshkent, Andijon, Termiz va boshqa shah’arlari, shuningdek Sharqiy Turkiston-Koshg’ar va Afg’oniston h’aqida qimmatli malumotlar uchraydi. WzR FA Sharqshunoslik instituti fondida ushbu asarning uchta qwlёzma nusxasi (raqamlari № 411,2380 va №9654) mavjud. Ularning yana bir qimmatli tomoni shundaki, chiroyli nastaliq xati bilan bitilgan, unvon va sarlavh’alari rangli va tillo suvi berib ёzilgan, Kaba va payg’ambarimiz Muh’ammad alayh’issalomning Madinadagi muborak qabri tasviri h’am keltirilgan. Kitobda shah’arlar tavsifi bah’oli imkon twliq berilgan. Namuna sifatida Balx va Qubodiёn shah’arlari h’aqida berilgan tavsifni keltiramiz. “Balx – ulug’ shah’ar, Xurosonga qaraydi, twrtinchi iqlimga kiradi. Uni qadimgi Eron podshoh’laridan Kayumars qurgan, Tah’muras obod qilgan, Luh’rasip qaytadan qurib, tevarak atrofini pishiq devor bilan wrattirgan. Bir rivoyatga kwra, uni birinchi bunёd qilgan kishi Qobil ibn Odam..., boshqa rivoyatga kwra shoh’ Gishtosip Ayyub payg’ambarning amri bilan qurdirgan...Uchinchi rivoyatda keltirilishicha, (uni) Minucheh’r ibn İroj bino qilgan. “Tarixi Balx”92 kitobida ёzilishicha, Balxning qalasi (kwp bor) vayron qilingan va 22 marta qaytadan tiklangan. Balxning eng swnggi imoratibir vaqtlar Xuroson h’okimi bwlib turgan Abu Muslim Marvoziy tarafidan qurdirilgan. Undan keyin shah’id etilgan Abdulmwminxon93 shah’arning g’arbiy va janubiy taraflardagi devorni tamirlatgan. Uning uzunligi 20 mign qadam. Shah’ar ikki qismdan; tashqi shah’ar (shah’ri birun) va ichkm shah’ar (shah’ri darun)dan iborat. İchki shah’ar arkdan iborat. Ark shah’arga asos solingandan beri ulug’ podshoh’lar va qudratli xonlarga makon bwlib xizmat qilgan...Hozirgi kunlarda h’am shunday. Balx shah’ri Meh’robi sangin deb ataluvchi bir masjid bor. Ushbu rivoyatni aytuvchining h’ikoya qilishicha, shah’arga mwminlar h’ukmdori h’azrat Alining (xudo undan rozi bwlsin), maktubini olib kelganlarida, uni balandroq bir joydan ovoza qilmoqchi bwldilar, toki uning mazmunidan h’amma yuaxtiёr bwlsin. Baxtga qarshi shu payt qattiq shamol turib, maktubni uchirib ketdi. Bir payt mwminlar Makkani ziёrat etib yurganlarida bir (seh’rli) tosh va undagi ёzuvga kwzlari tushgan. Ёzuvja (h’azrat Alining) wsha maktubi bitilgan ekan. (Shu sabadan) toshni muqaddas h’isoblab, (Balxga) olib kelganlar va wsha masjidning meh’robiga wrnatgan ekanlar. Boshqa bir rivoyatda bunday gap bor; toshni olib kelganlaridan keyin uni uch qismga bwlganlar va bir bwlagini wsha masjidda (Muh’robi sanginda) qoldirganlar, yana bir parchasini tashqi shah’arning (shah’ri birunning) janubiy tarafida, shah’ardan bir milya94 narida joylashgan Masjidi xoja Nwh’ gunbadon masjidiga olib borib wrnatganlar.
92 «Тарихи Балх» – шайхулислом Сафиуддин Абубакр Абдулла ал-Балхийнинг асари. Ҳақиқий номи «Фозоили Балх». 93 Абдулмўъминхон –Шайбоний хонлардан, 1598 йили олти ой Бухоро тахтида ўтирган, унга қадар Балхни идора қилган. 94 Миля – турли мамдакатларда турлича бўлган масофа ўлчови, тахминан 7 метрга тенг. 172 Malumki, Nwh’ gunbadon nur taratuvchi manzil bwlib, Qab al-axbor h’azratlarining, undan xulo rozi bwlsin, eikr etilgan mozorda yuino qilingan. Nwh’ gunbadon masjidi gwzal va mustah’kam bir binodir. Aytishlaricha, Chingizxon xuruji paytida Balxob darёsini shah’arga burib yuborganlar. Ushanda masjid olti oy suv ostida qolib ketgan. Lekin uning qoldiqlari h’ali h’anuz saqlanib qolgan. Zikr etilgan toshning uchinchi qismini shah’arning kun chiqish tarafida, undan ikki farsang narida joydashgan Xoja Xayron qishlog’ida bino etilaёtgan masjidning meh’robiga wrnatdilar. Qishloqning kun chiqish tarafida, undan 100 zira95 masofada mwminlar amiri Ali ibn Abu Tolibning qabri topilgan. Va h’aq ywlga tushib olganlar namunasi janob mavlono Binoiyki, malumotli va binokorlik ilmida tengi ywq kishi edi, avvalgi binokorlarning h’arakati beh’uda ketgan va bino bwsh qurilgan deb h’isoblab, h’ijriy 886 yili, padari buzrukvori bilan birgalikda wsha muqaddas mozorda pishiq g’ishtdan baland bir bino qurdi. Lekin, wsha bino, qurilganiga 170 yil wtganiga qaramay, uning biror joyi buzilmagan. (Alloh’ tarafidan) mag’firatli qilingan marh’um Vali Muh’ammadxon (1601 yili) Balxga h’ukmdor etib tayinlangandan keyin balandligi taxminan 30 zira, aylanasi bir jarib96 bwlgan bir oliy bino qudirdi va uning (tevarak-atrofini) obod qildi. Atrofida (gwzallikda) Chmn sanami bilan bellasha oladigan bir chorbog’ va uning ichida 18 ta chamanzor qurdirdi. Wsha chorbog’ning shimoliy tarafida jannat bulog’iga wxshagan bir h’ovuz h’am qurdirdi. Balxning tashqi shah’arida (shah’ri birunda) va valiylar qutbi xoja Abu Nasr Porsoning97 obod mozori bor. Bu mozorning aylanasi taxminan 15 jarib. Ushbu muqaddas maqbaraning kun botish tarafida ikkita katta masjid bor. Har chorshanba kuni, peshin namozidan keyin, wsha saodatli maqbara tevaragida donishmand kishilar, ulamo va shuaro ibodat uchun yig’ilishadi. Sufiylar bosh egib, yarim oh’angda (bir birlari bilan) suh’batlashadilar, ulamolar bah’slashadilar, shuaro mushoira va h’azil-mutoyibaga bel bog’laydi. Suh’bat shu zaylda kechgacha davom etadi. Va yana wsha tashqari shah’arda (shah’ri birunda) shayx Shaqiqi Balxiy h’azratlarining, shuningdek jabrlangan xoja İsh’oq va boshqa valiylarning maqbaralari joylashgan. Va yana shah’arning kunbotar tarafida Sulton İbroh’imning twng’ich wg’li Adh’am Soqaning nurga chwmgan maqbarasi joylashgan. Shu kunlarda bu maqbara Xoja rushnoyi nomi bilan mashh’ur. Va yana mazkur shah’arning janub tarafida xoja Sulton Ah’mad Hazraviya janoblari va ul kishining ёsdiqdoshi Bibi Fotimaning maqullangan maqbaralari joylashgan. Va yana shah’arning kunchiqar tarafida xoja Ukkosha janoblarining maqbul maqbarasi joylashgan. Qubodiёn. Movarounnah’rning katta qishloqlaridan, twrtinchi iqlimga kiradi. Qayqubod ibn İroj asos solgan. Aytishlaricha, Zol wg’li Rustam
95 Зираъ-узунлик ўлчови, 81,28 сига тенг. 96 Жариб-ер ўлчови, бир таноб, 4097 кв.метрга тенг. 97 Хожа Абу Наср Порсо – Балх шайхулисломи, тахминан 1460-61 йили вафот этган. 173 Qayqubodniwsha erdan Eronga olib kelib taxtga wtqizgan. Bu viloyat qadimda Qubodobod deb atalgan. Keyincha Qubodiёn nomi bilan shuh’rat topgan. Hozirgi paytda oliy h’azrat, Alloh’ning erdagi soyasi Nadr Muh’ammadning adlu eh’soni tufayli u qadar obod bwldiki, h’ar kimning u viloyatdan wtadigan bwlsa elkasi devor va daraxtlarning soyasiostida bwladi. Ob-h’avosi yumshoq. U erda turli navdagi shirin-shakar mevalar kwp etishtiriladi. Xususan, anori kwp mashh’ur. U viloyatda qovun va uxum sotish odati ywq. Ularni bir xarvardan kam bwlsa pulga sotmaydilar va sotib olmaydilar, balkim h’arkim istiganicha olishi mumkin.Egalari bunga monelik qilmaydilar. Xalqi meh’ribon va meh’mondwst. Meh’mon uchun aloh’ida xona tutadilar. Odamlari wqishga ixlosmand, aksariy qishloqlarda madrasa va mudarris bor». “Ajoyib at-tabaqot” asarida Toshkent, Andijon, Farg’ona, Samarqand va Wzbekistonning boshqa shah’arlari h’aqida h’am mana shunday malumotlarni uchratamiz. Mazkur asarning yana bir muh’im tarafi shundaki, unda qimmatbah’o toshlar va metall va ularning konlari h’aqida h’am etiborga molik malumotlar bor. Shuni h’am aloh’ida takidlab wtish lozimki, mazkur asarda Abu Rayh’on Beruniyning “Javoh’inoma” asarining bizning zamonamizgacha etib kelmagan nusxalarida tushib qolgan parchalar uchraydi. Bu parchalar buyuk olimning mazkur yirik asarini qaytadan nashr qilishda juda zarurdir.
13.2.6. “Dili g’aroyib” “Dili g’aroyib” wzbek tilidagi geo-kosmografik xildagi, kwp jih’atdan umumlashtirma asar bwlib, 1831-1832 yili xivalik olim Xudoyberdi ibn Qwshmuh’ammad tarafidan Rah’monquli inoqning topshirig’i bilan ёzilgan. Muallif wzini bir joyda Swfizoda deb ataydi. Shunga qaraganda, otasi Qwshmuh’ammad ibn Niёzmuh’ammad Xiva masjidlarining birida swfilik qilgan va Kubroviya tariqatiga mansub bwlgan. Xudoyberdi ibn Qwshmuh’ammad keng malumotli, arab va fors tillarini yaxshi bilgan kishi bwlib, asosan tarjimonlik bilan shug’ullangan. U asosan tarixiy va geografik asarlarni wzbek tiliga tarjima qilish bilan shug’ullangan. Masalan, u Shermuh’ammad Munisning topshirig’i bilan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini 1823-1826 yillari forschadan wzbek tiliga qisqartirib tarjima qilgan. “Dili g’aroyib” umumlashtirma asar, yani Mah’mud ibn Valining “Bah’r ul-asror” va mavlono Muh’ammad Toh’irning “Ajoyib ut-taboqot” asarlariga taqlid qilib ёzilgan va unda aniq malumotlar kam uchraydi. Undagi Xorazm va uning shah’arlari h’aqidagi malumotlar qimmatlidir. Misol tariqasida bazilarini keltiramiz; Xorazm mamlakati. U katta mamlakat. Bir tarafdan Sayxun darёsi bilan, ikkinchi tarafdan h’ozirgi paytda Baqirton nomi bilan mashh’ur bwlgan Oq qwrg’on bilan, uchinchi tarafdan chwl bilan va twrtinchi tarafdan bir xamonlar Faridun tarafidan qazdirilgan nah’rning shimoliy tarafida joylashgan Wnguz otli 174 manzil bilan tutash. Xorazmning yana bir tarafida Saroy sulton joylashgan. Bu h’adlar orasida katta-kichik qalalar va kentlar joydashgan. Xorazmning janubiy tarafida Qizilqum bwlib, unda saksovul wsadi. Qadimda Xorazmning wn twrt darvozali shah’arlari kwp bwlgan. Shulardan biri Jurjoniya, ikkinchisi Utganch bwlgan. Jurjoniya. Jurjoniyaga suv Sirdarёdan olib kelingan. Bu shah’arning joylashgan wrnini quyidagicha belgilaganlar. Uning kunchiqish tarafida Bag’lon va shimol tarafida Oqcha dengizi, kunbotishida Gurlan, janub tarafida Kot joylashgan. Ularning (Gurganjning) xarobalikka yuz tutishi, aytishlaricha, suv bwlmay qolishi sabadan bwlgan. Sirdarёdan kelib turgan suv ziroatiga etmay qolgan. Shu sababli uch qirni oshib nah’r qazdirib Amudarёning suvini burib olib kelganlar. Amu Gurganjni suv bilan taminlab, Unquzning janubidan Urganjga qarab oqar va janub bwylab oqishni davom ettirib va janubiy-sharqiy tarafdan Abulxon tog’larni aylanib wtib, Wg’irchagacha etgan va swng Mozandaron dengiziga98 borib quyilgan. Jurjoniyaning tevarak-atrofi mah’kam qilib mustah’kamlangan joylar, ekinzorlar va bog’lar bwlgan. Vaqt wtishi bilan Jurjoniya qalsi suv ostida qoldi va shah’ar xarobalikka yuz tutdi. Aytishlaricha, undan faqat bitta minora qolgan, keyincha uni Boynazar swfi ismlik bir avliё buzdirib tashlatib, wrniga masjid qurdirgan. Bu masjid h’ozir h’am wz wrnida turibdi. Yazir alayh’issalom va Yumaloq avliё qabriwsha erda. Saksondan oshgan va bularning h’ammasini kwrgan ёki (kimdandir) eshitgan keksalarning swzlariga qaraganda, minorani buzaёtganlarida unda bir ёzuvga kwzlari tushgan. Ёzuvdan malum bwlishicha, mazkur minora shu joydagi juma masjidining kichik minorasi bwlgan, tevarak- atrofdagi odamlarni namozga chorlovchi minoraning balandligi 100 qaridan kam bwlmagan. Bu erda “Quron” tilovat qiluvchi qori, imom, muazzin (swfi) va farroshning maoshi h’ar biriga 300 oqchadan belgilangan. Masjid ёnida madrasa, bozor va karvonsaroy h’am bwlib, ularning barchasi suv ostida qolgan. Xorazmning yana bir shah’ri Gurganj bwlib, Chingizxon tarafidan vayron etilgan. Ushbu zolim kelganga qadar uning 12 juma masjidi bwlib, ...ularning h’ar biri uch tanobdan maydonni egallagan edi. Uning tevaragida daraxtlar ichida chwmgan (obod) namozgoh’lar bwlib, ularning h’ar biriga (namoz kunlari) uch-twrt lak99 xalq twplanar edi. Ularning h’ar birida 1000 dan olam xizmat qilgan. Shah’ar ah’olisining katta qismini Yaqub payg’ambarning ...avlodlari tashkil qiladi. Uning wg’li Shamunning muqaddas mozori h’ozirda Xoja eli (Xojaydi) deb atalmish Mizdaxkandadir. Shu kunlarda Urganch vayronagarchilikka yuz tutgan, jabr etgan shayx Najmiddin Kubro va Xoja Ali Azizon janoblarining maqbaralari Gurganchdadir. Xorazmning yana bir shah’ari Ramldir. Unga (qadimgi Eron podshoh’laridan) Som ibn Narimon asos solgan...Uni otasining kemasiga wxshatib qurdirgan. Hozirda Xivaq nomi bilan malum. Aytishlaricha, bu swzda
98 Мозандарон денгизи –Каспий денгизининг ўрта асрлардаги номларидан. 99 Лак – сон бирлиги, юз минг. 175 (“Raml” swzida Pah’lavon Mah’mud h’azratlari vafot etgan yili tarixi yashiringan. Shu bois bu tarixni shah’arga nom bwlib qolgan...Va yana aytadilarki, Xivaq kwp bor vayron qilingan va qayta tiklangan. U alo h’azratlari xonning (Alloh’qulionning) otasi (Alloh’ tarafidan mag’firat qilingan Abulg’ozi Muh’ammad Rah’imxon100 va uning og’asi marh’um Qutlug’ Murod inoq tarafidan obod qilingan. Ularning say-h’arakati bilan shah’arda oliy madrasa bino qilingan. Bunga nomi yuqorida zikr etilgan inoqning katta xizmatkorlaridan biri Sher devonbegi va vaziri azam Muh’ammad Rizo devonbegilarning h’issalari katta bwlgan. Jannatmakon xonning amri bilan yana bir karvonsaroy, tim va ularning wrtasida (yana bir) katta madrasa qurildi. (Xivaq) qalasida sayyid Alouddin Xivaqiy va uch yuz mashh’ur shayx dafn etilgan. Shah’ar tashqarisida shayx Abulvafo Xorazmiy janobalri, ёnida esa mingdan lrtiq avliёlar dafn etilgan. Shah’arning janubi-sharqiy tarafida, undan 200 qadam narida, h’azrat shayx Husayn Boboning ...manzilgoh’i joylashgan. U erda soya-salqin berib turuvchi gujum otli katta daraxt bor... Xivaqning qovuni va gurunchi juda mazali. Uning ob-h’avosi yaxshi, odamlari xushfel, lekin qishi sovuq keladi. Eng sovuq kunlari bir oy davom etadi. Shu paytda erni taxminan uch qarich muz qoplaydi. Gurlan, Xwjayli va Qwng’irotda uch-twrt gaz qalinlikda qor ёg’adi. Jurjoniyaning wrnida h’ozirda suv oqadi va u Sir (dengizi)ga borib quyiladi. Uning oqibatida Gurganj xarobalikka yuz tutdi va chwlga aylanib qoldi. Bu h’odisa h’ijriy 984 yili sodir bwldi. Sir (dengizi) h’ech vaqt twlmaydi. Qayiqlarda ov qilib yurgan baliqchilar «(dengiz) tubida tshdan qurilgan binolarning qoldiqlarini kwradilar. Shuningdek, katta bir qalaning qoldig’i h’am bor», deb aytadilar... Xorazmda mevalar va g’alla yashi etishadi, xususan qovun shunday etishtirilgan, qovun urug’ini yantoq wzagiga joylashtirib, uni mah’kam bog’lab qwyganlar. U suvsiz, yantoq tomiridan nam olib, etishgan. Lekin juda shirin bwlgan. Xorazmning, xususan Xazoraspning olmalari juda shirin. Aytishlaricha, bu shah’arga (Xazoraspga) Sulaymon payg’ambar asos solgan. Xazoraspda asosan sholi etishtirilgan. Xorazmning wriklari va uzumi (h’am) kwp bwladi. Masalan, Chinkning pastida bir qishloq bor, nomi Ekinlik. Uning uzumidan shirin uzum (boshqa erda) uchramaydi. (Xorazmning yana bir shah’ari) Zamaxshar. Xivaning kun botish tarafida,undan bir kunlik ywlda joylashgan. Jannatmakon, oliy janob xon (Alloh’qulixon)ning otasi u erga suv olib kelib uni obod qilgan». “Dili g’aroyib” asarida Gurlan va uning osori-atiqalari, Xivaning kun- chiqish tarafida qurilgan katta yangi bozor h’aqida h’am qiziq malumot keltirilgan. Muallifning guvoh’lik berishicha, bu bozor shu erdagi katta bir kwl
100 Бу ерда Хива хони Муҳаммад Раҳим аввал (1825/26-1842 йй.) назарда тутилган. 176 ustiga qurilgan. “45 kun ichida,-deb ёzadi Xudoyberdi ibn Qwshmuh’ammad,- maydoni besh-olti tanob keladigan kwl kwmib tashlandi”. WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida “Dili g’aroyib” asarining uchta qwlёzma nusxasi mavjud bwlib, ulardan biri, raqami №1335 matni twla va muallifning wz qwli bilan ёzilgan deb h’isoblanadi.
13.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998. 2. Rukopisnaya kniga v kulture narodov Vostoka. Ocherki Red. O.F.Akimushkin i dr. Kniga pervaya.-Moskva.: «Nauka», 1987; Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 3. Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 4. A.Shàáèáóëëàåâ «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik».-T.: TDShİ. 2000. 5. Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi À.À.Ìàäðàèìîâ -T.: TDPU. 2001. 6. Tarixiy manbashunoslik muammolari. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari (2003 yil 25 aprel).-T.: «Universitet». 2003. 7. Temuriylar davri madaniy ёdgorliklari. 1-kitob.-T.: 2003. 8. T.Saidkulov. Irta Osiё xal=lari tarixining tarixshunosligidan lavshalar, (I =ism).-T.: «I=ituvchi», 1993. 9. A.Murodov. Irta Osiё xattotlik sinati tarixidan. Toshkent, Fan. 1971. 10. Vostochnoe istoricheskoe istochnikovedenie i spetsialn e istoricheskie distsiplin . V pusk 1.-Moskva, «Nauka», 1989.
3.12. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 1. Geografik asarlar deganda nimani tushunasiz? 2. Qanday geografik asarlarni bilasiz? 3. Kosmografik asarlar deganda nimani tushunasiz? 4. Qanday kosmografik asarlarni bilasiz? 5. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar qanday xususiyatlarga ega? 6. Geografiyaga oid asarlarda qanday tarixiy malumotlar uchraydi? 7. Ёqut Xammaviyni «Mujam-ul Bundol» asarida Markaziy Osiё tarixiga oid qanday manlumotlar bor? 8. «Samariya» asarining Samarqand tarixini wrganishdagi ah’aiyatini ochib bering? 9. «Ajoyib at-tabokat» asari h’aqida swzlab bering?
177
14-mavzu. Wzbek xalqining shakllanishiga oid manbalar.
Darsning mazmuni: talabalarni wzbek xalqining shakllanishiga oid manbalar bilan tanishtirish.
Reja.
14.1. Wzbek xalqini shakllanishiga oid manbalar umumiy xususiyatlari. 14.2. Manbalar tavsifi. 14.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 14.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.
14.1. Wzbek xalqining shakllanishiga oid manbalar umumiy xususiyatlari Wzbek xalqining shakllanish masalasi yaxshi wrganilmagan, echimini topmagan ilmiy muammolardan biri. Masalani bir manba bilan, bir tadqiqotchi, u garcha fan mirishkori bwlganda h’am, echib berolmaydi. Buning uchun uzoq wtmishdan qolgan va turli tillarda, qadimgi eron, yunon, rim, xitoy, arab, fors va turkiy tillarda ёzilgan qwlёzma va toshga, ёg’ochga, sopolga va boshqa buyumlarga bitilgan ёzuvlarni wqiy oladigan mutaxassis – manbashunos, arxeolog, etnograf va antropolog olim, adabiёtshunos (folklorshunos), tilshunos va geograf olimlar birgalashib, bir ilmiy jamoa bwlib ishlashlari zarur bwladi. Afsuski, bizga shunday h’amkorlik etishmay turibdi. Lekin bu ishni wzbek olimlari echib berishlari kerak. Paysalga solmay yaqin uch-twrt yil ichida! Vah’olanki, muh’taram Prezidentimiz İ.A.Karimov juda twg’ri aytganlaridek, «Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, naslu nasabini, wzi tug’ilib voyaga etgan qishloq, shah’ar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi»101. Demak, bu – xalq talabi, Vatan talabi. Wzbeklarning xalq bwlib shakllanishiga oid biron aloh’ida manba ywq. Bu masalaga oid malumotlar tarixiy, geografik, lingvistik va xalq og’zaki adabiёtiga oid asarlarning barchasida mavjud. Lekin ularni sinchkovlik bilan bittalab terib olish kerak bwladi. Ularni Tabariy va arab geografiya olimlarining asarlarida, Nizomullin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»sida, Juvayniy va Rashiduddinning yuqorida tilga olib wtilgan asarlarida, «Nusratnoma» va «Abdullanoma»da va X-XVI asrda ёzilgan barcha asarlarda uchratish mumkin. XV asr oxiri va XVI asr boshida ikki azim darё-Amudarё bilan Sirdarё oralig’ida joylashgan kwh’na mamlakatimizga qwshni Dashti qipchoqdan 20 dan ortiq qavm; qwng’irot, nayman, ming, dwrmon va boshqa qavmlar kwchib kelib, mah’alliy turkiyzabon xalq tarkibiga qwshildilar. «Tarixi Abulxayrxoniy», «Abdullanoma» va «Maktuboti Allomiy» (XVI asr) kitoblarida keltirilgan
101 Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», 1-бет. 178 malumotlarga qaraganda, wzbek xalqi tarkibiga kirgan qavmlar soni 92 tag etgan. Bu h’aqda malumot beruvchi uchta-twrtta asarni misol tariqasida tilga olib wtamiz.
14.2. Manbalar tavsifi.
14.2.1. «Tarixi Abulxayrxoniy» «Tarixi Abulxayrxoniy» asarida Bag’dod xalifaligining sharqiy qismida joylashgan mamlakatlar va Movarounnah’rning qadim zamonlardan to XV asrning 60-yillarigacha kechgan tarixini qisqacha baёn etadi. Kitobning swnggi qismi, yani Dashti qipchoqda Abulxayrxon bosh bwlgan qismi noёb h’isoblanadi. «Tarixi Abulxayrxoniy» Shayboniy Abdullatif Sulton (Samarqand xoni, 1540-1551 yy.) h’ukmronligining boshlarida Shayboniy Kwchkunchixon (1510- 1530 yy.)ning sobiq kotibi Masud ibn Usmon Kuh’istoniy tarafidan ёzilgan. Asarda Abulxayrxon davlatiga asos solgan va XVI asr boshida Shayboniyxon bilan birga Movarounnah’rga kwchib wtgan burkut, dwrmon, iyjon, kenegas, qiёt, qwng’irot,qushchi, qurlovut, masit, tuboyi, uyshin, koonboyli, qudag’ay, mang’it, muluj, nayman, uyg’ur, chimboy, qorliq, ёnqojar, nukuz, timat, tuman- ming, wtarchi qavmlari h’aqida malumotlarni uchratamiz.
14.2.2. «Nasabnomayi wzbek» «Nasabnomayi wzbek» bor-ywg’i ikki varaqdan iborat kichik bir asar. Unda 92 wzbek qavmining rwyxati keltiriladi. Ular quydagilar; ming, yuz, qirq, wzbek, wn qajot, jaloir, saroy, qwng’irot, olchin, arg’in, nayman, qipchoq, chaqmoq, azaq, qalmoq, torliq, tudak, burloq, samarchiq, kibcha, kelachi, kinakash, buyrak, urot, qiёt, xitoy, tunidi, wzjulachi, qoychi, wtaji, bwlotchi, juyut, job, chilchut, buymaut, orlot, kerait, ungut, tangut, manbit, chilchuvit, mesit, markit, burkut, qurlas, wkalan, qori, arab, ilochi, juburg’an, tishliq, keray, turkman, dwrmon, tobin, tama, ramadan, kwytan, uyshin, badiyi, h’ofiz, qirg’iz, mojor, kwchalik, savron, baxrin, uyris, jubrot, biday, tatar, tabash, michqor, suldus, tuboyi, tilov, kirdor, baktiya, qarqin, shirin, wg’lon, qurlat(qurlavut), bag’lon, chinboy, chexilkas, uyg’ur, agar, ёbu, targ’il, turkan, koh’at.
14.2.3. «Asomiyi navadu du firqayi wzbek» «Asomiyi navadu du firqayi wzbek» («Twqson ikki wxbek firqasining nomlari» twrt nafar mustaqil asar «Majma al-g’aroyib», «Solnomayi xoja Abdulh’akim Termiziy», «Tarixchayi Somiy» va nomi aniq bwlmagan geo- nosmografik asar bilan bir muqovada, WzR VA Sharqshunoslik instituti fondidagi 1330 raqamli kitob tarkibida mavjud. Unda Chingizxondan to Ashtarxoniy Abulfayzxon (1711-1747 yy.) davrigacha kechgan vlqealar qisqacha baёn etiladi. «Solnomayi Abulh’akim Termiziy»dan keyin «Asomiyi navadu du firqayi wzbek» asari boshlanadi va wzbek xalqi tarkibiga kirgan 92 qavmning nomi keltiriladi. Ular quyidagilardir; ming, yuz, qirq, wng, unkajot, jaloir, saroy, xitoy, qipchoq, nayman, chaqmoq, urmoq, tudaq, bwston, 179 samarchiq, qalmoq, qorliq, qatag’on, orlot, arg’in, barlos, bwytay, kenagas, kelachi, buyrak, uyrot, qiёt, qwng’urot, qong’li, wz, julovchi, jusulovchi, kaji (xoji), wtarchi, qirlovchi, juyut (jiyut), jid, chulchut (chulchut), buёzit (baёzit), uymovut, keray, bag’lon, long’it, tangut, mang’it, marki, burkut, modi qiёt, wkalan, olchin, qori, g’arib, shibirg’on, qishliq, turkman, dwrmon, tabai, tam, tobin, ramadan, miton, uyshun, bwsa, h’aft, qirg’iz, tatar, bochqir, suldus, kelovchi, dujor, jurot, badayi, wg’lon, quryuvut, chimboy, meh’di, chilkas, uyg’ur, farkon, nukus, qora tushlub, ёbu, torg’il, kwxat, shuran, shirin, tama, baxrin, keray, taxtiёn, mug’ol, qoёn. XVII asrda wtgan shoir Turdi Farog’iy h’am wzbeklar wsha davrda 92 qavmdan iborat ekanligini aytadi. Tor kwngillik beklar, manman demang, kenglik qiling, Twqson ikki bori wzbek yurtidir, kenglik qiling! Birni qipchoqu, birni yuz, birni nayman demang, Qirqu yuz, ming son bwlib, bir jon oyinlik qiling! Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir twng’a kirib, Bir wngirlik, bir terezlik, bir yaqo-englik qiling!
14.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. Á.A.Àh’ìåäîâ. Ûçáåêèñòîí ùàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè.-T.: «Ûêèòóâ÷è», 1991. 2. B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. 17-bet. 3. Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998. 4. Shoniёzov K.Sh. Wzbek xalqining shakllanish jaraёni.-T.:. Sharq. 2001 5. Wzbekiston tarixi. R.X.Murtazaevaning taxriri ostida.-T.: 2003.
14.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Markaziy Osiёda yashagan xalqlar twg’risida nimani bilasiz? 2. Wzbek atamasining mazmunini aytib bering? 3. Wzbek xalqi tarkibiga kirgan urug’ va qavimlar? 4. Wzbek xalqi shakllanishiga oid qaysi manbalarni bilasiz? 5. Wzbek xalqi deganda nimani tushunasiz?
15-mavzu. Biografik asarlar.
Darsning mazmuni: talabalarga biografik asarlar twg’risida tasavvur berish va ulardagi tarix ilmi uchun muh’im malumotlarni taxlil qilish.
Reja: 15.1. Biografik asarlar xususiyatlari. 15.2. Biografik asarlar tavsifi.
180 15.3.Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 15.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: biografiya, muallif, tarjimai xol.
15.1. Biografik asarlar xususiyatlari. Wzbekiston tarixi va umuman tarix ilmini wrganishda biografik asarlar, tazkiralar, mnoqiblar va memuar asarlarning ah’amiyati nih’oyatda kattadir. Bazan maxsus tarixiy asarlarda uchramaydigan malumotlar bioshgafik va memuar asarlarda uchraydi. Bu asarlar malum darajada davr ijtimoiy-siёsiy h’aёtini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Shulardan bazilarisha, misol tariqasida twxtalib wtamiz.
15.2. Biografik asarlar tavsifi
15.2.1. «Tazkarat ush-shuaro» «Tazkarat ush-shuaro» XV asrning kwzga kwringan adabiёtshunos olimi Davlatshoh’ Samarqandiyning asaridir. Muallifning twliq ismi sharifi Davlatshoh’ ibn Alouddavla Baxtishoh’ al-G’oziy as-Samarqandiy. Wz asarida keltirilgan bazi malumotlarga qaraganda, u yirik h’arbiy xizmatchi va davlat arbobi oilasidan chiqqan. Otasi amir Baxtishoh’ Shoh’ruh’ sultonning yaqin kishilari va etiborli xizmatkorlari jumlasidan bwlib, uning kwpgina h’arbiy yurishlarida qatnashgan va toju taxt soh’ibiga sadoqat bilan xizmat qilib, janglarda qah’ramonlik namunalarini kwrsatgan. Uning «al-G’oziy» deb atalishi h’am shundandir. Davlatshoh’ning tug’ilgan vaqti malum emas. Lekin buni boshqa dalil va malumotlarga tayanib, taxminan aniqlasa bwladi. Davlatshoh’ning wzi mazkur asarini 50 ёshga kirganda ёza boshlaganini aytadi. Biz bu asarni 1487 yili ёzib tamomlanganligini bilamiz. Bu katta va muh’im asarni ёzish uchun kamida ikki- uch yil vaqt sarflangan, albatta. Shunday taxmin qilinganda, Davlatshoh’ 1435- 1436 yillari tavallud topgan bwlib chiqadi. Davlatshoh’ Samarqandiy ёshligida durustgina tah’sil kwrdi, wsha davrning eng kwzga kwringan olimlaridan, masalan, faqih’ va shoir xoja Fazlulloh’ Abulaysiydan h’am talim olgan. Lekin 1480 yillarga qadar ilmiy ёki adabiy faroiyat bilan shug’ullanmagan, balki saroy xizmati va h’arbiy yurishlarga jalb qilingan. Shoh’ruh’ Mirzo va Sulton Husayn mirzoning kwpgina h’arbiy .rishlarida ishtirok etgan. U swnggi marta Sulton Husayn bilan Temuriy Sulton Mah’mud mirzo (Abu Saidning ikkinchi wg’li, Hisori shodmon va Badaxshon h’okimi) wrtasida Chamonsaroyda (Afg’onistonning Andxuy viloyatida joylashgan manzil) bwlgan urushda ishtirok etgan. Bu urush Xondamirning malumotlariga qaraganda, 1471 yilda sodir bwlgan. Davlatshoh’ Samarqandiy 60 yilga yaqin umr kwrib, 1495 yili vafot etgan. Davlatshoh’ Samarqandiy wzining «Tazkirat ush-shuaro» asarini ёzishda juda kwp manbalardan, wzidan avval ёzilgan tazkiralardan, masalan Abu Toh’ir 181 Xotuniyning «Manoqib ush-shuaro», Avfiyning «Lubob ul-albob» kitoblaridan, kwpgina tarixiy va geografik asarlardan, xususan, İstaxriyning «Kitob masolik ul-mamolik», Gardiziyning «Zayn ul-axbor», Abulfazl Bayh’aqiyning «Tarixi Oli Sabuktakin» va boshqalardan, shuningdek, tazkirada nomlari qayd etilgan shoir va adiblarning asarlaridan keng foydalangan. «Tazkirat ush-shuaro» asarida VII-XV asrlarda Eron va Wzbekistonda yashab ijod etgan 155 shoir h’aqida qisqacha, lekin nih’oyatda qimmatli malumotlar keltirilgan. U muqaddima, xotima va etti qism (tabaqa)dan iborat. Muqaddimada asarning ёzilish sabablari, VII-X asrning birinchi yarmida wtgan arabiynavis shoirlardan 10 nafari h’aqida malumot berilgan. Birinchi va ikkinchi qism X-XI asrda Eron va asosan Wzbekistonda yashab, ijod etgan 40 yirik shoirning qisqacha tarjimai h’oli va ijodiga bag’ishlangan. Uchinchi-beshinchi tabaqalarda Xorazmshoh’lar – Anushteginiylar (1077- 1231 yy.), Elxoniylar (1256-1353 yy.) va Muzaffariylar (1314-1393 yy.) zamonida wtgan 54 shoir h’aqida malumotlar keltirilgan. Swnggi ikki tabaqada Amir Temur va Temuriylar zamonida wtgan 41 shoir h’aqida malumotlar keltirilgan. Xotimada XV asrning ikkinchi yarmida wtgan va tazkira muallifi bilan zamondosh bwlgan yirik goir va adiblar, Abdurah’mon Jomiy, Alisher Navoiy, shayx Ah’mad Suh’ayliy, xoja Afzaluddin Mah’mud Kirmoniy, xoja Shih’obuddin Abdulla Marvaroid h’amda xoja Asafiy h’aqida h’ikoya qilinadi. Tazkirada tilga olinganlar orasida Abu Abdulla Rudakiy (taxm.860-941 yy.), fors tilidagi «Qavsnoma» nomli lug’at muallifi Qatron ibn Mansur (taxm.1010-1073 yy.), xorazmlik mashh’ur shoir va adabiёtshunos, sheriyat ilmiga oid «Hadoyiq as-seh’r» («Seh’r bog’lari») nomli kitobi bilan dong chiqargan Rashiduddin Votvot (taxm.1087-1182 yy.), asli shah’risabzlik bwlib, Hindistonda kun kechirgan va boy ijodi bilan dong taratgan buyuk shoir, olim va musiqashunos Xusrav Deh’laviy (1253-1325 yy.), yirik tarixchi Sharayuddin Ali Yazdiy, shoir va qissaxon Orif Ozariy va boshqalar bor. Qisqasi, «Tazkirat ush-shuaro» asari Wzbekiston va Eronning X-XV asrlardagi madaniy h’aёtini wrganishda muh’im manba bwladi. Unda tarixiy malumotlar h’am kwp. XIV asrning 30-80- yillarida Xurosonni larzaga keltirgan sarbadorlar h’arakati h’aqida keltirilgan malumotlar ayniqsa muh’imdir. Kitobning twla matni 1887 yili Bombayda, 1901 yili Londonda va 1958 yili Teh’ronda chop qilingan. U turli tillarga, shu jumladan wzbek tiliga B.Ah’medov tomonidan qisqartirilib tarjima qilingan «Shoirlar bwstoni» nomi bilan chop etilgan. Uning turkiy til (Xorazm shevasi)ga 1900 yili Muh’ammad Rafe tomonidan tarjima qilingan bwlib, uning qwlёzmasi WzR FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Asarning inglizcha twla tarjimasi 1900 yili E.Braun tomonidan Leydenda elon qilingan. 15.2.2. «Muzakkiri ah’bob» «Muzakkiri ah’bob» («Ah’boblar (yani dwstlar) zikrida» nomli tazkira muallifi xoja Bah’ouddin Hasan Nisoriy (vafoti 1596-1597 yy.), XVI asrda wtgan yirik shoir va olimdir. U asli buxorolik, mashh’ur shoir Podshoh’xoja 182 (1450-vafot etgan yili nomalum) oilasiga mansub. Xoja Bah’ouddin Hasan shoirlik bilan bir qatorda, tibbiёt, tafsir, h’andasa, falakiёt, musiqa va xattotlikni eshallangan. Swg’d h’okimi bwlib turgan Shayboniy Rustam Sultonning sadri bwlib xizmat qilgan, 1526 yildan keyin Balxda Kamoluddin qwnoq madrasasida h’andasadan dars bergan. Xoja Bah’ouddin Hasan wzining «Muzakkiri ah’bob» nomli asari (1566- 1567 yilda ёzilgan) bilan shuh’rat topgan. Asar Juyboriy xojalardan xoja Muh’ammad İslom (1493-1563 yy.)ga bag’ishlangan va XVI asrning birinchi yarmida Buxoroda wtgan 261 turkiyzabon shoirlar h’aqida qisqacha malumot keltirgan. «Muzakkiri ah’bob» qisqa swzboshi, muqaddima, twrt bob va xotimadan iborat. Swz boshida mazkur asar muallifi oldiga qwyilgan vazifa, uning mazmuni h’aqida malumotlar keltiriladi. Unda aytilishicha, olim wz asarini Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasining davomi sifatida ёzgan. Muqaddima qismida sheriyatda qalam tebratgan Shayboniy sultonlar; Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdullatif Sulton, Rustam Sulton, Abdulazizxon, Sulton Said Sulton, Juvonmard Alixon, Dwstmuh’ammad Sulton, Abulg’ozi Sulton va Boburiylardan Humoyun, Akbar, Komron Mirzo, Mirzo Askariy, Hindol, Xon Mirzalar h’aqida qisqacha malumot va sherlaridan namunalar keltirilgan. Asarda Shayyuoniyxonning 1487-1488 yillari Buxoroda kechgan h’aёti h’aqida keltirilgan malumotlar benih’oyat qimmatlidir. Aytilishicha, Shayboniyxon Buxoroga Temuriyzoda Sulton Ah’mad Mirzo (1469-1494 yy.) va Buxoro h’okimi amir Abduali tarxonning taklifi bilan kelgan. Shayboniyxon bir yil ichida Buxoroning Omonkent qishlog’ida istiqomat qilgan va xoja Bah’ouddin Naqshbandning nabirasi xoja MirMuh’ammad Naqshband wsha vaqtda bobosining Qasri orifondagi mozorida mutavalliy bwlib xizmat qilar edi. Shayboniyxon undan naqshbandiylik talimotini wrgandi. Piri Shayboniyxonga yaqin orada ulug’ martabaga erishishini karomat qilgan. Tazkiranavis, «kwp vaqt wtmay, 12 yildan keyin, Shayboniyxon Turkistondan to Domg’ongacha chwzilgan katta mamlakatga ega bwldi», degan. Undan tashqari, muqaddimada shayboniyzodalardan Rustam Sulton, Abdulazizxon va Juvonmard Alixonlarning shaxsiy h’aёti h’aqida h’am qimmatli malumotlar kedtiriladi. Asarning birinchi bobida muallif wzi shaxsan tanish bwlmagan, tazkira tuzilmasdan ancha ilgari olamdan wtgan, buxorolik 84 shoirning h’aёti va ijodidan namunalar keltiriladi. İkkinchi bobda muallif bilgan, lekin tazkira ёzilmasdan sal ilgari h’aёtdan kwz yumgan 64 buxorolik shoir h’aqida malumot keltiriladi. Uchinchi bob tazkira ёzidaёtganda h’aёt bwlgan 59 buxorolik shoir ijodiga bag’ishlanadi. Va nih’oyat,twrtinchi bobda muallif bilan zamondosh, lekin u bilan tanish bwlmagan 44 nafar movarounnah’rlik shoir ijodidan namunalar keltirilgan. Xotimada muallif wzining ota-bobolari h’aqida, xususan ulug’ bobosi Abdulvah’h’obxoja, otasi Podshoh’xoja va birmuncha vaqt Shayboniy 183 Rustamxonning xizmatida shayxulislom lavozimida bwlgan inisi Abdussamadxoja h’aqida, shuningdek, ruboiynavis shoir Shoh’xoja h’aqida zarur malumotlar keltirgan. Tazkirada, shoirlikni wziga kasb-h’unar qilib olgan shoirlar bilan bir qatorda, boshqa kasb-h’unar egalari, masalan, savdo-sotiq, tabiblik, xattotlik, rassomlik, memorlik va boshqa h’unarmand shoirlar ijodidan h’am namunalar keltirilgan. Ularning orasida olimlar h’am bwlgan. Masalan, mashh’ur shoir Muh’ammad Solih’ning wg’li Mirzo Ulug’bek h’aqida bunday malumot keltirilgan; u XVI asrning boshlarida Niso viloyatining h’okimi bwlgan. Hasan Nisoriyning otasi Darun h’okimi Podshoh’xoja bilan dwst bwlgan. Ular tez-tez bir-birlarini ziёrat qilib turganlar va shoirlarning majlislarini uyushtirib turganlar. Ushbu asarda Shayboniy h’ukmdorlardan Ubaydullaxon zamonida Buxoro va Samarqandda bunёd etilgan masjid, madrasa va xonaqoh’lardan tashqari, kwpriklar, suv inshootlari va kutubxonalari h’aqida h’am malumotlar uchratamiz. Buxoroyi sharifda qurilgan Mir Arab madrasasi, Piri Marza qishlog’ida qurilgan chorbog’, meh’tar Qosim tarafidan Kwh’ak darёsi ustiga qurilgang kwprik, Abdulazizxon tarafidan Buxoro shah’rida bunёd etilgan kutubxona shular jumlasidandir. Umuman, xoja Hasan Nisoriyning «Muzakkiri ah’bob» asari Wzbekistonning XVI asrning birinchi yarmidagi adabiy muh’iti va madaniyatini wrganishda muh’im manba bwlib xizmat qiladi. Asarning qwlёzma nusxalari Rossiya, Wzbekiston va xorijiy mamlakatlar kutubxonalarida mavjud. Uning wzbekcha tarjimasi 1993 yili Toshkentda İsmoil Bekjonov tomonidan chop etilgan.
15.2. 3.Xotiroti Mutribiy», «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy» va «Nusxayi zeboyi Jah’ongiriy» «Xotiroti Mutribiy» («Mutribiy esdaliklari»), «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy» («Mutribiyning shoirlar twg’risidagi tazkirasi») va «Nusxayi zeboyi Jah’ongiriy» («Jah’ongirning zebo tazkirasi») nomli asarlar muallifi XVI asrning ikkinchi yarmi-XVII asrning 30-yillarida wtgan shoir va tazkiranavis olim Mutribiydir. «Xotiroti Mutribiy» degan asaridan malum bwlishicha, u 1559 yili Samarqandda tavallud topgan, ota taraifidan bobosi Malik Arg’un va ona tarafidan bobosi Basriy zamonining mashh’ur shoirlari jumlasidan bwlishgan. Mutribiy dastlabki malumotni ona shah’ri Samarqandda olgan, swng Buxoroga borib, xoja Hasan Nisoriyga shogird tushgan. 1620 yildan boshlab u asosan Samarqandda istiqomat qilgan va Samarqand h’okimi Hojibiy qushchining xizmaida bwlgan. 1625 yilning kuzida wg’li Muh’ammad Alini wzi bilan birga olib, Hindistonga jwnab ketadi. Bu vaqtda Mutribiy 69 ёshda bwlgan va 1627 yili Samarqandga qaytib kelgan. Uning keyingi taqdiri malum emas. Mutribiy uch asar muallifidir. Ulardan biri «Tazkirat ush-shuaroyi Mutribiy» bwlib, unda movarounnah’rlik 320 shoir h’aqida qisqacha malumot va sherlaridan namunalar keltiriladi. 184 İkkinchi asari «Nusxayi zeboyi Jah’ongiriy» bwlib, uni Mutribiy h’ali Hindistonga ketmay turib Samarqandda boshlagan va 1626 yili Loh’ur shah’rida tamomlagan. Asarda Movarounnah’r, Xuroson, Balx, Badaxshon va Hindistonda XVI asrning ikkinchi yarmida istiqomat qilgan 292 shoir h’aqida malumot keltiriladi va wsha yiliёq Jah’ongir podshoh’ga (1605-1627 yy.) taqdim etiladi. «Xotiroti Mutribiy»da aytilishicha, tazkira podshoh’ va uning yaqinlariga maqul bwlgan. Jah’ongir suh’bat oxirida Mutribiyga Hindistonda XVI asrning ikkinchi yarmida, yani marh’um otasi Jaloliddin Akbar davrida wtgan shoirlar h’aqida twplagan materiallarini bergan va undan mazkur tazkiraga wz nomini qwshishini iltimos qilgan. Ushbu materiallar ikkinchi tarzkiradan 16 varaq joy olgan. «Nusxayi zeboyi Jah’ongiriy»ning yaxshi qwlёzma nusxasi 1665 yilda Shoh’ijah’onobodda kwchirilgan va shu kunlarda «İndiya offis» kutubxonasida saqlanmoqda. Mutribiyning uchinchi asari «Xotiroti Mutribiy» dkb ataladi va muallif uni 1627 yil 25 fevral kuni ёzishga kirishgan. Asar muallifning Loh’urda turgan paytida podshoh’ Jah’ongirning 24 majlisida kwtarilgan masalalar h’aqida h’ikoya qiladi. Unda Movarounnah’rning XVII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli va madaniy h’aёti, Samarqandning osori-atiqalari va uning wsha davridagi ah’voli h’aqida wta qimmatli dalil va malumotlar keltiriladi. Shulardan bazilarini keltirib wtamiz. Jah’ongir podshoh’ni Buxoro va Balx xonlarining h’amda ularga yaqin amirlar va Juybor xojalarining shaxsiy h’aёti, turmushi va fel-atvori kwproq qiziqtirgan. Shuningdek, u boshqa Boburiy podshoh’lar kabi, Buxoro va Balx xonlarining qiёfasini chizdirish bilan shug’ullangan. Masalan, 18-chi xotirotda quyidagilarni wqiymiz; «Kunlardan bir kuni podshoh’ning ostonasiga bosh qwygani borgan edim. Podshoh’ qandaydir suratlarni diqqat bilan tamosha qilib wtirgan ekan. Menga «wltir!», deb ishoratqildilar. Swng suratlarni men tarafga wgirib swradilar; «Diqqat bilan qarab kwrchi, bular kimlarning suratlari ekan?» Qarab kwrsam ularning biri Abdullaxon wzbek (Abdullaxon soniy, 1583-1598 yy.), ikkinchisi (uning wg’li) Abdumwminxonning surati ekan. Podshoh’ mendan swradi; «Suratlar asilmi, ёki sening boshqa fikring bormi? Agar bwlsa ayt». Men javob qildim; «Abdullaxon sal twlaroq tasvirlangan. Bwynidagi chandiq esa wng tomonda bwlib qolgan. Aslida u kwp h’am twla emas, bwynidagi chandiq esa swl tarafda». Podshoh’ rassomni chaqirtirdi va suratni men aytgandek qilib chizishni buyurdi. Shundan keyin podshoh’ mendan «Abdulmwminxonning surati xususida nima deysan?», deb swradi. Javob qildim; «Abdulmwminxonni bug’doy rangli qilib chizibdilar. Aslida u oq- sariqdan kelgan (yigit), sallani sal oldinga qilib wraydi, bu ancha chiroyli chiqadi», dedim. Podshoh’ rassomni chaqirtirdi va bu suratlarni h’am men aytganday qilib chizishni buyurdi». Xotirotlardan yana birida Mutribiy 1626 yili Buxorodan Hindistonga kelgan Buxoro xonining elchisi xoja Abdurah’im bilan bwlgan suh’batni keltiradi. Jah’ongir podshoh’ Juybor xojalariga zwr h’urmat-eh’tiromi bwlishiga qaramay, Mutribiyga; «Nima uchundir, İmomqulixon Nadr devrnbegiday boobru mulozimlari bwla turib, h’uzurimizga navkarlarni yuboribdi?», degan. 185 Olimning Kobuldan Loh’urga meh’mon bwlib kelgan Muh’ammad Hakim mirzo sharafiga uyushtirilgan ziёfat h’aqida ёzgan xotirasi h’am diqqatga sazovordir. Majlisda gap «musiqa» atamasining kelib chiqishi, manosi, shashmaqom («İroq», «Husayniy», «Segoh’» va boshqalar)ning tarixi h’aqida musiqashunoslar wrtasida bwlgan baxs h’aqida boradi. Unda Mutribiy h’am faol qatnashgan. Xotirotlarda Samarqanddagi tarixiy obidalar, Gwri Amir, Shoh’i Zinda, Ulug’bek rasadxonasining XVII asr boshlaridagi ah’voli, Siёb (Siob) arig’i ustiga qurilgan qog’oz korxonalari (juvozi qog’oz)ning ah’voli h’aqida qimmatli malumotlar mavjud. Xullasi, Mutribiyning tazkiralari va esda liklari Wzbekiston, Eron, Afg’oniston va Hindistonning XVI asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning birinchi yarmidagi fan va madaniyati, Buxoro xonligining boshqa mamlakatlar bilan aloqalari tarixini wrganishda muh’im manbalardan biri bwlishi mumkin.
15.2.4. «Muzakkiri al-ash’ob» «Muzakkiri al-ash’ob» («Dwstlarni eslatuvchi kitob») tazkirasining muallifi XVII asrda wtgan yirik shoir va olim Malexo Samarqandiydir. Bu asarda VII asrda yashab ijod etgan 200 dan ortiq movarounnah’rlik shoirlarning qisqacha tarjimai h’oli va asarlaridan parchalar keltirilgan. Kitob 1682-1692 yillar orasida ёzilgan. Malexo Samarqandiyning h’aqiqiy ismi Muh’ammad Badi ibn Muh’ammad Sharif Samarqandiy bwlib, u 1641 yili Samarqandda wqimishli faqih’ va wziga twq oilada tavallud topgan. Otasi Muh’ammad Sharif Samarqand qozisi, swng muftiy mah’kamasida xizmat qilgan. 1670 yili vafot etganida, uning boyligi Abdulazizixonning (1645-1680 yy.) amri bilan wg’li Muh’ammad Badiga qoldirilgan. Bwlg’usi olimning h’aёti qiyinchilik va muxtojliksiz, yaxshi kechgan. Shuning uchun h’am u yaxshi wqigan va kwp erlarga saёh’at qilish imkoniga ega bwlgan. Muh’ammad Badi boshlang’ich malumotni Samarqandda olgan. Kwp ilmlarni, fiqh’, falsafa, iloh’iёt va mantiqni otasidan, sher ilmini qozi Lutfulloh’dan madrasada olgan. U madrasada tafsir, astronomiya, tarix va adabiёtni h’am wrgangan. «Xususan,-deb ёzadi u wz tazkirasida,-«Chag’miniy sharh’i»102 va Ali Qushchining forscha risolasini103 wsha mavlono Lutfulloh’dan wrganganman». Malexo 11 ёshida sher ёza boshlagan va bazi qiyin atamalarni izoh’lay olgan. Olim 1670 yili, otasi vafotidan keyin, Eron bwylab saёh’at qilgan va uch yil mobaynida mamlakatning wsha vaqtdagi poytaxti İsfah’on va katta shah’arlari Nishopur, Koshon, Mashh’ad va boshqa shah’arlarida bwlgan, wsha yillari bwlajak asar uchun malumotlar twplangan. 1673 yili u ona shah’ri Samarqandga qaytib keldi va etti yil mobaynida Samarqand va Buxoro shah’arlarida fiqh’, tafsir va h’adis ilmlaridan olgan malumotini Qozi xoja
102 Саййид Шариф Журжонийнинг «Ал-мулоххас фи-л-ҳайъат» асарига ёзилган шарх назарда тутилади. 103 Олимнинг Мирзо Улуғбекнинг «Зижи жадиди Кўрагоний» асарига ёзган шарҳи назарда тутилади. 186 Mirakshoh’ rah’barligida chuqurlashtirgan. 1689 yili Samarqand h’okimi İbroh’imbiy uni Shaybniyxon madrasasiga mudarris etib tayinlaydi. Olim wz asarini shu erda tamomladi. Uning qachon vafot etgani malum emas. «Muzakkiri al-ash’ob», unda tilga olingan shoirlarning asarlaridan boshqa juda kwp, turli mavzudagi asarlarda keltirilgan malumotlarni wrganish asosida ёzilgan. Manbalar ichida Mirxondning «Ravzat us-safo», imom Abulfazl Muh’ammad as-Samarqandiyning «Qandiya», Yah’ё Sibak Nishopuriyning «Gabistoni h’aёl», Ali ibn Husayn Voiz al-Koshifiyning «Rashah’ot ul-ayn ul- h’aёt», mulla Sodiq Samarqandiyning «Riёz ush-shuaro», Mir Said Sharif Roqimning «Tarixi kasira», xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk» asarlari h’am bor. Shuning uchun asarda sheriyat ilmidan tashqari, tarixiy va geografik malumotlar h’am kwp. Tarixiy malumotlardan Xiva xoni Anushaxonning 1681 va 1686 yillari Buxoro xonligi h’ududlariga bostirib kirishi, 1681 yili Buxoro atrofidagi tumanlar va Buxoro shah’ristonining bosib olinishi, 1686 yili Samarqand, Qarshi va Shah’risabzning bosib olinishi va buning oqi oid malumotlardanbatida xalq va h’ukumatning og’ir ah’volga tushib qolishi h’aqidagi malumotlar diqqatga sazovordir. Asarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ah’voliga oid malumotlar h’am uchraydi. Hunarmandchilik, misgarlik, kimuxtgarlik, bwёqchilik-sabbotiy, gilkorlik, kavushdwzlik, zardwzlik, qassoblik, karbozfurushlik, attorlik, zarkashlik, bazzozlik, temirchilik, xirgoh’taroshlik, naqqoshlik, sarroflik, jomaboflik, muh’rgarlik va boshqalar, xoja Ubaydulla Ah’ror avlodining mol- mulki h’aqida malumotlar uchratamiz. Ashtarxoniylar davlati tuzilishi, xususan otalik, mustavfiy, parvonachi, miroh’ur, dodxoh’, twqsabo, sipoh’salor, sudur, faqih’, alam, muftiy, qozi askar, rais, kitobdor, mudarris, mutavaliy, yuz boshi, miri h’azar, voqeanavis va boshqa mansablar h’aqida wta qimmatli malumotlar mavjud. Tazkirada keltirilgan Buxoro va Samarqand shah’arlarining topografiyasi h’aqidagi malumotlar h’am diqqatga sazovordir. Masalan, Samarqand guzarlaridan Degrezon, Hovuzi sangin, Bwston Bolo, Mir Said oshiq, Kimuxtgaron, Bwstini xon, Gavkashon, Sobunxona, Attoron, Sangtaroshon, Xon Said imom, Labi h’ovuz, Darvozayi ob guzarlari tilga olinadi. Buxoro va Samarqanddan tashqari, Amir Temur va Shayboniy Abdullaxonning Qarshi va Shah’risabzni obod qilish ywlida olib borgan ishlari h’am tilga olinadi. «Nasaf,- deb ёzadi Malexo,-obod viloyat. Uning obodonchiligi shu darajadaki, tarif va tavsifga muh’toj emasdir. Masjid va sardobadan tashqari, bu shah’arda Abdullaxon tarafidan kwp imoratlar yuunёd etilgan. (Amir) Boqibiy, Abdullaxonning kwrsatmasi bilan ushbu shah’arda madrasa, karvonsaroy, h’ammom, (mammar) toshdan timlar qurdirgan. Shah’risabz h’aqida wqiymiz; «Kesh viloyati, xuddi Samarqand singari, avvao saltanat poytaxti bwlgan. Shah’id Sulton Ulug’bek kwragon tarafidan bino qilingan jomi masjid, janob shayx (Shamsuddin) Kulol maqbarasi, mirzo Jah’ongirning madrasa va maqbarasa shular jumlasidandir...»
187 Xullas, Malexoning «Muzakkiri ash’ob» asari Movarounnah’rning XV asrning ikkinchi yarmidagi tarixi va madaniyatini wrganishda muh’im manba bwlib xizmat qiladi. Asarning qwlёzma nusxalari Wzbekiston, Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarda kwp. Faqat WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida sakkiz mwtabar qwlёzma nusxalari mavjud. Asar matni nashr qilinmagan.
15.4 Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 179-bet 1. B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. 2. Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998. 3. Rukopisnaya kniga v kulture narodov Vostoka. Ocherki Red. O.F.Akimushkin i dr. Kniga pervaya.-Moskva.: «Nauka», 1987; Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 4. Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001.
15.5.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Biografiya ёki biografik asar deganda nimani tushunasiz? 2. Qanday biografik xarakterga ega bwlgan asarlarni bilasiz?
16-mavzu. Agiografik asarlar, manoqiblar ёki h’olotlar. Darsning mazmuni: Jamiyat h’aёtidagi din va diniy arboblarning roli, ular twg’risidagi adabiёtlar h’aqida talabalarga tushuncha berish.
Reja: 16.1. Agiografik asarlar xususiyalari. 16.2. Agiografik asarlar tavsifi. 16.3. Adabiёtlar rwyxati. 16.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Tazkira, monokib, h’olot, risola, shayx, imom, tasavuf, murid, murshid, eshon, said, xwja, silsila, tariqot, Rashah’ot, maqolat.
16.1. Agiografik asarlarning umumiy xususiyatlari. Manoqiblar ёki h’olotlar yirik din va jamoat arboblari va tariqat peshvolarining h’aёti va faoliyati, ularning karomatlari h’aqidagi biografik asarlardir. Manoqiblar ustida ishlash shuni kwrsatadiki, ularda wta qimmatli ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va madaniy h’aёtga oid dalillar va malumotlar kwp
188 uchratish mumkin104. Shunga qaramay, bu xildagi manbalardan foydalanish ishini yaxshi deb bwlmaydi. Mutaxassislar, umuman tarixshunos-manbashunoslar etiboriga manoqiblar va h’olotlarning bazilari twg’risida malumotlar keltirildi.
16.2. Agiografik asarlar tavsifi. 16.2.1. «Tazkirayi Bug’roxoniy» «Tazkirayi Bug’roxoniy» («Bug’roxonning h’aёt ywli va aytganlari») Ah’mad ibn Sadulla al-Wzgandiy qalamiga mansub asardir. Kitob mashh’ur Qoraxoniylardan Sotuq Bug’roxon (vafoti 955 y.)ga bag’ishlangan. Asarda Uvaysiya tariqati va unga ergashgan toliblarning, shular qatori Sotuq Bug’roxonning h’am tarjimai h’oli berilgan. Asar «Uvaysiya» (mashoyixlari)ning tarjimai h’oli» deb h’am ataladi. «Tazkirayi Bug’roxoniy» ilk tariqatlardan bwlmish Uvaysiya tariqati tarixi va Wrta Osiёda islom dini tarqalishi tarixini wrganishda muh’im manbalardan biri bwlib h’izmat qiladi. Asar matni chop etilmagan. Qwlёzma nusxalari WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud.
16.2.2. «Manoqibi xoja Yusuf Hamadoniy» «Manoqibi xoja Yusuf Hamadoniy» («Xoja Yusuf Hamadoniyning h’aёt ywli») nomli asar muallifi Xojagon tariqatining asoschisi va nazariyachilaridan biri Abduxoliq ibn Abduljamil G’ijduvoniy (vaf.1179 y.) bwlib, u ushbu asarini ustozi xoja Yusuf Hamadoniyning h’aёt ywli va talimotiga bag’ishlagan. Asarning yana bir boshqa nomi «Risolayi shayx ash-shuyux h’azrat xoja Abu Yusuf Hamadlniy» («Mashoyixlar shayxi h’azrat xoja Yusuf Hamadoniy h’aqida risola») deb h’am ataladi. Asarning yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik institutida mavjud.
16.2.3. «Risolayi shayx Najmiddin Kubro» «Risolayi shayx Najmiddin Kubro» («Shayx Najmiddin Kubro risolasi») kubroviya tariqatining asoschisi shayx va shoir Najmiddin Kubro (1221 y. Gurganjni mwg’ullardan mudofaa qilish vaqtida jangda h’alok bwlgan) qalamiga mansub asar. Hajm jih’atidan uncha katta bwlmagan, h’ammasi bwlib 9 varaq, bu asarda tasavvuf h’aqida fikr yuritiladi, muallif wzining shaxsiy kechinmalari va ruxiy iztiroblarini baёn qiladi. Asarning yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida saqlanadi.
16.2.4. «Manoqibi Amir Kulol»
104 Аҳмедов Б.А. Жития мусульманских святых, как исторический источник// «Источниковедческие изыскания», Т. 11,- Тбилиси, 1988.-стр. 207-214. 189 «Manoqibi Amir Kulol» («Amir Kulolning h’aёt ywli») asari naqshbandiya tariqatining kwzga kwringan namoёndalaridan biri, h’azrati soh’ibqiron Amir Temurning pirlaridan Amir Kulolning xaёt ywliga bag’ishlangan. Amir Kulol asli Buxoroyi sharifning Suxori qishlog’idan bwlib, ota-bobolaridan tortib kulolchilik bilan tirikchilik wtkazganlar, tariqatda xoja Muh’ammad Boboyi Somosiy (vaf.1354 y.)ning xalfasidir. Asarning muallifi Amir Kulolning nabirasi Shih’obiddindir. Asarning XVII asrda kwchirilgan yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik instituti xazinasida saqlanmoqda. «Manoqibi Amir Kulol»ning toshbosma nashrlari h’am bor.
16.2.5-7. Xoja Muh’ammad Porsoning «Maqomati xoja Alouddin Attor», «Fasl ul-xitob», «Risolayi qudsiya» va boshqa asarlari Xoja Muh’ammad Porsoning h’aqiqiy ismi Muh’ammad ibn Muh’ammad al-Hofiz al-Buxoriy bwlib, 1419 yili Makkada vafot etgan. Naqshbandiya tariqatining nazariёtchi olimlaridan, ushbu tariqat va uning kwzga kwringan namoёndalariga atab bir necha asar ёzib qoldirgan. Ulardan biri «Maqomati xoja Alouddin Attor» («Xoja Alouddin Attorning h’aёt ywli») bwlib, muallif unda Naqshbandiya tariqatining yirik vakillaridan biri Xoja Buzurg – Xoja Bah’ouddin Naqshbandning xalifalaridan biri asli xlrazmlik xoja Alouddin (vaf.1400 y.)ning aytganlari jamlangan. «Maqomati xoja Alouddin Attor» asari nashr etilmagan. Qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida mavjud. Xoja Muh’ammad Porsoning yana bir asari «Fasl ul-xitob» («Ravshan fikrlar») bwlib, unda etiqod, diniy marosimlar, aqidaparastlik va falsafiy oqimlar h’aqida mutasavvufona fikr yuritiladi. «Fasl ul-xitob» tasavvuf bwyicha qomusiy asar h’isoblanadi. Asarning qwlёzma nusxalari Wzbekiston, shuningdek, Germaniya, Frantsiya va boshqa xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida mavjud. 1913 yili amalga oshirilgan toshbosma nashri h’am bor. Xoja Muh’ammad Porsoning piri murshidi xoja Bah’ouddin Naqshbandga atab ёzgan «Risolayi qudsiya» («Qudsiy kalimalar h’aqida risola») asari bwlib, olim bu asarida ustozining aytganlarini zwr etibor bilan jamlagan. Xoja Muh’ammad Porso bu asarini ustozi xoja Alouddin Attorning iltimosi bilan ёzgan. Olimning bulardan boshqa tasavvufning nazariy va amaliy masalalariga bag’ishlangan «Mah’aq al-orifin» («Marifatli kishilarni ajratuvchi mah’aq toshi»105), «Tah’qiqot» («Haqiqat izlash») va «Risola» degan asarlari h’am mavjud.
16.2.8. «Manoqibi Xoja Bah’ouddin Naqshband»
105 Маҳақ тоши – кумуш ва олтинларга суртиб, уларнинг соф ёки қалбакилигини аниқлаб берувчи сирли тош. 190 Xoja Bah’ouddin Naqshband, uning h’aёti, aytganlari, karomatlari h’aqida h’ikoya qiluvchi yana bir muh’im asar Abulmuh’sin Muh’ammad Bokir ibn Muh’ammad Alining «Manoqibi xoja Bah’ouddin Naqshband» («Xoja Bah’ouddin Naqshbandning h’aёt ywli») nomli kitobidir. Abulmuh’sin Muh’ammad Bokir bu asarini ёzishda Xojoyi buzurgning yaqin kishidari bilan suh’batlari chog’ida yiqqan malumotlardan va xoja Muh’ammad Porsoning kitoblaridan olingan malumotlardan foydalangan. «Manoqibi xoja Bah’ouddin Naqshband» muqaddima, xotima va uch qismdan (maqsad) iborat. Muqaddimada Xojoyi buzurgning tavallud topishi va kelib chiqishi, birinchi qismda h’azrat eshon faoliyatining boshlanishi, ikkinchi qismda h’azrat eshonning suluklari va aytganlari, va nih’oyat, uchinchi qismda h’azrat Bah’ouddin Naqshbandning kashfu karomatlari baёn etilgan. Xotimada h’azrati buzurgning vafoti xususidadir. Asar Mah’mud Hasanov tarafidan wzbek tiliga tarjima qilingan va zarur izoh’lar bilan 1993 yili nashr etilgan.
16.2.9. «Maqomoti xoja Ah’ror» «Maqomoti xoja Ah’ror» («Xoja Ah’rorning h’aёti») nomli asar naqshbandiya tariqatining yana bir yirik namoёndasi, marifatparvar va raiyatparvar inson xoja Ubaydulla Ah’ror Valining h’aёti, ijtimoiy-siёsiy faoliyatiga bag’ishlangan. Bu kitob eshon buvaning nabirasi xoja Abdullo tomonidan XVI asrda ёzilgan. Xoja Abdullo ёshligidan bobosining xizmatida bwlgan va mazkur asarida h’azrat eshondan wzi eshitgan, uning yaqinlari va mulozimlari, beklar va amirlarning og’zidan eshitgan, shuningdek Temuriyzodalar Sulton Ah’mad (1469-1494 yy.) va Umarshayxdan eshitganlarini qunt bilan twplab kitob h’oliga keltirgan. Asarda Wzbekiston va u bilan qwshni mamlakatlarning XV asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siёsiy va madaniy h’aёtiga oid wta qimmatli malumotlar bor. Kitob nashr etilmagan, uning qwlёzma nusxalari WzR FA Sharqshunoslik institutining xazinasida saqlanmoqda.
16.2.10. «Rashah’otu ayn ul-h’aёt» «Rashah’otu ayn ul-h’aёt» («Haёt chashmasidan tomchilar», 1503 yili ёzib tamomlangan) xoja Ubaydulla Ah’ror h’aqida ёzilgan muh’im bir asardir. Asar muallifi kwpincha as-Safiy (1453-1513 yy.) taxallusi bilan mashh’ur bwlgan iloh’iёt, h’adis, tafsir va adabiёt fanlarini chuqur bilgan olimdir. Uning twla ismi Faxruddin Ali ibn Ali al-voiz al-Koshifiy al-Bayh’aqiydir. Asarlaridan malum bwlishicha, u Bayh’aq (Eron)ning wqimishli xonadonlaridan biriga mansub bwlib, otasi iloh’iёt, tafsir va h’adis ilmiga oid asarlar ёzgan va Naqshbandiya tariqatining etakchilaridan xoja Ubaydulla Ah’ror (1404-1490 yy.), xoja Yah’ё va boshqalarning diqqat etiborini qozongan kishidir. As- Safiyning wzi xoja Ubaydulla Ah’rorning muridlari jumlasidan bwlib, uning kotibi lavozimida ishlagan. Xoja Ah’ror vafot etgandan keyin, temuriy Sulton Husayn xizmatiga kirgan va uning voizi bwlib xizmat qilgan. 191 As-Safiy turli soh’alarga oid 10 ga yaqin asar ёzib qoldirgan. Turli latifa va badialarni wz ichiga olgan «Latoif az-zaroif» («Zarofatli kishilarning latifalari»), «Mah’mud va Oёz» dostoni, al-kimёga bag’ishlangan «Tuxfat ul- xoniy» («Xonning tuxfasi»), «Hirz al-omon min fatan az-zamon» («Zamonning ziyrakligi bilan joduni qaytaradigan tumor»), «Axloqi Muh’siniy», Naqshbandiya tariqatining talimoti va uning yirik namoёndalari h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan «Usuli Naqshbandiya» kabi asarlar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, as-Safiy tarjimonlik bilan shug’ullangan. Masalan, u shayx Shih’obuddin Suh’ravardiyning (vaf.1234 y.) «Uyun al- h’aqoiq va ixoh’ al-taroiq» («Haqiqatlar bulog’i va tariqatlar izoh’i») kitobini arabchadan fors tiliga tarjima qilgan. Bu tarjima «Kitob kashf ul-asrori Qosimiy» («Qosimiy sirlarining kashf etilishi h’aqida kitob») nomi bilan malum. As-Safiy Sharqda mashh’ur bwlgan «Kalila va Dimna» asarini h’am qayta ishlagan va unga «Anvori Suh’ayliy» («Suh’ayl yulduzining nurlari») deb nom bergan. Wzbekistonning XV asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda as-Safiyning ayniqsa «Rashah’ot» asari muh’im wrin tutadi. Asar Naqshbandiya tariqati mashoilarining qisqacha tarjimai h’oli h’amda tariqatning yirik namoёndalaridan xoja Ubaydulla Ah’rorning h’aёti va maqomotlarini wz ichiga oladi. As-Safiy wz asarini ёzishda xoja Muh’ammad Porsoning «Fasl ul-xitob», Shih’obuddin ibn Amir Hamza (vaf.1405 y.)ning «Maqoqoti Amir Kulol», Muh’ammad al-Buxoriyning (XII asr) «Maslak ul-orifin», Mavlono Muh’ammad qozining (vaf.1516 y.)ning «Silsilat ul-orifin va tazkirat as-siddiqin» asarlaridan foydalangan. Lekin asarning katta qismi, yani xoja Ubaydulla Ah’rorning h’aёti va faoliyati h’aqidagi qismi, muallifning shaxsiy kuzatuvlari va swrab-surishtirib twplagan malumotlari asosida ёzilgan. «Rashah’ot» qisqacha swz boshi-debocha, kirish-maqola va uch qismdan iborat. Swz boshida mazkur asarning ёzilish sabablari, muallifning ismi sharifi, asarning ёzilib tamomlangan vaqti, shuningdek, xoja Ubaydulla Ah’rorning Naqshbandiya tariqatiga munosabati h’aqida swz boradi. Kirish qismida Naqshbandiya tariqati mashoyixlarining, xoja Yusuf Hamadoniydan to mavlono Shamsuddin Ruh’iygacha qisqacha tarjimai h’oli baёn qilingan. Asarning I-III qismlarida xoja Ubaydulla Ah’ror va uning farzandlari, xoja Zikriё, xoja Yah’ё, shuningdek, zoja Ah’rorning yaqin muridlarining h’aёti va maqomotlari h’aqida h’ikoya qilinadi. «Rashah’ot»ning biz uchun qimmatli tomoni shundaki, unda, ayniqsa asarning uchinchi qismida, Wzbekistonning XV asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siёsiy avoliga oid qimmatli malumotlar mavjud. Xoja Ubaydulla Ah’rorning er- suvlari va boshqa mulki, tamg’a solig’i, xorijiy mamlakatlar bilan bwlgan savdo- sotiq aloqalari va mamlakatda kuchayib ketgan wzaro kurash va bunda musulmon ruh’oniylari, xususan xoja Ah’rorning ishtiroki h’aqidagi malumot va xabarlar shular jumlasidandir.
192 «Rashah’ot» Hindistonda 1890, 1897 va 1906 yillari h’amda Toshkentda 1911 yili chop etilgan. Asar arab, 1852, 1889 yillari h’amda turk tiliga 1888 yili tarjima qilingan. XVI-XVIII asrlarda ёzilgan maqomotlar h’am bir talay. Ular h’am biografik asarlar sirasiga kiradi. Ularning kwplari XVI asrga oiddir. Mah’dumi Azam Kosoniyning nabirasi xoja Abulbaqoning qaoamiga mansub bwlgan «Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» («Mah’dumi Azam Kosoniy maqomotlari majmui»). Muh’ammad Rah’im tarafidan ёzilgan «Siroj us-salokin va latoif ul-orifin» («Twg’ri ywldan boruvchilar uchun chirog’ va donolarning lutf swzlari»). Dwstmuh’ammad al-Buxoriyning «Juybor ul-asror» («Kwp irmoqli manzilning siru asrorlari»). Husayn ibn Mir Husayn Saraxsiyning «Manoqibi sadiya» («Xoja)Sadning maqomotlari»), Muh’ammad Tolib ibn xoja Tojiddinning «Matlab ut-tolibin» («Toliblar matlabi») kitobi, Badriddin Kashmiriyning «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» («Jannat bog’i va changalzor mah’ramlari»), XVII-XIX asrlarda ёzilgan asarlardan Muh’ammad Qosimning «Nasimot ul-quds» («Qudsiylikning mayin shabadasi»), Muh’ammad Avazning «Ziё al-qulub» («Qalblar ziёsi»), xoja Hoshim Kishmiyning «Zubdat ul-maqomot» («Maqomotlar zubdasi»), Sayid Ali Zindaning «Samarot ul- mashoyix» («Mashoyixlar natijasi»), Muh’ammad Toh’ir ibn Muh’ammad Tayyib Xorazmiyning «Silsilati xojagoni Naqshbandiya» («Naqshbandiya xojalarining silsilasi») shular jumlasidandir. XVI-XVII asrlarda yaratilgan uch-twrt asarga aloh’ida twxtalamiz.
16.2.11. «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» («Jannat bog’i va changalzor mah’ramlari») asari Badriddin Kashmiriy qalamiga mansub bwlib, unda XVI- XVII asrlarda Wzbekistonda va qwshni mamlakatlar, Xuroson, Shimoliy Hindiston va Koshg’arning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan Juybor xojalari, xususan xoja Muh’ammad İslom (1493-1563 yy.), xoja Sad (1531/32- 1589 yy.) va xoja Tojiddin Hasan (1574-1646 yy.)larning h’aёti va faoliyati h’aqida h’ikoya qilinadi. Kitob XVII asrning birinchi yarmida ёzib tamomlangan. Asar muallifining twla nomi Badruddin ibn Abdussalom ibn sayyid İbroh’im al-Husayniy al-Kashmiriydir. Asar muqaddimasida wzi keltirgan malumotlarga qaraganda, asli kashmirlik bwlib, 1554 yili Buxoroyi sharifga kwchib kelgan va xoja Muh’ammad İslomning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga kirgan. Uning vafotidan keyin wg’illari xoja Sad va xoja Tojiddin Hasanlarning xizmatida (uning faoliyatining boshida) bwlgan. Asar mazmuni, uslubi va unda turli mavzu bwyicha twplangan maoumotlardan kwrinishicha, Badriddin Kashmiriy keng malumotli, tarix, sheriyat, insho ilmlarini chuqur egallagan kishi bwlgan. U «Ravzat ar- rizvon»dan boshqa «Shami dilafrwz» («Dilni ravshan qiluvchi chirog’», 1568/69 yili ёzilgan), “Meroj ul-komilin” (“Komil kishilarning merojga kwtarilishi”, 1573/74 yili ёzib tamomlangan), “Ravzat ul-jamol” (“Gwzal bog’”, 1575/76 y. ёzib tamomlangan), “Bah’r ul-avzon” (“Vaznlar wlchovi”, 1583 y.) va 193 “Rasulnoma” (1593 y.) kabi nazmiy va nasriy asarlar ёzib qoldirgan. Swnggi asarining twrtinchi qismi “Zafarnoma” sheriy doston bwlib, unda Shayboniy Abdullaxon soniyning tarixi baёn qilingan. “Ravzat ur-rizvon” – katta 552 varaqdan iborat asar bwlib, muqaddima, xotima va etti bobdan tashkil topgan. Muqaddimada xoja Muh’ammad İslomning avlod-ajdodi, h’azrat eshonning xulq-atvori, xoriq odatlari va olijanob fazilatlari h’aqida malumotlar keltiriladi, Badriddin Kashmiriyning Buxoroga kwchib kelish sabablari, mazkur asarning twrt yil ichida ёzib tamomlanganligi va buning evaziga h’azrat eshondan 2.500 Abdullaxoniy kumush tanga va boshqa inomlar olgani h’aqida gap boradi. Birinchi bobda Movarounnah’rning XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy h’aёti, 1556 yili Buxoroning Abdullaxon soniy tarafidan ishg’ol etilishi, Abdullaxonning g’alabalari va bunda xoja Muh’ammad İslomning ishtiroki va wrni h’aqida qimmatli, kwp wrinlarda tarixiy asarlarda uchratish qiyin bwlgan malumotlar mavjud. Asarning ikkinchi bobi wta qimmatli. Unda Shayboniy sultonlar – Muh’ammad Amin sulton, Dinmuh’ammad sulton, Xisrav sulton, Abduquddus sultonlarning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sad nomiga ywllagan arznomalari va Buxoro, Samarqand, Marv va Badaxshon shoirlari Mushfiqiy, Mah’ramiy, Shuuriy, Vosifiy, Sabriy va boshqalarning h’azrat eshon – xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadlar sharafiga bitgan sherlaridan namunalar keltirilgan. Bu erda keltirilgan arznomalar, shuningdek xon va sultonlarning farmonlari asosan uch masala; 1) Buxoro xonligining XVI asrdagi ichki ah’voli, yani markaziy h’ukumat bilan ulus, viloyat, wlka h’okimlari wrtasidagi munosabat, 2)xonliklarning ijtimoiy-iqtisodiy ah’voli, 3) Buxoro xonligi bilan Eron, Shimoliy Hindiston va Koshg’ar wrtasidagi munosabatlari masalasiga twxtalingan. Arznomalar va sherlar Wzbekistonning XVI asrdagi ijtimoiy- iqtisodiy h’aёti va madaniyatini wrganishda katta ah’amiyatga ega. Asarning uchinchi va twrtinchi boblarida xoja Muh’ammad İslomning XVI asr 60-yillari boshidagi h’aёti va faoliyati bilan bog’liq malumotlar keltiriladi, shuningdek, Juybor xojalarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy h’aёtidagi ishlari h’aqidagi malumotlar wrin olgan. Bu malumotlarning kwpchiligi h’atto shu masalalarni maxsus wrgangan tadqiqotchilarga h’am malum bwlmasa kerak106. “Ravzat ur-rizvon”ning beshinchi bobi h’am ёzishmalarga bag’ishlangan. Bu bobda Abdullaxonning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadga ywllagan 100 dan ortiq maktubining nusxalari, Shayboniy sultonlar, yirik olimlar va viloyat h’okimlari, shuningdek, Hindiston, Eron va Koshg’ar h’ukmdorlarining Juybor xojalariga ywllagan maktublarining nusxalari keltirilgan. Bular orasida h’azrat xojalarga inom etilgan mulklar, h’azrat eshonning erlarini obod qilish yumushiga
106 Из архива шейхов Джуйбари. Материалы по земельным и торговым отношениям Средней Азии ХVI века. Под редакцией Е.Э.Бертельса.-М.-Л.; 1938; Иванов П.П. Хозяйства Джуйбарских шейхов. К истории землевладения Средней Азии ХVI-ХVII вв.,-М.-Л.; 1945. 194 ah’olini majburiy safarbar qilish va deh’qonlarni erga biriktirish h’aqidagi farmonlarning nusxalari keltirilgan. Juyboriy xojalarga sher, qasidalar, masnaviylar, tarixlar bag’ishlagan shoirlar Meh’riy Buxoriy, Rah’imiy Samarqandiy, Masih’o, Foniy, Hofiz Husayn, Meh’riy, Hofiz İbroh’im va boshqalarga asarning oltinchi bobi bag’ishlangan. Tarixda Abdullaxon va Juyboriy shayxlar qurdirgan binolar h’aqida muh’im dalil va malumotlar keltirilgan. Asarning swnggi, ettinchi bobida Buxoro xonligining xoja Sad va Abdullaxon davridagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli h’aqida muh’im, diqqat etiborga sazovor malumotlar keltiriladi. “Ravzat ur-rizvon”ning yaxshi va yagona qwlёzmasi WzR FA Sharqshunoslik insititutining xazinasida 2094 raqami ostida saqlanmoqda. Asar h’ali biron xorijiy tilgan tarjima qilinmagan. Uning twg’risida B.Ah’medov va İ.Saidah’medov maqolalari elon qilingan.
16.2.12. «Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» «Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» («Mah’dumi Azam Kosoniy maqomotlari majmui») asari Naqshbandiya tariqatining yirik namoёndalaridan biri xoja Ah’mad ibn Mavlono Jaloliddin Kosoniy (1461/62- 1542 yy.)ning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan. Mah’dumi Azam Kosoniy yirik tariqat etakchisi bwlishi bilan bir qatorda, sermaxsul olim edi. U axloq, siёsat va iloh’iёtga oid «Tanbeh’ us-salotin» («Sultonlarga nasih’at»), «Asror ul-nikoh’» («Nikoh’ sirlari»), «Rsolayi samoiya» («Darveshlar uchun ixtiro etilgan musiqalar»), «Risolayi vujudiya» («Chin h’aqiqat h’aqida risola»), «Odob us-solikin» («Darveshlar odobi h’aqida»), «Odob us-siddiqin» («Sodiq kishilar odobi»), «Ganjnoma», «Risolayi bakoiya» («Kwz ёshi twkib tavba qilish h’aqida risola»), «Nasih’at ul-solikin» («Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun nasih’at»), «Risolayi zikr» («Zikr h’aqida risola»), «Risolayi baёni silsila» («Naqshbandiya tariqati boshliqlari silsilasi»), «Risolayi chah’or kalima» («Abduxoliq G’ijduvoniy aytgan twrt kalima h’aqida risola»), «Risolayi botixiya» («Wzini narigi dunёdagi h’aёtga h’ozirlash h’aqida risola»), «Mirot us-safo» («Poklik kwzgusi»), «Zubdat us-solikin va tanbeh’ us- salotin» («Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun zubda va sultonlar uchun tanbeh’»), «Risolayi Boburiya» kabi 30ga yaqin asar ёzib qoldirganlar. Mah’dumi Azam Kosoniyning ilmiy merosi yashi wrganilmagan. Bu ulug’ zotning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan «Jomi ul-maqomot» asarini olimning nabirasi xoja Abulbaqo ibn Bah’ouddin ёzgan. Asar Mah’dumi Azam Kosoniyning yaqin xalifalaridan Ali Axsikatiy, mavlono Dwst sah’h’of, mavlono Boboyi h’ujrador, Hofiz İbroh’im va boshqalarning bergan malumotlar«Jomi ul-maqomotiga asoslanib ёzilgan. Asarda keltirilgan bazi malumotlarga qaraganda, xoja Abulbaqo keng malumotli va wziga twq odam bwlib, savdo-sotiq bilan h’am mashg’ul bwlgan. Uning karvonlari Movarounnah’r bilan Balx, Hindiston va Koshg’ar wrtasida qatnab turgan. Wzi Shayboniy Abdulazizxon (1540-1549 yy.)ning qwlida masul, h’ukmgar lavozimida turgan. Keyincha Farg’ona h’ukmdori Muh’ammadshoh’ 195 nomidan Qozoq sultoni h’uzuriga elchi bwlib borgan, swng 1556 yili, Abdullaxon soniy Buxoroni qamal qilib turganida Buxoro h’okimi Burxon sulton va nomi yuqorida zikr etilgan, xoja Muh’ammad İslomning iltimoisi bilan uning wrdasiga elchi bwlib borgan va sulx tuzish xususida xon bilan muzokara olib borgan. «Jomi ul-maqomot» qisqacha ananaviy swz boshi, xotima va uch bobdan iborat. Birinchi bobda Mah’dumi Azam Kosoniyning Muh’ammad payg’ambarga ulangan shajarasi va ulug’ bobolari h’aqida qisqacha malumot keltirilgan. İkkinchi va uchinchi boblar twlig’icha Mah’dumi Azam Kosoniyning h’aёti, faoliyati va karomatlari h’aqida h’ikoya qiladi. Xotimada h’azrat eshonning h’aёti oxiri va uning 1542 yil 7 may kuni yuz bergan vafoti tafsiloti baёn etilgan. Asarda quyidagi tarixiy malumotlar wrin olgan. XVI asrning birinchi yarmi Shayboniy sultonlarning wz uluslarida h’ukmronligini twla wrnatish ywlida olib borgan kurashlari, masalan, Kwchkinchixon, Jonibek sulton, Dwstmuh’ammad sulton va Kepak sultonlarning Farg’ona ustiga yurishi, Toshkent h’okimi Navrwz Ah’mad-Baroqxonning, Samarqand h’okimi Abdullatif sulton bilan birgalikda Buxoro ustiga qilgan yurishi, Suyunchxojaxonning Toshkentga yurishi va Toshkentning qamal qilinishi, Suyunchxojaxon bilan Koshg’ar xoni Sulton Saidxon wrtasida Toshkent uchun bwlgan kurash, yuqorida nomi tilga olingan Sulton Saidxonning Axsi, Andijon va Koson ustiga qilgan xuruji, Suyunchxojaxon, Kwchkinchixon va Ubaydullaxonning Kog’ar xoni Sulton Saidxon bilan olib borgan urushi va Sulton Saidzonning Koshg’ardan qochib ketishi, Toshkent va Qarshi Kosonda XVI asrning 40-yillarida bwlib wtgan xalq qwzg’olonlari h’aqida malumotlarni bu kitobda uchratamiz. Kitobdagi ijtimoiy-iqtisodiy h’aёt h’aqida h’am muh’im malumotlar mavjud. Unda Kwh’ak darёsining bazi yillari twlib-toshib oqishi, ayrim yillarda sath’i pasayishi, ёki wzanining wzgarishi oqibatida qurg’oqchilik sodir bwlishi va uning tevarak-atrofidagi qishloqlarga suv chiqmay qolib, ah’olining iqtisodiy qiyinchiliklar iskanjasida qolishi, qurg’oqchilik yillari Movarounnah’rning ayrim h’ududlarini chigirtka va qora quzg’un bosib ketganligi, shuningbek, Shayboniylar davrida h’am tarxonlik tizimi, bu tizim Amir Temur va Temuriylar davrida keng tarqalgan edi, h’aqida h’am wta muh’im malumotlar usratamiz. «Jomi ul-maqomot»da biografik va geografik malumotlar h’am juda kwp uchraydi. Biografik malumotlardan, xususan Mah’dumi Azam, uning xotinlari va farzandlari h’aqidagi malumotlar diqqat-etiborga sazovordir. Hazrat eshonning bolalari wz vaqtida Movarounnah’r, Koshg’ar va Badaxshonning XKII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta ishlar qilganlar. Masalan, koshg’arlik xotini Bibicha Koshg’ariydan tug’ilgan wg’li xoja İsh’oq (vaf.1599 y.) Koshg’ar xojalari Ofoqxoja va Qoraxojalarning ajdodi bwlgan. Asarda toshkentlik mashh’ur diniy arbob shayx Xovand Tah’ur (taxm.1350 yili vafot etgan)ning avlodlari xoja Muh’ammad Ali, Xoja Xurd, xoja İso va xoja Toh’ir h’aqida h’am etiborga molik malumotlar uchratamiz. Bazi malumotlar 196 orasida XVI asrda wtgan yirik shoir va adabiёtshunos olim Podshoh’xoja va «Abdullanoma» asarining muallifi, Hofizi Tanish Buxoriyning otasi, mavlono Mir Muh’ammad h’aqida keltirilgan malumotlar h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi. Asarda keltirilgan geografik malumotlardan Toshkentning Parkent tumanidagi İssiq chashma, Miёnqoldagi Garmakwz, Toshkent-Axsi ywlidagi Qizil qwrg’on, Karmana tumanidagi Xushikiёn va Anuz qishloqlari, Samarqand bilan Toshkent oralig’idagi chwlda joylashgan Ёg’ochlik, Buxoro va Karmana oralig’idagi Jomrabot manzillari h’aqida keltirilgan malumotlar wta muh’imdir. Farg’onaning sharqiy tarafidagi istiqomat qiluvchi qirg’iz qavmlari, ularning h’aёt tarzi va wzaro munosabatlari h’aqidagi malumotlar h’am muh’imdir. «Jomi ul-maqomot» nashr etilmagan, lekin uning qwlёzma nusxalari kutubxonalarda mavjud. WzR Fa Sharqshunoslik instituti xazinasida oltita qwlёzma nusxasi saqlanib turibti.
16.2.13. «Nasimat ul-quds min h’adoyiq al-uns» «Nasimat ul-quds min h’adoyiq al-uns» («Avliёlik shabadasining yaqinlik bog’idan esishi» nomli asar Naqshbandiya tariqatining Hindistondagi g’oyaviy rah’barlardan bwlgan Muh’ammad Hoshim Sirh’indiy tarafidan 1622 yili ёzilgan bwlib, u Husayn Voiz al-Koshifiyning «Rashah’ot ayn ul-h’aёt» asarining davomi h’isoblanadi. Kitob Movarounnah’r, Xuroson, Hindiston va Sharqiy Turkistonda XVI-XVII asrlarda faoliyat kwrsatgan Naqshbandiya tariqati namoёndalari h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan va 754 varaqdan iborat. Muallif wz asarini Naqshbandiya tariqatining Hindistondagi yirik namoёndalaridan biri Muh’ammad Baqr Sirh’indiy (1563/64-1603/04 yy.)ning topshirig’i bilan ёzgan. Asarda ayniqsa biografik malumotlar kwp. Shulardan uchtasini keltiramiz. XVI asrda Koshg’arning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida birinchilik uchun kurashgan xoja Ubaydulla Ah’rorning avlodi xoja Xovand Mah’mud bilan Mah’dumi Azam Kosoniyning wg’li xoja İsh’oq wrtasidagi kurash, Koshg’arda islom dinining targ’ibotchilaridan biri bwlmish xoja Tojiddin, xoja Muh’ammad Porsoning avlodi h’aqidagi malumot diqqatga sazovor. Xoja Xovand Mah’mud Shoh’ibekxon (Shayboniyxon) wldirilganidan keyin Koshg’arga ketib qoldi. Sulton Saidxon107 uni xursandchilik bilan kutib oldi, iltifotlar kwrsatdi va unga Koshg’arda muridlar orttirishiga kwmaklashdi. Xoja Yusuf 1532 yilning 12 sentyabrida olamdan wtdi. «Tarixi Rashidiy» kitobining muallifi Mirza Muh’ammad Haydar (1500- 1551 yy.) yana bir qiziq malumotni keltiradi; «Xoja Xovand Mah’mud (h’aqiqiy ismi Shah’obiddin Mah’mud, xoja Ubaydulla Ah’ror nabirasi) muridlar orttirish uchun Koshg’arga kelganda uning bilan xoja Yusuf oralarida raqobat boshlandi. Shunday bwldiki, bir kuni xoja Xovanl maxmudning oldiga borspm h’uzurlarida xoja Muh’ammad İsh’oq wltirgan ekanlar. Ular nimalarnidir swzlashib wtirgan ekanlar. Xoja Xovand Mah’mudning jah’li chiqib dedi; «Xoja İsh’oq! Nima sabadan sen menga bunaqa shaplarni aytib wtiribsan? Agar sen otangning muroji
107 Султон Саъидхон – Мўғулистон (Жете) хони (1514-1532 йй.) 197 bwlsang, men h’azrati oliylari (xoja Ubaydulla Ah’rorning muridiman. Bundan tashqari, sen ёsh jih’atdan menga wg’il wrnidasan. Xoja İsh’oq javob qildi; «Men h’am ul janobning marh’amatiga tayanaman». Tortishuv tugugach, wsha kuniёq xoja Xovand Mah’mud Badaxshonga ketib qoldilar. Oradan ikki-uch kun wtgach, kimdur menga xoja İsh’oqning twsaddan wsallab, vafot etganini xabar qildi. Mah’dumi Azam Kosoniyning wg’li xoja İsh’oq h’aqida shunday malumot baёn etilgan. Oliyjanob xoja (Samarqanddan) Koshg’ar va Xwtanga jwnab ketdilar. Koshg’ar va Xwtan xalqi ul janobning say-h’arakatlari chin dinni (islomni) qabul qildi. Koshg’ar h’okimi Muh’ammadxon xojaning h’aqiqiy va sofdil muridi bwlib qoldi. Xullas, mazkur xoja tufayli Naqshbandiya – Xojagon tariqati wsha wlkada ёyildi. Swng wrniga muridi Devoni Ashtarni qwyib, wz yurtiga qaytda va 1599-1600 yili vafot etdi. Deh’bed ёnidagi Safed qishlog’idagi qabristonga dafn etildi. Otasidan keyin u shu qishloqda istiqomat qilib turgan edi. Xoja Muh’ammad Porsoning ulug’ ajdodi xoja Tojiddin h’aqida quyidagicha malumot bor. Xoja Tojuddin xoja Hofiziddin Buxoriyning108 ajdodi, xoja Rashididdinning wg’lidir. Xoja Rashididdinning otasi xoja Shujo Chingizxon xuruji vaqtida Mwg’ulistonga ketib qolgan va xoja Rashididdin wsha erda tug’ilgan. Uning say-h’arakatlari bilan mwg’ullar islom biniga kirganlar. Xoja Tojiddin xoja Ubaydulla davrida Movarounnah’rga kelgan va mavlono İroqiy Tusiydan talim olgan. Mavlono İroqiy Tusiy janob xoja Ah’rorning dwstlaridan bwlgani tufayli, xoja Tojiddin h’azrat eshonning (xoja Ubaydulla Ah’ror) qabul va suh’bati sharafiga muyassar bwlgan. U kwp vaqt uning ostonasini wpish sharafiga va xayr-eh’soniga muyassar bwlgan. Shundan keyin Koshg’ar shah’arlaridan Turfon h’okimi uning kelishini yaxshilikka ywyib, wzi va bolalariga izzat-h’urmat kwrsatgan. Ulardan bazilari h’ozirgi kungacha wsha mamlakatning eh’sonlariga musharrafdurlar.
16.2.14. «Matlab ut-tolibin» «Matlab ut-tolibin» («Haqiqat izlovchilarning maqsadi») Tojiddinning wg’li Abulabbos Muh’ammad Tolib tomonidan 1663/64 yili ёzib tamomlangan. Unda mashh’ur Juyboriy xojalardan xoja Muh’ammad İslom, xoja Sad, xoja Tojiddin Hasan, xoja Abdurah’im (1575-1629 yy.), Abdixoja (1577-1607 yy.) va Muh’ammad Yusufxoja (1595-1652 yy.)larning h’aёti va ijtimoiy-siёsiy faoliyati baёn etilgan. «Matlab ut-tolibin» faqat biografik asar bwlib qolmay, unda mamlakatning siёsiy va ijtimoiy-iqtisodiy ah’voliga oid h’amda Buxoro xonligi bilan Hindiston wrtasida munosabatlarga tegishli wta muh’im malumotlar mavjud. Shuning uchun h’am undan V.L.Vyatkin va P.P.İvanov Juyboriy xojalarning kr-suvi va mol-mulkini tadqiq etishda asosiy manbalardan biri sifatida foydalanishgan.
108 Хожа Ҳофизиддин Бухорий – Хожа Муҳаммад Порсонинг ҳақиқий номи, 1419 йили вафот этган. 198 Muh’ammad Tolib h’aqida quyidagilar malum. Asarda uchragan bazi malumotlarga qaraganda, otasi 1608 yili vafot etganida u 39 ёshda bwlgan. Shuni etiborga olinadigan bwlsa, muallifning tug’ilgan yili 1569 yil bwlib chiqadi. U xoja Tojiddin Hasanning ikkinchi wg’li bwlib, h’amma vaqt otasi bilan birga Buxoroda istiqomat qilgan. 1623 yili ota-bola Balxga borganlar. Muh’ammad Tolibning h’am h’am xwjaligi katta bwlgan. Otasidan olgan ulushidan tashqari, 1632-1633 yillari bevarzand xolasining er-suvi va boshqa mulki h’am unga berilgan. Mulk otasi tirikligida 400 ming tangaga bah’olangan. «Matlab ut-tolibin» tarkibi ananaga binoan muqaddima, xotima va sakkiz bobdan iborat. Muqaddimada ananaviy fotih’a va h’amdu sanolardan keyin, mazkur asarni ёzishda muallif wz oldiga qwygan vazifalar h’aqida swz yuritiladi va asar mundarijasi keltiriladi. Asarning eng qimmatli malumotlar mavjud qismi uning IV-VIII boblaridir. Twrtinchi bobda xoja Sadning karomatlari«Matlab ut-tolibin», mol-mulki va xizmatkorlari, XVI asrning 80-ymllarida mavjud siёsiy vaziyat h’aqida muh’im malumotlar keltiriladi. Aytishlaricha, xoja Sadning Buxoro, Miёnqol, Samarqand, Savron, Turkiston, Axsikat, Nasaf, Hisor, Termiz, Qubodiёn, Balx, Badaxshon, Hirot, Marv, Murg’ob, Meh’na, Mashh’ad, Chorjwy va Andxud viloyatlarida katta mol-mulki, er-suvi, kwp sonli mol-qwylari, dwkonlari, h’ammomlari, sardobalari va qullari bwlgan. Masalan, h’azrat eshonning tilga olingan viloyatlarda 2000 juft gov109 ekin eri, 2500 bosh qwyi, 1500 oti, 12 h’ammomi, 10ta sardobasi, kwplab bozorlari, savdo dwkonlari va ustaxonalari, 100 nafar quli va boshqa boyliklari bwlgan. Uning h’ar bir viloyatda g’alla omborlari bwlgan. Faqat Buxoroyi sharifning bir wzida shunday omborlardan twrttasi qurilgan bwlib, ularning h’ar birida 100 mann110 g’alla saqlangan. Xoja Sadning yillik daromadi 60.000 tangaga barobar bwlgan. Hazrat xojaning mol- mulkini kwp sonli va turli lavozimdagi sarkor, vakil, daftardor, soh’ibi xiroj, kerak yaroq, bakovul, qozi, dorug’a, mirishkor kabi mansabdorlar boshqarib turganlar. Twrtinchi bobda keltirilgan siёsiy voqealar ichida Abdullaxon soniyning Andijon va Xorazm ustiga XVI asr 80- yillarida qilgan h’arbiy yurishlari, Abdullaxon bilan Wzbek sulton wrtasidagi kelishmovchiliklar, Shayboniy qwshinlarining İssiqkwl viloyati ustiga qilgan h’arbiy yurishi h’aqidagi malumotlar wta muh’imdir. Yana shu bobda baёn qilingan voqealar ichida Samarqand h’okimi Shayboniyzoda İbodulla Sulton, Abdullaxon soniyning inisining wldirilishi sabablari h’aqida aytilgan fikrlar zwr ah’amiyatga egadir. «Abdullanoma» muallifining swzlariga qaraganda, İbrluooa sultonning wlimiga uning shariat qoidalarini buzganligi, yani ramazonning birinchi kuni rwza tutmay, ichkilik ichganligi sabab bwlgan. Lekin, 1586 yili Buxoro va Samarqandda bwlib wtgan
109 Жуфти гов – бир жуфт ҳўкиз билан ҳайдаб экиладиган ер, тахминан саккиз-тўққиз гектарга тенг бўлган. 110 Манн- ўрта асрларда бир манн 25,6 килограммга тенг бўлган. 199 voqealarni chuqurroq tah’lil etadigan bwlsak, bu faqat bir bah’ona, sababi esa tamoman boshqacha bwlgan. Masalan, «Matlab ut-tolibin»da keltirilgan malumotlarga qaraganda, XVI asrning 80-yillari boshida Shayboniy sultonlar, xususan İbodulla sulton bilan Abdullaxon wrtasida munosabatlar bir qadar buzilib qolgan. Bunga Abdullaxonning 1583 yili Andijon ustiga, İsfandiёr sultonga qarshi qwshin tortgani sabab bwlgan. Asarda keltirilgan malumotlarga qaraganda, 1586 yilning 3 avgust kuni Toshkent h’okimi Dwstim sulton, Andijon h’okimi İsfandiёr sulton va Hisor h’okimi Wzbekxon, va Samarqand h’okimi İbodulla sultonning elchilari Samarqandga twplanib kengash wtkazganlar va gapni bir erga qwyib Abdullaxon soniyga qarshi h’arbiy-siёsiy ittifoq tuzganlar. Oradan kwp vaqt wtmay, İbodulla sulton Abdullaxonning ywqligidan foydalanib, Samarqand tevaragidagi tumanlarni bosdi va talon-taroj qildi. «Matlab ut-tolibin» muallifi yana quyidagilarni ёzadi; «(İbodulla) sulton ramazon oyi boshlarida qattiq ichib mast bwlgani sababdan Mirzo Abdurah’im kechasi maxfiy ravishda uning xonasiga kirdi va xanjar zarbi bilan uni wldirdi. Wsha kunlari h’azrat eshon (xoja Sad) Hisori shodmonda edilar. Tun yarimlaganda din suyanchig’i bwlmish amir ul-umaro Qulbobo kwkaltosh (h’azrat eshonning h’uzuriga) kirib keldi va İbodulla sultonning wldirilganligini aytdi. Bundan sal avval h’azrat eshon onasini tushida kwrganligini va mulozimlariga «Yaqin orada İbodulla sulton bu dunёni tark etsa kerak», deb aytgan. Asarda keltirilgan bu malumotlarni diqqat bilan tah’lil qilinganda İbodulla sulton Abdullaxonning odamlari tomonidan wldirilganligi wz-wzidan malum bwladi. Yana shu bobda Abdullaxonning 1583 yili Andijon ustiga, İsfandiёr sultonga qarshi, va sal keyinroq Xorazmga qwshin tortgani h’aqida malumotlar bor. Asarning boshinchi bobi xoja Tojiddin Hasanning tug’ilgan kunidan to vafotigacha Movarounnah’rda kechgan voqealar h’aqida h’ikoya qilinadi. Bu erda keltirilgan malumotlar orasida h’okimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar sulolasi qwliga wtish vaqti h’aqidagi malumotlar qimmatlidir. Malumki, bazi kitoblarda va xronologiyalarga oid asarlarda, masalan, S.Leynpul, E.Tsambaur kitoblarida, bu voqea h’ijriy 1006, melodiy 1598 yilda sodir bwlgan deb qayd qilinadi. Lekin keyinroq atroflicha wrganilgan «Bah’r ul-asror», «Tarixi olamoroyi Abbosiy», «Silsilat us-salotin» asarlarida bu voqea h’ijriy 1009, melodiy 1601 yili sodir bwlgani ochiq aytilgan. «Matlab ut-tolibin»da shu fikr aniq va ishonarli dalillar bilan etirof qilingan. Yana shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning wg’li va taxt vorisi Abdulmwmin sulton wrtasida boshlangan ziddiyat h’aqidagi malumotlar tariximizning yaxshi ёritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Bu jih’atdan beshinchi bobda keltirilgan malumotlar jiqqatgan sazovordir. Bulardan biri, Juyboriy xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir. Masalan, xoja Sadning vorisi xoja Tojiddin Hasanning mol-mulklari orasida
200 yangilari, yangi qurilgan Hasanobod qishlog’i, 50 nafar chorbog’, 20 qator111 tuya va boshqalar h’am bwlgan. Shuni h’am aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh’, h’adis va tarixga oid qimmatli kitoblar yig’ishga h’am etibor bergan. «Matlab ut- tolibin»da keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild qimmatli qwlёzmalar saqlangan. Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib ёzilgan kitoblar bwlgan. İkkinchisi Abdullaxon bilan uning wg’li va taxt vorisi, Balx h’ukmdori Abdulmwmin sulton wrtasida XU1 asrning 80-yillaridan boshlab kuchayib ketgan ziddiyatlar va Abdullaxonning vafoti xususidadir. «Matlab ut-tolibin»da quyidagilarni wqiymiz; «Abdullaxon mamlakatni 44 yil idora qildi. Otasi İskandarxon tirikligi chog’ida 28 yil uning nomidan, otasi vafot etgandan keyin 18 yil mustaqil idora qildi. Saltanatning bir uchi Andijonda, bir uchi Xorazmda, uchinchi uchi Dashti qipchoqda, twrtinchisi Xuroson va Seistonda bwlgan. Aytishlaricha, Abdumwminxon Muh’ammad Boqibiy bilan til biriktirib, otasining ovqatiga zah’ar qwshdirib bergan va xon h’ijriy 1006 yili vafot etgan. «Matlab ut-tolibin»ning oltinchi bobi Juyboriy xojalarning yana bir namoёndasi xoja Abdurah’imningh’aёti va ijtimoiy-siёsiy faoliyatiga bag’ishlangan. B«Matlab ut-tolibin»u bobda yirik xwjadiklarda qul meh’natidan foydalanish, er egaligining tanxoh’ va suyurg’ol shakllari, kerak yaroq lavozimi va uning vazifalari, Buxoro xonligi bilan Hindiston wrtasidagi munosabatlar h’aqida qimmatli malumotlar keltiriladi. Kerak yaroqchi h’aqida bu asarda, masalan, bunday deyiladi; «Mulla Mirmuh’ammad xoja (Abdurah’im)ning xizmatkorlari jumlasidan edi. Uning zimmasiga kerak yaroqchilik vazifasi yuklatilgandi. Uning zimmasiga xojaning xonadoni uchun kerak bwlgan h’arir matolar va boshqa narsalarni topib keltirish majburiyati yuklatilgandi. Bir payt h’isobchilar mulla Mirmuh’ammad kerak yaroqchini taftish qilganlarida unga xojaning sarkorligidan berilgan naqd puldan tashqari, uning savdogarlar va boshqa shah’arlardan 90 ming xoniy qarz olganligi, lekin shu h’aqdagi tilxatlardan 1000 xoniy mablag’ tilxatlarda xoja (Abdurah’im)ning muh’ri ywqligi aniqlandi. Shundan keyin xoja (Abdurah’im) uni h’uzuriga chaqirib; «Nega aytilgan qarz h’aqida wz vaqtida bizsha malum qilmadingiz va tilxatlarni bizga kwrsatmadingiz?», deb swraganda, mulla Mirmuh’ammad (xojaga) bunday javob qilgan; «Biz sizning soh’ibi h’immatligingizga ishongan edik». Shundan keyin xoja mulla Hojibek devonbegi bilan mutavalliyni chaqirtirib, mulla Mirmuh’ammadning barcha qog’ozlarini ywq qilib yuborishni buyurgan.» Keltirilgan parchadan kerak yaroqchining vazifalari va h’uquklari, ortiqcha izoh’siz h’am kwrinib turibti. Asarning swnggi, ettinchi bobi Abdixojaning h’aёti, faoliyati va karomatlari baёniga bag’ishlangan. Lekin tadqiqotchi uchun wta zarur bwlgan dalil va malumotlar, masalan, Buxoro xonligining Abdullaxon soniy vafotidan, 1598 yildan keyingi ichki ah’voli, Juyboriy xojalarning, masalan, Abdixojaning bundagi wrni va vazifasi, Shayboniylar davlatining tuzilishi, xususan, devonbegi, miroxur, otaliq, shig’ovul, yasovul, naqib, qozi, bakovul, qurchi boshi, dodxoh’, parvonachi, shayxulislom, kwkaltosh, kadxudoyi dah’a (dah’aboshi), chiroqchi,
111 Бир қаторда тахминан 150 нафар туя бўлган. 201 munshiy va boshqa lavozimlar h’aqida, shuningdek, wzbek xalqining etnik tarkibiga kirgan saroy, qwng’irot, nayman, qatag’on, yuz, arg’in, kenagas va boshqa qabilalar va ularning mamlakatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni h’aqida muh’im malumotlar keltirilgan. Abdixojaning XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida Buxoro xonligining mchkm ah’voli va uning mamlakatning siёsiy h’aёtida tutgan wrni va mavqei h’aqida asarda quyidagi malumotlarni uchratamiz. Swnggi Shayboniy Pirmuh’ammad Soniy (1598-1601 yy.) davrida mamlakatning ichki ah’voli beqarorlikka yuz tutdi. Shu payt Abdixoja Buxoroni tark etib Samarqandga bordi. Uning h’okimi Ashtarxoniy Boqi Muh’ammadning omadi yurishib, toj- taxtni egallaguday bwlsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ah’d qildilar. «Matlab ut-tolibin»da Boqi Muh’ammadxonning mana bu swzlari keltiriladi; «Agar biz Buxoro bilan Balxni egallashga muyassar bwlsak, unda mamlakatni Siz, men va Vali Muh’ammad wrtasida uchga taqsimlaymiz...» Ertasi kuni ertalab, nonushta paytida Abdixoja Boqi Muh’ammadxonga murojaat qildi; «Tabriklaymiz, ulug’ ajdodlarimiz Sizga poytaxt shah’ar Buxoroni inom qiladilar.» Boqi Muh’ammadxon (ichiga sig’may) suyunib ketdi va singlisini Abzixojaga xotinlikka berdi. Abdixoja h’ammasi bwlib Buxoroda bir yilga yaqin istiqomat qildi. Shundan keyin Abdixojaning nuvuzi ortti. Muh’ammad Tolib bu h’aqda mana bularni ёzadi; «Hazrat xojaning ulug’ligi va kuch-qudrati shu darajaga borib etdiki, jinoyat sodir etgan kishi uning h’uzuriga qochib borib, uning xizmatiga kirgudek bwlsa, u jaxoga tortilmagan. Xojaning tasiri barcha viloyatlarda shu qadar kuchli ediki, biron zot uning swzini qaytarmas edi. Kayfiyati ywq paytlarda Boqi Muh’ammadxonni h’am mensimas edi. Agar xon biror shaxsni ostonasidan quvib yuborguday bwlsa, xoja uni wz h’imoyasiga olar edi. Xoja tex-tez xonga wzgalar oldida tanbeh’ berar edi. Odamlar va h’arbiylar faqat xojaga ёrdam swrab murojaat qilar edilar. Xullasi kalom, yirik mansabdorlar, aslzodalar va sipoh’iylar shuruh’-guruh’ bwlib h’azrat xojaning panoh’iga qochib wta boshladilar. Bazi sipoh’iylar xojaga; «Siz bizning pushti panoh’imizsiz. Biz Sizni podshoh’ etib saflamoqchimiz», deb murojaat qila boshladilar. «Matlab ut-tolibin» chop etilmagan. Uning qwlёzma nusxalari kwpgina kutubxonalarda mavjud. WzR FA Sharqshunoslik institutining qwlёzmalar xazinasida uning nusxalari saqlanmoqda.
16.3.Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. 2. Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998. 3. Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 202
16.4 Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Ageografiya swzning manosini aytib bering? 2. Dindorlar, h’aёtiga oid qanday adabiёtlarni bilasiz? 3. Diniy adabiёtlarning tarix fani wrganishdagi ah’amiyati nimada?
17- mavzu. Memuar asarlar
Darsning mazmuni: talabalarga memuar asarlar twg’risida tushuncha berish va ularning tarix fanini wrganishdagi ah’amiyatini kwrsata berish.
Reja:
17.1. Memuar asarlar xususiyati. 17.2. Memuar asarlar tavsifi. 17.3. Adabiёtlar r¢yxati. 17.4. Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.
Asosiy tushunchalar: memuar, xotira, taassurot.
17.1. Memuar asarlar xususiyati Memuar asarlar deb, mualliflarning shaxsiy xotiralari asosida ёzilgan kitoblarga aytiladi. Ularda aksariyat h’ollarda muallif wzi shaxsan kwrgan, ishtirok etgan ёki zamondoshlaridan wzi eshitgan voqealarni baёn etadi. Bu asarlarda aksariyat h’ollarda voqea h’odisalar twg’ri ёritiladi. Bazan muallifning shaxsiy kelib chiqishiga qarab voqealar turlicha talqin qilinishi mumkin. Memuar asardagi voqea xodisalar baёnini boshqa ёzma manbalar bilan solishtirib swngra xulosa chiqarish zarur. Bunday asarlarda bazi xollarda voqea xodisalarni g’arazli baёn etish xollari h’am uchraydi. Umuman tarixiy voqea-xodisalarni chuqur va atroflicha wrganish uchun memuar asarlardan h’am tanqidiy foydalanish mumkin.
17.2. Memuar asarlar tavsifi.
17.2.1. «Mujmali Fasih’iy» «Mujmali Fasih’iy» («Fasih’iyning (tarixlar) majmuasi») XV asrning kwzga kwringan tarixchilaridan Fasih’ Ah’mad Xavofiyning asaridir. Muallifning twla nomi Fasih’ Ah’mad ibn Jaloliddin Muh’ammad bwlib, u 1375 yili Hirtda yirik mansabdor oilasida tug’ilgan, 1405-1424 yillarida Alouddin Ali tarxon va Shoh’ruh’ devonida xizmat qilgan. U 1440-1441 yillari Shoh’ruh’ning suyukli va nufuzli xotini Gavh’arshod begimning amri bilan qamoqqa tushib 203 qoldi. 1441 yil 2 noyabrida ozod qilingandan swng faqat ilm bilan mashg’ul bwlgan va 1442 yili wzining yirik-tariziy biografik asari bwlmish «Mujmali Fasih’iy» asarini ёzib tamomlagan va Shoh’ruh’ga taqdim etgan. Tarixchining vafot etgan yili malum emas. Fasih’ Ah’mad Xavofiyning mazkur asari kwpgina tarixiy, adabiy, biografik, geografik asarlar, masalan, al-Masudiy, ibn al-Asir, ibn Halliqon, Nisoviy, Juvayniy, Rashididdin, Faxriddin Banokatiy, Vassof, Hofizi Abru, robia Fushanjiy, İbn Yamin Faryumadiy, Salion Sovajiy va boshqalarning asarlari asosida, shuningdek, muallifning kuzatish va taftishlari natijasida twplagan boy daliliy malumot asosida ёzilgan. Asarda Odam Atodan to muallif zamonigacha Elon va Movarounnah’rda bwlib wtgan muh’im tarixiy voqealar, mashh’ur olimlar, shoirlar, adiblar va boshqa taniqli kishilarning tarjimai h’oli, shugingdek, yirik suv inshootlari h’amda diqqatga sazovor yuinolar, masjid, madrasa, sardoba, karvonsaroy, h’ammom va boshqalarning qurilishi h’aqida qisqacha, lekin benih’oyat qimmatli daliliy malumotlar keltirilgan. Voqealar yyilma-yil, xronologik tartibda berilgan. Bu h’ol asardan foydalinishni birmuncha osonlashtiradi. «Mujmali Fasih’iy» swz boshi-debocha, kirish-muqaddima, xotima va ikki qism-maqoladan iborat. Debochada tarix fanining xosiёti va uni wrganishning ah’amiyati h’aqida gap boradi, asarning nomi va mundarijasi keltiriladi. Muqaddimamda dunёning yaratilishidan to Muh’ammad payg’ambarning tug’ilishigacha bwlgan davr ichida kechgan voqealar h’aqida malumot beriladi. Birinchi maqolada Muh’ammad payg’ambarning twg’ilishidan to uning Makkadan Madinaga h’ijrat qilishi, 622 yiligacha bwlgan davrni wz ichiga oladi. İkkinchi maqolada juda katta davr 622 yildan to 1442 yilgacha musulmon olamida yuz bergan voqealar baёn etiladi. Xotima maxsus Hirot shah’ariga bag’ishlangan. Fasih’ Ah’mad Xavofiy va uning mazkur asari XIX asr wrtalaridan beri ilmiy jamoatchilikning diqqat-etiborini wzisha jalb qilib kelmoqda va mashh’ur sharqshunos olimlarning bksak bah’osiga sazovor bwlgan. «Mujmali Fasih’iy»ning matni 1961-1963 yillari Eronda Mah’mud Farrux tomonidan, ikkinchi maqolaning ruscha tarjimasi D.Yusupova tomonidan Toshkentda 1980 yili chop etilgan.
17.2.2. «Badoyi ul-vaqoyi» «Badoyi ul-vaqoyi» («Nodir voqealar») nomli asar muallifi XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi yarmida wtgan taniqli adib va olim Zayniddin Vosifiy ёki Zayniddin Mah’mud ibn Abduljamildir. U 1485 yili Hirotda tug’ilgan. Otasi wziga tinch va malumotli kishi bwlib, Sulton Husayn mirzo saroyida kichik lavozimlardan birida munshiy ёki voqeanavis bwlgan. Zayniddin Vosifiy yaxshi wqida, iloh’iёt, tarix, adabiёt va boshqa ilmlarni puxta egalladi. 16 ёshida qarindoshi va Hirotning tariqli zotlaridan biri bwlgan amir Soh’ibdoroning ёrdami orqasida Aliger Navoiyning diqqat-etiborini qozonishga muyassar bwldi. U 1500-1502 yillari h’irotlik nufuzli amir Shoh’vali 204 kwkaltoshning xonadonida muallimlik qildi, 1502-1507 yillari Sulton Husayn mirzoning wg’illaridan Faridun Husaynning kutubxonasida kitobdor mansabida ishladi. 1507-1511 yillari Vosifiy Shoh’ruh’ mirzo madrasasida Xurosonda kwzga kwringan iloh’iёt olimi İmodiddin İbroh’imdan talim oldi. Zayniddin Vosifiy 1511 yili Xurosonda Safaviylar h’ukmronligi wrnatilishi va sunniy mazh’abidagi musulmonlarni taqib etish kuchayganligi tufayli 1512 yilning 17 aprelida bir guruh’ ruh’oniylar sayyid Shamsiddin Kurti, amir Husayn va boshqalar bilan birga Movarounnah’rga keldi va umrining oxirigacha shu mamlakatda istiqomat qildi. U Movarounnah’r va Turkistonning kwpgina shah’arlari Samarqand, Buxoro, Yassi, Sabron, Shoh’ruh’iya, Toshkent va boshqalarida istiqomat qildi va mudarris, imom, tarbiyachi, masalan, Suyunchxojaning kenja wg’li Navruz Axmadxonning tarbiyachisi bwlib xizmat qildi, Shoh’ruh’iyada bwlgan yillari esa Keldi Muh’ammadxon h’ukumatida qozi askar lavozimida turdi. Vosifiy 1551 yili Toshkentda vafot etdi va muqaddas manzilgoh’lardan shayx Xovand Tah’ur mozoriga dafn qilindi. Zayniddin Vosifiy wzining «Badoyi ul-vaqoyi» nomli tarixiy-memuar asari bilan shuh’rat qozondi. Asarda 1512-1532 yillar orasida muallifning Xuroson va Movarounnah’rda kwrgan-kechirganlari, wsha davrdagi ijtimoiy- siёsiy vaziyat zwr mah’orat va yuksak sanat bilan baёn etiladi. «Badoyi ul- vaqoyi»da Movarounnah’rning XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёtiga oid qimmatli malumotlar kwp. Asar 1538-1539 yillari ёzib tamomlangan. «Badoyi ul-vaqoyi» asosan ikki qismdan iborat. Uning birinchi qismi II bob bwlib, unda Vosifiyning Hirotdan 1521 yili qochib kelishidan to uning Shoh’ruh’ichga, Keldi Muh’ammadxon saroyiga 1518 yili kelguniga qadar Xuroson va Turkistonda bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi. İkkinchi qismda Vosifiyning mazkur xon saroyida tez-tez bwlib turadigan adabiy yig’inlar h’aqidagi esdaliklar joy olgan. «Badoyi ul-vaqoyi»ning qwlёzma nusxalari keng tarqalgan. Birgina WzR FA Sharqshunoslik instituti kutubxlnasida ushbu asarning wndan ortiq nusxasi saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni Sankt-Peterbkrglik olim A.N.Boldirev tomonidan 1961 yili ikki jild qilib chop etilgan. U Xorazmda 1826 va 1907 yillarda Dilovarxoja va Muh’ammad Amin twra tomonidan wzbek tiliga tarjima qilingan. Ayrim parchalar rus tilida A.N.Boldirev va V.P.Yudin tarafidan elon qilingan. «Badoyi ul-vaqoyi»ning ayrim qismlari N.Norqulov tomonidan tarjima qilinib, 1979 yili nashr etilgan.
17.2.3. «Mirot ul-mamolik» «Mirot ul-mamolik» («Mamlakatlar kwzgusi») XVI asrda wtgan turk admirali Seydi Ali Reis asaridir. Muallifning twliq ismi Seydi Ali Husayn wg’li, sherlarini Kotibiy Rumiy taxallusi bilan ёzgan. Seydi Ali Reis keng malumotli dengizchi bwlib, sultonning Mag’rib dengizi, Wrta Er dengizi da olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin posho va Sinon posho rah’barligida ishtirok etgan. Ota-bobolari G’alatiyadagi dorussaloxiyi omira, qurol-yarog’ omboriga boshchilik qilganlar. 205 Uning xavf-xatarlar bilan twla sarguzashtlari 1554 yilning fevral oyida Suriyaning Basra shah’ridan boshlanadi. Turli sarguzashtlarni boshdan kechirib, dengizchi wz h’amroh’lari bilan Hindiston, Badaxshon, Movarounnah’r, Xorazm, Dashti qipchoq, Xuroson va İroqi Ajam (G’arbiy Eron)da bwlgan. U wz yurtiga 1556 yilda qaytib borguncha wsha mamlakatlarda kwrgan- bilganlarini bir kitobga jamlab uni «Mirot ul-mamolik» deb atadi. Asarda muallifning kwrgan-kechirganlari, wzi bwlgan mamlakatlarning XVI asr wrtalaridagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli va xalqi h’aqida qimmatli malumotlar uchratamiz. Masalan, Seydi Ali Reis wsha paytlarda Movarounnah’rni egallab turgan Navrwz Ah’mad Baroqxon va Shayboniylar bilan Turkiya wrtasidagi munosabatlar h’aqida mana bu malumotlarni keltiradi; «Samarqandi beh’ishti monandga doh’il bwldik. Bu erda Navrwz Ah’madxon, yani Baroqxon bilan kwrishib, unga keltirgan faqirona tortig’imizni taqdim etdik. Xon bu faqirga bitta ot, bosh-oёq sarupo marh’amat qildi. Bundan avval saodatli podsho (Sulton Muh’ammad Fotih’) shayx Abdullatif va Dodosh elchi orqali Baroqxonga bir miqdor miltiq otuvchilar va bir qancha qala twplari yuborgan edi. Elchilar kelgan paytda Samarqand podshosi Abdullatifxon vafot etib, Baroqxon Samarqandda xonlik taxtiga wtirgan, Balxda Pirmuh’ammadxon, Buxoroda esa sayyid Burxon sulton wz nomlariga xutba wqitganlar. Baroqxon shu ikki xonga qarshi biror chora kwrishga qodir bwlmasa-da, keyinroq ularning wzaro nizolaridan foydalangan. Avval Samarqandni olgach, keyin Shah’risabzga borib u erda h’am kwp urishgan. Bu urushda rumlik(turk)larning bir qancha boshliqlari wlgan. Nih’oyat, Shah’risabz uning qwliga wtgan. Yana u erdan Buxoroga borib shah’arni bir necha vaqt qamal qilgan. Buxoro xoni sayyid Burxon Baroqxonsha bardosh berolmay, Qorakwlni Balx xoni Pirmuh’ammadga bergan. Pirmuh’ammadxon wz inilari yuborib, Qorakwlni qwlga kirgizgan. Oxiri sayyid Burxon dosh berolmay, Baroqxondan omonlik tilab, wrtada sulh’ tuzilgan. Baroqxon Buxoroni yana sayyid Burxonga topshirib, wzi Qorakwl ustiga yurgan. Pirmuh’ammadxonning inilari Baroqxondan omonlik tilab, Qorakwlni unga topshirganlar. Baroqxon uni h’am sayyid Burxonga qaytarib, wzi Samarqandga qaytgan... Baroqxonning ёnida atigi 150 ga yaqin rumlik nayzaboz qolgan. Qolganlari uning wg’illari ёnida qolgan». («Mirot ul-mamolik», 101- 102- betlar). Seydi Ali Reisning Qazvinda Eron podshosi shoh’ Tah’mosib (1524-1576 yy.) bilan uchrashuvi h’aqida keltirgan malumotlar wsha yillari Turkiya Shayboniylar davlati va Eron wrtasidagi munosabatlarini tushunishda juda muh’imdir. Asarda xususan mana bularni wqiymiz; «Shoh’ (Shoh’ Tah’mosib) ning elchisi Sobit og’a Tabriz ywli orqali podshoh’ h’azratlari (Sulton Sulaymon soniy qonuniy, 1520-1566 yy.) h’uzuriga bizdan oldin jwnab ketgan edi, shoh’ (shu sababdan) bir necha oygacha bizga ketishga ruxsat bermay, bir necha marta chaqirib, kwp suh’batlashdi. Bir kun suh’bat vaqtida «Rum diёri Baroqxonga ёrdam bkrish uchun 300 ta yanichar112 yuborilgan ekan»,- dedi. Men ular
112 Яничар –ени (янги) черик, аслзодалар ва ҳарбийларнинг болаларини йиғиб махсус ўтгатилган сипоҳий. 206 Baroqxonga ёrdam berish uchun emas, balki shayx Abdullatif h’azratlarini qwriqlab Rumga olib ketish uchun yuborilgan edi, chunki Ashtarxon (Astraxan) ywlida xoja Ah’mad Yassaviyning avlodlari Bobo shayxni cherkas shah’id qilgani sababli, bu ywllar ёlg’iz yurishga xatarli h’isoblanib qolgan edi. Agar ёrdam uchun yuborilganda, faqat 300 tagina emas, balki bir necha ming askar yuborilar edi»,-deb javob berdim.» («Mirot ul-mamolik», 122-bet). «Mirot ul-mamolik»da admiral va uning sheriklari bosib wtgan mamlakat va shah’arlar , ularning osori atiqalari h’aqida h’am qimmatli maxlumotlar keltirilgan. «Mirot ul-mamolik» matnini Ah’mad Javdod toshbosma usuli bilan 1895 yili İstanbulda chrp etgan. Uni G.Vamberi ingliz tiliga tarjima qilib 1899 yili Londonda chop etgan. Asar Sh.Zunnunov tomonidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1963 yili Toshkentda nashr etilgan. 4.Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001.
17.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Memuar swzning manosini aytib bering? 17.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. 3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7.
2. Qanday memuar adabiёtlarni bilasiz? 3. Memuar adabiёtlarning tarix fani wrganishdagi ah’amiyati nimada?
18-mavzu. Sayёh’lar va elchilarning esdaliklari
Darsning mazmuni: talabalarga yurtimizda bwlgan elchi va sayёxlarning estaliklar twg’risida umumiy malumot berish, ularning tarixni wrganishdagi ilmiy ah’amiyatini ochib berishdan iborat.
Reja:
18.1. Sayёx va elchilarning esdaliklarining umumiy xususiyatlari. 18.2. Sayёx va elchilarni esdaliklari tavsifi. 18.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 18.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.
Asosiy tushunchalar: Sayёh’, elchi, xotira, kundalik, rasmiy qabul.....
18.1. Sayёh’lar va elchilarning esdaliklari
207 Arab, Xitoy va Rossiya elchilari va sayёh’larining esdaliklarida h’am tariximizni chuqur va atroflicha wrganish uchun zarur daliliy malumotlar kwp. Shu bois esdaliklar h’am muh’im tarixiy manba h’isoblanadi. Shuni etiborga olib, ulardan ayrimlariga qisqacha twxtalib wtishga qaror qildik. Markaziy Osiё Rossiya va uning sarmoyador guruh’larini h’ar jih’atdan; h’arbiy strategik, yani uning Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminning boyligi va xalqining soddadil va meh’natsevarligi bilan kwp vaqtlandan beri qiziqtirib kelgan. Markaziy Osiё bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish ywlidagi h’arakat podshoh’ Mih’ail Fёdorovich (1613-1645 yy.) davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh yildan keyin, 1865 yili Qwqon, Buxoro va Xiva xonliklarini bwysundirish bilan yakunlandi. Rossiya h’ukumati wzining bu siёsatini amalga oshirish uchun Markaziy Osiёni yaxshi bilgan, keng malumotli diplomatlari va h’arbiylaridan foydalangan. Ular og’izda savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi h’arbiy-siёsiy vaziyatni wrganish, Xiva, Buxoro va Qwqon xonliklarining qwshni davlatlar; Hindiston, Eron, Turkiya va Xitoy bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlash va Markaziy Osiё shah’arlariga olib boridigan yaqin va qulay ywllarni belgilash uchun yuborildi. Darslikda 1620 yildan to rus armiyasining Markaziy Osiёga bostirib kirishigacha kechgan ikki yuz yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan kelib ketgan bazi elchiliklar va h’arbiy mutaxassislarning faoliyatiga qisqacha twxtalib wtiladi.
18.2. Sayёx va elchilarni esdaliklari tavsifi. 18.2. 1. ”Risola” ”Risola” nomli asarni X asrning birinchi yarmida yashab wtgan arab sayёh’i va jug’rofiy fanlar bilimdoni olim va ёzuvchi Ah’mad ibn Fadlan ёzgan. İbn Fadlanni 921-922 yillari Bulg’or, yani Volga bwyi podshoh’ining iltimosiga binoan, bulg’orlar orasida islomni mustah’kamlash, bulg’or podshoh’ligini qwshni xazar h’oqonlarining h’ujumidan h’imoya qilish uchun qalalar bino qilishda ёrdam berish uchun xalifa Muqtadir (908-932 y.) Bag’doddan yuborilgan elchi bilan uning kotibi vazifasida Bulg’orga yubordi. Bag’dod elchilari Bulg’orga Hamadon, Ray, Domg’on, Nishopur, Marv, Poykand, Buxoro, Xorazm, Ustyurt, Ёyiq (Urol) orqali bordilar. İbn Fadlan ana shu saёh’at vaqtida kwrgan va eshitganlari h’aqida “Risola” deb ataluvchi bir kitob ёzib qoldirgan. Asar etnografik malumotlarga boy, unda turli xalqlar, ularning turish-turmushi, mashg’ulotlari xususida qimmatli malumotlar bor. İbn Fadlanning ushbu asari XII-XIII asrlardan buёn jamoatchilikning diqqat etiborini tortgan, tarixchi olimlar undan birinchi manba sifatida foydalanganlar. “Risola”ning aslidan ayrim parchalar Ёqut Hamaviyning “Mwjam ul-buldon” asarida saqlanib qolgan. 1923 yili uning qisqartirilgan tah’riri qwlёzmasi Mashh’ad kutubxonalarining birida topilib, asarni yaqindan, bevosita wrganishga ywl ochildi.
208 İbn Fadlan “Risola“cining arabcha matni 1823 yili Peterburgda, Ёqut Hamaviy asarida saqlangan parchalar asosida va 1959 yili Damashqda nashr qilingan. Asar rus tilida (tarjimon A.P.Kovalevskiy) 1939 yilda nashr qilingan.
18.2.2.“Risolat ul-avval” “Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) nomli kitob muallifi Abu Dulaf, X asrda yashab wtgan adib, sayёh’ va geograf olimdir. Uning twla Masar ibn Muh’alh’il al-Hazrajiy al-Yanbuiydir. Madinaning mashh’ur h’azraj qabilasiga mansub bwlib, asli Qizil dengizning port shah’ri Yanbulikdir. Abu Dulaf X asr boshlarida Buxoroga kelgan va shoir sifatida Nasr 11 ibn Ah’mad Somoniy (taxm. 914-943) xizmatiga qabul qilingan. 942 yili Buxorodan qaytaёtgan Xitoy elchilariga h’amroh’ bwlib, Sharqiy Turkiston orqali Xitoy poytaxtiga borgan, u erdan Hindistonga wtgan. Muallif Buxorodan Xitoy va Hindistonga qilgan safari vaqtida kwrgan-bilganlari h’aqida “Risolat ul-avval” asarini ёzgan. Olimning Ozarbayjon, Armaniston va Eronning shah’arlari va osori atiqalari h’aqida “Risolat ul-uxro” (“İkkinchi risola”) asari h’am Eronda wsha vaqtda ёzilgan. Ulardan ayrim parchalar Ёqut Hamaviy h’amda Zakariya ibn Muh’ammad Qazviniy asarlari ichida saqlangan. Bu parchalar nemischa tarjimasi bilan birga F.Vyustenfeld (1942) h’amda K.Shlёtser (1844) tomonidan chop etildi. Abu Dulaf va uning asarlari mashh’ur sharqshunos olimlar diqqat etiborini qozongan. “Risolat ul-uxro” rus tiliga tarjima qilingan (1860).
18.2.3. Marko Polo xotiralari Evropalik sayёh’ Marko Polo (1254-1324 yy.)ning 1271-1275 yillari Mwg’uliston va Xonbaliq (Xitoy)ga saёh’at qilgan. U 17 yil davomida Xitoyning kwp viloyatlarini borib kwrgan. U Samarqandda h’am bwlgan va bu h’aqda mana bu malumotlarni qoldirgan; «Samarqand katta, mashh’ur shah’ar. Unda sarasinlar bilan xristianlar h’am istiqomat qiladilar». Marko poloning kitobida Oltin Wrda va Chig’atoy ulusiga qarashli shah’arlar, ularning xalqi h’aqida h’am qimmatli malumotlar keltirilgan. Uning asari 1298 yili ёzilgan va bir qancha Evropa tillariga tarjima qilingan. Asarning ruscha nashri 1955 va 1990 yillari amalga oshirilgan.
18.2.4. «İogann Shiltbergerning Evropa, Osiё va Afrika bwylab qilgan saёh’ati» Bavariyalik ritsar, qurchi İogann Shiltberger Amir Temur davriga oid wz esdaliklarini ёzib qoldirgan. U asli nemis jangchisi bwlib, 1396 yilning 15 sentyabridagi Turklar va Evropaliklar umumiy qwshini wrtasidagi jangda asir olingan va keyinchalik qariyb 8 yil Boyazid 1 ning xizmatida bwlgan. 1402 yilgi Anqara ёnida bwlgan urushda İogann Shiltberger Amir Temur tarafidan asir olindi va Samarqandga olib ketildi. Amir Temur vafotidan (1405 y.) keyin u dastlab Shoh’ruh’, swngra Mironshoh’ va uning wg’li Abubakr mirzo xizmatida bwldi. Shundan boshlab uning Osiё va Afrika mamlakatlari bwylab jah’ongashtaligi boshlandi. İogann Shiltberger qariyb 31 yil mobaynida qilgan 209 «saёh’at»i paytida kwrgan-bilganlarini esdalik sifatida ёzib qoldirgan. Unda juda kwp noaniqliklar, ayrim voqealarni bwrttirib ёki kamsitib ёzishlar bor. Shunga qaramay, İogann Shiltbergerning kundaliklarida qimmatli tarixiy malumotlar, muh’im dalillarni uchratamiz. Bir-ikkita misol; 1)Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari, masalan Abubakr Mirzo Oltin Wrda h’ukmdorlarining wzaro kurashlariga aralashib turganlar. 2)XU asrning boshida Oltin Wrdaning ichki ah’voli va bunda qudratli amir Edigey (İdiku Wzbek)ning nomi kwrsatib wtiladi. 3)Ozarbayjon, Dashti qipchoq va uning xalqi h’aqida muh’im malumotlar keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon h’aqida bunday malumotlar bor; Tabriz Eronning bosh shah’arlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir xristian davlati topadigan foydadan ortiq. «Sultoniya, Ray, Marog’a, Axlat, Gilon h’am ushbu mamlakatning yirik shah’arlaridan... Rayning xalqi boshqalardan shu bilan farq qiladiki, u Muh’ammadga emas, balki Aliga imon keltiradi. Ularni rofiziylar113 deb ataydilar». Dashti qipchoq va uning xalqi h’aqida İogann Shiltbergerning «Esdaliklari» da mana bunday gaplar bor; «Men, shuningdek, Buyuk Tataristonda114 h’am bwldim. Xalqi don ekinlaridan faqat tariq ekadi. Ular umuman non va vino istimol qilmaydilar. Vino wrniga ot va tuyaning sutini ichadilar, shu va boshqa h’ayvonlarning gwshtini uydilar ...Yana shuni h’am aytish kerakki, xon saylashda uni oq kigizga wtqizib, uch marta kwtarib erga qwyadilar, swng chodir atrofida aylantirib, keyin ichkariga olib kiradilar va taxtga wtqazadilar.» Umuman, bu kitob Sharqiy Evropa, Kichik Osiё, Eron, Movarounnah’r, Dashti qipchoq, İroq, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalqi h’aqida ayrim, diqqatga sazovor malumotlar beradi. İogann Shiltbergerning mazkur asari «İogann Shiltbergerning Evropa, Osiё va Afrika bwylab qilgan saёh’ati (1394- 1427 yy.)» deb ataladi va uning rus tilida (nemischa nashri 1859 yili amalga oshirilgan) uchta yaxshi nashri bor. Birinchis Odessa Universitetining profkssori F.K.Braun tarafidan 1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi akademigi Z.M.Bunёdov 1984 yili va uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalga oshirilgan.
18.2.5. «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at kundaliklari» (1403-1406 yy.) Lui Gonsales de Klavixoning «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at kundaliklari» asarida XV asr boshidagi Movarunnah’rning ichki ah’voli, uning obod shah’ar va qigloqlari, xususan Shah’risabz va poytaxt shah’ar Samarqand h’aqida, Amir Temur saroyidagi udumlar, soh’ibqironning xotinlari va ularning jamiyatda tutgan wrni h’aqida muh’im malumotlar keltiriladi. Masalan, Kesh (Shah’risabz) h’aqida Klavixoning «Kundaliklar»ida quyidagilarni wqiymiz; «Ertasi kuni, 1404 yilning 28 avgust payshanba kuni,
113 Рофизийлар - ғайридинлар. Сунна мазҳабидаги мусулмонлар шиаларни шу ном билан атаганлар. 114 Буюк Татаристон – европаликлар Дашти қипчоқ (Иртиш дарёсининг бошланишидан Днепр дарёсигача бўлган ерлар)ни ХI . асрдан юошлаб шундай атаганлар. 210 tushlik paytida Kesh deb atalmish katta bir shah’ar oldiga kelib twxtadik. Shah’ar h’ar bir tarafini soy va ariqlar kesib wtgan tekislik erda joylashgan ekan. Shah’arning tevaragi obod qishloqlar va bog’lar bilan wralgan edi. Uning tevarak atrofi h’am tekis bwlib, kwpgina obod qishloqlar, nah’rlar, wtloqlar bor. Ёzda bu er juda chiroyli. Sug’oriladigan erlarida bug’doy, uzum, paxta, qovun- tarvuz etishtiriladi, katta mevali daraxtlar wsadi. Shah’ar paxsa devor va chuqur xandaq bilan wralgan, darvozalari qarshisida osma kwpriklar wrnatilgan. Temurbekning asli Keshdan. Otasi h’am shu erda tug’ilgan. Katta imoratlar va masjudlar kwp. İmoratlardan biri, Temurbek h’ali qurib bitirmagan juda katta saroy, uning ichida katta bir maqbara joylashgan. Unga Temurbekning otasi dafn etilgan. Yana bitta maqbara h’am bwlib, uni Temurbek wzi uchun qurdirgan. Lekin u h’ali bitkazilmagan. Aytishlaricha, u bundan bir oy oldin Keshda bwlganida uni kwrib ёqtirmagan, chunki eshiklari past qilib qurilgan ekan. Temurbek uni qaytadan kwrishni buyurgan. Hozir qurilishda ustalar ishlab turibdi. Bundan tashqari, mazkur maqbara ichida h’ozir uning Jah’ongir ismli twng’ich wg’li ёtibdi. Masjid bilan maqbaraning devor va shiplari oltin, lojuvard va koshinlar bilan qoplangan, sah’ni katta va unga daraxtlar ekilib, h’ovuzlar qurilgan. U erga Temurbekning amri bilan h’ar kuni, otasi va wg’lining ruh’ini ywqlab yigirmata pishirilgan qwy gwshti yuborilib turiladi. Elchilarni ushbu masjidga olib bordilar va ularning oldiga dasturxon ёzib, kwp gwsht va mevalar tortib ziёfat qiladilar. Ziёfatdan keyin ularni katta bir qasrga olib borib joylashtirdilar. Ertasiga, juma kuni, elchilarni Temurbekning amr-farmoni bilan qurilaёtgan katta bir saroygva olib bordilar. Aytishlaricha, unda yigirma yildan beri ustalar va ishchilar tinim bilmay ishlab turibdilar. Saroyga kirish ywli uzun, darvozalar baland. Kirishda, darvozalarining wng va swl tarafida pishiq g’ishtdan qurilgan va h’ar xil naqshin koshinlar va naksh bilan bezatilgan peshtoq bor. Peshtoq ostidagi supalarda Temurbek saroyda bwlgan paytlarda soqchilar wtirgan. Birinchi darvozaning ketidan ikkinchi darvoza keladi va ulardan wtib saroyning sah’niga wtiladi. Ustiga oq marmar ёtqizilgan va atrofi bezatilgan ayvonlar bilan wralgan katta h’ovliga kiriladi. Hovli wrtasida katta h’ovuz bor. Hovlining sah’ni eniga uch yuz qadam keladi. Saroyning eng katta xonasiga shu h’ovli orqali kiriladi. Unga katta ywlak va oltin suvi berilgan, lojuvard va koshin bilan qoplangan, katta sanat bilan ishlangan udkan va baland eshik orqali kiriladi. Eshik tepasida, uning wrtasida, quёsh fonida turgan sher tasviri tushirilgan. Bu Samarqand podshosining gerbidir...Shu eshik orqali twrtburchak, oltin, lojuvard va boshqa rangdagi koshinlar bilan qolangan qabulxonaga kiriladi...» Klavixoning bu h’ikoyasida Amir Temur Shah’risabzda qurdirgan mah’obatli va gwzal Oqsaroy kishini kwz oldida namoёn bwladi. Lekin, Klavixo bwlgan paytda, saroy qurilishi h’ali oxiriga etkazilmagan edi. Shuning uchun uning asl moh’iyatini, ne maqsadda qurdirilganligini birdan anglash qiyin bwladi. Jumboqni taxminan 90 yil wtib ketgan Zah’iriddin Muh’ammad Bobur echib bergan. Uning swzlariga qaraganda h’azrat soh’ibqiron Keshni boshda poytaxt qilmoqchi bwlgani uchun oqsaroyni h’am podshoh’ning ah’lu oilasi 211 bilan, turar joyi h’amda davlat muassasalari joylashgan rasmiy qarorgoh’ sifatida qurdirgan. «Boburnoma»da, masalan, mana bunday deyilgan; «Temurbekning zobu budi Keshdin (bwlg’oni) uchun shah’ar va poytaxt qilurg’a kwp say va eh’timollar qildi, oliy imoratlar Keshga bino qildi. Wzining devon wltirur uchun bir ulug’ peshtoq va uning ёnida va swl ёnida tavochi beklar wlturub devon swrar uchun, ikki kichik peshtoq qilibdur. Yana savrun eli wltirur uchun bu devonxonaning h’ar zilida kichik-kichik toqchalar qilibdur. Muncha oliy toq olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu biyiroqdur». Klavixo Amir Temurning otasi va xotinlari h’aqida h’am wta qimmatli malumotlar keltirgan. Masalan, amir Tarag’ay bah’odir h’aqida bunday deydi; «Temurbekning otasi oliyjanob odam bqlgan, chig’atoy urug’idan. Maishati wrtacha bwlgan. Uch-twrt yigit bwlib, Shah’risabzdan kwp h’am olis bwlmagan qishloqlarning birida yashagan.» Hazrat soh’ibqironning xotinlari qabul marosimlari va podshoh’ning majlislarida erkaklar bilan bir qatorda ishtirok etganlar. Klavixo Amir Temurning xorijiy mamlakatlardan kelgan elchilarni qabul qilish marosimlaridan biri h’aqida h’ikoya qilar ekan, unda h’azrat soh’ibqironning xotinlari Saroy mulk xonim (Kano), kichik xotini Chwlpon Malik va katta kelini Xonzoda begofimlar h’ozir bwlib, Amir Temurning ёnida wtirganlar. Temur wz davrida qonun ustivorligini, u h’amma uchun barobar ekanligini taminlagan davlat arbobi edi. U etti yillik (1399-1404 yy.) arbiy yurishdan qaytib kelgach, bozor maydonida mansabini suiistemol qilgan bir vazirni, molini ortiq narxda sotgan ber necha kosibni h’ammaning oldida tergab- tkushirib jazoga buyurgani malum. Bu voqeani wz kwzi bilan kwrgan Klavixo bu h’aqda quyidagilarni h’ikoya qiladi; «Podshoh’ birinchi bwlib, wzining mashh’ur vazirlaridan birini jazoga tortdi. Temurbek etti yillik yurishga ketaёtib uni davlat tepasiga qwyib ketgan edi. Temurbek ywq paytida wsha vazir, aytishlaricha, wz mansabini suiistemol qilgan...Temurbek bazi dwkondorlarni, gwshtni qimmat bah’oda sotgan qassobni, molini ortiq bah’oda sotgan maxsidwzlarni, etikdwzlarni h’am jazoga buyurgan». Klavixoning «Kundaliklar»ida Samarqand osori atiqalari va bozorlari, u erga kwp mamlakatlardan olib kelingan mollar h’aqida h’am wta qimmatli malumotlar keltiradi. Klavixoning asari bir necha bor ispan tilida nashr etilgan, bir necha evropa tillariga, ikki marta rus tilida, oxirgi marta 1990 yili İ.S.Mirokova tarjimasida chop etilgan. 1881 yilgi K.İ.Sreznevskiy tarjimasi asosida kitbni Ochil Tog’aev wzbek tiliga tarjima qilgan.
18.2.6. İ.D.Xoxlov elchiligi h’ujjatlari İvan Danilovich Xoxlov XVII asrda wtgan istedodli rus diplomatidir. Uning h’aёti va faoliyatini wrgangan yirik rus sharqshunosi olimi N.İ.Veselovskiy (1848-1918 yy.) keltirgan malumotlarga kwra115, İ.D.Xoxlov
115 Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов (русский посланник в Персии и Бухаре в ХУ111 веке)/ЖМНП, ч. 273. – Москва; 1891.-с. 48-72. 212 asli qozonlik bwlib, aslzoda (boyarin) oilasida dunёga kelgan. Uning h’aqidagi dastlabki malumot XVI asrning 90- yillariga tegishli. İ.D.Xoxlov wsha vaqtda og’asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bwlgan va Qozondagi wqchilar qismiga bosh bwlib turgan. 1600 yili yurtiga qaytib ketaёtgan Eron elchisi Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (shah’arga 1590 yili asos solingan) kuzatib qwygan. 1606 yili İ.D.Xoxlov og’asi Vasiliy h’amda voevoda Golovin bilan birgalikda Terekka, uning xalqini yangi podshoh’ Vasiliy İvanovich Shuyskiy (1606-1610 yy.)ga qasamёd qildirish uchun .boriladi. Lekin terekliklar yangi rus podshoh’ini tan olmaydilar, İ.D.Xoxlovni bwlsa qattiq dwpposlab, qamab qwyadilar. Malum vaqt wtib terkliklar İ.D.Xoxlovni soqchi qwshib Astraxanga jwnatib yuboradilar. Shu tariqa u Astraxanda etti yil, 1613 yilgacha qamoqda wtirdi. 1617 yili Astraxanda h’okimiyat ataman İ.V.Zarutskiy qwliga wtdi va u İ.D.Xoxlovni ozod qilib, Eronga shoh’ Abbos 1 (1587-1629/30 yy.) h’uzuriga elchi qilib yubordi. Ataman Zarutskiy shoh’dan pul, oziq-ovqat va askar bilan ёrdam berishini swradi va Moskvani egallagandan keyin Astraxanni unga inom qilajagini bildirdi. Shoh’ Abbos I boshda bunga kwndi va atamanga 12 tuman naqd pul va katta miqdorda oziq-ovqat yuborishini vada qildi. Lekin keyincha wz elchisi xoja Murtazodan ataman Zarutskiy isёni barbod bwlgani va toj-taxt Mixail Fёdorovich qwliga wtganini, Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov boshliq yangi elchilar kelgani h’aqidagi xabarni eshitgandan keyin, fikridan qaytdi. Shoh’ Rossiya elchilarini katta sovg’a-salomlar bilan qaytarib yubordi. Wshanda İ.D.Xoxlovga h’am ketishga ijozat berdi. Lekin, Vladimirga etganlarida podshoh’ning amri bilan uni tutib qoldilar. 1615 yilning iyul oyida, Astraxanda Zarutskiy isёni bartaraf qilingandan keyin, İ.D. Xoxlovning gunoh’idan kechdilar va uni qwyib yubordilar. İ.D.Xoxlovning taqdiri 1620 yilgacha qanday bwlgani bizsha malum emas. Eh’timol, shu davr ichida u Qozon h’okimi (voevodasi)ning xizmatida bwlgan. 1620-1622 yillari u podshoh’ning farmoni bilan Markaziy Osiёda, Buxoro va Xiva xonliklarida bwldi. 1622 yil 12 dekabr kuni Rossiyaga qaytgandan keyin İ.D.Xoxlov bir muncha vaqt Moskvada istiqomat qildi, 1623 yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat berildi h’amda voevoda Odoevskiyning xizmatida bwldi. Uni 1624 yilning 8 dekabrida yana Moskvaga chaqirib oldilar va Buxoro va Xiva xonliklari h’aqidagi malumotlarni tartibga solish h’aqida topshiriq oldi. İ.D.Xoxlovning h’aёtga oid swnggi malumot 1629 yilga tegishli. Wsha yili Eron elchisi Muh’ammad Silibek va Eronning savdo karvonini Qozondan Moskvagacha va Moskvadan Qozongacha kuzatib qwygan. İ.D.Xoxlovdan ikki muh’im h’ujjat; podshoh’ning maxsus topshirig’i (nakaz) va İ.D.Xoxlovning Buxoro va Xiva xonliklarining ah’voli h’aqida podshoh’ga ёzgan axboroti (Stateynıy spisok) qolgan. Birinchi h’ujjatda elchilik zimmasiga yuklatilgan vazifalar h’aqida swz boradi. Uning vazifasi eng avvalo, h’ar ikki xonlik h’ukmdorlarini Rossiya bilan dwstlashish, savdo va bordi-keldi aloqalarini wrnatishga kwndirish, xonlarni 213 Rossiya qudratli davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli mamlakatlar bilan yaxshi munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod qilish, h’ar ikkala xonlik wrtasidagi mavjud munosabatlar, xonliklarning Eron, Turkiya va Gruziya bilan munosabatlar qanday ekanligini aniqlash, tabiiy boyliklari va h’arbiy qudratini aniqlashdan iborat bwlgan. İ.D.Xoxlovning Elchilar mah’kamasi (Posolskiy prikaz)ga ёzgan axboroti (Stateynıy spisok)ga qaraganda, u wziga yuklatilgan vazifaning katta qismini bajargan. Masalan, İmomqulixon wz ixtiёridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy- badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qwlidagi asirlar xususida İmomqulixon elchiga «ularni qidirishga h’ozircha fursat ywq, xizmatkori (Toshkent h’okimi Tursunxon) isёnini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu iltimosini bajaramiz va topganlarimizni wzimiz yuboramiz», deb vada bergan. Har ikkila xonlikdagi ichki vaziyat h’aqida h’am Rossiya elchisi kwp malumotlar twplashga muvaffaq bwlgan. Elchining axborotida, masalan, quyidagilarni wqiymiz; «...(biz Buxoroda bwlgan paytda) Buxoro xoni bilan Toshkent h’okimi wrtasida urush boraёtgan edi. Xon unga qarshi wzining katta amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jwnatdi. Shulardan 10 ming navkarini Toshkent h’okimi urushda h’alok qildi. Shundan keyin İmomqulixonning shah’zodalari borib Tursun sultonning yigitlarini mag’lubiyatga uchratdilar. İkki wrtadagi urush h’ali bir ёqlik bwlgani ywq...» İmomqulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqt ichida wzaro urushlar va isёnlar tufayli Balx bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchiuni ikki marta borib kwrdi,-birinchi marta, Buxoroga kelgandan wn kun keyin, ikkinchi marta yurtiga qaytib ketishi, yani 1622 yil 3 avgust oldidan. İ.D.Xoxlovning axborotida wqiymiz; «Xon wsha vaqtlarda Samarqandda emas edi. İnisi Nadr h’uzuriga qochib borib turgan edi.» İmomqulixon Samarqandga İ.D.Xoxlov Buxoroga kelgandan bir h’afta wtgandan keyin, qaytib keldi. Lekin qattiq og’rib qoldi. Rus elchisi bilan muzokarani Nadr devonbegi olib bordi. Muzokaralarda kwtarilgan asosiy masala qalmoqlar, nwg’aylar, shuningdek rus asirlarini ozod qilish masalasi bwldi. Rus asirlari xususida Nadr devonbegi elchiga bueday javob berdi; «İmomqulixon sizga quyidashilarni aytishimni buyurdi. Boshqalarini inshoalloh’, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin qidirtirib topadi va yurtiga jwnatib yuboradi. Sizning podshoh’ingiz h’am shu tarzda ish tutib, qwlidagi İmomqulixonning odamlarini bwshatib yuborsin». Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ah’voli h’aqida h’am İ.D.Xoxlov muh’im malumotlar twplagan. Uning malumotlaridan malum bwlishicha, mamlakat wzaro urushlar iskanjasida qolgan, Balx, Toshkent va Samarqand ustida turgan noiblar markaziy h’ukumatga bwysunishdan bosh tortib, wzlarini mustaqil tutaёtganliklari natijasida Buxoro h’ukumati kuchsizlanib qolgan. Xiva xonligida h’am aynan shunday vaziyat h’ukm surar edi. Bu erda Arab Muh’ammadxon (1602-1623 yy.) bilan uning wg’illari Avanesh va İlbors wrtasida toj-taxt uchun kurash borardi. İ.D.Xoxlovning Elchilar mah’kamasiga ёzgan axborotida wqiymiz; «Urganch zaminida isёn boshlangan. Arabxonning wg’illari Avanesh va İlbors (otasini) tutib olib kwziga mil tortganlar. 214 Arabxonning boshqa wg’illari; Abulg’ozi bilan Sharif Sulton Buxoro xoni h’uzuriga qochib ketganlar». Rossiya elchisi Xiva xonligi h’ududlariga Ёyiq (Wrol) kazaklari va qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik xurujlari h’aqida muh’im malumotlar keltiradi. Bu h’aqda İ.D.Xoxlovning malumotnomasida mana bularni wqiymiz; «İvan Bovatda (Bog’otda) tutqinda turgan paytda Urganchga qarashli kwchmanchi xalq ustiga bosqinlar rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar, kwp odamlarni wldirdilar, kwplarini asir olib ketdilar...Urganch erlariga qalmoqlar h’am kwp bor bostirib kirib, kwplarini wldirgan». Rossiya elchis xabarnomasida Buxoro, Xiva shah’ar va qishloqlarining umumiy ah’voli h’aqida h’am muh’im malumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining swzlariga qaraganda, bunga tinimsiz wzaro urushlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va ёyiq kazaklarining tez-tez qilib turgan xurujlari sabab bwlgan. Malumotnomada bojxona twlovlari h’aqi İ.D.Xoxlovda qimmatli malumotlar uchratamiz. Bojxona h’aqi, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga wtgandagina emas, balki bir mamlakatning wzida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga wtganda h’am olingan. İkkinchidan, u naqd pul bilan h’am, mol bilan h’am twlangan. Masalan, h’ar bir yukdan 33 parcha mato h’ajmida boj olingan. Shuningdek, İ.D.Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron bilan bwlgan munosabatlari h’aqida h’am ayrim malumotlar twplagan. Masalan, uning xabarnomasida bunday gap bor; «İmomqulixonning, Balx xoni Nadr Muh’ammadning qizilboshlar podshoh’i shoh’ Abbos bilan aloqasi ёmon. Ular (bir-birlari bilan) urush h’olatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urush bwlaёtgani ywq. Tinchlik h’am wrnatilmagan. Urushning ywqligi sabab, shoh’ bilan Hindiston wrtasida (Qandah’or uchun) urush bormoqda». Buxoro va Balx xonlari bilan Hindiston wrtasida h’am munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi bwlmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharh’laydi; «Buxoro xoni İmomqulixon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr Muh’ammadxon bwlsa uni (Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshoh’i u bilan savdo aloqalarini wzdi, savdogarlarni Balx bilan Buxoroga yubormay qwydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi...» İ.D.Xoxlovning guvoh’lik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron wrtasidagi munosabatlar h’am wsha paytlarda yaxshi bwlmagan. U, masalan, ёzadi; «Urganchliklar shoh’ Abbos bilan yaxshi munosabatda emaslar. İvan (Xorazmda turgan) xonzoda İlbars qizilboshlarga qarashli Obivardga h’ujum qilgan, obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir qilib h’aydab ketgan...»
18.2.7. Aka-uka Pazuxinlar elchiligi twg’risida manbalar Aka-uka Pazuxinlar Markaziy Osiё xonliklarining umumiy ah’voli, xonliklarga, Eron va Hindistonga Astraxan orqali olib boradigan karvon ywli h’aqida keng malumot jamlaganlar. 215 Aka-uka Pazuxinlar kelib chiqishi aslzoda (dvoryan) avlodi. Katta Pazuxin – Boris Andreevich Pazuxin 1667-1673 yillari stolnik mansabida davlat xizmatida bwlgan va inisi Semёn İvanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan rossiya elchiligiga boshchilik qilgan. Oradan sakkiz wtgach, 1679 yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Ywlda isёnchi rus kazaklarining h’ujumiga duchor bwlgan va olishuv paytida wldirilgan. Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bwlgan) Buxoroga Ёyiq- qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron-Shemaxa va Boku orqali qaytishgan. Elchilar Buxoro va Xivada h’ammasi bwlib ikki yarim yil turganlar. Podshoh’ va elchilik mah’kamasi tarafidan berilgan h’ujjatlardan malum bwlishicha, Aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga quyidagi vazifalar qwyilgan; 1)h’ar ikki davlat; rossiya va Wrta Osiё xonliklari wrtasidagi dwstlik va savdo aloqalarini mustah’kamlash. Podshoh’ Aleksey Maxaylovich (1645-1676 yy.)ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga ywllagan maktubida wqiymiz; «...biz ota-bobolarimizning (ishlarini) wzaro dwstlik va izzat-h’urmatda bwlish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish h’aqidagi kwrsatmalarini esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga, bizning savdogarlarimiz Sizning mamlakatiningizga bemalol borib kelishlarini yaxshilaylik.» 2)Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saqlanib turgan rus asirlarini ozod qilishga h’arakat qilish. Elchilik mah’kamasi (Posolskiy prikaz) bergan ywriqnoma (Nakaz)da bunday deyiladi; «Buxoro, Balx va Urganchga qarashli erlarda saqlanaёtgan rus asirlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin. Shuni h’am aytish kerakki, elchilikka «Podshoh’ oliy h’azratlariga tegishli kishilarni, aslzoda (dvoryan va boyar)larning bolalarini qidirib topib ozod qilishga» aloh’ida etibor berish topshirildi. 3) Wrta Osiё xonliklarining ichki va xalqaro ah’volini, ulardan qaysilariga suyanish mumlinligini aniqlash. Xususan, Elchilik mah’kamasining ywriqnomasida (Nakazida) mana bunday gaplar bor; «(xonliklardan) qaysinisi kuchliroq va ishonchliroq bwlsa, wshanisi bilan aloqa wrnagish lozim. Boris va uning h’amroh’lari Buxoro, Balx va Urganchda bwlganlarida ularning xonlari h’ozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shoh’lari va Gruziya bilan qanday munosabatda ekanligini, kimlar bilan aloqasi ywqligini, shu kundarda Xorazm taxtida kim wtirganini h’ar qanday ywl bilan aniqdasinlar; Buxoro, Balx va Urganch xonlarining xazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni h’am aniqlasinlar». Moskva h’ukumati aka-uka Pazuxinlarga h’am Buxorodan Hindistonga olib boradigan qulay ywlni aniqlash vazifasini yuklagan edi. Ular bu vazifani bajarish uchun tarjimonlar Nikita Medvedev va Semёn İzmaylovlarni Balxga jwnatdilar. Ulardan faqat Nikita Medvedev Pazuxinlar h’uzuriga qaytib keldi va Balxdan Hindiston poytaxti Shoh’jah’onobodga olib boradigan ywl h’aqida malumot keltirdi. U bunday deb ёzgan; «Hindistonga olib boradigan ywl Balxdan ah’oli yashab turgan qishloqlar oraqali wtadi. Ywlda h’ech qanday odobsizlik, talon-taroj va boj olish degan narsalar ywq». Tarjimon 216 Shoh’jah’onobodga ywl Xinjon, Parvon, Kobul, Peshovar orqali wtishini aytgan. Yana u ёzgan; «Xinjon bilan Parvon oralig’ida Hind tog’lari (Hindikush) ёtadi. Twg’ri ywldan, tog’ orqali borilganda masofa olti kunlik, tog’ni aylanib borilganda –twrt h’aftalik ywl». İkkinchi tarjimon Semёn İzmaylov Kobulda qolgan edi. Aka-uka Pazuxinlarning malumotnomasida Wrta Osiё xonliklarining iqtisodiy ah’voli h’aqida quyidagilar keltiriladi. Zaminining boyligiga qaramay, g’alla kam etishtirilishi va shu sababdan g’alla tanqisligi mavjudligi aytiladi; «Buxoro, Balx va Xivada g’alla kam ekiladi. G’allasi yil sayin kamayib boraёtir». Shuning bilan bir qatorda, xonliklarda pilla etishtirish yaxshi ywlga qwyilgani va ipakni h’atto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotilaёtganini malum qiladi. Chunki, elchilikka Osiё ipagi savdosini Rossiyaga burib yuborish xususida maxsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Ywriqnoma»da bu twg’risida «Buxoro va boshqa shah’arlarida xom ipak etishtiriladi. Uni Eron va Turkiya orqali Gkrmaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib bormaydilar». Shu sababdan aka-uka Pzuxinlarga xom ipak ishlab chiqaruvchilar va bu maxsulot bilan savdo qiluvchilarni qanday bwlmasin, «maxsulotni Astraxan va Moskvaga olib borishga kwndirsin», deyilgan. Xonliklardagi iqtisodiy ah’vol xususida berilgan axborotlar ichida mana bu malumot h’am wta muh’imdir; «Xonning xazinasi g’arib, chunki h’amma qishloqlardan undiriladigan xiroj h’arbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun (tanh’o) taqsimlab berilgan». Boshqa swz bilan aytganda, soliqlardan keladigan daromad kamayib ketgan. Aka-uka Pazuxinlar Wrta Osiё xonliklaridagi mavjud h’arbiy-siёsiy ah’vol h’aqida h’am muh’im malumotlarni twplaganlar. Elchilik mah’kamasiga (Posllskiy prikazga) berilgan axborotdan malum bwlishicha, Buxoro bilan Balx xonlari wrtasidagi ziddiyatlar nih’oyatda kuchayib ketgan. Elchilar kelgan 1669 yili Balx xoni Subh’onqulixon Buxoroga itoat etmay qwygan va mamlakatning mustaqilligini elon qilgan edi. Natijada ikki wrtada urush xavfi tug’ildi. Subh’onqulixon darёning swl qirg’og’ida katta qwshin twpladi. Abdulazizixon h’am shunday qildi. Amurdarёning wng soh’iliga qwshin yubordi va xon wrdasini Buxorodan Qarshiga kwchirtirdi. Balx xoniga qarshi Xiva xoni bilan ittifoq tuzdi. Anushaxon (taxm.1663-1687 yy.) 1670 yili katta qwshin bilan Balx ostonasida paydo bwldi va Balxga qarashli barcha qishloqlarni talon-taroj qildi. Wshanda Abdulazizxon h’am, Subh’onqulixon h’am qwshin bilan darё ёqasida bir yarim yildan ortiq turdilar, lekin darёdan wtishga botina olmadilar. Axborotda (Stateynıy spisok) Wrta Osiё xonliklarining, xususan, Buxoro xonligining, mamuriy va davlat tuzilishi h’aqida h’am diqqatga sazovor malumotlar keltirilgan. Unda, xususan, yuqori mansabda turgan amaldorlar, masalan otaliq, devonbegi, meh’tar, parvonachi, dodxoh’, yasovul, bakovul, twpchiboshi, dorug’a va ularning vazifalari va mavqei h’aqida muh’im malumotlar keltirilgan. Masalan, dorug’a bilan meh’targa elchilarni zarur oziq- ovqat, ot-ulov, em-xashak bilan taxminlash vazifasi yuklatilgan. Devonbegi «otaliqdan keyin turgan va elchilarni, ular wzi bilan olib kelgan maktublar (va
217 sovg’a-salomlarni) qabul qilgan», «twpchiboshilar esa zambaraklar va piёda askarlarga boshchilik qilgan». Axborotnomada wzbek xonlari saroymda amalda bwlgan qabul marosimlari h’aqida h’am malumotlar keltiriladi. Unda, xususan, bueday dkymladi; «(Ark) darvozasi oldida Boris va uning h’amroh’larini Malaybek (twpchiboshi) kutib oldi. Boris va uning h’amroh’lari (twpchiboshi olib kelgan) otlarga mindilar. Podshoh’ qasriga etganda ularni otdan tushirdilar, chunki podshoh’ qasriga otliq kirish man etilgan. Borisning wng tarafiga Buxoroning atoqli zotlari, xon avlodidan bwlgan xoda va xonning yaqin mulozimlari, chap tarafda, katta amir (boyarin) xonning yaqin mulozimlari va boshqa lavozimdagi mansabdorlar, (umuman) 100 dan ortiq kishi joy oldilar...Abdulazizixonning wng tarafidan xojalar, ruh’oniylar va ulamolar wrin oldilar. Xonning oldiga uning qilichi, wq-ёyi va qalqoni qwyilgan edi. Uning orqasida 12 nafar nayza va qilich kwtargan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 200dan ortiq yasovul (va qwriqchilar) tik turar edilar...» Aka-uka Pazuxinlarga berilgan yana bir muh’im topshiriq -Wrta Osiё xonliklarida tutqinlikda bwlgan rus asirlarini aniqlash va ularni ozod qilishdan iborat edi. Pazuxinlar ba masalada h’am bazi ishlarni amalga oshirdilar, xususan Buxoro, Balx va Xiva xonlarining shaxsiy xwjaliklarida 3000 dan ortiq rus asiri meh’nat qilaёtganini aniqladilar. Shundan 22 nafarini 685 swm oltin h’isobida twlab ozod qilishga muvaffaq bwldilar. Axborotnomada kwrsatilishicha, Pazuxinlar badavlat kishilarning qwlidagi rus asirlari sonini aniqlay olmaganlar. Rus elchisi Elchilar mah’kamasiga (posolmkiy prikazga) taqdim qilgan «Xabarnoma»da xususan mana bularni wqiymiz; «Buxorolik mansabdorlar qwlida, shah’arda va uluslarda ularni aniqlash mumkin bwlmadi. Qishloqlardan kelib turgan odamlarning swzlariga qaraganda, ular kwp.» Qulga aylantirilgan rus asirlari asli Qozon, Ufa, Simbir uezdidan va Volga bwyi qishloqlaridan bwlganlar va boshqirda h’amda qalmoq bosqinchilari ularni tutib Astraxanga olib borib xivaliklarga pullab turganlar. Aka-uka Pazuxinlarning mana bu guvoh’liklari h’am diqqatga molikdir; («boshqird va qalmoq bosqinchilaridan» ularni) xivaliklar sotib olar ekanlar. Ular maxsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus yurtlariga), qalmoq va boshqird uluslariga borar, bazi h’ollarda u erlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt turib qolardilar. Swng rus asirlarini olib wz yurtlariga h’aydab borardilar. Boris va uning h’amroh’lari Xivaga boraёtganlarida qalmoq udusidan rus asirlarini h’aydab kelaёtgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga h’aydab kelinaёtgan) asirlarning soni 200, balki undan ortiqroq edi. Ularning h’ar birini 40 ёki undan sal ortiqroq swmga sotib olardilar. Ularning kwpchiligini Eron va Hindistonga olib borib sotar edilar».
18.2.8. V.A. Daudov va Muh’ammad Yusuf elchiligi twg’risida manbalar Vasiliy Aleksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bwlib, 1653 yili Qozonda xristianlikni qabul qilgan, Rossiya davlatining xizmatiga kirgan h’am
218 stolnik va voevoda lavozimida xizmat qilgan116. Muh’ammad Yusuf esa asli musulmon (tatar). U h’am ruslarning xizmatida bwlgan. Avvalo shuni aloh’ida aytib wtish kerakki, h’ar ikkala elchi – V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov Buxorogacha yuirga borishgan bwlsalar-da, elchilar mah’kamasidan aloh’ida-aloh’ida topshiriq olganga wxshaydilar, chunki V.A.Daudov va M.Yu.Qosimovga berilgan ywriqnoma (nakaz) bizgacha etib kelmagan. U 1800 yilgacha Rossiya tashqi ishlar mah’kamasining arxivida saqlanar edi. 1806 yili wtkazilgan tekshirish paytida u turgan joyidan topilmagan. Shu sababdan V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarini aniq bilmaymiz. Buni V.A.Daudovning elchilik mah’kamasidan olgan ywriqnomasi (nakaz)dan taxminan bilib olish mumkin. Ular quyidagilar: 1.Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva h’ukumati bilan diplomatik aloqalarini rivojlantirishga xoh’ishi bormi-ywqmi, shuni aniqlash; 2.Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod qilish; 3.İkki davlat, Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari wrtasidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini taminlash uchun Kaspiy dengizining kun chiqish tarafida, dengiz soh’ilidagi Saratosh tepaligida kemalar twxtaydigan bandargoh’ qurishga Xiva xonining roziligini olish; 4.Amudarёning boshi va wzani, darё soh’ilida istiqomat qilib turgan xalqlar, ularning mashg’uloti va turmush tarzi h’aqida malumot twplash; 5.Buxorodan Hindistonga olib boradigan ywllar, Hindiston h’ukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqalarini wrnatishga xoh’ishi bor-ywqligini M.Yu.Qosimovga berilgan topshiriqda aniqlash. Elchilik Buxoro va Xivada, ywlga ketgan vaqtni qwshib olaganda, Buxoroda 1675 yilning 15 mayidan – 1676 yil 2 oktyabrigacha bwlgan. Elchilik Buxoroga 1676 yil 20 yanvar kuni kelib tushgandan keyin M.Yu.Qosimov wz vazifasini ado etish uchun Hindistonga jwnab ketdi. Garchi V.A.Daudov va M.Yu.Qosimov elchiligining h’isoboti («Stateynıy spisok») 1800 yildan keyin ywqolgan bwlsa-da, tadqiqotchilar N.Selifontov, V.V.Bartold va A.B.Pankov asarlaridan (Ocherk slujebnoy deyatelnosti i domashnoy jizni stolnika i voevodı XU111 stoletiya Vasiliya Aleksandrovicha Daudova. Letopis zanyatiy Arxeograficheskoy komissii, vıp.5, SPb.,1871, s.1- 41; V.V.Bartold, İstoriya izucheniya Vostoka v Evrope i Rossii, soch.T.1X,-M.: 1977,s.372; A.B.Pankov. K istorii torgovli Sredney Azii s Rossiey v 1675-1725 g.g.,-Tashkent: 1926) madum bwlishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo-diplomatik munosabatlarini rivojlantirishga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va shunga h’arakat qilganlar. Tez orada Kaspiy dengizi soh’ilida Qarag’an bandargoh’ining qurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni wz xwjaligida xizmat qilib turgan rus asarlaridan 38 tasini ozod qilganligi h’am yuqorida bildirilgan fikrga dalil bwla oladi. Xiva xoni Anushaxon bir tarafdan turkmanlar bilan qalmoqlar va qozoqlarning tez-tez Xiva h’ududlariga qilib turgan talonchilik yurishlari,
116 Автобиография В.А.Даудова/Русский архив, год 27, 1889, кн.2, с.5-20. 219 ikkinchi tarafdan Buxoro va Xiva wrtasidagi ziddiyatlar natijasida Rossiyaning iqtisodiy va h’arbiy ёrdamiga mutoj edi. V.A.Daudovga Buxorodan qaytishida Xivada Anushaxon otalig’i mana bu gaplarni aytgan: «Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yaqinda podshoh’ oliy h’azratlari ulug’ knyaz Aleksey Mixaylovich dwstlik va h’amkorlik munosabatlarini davom etishi va h’ar ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi qilib turishi (zarurligi) h’aqida maktub oldilar. (Wz navbatida) Xiva xoni h’am podshoh’ oliy h’azratlari ulug’ knyaz bilan shunday aloqalarni avvalgidan h’am ziёda bwlishini istaydilar». M.Yu.Qosimov elchiligiga kelsak, unga Buxorodan Hindistonga olib boradiganywllar va Hindiston podshosi Avrangzeb (1658-1707 yy.)ning Rossiya bilan diplomatik aloqalarni wrnatishga mayli bormi-ywqmi ekanligini aniqlab kelish topshirilgan edi. Shuning uchun h’am u Buxoroga kelganlaridan kwp vaqt wtmay, Hindistonga jwnab ketdi. M.Yu.Qosimov faqat Kobulgacha bordi. «Shoh’ (Avrangzeb) ulug’ podshoh’ bilan dwstona aloqalar wrnatishni istamagani» uchun orqaga qaytishga majbur bwldi va 1677 yili Moskvaga qaytib keldi.
18.2.9.Florio Benevini elchiligi twg’risida manbalar Sharqqa katta h’arbiy kuch yuborish va uni qurol vositasi bilan egallash h’arakati Pёtr I (1682-1725 yy.) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pёtr I Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni mukammal qurollangan 5000 askar bilan Xivaga, uni Rossiya h’omiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib borish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalg’itib, Xiva xonligini kuch bilan bwysundirishga qaratilgan h’arakat edi. Lekin Pёtr I maqsadiga erisha olmadi. Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sherg’ozixon (1715-1728 yy.) Rossiya podshosining asl niyatini wz vaqtida payqadi va A.Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini daf qildi. Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bwysundirish payti kelmaganligini, uni osonlikcha bwysundirish mumkin emasligini, ularni h’ali kwp wrganish zarurligini angladi. Rossiya elchilik mah’kamasining masul xodimi Florio Benevini elchiligi shunday maqsad bilan Wrta Osiёga yuborildi. Shuni h’am aytish kerakki, Buxoro va Xivada A.Bekovich-Cherkasskiy voqeasidan keyin Pёtr I Wrta Osiёga katta qwshin yuboradi, degan xavf-xatar tug’ilgan edi. Shuning uchun bwlsa kerak, Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan dwstona va savdo-sotiq aloqalarini wrnatish istagini bildirdi. Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul kuni Pёtr I tarafidan tasdiqlangan qwllanmada elchiga quyidagi topshiriqlar berilgan: 1) Florio Benevini Buxoro xoni h’uzuriga podsho h’azratlarining elchisi sifatida boradi. Shu h’aqda uning qwliga podsho h’azratlarining Buxoro xoni nomiga ёzilgan maktubi topshirildi. Elchi Peterburgdan Moskvaga qaytib borishi h’amono Astraxanga jwnab ketadi. Astraxandan Buxorogacha Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi.
220 2) Florio Benevini Abulfayzxonning elchisiga ywlda wzini tanitmaydi. Ywlda, ayniqsa Buxoro xonligi h’ududlaridan wtaёtganda, h’amma erlarni, xususan bandargoh’lar, qalalar va shah’arlarni diqqat bilan kwzdan kechirib boradi. 3) Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshqa davlatlarning elchilari qatorida zwr h’urmat va eh’tirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho h’azrati oliylari u bilan dwstlik va savdo-sotiq aloqalarini ilgaridan h’am ziёda bwlishini istaёtganini xonga malum qilsin. 4) Buxoroda bwlganida, qanday bwlmasin, Buxoro xonligi qalalari, qwshini, otliq va piёda askarlarining umumiy soni, ularning qurol-aslah’alari va qancha zambaragi borligini, qwshinidagi umumiy ah’vol, qallarning qwriqlanishini bilib olsin. 5)Abulfayzxonning Eron shoh’i va Xiva xonlari bilan munosabati qay darajada ekanligini aniqlasin. Xiva xoniga qarshi h’arbiy ittifoq tuzish taklif etilsin. 6) Buxoroda qanday tovarlar ishlab chiqariladi va udar qaerlarga olib borib sotiladi? Buxoroga dengiz ёki quruqlikdan qaysi ywl bilan borish mumkin? Buxoroda qaysi rus tovarlariga eh’tiёj katta? Rossiya bilan savdo-sotiqni kuchaytirish mumkinmi? Mana shu masalalarni aniqlasin. 7) Amudarёda oltin bormi? Buxoro xonini qwriqlash uchun necha yuz gvardiyachi, ёki qwshin yuborilsa, xon bunga rozi bwladimi? Shuni h’am aniqlasin. Har ikkila elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib kelaёtgan elchisi va Florio Benevini 1721 yil 6 noyayurda Buxoroga etib oldilar. Florio Benevini va uning h’amroh’larini Buxoroga 10 verst117 qolganda ywl ustida Buxoro twpchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil, 1721 yil 6 noyabridan to 1725 yil 8 apreligacha turdi va podshoning yuqoridagi topshiriqlari bwyicha qimmatli malumotlar twpladi. Ularning eng muh’imlarini quyida keltirildi. Buxoro va xalqining qurol-aslah’alari h’aqida Florio Benevinining wz h’ukumatiga bergan malumotnoma (relyatsiya)sida shular ёzilgan: «(Qalasi) yarim vayron bwlgan xandaq bilan wralgan. Shah’arda loydan qurilgan 15 ming h’ovli-joy mavjud. Shah’ar markazida pishiq g’ishtdan qurilgan baland minorali xon saroyi va madrasalar joylashgan. Juda kam wzbekda miltiq bor. Ular asosan wq-ёy va nayza bilan qurollangan. Shah’arda h’ammasi bwlib 15 nafar zambarak bor. Lekin, ularning faqat bittasidan bayram kunlarida otish mumkin». Malumotnomada Buxorodagi rus asirlari h’aqida h’am malumot bor. «Buxoroda,-deb aytiladi bu h’ujjatda,-xon va boshqa wzbeklar qwlida 250 ga yaqin asir bor...Ularning umumiy soni 1000 ga etadi. Aytishlaricha, ularning soni Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 ga etadi» Mamlakatning er osti va er usti boyliklari h’aqida turli vaqtlarda jwnatilgan malumotnomalarda (Florio Benevini Buxoroda twplagan
117 Верста – масофа ўлчови, 1,6 км.га тенг бўлган. 221 malumotlarini qwlda saqlashdan qwrqib odamlari orqali Moskva va Peterburgga jwnatib turgan) quyidagilarni wqiymiz: «Amudarёning bosh qismida oltin ywq. Lekin unga Kwkcha darёsi kelib qwshilgan joyda qumloq erlarda oltin bor, chunki Kwkcha darёsi oltin va boshqa rudalarga boy tog’lardan boshlanadi. Kwkchaning boshlanish qismida, xususan ёz faslida mah’alliy ah’oli katta-katta oltin parchalarini topib oladilar.» «Badaxshondan tashqari, oltin, kumush, achchiqtosh, qwrg’oshin, oliy navoi temir konlari Samarqand va Buxoroda h’am bor». «(Yuqorida) tilga olingan Sirdarёda oltin topsa bwladi. Lekin Andijonda va marg’ilonda kwproq. Boshqa erlardagilar h’aqida choparimiz (Nikolay Miner) aniq qilib aytib beradi. Sirdarё soh’illarida qumdan topilgan oltin parchasini undan berib yuboroqdaman». «Wsha darёda (Sirdarёda) oltin bor. (Tevarak atrofdagi) tog’larda, xususan Koshg’arda, Marg’ilonda, Andijonda va Toshkentda h’am bor. Har h’olda biz shunday deb egitdik». F.Benevinining mana bu malumoti h’am muh’im: «Badaxshon tog’laridagi oltin, lal va zah’ar mwh’ra konlarining barchasi mah’alliy beklarning qwlida». F.Benevini Buxoroning XVIII asrning birinchi choragidagi ichki va xalqaro ah’voli h’aqida wta muh’im malumotlar twplagan. Uning wz h’ukumatiga yuborgan malumotnoma (relyatsiya)sida bu h’aqda mana bularni wqish mumkin: «Uni (kamerdiner N.Minerni) savdogar qiёfasida, mol bilan, Balx va Badaxshonga jwnatgan edim. Va ulardan wtib Loh’urgacha borishni buyurgan edim. Lekin ywlda talonchilar kwpligidan Balxdan orqaga qaytdi». «Wsha Badaxshon va Balx mamlakatlari mustaqil bwlib olganlar. U ёki bu xonning qwl ostida. Lekin xonlarini tez-tez almagtirib turadilar». «...Beklarning wzboshimchaligi tufayli butun mamlakat isёn va tug’ёnlar iskanjasida qolgan». «Xususan poytaxt shah’ar tws-twpalonlar va isёnlar dastidan og’ir ah’volda qolgan. Ayniqsa, İbroh’imbiy kenagas isёni tufayli Abulfayzxon shah’arni tashlab chiqishga majbur bwlgan, swng wg’li bilan birlashib, Buxoro va uning atrofini talon-toroj qilib katta zarar etkazdi». «Shah’ar oziq-ovqat va em-xashak xususida shu qadar g’arib bwlib qoldiki, oddiy xalq tirikchilik deb wz bolalarini sotdi, kwp odam wlib ketdi, mol-qwyi va ot-tuyalari qirilib ketdi». Buxoro xonligidagi tarqoqlik XVIII asrning boshlarida shu darajada kuchaygan ediki, masalan, Farg’ona vodiysi va Samarqand Buxorodan ajralib chiqib, Qwqon xonligi (1709-1876 yy.) va Rajabxon boshliq Samarqand bekligi tashkil topdi. Xususan, Samarqand bekligining tashkil topishi h’aqida F.Benevinining 1723 yil 4 mart kuni yuborgan maxfiy axborotida bunday deyilgan: «...sobiq (Buxoro) otalig’i İbroh’imbiy Samarqand ustiga yurdi va uni egalladi. Shundan keyin boshqalar bilan qwshilib, xon avlodidan bwlgan Sharg’ozixonni Rajabxon nomi bilan (Samarqand) taxtiga wtqazdi va uni wziga kuёv qilib oldi. Wzi esa otaliq lavozimini egalladi».
222 Bir fursat vaqt wtib, Rajabxon maxfiy tarzda F.Benevini bilan aloqa bog’ladi. U rus elchisidan h’aqiqatan h’am Rossiya A.Bekovich- Cherkasskiyning qasdini olmoq uchun Xiva ustiga yurishga ah’d qilgan- qilmaganligini bilmoqchi bwldi. Bu h’aqda Xivaning wida h’am gap-swzlar yurar edi. 1723 yili Shkrg’ozixonning wzi qalmoq xoni Ayuqdan «ruslar Saratovda askar twplaёtibdilar va balki 1724 yilning bah’orida Xiva ustiga yursalar kerak» degan gapni eshitgan edi. Shundan keyin, Shkrg’ozixonni Orol wzbeklari ruslar Xiva ustiga boshlab kelmasmikan, muqobil beklar uni taxtdan tushirib, saltanat tepasiga Temur sultonni wtqizmasmikan, degan shubh’a bosdi. XVIII asrning boshlarida Buxoro bilan Xiva wrtasidagi munosabatlar birmuncha og’irlashgan edi. Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjwy va h’atto Samarqand h’ududlarini talon-taroj qilishlari asosiy sabab bwldi. 1721 yilga kelib ikki wrtada urush chiqish zavfi yaqqol kwzga tashlanib qoldi. F.Benevinining 1721 yil 25 may kuni Moskvaga ywllagan xabarida masalan, quyidagilarni wqiymz: «Xiva xoni h’aqiqatan h’am buxoroliklar bilan urushmoqchi. Shunga tayёrgarlik kwrmoqda. Lekin, katta beklari bunga ywl bermay turibdilar. Ular h’atto Sherg’ozixonni taxtdan tushirib, 15 yildan beri Buxoro xoni h’uzurida kun kechiraёtgan Musaxonni taxtga wtqizmoqchi bwlmoqdalar. Shu h’aqda Xivaning katta beklari Buxoro xoni bilan bordi-keldi qilib turibdilar». F.Benevini Xivaning wzi h’am notinch bwlib, ikki yirik arbob Sherg’ozixon bilan Temur sulton wrtasida h’okimiyat uchun kurash boraёtgani va Rossiya Temur sultonni qwllab-quvvatlasa foydali bwlishini aytdi. «Agar Sherg’ozixon ywqotilsa,-deb ёzadi F.Benevini,-bu erda tinchlik wrnatiladi, h’amma ywllar ochiq bwladi». F.Benevini twplagan malumotlar Rossiya h’ukumati, uning tashqi siёsati uchun kelajakda qwl kelib qoldi.
18.2.10. Mitropolit Xrisanfning esdaliklari Xrisanf asli grek, venetsiyalik aslzoda dvoryanlardan, Afina yaqinida joylashgan Yangi Pator cherkovining mitropoliti bwlib xizmat qilgan. Haqiqiy ismi sharifi Kontaripi. 1724 yili muqaddas patriarx Samuel tarafidan İstanbul atrofida joylashgan Xiroti nisan cherkoviga mitropolit etib tayinlangan. Podshoning tazyiqi oqibatida1784 yili İstanbulga ketib qoldi. Kwa vaqt wtmay, Xrisanf Livon ordeniga qarashli cherkovlar bilan tanishish maqsadida Shom- Suriyaga, u erdan Xalab-Aleppoga bordi. Wsha erda ingliz savdogarlari bilan tanishib qoladi va ular bilan birga Frot-Evfrat darёsi bilan Fors qwltig’iga bordi va u erda kemaga tushib, Maskat orqali Hindistonning Surat bandargoh’iga kelib tushdi. Swng Hindiston, Kashmir, Kobul, Balx va Samarqand orqali Buxoroga bordi. Xrisanf Wrta Osiёning bir qancha shah’arlarida bwldi, bir yil Xivada turdi. Swng 1792 yili Ashtarxonga bordi va bir fursat wsha erda istiqomat qildi. Keng malumotli va kuzatuvchan bu odam tez orada Astraxanda kwplarning diqqatini wziga tortdi. Ashtarxan episkopi uning h’aqida muqaddas sinodga axborot yuboradi. Swng Xrisanf Moskvaga chaqirtiriladi. Muqaddas Sinod uni h’ar taraflama tekshirib kwrib va keng malumotli odam ekanligiga ishonch h’osil 223 qilgandan keyin, Xrisanfni Kavkaz wlkasiga, uni batafsil wrganish uchun yubordi. Swng, 1796 yilning boshida, Ryazan, Tambov va Kavkaz wlkalarining general gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy h’azratlarining amri bilan Xrisanfni Peterburgga, Nevskiy monastriga mitropolit Gavriil h’uzuriga jwnatib yuboradi. Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chaqirilishi, uni yaxshi bilgan sharqshunos V.V.Grigorevning fikricha, Rossiyaning yaqin orada Eronga bostirib kirish rejalari bilan bog’liq bwlsa kerak. Rus h’arbiy ekspeditsiyasining rah’bari Valeriyan Zubovga sayёh’ning Eron va Wrta Osiё h’aqidagi keng bilimi kerak bwlib qolgan. Oradan bir yil wtgach,1797 yili Xrisanf muqaddas Sinodning farmoni bilan Ekatrinoslav eparxiyasiga xizmatga jwnatildi. 1798 yilning 20 yanvarida Mitropolit Xrisanf Feodossiyaga jwnab ketdi. Uning keyingi h’aёti va faoliyati h’aqida boshqa malumotga ega emasmiz. Mitropolit Xrisanfning Wrta Osiёga qilgan saёh’ati kundaligi bir paytlar rus h’arbiy ekspeditsiyasiga boshchilik qilgan shraf Valeriyan Zubov qwlida bwlgan. Kundalik, bazi shah’ar va viloyatlar wrtisidagi masofa, ah’olisining umumiy soni h’aqidagi noaniqliklarni h’isobga olmaganda, katta qimmatga ega. Unda mamlakatning iqtisodiy va siёsiy ah’voli, xalqining turmush sharoiti, etiqodi h’aqida, shuningdek, Wrta Osiёda istiqomat qilib turgan ous va eronlik asirlarning ah’voli h’aqidagiqisqa, lekin wta muh’im malumotlarni uchratish mumkin. Masalan, Buxoro xonligining yirik shah’arlaridan Samarqand, Buxoro va Balx h’amda Xorazmning XVII-XIX asrlardagi poytaxti Xiva h’aqida Xrisanf mana bularni ёzadi: Samarqand h’aqida: «Samarqand shu kunlarda deyarli bwsh qolgan. Uni egallab olgan bah’aybat mah’luq samarqandlik noib (Rajabxon) uni ilgarigidek obod qilish uchun qanchalik urinmasin, meh’nati zoe ketdi. Eshitishimcha, uning tevarak atrofdaridagi tog’larda konlar bor, tabiati ёqimli...Tevarak atrofida h’am wzbeklar istiqomat qiladilar». Buxoro h’aqida: «Buxoro – twq shah’ar. Unda savdogarlar va boshqa (boy-badavlat) odamlar kwp. U asosan kumush,oltin, marvarid va qimmatbah’o toshlarga boy. Xon tez-tez Balx va mashh’ad ustiga talon-taroj yurishlari uyushtirib turadi. Buxoroliklar jon-jah’d bilan jang qiladilar». Balx h’aqida: «Balx viloyati h’aqida gapirmasam guonh’i azim bwladi. Agar Buxoro h’ukmdorlari tez-tez h’ujum uyushtirib, uni talon-taroj qilmaganlarida u obod, qudratli va boy viloyat bwlur edi. Nodirshoh’ vafot etgandan beri shu vaqtgacha afg’on podsholari qwlida. Uning qalasi chor tarafdan (suv yuilan twldirilgan xandaq bilan wralgan) tepalikda joylashgan. Balx ataluvchi katta qalasi bor. Qala h’ozirgacha mustaqil. Ah’madshoh’dan boshqa h’ech kimga bwysunmaydi. Devorlari pishiq g’ishtdan...» Buxoro xonligining mineral boyliklari h’aqida Xrisanf quyidagi malumotlarni keltiradi: «Buxoro bilan Balx wrtasida baland bir tog’ bor. Unda qizil tusli marmar (parchalari)ga wxshash tusdagi tuz konlari mavjud. Wsha viloyatda shunday tog’lar h’am mavjudki, ularda h’ar turli madan konlari bor. 224 Bu tog’larda wzbeklarning qwng’irot qavmi istiqomat qiladi. Bu tog’lar shimolda Samarqandgacha, sharqda Badaxshongacha chwzilgan. Buxoroda istiqomat qilib turgan asarlar h’aqida mana bu malumot keltirilgan: «Buxoroda kwp rus asirlari bor, eronliklardan 6000ga yaqin asir bor. Ular xwjayinlariga qarshi qwzg’olon kwtarish darajasiga etishgan». Xiva shah’ri h’aqida wqiymiz: «Erli ah’oli ikki toifadan: mah’alliy kotliklar (Xrisanf ularni Kiditı deb ataydi) va boshqa erlardan kwchib kelgan qwng’irotlardan tashkil topgan. Ular Kotdan chiqqan vazir wldirilgandan beri wzaro ёvlashib keladilar. Kotliklar 5000 ga yaqin xonadondan iborat. Ular wta kek saqlovchi xalq. Kotliklarning tayёr qwshini ywq. (Zarur bwlib qolganda) kelishib odam ёllaydilar. Oyiga kimga wn swm, kimga bir swm beradilar. Aytishlaricha, xivaliklarning h’arbiy kuchi 20 000 kishini tashkil qilar emish. Lekin bu gap twg’ri emas, masalan, wtgan yili, men wsha erda ekanligimda Avazbiy İnoqning118 topshirig’i bilan ah’olini h’isob-kitob qilganlarida, mamlakatda h’ammasi bwlib 3000 zrnadon borligi aniqlangan. Lekin h’ukmdorga yaxshi kwrinish uchun (qwshin sonini) 20 000 kishidan iborat deb aytadilar. Qwng’irotlilar jah’ldor xalq. Boshliqlari boy-badavlat kishilar,oddiy xalq esa qashshoq... Xivaliklarning kwpchiligi Astraxan va Buxoro bilan savdo- sotiq olib boradi. Kotliklar kelgindilar (qwng’irotliklar)dan qutilish uchun Rossiya bilan ittifoq tuzishni xoh’laydilar, lekin (ruslarning urush ochmoqchi bwlib turgani h’aqida) tarqalgan xabarning oqibatidan qwrqar edilar. Mingqishloq turkmanlari h’am shuni istar edilar, lekin qozoqlar xavfidan qwrqardilar». Bunday dalil va malumotlarni mitropolit Xrisanfning xotrotlarida kwp uchratish mumkin. XVIII asrning 70-yillaridan boshlab Rossiya h’ukumati Wrta Osiё xonliklari va Qozog’istonning siёsiy, iqtisodiy va xalqaro ah’volini, xususan wsha mamlakatlarga olib boradigan ywllarni wrganishda keng malumotli va zeh’n-idrokli h’arbiylardan h’am kwproq foydalana boshladi. Ular Rossiya h’ukumatiga bu h’aqda wta muh’im malumotlar twplab berdilar. Ana shunday h’arbiy mutaxassislardan ayrimlari va ular twplagan malumotlarga qisqacha twxtalib wtamiz.
18.2.11. Filipp Nazarovning esdaliklari Filipp Nazarovning h’aёtiga oid malumotlar juda kam, 1789 yili Omsk shah’rida Osiё bilim yurtini tugatib, 1804 yili Tobolsk guberniyasidagi İrtish chizig’idagi Charlakovsk chegara postiga tarjimon bwlib xizmatga kirgan. Undan keyin xizmat yuzasidan boshqa chegara punktlariga h’am borib ishlagan. Qwqonga jwnab ketishi (1813 yil) oldidan «Aloh’ida Sibir polki»da tarjimon bwlib h’izmat qilgan. 1813 yili G’arbiy Sibir general-gubernatori Glazemanning maxsus topshirig’i bilan Peterburgdan yurtiga qaytishda ywlda, Petropavlovsk (Shimoliy Qozog’iston)da wldirilgan Qwqon xonining elchisi bilan bog’liq janjalni tinchitish uchun Qwqonga yuborildi. Shu bilan birga uning xotira ёzuvlaridan
118 Қўнғиротлар сулоласидан, ҳукмронлик йиллари аниқ эмас. 225 malum bwlishicha, unga Qwqonga Sibir orqali olib boriladigan ywllar, ywl ustidagi shah’ar va qishloqlar, xonlikning iqtisodiy va siёsiy ah’voli, uning mudlfaa saloh’iyatini kuzatish h’am yuklatilgan. Filipp Nazarov Qwqonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga qwshilib, 1813 yil 16 may kuni jwnab ketdi. Karvon Qozog’iston chwllari va Janubiy Qozog’istondagi Suzoq va Chimkat orqali Toshkentga, undan 1813 yil oktyabr oyi boshlarida Qwqonga kirib bordi. U Qwqonda bir yil atrofida turdi va 1814 yilning avgust oyida, Qwqon xoni Umarxon (1810-1822 yy.)ning elchisi bilan birga Petropavlovsk shah’riga qaytib ketdi. Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qwqondan tashqari, Marg’ilon, Andijon, Namangan, Yangiqurg’on va Xwjand shah’arlarida bwldi va bu shah’arlar, ularning xalqi h’amda mashg’uloti h’aqida qimmatli malumotlar twpladi. Bulardan ayrimlarini namuna sifatida keltiramiz: «Qwqon katta va ah’olisi kwp shah’ar. Unda 400 ga yaqin masjid bor. Tekislikda joylashgan, xon saroyidan boshqa mustah’kam biron imorati ywq. Tevarak atrofi obod qishloqlar, buloqlarga mwl jilg’a va ekinzorlar bilan wralgan. Zamini tuzli, kwchalari tor. Erga kwproq paxta ekiladi.Uylari guvala va loydan qurilgan. Shah’ar wrtasida toshdan bunёd etilgan uchta bozor bor. Bozorlarda savdo h’aftasiga ikki marta bwladi. Xon saroyi oldida arg’umoqlari uchun pishiq g’ishtdan qurilgan katta otxona joylashgan. Qwqon va unga qarashli erlarda paxta etishtiradilar, ipak qurti boqiladi. Etishtirilgan paxta va ipakdan mato twqiydilar va uni buxoroliklarga rossiyadan keltirilgan mollar evaziga, masalan, temirga, susar terisi, twtiё, bwёq, qozon, temir va pwlatdan yasalgan uy-rwzg’or buyumlari va boshqalarga almashadilar». Marg’ilon. Shah’arning aylanasi taxminan 300 verst. Ermozordan boshqa h’ech qanday h’arbiy isteh’komi ywq. Unda 20 000 askar turadi. (Marg’ilondagi) uylar h’am loydan qurilgan, kwchalari tor, uylarining derazasi ywq...Bozorlari qator rastalardan iborat, h’aftada belgilangan ikki kun aoli kelib ertadan kechgacha savdo-sotiq qiladi. Shah’arda h’ar turli korxonalar kwp. Ularda Eronda ishlab chiqarilgan parchalar, baxmal, sharq gazmollari ishlab chiqariladi va Buxoro va Koshg’arga olib borib sotiladi. Koshg’ardan esa choy, chinni idishlar, kumush, xitoy atlasi, bwёq va boshqa zarur xitoy mollari olib keladilar...Shah’arliklar twq va osuda turmush kechiradilar... Bizlarni Marg’ilondan bir kuzatuvchi bilan kechik shah’ar Andijonga jwnatdilar...Andijon Koshg’ar bilan chegaradosh. Tevarak-atrofi obod qishloqlar, mevazor bog’lar bilan wralgan. Ah’olisi ipak qurti boqish, paxtadan ip-gazlama ishlab chiqarish va deh’qonchilik bilan shug’ullanadi. Yaqin atrofda kwchib yurgan qirg’izlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Andijonda h’okimning uyidan boshqa biron mustah’kam qwrg’on ywq. U erda 10 000 askar turadi. Namangan. Andijonda ikki kun turib, u erdan Namanganga bordik. Ywlda Qwqon h’okimiga qarashli va ariqlar bilan wralgan (ikki betida) qamish wsib turgan jilg’alarni kwrdik. Jilg’alarda ov wilish uchun bu erga h’okimning wzi, mulozimlari bilan kelib turadi.
226 Namanganning h’am h’okimning mah’kamasidan boshqa, mustah’kam imorati ywq. Shah’arda 1 500 ga yaqin kishi istiqomat qiladi...Qog’oz ishlab chiqaradigan korxonalari bor, tut daraxti kup wsadi. Tut mevalarini Qwqonning barcha shah’arlariga olib borib sotadilar. Shuningdek, (tevark-atrofdagi) qirg’izlar bilan h’am savdo-sotiq olib boradilar. Ywlda bir-birlariga tutash juda kwp qishloqlarga duch keldik. Yangiqwrg’onning h’am, ichiga 200 askar sig’adigan shah’ar boshlig’ining h’ovlisidan boshqa, biron mudofaa inshootini uchratmadik. Yangiqwrg’onda bir necha kun tunab, shah’ardan 10 verst narida oqib turgan Sirdarёdan wtdik va taxminan 12 verst ywl bosib Qoraqalpoq degan joyga borib tushdik. Xalqi gilam va jundan mato twqir ekan. 1814 yili Qwqonga qaytdik... Qwqon va unga qarashli boshqa shah’arlarda ukumat savdogarlar wlchov va tarozidan urib qolmasdiklari ustidan qattiq nazorat wrnatgan. Qwqonda bwlganimda bir odamni matoni gazga solishda urib qolgani uchun yalang’och qilib, qamchilab shah’ar aylantirganini kwrdim. Qamchi zarbidan u tez-tez «men gazdan urib qoldim», deb qichqirib bordi. Qwqonliklar sud ishini h’ech qanday ёzuvsiz olib boradilar. İkki kishi guvoh’lik bersa va jinoyatchi qasam ichsa bas. Wg’rilik qilgani uchun qwlini kesadilar...» Filipp Nazarov va uning h’amroh’lari Qwqon xonligiga qarashli Xwjand shah’rini h’am borib kwrganlar. Masalan, Xwjand h’aqida uning esdaliklarida quyidagilarni wqiymiz: «Xwjand h’ajm jih’atdan Qwqondan kichik emas. U Buxoro tarafdan bazi erlari nurab qolgan devor bilan, boshqa tarafdan Sirdarё bilan h’imoyalangan. Shah’ardan ariq va kanallar wtkazilgan. Qwqondagiga wxshash korxonalari va xodiq chiqaradigan erlari kwp...» Filipp Nazarovning esdaliklari «Filipp Nazarov: Zapiski o nekotorıx narodax i zemlyax Sredney Azii» nomi bilan ikki marta 1821 va 1968 yillari nashr etilgan. Rossiya h’arbiylari Wrta Osiё xonliklarini g’arb tarafdan, Astraxan, Kaspiy va Orol dengizi orqali h’am taftish qildilar. N.N.Muravёv (1819-1926 yy.), G.İ.Danilevskiy (1842-1843 yy.) va A.N.Butakov (1848-1849 yy.) ekspeditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan.
18.2.12. Nikolay Muravevning Turkmaniston bilan Xivaga saёh’ati Nikolay Muravev (1794-1866) – mah’alliy h’arbiy mutaxassis, 1812-1814 yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok etgan, 1816-1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat qilgan. 1819-1820 yillari rus armiyasining Kavkazdagi bosh qwmondoni general Ermolovning topshirig’i bilan Boku - Kaspiy dengizi - Chelekan orli - Qoraqum orqali Xivaga borgan. N. Muravev kuzaturvchan odam edi. Mazkur safari h’aqida ёzib qoldirgan asarida («Puteshestvie v Turkmeniyu i Xivu gvardeyskogo generalnogo shtaba kapitana Nikolaya Muravёva», ch.1-11;-Moskva: 1822) Xiva xonligi h’aqida muh’im h’arbiy, iqtisodiy, tarixiy va etnografik malumotlar twplagan.
227 Asarda Xiva xonligining h’ududi, yirik shah’arlari, xalqi va uning mashg’uloti va mudofaa sadoh’iyati (h’arbiy qudrati) h’aqida diqqatga sazovor malumotlar keltiriladi. Unda xususan quyidagilarni wqiymiz: «Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimolida joylashgan chwl bilan chegaradosh. Chwlda qozoqlar istiqomat qiladilar. Shimoli-g’arbiy tarafi chwl va qumliklardan iborat. Bu h’ududda turkmanlarning Taka qavmi istiqomat qiladi. G’arbiy tarafi 800 verstga chwzilgan sah’ro bwlib, u erlarda Kaspiy dengizi atrofidagi qavmlar istiqomat qiladilar». Xiva xonligining beshta katta shah’ari bor. Ular Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan. «Xiva»-poytaxt shah’ar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq deb atalgan. Amudarё wz wzanini wzgartirmasdan avval, bunёd etilgan119. U katta shah’ar. Mashh’ur imoratlari madrasa, xon saroyi va ibodat qiladigan masjid bwlib, masjid gumbazi feruza rangli koshin bilan qoplangan. Xonning h’ovlisi kwp h’akm katta bwlmay, unda h’am bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan qurilgan, kwchalari tor. Shah’arda bir necha kichik dwkonlar h’am bwlib, (bozorida) h’aftada ikki marta oldi-sotdi bwladi. (Xivada) 3000 ga yaqin xonadon bwlib, xalqi 10 000 jon atrofida. Shah’ar xonlikdagi boshqa shah’arlar singari, ekinzorlar va katta bog’-rog’lar bilan wralgan. Bog’ wrtasida kichik- kichik qalalar va uylar joylashgan». Yangi Urganch – shu kunlarda xonlikning yangi poytaxti, xon noibi Qutli Murod inoqning turar joyi. U Xivadan kattaroq, xonlikning tamom savdo-sotig’i shu erga twplangan, ah’olisining kwpchiligini sartlar120 tashkil qiladi. Dwkonlari kwp va gavjum bwlgan bu shah’arda Sharq mamlakatlarida etishtiriladigan h’ar xil qimmatli matolar, zeb-ziynat mollarini xarid qilish mumkin. Haftada bir necha kun savdo-sotiq bwladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamdakatlarga va xonlikning boshqa shah’arlariga h’am wz mollarini olib borib, savdo-sotiq qiladilar. Yangi Urganch mustah’kam devor bilan wralgan». «Shovot bilan Kot bir qadar kichikdir. Birinchisida 2 000 ga , ikkinchisida 1 500 ga yaqin xalq yashaydi. Har ikkala shah’ar h’am mustah’kam devor bilan wralgan. Xonlikning beshinchi shah’ri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat ah’li kwp. Uylari loydan qurilgan va g’arib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari ywq. Devorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bwlishiga qaramay, pishiq qilib qurilgan... (Xorazmda) savlo-sotiqda shah’ardan qolishmaydigan katta qishloqlar h’am kwp. Buxoro ywlida joylashgan Hazorasp, Qipchoq, Qwng’irot, Oqsaroy, Xon qala, Moyjoygil va boshqalar shular jumlasidandir. Yangi Urganch Kwh’na Urganch wrnida emas, undan olisroqda, Xivaning g’arbiy tarafida, katta masofa ulug’vor imoratlarning vayronalari, pishiq g’isht va toshdan yasalgan buyumlarning parchalari bilan twlib toshib ёtibdi. Wsha
119 Бу воқеа Араб Муҳаммадхон (1602-1623 йй.) ва Абулғозихон (1643-1663 йй.) замонида содир бўлган. Хива эса 2500 йил муқаддам бунёд этилган. 120 Сартлар - ўтроқ савдогар халқ. 228 joylarda h’ozir h’am oltin topish mumkin. Bu h’ol Amularёning eski wzani bwylarida (qadimdan) shah’ar va xonadonlar bwlganidan guvoh’lik beradi. Shulardan Luazan qalasi, Qizil qala, Shlh’sanam, Wtin qala va boshqalarning xarobalari h’ozir h’am kwzga tashlanib turibdi. Xivaning g’arbiy tarafidagi chwlda saqlanib qolgan uylar va nah’rlarning izlari qadimdan bu erlarda madaniyati gullagan Xiva ёki Xorazm davlati bwlganidan darak beradi... Xiva xonligida istiqomat qilgan xalq kwproq g’alla etishtirish va bog’dorchilik bilan mashg’ul. Ularning daromadi asosan g’alladandir. Hamma erlarda obod qishloqlar, kanal va ariqlarning bwylarida ekinzorlar, uzumzorlar va serh’osil bog’lar... Ularning egalari boy-badavlat va farovon h’aёt kechiradilar. Etishtirilgan g’alla va meva istexmol talabi darajasidan ortiqroq. G’alla va mevaning istemoldan oshib qolgan qismini tevarak-atrofda kwchib yurgan qabilalarga, qozoqlar va turkmanlarga, Abulxon va Mingqishloq xalqiga olib borib sotadilar. Xivaliklar kwproq bug’doy ekadilar va g’alla ularning yurtida yaxshi bitadi. Uning katta qismi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bug’doydan boshqa yana sholi ekadilar, lekin kwzlangan miqdorda h’osil ololmaydilar, chunki sholi suvda wsadi, suv esa kam. Shunga qaramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki undan tayёrlangan taom wta shirin bwladi...Lekin uni sotishga chiqarmaydilar, wzlariga zwrg’a etadi. Xonlikda kunjut h’am yaxshi wsadi. Undan moy oladilar va kwp qismini qwshni yurtlarga olib borib sotadilar. Harakat qilsalar uni bundan h’am kwproq miqdorda etishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda kwproq etishtiriladi. Lekin arpa bilan kanop Xivada yaxshi wsmaydi. Shu sabadan uni kam ekadilar. Uanop moyi wrniga kunjut moyini kwproq ishlatadilar... Ot emi uchun kwproq yulg’un deb atalgan wt ishlatiladi. Urug’i ovqat uchun ishlatiladi, lekin uni kwp qaynatish kerak bwladi. Bu taom kwja deb ataladi... Bog’larida kwp miqdorda turli navli uzum etishtiriladi. Ah’oli uni quritib sotadilar. Biz uni kigmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan tayёrlaydilar, uning urug’i bwlmaydi. Xivaning bog’larida kwp miqdorda turli navli olma h’am etishtiriladi, olmurut, bodom, nok, gilos, olcha, tut va anor, shuningdek, boshqa mevalar etishtiriladi. Sabzavotdan, Rossiyada wsadigan karam, sholg’om va kartogkadan boshqa h’am sabzavot etishtiriladi. Piёzi yirik bwladi. Xivaning qovuni va tarvuzi katta va shirin bwladi. Xiva xonligida bundan (g’alachilik, bog’dorchilik, polizchilik va chorvachilikdan) tashqari, h’unarmandchilik bilan h’am shug’ullanadilar. Ular wzlari uchun zarur bwlgan kiyimlardan tashqari, wzlari ishlab chiqargan ipak va ip matolardan va Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak tikadilar. Ular twqilgan gazmol chiroyli va nafis bwlmasa-da, pishiqligi bilan ajralib turadi. Korxonalar ywqligi sababli kiyim-kechak bilan wzlarini zwrg’a taminlaydilar, boshqa yurtlarga mol chiqarolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq shilamlar twqiydilar. Xivaliklar (bundan 229 tashqari) chiroyli ipak belbog’lar h’am tikadilar. Lekin, u h’am, boshqa qwl mah’sulotlari singari, chetga chiqarilmaydi, Xivaning wzida qoladi. Xivaliklar boy-badavlat va twkin-sochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kundalik tirikchilik va xonga soliq twlashdan ortmaydi. Umuman olganda, xivaliklar h’unarmandchilikda kwp h’am madakadi emaslar. Umuman temir idish va buyumlarni yasamaydilar, ularni rus asirlari yasaydilar. Garchi mis wsha erdagi konlardan qazib olinsa-da, undan buyumlar yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovoq va boshqa buyumlarni rossiyadan olib keladilar. Oyna h’aqida esa h’ech narsa bilmaydilar, kwpchilik uni h’atto kwrmagan h’am. Shu sabadan Xivada oyna juda kam va qimmat». Xiva xonligining h’arbiy ah’voli h’aqida Nikolay Muravёv mana bu malumotlarni keltiradi: «Muh’ammad Rah’imxon121 saltanat kursisiga wlturgunga qadar qabilalar orasida avjiga mingan wzaro urush-talashlar va tashqaridan qilingan bosqinlar oqibatida xalq, (ayniqsa) badavlat kishilar wzini bosqin va talon-tarojdan saqlash uchun uylarini mustah’kamlab qalaga aylantirganlar. Bu mustah’kamlangan (kichik) qalalar, ёki qwrg’onlar kwpincha wzlarining dalalari, ёki bog’lari wrtasida qurilgan. Uning ichida turar joylar, h’ovuzlar, qwrg’on soh’ibi va xizmatkorlarining uylari, tegirmon, qushxona, molxona, omborxona va boshqalar favqulodda yuz bergan h’odisalar vaqtida 100-150 kishini saqlaydigan narsalar bor. Bu qalalar twrt burchakli, paxsadan bino qilingan, bazilarida devor tagiga tosh qwyilgan. Devorining past qismi twrt arshin122, tepa qismi yarim arshin, balandligi – uch sajen123 atrofida, devor tashqarisida, (h’ar er-h’ar erda) paxsadan dumaloq suyanchiqlar qwyilgan. Devorning tepa qismiga kwngiralar qilingan. Xonlikning yuqorida tilga olingan beshta shah’ari Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan h’am mustah’kam paxsa devor bilan wralgan. Shu sababdan xivaliklar ularni qala deb ataydilar...Qalalarda bironta h’am zambarak ywq, ularda askar h’am ywq. Shah’arlarini ah’olining wzi h’imoya qilishi kerak bwladi. Xivaliklarda muntazam qwshin ywq. Urush chiqib qolgudek bwlsa, qwshin wzbeklar va turkmanlardan tuziladi. Qwshin asosan sipoh’iylar tabaqasidan. U xonning buyrug’i bilan belgilangan erga twplanadi va asosan otliq askardan iborat bwladi. N.Muravbёvning esdaliklarida wzbeklarning fel-atvori, tabiati va qiёfasi h’aqida etiborga loyiq malumotlar keltirilgan. Unda xususan wqiymiz: «Wzbeklar umuman aqlli va ёqimli, h’azil-mutoyibani yaxshi kwradigan, biron ishga jazm qilgudek bwlsa, qarorida qatiy, twg’ri swz, ёlg’onni va egrilikni ёmon kwradigan, ruh’i tetik, xushbichim va jismoniy kuchli xalq... Xarb ishlarida h’orib-charchamaydilar, qwrqmas va jasur kishilardir...»
121 Хива хони Муҳаммад Раҳим аввал (1806-1825 йй.). 122 Аршин – Россияда амалда бўлган узунлик ўлчов бирлиги, 0,711 метрга тенг бўлган. 123 Сажен – 2,13 м.га баробар бўлган узунлик ўлчови. 230 18.2.13. Dmitriy Gladishev va İvan Muravinlar Xiva xotiralari Sirdarёning quyi oqimidagi shah’ar va qishloqlar, Orol dengizini wrganish uchun 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, er wlchovchi İ.Muravinlar yuborilgan. Orskda olgan kwrsatmaga binoan, ular 1717 yili Pёtr I zamonida Rossiya tobeligiga wtgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748 yy.) bilan uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa Eron podshoh’i Nodirshoh’ bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev bilan Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog’asi Niёz bilan birga Orolga jwnab ketdilar va xon h’uzuriga etib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. Wsha vaqtda Abulxayr xon deb elon qilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr kuni Nodirshoh’ h’uzurida bwlganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga meh’ru shavqat qilinishini swraganlar. Zobitlarning swzlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan. Lekin ular Abulxayrxon bilan uchrasha olmaganlar. Shunday bwlsa-da, Abulxayr shlh’dan chwchib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga qochib ketdi. Bu erda kwp tortishuvdardan keyin Nurali xon deb elon qilindi. Abulxayr Gladishev bilan Muravinni olib Odam ato arig’i bwyida joylashgan eski wrdasiga qaytdi. Gladishev va Muravin 1741 yilning aprel oyida u krdan Orskka qaytib keldilar. Ularning mazkur saёh’ati paytida twplagan malumotlari «Gladishev – Muravin. Poezdki iz Orskka v Xivu i obratno 1740-1741 godax poruchikom Gladishevım i geodezistom Muravinım, İRGO, vıp.1U, -SPb.,1850, s.519-599» deb atalgan. Gladishev va Muravin twplagan malumotlarning ah’amiyati shundaki, ularda Orol dengizining soh’illari, Xorazmning Xiva, Shoh’temir, Xojayli, Xonqa va Shovot shah’arlari h’aqida, shuningdek, wzbek, qozoq, qoraqolpoq va turkman ah’olisi h’aqida ayrim malumotlar keltirilgan. Bulardan bazilari keltirildi: Gladishev h’amroh’lari bilan Xivaga kelishi bilan uni xon qarorgoh’iga olib bordilar. Unda xon bilan birga Orol biylari va xonning amirlari wltirishgan ekanlar. Xon Gladishevdan swradi: «Sen qaerdan bwlasan?» Nladishev javob qildi: «Meni imperator h’azrati oliylari jwnatdilar, marh’amatli maktub bilan»,- dedi va maktubni xonga uzatdi. Xon maktubni olib, muh’rini peshonasiga surdi va uni ёzib (kotibiga) uzatib, «h’ammaning h’uzurida wqi!» deb buyurdi. Maktub wqib bwlingach, h’uzurida wltirganlarga qarab dedi: «Kwrdilaringmi, umid bog’lab turgan oldimdagi chirog’ni kwryapsizlarmi? Shu nur ёrdamida sizlarni (Nodirshoh’dan) h’imoya qilmoqchiman». Shundan keyin menga qarab dedi: «Sening h’aqingda eshitganman. Ywlda senga ozor etkazibdilar. Huzurimga eson-omon etib kelishing uchun odam bilan maktub yubordim. Chunki, malumki, Eron podshosi Nodirshoh’ Xiva shah’rini egallash uchun kelaёtir. Men esam wzim h’am, bu shah’ar h’am men kabi imperator h’azratlarining qwl ostida bwlishni istaymiz. Men uning h’uzuriga bormoqchiman. Sening h’am uning h’uzuriga borishingga twg’ri keladi. İmperator h’azratlarining sen olib kelgan maktubini Xivadan unga yuboramiz, 231 toki shaxsan men bilan janjallashib yurmasin». Gladishev xonga javob qildi: «İen sizning h’uzuringizga yuborilganman. Shunday bwlgach, sizning amr- farmoningizda bwlaman». Shundan keyin (Abulxayrxon) Gladishev odamlaridan ikki kishini, xususan er wlchovchi Muravin bilan tarjimon Usmon Arslonovni ajratib olib va imperator oliy h’azratlari jwnatgan maktubni qwllariga berib, ularga maktub bilan twrt odamni – orollik bir qoraqalpoq va bir qozoqni qwshib, Eron podshoh’i h’uzuriga jwnatdi. Shoh’ wsha vaqtda Xivadan 35 verst narida joylashgan Xonqada turgan edi. Ular shoh’ga «Abulxayr)xon imperator h’azratlarining tabaqasidir, ushbu shah’arni h’am u wz tobeligiga qabul qildi», dedilar. Xon eshitdiki, Eron shoh’i Rossiya imperiyasi bilan ittifoq tuzmoqchi emish. Shu sababdan u Xivani va unga qarashli erlarni talon-taroj qilmaydi», degan xabarni etkazishlari lozim edi». D.Gladishevning Xivada istiqomat qilib turgan rus asirlari h’aqida keltirgan malumotlari h’am wta muh’imdir. U ёzadi: «Wsha erda asirda bwlgan Ёyiq kazagi Andrey Borodindan eshitdimki, Xivada Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasidan asirga tushib qolgan ruslar, qalmoqlar va boshqa erliklarning soni 3 000 kishiga etadi. U (Andrey Borodin) ularni yaxshi biladi. Bah’orda ularni Xiva tevaragidagi ariqlarni tozalashga h’aydab boradilar. Orolda shunday asirlar soni 500 kishi. Taxminan shugcha asir Qozoq va Qoraqalpoq wrdalarida yashab turibdilar...» Sheldeltog’da h’am rus asirlari turadilar. Wsha tog’da kumush va oltin konlari bor. Qazilgan rudalarni tekshirib qaraganlarida uning uchdan bir qismi sof oltin bwlib chiqdi. Buni aniqlangan odam Sherg’ozixonga borib aytdi. Xon uni tiriklayin kwmib tashlashni buyurdi, «toki u bu gapni boshqa birovga borib aytmasin, deb». Xivaliklarning kasb-kori h’aqida h’am Gladishev ayrim malumotlar keltirgan: «Ular,-deb ёzgan edi u,-bwg’doy, arpa, jwxori, tariq, kunjut, paxta va tamaki ekadilar. Eri, bazi erlari qumloq, bazilari loyqadan iborat, sug’orib ekadilar. Uni h’wkiz bilan h’aydaydilar... Chorvalari: tuya, ot, mol, arg’umoqlar va oddiy otlar, eshak, qwy, echki. Qushlari: wrdak, tovuq. Mevadan: olma, anor, uzum, tut, shaftoli, jiyda, olmurut. Poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, turp, sholg’om, karam, piёz etishtiriladi. Daraxtlar: sada qayrag’och, terak, tol ...wsadi. Shuningdek, tut meva beradi, bargi bilan pilla qurti boqiladi. Xivada mis pul zarb qilinadi, miltiq dori tayёrlanadi... Qamish va beda etishtiriladi. Darёlarida: Sirdarё, Quvondarёda, Ulug’ darёda kechuvlar bor. İkki sajenlik, ikki yarim sajenlik qayiqlar mavjud. Ularda 5 boshgacha ot yuklab wtish mumkin...Sirdarё bilan Ulug’ darёda baliq kwp. Qamishzorlarda bars, bwri, shag’ol,tulki kabi yirtqich h’ayvonlar yashaydi». Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va h’arbiy-strategik ah’amiyati katta edi. Shuning uchun h’am Orol flotiliyasining boshlig’i kontr-admiral 232 A.İ.Butakov (1816-1869 yy.) ga 1848 yili Orol dengizini wrganish va uni tavsiflash vazifasi yuklatildi. A.İ.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar»ida (twla nomi «Dnevnıe zapiski plavaniya po Aralskomu moryu v 1848-1849 g.», podgotovka k pechati E.K.Betgera.-Tashkent: 1953) baёn etilgan. Uning ёzishicha, «Orol dengizi tinch dengizlardan bwlmay, ayniqsa shamol turgan paytida panoh’ topish qiyin». «Uning G’arbiy soh’ilini suratga tushirishni Qumsuat qwltig’idan boshladik. Qumsuatdan boshlab menga dengiz chuqurlasha boshlaganday tuyuldi...» Butakov wshanda Orol dengizini va uni bandargoh’ qurish mumkin bwlgan erlarini qarichma-qarich wlchab chiqdi. Umuman, kontr-admiral Butkvoning kuzatishlari, Rossiya h’ukumatiga kelajakda dengizda h’arbiy va savdo floti qurish mumkinligini kwrsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdarё va amudarёda h’am kemalar qatnovini ywlga qwyishga va bu bilan Koshg’ar va Hindistonga suv ywlini ochib berish imkonini berar edi. (B.Ah’medov. 348 bet)
18.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. 2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7.
18.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Elchi va sayёxlarning asosiy maqsadi nima? 2. Elchi va sayёxlar esdaliklarida qanday masalalar ёritiladi? 3. Elchi va sayёx esdaliklarini tarixni wrganishdagi ilmiy ah’amiyati nimada?
19-mavzu. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davriga oid manbalar
Darsning mazmuni: Turkiston wlkasining chor Rossiyasi mustamlakasiga aylanishi, uning sabablari, mustamlakachilik tuzumining xalqlar boshiga solgan zulmu bedodliklari twg’risidagi tarixiy manbalar asosiy xususiyatlari, ularning ilmiy ah’amiyati talabalarga tushuntiriladi.
Reja: 19.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. 19.2. Mah’alliy manbalar. 19.3. Rossiya manbalari. 19.4. Rasmiy h’ujjatlar va ushbu davr twg’risidagi adabiёtlar. 233 19.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 19.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.
Asosiy tushunchalar: Chor Rossiya, Turkiston wlkasi, mustamlaka, oq podshox, mardikor.
19.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. Movarounnah’rdagi yirik davlat bwlgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII asrning birinchi yarmida Eron shoxi Nodirshox tasir doiraisga tushdi. 1753 yili Nodirshoxni vasiy sifatida tan olgan Muh’ammad Rah’im wzini Buxoro amiri deb elon qildi va 1920 yiligacha xukm surgan mang’itlar sulolasiga asos soldi. Fag’ona vodiysida yashab turgan wzbek qabilalaridan biri minglar wz etakchisi Shoxruxbiyni xokimiyat tepasiga kwtardilar va Qwqon xonligi tashkil topdi. XIX asr boshida Muh’ammad Raximxon avval (1806-1825) mustaqil Xiva xoni sifatida mustaqil faoliyat kwrsata boshlaydi. Shunday qilib, XVIII oxiri XIX asr boshlarida Movarounnah’rda uchta mustaqil davlat faoliyat kwrsata boshlaydi. Rossiya iqtisodiy va h’arbiy qudratga erishishi munosabati bilan uning Qwqon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligiga bwlgan munosabatida istilochilik ruxi ustun kelib, XIX asrning ikkinchi yarmidan wlkani zabt etishga kirishdi. 1860 yili Rossiya Qwqon xonligiga qarshi elon qilinmagan urush boshladi. Polkovnik Mixail Chernyaev 1864 yili avliё ota shaxri tomon yurish boshladi va shaxarni egallab, general darajasiga kwtarildi. 1865 yil general M.Chernyaev Toshkentni egalladi. 1866 yili general M.Chernyaev Buxoro amirligiga qarshi istilochilik h’arakatlarini boshladi va 2 yil davomida uning yarim xududining egalladi. Rossiya xukumati yangi bosib olingan erlarni boshqarish uchun va bu h’arakatni davom ettirishni muvofiqlashtirish uchun 1867 yilning 11 iyulda Turkiston general gubernatorligini tasis etdi va uning rah’bari etib general K.P.fond Kaufanni (1867-1881) tayinladi. 1872 yil oxirlarida h’arbiy vazir boshchiligiga Peterburgda Turkiston, Orenberg, general – gubernatorlari va Kavkazdagi podshox noiblari ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi. 1873 yili may oyida ruslar Xiva shaxrini egallaydilar. Bu esa kuchayib boraёtgan Rossiya davlatining osonlikcha wlkani wz tasir doirasiga wtkazish imkonini berdi. 1917 yilgi Sank-Peterburgda yuz bergan Oktyabr twntarilishi Rossiya davlati tarixida Shwrolar h’ukmronligiga asos soldi. Bu davrda yuz bergan voqealar bir toionda wsha davr rasmiy h’ujjatlarida mah’alliy xalq vakillari va rosiyalik mualliflar tomonidan turlicha ёritilgan. Mana shuning uchun h’ar manba aloh’ida wrganilishi, turli tomonlar qarashlari wzaro qiёsiy tah’lil qilinishi maqsadga muvofiq. Ushbu davr voqealari keyingi davr adabiёtlaridan h’am turlicha talqin etib kelindi. Chunki ularga siёsiy tuzum
234 tazyiqi juda kuchli edi. Wzbekistonning mustaqillikka erishishi bilan mustamlaka bavri tarixini xolislik va odilona tarzda ёritish imkoni yaratildi.
19.2. Mah’alliy manbalar. Bu davrda «Afzal at-tavorix», «Tarixiy Umarxon», «Risolai askariya», Hakimxon Turani «Mumtaxab ut-tavorix», Mulla Niёz Muh’ammadning «Tarixiy Shoxruxiy», Avaz Muh’ammad attorning «Tarixiy jaxonnamoiy», Muh’ammad Solixning «Tarixiy jadidayi Toshkand», Mullo Yunusjon Munshiyning «Amiriy Lashkar Alimkul tarixi» kabi asarlar Qwqon xonligida, «Tuxfat ul-xoniy», «Tarixiy amir Xaydar», «Fatxnomai sultoni», «Mang’itlar xonadoni tarixi», «Wzbek podshoxliklari zikri», Mirzo Abdullazim somining «Tarixi Salitin mang’itiya», «Tarixiy Salotini mang’itia uzbakiia va ashtarxonia», «Shajarai xusravi Komkor» nomli asarlar Buxoro amirligida, Munisning «Firdavs ul-iqbol», Muh’ammad Rizo Ogah’iyning «Riёz ud-davlat», «Zubdat ut-tavorix», «Jomi al-voqioti sultoniy», «Gulshan ud-davla», Baёniyning «Shajarayi Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi», «İqboliy Feruziy» tarixiy asarlar Xorazmda yaratildi. Xorazmda yaratilgan tarixiy asarlar wzbek tilida yaratilganligi bilan diqqatga sazovor. Bundan tashqari Xorazmlik olim va tarjimonlar kwplab tarixiy asarlarni wzbek tiliga tarjima qilganlar. Umaman mustamlakachilik arafasida va bu davrda kwplab maxalliy tarixchilar bwlib wtgan siёsiy voqealarga wz munosabatlarini bildirganlar. Bugungi kunda ushbu manbalardagi qimmatli malumotlarni boshqa manbalar bilan qiёsiy wrganish asosida tarixni xolis va odilona ёritish mumkin.
19.3. Rossiya manbalari Mustamlakachilik davriga oid Rossiya manbalari deganda birinchi galda Chor Rossiyaning rasmiy idoralari, tashqi ishlar vazirligi rus amaldorlarining xotiralari h’amda rus tarixchilarning asarlarini tushunamiz. Chor Rossiyaning ramiy idoralarining Turkistonni zabt etilishi va mustamlakaga aylantirilishiga oid kwplab qimmatli malumotlar mavjud. Ammo ular yaxlit h’olda chop etilmagan. Bu manbalarda Wzbekiston yangi tarixining birinchi jildi «Turkiston Chor Rossiyasi mustamlachiligi davrida» (Tashkent 2000 g.) malum darajada foydalanilgan. Lekin ularni katta tarixiy ilmiy ah’amiyatga egaligini nazarda tutgan h’olda chop etilishini maqsadga muvofiqdir.
19.4. Rasmiy h’ujjatlar va ushbu davr twg’risidagi adabiёtlar. Turkiston wlkasining rus mustamlakachiligi va shwro h’ukmronligi davrida kechgan mazlumona h’aёti tarixiy-ilmiy adabiёtlarda, qay nuqtai- nazardan bwlmasin, h’arh’olda, nisbatan twlaroq ifoda etilgan, deyish mumkin. Bu adabiёtlarni mazmun va moh’iyat etibori bilan twrt davrga ajratish twg’ri bwladi. Birinchi davr asosan 1917 yilgacha ёzilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr 20—50-yillarda, uchiinchi davr esa 50-yildan to 80-yillar birinchi yarmiga qadar 235 yaratilgan asarlarni qamrab oladi. Twrtinchi davr oid adabiёtlar tarixshunoslikda «qayta qurish» deb nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to Wzbekiston Respublikasining mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik yillarida vujudga kelgan asarlar majmuidan iboratdir.
19.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. Masalskiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennıx zemel i chastnaya predpriimchivost. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913. 2. Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912, 111-bet. 3. Safarov G.İ. Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana). M., 1921. 4. Galuzo P.G. Turkestan – koloniya. Ocherk istoriya Turkestana ot zavoevaniya russkimi do revolyutsii 1917 goda. M., 1929.
19.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Bu davrga oid qanday tarixiy manbalarni bilasiz? 2. Baёniy asarlarida ruslarning bosqini qanday tasvirlangan? 3. Rus tarixchilari Turkiston wlkasini zabt etilishini qanday ёritganlar? 4. Turkistonning tarixi zamonaviy adabiёtlarda qanday ёritilgan?
20-mavzu. Wzbekiston Sovet davridagi manbalar.
Darsning mazmuni: Wzbekistonning shwrolar xukmronlik qilgan (1917- 1991) davriga oid manbalar, umumiy xususiyatlari baёn etiladi.
Reja: 20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. 20.2. Rasmiy manbalar. 20.3. Davr tarixi tadqiqotlarda. 20.4. Shwro davri tarixiy xorijiy olimlar asarlarida. 20.5. Shwro davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda. 20.6. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 20.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.
Asosiy tushunchalar: Sovet, shwro, bolshevik, kompartiya, sezd, deh’qon, ishchi, pioner, komsomol, partiya, lenin, stalin.
20.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar Yaqin wtmishimizning sobiq sovet h’okimiyati h’ukmronlik qilgan davri (1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida wziga xos wrin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan qisqa bwlsa-da, lekin wzining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib turadi. 1917 yil oktyabrida bolsheviklar zwrlik bilan amalga oshirilgan twntarish sobiq İttifoq xalqlari, shu jumladan, Wzbekiston xalwlari tarixida 236 salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sah’ifasini boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi wrnini «qizil imperiya» egalladi. Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan wlka xalqlari bolsheviklar «sotsialistik tajribasi»ning barcha mashum mushkulotlarini boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siёsiy tarixiy jaraёnning wta murakkab va ziddiyatli kechishi kwplab qurbonlar berilishiga, madaniy va manaviy ywqotishlarga olib keldi. Oktyabr twntarishidan keyin Wzbekistonning Turkiston h’ududida bwlgan anchagina qismi Turkiston Avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga qwshib olindi. 1924 yilda zwraki wtkazilgan milliy-h’ududiy chegaralanish natijasida Wzbekiston SSR tashkil topib, SSR İttifoqi tarkibiga kiritildi. SSR İttifoqi wz moh’iyatiga kwra unitar (qwshma) davlat edi. Oqibatda Wzbekiston twla-twkis Moskvaga qaram bwlib qoldi. Wzbekiston SSR faqat nimgagina mustaql edi. Respublikaning rah’bar organlari Kompartiya Markaziy Qwmitasi (MQ) va İttifoq h’ukumati tomonidan tayinlanar, binobarin, ularga bwysunardi. Ular respublika va uning xalqlari manfaatlari emas, balki Markaz (Moskva; umuman Sovet Rossiyasi.-Tah’ririyat) manfaatlari ywlida siёsat yurgizishga majbur edilar. Wzbekiston xalqlarining suveren h’uquqlari asosida ularning tub manfaatlarini h’imoya qilishga qaratilgan ularning tub manfaatlarini h’imoya qilishga qaratilgan vatanparvarlik kayfiyatidagi milliy rah’barlarning chiqishlarini mustabid tuzum g’oyat qatiyatlik bilan barh’am toptirardi. Mustabid tuzum Wzbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka sifatida wz iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xom ashё bazasi va mah’sulot bozori sifatidagi h’olatini yanada mustah’kamlashga intildi. Bunday siёsat oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir tomonlama kechdi, uning qishloq xwjaligi tobora kwproq paxtachilik ywnalishiga ega bwlib bordi, shu alfozda paxta yakkah’okimligi qaror topdi. Wzbekiston sanoati asosan qishloq xwjaligi extiёjlariga xizmat qilishga ywnaltirilgan edi. Sanoatda qishloq xwjaligi mah’sulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan tarmoqlar asosiy wrinni egallardi. Respublika xom ashёsining pirovard mah’suloti İttifoq sanoat markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning asosiy qismi h’am wsha erda qolardi. Markazning Wzbekitondagi mustamlakachilik siёsati respublikaning madaniy rivojida h’am wzining yaqqol ifodasini topdi. Garchi bu soh’ada birmuncha ijobiy siljishlarga erishilgan bwlsa-da, wlka xalqlarining manaviy h’aёti twla-twkis wz davrining h’ukmron mafkurasi va siёsati tasiriga olindi, baynalmilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga intilish rwy berdi. Wzbek xalqining milliy madaniy qadriyatlari oёqosti qilindi, Wzbek tili ikkinchi darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi. Darvoqe, Markazning bunday mafkura siёsati tufayli xalqimiz h’aёtining barcha soh’alariga putur etkazilganligini takidlash barobarida respublika tarixiy wtmishining sovet davrida h’am bir qator ijobiy ishlar qilinganligini aytib wtmaslik noxolislik bwlur edi. Zero, wsha yillarda xalqimizning fidokorona meh’nati bilan kwplab zavod va fabrikalar qurildi, millionlab gektar yangi erlar wzlashtirildi, katta-katta kanallar qazildi, qishloq xwjaligining moddiy-texnika 237 negizi mustah’kamlandi, uning mah’sulotlari h’ajmi ortdi. Wnlarcha oliy va wrta maxsus wquv yurtlari ochildi, ularda xalq xwjaligining barcha tarmoqlari uchun mutaxassislar tayёrlandi, umumtalim maktablari h’unar-texnika bilim yurtlarining keng tarmog’i tashkil etildi, kwpgina madaniy-marifiy muassasalar barpo qilindi. Natijada ah’olining talimiy va madaniy saviyasi oshdi. Twg’ri, bu yutuqlarning barchasiga mustabid tuzum davrida aytish odat bwlib qolgan «partiyaning dono siёsati» tufayli emas, balki xalqimizning sadoqatli, fidokorona meh’nati tufayli erishildi. Biroq, shuni aloh’ida takidlash joizki, og’ir va mashaqqatli meh’natlar evaziga yaratilgan ana shu moddiy boyliklar wzbek xalqi, uning farovonligi uchun xizmat qilmadi. Aksincha, bu moddiy-manaviy boyliklar wzbek xalqini kamsitish, milliy g’ururini oёqosti qilish, wzligini unuttirish, kommunistik mafkurani yanada kuchaytirish uchun xizmat qildi. Wzbekiston h’ududida bunёd etilgan korxonalar (ayniqsa, kimё kombinatlari), keragidan ortiqcha wzlashtirilgan qwriq va bwz erlar, qazilgan kanallar, qurilgan suv omborlari respublikaning ekologik ah’volini murakkablashtirdi, Orol dengizining qurib borishini tezlashtirdi, dexqonchilik erlari tarkibini wzlashtirib yubordi, atrof muh’itni, ichimlik suvini zaxarladi. Modomiki shunday ekan, Sovet davlati «eksperimentlari» natijasida barcha xalqlar boshiga tushgan fojialar va kulfatlarni, mustabid tuzum, h’ukmron partiya tomonidan sovet xalqlariga qarshi olib borilgan zwrovonlik va g’ayriinsoniy siёsatni h’uch qachon oqlash mumkin emas.
20.2. Rasmiy manbalar Shwro davri rasmiy manbalar deganda turli davlat idoralarning h’ujjatlari partiya tizimi organlari qarorlarini tushunamiz. Wsha davr rasmiy matbuotda ularning bir qismi chop etilgan. Lekin turli tasiq organlari h’ujjatlari malum davrgacha kwpchilikdan pinh’on saqlangan. Agar chop qilingan rasmiy malumotlar maxsus tizimlar h’ujjatlari bilan qiёsiy wrganishini juda muh’imdir. Bu h’ujjatlar ichida shwro davri rah’barlari h’aёti ijodiyga oid malumotlar ularning asarlari muh’im tarixiy manba vazifasini wtaydi. Faqat, Wzbekiston davlat mustaqilligini qwlga kiritishi bilan tarixiy h’aqiqatni tiklash uchun, yangicha va xolis ёndashuv, sovet davrida yuzaga kelgan Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog’lar»ni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jaraёnga respublika va uning xalqi manfaatlarini h’isobga olgan h’olda printsipial bah’o berish asos qilib olindi. Aynan shunday ёndashuvlarning asosiy printsiplari Wzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov asarlarida, shuningdek, Vazirlar Mah’kamasining 1996 yil dekabrdagi «Wzbekistonning yangi tarixini yaratish» va 1998 yil iyuldagi «Wzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risida»gi qarorlarida baёn etilgan bwlib, ushbu ilmiy-ommabop kitobning mualliflar jamoasi h’am shu asosda sovet davri Wzbekiston tarixini, sovet davlatchiligining mustabidchilik moh’iyatini xolisona 238 ёritishga h’arakat qildi. Mualliflar jamoasi bu ishning uddasidan qanchalik chiqqanligiga bah’o berish, Siz-muh’taram kitobxonlar h’ukmiga h’avola.
20.3. Davr tarixi tadqiqotlarda Shuro davrida amalga oshirilgan tadqiqotlar mavjud siёsiy ywnalish va mafkuraga bwysingan edi. Bu davrdagi tadqiqotlarni 1917-30 yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlar. Ularda shu davr tarixiy butun bor ziddiyatlar bilan ёritilgan. 40-50 yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda tarixiy h’aqiqat malum darajada «sotsialistik» g’oyalarga bwysindirilgan h’olda ёritilgan. 60-70 yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda malum darajada shaxsga sig’inishdan ozod bwlingan bwlsada, umuman, «kommunistik» mafkura ruxida ёritilgan. Mustaqillik tufayli biz shwro davri tarixini xolis va twg’ri ёritish imkoniga egamiz.
20.4. Shuro davrida tarix xorijiy olimlar asarlarida O’zbekistoning shwro davrida tarixiy Rossiya va maxalliy olimlar tomonidan mavjud mafkura ruh’ida ёritilganligi sababli chet el olimlarining ularga munosabati malum ilmiy qiymatga ega. Albatta ularning bazilarida g’oyaviy kurash tasiri aks etgan. Lekin ayrim yirik olimlar tadqiqotlari, xususan Axmad Zakiy Validiy Tug’on asarlarini misol qilib keltirish mumkin. Bu davrda Wzbekistonda bwlgan chet el tarixchilarining taassurotlari h’am malum darajada ilmiy qimmatga ega.
20.5. Shwro davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda. Tarix fani mustabidchilik davrida Wzbekistonning sovet davrini (1917- 1991 yillar), respublikamiz davlat mustaqilligini qwlga kirutgunga qadar bwlgan tarixini wrganish borasida muayyan ishlarni amalga oshirdi. Turixchi olimlarning say-h’arakatlari bilan, wsha davr nuqtai nazaridan, katta miqdordagi tarixiy manbalar twplandi, ular bir tizimga solinib, ilmiy jih’atdan umumlashtirildi. Biroq bu asarlar jamiyatshunoslikda h’ukmron bwlgan markscha uslub asosida, sinfiylik va partiyaviylikning asosiy printsiplari negizida ёzilgan edi. Shu boisdan bu asarlarda tarixiy jaraёn kwp jih’atdan bir tomonlama, noxolis, tarixiy dalil va voqealar ataylab buzib kwrsatildi, kommunistik mafkuraga xos xulosalar qilindi. Binbarin, chop etilgan ana shu ilmiy, ilmiy-ommabop ishlar kontseptual tuzilishi, oldiga qwygan vazifasi, uslubiy jih’atlar xilma-xilligiga ywl qwyilmaganligini, yagona siёsiy mafkura qolipida ёzilganligini etiborga olib, sovet davri tarixiy adabiёtlarining h’ar biriga aloh’ida berishni lozim kwrmadik. Shuningdek, 73 yillik sovet tuzumi davrida sotsializmni ulug’lab ёzilgan tarixiy adabiёtlarning son-sanog’i ywqligini inobatga olib, mavzuga oid adabiёtlar rwyxatini berishni h’am maqsadga muvofiq emas deb h’isobladik.
19.6. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 239 1. Masalskiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennıx zemel i chastnaya predpriimchivost. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913. 2. Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912, 111-bet. 3. Safarov G.İ. Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana). M., 1921. 4. Galuzo P.G. Turkestan – koloniya. Ocherk istoriya Turkestana ot zavoevaniya russkimi do revolyutsii 1917 goda. M., 1929.
19.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Shwro davridagi qanday manbalarni bilasiz? 2. Shwro davri rasmiy manbalar deganda nimani tushunasiz? 3. Shwro davri tarixiga oid qanday tadqiqotlarni bilasiz? 4. Qaysi chet ellik tarixchilar asarlarida shwro davri tarixi ёritilgan? 5. Zamonaviy tadqiqotlarda shwro davri tarixi qanday talqin qilinadi?
21-mavzu. Mustaqillik davri tarixi manbalari
Darsning mazmuni: Mustaqillik yillarida rwy bergan ijtimoiy-siёsiy jaraёnlar aks etgan manbalar twg’risida umumiy tasavvur berish va ularni tah’lil qilish malakasini wrgatish.
Reja: 21.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. 21.2. Rasmiy xujjatlar. 21.3. Prezident İ.A.Karimov asarlari. 21.4. Mustaqillik davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda. 21.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 21.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.
Asosiy tushunchalar. Davlat suvereniteti, Mustaqillik, istiqlol, davlat ramzlari. Oliy Majlis, Senat, Parlament, manaviyat, milliy istiqlol g’oyasi, inson omili.
Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. Mustaqillik yillari ijtimoiy-siёsiy jaraёnlarning tezkorligi, voqea va h’odisalarning shiddatliligi, olamu odam taqdiriga daxldor bwlgan dunёviy 240 muammolaru serqirra h’aёtning barcha jabh’alarini qamrab olgan umumiy qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bwlgan barcha h’odisalarni wzida mujassam etdi. Mudroq bosgan tuyg’ularimizni junbushga keltirdi. Boshqacha qilib aytganda, h’aёtga tiyrakroq qaraydigan bwldik. Wzligimizni anglay boshladik. Tabiiyki, bunday h’aёtiy zaruriyat barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar qatori tarix fani oldiga h’am yangi vazifalar qwyadi. Tadqiqotchilar birinchi navbatda xalqning istiqlolga erishish ywlidagi fidoyi meh’natini, milliy mustaqillikka erishish ywllari va vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani, istiqlolni mustah’kamlashning siёsiy, iqtisodiy, ijtimoiy va manaviy omillarini wrganish va milliy istiqlol mafkurasini yaratish kabi bir qator muh’im muammolarni h’ar tomonlama mushoh’ada qilmoqlari lozim. Darh’aqiqat, wrganishga, tadqiq etishga, dastlabki ilmiy-nazariy xulosalarni wrtaga tashlashga asos bor. 2000 yil, 6 aprel kuni Oq saroyda mamlakat Prezidenti bir guruh’ olimlar, faylasuflar, tarixchilar va mutaxassislar bilan uchrashib, milliy mafkura, milliy ong taraqqiёti, uning zarurati h’aqida gapirdi. «Tarixiy xotirasiz kelajak ywq»,-degan edi İ.Karimov. Darh’aqiqat, tarix xotirasi inson taraqqiёtiga kuchli tasir wtkazadi, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muh’im omil bwlib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy tafakkur xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog’lik wrganish, undan saboq chiqarish bilan bog’liq. Ulug’ allomalar aytganidek, tarix insonni istiqbolga davat etadi. Ulkan yaratuvchilikni rag’batlantiradi. Zotan, uning murabbiylik, tarbiyachilik, ywnaltiruvchilik kuchi xuddi ana shunda. Shu manoda mamlakatimiz rah’barining Wzbekiston Respublikasi Prezidenti h’uzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida «Wzbekistonning yangi tarixi» Markazini tashkil qilish twg’risida chiqargan Farmoyishi katta tarixiy va siёsiy ah’amiyatga ega. Qwlingizdagi «Mustaqil Wzbekiston tarixi» kitobi ana shu xayrli ywlda qilingan dastlabki ishdir. Kitobda Wzbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi, yangi jamiyatga wtish davrida siёsiy isloh’otlarning amalga oshirilishi, Wzbekistonda h’uquqiy demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining shakllantirilishi, iqtisodiy isloh’atlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar, mamlakatda ijtimoiy-siёsiy barqarorlikning taminlash omillari, manaviy-ruh’iy poklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi h’amda Wzbekistonning jah’on h’amjamiyatidan munosib wrin olishi kabi masalalar kwrib chiqiladi. Xullas, «Mustaqil Wzbekiston tarixi» kitobi ana shu tarixiy jaraёnlarni mumkin qadar twlaroq qamrab olish, uni jamlash, malum bir tartibga solish, qolaversa, ana shu jaraёnlarni iloji boricha kwproq wrganish orzu-istagida vujudga keldi. Darh’aqiqat, mustaqillik davrida wtgan kunlarimiz aloh’ida wrganishni, tadqiq etishni, ilmiy va nazariy xulosalar chiqarishni taqozo etmoqda. Buning wziga xos asoslari bor. Birinchidan, istiqlol yillarida Wzbekiston mustaqil suveren davlat sifatida jah’on h’amjamitida wziga xos nufuzga ega bwldi. U wzining katta ishlab chiqarish imkoniyatlari, boy aqliy va jismoniy saloh’iyati, tengsiz tabiiy boyliklari 241 bilan dunёning eng rivojlangan mamlakatlari diqqatini tortdi va ular bilan tengma- teng turib h’amkorlik qilish qudratiga ega ekanligini kwrsata oldi. İkkinchidan, eng og’ir, mashaqqatli va ziddiyatli paytlarda, wtish davrining wziga xos murakkabliklari mavjud bwlgan bir vaqtda mamlakatda siёsiy, ijtimoiy, iqtisodiy barqarorlikning saqlab turilishi mamlakat h’ukumati siёsatining naqadar h’aёtiy va xalqchil ekanligini kwrsatadi. Ayniqsa, yuzdan ortiq millat va ealt yashaёtgan mamlakatda turli aqidalar va g’oyalar tasirida bwlgan ah’olining talab-eh’tiёjlarini wz vaqtida qondirish, ularning qarashlarini bir nuqtada jamlash aloh’ida uddaburonlikni va qatiyatlikni talab etadi. Wzbekiston h’ukumati xuddi ana shunday qatiyatni kwrsata bildi. Uchinchidan, bozor iunosabatlariga wtish jaraёnida ah’olini ijtimoiy h’imoyalash, dunёviy davlat qurishning aosi bwlgan qonun ustivorligiga erishish, qonun oldida barchaning tenligini taminlash tamoyillari vujudga keldi. Tub isloh’otlarning Prezident İ.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan mashh’ur besh tamoyili istiqlolning dastlabki yillaridaёq jah’on h’amjamiyatida yuqori bah’olandi va twla tan olindi. Twrtinchidan, xorijiy invalb etish, chet ellik ishbilarmonlar bilan ywlga qwyish, shu asosda mamlakat ishlab chiqarishini tubdan wzgartirish, uni jah’onning eng ilg’or texnologiyalari bilan qayta jih’ozlantirish ywli tutildi. Bu Wzbekistonning jamiyatni bir h’olatdan ikkinchi bir h’olatga wtkazishda barcha ёsh mustaqil mamlakatlar wrtasida eng twg’ri ywl tanlaganini kwrsatdi. Beshinchidan, Wzbekiston h’ukumatining isloh’chilik siёsati bevosita xalq dunёqarashi, uning ming yillar mobaynida shakllangan urf-odatlari, ananalari bilan uyg’un h’olda amalga oshirila boshlandi. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin», «Vatan sadagoh’ kabi muqaddasdir», «Savob ishni h’ar kim qilish kerak», «Farzandlarimiz bizdan kwra kuchli, aqlli, dono va albatta baxtli bwlishi kerak» singari shiorlar xalqimizning orzu-istagi, umid va intilishlari bilan uyg’un h’olda dunёga keldi. Bugungi Wzbekistonning tom manoda manaviy tiklanish va ruh’iy poklanish maydoniga aylanganligi ana shu eng ezgu niyatlar asosida davlat siёsati va xalq orzu-umidlarininguyg’unligi natijasidir. Malumki, jamiyat taraqqiёtida shaxsning roli benih’oya katta. Ayniqsa, wtish davrida davlat arbobining, siёsiy etakchiningwrni yana h’am yaqqolroq kwzga tashlanadi. Chunki, bu paytda h’ali malum bir siёsiy tutum, siёsiy qatlam va jamiyatni ywnaltiradigan oqim shakllanmagan, qarashlar bir wzanga tushmagan, turli qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar mavjud bwlgan murakkab bir vaziyat vujudga keladi. Bunday paytda xalq wz kelajagini asosan davlat rah’bariga qarab belgilaydi. Wzining iymon-etiqodini, taqdirini u bilan bog’laydi. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda mustaqillikning wtgan davrida mamlakatimizda amalga oshirilgan keng kwlamli ishlar bevosita davlat rah’barining shaxsiyati, uning ish uslubi, voqea-h’odisalarga ёndoshish usuli bilan bog’lanib ketgan. Xoh’laymizmi-ywqmi, davlat arbobining siёsiy qiёfasi wtish davrining noёb maxsuli sifatida tarix sah’ifalarida Bosh isloh’otchi qiёfasida mustah’kam wrnashgan bwladi. Demak, mustaqllik davri tarixini wrganar ekanmiz, bu jaraёn bevosita mamlakat Prezidenti İ.Karimov faoliyati bilan uzviy
242 bog’langanligini yaqqol kwramiz va uni sah’ifalarga aynan kwchirishga intildik. Tarixiy h’aqiqat h’am, h’aёtiy va ilmiy h’aqiqat h’am shuni taqozo etadi. Shubh’asiz, yuqorida tilga olingan masalalarni wrganish va mushoh’ada qilish kishilarda yuksak manaviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, ёshlarni tarixiy ananalarga, umuminsoniy qadriyatlarga h’urmat, Vatang muh’abbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruh’ida tarbiyalashga kwmaklashadi.
Rasmiy xujjatlar. Wzbekiston mustaqilligiga oid rasmiy xujjatlar deganda sobiq shwro davrining xokimiyati tizimi swnggi qarorlarini tushunamiz. Chunki mustaqillik sobiq ittifoqning barxam topishi bilan yuzaga keldi. Bu davr xujjatlari bir qismi sobiq ittifoq tizimi qabul qilingan. İkkinchi guruh’ rasmiy xujjatlar mustaqil Wzbekiston rah’bariyat organlari tomonidan qabul qlingan «Mustaqillik dekloratsiyasi», «Wzbekiston konstitutsiyasi» va boshqa qonunlar, Prezident farmonlari, vazirlar maxkamasi qarorlari va boshqalardir. Ayrim tarmoq xujjatlari h’am yurtimiz tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etish mumkin. Wzbekiston mustakilligi davri eng muh’im h’ujjatlari «Yangi Wzbekiston tarixi» 3 jildida (Tosh. 2000), R.X.Murtazaeva tah’riri ostida chop etilgan. «Wzbekiston tarixi» (Tosh. 2003) darsligida wz aksini topgan.
Prezident İ.A.Karimov asarlari. Wzbekiston mustaqil bwlgach, taraqqiёtning asosiy ywnalishlari Wzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimovning doklad va nutqlarida, monografik asarlarida aks etgan. Mustaqillikka erishish g’oyasi xalqimizga azaldan meros, shu maqsad ajdodlar orqali ming yilliklar qaridan bizgacha etib kelmoqda. Prezident İ.Karimov «Buyuk kelajagimizning h’uquqiy kafolati» nomli risolasida, - «Wzbek millati azaldan wz fikri zikri, wz istiqloli uchun kurashib yashagan». Bunga moziy guvox. Millatimiz tarixi h’aqidagi h’aqiqat, yurtimizning fidoyi, wz ywlidan, maslagidan, swzidan qaytmaydigan farzandlariga ochilishi lozim. Bilishimiz shar bwlgan tarix sah’ifalarini qunt bilan varaqlash h’ammamiz uchun h’am qarz, h’am farz,-deganda ana shu h’olatni nazarda tutadi. Xalqimizning uzoq tarixi u wz wtmishida ozodlik, istiqlol uchun tinimsiz kurash olib borganidan guvoh’lik beradi. İ.A.Karimov asarlarida kwp asrlik tariximizdagi eng yirik tarixiy shaxslar İmom al-Buxoriy, Axmad al-Farg’oniy, Axmad Yassaviy, Jaloliddin Mangu Berdi, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek kabi buyuk ajdodlarimizning jaxon madaniyatiga qwshgan xissasi, h’amda mustaqil respublikamiz taraqqiёtining ustuvor ywnalishlari wz aksini topgan. Bundan tashqari Prezident davlat raxbari sifatida respublikamizning xalqaro miqёsida olib boraёtgan siёsatini aniqlaydi. Mana shuning uchun h’am Wzbekiston respublikasi prezidenti İ.A.Karimov asarlari xalqimiz tarixini wrganishda metodologik qwllanma sifatida, zamonaviy jaraёnlarni wrganishda mushim manba bwlib xizmat qiladi.
243 Eng muh’im asarlari ingliz, frantsuz, ispan, nemis, h’ind, xitoy, arab kabi wnlab turli xorijiy tillarga tarjima qilinib chet ellarda bir necha bor nashr qilingan. Respublikamizda esa İ.A.Karimov asarlarining 13 jildlik twplami nashr qilingan. Mustaqillik davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari, armon va iztiroblarini wzida mujassam etgan. Darh’aqiqat, inson tabiatning gultoji sifatida h’amisha ozodlik va h’urriyatga irtilib yashaydi. U h’amisha h’ar jih’atdan wzini erkin h’is qilishga, tah’likasiz turmush kechirishga eh’tiёj sezadi. Shuning uchun h’am kishilik tarixi turli davrlarda Er sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun kurashni, shaklan turlicha, moh’iyatan wxshash bwlgan h’urriyatga intilish h’odisalarini kwp kwrgan.
Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 1. İ. Karimov, «Wzbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura», 1-jild.-Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil; 2. İ.Karimov, «Bizdan ozod va obid Vatan qolsin», 2-jild.- Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil; 3. İ. Karimov, «Vatan sajdagox kabi muqaddasdir», 3-jild.- Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil; 4. İ. Karimov, «Bunёdkorlik ywlidan», 4-jild.-Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil; 5. İ. Karimov, «Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi», 5-jild.- Toshkent: «Wzbekiston», 1997 yil; 6. İ. Karimov, «Xavfsizlik va barqaror taraqqiёt ywlida», 6-jild. Toshkent: «Wzbekiston», 1998 yil; 7. İ. Karimov, «Biz kelajagimizni wz qwlimiz bilan quramiz», 7- jild.-Toshkent: «Wzbekiston», 1999 yil.
Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 1. Mustaqillik deklaratsiyasi nima? 2. Prezident İ.A.Karimov asarlarida Wzbekiston tarixi qanday ёritilishi? 3. Wzbekiston Oliy Davlat Organlari twg’risida malumot qaysi manbada aks etgan? 4. Wzbekistonning xalqaro munosabatlari qanday manbalarda ёritilgan?
244
245