SAVEZNIČKO Bombardovanje CRNE GORE 1943. I 1944.G
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
2018-09-04 (izdana knjiga poslije 2003.g.) Prof. dr Branislav Kovačević: SAVEZNIČKO BOMBARDOVANjE CRNE GORE 1943. I 1944. GODINE. Draža i Tito tražili bombardovanja. Napadi na nedužne civile umjesto na okupatorske jedinice. Dugo ćutanje o preko dvije hiljade žrtava. Crnogorski gradovi pod tepisima bombi. Dokumentarna hronika jedne doskora zatamnjene strane naše novije istorije U sjenci pobjeda Savezničko bombardovanje gradova na prostoru Jugoslavije (septembar 1943 - maj 1945.) zadugo nije bilo predmet većeg interesovanja jugoslovenske istoriografije; dugo je ostalo u sjenci velikih pobjeda saveznika nad silama Osovine i stvaranja novih država i sistema. U uslovima kada je nova Jugoslavija tražila međunarodno priznanje, pragmatični politički interesi potiskivali su naučne. Odlaganje ove teme bilo je uslovljeno politikom koja je nastojala da se ne zamjeri moćnim državama Zapada u vremenu kada je trebalo učvršćivati vlast u zemlji, kao i zbog činjenice da je aktuelna vlast u novoformiranoj državi učestvovala u odabiranju ciljeva koje je trebalo uništiti.Nešto veće interesovanje za ovu problematiku izraženo je u posljednjoj deceniji prošlog vijeka kao rezultat naučne reinterpretacije događaja i procesa iz Drugog svjetskog rata, kao i podsjećanja na veliki jubilej - pedesetogodišnjicu pobjede saveznika nad fašističkim i nacističkim državama. Ovome treba dodati i politički odnos nekadašnjih saveznika prema događajima u Jugoslaviji poslije njenog raspada. Čuti i drugu stranu U poplavi novinskih tekstova, feljtona, pa i nekih istoriografskih radova „otkrivaju” se davno objavljeni izvori dajući im tumačenja po sistemu „uvođenja sadašnjosti u prošlost”. U njima je ovaj naučni problem uglavnom ispolitizovan i jednostrano prikazan s unaprijed postavljenim ciljem da se savremena zbivanja u zemlji objašnjavaju savezničkim bombardovanjem u Drugom svjetskom ratu. Ograničenost spoznaje može da bude objašnjenje, ali ne i opravdanje za jednostrano i tendenciozno tumačenje. Previđaju se ratne okolnosti, interesi velikih i moćnih sila, pragmatična politika, ciljevi i sredstva. Autori takvih tekstova najčešće koriste jednu vrstu izvora tumačeći ih bukvalno i jednostrano. Pri tome se gubi iz vida da su dokumenta jedne strane nedovoljna da bi se sagledala i ocijenila kompleksna slika događaja. Dokumenta su često jednostrana, pristrasna i interesno intonirana u zavisnosti od njihovog porijekla i cilja. Pripadaju li ona realnosti ili načinu na koji se realnost prima, događaju koji se obrađuje i opisuje ili subjektu koji opisuje? To zahtijeva napor da se pronađu i uporede izvori različitog porijekla i po zakonitostima istorijske nauke sine ira et studio prouče i prezentiraju kako bi se došlo do istorijske istine. Jer, nauke ima onoliko koliko ima najvažnijih dokumenata kako bi izvedena rekonstrukcija proizilazila iz građe različitih subjekata. 1 Prva osvjetljavanja No i jednostrano i, nerijetko, senzacionalističko otvaranje ovog pitanja doprinijelo je njegovom serioznijem proučavanju i obradi. Sve češće se pojavljuju radovi naučno fundirani na domaćim i inostranim izvorima i literaturi. U tom pogledu zapažen je doprinos dao naučni skup održan u Leskovcu 1994, posvećen pedesetogodišnjici razaranja ovog grada od djejstva savezničke avijacije. (Leskovac je, inače, do sada najbolje obrađen grad kada je u pitanju savezničko bombardovanje: Hranislav Rakić, Živan Stojković, „Bombardovanje Leskovca”, 1994; Momčilo Pavlović, Veroljub Rakić, „Savezničko bombardovanje Leskovca 6. septembra 1944”. Studija i dokumenti, 1995; „Savezničko bombardovanje Leskovca 6. septembra 1944.” Leskovački zbornik, 35, 1995). Takođe je solidno obrađeno stradanje Niša od djejstva savezničkog vazduhoplovstva u radu „Vazdušna bombardovanja Niša u Drugom svetskom ratu 1941 - 1944”, Dragoljuba Ž. Mirčetića, vojnog istoričara i publiciste (Niš 1996). Značajni su i radovi: Ficroja Maklina „Rat na Balkanu”, Beograd 1980; Davida Martina „Mreža dezinformacija. Čerčilova jugoslovenska greška”, Beograd 1991; Vinstona Čerčila „Drugi svetski rat”, tom 5-6, Beograd-Prosveta; Milovana DZelebdzića „Borbe s Grupom armija “E”, Narodna armija, Beograd 1978; F. Ý. D. Dikina „Bojovna planina”, Beograd 1973; Majkla Liza „Silovanje Srbije. Britanska uloga u Titovom grabljenju vlasti 1943-1944”, Beograd 1991. U potrazi za istinom U literaturi nastaloj u dijaspori, tzv. emigrantskoj ima više tekstova o savezničkom bombardovanju jugoslovenskog prostora. Među njima, obradom i korišćenjem britanske građe, zapažen je i vrijedan rad Staniše R. Vlahovića „Zbornik dokumenata iz Britanske arhive. Anglo-jugoslovenski odnosi 1941-1948”, Birmingham 1985. Crnogorska istoriografija nije pokazivala veće interesovanje prema ovoj problematici, osim prigodnih tekstova objavljenih u štampi i dva rada pisca ovih redova. Vrijedno je zabilježiti knjigu novinara i publiciste Koste Čakića „Pakao pod Goricom”, 1994, koji je otrgao od zaborava brojna sjećanja građana na savezničko bombardovanje Podgorice. Primarni zadatak istorijske nauke je da prikupi građu i utvrdi činjenice. Na činjeničkoj podlozi nastaje istoriografska interpretacija, koja se neprekidno razvija. Što je ona bogatija, utoliko je i razumijevanje događaja slojevitije. Svojevrsni mozaik Dokumentacija koju ovdje objavljujem predstavlja svojevrsni mozaik različitih subjekata, viđenja i tendencija o savezničkom bombardovanju Crne Gore od oktobra 1943. do kraja decembra 1944. godine. Tu su i pojedina dokumenta koja se ne odnose na crnogorski prostor a uvrštena su kao ilustracija specifičnosti i kompleksnosti ove teme, jer su Crna Gora, Jugoslavija, kao i Balkan samo mikroprostor u globalnim savezničkim planovima. Prezentirana građa svojom raznovrsnošću može da podstakne na slojevito razmišljanje, da nametne nova pitanja, koja traže druge i drugačije odgovore. Tu su i podaci o savezničkoj pomoći u oružju, hrani, odjeći, obući, ljekovima, sanitetskom materijalu - koju su najprije pružali četnicima a potom partizanima - transportu ranjenika i bolesnika, padu savezničkih aviona i spasavanju njihovih posada, ratnim razaranjima, civilnim i vojnim žrtvama, vojnim misijama i dr. Savezničko bombardovanje jugoslovenskog prostora nije mimoišlo ni Crnu Goru i njene stanovnike, kao ni njihova materijalna dobra. Ovdje je učinjen pokušaj da se ocrta razvojna linija nastanka i toka razaranja gradova i naselja, puteva i mostova, stradanja uglavnom nedužnog stanovništva. Umjesto iscrpnog govora ostavio sam da govore dokumenta, koja su odabrana i sređena po porijeklu. Nije svaka linija građe mogla biti ravnomjerno zastupljena. Ona je uslovljena objektivnim stanjem postojanja i dostupnosti građe. Otuda je najviše partizanske građe - 141 dokument; četničkih je 43, anglo-američkih - 47, emigranata 21, italijanskih - jedan i sovjetskog porijekla - tri dokumenta. Pored arhivske građe, knjiga sadrži i više sjećanja - svjedočenja i svjedočanstava uglavnom savremenika tih događaja. Ma koliko subjektivna, fragmentarna i ne uvijek pouzdana (budući da su data poslije mnogo godina od tragičnih događanja), ona upotpunjuju sliku zbivanja, dočaravaju atmosferu, život u okupiranom gradu, strah, neizvjesnost, gladovanje, nemaštinu, opštu nesigurnost, glasine o saveznicima i 2 okupatoru, smrti, snalaženju u zlu i bijedi, nastradalim porodicama, siročadima, solidarnosti... Sjećanja koja selektivno objavljujem (samo dio od više desetina prikupljenih) podsjećaju na neku vrstu anegdotske istorije. Subjektivnost učesnika i nedostatak stručnosti ne oduzimaju im pravo na autentičnost, da saopšte svoja mišljenja o događajima koje su preživjeli. U njima kao da provejava misao da istinu nije nikada moguće sakriti u potpunosti, kao što ju je nemoguće otkriti do kraja. Upravo i ova knjiga ima samo tu namjeru. Ratna prekretnica Veliki uspjesi Crvene armije u Staljingradskoj i Kurdskoj bici, kao i pobjeda Britanaca kod El Alamejina i desant u sjevernoj Africi predstavljali su završnu fazu rata u tom dijelu svijeta. Anglo-američke snage su početkom maja 1943. sa više strana izvele odlučujuće napade i primorale na kapitulaciju osovinske snage u sjevernoj Africi.Poslije iskrcavanja zapadnih saveznika na sjeveru Afrike, britanska politika je sve više pažnju usredsređivala na Balkan. Britanci su predviđali napad na Njemačku preko Sredozemnog mora, tj. iz sjeverne Afrike, preko Italije i Balkana na slabije mjesto protivnika, u tzv. „meki trbuh Evrope”. Amerikanci su bili za direktni sudar sa njemačkom vojskom na evropskom kontinentu. Sastanak u Kazablanci Na sastanku Ruzvelta i Čerčila u Kazablanci (14-21. januar 1943.) odlučeno je da se saveznici iskrcaju na Siciliju. Njemcima je bio poznat plan saveznika. Očekivali su ga sa strahom i neizvjesnošću, jer protivnik može da bira mjesto napada na širokom prostoru od Egejskog arhipelaga i obala Grčke, preko Albanije, Jugoslavije i Italije, do južne Francuske i Španije. S druge strane ugrožavao ih je sve izraženiji narodnooslobodilački pokret u Jugoslaviji, Albaniji, Grčkoj i pojačana antifašistička aktivnost u Evropi. Zbog toga su preduzimali kontinuirane ofanzive („Vajs 1”, „Vajs 2” i „Švarc”) s ciljem da partizane unište a četnike razoružaju. Četnici su nastojali da iskoriste neprijateljsku ofanzivu i unište partizane. U zimu 1942/1943. izveli su prinudnu mobilizaciju boraca za pohod u Bosnu. Od decembra 1942. godine pri štabu Draže Mihailovića nalazio se šef britanske misije pukovnik Bejli, kojemu je bila poznata ova četnička kampanja i njihova saradnja sa Italijanima, koji su ih kamionima i brodovima prebacivali u rejon budućih borbi.Od marta 1943. britanska politika