Yr Ymofynnydd Rhifyn Ionawr 2012 £1.50 Creu Llun O Gapeli’R Smotyn Du

Yr Ymofynnydd Rhifyn Ionawr 2012 £1.50 Creu llun o gapeli’r Smotyn Du

Mae llun arbennig wedi ei greu digwyddiad arbennig yng o holl gapeli‟r Smotyn Du – y Nghapel-y-Cwm. 14 mewn un llun! Mae print o‟r llun ar gael am Mae‟r darlun gan yr arlunydd ddim ond £49.95, wedi ei ifanc Rhiannon Roberts o fowntio ond heb ffrâm. Mae ar Giliau Aeron yn rhoi delwedd gael gan y ddau weinidog, Cen ffresh a bywiog o‟r enwad. Llwyd, Wyn Thomas a Siop y Cafodd y llun ei lansio mewn Smotyn Du. Atgyfodi carolau’r Hen Gapel Fe gafodd un o hen draddodiadau‟r Smotyn Du ei atgyfodi ddiwedd y llynedd, gyda gwasanaeth carolau Noswyl Nad- olig yn Hen Gapel Llwynrhydowen. Roedd y gwasanaeth golau-cannwyll hefyd yn nodi dechrau‟r ymgyrch i godi arian a chefnogaeth i adfer yr adeilad – un o gapeli hanesyddol pwysicaf Cymru gyfan. Gyda‟r band tad-a-merch, y Parch Alun Wyn a Ffion Dafis, yn cyfeilio ar accordion a sacs, roedd llawr y capel yn llawn a‟r awyrgylch yn gofiadwy. Gyda‟r Parch Wyn Thomas yn arwain y noson, roedd yna gyfraniadau hefyd gan Barti‟r Gannwyll, a Heledd a Gwenllian a darlleniadau gan y Parch Cen Llwyd, Beth Davies, Einir Ryder a Gwenyth Richards. Yn unol â‟r traddodiad, roedd yna fins peis a diferyn o sieri yn ystod yr egwyl, diolch i fenywod Llwyn. Eleni, fe fydd Ymddiriedolaeeth Addoldai Cymru, sydd bellach yn gyfrifol am Hen Gapel Llwyn, yn trefnu digwyddiadau i godi diddordeb ac arian i adfer y capel a dod o hyd i ddefnydd newydd cyfaddas iddo.

Blwyddyn Newydd Dda! Rhifyn newydd – Colofn Dylan Iorwerth o’r diwedd! Seren fechan a threlyrs

Ymddiheuriadau i ddechrau am yr Mae pob teulu‟n licio brolio am rywbeth neu‟i gilydd, a oedi hir cyn cyhoeddi‟r rhifyn hwn gweithred fach gan berthynas pell yn mynd yn gamp o‟r Ymofynnydd. anferth yng nghof yr hil. O ganlyniad, penderfynwyd ei Rhyw hen anti oedd yn gallu gwneud y welshcakes wneud yn rhifyn i edrych yn ôl ar gorau yng Ngheredigion, neu hen hen yncl oedd wedi 2011 ac i edrych ymlaen at y rhwyfo o Aberystwyth i Gei Newydd mewn cwrwgl. flwyddyn newydd. Emyn plant ydi hi yn ein teulu ni. Y gred mai fy nhaid Oherwydd hynny, rydym wedi o ochr mam oedd awdur set o eiriau sydd wedi eu canu gorfod hepgor rhai darnau o gan filoedd o blant. newyddion – ymddiheuriadau am Ar un adeg, roedd „Seren fechan yn y nos‟ yn un o‟r hynny hefyd. emynau plant mwya‟ poblogaidd ... “Seren fechan yn y Y nod o hyn ymlaen fydd nos, Pwy a wnaeth dy wên mor dlos? Annwyl Iesu”. cyhoeddi tri rhifyn pob blwyddyn – Yn y llyfrau emynau, y bardd enwog a thoreithiog un at y Pasg, un at yr haf ac un ar hwnnw, Anadnabyddus, sy‟n gyfrifol am y penillion gyfer y Nadolig. bach syml yma. Ond nid felly, yn ôl llyfr hanes ac Mae‟n bwysig fod pob capel yn atgofion lleol, O Ferwyn i Fynyllod, am ardal Cynwyd, anfon eu newyddion a‟u lluniau – rhwng y Bala a Chorwen, lle‟r oedd tad fy nhaid, byddwn yn cysylltu‟n fuan gyda Edward Stanton Roberts, yn grydd. Mae hwnnw‟n dyddiadau ar gyfer derbyn y copi. dweud yn bendant ei fod wedi ennill gwobr mewn Diolch o galon i Ioan Wyn am eisteddfod leol am yr emyn bach. ofalu am yr Ymofynnydd tros y Os ydi hyn yn wir, a ddylen i frolio? Wedi‟r cyfan, blynyddoedd diwetha‟ a rhoi‟r fath geiriau bach diniwed iawn ydyn nhw ac, i Undodiaid yn sglein arno. Gobeithio y gallwn arbennig, yn swnio‟n ddigon od. ninnau ddilyn ei esiampl o hyn Rhyfedd ymlaen! Hyd y gwn i, does dim sôn yn y Beibl mai Iesu Grist Y tîm golygyddol oedd wedi creu‟r ddaear. Peth rhyfedd hefyd ydi awgrymu bod sêr yn gwenu. Yr un mor rhyfedd â Apêl – eto chredu bod yna hen ddyn yn y lleuad. Mae Dyddiaduron Gwilym Marles Felly, mae‟n ymddangos ar un olwg bod fy nhaid wedi ar goll, a‟r rheiny‟n ddogfennau camarwain cenedlaethau o blant bach ac wedi rhoi gwerthfawr iawn o ran hanes yr syniadau crefyddol digon gwirion yn eu pennau nhw. enwad a Chymru. Ond mae angen meddwl eto. Mewn ystyr arall, hyd yn Mae dyn o ardal Rhydaman, oed i Undodiaid, mae‟r geiriau‟n berffaith wir. O wybod Orwig Owen, yn awyddus iawn i am Iesu Grist ac am egwyddorion ei fywyd, mae‟r byd wneud ymchwil ar y gweinidog yn well lle ac yn harddach. enwog ond yn methu â bwrw Mi welwch chi hynny weithiau mewn ffordd ymlaen heb y dyddiaduron. lythrennol. Mi fydd agwedd hael un person yn creu Yn ôl yr wybodaeth ddiweddara‟, ymateb ym mhawb o‟u cwmpas – un wên yn goleuo roedden nhw yn cael eu cadw yn stafell trwy gael pawb arall i wenu hefyd. Hen Gapel Llwynrhydowen ond Mae syniadau fel yna‟n rhai y gall Undodwr – a does neb yn sicr beth ddaeth Methodist – eu credu, heb orfod dadlau am bwy greodd ohonyn nhw wedyn. y byd neu beth oedd statws Iesu Grist. A geiriau syml, Os oes gan unrhyw un wybodaeth syml, yn arwain at feddyliau dwfn. amdanyn nhw, cysylltwch ar Gyda llaw, efail y gof oedd y drws nesa‟ i deulu‟r unwaith gyda Llywydd y crydd yng Nghynwyd. Teulu‟r gof hwnnw a sefydlodd Gymdeithas, Elaine Davies, ar fusnes Ifor Williams, sydd â‟i drelars yn frith hyd 01570 480526. glosydd Ceredigion ac Ewrop. Dyna reswm tros frolio! Diolch i Haydn Dim ond canllath neu ddau oedd taith Cadwyn Llywydd Undodiaid Deheudir Cymru eleni, wrth i‟r swydd gael ei throsglwyddo o un cymydog i‟r llall. Fe ddaeth dwy flynedd y Cynghorydd Haydn Richards i ben ac yntau‟n trosglwyddo‟r gadwyn i Elaine Davies, y naill yn byw yn Lowtre, Llanwnnen, a‟r llall o fewn tafliad carreg ym Mhenynant. Roedd yna ddiolch cynnes i Haydn am ei arweiniad yn ystod y cyfnod diwetha‟ wrth i‟r enwad wynebu nifer o sialensiau. “Yn gwbl nodweddiadol, mae Haydn wedi arwain yr enwad yn ddoeth a gofalus yn ystod ei ddwy flynedd yn y swydd,” meddai Elaine. “Mae wedi gwneud yn siŵr fod pawb yn cael eu cynnwys a fod pob mater yn cael ei drafod yn agored Haydn yn trosglwyddo cadwyn y a thrylwyr.” Llywydd i Elaine

Gwasanaeth gydag Undodiaid y Gogledd Fis Hydref aeth llond bws bach cannwyll fechan er mwyn gysylltiad â‟r lle hwnnw, roedd o‟r Smotyn Du i ymweld â‟r cofio am rywun neu rywrai. yn cydio ym mhen arall yr achos newydd yn ardal Bangor. „Gwe Amrywiaeth‟ oedd edafedd ac yn enwi lle pwysig Roedd yn brofiad braf i gwrdd pwnc y gwasanaeth gyda‟r iddo yntau. â‟r criw sy‟n cwrdd unwaith y Athro Gareth Wyn Jones yn Yn y diwedd, roedd yr mis mewn neuadd bert ym arwain trafodaeth ynglŷn â‟r edafedd yn cris-croesi‟r ystafell mhentref Llandygái ger Castell ffyrdd y dylen ni ymateb i bobl gan greu gwe. y Penrhyn. wahanol a diwylliannau Roedd y sylwadau wedi mynd Roedd yno groeso cynnes gwahanol. â ni i bob cornel o‟r byd – a‟r wrth i ni ymuno yn y Ond roedd yna hefyd weith- Smotyn Du – a‟r patrwm yn gwasanaeth dwyieithog, garedd difyr, yn dechrau gyda ddarlun amlwg o‟r cysylltiad ysbrydoledig. darn hir o edafedd ac un person rhwng gwledydd a phobl. Roedd pawb yn eistedd mewn yn enwi lle oedd yn bwysig Ar y diwedd, te, cyfle i cylch ac un o‟r gweithgareddau iddi. sgwrsio ac addewidion i cyntaf oedd rhoi cyfle i gynnau Os oedd gan berson arall gyfarfod eto cyn hir.

Agor gardd newydd Dathlu gwaith celf a phlannu blodau yng Nghapel y Groes

Roedd yna ddigwyddiad arbennig yng Nghapel y Groes Mae‟r gwaith cerrig hardd sy‟n sylfaen i‟r mosáic ddiwedd mis Mai, wrth i blant yr Ysgol Sul helpu i agor wedi‟i wneud gan Alun a Gethin Thomas a‟r gwaith gardd newydd. metel gan Teifi Forge yn Llanbed. Mae‟n cynnwys gwaith mosáic hardd yn dangos rhai Achos arall i ddathlu ar y dydd oedd fod cyfle i o‟r gwrthrychau a‟r patrymau sydd i‟w gweld yn y capel ddefnyddio‟r offer sain a llun newydd sydd yn y Capel – – o‟r ffenestri lliw i‟r cwrel a ddaeth yn ôl o Awstralia wedi ei noddi‟n rhannol gan Gyngor Sir Ceredigion a gyda‟r Swagman, Joseph Jenkins. gyda chyfraniad ychwanegol gan ddwy o aelodau mwyaf Roedd plant Ysgol Gynradd Llanwnnen wedi bod yn ffyddlon y capel, Siriol ac Elsa Thomas. rhan o‟r gwaith creu hefyd, wrth gydweithio gyda‟r artist- Roedd Cadeirydd Cyngor Sir Ceredigion, Catherine iaid Lynne Denman a Sheila Hourahane o gwmni Creu- Hughes, yno i ddweud gair yn y gwasanaeth arbennig i ad. agor yr ardd – teitl hwnnw oedd Sain, Lliw a Llun ... a Roedd y ddwy wedi gweithio gyda‟r plant yn meddwl chyfle i balu a phlannu. am syniadau ac yn datblygu‟r cynlluniau ac roedd Roedd arian at yr ardd wedi dod trwy Gynllun Datblygu ymgynghori cyson wedi bod gyda‟r gynulleidfa. Gwledig Llywodraeth Cymru gyda chefnogaeth Roedd tri o aelodau hyna‟r capel – Seimon Jones, Joyce Ceredigion a‟r gweithgareddau cyfan yn rhan o waith Williams a Mari Evans – yno i helpu plannu blodau yn y Cynllun Fforwm Twristiaeth Ffydd y Cyngor Sir, sydd rhan o‟r ardd sydd wedi ei chynllunio a‟i noddi gan Alan hefyd yn gyfrifol am godi byrddau dehongli o flaen nifer ac Erika Davies o Blanhigfa Grannell gerllaw. o gapeli‟r Smotyn Du. Elfen arall yn y gwaith yw mainc bren wedi ei cherfio Yn ôl Haydn Richards, Cadeirydd yr Ymddiriedolwyr, gan David Lloyd, sy‟n cynnwys y geiriau sydd bellach yn yn ei groeso ar y dydd, mae‟r cyfan yn “addurn i‟r rhyw fath o arwyddair i‟r capel: llygad”. “Mwy na lle a meini llwyd, Mae taflen hefyd yn cynnig taith i olrhain hanes yr Nid adeilad, ond aelwyd.” Undodiaid yng Ngheredigion. Newyddion y capeli Alltyblaca Ers rhifyn diwethaf Yr Ymofynnydd mae‟r teulu bach clos ar aelwyd Alltyblaca wedi cael ergydion anodd ym marwolaethau tri pherson oedd â chysylltiadau agos iawn â‟r capel. Colli’r Ysgrifennydd

Ar 20 o Fai 2011 yn 72 mlwydd oed yn Ysbyty 1963 gan ddychwelyd o Lundain i’w bentref Singleton, Abertawe, bu farw Derrick a hynny genedigol a mynd yn athro yn Ysgol y Dolau. wedi tostrwydd creulon a chymharol fyr. Bu‟n weithgar iawn ar hyd ei oes yn y Roedd yna gadernid yn perthyn i Derrick a bu gymdogaeth. Ei gariad cyntaf oedd ei deulu a hynny o gymorth iddo i wynebu ei salwch. meddyliai y byd o Jean, ei ferch Shan a‟i theulu Roedd yn berson eithriadol o ddibynadwy a hithau. Cafodd ergyd greulon iawn yn 2003 pan gweithgar. fu farw Dewi y mab mewn damwain ffordd ar y Doedd dim byd yn rhy fawr nac yn rhy fach cyfandir ac yntau‟n ddyn ifanc. iddo ei wneud. Ar hyd ei oes bu‟n gefn cadarn a Roedd ganddo bob amser eiriau doeth a chryf i lawer. Bu‟n biler cadarn i‟w deulu a‟i synhwyrol a byddai‟n barhaol yn annog a gymdogaeth ac, yn arbennig, i‟r capel. chalonogi eraill. Am flynyddoedd maith bu‟n Cafodd ef a‟i frawd Jack eu geni yn feibion i Ysgrifennydd ar y capel ac yn neilltuol o Gwinnie Anne a Evan Howell Jones, Tivy gydwybodol wrth gyflawni ei ddyletswyddau. View, Alltyblaca. Wedi llwyddo yn ei arholiad- Yno yn y capel ddydd Gwener 27 Mai y au yng Ngholeg y Drindod Caerfyrddin aeth i cynhaliwyd y gwasanaeth angladd a chladdwyd Lundain lle bu‟n dysgu am bedair blynedd. y llwch ym medd y teulu ym mynwent Capel y Yno y cyfarfu â Jean ac fe briododd y ddau yn Bryn, Cwrtnewydd, wythnos yn ddiweddarach.

Sarah Jane (Jenny) Thomas, Roedd ganddi bersonoliaeth ei brawd ac Eunice ei chwaer, Ffinant Cottage, Alltyblaca hyfryd a mawr oedd y croeso ar yn gefn cadarn i‟r capel ar hyd Ar 24 Awst 2011 yn 83 oed bu ei haelwyd bob adeg. Hawdd eu bywydau. farw Jenny Thomas, Ffinant oedd tynnu ati ac, er gwaethaf Nyrs oedd hi o ran gwaith ac Cottage, Alltyblaca, yn Ysbyty ei salwch, byddai‟n llawn roedd elfen y nyrs i‟w gweld yn Glangwili, Caerfyrddin . anogaeth ac yn hyderus wrth glir yn ei chymeriad hyd yn oed Bregus iawn oedd iechyd Jenny obeithio am ddyddiau gwell. wedi ymddeol, a hithau‟n fawr ers blynyddoedd maith a Syml oedd ei bywyd, yn troi o ei chonsyrn am eraill. hithau‟n gaeth i‟w chartref. gylch y clwstwr cartrefi ger Bu‟n briod â Vincent, a fu Drwy‟r adeg derbyniodd ofal Ffinant Cottage. Ar lawer farw yn 1982 yn 56 oed. cyson a charedig gan ei theulu achlysur, profodd ei chymdog- Bu‟r blynyddoedd olaf yn rhai a‟i chymdogion. ion ei natur hael a charedig. digon anodd a chafodd gefnog- Fe‟i ganed yn 1928 ym aeth gref gan berthnasau a mhentref New Inn, Pencader, Mary Lilian (Mallie) Slevin, ffrindiau i‟w galluogi i sefyll yn un o dri o blant. Priododd 55 Eirianfa, Llanybydder. yn Eirianfa yn Llanybydder. mlynedd yn ôl ag Evan David, Ar 2 Tachwedd 2011 yn 89 Byddai‟n meddwl y byd o‟r a fu farw yn 1987 ac fe mlwydd oed bu farw Mallie cymwynasau a dderbyniodd a‟i gawsant dri o fechgyn, Neville, Slevin yn ei chartref yn sgwrs yn aml yn at y capel. Gareth ac Emyr. Roedd ganddi Llanybydder. Byddai wedi hoffi mynychu‟n bump o wyrion a gorwyrion Fe‟i ganwyd yn Cartref, llawer amlach nag y llwyddodd hefyd. Alltyblaca, ac roedd hi, fel Jack dros y blynyddoedd olaf. Brondeifi

Apêl Elain, Anrhydeddu Gwasanaeth Arbennig a Dathlu Gŵyl Ddewi

Bu llawer o aelodau wrthi fel Gapel Brondeifi wedi ei arlunio i gefnogi yr elusennau hynny lladd nadroedd yn cael y festri gan Aerwen Griffiths a‟i ffram- sydd wedi bod, ac a fydd, yn yn barod i‟w hail agor erbyn io gan ei phriod Dan Griffiths a allweddol eto wrth gynorthwyo Sul olaf mis Chwefror. gydag englyn o waith y Pri- Elain Gwawr a‟i rhieni, Gareth I ddathlu hyn ac i ddathlu fardd Idris Reynolds o fewn y a Bridget James, ers ei geni dydd Gŵyl Ddewi cafwyd ffrâm. Yn ystod yr wythnosau flwyddyn yn ôl. Mae Elain gwasanaeth o dan ofal y blaenorol, pan oedd Mr Roder- eisoes wedi derbyn nifer o law- Gweinidog yn y festri gyda ick yn dathlu ei ben-blwydd yn drinaethau gyda nifer eto yn ei chawl blasus iawn a llawer o 80 oed daeth i’r amlwg ei fod haros yn y dyfodol. ddanteithion wedi eu paratoi wedi treulio 54 mlynedd yn Casglwyd swm o £327.00 a gan Delyth Jones, Y Pantri, ddiacon yn Brondeifi ynghyd, throsglwyddodd y Parch Gor- gyda chymorth Heini Thomas, wrth gwrs, â chynnal nifer fawr onwy Evans siec am y cyfan- Pentrebach. o wasanaethau a dal gwahanol swn i‟r teulu ar 19 Mawrth ar Yn ystod y gwasanaeth cafodd swyddi. ddydd bedydd Elain yn ei char- Mr Arthur Roderick gryn syn- Roedd y dyddiad yma hefyd tref yn Tŷ Penlan, Llanbadarn. dod pan gyflwynodd y Parch wedi ei benodi fel Sul i gefnogi Pob dymuniad da i Elain a‟i Gorowny Evans lun iddo o Apêl Elain, sydd wedi ei lansio rhieni yn y cyfnod gofidus yma.

Ymlaen at y miliwn! Fe fydd eleni‟n flwyddyn fawr i‟r Parch Goronwy a Beti Evans wrth iddyn nhw anelu at gyrraedd y targed o godi £1 miliwn i Gronfa Plant Mewn Angen. Bydd eisiau llai nag £20,000 pan ddaw‟r cyfnod casglu ym mis Tachwedd er mwyn cyrraedd y nod yn Llanbed. Er bod y sylw y mae‟r BBC yn ei roi i‟r ardal yn llawer llai nag yr oedd, mae gwaith y ddau a‟u holl gynorthwywwyr wedi sicrhau bod yr arian yn dal i lifo i mewn. (Llun trwy garedigrwydd Tim Jones)

Difrod y Rhew Gwasanaeth Radio Dioddefodd y festri gryn ddifrod o ganlyniad i‟r Ar Sul olaf mis Ionawr 2011 bu‟r gweinidog, y tywydd anarferol o oer adeg y Nadolig y Parch Goronwy Evans, yn gyfrifol am y llynedd. gwasanaeth boreol ar BBC Radio Cymru. Oherwydd cydweithrediad ffafriol y cwmni Heini Thomas, Deffrobani, a gymerodd y yswiriant, mae‟r gwaith adnewyddu i gyd wedi rhannau arweiniol a derbyniodd Mr Evans nifer ei gwblhau, y capel wedi ei ddigolledu am yr o alwadau ffôn a llythyron yn canmol yr arlwy. holl gostau a‟r contractwyr wedi eu talu. Diolch i bawb a fu‟n cynorthwyo mewn Cwrdd Gwragedd Byd Eang unrhyw fodd ac i Delyth Jones am agor drws Y Bu Beti Evans, Sallie Jones, Gwenda Davies ac Pantri er mwyn cynnal yr Ysgol Sul nes i‟r Eryl Jones yn cymryd rhan yn y gwasanaeth gwaith atgyweirio gael ei gwblhau. yma yn Eglwys Sant Pedr ar y 5ed o Fawrth.

Aduniad yr Ysgol Sul Fe gafwyd gwasanaeth arbennig ym Mrondeifi ddydd Sul, Hydref 9, gydag aduniad o holl gweddi gan Hana Davies a diolchodd y ddisgyblion a swyddogion yr Ysgol Sul ers i‟r gweinidog i Heini, Steffanie a Kimberley am eu Parch Goronwy Evans ddod yn weinidog yn gwaith gyda‟r plant 1964. Yn ogystal â‟r llu yn y digwyddiad, daeth Fe ddaeth y syniad gan athrawes bresennol yr ymddiheuriadau gan lawer o gyn-ddisbgyblion a Ysgol Sul, Heini Thomas, a hi oedd yn arwain darllenwyd llythyrau cyfarch gan Sarah Lloyd cyfraniad yr Ysgol Sul. Roedd arddangosfa o Davies (Culmore gynt), Mair Crouch, luniau yn y capel gyda lluniau o‟r 47 o Glasgow (Station Terrace gynt), a Gareth flynyddoedd. James, Llanbadarn (Maesteg gynt). Cafwyd Fe lifodd yr atgofion yn ôl hefyd wrth ail-greu amser difyr iawn yn gwrando ar Margaret Jones, rhai o‟r hen draddodiadau, gan gynnwys adrodd Glanhelen a Trefina Jones (Hathren gynt) yn y Pwnc a Gweddi‟r Arglwydd. sôn am eu cyfnod yn yr Ysgol Sul. Cyhoeddwyd yr emynau gan rai o‟r cyn- Roedd cacen hyfryd â llun Brondeifi ar y ddisgyblion - Rhian Williams, (Gerlan gynt); wyneb wedi ei pharatoi gan Ceinwen Jenkins, Gruffydd Thomas, Deffrobani; Meinir Douglas a‟i dwy wyres, Hanna a Megan a gafodd yr (Tyllwyd gynt); Ioan Wyn Evans (Y Mans gynt) anrhydedd o‟i thorri. – a bu‟r disgyblion presennol yn diddanu pawb. Fe fydd y casgliad yn cael ei rannu rhwng yr I orffen cyfraniad yr Ysgol Sul, cafwyd Ysgol Sul ac achos da o‟u dewis.

Y Gymanfa Ganu ei chwaer yng nghyfraith, Mrs boed ar eu haelwydydd, mewn Dilys Jones, ddechrau‟r ysbytai neu mewn cartrefi Roedd yn bleser gwrando ar flwyddyn, ar ôl cystudd hir. henoed. Mrs Heini Thomas yn traddodi Cydymdeimlwn hefyd ag araith y llywydd brynhawn y unrhyw aelodau eraill sydd Diolch gymanfa a hefyd Hana Davies wedi colli perthnasau a a fu‟n cynrychioli Brondeifi chysylltiadau. Diolch i‟r organyddesau a fu‟n drwy gyhoeddi un o‟r emynau. cymryd eu tro ers y rhifyn Gwellhad Buan Cydymdeimlo diwethaf ac am wasanaeth Dymunir yn dda i‟r holl gwerthfawr y Parch Alun Wyn Cydymdeimlir yn fawr â Mrs aelodau sydd heb fod yn Dafis ac aelodau‟r capel a fu‟n Phyllis Jones, Cilgell, ar golli mwynhau yr iechyd gorau, llenwi Suliau yn ôl y galw. Capel-y-Cwm

Plant yr Ysgol Sul

Ysgol Sul braich a fod Jean Richards, Elmo, â‟i garddwrn hithau‟n well yn dilyn anffawd. Ddydd Sul cyntaf mis Mawrth, cafwyd gwahoddiad gan Ysgol Sul Capel-y-Groes i Helfa Drysor ymuno yn eu gwasanaeth gyda‟r Parch Cen Nos Wener, Gorffennaf 15, cynhaliwyd Helfa Llwyd ac i baratoi cwpanaid o de/coffi wedyn. Drysor gan Gapel-y-Cwm. Daeth 14 car i‟r helfa Diolch am y croeso – cewch wahoddiad nôl! a oedd wedi ei baratoi gan Menna a Meurig, Cynhaliwyd Arholiad yr Ysgol Sul fore dydd Drefach. Cafwyd taith hyfryd yn gweld Sul, Mawrth 20fed. Braf oedd cael croesawu ysblander yr ardal ar ei orau. Yr enillwyr oedd dwy o Gapel-y-Fadfa atom. Mrs Nanna Ryder Einir, Nanna, Mererid a Caroline a rhannwyd yr fu‟n paratoi‟r gwaith i‟r plant. ail safle gan Eifion ac Elenid, Talar Wen, a Wendy ac Eileen, Tanrhos. Cafwyd lluniaeth a GA yn Abertawe raffl yn ôl yn y festri a diolchodd y Parch Wyn Braf oedd gweld cynrychiolaeth o Gapel-y-Cwm Thomas i bawb am lwyddiant ysgubol y noson. ar lwyfan Neuadd y Brangwyn, Abertawe Trip Ysgol Sul brynhawn Sul, Ebrill 17. Bu, Nia, Lois a Hafwen yn canu gyda‟r Côr dan arweiniad Aeth y Trip Ysgol Sul ddydd Sadwrn, Meinir Jones-Williams ac Eirian Jones. Gorffennaf 30, i Fferm Cantref ger Aberhonddu. Bu‟r tywydd yn ffafriol drwy‟r dydd a phawb yn Y Gymanfa Ganu mwynhau gyda‟i gilydd. Cafodd y plant gyfle i Bu Owain Jones, Lois Jones a Beca Jenkins yn chwarae, mynd ar dractor a threilar, gweld darllen emynau yng Nghymanfa Ganu‟r gwahanol anifeiliaid a chneifio ayb. Cafwyd Undodiaid yng Nghapel Pantydefaid ddydd Sul, sglodion yn Llanymddyfri ar y ffordd adref. Ebrill 10. Roedd tyrfa dda yno yn yr oedfa brynhawn a‟r hwyr. Cyrddau’r Hydref Gwella Cynhaliwyd Cyrddau‟r Hydref yng Nghapel y Cwm ddydd Sul, Hydref 2. Er gwanned y Rydym yn falch fod Lisa Jenkins, Hafan-y- gynulleidfa cafodd pawb bendith fawr o fod yno. Cwm, wedi gwella ar ôl iddi gwympo a thorri ei Cymerwyd y rhannau arweiniol gan y Parch Wyn Thomas a‟r Parch Cen Llwyd ac fe fu Priodas aelodau‟r Ysgol Sul yn canu emyn. Ar Sadwrn y Pasg Yn ystod y gwasanaeth trosglwyddwyd siec o yng nghapel £1949.40 i‟r Gymdeithas Strôc. Roedd yr arian Gibeon, Bancyfelin, wedi‟i gasglu ar Daith Gerdded flynyddol yr priodwd Dylan enwad a gynhaliwyd nôl ym mis Gorffennaf Davies, Maesglas, gyda rhai o aelodau‟r capel yn cymryd rhan.. Drefach, ac Elen I orffen cafwyd anerchiad a thrafodaeth yng Evans o Langynog. nghwmni Ysgrifennydd y Gyfadran Gymreig sef Dedwyddwch a hir Carwyn Tywyn. oes i chwi eich dau. Gwasanaethwyd wrth yr organ gan Einir Ryder, Bydd y ddau‟n Tyngrug-ganol. Trodd pawb i fewn i‟r festri am ymgartrefu yn de Cymreig wedi ei baratoi gan wragedd y Rhydybont, Llanybydder. capel.

Y côr yn canu yn Neuadd y Brangwyn Abertawe adeg y GA

Capel y Fadfa

Cydymdeimlo Gyrfa chwist Rydym am estyn ein cydymdeimlad dwysaf â Bu aelodau Urdd y Benywod yn brysur yn phawb sydd â chysylltiad â‟r capel sydd wedi trefnu Gyrfa Chwist yn Festri‟r Capel a holl colli perthnasau a ffrindiau yn ystod y misoedd elw‟r noson yn mynd tuag at goffrau Urdd y diwethaf. Yr ydym yn meddwl amdanoch yn Benywod. Diolch i bawb am bob rhodd a eich galar a‟ch colled. gweithred i wneud y noson yn llwyddiant. Gwellhad Buan Geni Yr ydym am ddymuno gwellhad llwyr a buan i‟r Llongyfarchiadau i Alwyn a Nia, Plwmp, ar holl aelodau a ffrindiau‟r achos sydd heb fod yn enedigaeth Lois Aeron, chwaer fach i Mali ac dda iawn eu hiechyd yn ystod y misoedd Ifan ac wyres fach arall i Gerald a Kathleen, diwethaf. Nantygwyddau. Cyflwyno’r Ysgrifennydd Newydd

Cadeiriwyd Cyfarfod y Gyfadran Undod- Pan oedd ar ymweliad â’r Amerig, Mae'n gobeithio y bydd yn bosib trafod aidd gan Megan Jones a chyflwynodd y Dr. synnwyd ef gan agwedd y Ffwndamental- sefyllfa'r Undodiaid gyda'r enwadau eraill Carwyn Tywyn, ysgrifennydd newydd. wyr Cristnogol ac yn araf, trodd i gyfeiriad yng Nghymru ac yn hyderus y bydd yr Rhoddodd Carwyn gefndir ei fagwraeth yr Undodiaid ac ymaelodi gyda’r NUF enwad yn fodlon ehangu ei gorwelion drwy grefyddol. Bu’n aelod gyda’r Anglicaniaid (Cyfeillach Genedlaethol yr Undodiaid). fod yn rhan o nifer o fudiadau cenedlaethol. tra oedd y teulu’n yng Nghaerlŷr (Leicester) Mae wedi cael profiad o weithio fel Mae ganddo ddiddordeb mewn sefydlu ond bu’n mynychu capel yr Annibynwyr ar newyddiadurwr a’i gyflogi gan fwy nag un pocedi o Undodiaid mewn gwahanol ôl dychwelyd i fyw yn Borth ger mudiad gwirfoddol yng Nghymru. Mae rannau o Gymru ac mae’n llawenhau fod Aberystwyth. hefyd yn delynor proffesiynol. cynulleidfa Undodaidd newydd Bangor Cafodd radd mewn gwleidyddiaeth o Mae'n ymhyfrydu fod holl gynulleid- wedi cael ei derbyn yn swyddogol yn y Brifysgol Strathclyde a gradd doethur yn faoedd Cymru wedi cyfrannu at ei gyflog, cyfarfodydd yn Abertawe eleni. Aberystwyth. Tra oedd yn gweithio yng mewn cydweithrediad â'r GA ac mae'n Edrychir ymlaen at gydweithio gydag e Nghaerdydd, bu’n aelod yng Nghapel edrych ymlaen at gael cydweithio gyda'r yn y dyfodol ac, ar yr un pryd, wrando Minny Street dan ddylanwad y Parch ddwy Gymdeithas a chyda phob un o'r 22 arno’n canu’r delyn wrth symud ymlaen. Owain Llŷr. cynulleidfa yn eu tro. Parch Eric Jones

O ddesg yr Ysgrifennydd ... Neges gan Carwyn Tywyn

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i bawb o blith Rwyf wedi ymddiheuro ar bapur i swyddogion Undodiaid Ceredigion am eu croeso twymgalon ers i Brondeifi am y „clash‟ anffodus a hoffwn wneud mi ddechrau ar fy ngwaith. hynny‟n gyhoeddus yn Yr Ymofynnydd hefyd. Erbyn hyn, rwyf wedi cael cyfle i ymweld â‟r Ga‟ i eich sicrhau fy mod i‟n ystyried Brondeifi a‟i Smotyn Du ar sawl achlysur gan fod mewn tri haelodau yn ganolog i‟n dyfodol ni fel enwad yng gwasanaeth yn yr ardal hyd yma (Pantydefaid, Capel Ngheredigion. Edrychaf ymlaen at ymweld â y Fadfa a Chwmsychbant), yn ogystal â‟r noson Brondeifi, pan ddaw Sul yn rhydd. gymdeithasol yn “long rŵm” Cribyn o dan arweiniad Fe ŵyr nifer ohonoch bod fy swydd yn golygu cadw y Parch Cen Llwyd. sawl dysgl yn wastad: Cefais wibdaith o gwmpas y rhan fwyaf o gapeli‟r ardal yng nghwmni Cen a‟r Parch Ddr Ann Peart,  Rhwng fy swydd Undodaidd, fy Ysgrifennydd yr Undodiaid ym Mhrydain. Bûm hefyd ngwaith fel telynor gwerin, ac fel tad i yn yr ardal sawl tro‟n cwrdd yn anffurfiol â‟r ferch fach! gweinidogion a swyddogion. Yn anffodus, mae gennyf ymddiheuriad i aelodau  Rhwng cyfarfodydd yng Ngheredigion a Brondeifi ar ôl i mi addo mynd i aduniad yr Ysgol Sul chyfarfodydd yn Ne-ddwyrain Cymru. ym mis Hydref.  Rhwng fy ngwaith yn y swyddfa, a‟r Sylweddolais yn hwyr iawn yn y dydd fy mod wedi cyfarfodydd allanol sy‟n rhaid eu cynnal ymrwymo i redeg ym Marathon Caerlŷr yr un diwrnod, ond heb nodi hynny yn fy nyddiadur gwaith. gyda swyddogion neu sefydliadau . Roedd yn rhaid cyflawni’r Marathon, gan fy mod Rwy‟n ddiolchgar iawn am eich dealltwriaeth a‟ch wedi codi dros £1,000 ar gyfer Ymchwil Leukaemia. cefnogaeth hyd yn hyn. Ymlaen at 2012! Cofiwch, os oes unrhyw fater yr hoffech chi ei godi gyda fi, rwyf yn fwy na pharod i drafod unrhyw gonsyrn neu gwestiwn yn ymwneud â’ch capel, neu’r enwad yn fwy cyffredinol . Cyflwyno’r Ysgrifennydd Newydd

Cyfansoddiadau: cyfrifoldeb a chyfle

Pwy sydd yn berchen y tir y mae Y ffordd fwyaf effeithiol o wneud thipyn o fraw) i sylweddoli cymaint eich capel yn sefyll arno? hyn yw trwy feddu ar gyfansoddiad o gyfrifoldebau sydd gan ein capeli Sut drefn sydd gyda chi ar gyfer sydd yn dynodi pwrpas a strwythur unigol. Ond, cefais fy synnu hefyd gwarchod plant yn eich capeli? y capel yn glir, gan gynnwys rôl gan y brwdfrydedd amlwg oedd gan Pe bai eich capel yn dirwyn i ben , swyddogion ac ymddiriedolwyr. swyddogion y De Ddwyrain tuag at i ble neu bwy y byddai eich Does dim rhaid i gyfansoddiad fod y dasg. asedau‟n mynd? yn hirfaith. Gall dogfen tua 2-4 Maen nhw‟n ystyried y dasg o Beth yw eich polisi ar gyflogi pobl dudalen A4 (sydd wedi ei ddrafftio cyfansoddiadau newydd fel o‟r capel i ymgymryd â gwaith i‟r chymeradwyo gan arbenigwr ffordd o uno pobl yn y capeli, i holi capel – ac osgoi‟r conflicts of cyfreithiol) fod yn ddigon. Ond fe cwestiynau am bwrpas y capeli ac, interest sy‟n gallu codi mewn all y ddogfen fer honno arbed llawer yn y pen draw, i foderneiddio a sefyllfa o‟r fath? o drybini a thrafferth i‟n capeli yn y chyfoethogi ein haddoliad. Cwestiynau caled iawn. dyfodol – yn enwedig mewn sefyllfa Erbyn hyn, rwyf wedi fy Ond, dyma ychydig (o blith nifer lle mae achos yn dirwyn i ben. argyhoeddi mai cael cyfansoddiadau fawr) o gwestiynau y bu swydd- Yn dilyn eu trafodaeth, mae i‟r capeli yw‟r mater mwyaf pwysig ogion Cymdeithas Undodaidd De- swyddogion capeli‟r De Ddwyrain sydd yn ein hwynebu fel enwad yng ddwyrain Cymru‟n eu trafod mewn wedi ymrwymo erbyn hyn i sicrhau Nghymru – boed yng Ngheredigion cyfarfod arbennig yng Nglyn-nedd bod pob capel yn anelu i adnewyddu neu yn y De Ddwyrain. yn ddiweddar. eu cyfansoddiadau, neu ddrafftio Wrth gwrs, nid oes gennyf fel I grynhoi: mae pob capel, o ddydd cyfansoddiadau o‟r newydd, fel eu Ysgrifennydd yr hawl i orfodi i ddydd, yn gweithredu fel elusen bod yn dal dŵr os oes her gyfreithiol unrhyw newid yn eich gweithgar- unigol (er ein bod i gyd yn rhannu‟r neu ariannol yn codi pen yn y wch fel capeli. Ond, byddaf yn un rhif elusen gofrestredig). dyfodol. cymryd pob cyfle o hyn ymlaen i Felly, mae gan bob un o gapeli Yn rhinwedd fy swydd yn hyrwyddo‟r syniad o gyfansodd- Ceredigion gyfrifoldeb i gwrdd â Ysgrifennydd y Gyfadran, roeddwn i iadau, yn fy nghyfarfodydd gyda gofynion cyfraith elusen – o ran yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw swyddogion yng Ngheredigion. Mae diogelu pobl, arian, ac eiddo. yng Nglyn-nedd. Cefais syndod (a e wir mor bwysig â hynny. Newyddion y capeli Capel y Groes Mary Delia Evans, ffrindiau. yn ffermio Beilicadarn. Beilicadarn, Llanwnnen Cafodd Delia ei geni yn Roedd Delia‟n wraig addfwyn Ar 31 Hydref 2011 yn 81 Pwllffein, Pontsian, ac wedi a thawel, yn ffrind triw i‟w mlwydd oed bu farw Deli priodi Tom symudodd y ddau i chymdogion a‟i natur ffein yn Evans, Beilicadarn, yn Ysbyty fyw i Beilicadarn. Roedd yn ei gwneud yn hawdd i eraill Glangwili, Caerfyrddin. fam i bedwar o blant sef Susan, ddod yn ffrindiau gyda hithau. Er nad oedd Delia wedi Janet, Brian a Huw, yn fam-gu Bu‟n garedig iawn tuag at ei mwynhau‟r iechyd gorau ers ac yn hen fam-gu ers chwe mis. chymdogion a‟i theulu ac fe fu blynyddoedd, roedd y newydd Yn 1999, bu ei phriod farw ac ar hyd ei hoes yn gefnogol yn sioc i‟r gymdogaeth ac i‟w ers hynny bu Delia a‟r bechgyn iawn i weithgarwch y capel.

Cyrddau’r Gymdeithas Cribyn Cafwyd Cwrdd y Gymdeithas hwylus iawn yng nghwmni Dewi Pws o dan ofal Euros Lewis. Bu‟n siarad yn ddifyr am ei gefndir yn Nhreboeth, Aber- tawe, am ei atgofion am ei fam a‟r capel, a‟i gred yn ysbryd bywyd. Diolch i bawb a helpodd gyda‟r te a‟r paratoi. Genedigaeth Llongyfarchiadau mawr i Annwen a Charles Gale, Isycoed, Llanbed, ar enedigaeth merch fach, Myf- anwy Jane Lewes-Gale, ar 18 Mawrth 2011. Llongyfarchiadau i Dilwen Jenkins, Coedlan, ar fod yn Llywydd Eisteddfod Capel y Groes eleni. Gwellhad buan Rydym am ddymuno gwellhad llwyr a buan i‟r holl aelodau a ffrindiau‟r achos sydd heb fod yn Pws yn y pulpud! dda eu hiechyd yn ystod y misoedd diwethaf.

Gŵyl Ysgolion Sul Ddydd Sul, 25 Medi, cynhaliwyd Gŵyl yr Ysgolion Sul yn Festri Pantydefaid. Addawyd prynhawn o Hwyl a Sbri ac felly y bu. Trefnwyd y gêmau gan Tania Rees. I orffen cafwyd te parti a Cyflwyno siec y Daith Gerdded diolch i bawb a gyfrannodd fwyd. Diolch Cafodd y Daith Gerdded flynyddol ei chynnal unwaith eto ac yng i Bantydefaid am y Nghyrddau‟r Gymdeithas yn yr hydref, cyflwynwyd siec o £1,949.50 i Chris Wheeler-Jones o'r Gymdeithas Strôc. Yn y llun hefyd, o‟r croeso gwresog ac i‟r chwith, mae Megan Jones, Ysgrifennydd y Gymdeithas, Elaine ParchWyn Thomas am ei Davies, yr Is-lywydd ar y pryd a‟r Llywydd, Haydn Richards. gefnogaeth fel arfer. Pantydefaid Agor cyfleusterau newydd Ddechrau Chwefror, 2011, Cawsom gyfle arall i wledda daeth tyrfa enfawr i Festri ar 30 Gorffennaf mewn Pantydefaid i fwynhau noson barbeciw i agor y cyfleusterau o gymdeithasu a gwledda anabl yn swyddogol. mewn digwyddiad arbennig a Cawsom gwmni‟r gynhaliwyd gan Urdd y Cynghorydd Catherine Benywod. Hughes, Arweinydd y Cyngor Y nod oedd codi arian at Sir, ac agorwyd y ramp i‟r ddarparu cyfleusterau i‟r festri gan Katie Thomas, Tŷ anabl ym Mhantydefaid. Llwyd. Bu‟r noson hon eto‟n Mwynhaodd 117 o bobl llwyddiant ysgubol gan wledd arbennig a gwnaed elw wneud elw o dros £1,700. o dros £2,700 gyda chynllun Diolch o waelod calon i Punt am Bunt Banc Barclays bawb a weithiodd mor galed yn chwyddo‟r swm i bron ac a gyfrannodd i sicrhau £3,500. llwyddiant y ddau achlysur.

Cydymdeimlad Estynnwn ein cydymdeimlad dwysaf â theuluoedd Cwrt, Nantycwnstable, a Ffynnon Gerdd ar golli anwyliaid. Dymuniadau gorau Llongyfarchiadau i Gethin Richards ac Imogen Wood a briodwyd ym Mhantydefaid ar 23 Gorffennaf. Dymuniadau gorau i Tommy Thomas ac Ogwen George ar benblwyddi arbennig ac i Eifion a Meinir, Mae Mary Williams ac Elaine Davies wedi Cysgod-y-Pîn ar ddathlu Priodas Arian. ymddeol o fod yn swyddogion y Capel. Pob dymuniad da i Nansi Martin a Walis George yn Dolch iddynt am 14 o flynyddoedd o eu cartrefi preswyl. Dymunwn wellhad llwyr a buan i wasanaeth arbennig. Dymuniadau gorau i’r Allan Jones a Gwenyth Richards ar ôl triniaeth ysbyty. swyddogion newydd, Amanda Thomas a Gethin Richards. Rydym hefyd yn hynod Diolch ddiolchgar i Eileen Davies, sydd wedi I Alan a Derek am ddarparu cyfleusterau i‟r anabl ac i ymddeol o ofalu’n ddiflino am yr adeilad Urdd y Benywod am roi‟r nwyddau. Diolch i Derek, am 34 o flynyddoedd. (Llun: Anrhegu Alan ac Ann am eu gwaith yn peintio‟r capel. Mary) Rhyd-y-gwin

Ras hwyaid Diolch i bawb a gyfrannodd at benwythnosau‟n teithio o lwyddiant y noson. Lundain i ymweld â‟i fam Mrs Cafwyd noson lwyddiannus Margaret Rees, Coed y Glyn. eleni gyda ras hwyaid ar Fferm Ymwelydd o Ganada Glanwern, Felinfach, ar gyfer Roedd hi‟n braf croesawu Mr Pen-blwydd arbennig cronfa‟r capel. Daeth nifer o Roger Rees i wasanaethau ym Mae aelodau‟r capel yn cofio‟n aelodau a thrigolion y pentref mis Mehefin pan oedd draw o gynnes at Mrs Hughes, ynghyd i gefnogi, i gymdeith- Ganada yn gweithio yn gweddw‟r Parchedig Tryfan asu ac ymuno yn yr hwyl. Llundain am fis. Treuliodd ei Hughes, ar ei phen-blwydd. Aberdâr

HIGHAND PLACE YN DATHLU Daeth dathliadau Cant a Hanner Sir a Christine Chapman, Aelod cinio i ddathlu‟r achlysur gyda o flynyddoedd yn Highland y Cynulliad dros Gwm Cynon. dau ŵr gwâdd, sef Roy Noble Place i ben gyda gwasanaeth i Cafwyd anerchiad gan a‟r Arglwydd Dafydd Elis gofio‟r agoriad . Lywydd y General Assembly, Thomas, Llywydd y Cynulliad. Roedd y capel yn llawn ar Neville Kenyon, a llywyddwyd Roedd yn ddiddorol clywed gyfer yr achlysur gyda y gwasanaeth gan y Parch Eric fod mab Dafydd Elis Thomas chyfarchion oddi wrth Kate Jones, Aberdâr. wedi ymaelodi yn un o‟n capeli Thomas, Arglwydd Raglaw‟r Ychydig ynghynt, cafwyd yn Llundain.

Marw’r Parch John Jewsbury Marw Paul David Clywsom am farw y Parch John Jewsbury yn Yn 61 mlwydd oed, bu farw Paul David, 73 mlwydd oed. Bu’n weinidog yn Abertawe, Ysgrifennydd Cyffredinol Highland Place. Bydd Bradford a Brixton ar ôl cael hyfforddiant yn y llawer yn cofio am Paul ar wyliau Llanmadog ac Coleg Presbyteraidd yng Nghaerfyrddin. . ar ymweliadau â Chwmwrdu. Roedd yn enedigol o Aberdaugleddau a bu Bu‟n Faer Cwm Cynon a gwasanaethodd yn farw‟n sydyn mewn cartref ger Abergwaun. Gynghorydd gyda‟r Blaid Lafur am rai blynyddoedd. Roedd yn weithgar iawn yn Highland Place ac fe welir ei eisiau. Llyfr yr Hen Dŷ Cwrdd Ef oedd i fod i gael ei groesawu i Gadair Mae llyfr yn cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth Cymdeithas De Ddwyrain Cymru ym Mis Mai ond nid oedd hynny i fod. Cymerir y gadair yn yn olrhain hanes sefydlu Hen Dŷ Cwrdd, Trecynon, sydd eleni yn dathlu 260 o awr gan Philip Griffiths o Gefncoed. flynyddoedd o hanes. Mae‟r gyfrol hefyd yn cynnwys hanes cynnar Anghydffurfiaeth yng Llyfr Highland Place Nghymoedd Merthyr ac Aberdâr. Gellir cael Cyhoeddwyd llyfr hanes y capel hefyd ddiwedd copiau am £6 (a chludiant) oddi wrth y Parch Mawrth a cheir copiïau oddi wrth y Parch Eric Eric Jones, 14 Clifton St., Aberdâr CF44 7PB. Jones am £8 yr un Diolch i Gapel y Fadfa am adroddiadau o Digwyddiadau’r Enwad rai o brif ddigwyddiadau’r enwad Cynhadledd Flynyddol Aeth sawl aelod o‟r Smotyn Du i Brifysgol gydag Ysgol Gerdd Ceredigion dan ddwylo Abertawe i gyfarfodydd blynyddol yr enwad. medrus Islwyn Evans yn perfformio mewn Braf oedd cael cymysgu gydag Undodiaid o bob cyngerdd i anrhydeddu'r Parch Eric Jones am ei cwr o Brydain a thu hwnt. wasanaeth clodwiw am dros 40 mlynedd yn Gwelwyd y Parchedigion Cen Llwyd, Wyn Ysgrifennydd y Gyfadran Gymraeg. Thomas ac Eric Jones yn cymryd at rannau Y prynhawn dydd Sul yn Neuadd y Brangwyn, arweiniol, ynghyd ag Ysgrifennydd newydd y tro Parti Dwynant oedd hi mewn Cymanfa Gyfadran Gymreig, Dr Carwyn Tywyn. Ganu, gyda Miss Eirian Jones, Mrs Meinir Bu Trysorydd Cenedlaethol, yr enwad, Huw Jones Williams a Mrs Ceinwen Roach yn Thomas (Cwmdyllest), yn cyflwyno‟r adroddiad arwain ac yn cyfeilio i‟r gynulleidfa niferus yn y ariannol blynyddol mewn ffordd ddeallus a digwyddiad hanesyddol hwn. grymus. Bu Ann Jones yn cyflwyno darlleniad yn y Cafwyd gwledd o gyngerdd ar y nos Sadwrn, Gwasanaeth Blynyddol. Urdd y Benywod Cynhaliwyd cinio blynyddol Urdd y Benywod ardal y Smotyn Du yng Ngwesty Glanyrafon ym mis Mawrth. Croesawyd pawb yn gynnes iawn gan y Llywydd Sirol sef Siriol Thomas a hi a gyflwynodd y fendith cyn i bawb fwynhau'r bwyd blasus a baratowyd gan Megan a Hefin ar gyfer y gynulleidfa luosog o ferched. Llongyfarchiadau i Tania Rees Yn dilyn y gwledda fe gyflwynodd Siriol y wraig wadd sef ar gael ei hethol yn Drysorydd Dilys Evans, Aberdâr. Hi oedd Llywydd Cenedlaethol yr Urdd y Benywod yn y Smotyn Urdd ar y pryd. Cafwyd gan Dilys anerchiad hwylus a oedd Du. yn sôn am ferched enwog yr enwad ar hyd y blynyddoedd. Y Gymanfa Ganu Trefnydd y Gymanfa ym Er mai criw bychan oedd yno, gan y Parch Cen Llwyd a pheth Mhantydefaid oedd Parch Wyn mawr oedd y canu swynol! o hanes yr Ysgrifennydd Thomas. Yr arweinyddes oedd Cafwyd anerchiad priodol gan newydd. Tro'r oedolion oedd hi Mrs Helen Wyn, Brynaman, a‟r Mrs Heini Thomas, llywydd y ac ni chafodd neb eu siomi. organyddes oedd Miss J Eirian prynhawn, gyda‟r Parch Eric Cafwyd anerchiad o bwrpas Jones, Cwmann. Jones yn dod â‟r cyfarfod i gan lywydd yr hwyr, Mrs Ann Cafwyd darlleniad pwrpasol ben.Roedd lluniaeth wedi ei Bunford, yn sôn am ei dyddiau gan y Parch Goronwy Evans ar ddarparu gan Mattie Evans, yng Nghapel Alltyblaca a‟i ddechrau cyfarfod y prynhawn Mair Green a‟r criw cynorth- chysylltiad ag ardal y Smotyn a datganiad ar y delyn gan Dr wywyr arferol. Du. Carwyn Tywyn, Ysgrifennydd I ddechrau oedfa‟r hwyr Diolchwyd gan y Parch Wyn newydd y Gyfadran Gymreig. cafwyd darlleniad pwrpasol Thomas. Cornel Lyfrau—gan y Parch Cen Llwyd

Croeso – a darllen difyr

Dyddiadur America a Phethau Eraill (Gwasg Carreg Gwalch 2009) Mae‟r llyfr yn cofnodi dau ymweliad â‟r Unol Daleithiau - rhwng Medi a Rhagfyr 2001 a rhwng Gorffennaf a Rhagfyr 2008. O safbwynt America - a‟r byd - dyma ddwy o adegau mwyaf cynhyrfus y ganrif. Ym Medi 2001 ymosodwyd ar y ddau dŵr ym Manhattan ac yn Nhachwedd 2008 etholwyd Barack Obama yn Arlywydd. Dyma sylwadau Densil am ddydd Llun 5 Tachwedd 200: ―Wrth ddarllen y papur lleol wedi cyrraedd nôl o‟m teithiau pell, dyma weld mai‟r Undodiaid lleol a fu‟n dathlu Noswyl yr Holl Eneidiau – Halloween – gyda mwyaf o egni a brwdfrydedd. A minnau‟n credu mai ffurf ar resymoliaeth sgeptig- aidd oedd Undodiaeth, yn gyfundrefn a fynnai ymlid ymaith bob dirgelwch mewn crefydd dan Diddorol oedd darllen yn rhifyn mis Mawrth o gochl „ofergoeliaeth‟, mae‟n amlwg nid felly y Clonc am benodiad Yr Athro Densil Morgan yn mae. „The Princeton Coven of Unitarian bennaeth yr Ysgol Diwinyddiaeth, Astudiaethau Universalist Pagans‟ fu wrthi‟n dathlu nos Iau Crefyddau ac Astudiaethau Islamaidd yng diwethaf wrth i blant bach y dref wisgo i fyny fel Ngholeg Y Drindod Dewi Sant. Fel enwad rydym coblynnod neu vampires, curo drysau a gweiddi yn sicr yn ategu‟r croeso oedd ar dudalennau „trick or treat‟. A gwae chi o beidio â rhoi doler Clonc i Densil i fyw i‟n plith. Pwy a ŵyr rhyw iddynt! ddiwrnod y cawn y cyfle i gael ei wasanaeth O ran y crefydda, dyma baganiaeth ac mewn oedfa. Mae Densil yn ysgolhaig ac yn Undodiaeth wedi mynd yn un. O wrthod â awdur toreithiog. Ymhlith ei lyfrau, mae dau ar y sylwedd Cristnogaeth – canys trwy gefnu ar silffoedd adref sydd hwyrach o ddiddordeb ... dduwdod Crist dyna wna Undodiaeth mewn gwirionedd – rhaid llenwi‟r gwacter â rhyw Christmas Evans A’r Ymneilltuaeth Newydd sylwedd ysbrydol neu‟i gilydd, ac yna crefydd (Gwasg Gomer 1991) Wica, hen baganiaeth ffrwythlondeb y fam-ddaear, a gymerodd ei lle. Ni wn ddigon am Undodiaid y Ganwyd Christmas Evans yn 1766 ym mwthyn Esgair Wen ar dir Dyffryn Llynod, ger Tre-groes. „Smotyn Du‟ i wybod a yw ffasiynau fel hyn wedi Bu‟n ddisgybl yn ysgol Dafydd Dafis yng cyrraedd Sir Aberteifi ai peidio; rwy‟n amau yn fawr rhywsut! Rhaid cofio fel y bu‟r Parchg Nghastell Hywel ac yn mynd i Gapel Jenkin Lloyd Jones, tad-cu‟r pensaer enwog Frank Llwynrhydowen. Lloyd Wright*, yn un o gewri Undodiaeth O dipyn i beth sylweddolodd nad oedd y syniad- Chicago ac yn ysgrifennydd mudiad cenhadol y au crefyddol yno‟n gydnaws â‟i ddaliadau ac fe mudiad yn America am yn hir, a thrwy hynny adawodd a dod yn weinidog dylanwadol gyda‟r drosglwyddo gwerthoedd radicalaidd Undodiaeth Bedyddwyr. Dyma gyfrol deilwng iddo ac mae Llwynrhydowen i‟r wlad newydd yn y bedwaredd ymdriniaeth Densil yn ddeallus ac ysgolheigaidd. Mae‟r llyfr yn werth ei brynu pe bai ond am y ganrif ar bymtheg. Gallwn dybio fod Undodiaeth Havard a Lloegr Newydd yn fwy syber o hyd nag cyfle i ddarllen y bennod gyntaf o dan y pennawd eiddo paganiaid ecsentrig Princeton.” Y Seiliau 1766 – 1789. Mae gan Densil wybodaeth eang wrth iddo drin dyddiau cynnar Christmas Evans yng Nghastell Hywel a Llwynrhydowen. (*Ewythr oedd Jenkin Lloyd Jones i Frank Lloyd Wright) Cofio Mr Martin

Mae’n gan mlynedd ers geni un o ffigurau diweddar pwysica’r enwad yn y Smotyn Du –Parch Aubrey J. Martin (1911 – 1990). Roedd yn weinidog, yn ddiwinydd ac yn un o haneswyr yr Undodiaid. Parch Goronwy Evans sy’n cofio amdano ...

Aeth Aubrey Martin a fi‟n ôl droeon am dro i Roedd yn ddiwinydd praff ac yn feddyliwr treidd- Gasllwchwr ac i Gapel Penuel a'r fynwent. Dyma fro gar ac yn wir ysgolhaig. Ni adawai ddim o'i ddwylo ei febyd lle bwriodd ei wreiddiau, ac ar aelwyd ddi- heblaw ei fod yn ffeithiol gywir ac mae ei lyfr ar gon tlawd, ond bu ei fam a'i dad yn gysgodol a char- Lwynrhydowen yn enghraifft o hynny. Mr Martin iadus iawn ohono. Dioddefodd ei dad gyfnod mewn oedd y 'Steadying Influence' o fewn y mudiad. Ym carchar am ei ddaliadau heddychol. mhob pwyllgor o'r Gymdeithas byddai'n eistedd yn Ysai‟r bachgen am wybodaeth newydd ac, yn dawel yn gwrando ar y trafodaethau a chlywyd ei fachgen ifanc, cerddai i gapel Penclawdd i wrando ar lais nawr ac yn y man yn cywiro a thynnu sylw ac bregethau ysgytwol y Dr David Richards, y modern- atgoffa a fyddai neb yn amau ei ddoethineb. ydd blaenllaw, ac yna i'r Tymbl a chael blas anarfer- Yr oedd ganddo gof arbennig a diddordeb mewn ol ar syniadau Tom Nefyn Williams. Codwyd ef yn achau a theuluoedd. Dysgodd i ni werth ymfalchïo sŵn a berw'r diwygiad a ddechreuwyd gan Evan yn ein gwreiddiau. Ymddiddorai mewn cerddoriaeth, Roberts yng nghapel Moreia, Casllwchwr. darllenai yn eang gan baratoi ei bregethau yn dryl- Aeth Aubrey Martin i Goleg Prifysgol Abertawe wyr a gofalus. Ni fu Undodwr mwy brwd nag ef yn ac ar silffoedd y llyfrgell yno gweld 'Yr Ymofyn- perthyn i'r mudiad. Gosodai bwyslais mawr ar fyw ei nydd'. Darllen hwnnw fu'r achos iddo ymuno â'r Un- grefydd a bu'n esiampl da i'w aelodau. Bu'n fugail dodiaid a bu'n gaffaeliad mawr i'r mudiad. ffyddlon ac nid oedd ffiniau i'w gyfeillgarwch. Bu yng Ngholeg yr Undodiaid ym Manceinion Ffrind mynwesol iddo oedd y Parch Dudley Rich- cyn dechrau ar ei weinidogaeth yng Nghapel y Groes ards. Methodd Dudley â dod i'w angladd oherwydd a Chribyn 1941-1946. Yn 1946 aeth i Stockton upon iddo gymysgu trenau ac aeth i Ogledd Lloegr yn Tees a bu yno tan 1952 gan ddychwelyd i gymryd hytrach na De Cymru. Mynnodd ddod lawr bythef- gofal o Bwlchyfadfa a Llwynrhydowen. Cymerodd nos ar ôl hynny a finnau‟n cyfarfod ag ef yng ngor- Barcyfelfed, Caerfyrddin, o 1961 i 1972 a Pantydef- saf Caerfyrddin a dod ag ef i gapel Pantydefaid lle aid a'r Graig o 1972 nes ymddeol. claddwyd Aubrey. Syrthiodd ar ei bengliniau wrth ei Yn ddios, arwyddair bywyd Mr Martin oedd y fedd ac yn ei ddagrau meddai, ―I've lost a life long tair 'C' - Cadernid, Cywirdeb, Canmoliaeth. Gŵr genuine friend, Tangnefedd Duw fyddo gyda thi". tawel, cwbl ddiffuant, ffrind a chyfaill cywir. Mae Bu'n briod ffyddlon i Nansi a thad tyner a gofalus yna gyfeillion dros dro ond roedd Aubrey Martin yn i Gwilym. Diolch am gael ei adnabod a chael cyd- gyfaill oes. weinidogaethu ag ef am flynyddoedd lawer.

Y Parch. Aubrey Martin, BA

Yn gywir ac yn ffyddlon y bu ef Ar hyd ei oes yn cadw Gwinllan Duw. Ei weinidogaeth fu fel coeden gref Cysgodai bawb gan roddi harddwch byw. Perffeithrwydd a manyldeb mynnai gael Wrth chwilio'i Feibl neu drin hanes bro; Gwasgarai 'mhell ei garedigrwydd hael A radicaliaeth Llwyn, ei chlwyd a'i chlo. Roedd ysbryd glannau Llwchwr yn ei hwyl, Ac aberth drud ei dad ym mêr ei fyd, Ni thynnai linell rhwng dydd gwaith a gŵyl Pan fyddai angen rhannu'r Cariad drud. Ei braidd a garodd fel ei aelwyd glyd, Ei wobr haeddodd ef, gwyn fo ei fyd.

Parch Elwyn Davies o’r gyfrol ‘Cofion Cynnes’ William Thomas a’r ‘capel coll’

Cen Llwyd yn olrhain hanes un o ‘gapeli coll’ yr Undodiaid gan edrych ymlaen at 200 mlwyddiant pwysig y flwyddyn nesaf ...

Os byth y byddwch yn ardal Llangyndeyrn, Sir Bûm yn y fynwent hon ym mis Rhagfyr 2010. Gaerfyrddin cymerwch rai munudau i ymweld â Dw i ddim yn gwybod a oes coel neu beidio i‟r chapel Bethel sydd yn perthyn i‟r Bedyddwyr. honiad y bu ymgais unwaith gan y perchnogion i Mi allai‟r capel yma yn hawdd fod wedi guddio‟r ffaith taw Undodwr oedd y gweinidog perthyn i‟r Undodiaid ac mae lle i ddadlau taw cyntaf ond mae‟r geiriau uchod yn dal i‟w gweld felly yr oedd hi am gyfnod ar ddechrau‟r ar fur y capel er nad oes sicrwydd lle yn union bedwaredd ganrif ar bymtheg. mae ei fedd yn y fynwent. Dyma sydd yn rhifyn Ionawr 1882 o‟r Ymofynnydd (“Nodynnau a Holiadau” tud 118): Sefydlu’r Achos ―LLANGENDEYRN - Ceir y bedd argraff canlynol ym mynwent Capel y Bedyddwyr yn y Sefydlwyd yr eglwys oherwydd i griw o lle hwn. Bu y Capel un amser yn perthyn i'r addolwyr o Gapel Felinfoel wneud cais i gael eu Undodiaid, ac er ceisio cuddio y ffaith honno, gollwng o‟r eglwys honno i ffurfio achos mae y perchenogion presennol wedi newydd yn Llangyndeyrn. Roedd criw o 13 o gwyngalchu carreg fedd eu hen weinidog. Langyndeyrn a Llanddarog yn dymuno sefydlu Dyma gopi o'r ysgrif :- Here lieth the Revd achos yn agosach adref ac roedd hefyd rai o William Thomas of this parish. The first aelodau o gapel Penuel Caerfyrddin ymhlith y Unitarian minister of this Congregation who sefydlwyr. O ganlyniad, ar 28 Mehefin 1797, fe departed this life the 26th day of December ffurfiwyd eglwys ym mhentref Llangyndeyrn 1813 aged 46 years. mewn tŷ o‟r enw Pen-y-bont. Believing one true living God Mae enwau‟r 13 ar glawr ac o barch a And Christ his son his paths to trod, choffadwriaeth mae‟n werth eto eu cofnodi: General Baptist I presser'd Walter Bowen; Mary Charles; Jean Evans, In peace I Di'd I have not err'd.” Alltycadno; William Evans; William Hugh; Margaret James; John Jenkins; Elizabeth John; David John; Margaret Lewis; Simon Morgan; Letus Morgan; Cetura Morris. Roedd 40 i gyd wedi sefydlu‟r eglwys newydd ac felly roedd dwy ran o dair o‟r sefydlwyr o gapel Penuel Caerfyrddin. Gŵr o‟r enw Joshua Watkins oedd eu hyfforddwr. Datblygodd Joshua Watkins yn arweinydd naturiol ac roedd pobl yn cael eu tynnu ato. Cafodd rhai eu bedyddio ganddo yn y dirgel ac yn ddiarwybod i‟w teuluoedd a oedd yn gwrthwynebu cenhadaeth pobl oedd yn cael eu galw‟n Fedyddwyr. Roedd cryn ferw diwinyddol yn yr ardal yn y blynyddoedd cyn 1797 a pharodd y dadleuon Yr ysgrif sydd fel petai wedi ei guddio hynny am flynyddoedd wedyn ynglŷn a phynciau ysgrythurol, diwinyddiaeth, credoau a 1801 , rhoes Thomas yr eglwys i fyny, ac ym mis Christnogaeth Gyntefig etc. Byddai aelodau ac Medi aeth i athrofa'r Bedyddwyr Cyffredinol yn eglwysi cyfan yn croesi ffiniau enwadol gyda Llundain ... ond torrodd ei iechyd i lawr tua'r rhai yn cael eu diarddel, eraill yn gadael o‟u Nadolig a dychwelodd i Gymru . Yn 1806 ... gwirfodd a‟u derbyn yn ôl drachefn i gorlan ein clywn ei fod wedi prynu tŷ yn Llangyndeyrn i'r henwadau. gynulleidfa o Fedyddwyr Cyffredinol yno i O fewn y Bedyddwyr roedd dwy brif ffrwd, sef addoli ynddo. Gwelir ei enw ryw hanner dwsin o y garfan Galfinaidd a‟r Arminiaid. Ar adegau weithiau yn y Monthly Repository rhwng 1806 a byddai pethau‟n boeth iawn wrth iddynt 1813 ; ac yn 1810 ... nodir iddo anfon ymrannu yn finteioedd gwahanol. Roedd adroddiad ar gyflwr y Bedyddwyr Cyffredinol eglwys Bethel Llangyndeyrn yn perthyn i‟r Cymreig i Lundain . Bu f. 26 Rhagfyr 1813 ; ar traddodiad Arminaidd ac roedd gweinidog o‟r garreg ei fedd gelwir ef yn ‘ Unitarian enw William Williams yn byw yn y pentref ac minister .’ Ni roddir ei oedran, ond y mae fe fyddai‟n aml yn pregethu i‟r gynulleidfa popeth a wyddom yn awgrymu mai dyn ifanc Arminaidd yno. oedd — efallai tua'r 45. Collodd ei gynulleidfa ei chapel (i'r Bedyddwyr Neilltuol ) yn 1820 , a Gwahoddiad i William Thomas darfu tua chanol y ganrif. Ar y dechrau nid oedd yn proffesu Undodiaeth Yna yn 1800 rhoddwyd galwad i William ond yn weddol fuan fe drodd yn Undodwr. Bu‟n Thomas neu Thomas Bengoch i fod yn weinidog weinidog ar yr eglwys am ddeuddeg mlynedd cyntaf ar yr eglwys. Dyma ran o‟r hyn sydd hyd at 1813 pan fu farw yn ddim ond 46 oed. wedi ei gofnodi amdano yn Y Bywgraffiadur Mae‟n debyg taw ar gost yr eglwys y rhoed y Cymreig Hyd 1940 (td. 911): garreg goffa ar fur y capel – arwydd o‟i THOMAS , WILLIAM (bu f. 1813 ), gweinidog boblogrwydd, siŵr o fod. Wedi‟i farw mae‟n gyda'r Bedyddwyr Undodaidd ; gŵr o debyg fod eraill â‟r un tueddiadau diwinyddol Lanfynydd , a fedyddiwyd yno, ond a symudodd Arminaidd, a hyd yn oed Undodaidd, yn dod yn ifanc i Landyfân ac oddi yno i gymdogaeth yno i gynnal oedfaon. Yn eu plith, roedd y Parch Pant Teg ym mhlwyf Cilrhedyn. Y mae'n amlwg James Davies o Rydargaeau. iddo ddechrau pregethu cyn 1795 , oblegid fe'i Yn 1815, ddwy flynedd wedi marw William ceir yn pregethu yng nghwrdd chwarter Thomas, mae‟n debyg fod Iolo Morganwg a‟i Llwyndafydd ( Ceredigion ) yn Chwefror fab Taliesin wedi bod ym Methel mewn Cwrdd 1795 ... Yn 1796 urddwyd ef a Griffith Jones yn Chwarter. Dr J. B. Estlin (1785 – 1855) oedd yn gyd-weinidogion Pant Teg ... Ond yn rhwyg pregethu - gweinidog radical ar gapel Arminaidd 1799 rhannwyd y gynulleidfa a'r Undodaidd Lewins Mead, Bryste, ac ymgyrchwr gweinidogion. Daliodd Thomas a'r Arminiaid eu brwd a dewr yn erbyn caethwasiaeth. gafael ar y capel — heddiw, y mae capel Pant Pregethodd Dr Estlin yn Saesneg a‟i destun Teg yn un o'r unig dri chapel yng Nghymru sy'n oedd: “Ond yr wyf yn cyfaddef hyn i ti, mai yn arddel enw'r Bedyddwyr Cyffredinol ... Yn null y Ffordd, a alwant hwy yn sect, felly yr wyf yn addoli Duw ein tadau. Yr wyf yn credu pob peth sydd yn ôl y Gyfraith ac sy‟n ysgrifenedig yn y proffwydi, ac yn gobeithio yn Nuw” Actau 24.14. Dywedir taw pregeth athrawiaethol oedd hi yn bennaf ac fe ddefnyddiodd yr achlysur i ymosod ar yr Esgob Burgess sef Esgob Tyddewi. Gwnaeth Iolo rai sylwadau ar y bregeth wedyn ac awgrymodd y byddai‟n ei chyfieithu a‟i chyhoeddi. Nid oes sicrwydd a wnaeth hynny neu beidio. Mae‟n debyg fod ei iechyd yn hynod fregus yr adeg honno. Synnodd rhai o‟r gynulleidfa, nad oedd yn adnabod Iolo, bod dyn tlawd yr olwg a chyffredin ei wisg, yn medru siarad fel Y garreg sy’n nodi hanes adeiladu’r capel y gwnaeth ar ôl y fath berson â Dr Estlin. Yn 1822 peidiodd y capel â bod ym meddiant Hanes y capel wedyn y Bedyddwyr Arminaidd ac o‟r cyfnod hwnnw ymlaen bu o dan arweiniad rhai o duedd Ychydig wedi 1797 yr oedd y capel wedi ei Galfinaidd. Bu‟r eglwys y tu allan i gorlan adeiladu a hynny gan ŵr arall o‟r enw William enwadol y Bedyddwyr am bron ugain mlynedd i Thomas, o‟r Gwempa. Adeiladwr oedd hwnnw gyd cyn cael eu derbyn yn ôl yn 1823. a‟r bwriad oedd i‟r capel fod at wasanaeth yr I gloi mae‟n werth dyfynnu‟r hyn a Annibynwyr ond ni wnaed y ddogfen gyfreithiol ddywedodd Trysorydd y capel, William Evans, i‟r diben hynny. Yn nes ymlaen aeth y William mewn darlith i ddathlu pen-blwydd yr eglwys yn Thomas hwnnw‟n fethdalwr, a bu rhaid gwerthu 150 oed yn 1947: popeth oedd ganddo, gan gynnwys capel Bethel, “Rhif yr aelodau‟r adeg hon oedd tua deg ar er mwyn talu ei ddyledion. hugain. Derbyniwyd ni yn aelod o‟r Gymanfa a Fe‟i prynwyd gan y Bedyddwyr gan ddigio‟r gynhaliwyd ym Mhenybont Llandysul yn 1823, Undodiaid. Clowyd y drws gan fygwth cyfraith wedi bod allan am tua ugain mlynedd. Bu yma ar unrhyw un a fyddai‟n mynd yn agos at y lle. lwyddiant eithriadol, oblegid ceir yn llythyr y Er hynny, daliodd criw bychan heb ddigalonni a Gymanfa a gynhaliwyd yn Llangloffan yn 1822 daliwyd ati i bwyso i ail agor y drws. Un amlwg fod tua naw deg naw wedi eu bedyddio mewn yn eu plith roedd Mrs Jones (Evans gynt) o ychydig fisoedd, ac yn ystod gweinidogaeth Alltycadno a oedd wedi ail briodi ac yn byw yn James Davies bedyddiodd tua tri chant oddi ar ei Maeslan. Ceisiodd hi berswadio James Davies i sefydliad. Dengys hyn ychwanegiad ryfeddol ailagor y drws ond roedd yn ofni gwneud hynny pan gofiwn fod yr ardal wedi ei llanw ers oherwydd y bygythiad cyfreithiol. cymaint o amser gan ysbryd Undodiaeth.” Mentrodd y Parch Joshua Watkins agor y drws Ar 26 Rhagfyr 1813 y bu farw William ac fe dderbyniodd lythyr cyfreithwyr o Lundain Thomas. Mewn dwy flynedd bydd dau can oddi wrth yr Undodiaid. Atebodd yntau, a mlwyddiant farw. Mae trafodaethau eisoes wedi dadleuwyd mewn cyfres o ohebiaethau nad digwydd rhwng Ysgrifennydd presennol y capel, eiddo‟r Undodiaid oedd y capel. O‟r adeg honno Lorraine Williams, a minnau er mwyn cynnal cadwyd ef at wasanaeth y Trindodiaid. Dëellir digwyddiad i nodi‟r achlysur. Mae‟n fwriad yn y lle cyntaf bod yr Undodiaid wedi talu £30 hefyd i lanhau‟r lechen sydd ar dalcen y capel am yr adeilad ac, er i Joshua Watkins ymrwymo yn nodi mai William Thomas oedd gweinidog i dalu‟r arian yn ôl, ni ofynnwyd amdano. Undodaidd cyntaf y capel.

Rwyf yn ddiolchgar iawn i Mrs Lorraine Williams am ddanfon ataf nodiadau o anerchiad William Evans. Rwyf hefyd wedi darllen pennod ar hanes y capel allan o lyfr Hanes y Bedyddwyr gan Joshua Thomas (1907). Diolch yn ogystal i’r Parch Alun Wyn Dafis am wybodaeth o ôl-rifynnau o Yr Ymofynnydd.