Webwinkel Onze Taal

MAANDBLAD VAN HET GENOOTSCHAP ONZE TAAL 6 2016

Voetbaltaal in de Vlaamse media

Hoe klinkt Marokkaans-Nederlands?

“From Russia Witlof” Slogans met ‘Engelse’ woordspelingen

Hier die bal! Stemtraining voor Belgische voetballers 85ste jaargang nummer 6 juni 2016

Beschermvrouwe: H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden Foto: Allard de Witte

Raamweg 1a Redactie 2596 HL Den Haag Saskia Aukema telefoon: 070 - 356 12 20 Peter-Arno Coppen fax: 070 - 392 49 08 Jaap de Jong e-mail: [email protected] Peter Smulders IBAN: NL61 INGB 0003 1101 00 Kees van der Zwan BIC: INGBNL2A Voor adreswijzigingen, Bureauredactie aanmeldingen en dergelijke: Saskia Aukema [email protected] Raymond Noë Eva van Wijk Taaladviesdienst: 0900 - 345 45 85, Kees van der Zwan (eindredactie) ma-vr 9.30-12.30 uur (€ 0,90 per minuut); e-mail: [email protected] Vaste medewerkers René Appel, Mariëtte Baarda, Hans Onze Taal op internet: Beelen, Ton den Boon, Aaf Brandt www.onzetaal.nl Corstius, Ann De Craemer, Frank (webredacteur: Raymond Noë) Dam, Gaston Dorren, Ype Driessen, Twitter: @onzetaal Matthias Giesen, Jan Erik Grezel, Facebook: www.facebook.nl/onzetaal Joop van der Horst, Frank Jansen, Josje van Koppen, Hein de Kort, Jan Webwinkel Onze Taal: Kuitenbrouwer, Sterre Leufkens, www.onzetaalwebwinkel.nl Berthold van Maris, Marten van der Meulen, Folkert van der Meulen Taalpost en TLPST Bosma, Guus Middag, Marc van Zie www.taalpost.nl en www.tlpst.nl; Oostendorp, Riemer Reinsma, redactie: Erik Dams en Marc van Ewoud Sanders, Nicoline van der Sijs, Oostendorp Matthijs Sluiter, Erik van der Spek

Woordpost en Woordspot Directie Zie www.woordpost.nl en Peter Smulders www.woordspot.nl; redactie: Taaladviesdienst Administratie Heleen Bücker Het maandblad Onze Taal (oplage Leonie Flipsen 29.000) is een uitgave van het Genoot- Dhyana Pagie schap Onze Taal (opgericht in 1931). Het genootschap stelt zich ten doel Taaladviesdienst op een toegankelijke manier informatie Roos de Bruyn en advies te geven over (de Nederlandse) Rutger Kiezebrink taal, te enthousiasmeren voor taal en Jaco de Kraker een podium te zijn voor discussie over Tamara Mewe taalkwesties. Lydeke Roos De bijdragen in het tijdschrift weer- spiegelen niet noodzakelijk de mening Marketing van de redactie. Paula Vrolijk-de Vries Voor het overnemen van artikelen is toestemming van de redactie nodig. Bestuur Genootschap Onze Taal mr. G.C. (Gert) Haverkate, voorzitter Onze Taal verschijnt tienmaal per jaar, prof. dr. C.J.M. (Carel) Jansen, vice- BIJ LOOSDRECHT met een dubbelnummer in februari/ voorzitter maart en juli/augustus. dr. E.H.C. (Els) Elffers, secretaris Prijs los nummer € 6,–. drs. M.A. (Margot) Scheltema, Lidmaatschap (inclusief abonnement) penningmeester voor Nederland, Suriname, Aruba, lic. M. (Martine) Tanghe Als dit Ierland was, Curaçao en Sint-Maarten € 36,– per jaar; drs. L. (Livia) Verstegen ‘‘ België € 39,50; andere landen € 52,50 per jaar. Ereleden zou ik beter kijken. Digitale Onze Taal € 36,–; in combinatie Wim de Bie en Kees van Kooten met ‘papieren’ abonnement € 50,–. Prijs collectief abonnement: op aanvraag. Vormgeving: Manifesta, Rotterdam Opzegging van het lidmaatschap dient (Karin Nas-Verheijen) te geschieden vóór 1 november; het Druk: Habo DaCosta, Vianen eindigt dan op 31 december. Prijs voor CJP-houders € 29,50 per jaar; ISSN 0165-7828 opgave voor CJP’ers uitsluitend aan Stichting CJP, Postbus 3572, 1001 AJ Amsterdam of via www.cjpdeals.nl. Voor mensen met een leeshandicap is Onze Taal ook in elektronische vorm Het volgende nummer beschikbaar. Inlichtingen bij Dedicon: van Onze Taal verschijnt 0486 - 486 486. Onze Taal wordt in elektronische vorm voor brailleschrift op 15 juli 2016. beschikbaar gesteld door de CBB. Inlichtingen: 0341 - 56 54 99. K.’’ Schippers (blz. 23) 4 Erik Dams Een gouden stem voor een Gouden Schoen Stemtraining voor Belgische voetballers

6 Erik Dams en Ben van de Pol Teksten “Lukaku ontbond zijn laten duivels” corrigeren?

Voetbaltaal in Vlaamse media Blz. 25

14 Riemer Reinsma En verder

“From Russia Witlof” 11 De taal van personeelsadvertenties Nederlands-Engelse woordspelingen in slogans 22 “Ik wist niet was jij er was” 29 T.h.t. of t.g.t.?

16 Saskia Aukema Rubrieken en series

9 Proftaal: Binnen! “Behoefte om u slecht 9 Raarwoord: pompernikkel 10 Reacties te kussen” 12 Vraag en antwoord: tips, trainingen en test Vertalingen op websites voor stockfotografie 15 Iktionaire: snob 18 Onderzocht: leren door te luisteren 19 Beeldspraak: tafelzilver 20 Mathilde Jansen 19 Van Aaf tot z: even 23 De taal van … K. Schippers 24 Woordsprong: Egyptisch “Wollah, je weet toch!” 25 NIEUW Dichtplaatsen: het sprookjesbewustzijn Hoe klinkt Marokkaans-Nederlands? 26 Ype 26 Taalpuzzel 27 Vertaald door ... Barber van de Pol 27 De Craemer: Torschlusspanik 28 Webwinkel Onze Taal 30 Tamtam: actualiteiten en opinie Ingmar Heytze in de nieuwe rubriek ‘Dichtplaatsen’ 32 Taalergernissen 32 Trouwe leden “Dichters hebben een trukendoos, en 33 Matthias Giesen 33 Lezer een sterk verhoogd bewustzijn voor 34 Boeken 35 Taaltje! de trukendoos van hun collega’s.” 36 Ruggespraak Bladzijde 25 Omslagillustratie: Rhonald Blommestijn Een gouden stem voor een Gouden Schoen Stemtraining voor Belgische voetballers

Voetballers schreeuwen veel op het veld. enchreeuwen is een wezenlijk onderdeel van het voetbalspel”, schreef ex-voetballer en Als ze dat goed leren doen, spelen ze sportcolumnist Jan Mulder vorig jaar in de beter samen. Daarom nam de Belgische krant Het Laatste Nieuws. “Ik lach dus niet “EwanneerS in 2015 Hein Vanhaezebrouck met Tiffany voetbalclub AA Gent een stemcoach in de Veys van het steminstituut Mind The Voice op de proppen komt.” arm – een primeur in de voetbalwereld. Hein Vanhaezebrouck is de trainer van het eerste elftal van AA Gent. Zijn team speelt nationaal en Europees de pannen van het dak, hijzelf werd ver- ERIK DAMS kozen tot trainer van het jaar, en aanvoerder Sven Kums won de Gouden Schoen, de trofee voor de beste speler in de Belgische voetbalcompetitie. De opmerkelijke prestaties zijn het resultaat van aandacht voor elk detail. Zo stelde Vanhaezebrouck een tijdje geleden vast dat sommige voetballers na een wedstrijd hees waren en keelpijn hadden. Dat be- lemmerde het lichamelijke herstel van zijn spelers 4 in de dagen na een wedstrijd, vond hij.

ONZE TAAL 2016 • 6 Brecht Dejaegere Zou een ‘roeptraining’ dat euvel kunnen verhel- juicht na een pen? Die vraag belandde bij stem- en zangcoach “De ie zit bij veel spelers ver- goal van AA Gent. Tiffany Veys: “Ik kom uit de zangwereld, en bij het Ook dan let hij op zingen moet je ook je stem intensief gebruiken. keerd doordat ze hun mond zijn stem. Maar een voetbalploeg gezond leren schreeuwen, dat was nieuw voor mij. Zou het me lukken de niet genoeg opendoen, bijvoor- Gouden Schoen een gouden stem te geven?” beeld als ze ‘Diep!’ roepen.” Lager ademhalen De vraag van AA Gent was niet zo gek. Tiffany Veys: “De ademhaling van voetballers gaat ‘hoger zitten’ omdat de herhaalde korte inspanningen veel energie opendoen en hun ademhaling niet van diep genoeg vergen. Na een tijdje gebruiken ze geen buikadem- komt. Bij extraverte mensen is er vaak een overdre- haling meer: de schouders en sleutelbeenderen gaan ven wrijving van de lucht met de stembanden. Dan omhoog en door de voortdurende borstademhaling kunnen er stembandknobbels ontstaan.” zetten ze te veel spanning op de keel. Ik leer ze hun ademhaling lager te houden.” Stem en lichaam Het stemgebruik van voetballers is functioneel; Toen Tiffany Veys bij AA Gent begon, hield ze eerst het is een onderdeel van de tactiek, zegt Veys: “Voet- een algemene workshop voor alle spelers samen. ballers roepen woorden naar elkaar om vlot te kun- Daarna werkte ze met bepaalde spelers aan hun nen samenspelen, bijvoorbeeld ‘Voet!’ als je iemand persoonlijke stemproblemen. “Aan spelers met een een bal in de voeten speelt, en ‘Diep!’ als je een pass schorre stem heb ik tips gegeven voor het verzach- in de diepte geeft. Vaak geven ze dan een teken aan ten van keelpijn. Ik gaf opwarmingsoefeningen die hun medespelers. Ze moeten dus tegelijkertijd roe- ze vervolgens voor elke training of wedstrijd kunnen pen, een gebaar maken én tegen de bal trappen.” gebruiken. Bovendien heb ik van elke speler een Die coördinatie lukt niet bij iedereen even goed. stemanalyse gemaakt. Iedereen heeft een indivi- “Sommige spelers zijn wat introvert en gebruiken in dueel overzicht gekregen met links naar lesvideo’s. het veld hun stem bijna nooit. Ze communiceren te Het is een echte stemplanning per persoon.” weinig en verliezen zich in het spel. Extraverte spe- Veys legt de nadruk op de band tussen stem en lers kampen niet met dat probleem, maar lopen het lichaam – de basis van haar ‘Mind The Voice’-metho-

Foto: Nico Vereecken / Photonews / Hollandse Hoogte risico zich schor te roepen. Stemproblemen houden de. “Ik maakte de spelers duidelijk dat er synchro- verband met iemands karakter. Introverte mensen niciteit tussen stem en lichaam moet ontstaan. hebben bijna geen stem omdat ze hun keel niet Natuurlijk hoort eerst het klinkergebruik in orde te zijn. De ie zit bij veel spelers verkeerd doordat ze hun mond niet genoeg opendoen. Willen ze ‘Diep!’ roepen, dan moeten ze weten dat de ie-klank net Tips voor stemgebruik op het veld onder hun tanden ligt. Doen ze hun mond té ver open, dan wordt die ie van diep een ee. Ik heb van Wie zijn stem op en naast het voetbalveld beter wil gebruiken, zou op de elk woord dat ze gebruiken eerst uitgelegd waar het volgende punten moeten letten. in de mond zit en dán waar ze lichamelijk de focus moeten leggen om het goed en helder te laten weer- 1. Sta of loop stabiel. Het gaat niet alleen om de juiste hoeveelheid spier- klinken.” spanning, maar ook om de ‘mentale focus’. Kan een speler niet genoeg spanning zetten op zijn middenrif – gebruikt hij met andere woorden te 2. Geef je stem ‘ademsteun’, dat wil zeggen: laat je middenrif in dezelfde weinig ‘ademsteun’ – dan moet hij meer denken positie staan als bij een inademing, maar dan tijdens het spreken, dat een vanuit zijn voeten op het ogenblik dat hij een klank vorm van uitademen is. Een correcte ademsteun zorgt ervoor dat je gemaakt: “Ze mogen bij het lopen, trappen en roepen noeg energie opbouwt, zodat je je keel en stem niet belast. Buik en navel niet uit balans geraken. Daar hebben we veel oefe- gaan naar binnen. Je denkt je klank vanuit de buik naar de rug. De lucht ningen voor gedaan. Het is net als bij zangers: dank- wordt krachtig omhooggestuwd en vanaf de stemplooien omgezet in zij een goed evenwicht kunnen zij krachtig zingen. klank. Alleen hebben zij een microfoon in de hand en moeten ze over een podium bewegen.” 3. Laat je stem uit je hoofd naar boven weerklinken. In plaats van te denken dat klank via de keel gaat, stel je je voor dat je klank resoneert uit je Opwarmingsoefeningen hoofd richting het plafond, zodat je keel opengaat. Daardoor krijg je meer De stemoefeningen voor een wedstrijd zijn kort, helderheid in je klankkleur. want de spelers hebben dan natuurlijk ook nog andere spieren los te gooien. “Maak een ‘brrr’-geluid 4. Projecteer klank doelgericht. Door medeklinkers goed uit te spreken, en laat je lippen trillen. Je warmt er je stem mee op. projecteer je je klinkers naar voren, zodat er geen spanning ontstaat in je Slaag je er niet in een liptriloefening te doen, dan keel en je klank beter verstaanbaar is. Je kunt ook je klank projecteren heb je je ademsteun niet onder controle. In mijn naar een persoon. Hierdoor wordt je klank krachtiger. stemcoaching leer ik sommige mensen daarom eerst zo’n liptriloefening aan.” Meer tips voor een beter stemgebruik zijn te vinden op de website van Mind The Interessant voor in de kleedkamer is de kurkoefe- Voice: www.mindthevoice.be. Ook op het YouTube-kanaal van Mind The Voice staan ning: “Je stopt een kurk in de lengte in je mond en filmpjes met stemoefeningen. tussen je lippen. En je zegt een woord dat verschil- 5

ONZE TAAL 2016 • 6 mensen met stemproblemen en keelklachten. De druk boven het strottenhoofd wordt daardoor verhoogd en tegelijkertijd wordt het strottenhoofd ver- laagd. De lax-voxtherapie stimuleert daardoor de ademdoorstroming en zorgt ervoor dat de stemplooien beter sluiten en je een meer ontspannen stemgeluid krijgt.” Foto: Kris Roy Van / ©Mind The Voice

Goede sfeer Als Veys tijdens de training met de spelers werkt, zijn de omstandigheden natuurlijk anders dan bij wedstrijden, want dan zijn ze omringd door een massa mensen. Toch maakt dat voor haar weinig verschil: “Het trainingscentrum van AA Gent ligt naast de autosnelweg, een bron van omgevings- lawaai. Bovendien bevinden spelers zich tijdens het voetballen figuurlijk in een cocon. Ze zijn niet bezig met het publiek, wel met elkaar. Dat is net zoals op een podium als je met een groepje zingt. Je richt je Stemcoach naar het publiek, maar er moet in de eerste plaats Tiffany Veys: samenhang tussen de muzikanten zijn.” “De spelers van lende articulatiestanden vraagt, zoals bedrijfsreorga- Die goede sfeer viel op: “Waarschijnlijk is mijn AA Gent stonden nisatie. Hou je dat enkele minuten vol, dan zul je stemcoaching een primeur in de voetbalwereld, en erg open voor merken dat je spieren veel losser zijn. Je articuleert de spelers van AA Gent stonden er erg voor open. Ik mijn adviezen.” beter. Daardoor komt ook je stem beter opgewarmd kwam binnen en was meteen deel van het team, ook het veld op. Spelers hebben vanaf de eerste seconde al torende iedereen boven me uit, zodat ik bijvoor- van de wedstrijd een betere coördinatie en gebrui- beeld bij spits Laurent Depoitre op een stoel moest ken hun stem krachtiger en sneller. Dat is belangrijk gaan staan om zijn stemhouding aan te passen.” in een sport waarin je in een fractie van een seconde Trainer Hein Vanhaezebrouck volgde de stem- het verschil kunt maken.” coaching, maar nam niet actief deel. Dat komt mis- Voor spelers met ernstige stemproblemen zijn er schien nog, hoopt Tiffany Veys: “Ik heb hem uit- rustgevende therapieën, zoals de lax-voxmethode: genodigd, want als trainer moet je je spelers energie “Ik laat ze door een siliconenbuisje zoemend uitade- geven én tactische richtlijnen toeroepen terwijl je men in een flesje met water. Lax vox is goed voor niet tussen hen, maar aan de zijlijn staat.” < “Lukaku ontbond zijn duivels” Voetbaltaal in Vlaamse media

Nederland ontbreekt deze zomer op het EK et Belgische nationale voetbalelftal is sinds enkele jaren bezig aan een flinke voetbal, maar België is erbij. De Vlaamse media opmars. Vroeger leek iedereen te sterk zullen de Rode Duivels op de voet volgen. Wat voor de Rode Duivels, maar tegenwoor- digH winnen ze hun wedstrijden overtuigend en met voor taal zal er dan te lezen en te horen zijn? flair. Brengen de Vlaamse sportjournalisten met evenveel zwier verslag uit van voetbalwedstrijden? We lazen kranten, bekeken websites, zaten voor de tv – en maakten notities. Het resultaat: een verza- ERIK DAMS EN BEN VAN DE POL meling onvervalst hedendaags voetbal-Vlaams.

Aanvallen! - De Rode Duivels boksen een mooie aanval in elkaar [‘zetten een mooie aanval op’]. - Ze bulderden regelmatig voor het vijandelijke 6 doel [‘bestormden het doel’].

ONZE TAAL 2016 • 6 Romelu Lukaku, spits van het Belgisch elftal, in een oefenwed- strijd tegen Italië, november 2015. Foto: Nico Vereecken / Photonews / Hollandse Hoogte

- De aanvallers gaven een demonstratie van - In de interlands tegen Andorra en Israël demon- onmondigheid [‘onmacht’] voor doel. streert Rode Duivel Kevin De Bruyne zijn nieuwe - Pas in het laatste kwartier raakte België wat vrijetraptechniek: het vallende blad. onder stoom [‘begonnen ze beter en energieker - Buffel schoot een wenkende kans hoog over. te spelen’]. - De aanvallers martelden de buitenspelval De paal en de lat [‘speelden op het randje van buitenspel’]. - Deze keer viseerde hij de rechterbovenhoek, - Halfweg de tweede helft ontbond Lukaku zijn maar zijn schot likte de dwarsligger. duivels [‘ging heftig tekeer’]. - Zijn deviatie [‘van richting veranderde schot’] - Zakten de rood-witten in het derde kwartier scheerde de staak [‘paal’]. iets weg, zij begonnen de tweede speelhelft - Hoeveel keer kun je met één schot het doelkader met roffelende trom. treffen? - Een achterwaartse kopbal van Mili´cevi´c stak - Rossini kopte aan de tweede staak tegen de de lont terug aan het vuur. deklat op een hoekschop van Bostock. - Op het kwartier likte een verre knal van Skúlason De defensie het doelhout. - De achterste man speelde de hele wedstrijd in - Op het halfuur testte Hinostroza de kwaliteit van een zetel [‘kreeg het nooit moeilijk’]. de dwarsligger. - De Brugse defensie staat op flanellen benen en gunt Legear een vrije schietkans. Strafschop! - Jan Vertonghen en Thomas Vermaelen weken - Hij legde zich languit te rusten in het strafschop- allebei en lieten Mujdzˇa zo veel te makkelijk gebied. oprukken tot de hoek van de grote backlijn - Hij liet zich in het strafschopgebied spectaculair [‘zestienmeterlijn’]. van de been lopen. - Zulte Waregem bricoleerde [‘zette’] een water- - Over de eventuele penalty was hij categoriek dichte organisatie in elkaar. [‘formeel, categorisch’]: “Het was er geen.” - Timmy Simons wil achterin depanneren - Gounongbe speelde ook sterk, jammer dat hij zijn [‘inspringen, uit de nood helpen’]. penalty miste, maar hij was pompaf [‘doodmoe’]. - Charleroi leek op weg naar de zege, maar de late Voorzetten en schoten penalty verbrodde [‘verknalde’] het feestje in het - Hij schilderde de bal mooi op het hoofd van Zwarte Land. John Terry. - De spits schoot enkele scherpe pijltjes op De keeper doel af. - In een flits zag ik de Moeskroen-doelman uit zijn - Hij borstelde de bal op de voet van De Sutter. kot komen en de goal verkleinen. 7

ONZE TAAL 2016 • 6 - Veselinovi´c jaagt de bal naar de kruising, Ryan - In een beladen sfeer trok uiteindelijk Essevee het pakt uit met een karpersprong en klemt de bal. laken naar zich toe: 3-4. - Koen Van Langendonck dook in de voeten van - Lokeren plaatste de toren op de kerk: 0-1. Dieumerci Mbokani, maar kon de bal niet klem- men. Winnen en verliezen - Ontzettend veel moest hij niet plat gaan of in het - KRC Genk moet nipt de duimen leggen [‘het zwerk van zijn kooi hangen, maar László Köteles onderspit delven’] tegen KV Oostende. was gewoonweg dik in orde gisteren. - AA Gent heeft Anderlecht op de slotspeeldag van de reguliere competitie een ferme peer gestoofd. Binnen! - Anderlecht klopt Zulte Waregem op een drafje. - Diaby nam de gemeten vrijschop in één tijd - Cercle Brugge haalde toen de bovenhand [‘won’] [‘keer’] op de slof en trapte staalhard voorbij en kon zich zo handhaven in de Jupiler League. Beunardeau. - Zulte Waregem sleept cruciale zege uit de brand. - Een penalty in twee tijden [‘delen’] van Felipe - Achteraf bekeken is een brilscore [‘0-0-gelijkspel’] Gedoz besliste over de partij. de enige juiste uitslag. - En even later lag de bal in de rechterbeneden- hoek van de keeper uit te sterven. Waar staan we? - De buitenspelers zorgden nog voor een stevig - Het gaat drummen [‘dringen’] worden voor een nagerecht, met drie doelpunten gekruid, in de felbegeerd stekje in tweede klasse. laatste zeven minuten. - De Kanaries [bijnaam van STVV] leken in het seizoensbegin ongenaakbaar en liepen week na week uit in het klassement, maar de laatste “Ref Derycke stond er met zijn neus weken verloren ze veel van hun pluimen. - Maar bij STVV mag iedereen beide handjes kus- op, maar gebaarde van kromme haas.” sen, als we dan nog in eerste klasse staan. - Play-off II is voorlopig een mager beestje [‘niet bijzonder goed’] voor Gent. - De twee late aansluitingstreffers zijn een pleister - Nooit mosselen roepen voor ze aan wal zijn, op een houten been. maar met negen punten voorsprong op de dicht- - Mag vanavond hopelijk enkele keren ‘Binneuh!’ ste achtervolger staat de club er heel goed voor. uw en onze huiskamer in kelen. (commentator Frank Raes) De trainer - Preud’homme verliest de pedalen [‘kon zich niet Geblesseerd meer beheersen’] na gezangen van Anderlecht- - Zijn neus stond helemaal gezwollen. fans. - Hij werd wegens een schouderblessure geëvacu- - Coach John van den Brom ging nochtans met eerd. de grove borstel door zijn basiself [‘ontzag - Zondagavond werd de speler gehospitaliseerd. niemand’]. - Door een griepepidemie in de groep kwam - Het zit er bovenarms op tussen Marc Wilmots en Racing Genk zwaar onthoofd aan de aftrap op de top van de Belgische voetbalbond [‘er is een Sclessin [het stadion van Standard Luik]. flinke ruzie’]. - Voor sommige plaatsen heb ik vier titularissen - Trainer Yves Vanderhaeghe maakte van Kortrijk [‘kandidaten’]. (trainer Georges Leekens) een combattieve [‘strijdvaardige’] ploeg. - Hij ruimde baan [‘maakte plaats’] voor het - Onbekend was hij, ex-voetballer van het zevende heroptreden van George Kulcsar. knoopsgat [‘weinig getalenteerd’], toen hij eerst - De veer bij Club Brugge is gebroken: overvolle assistent/vertaler werd bij Sporting Lissabon. lappenmand! En dan nog dit De scheidsrechter - De thuisploeg domineerde en Anderlecht wist - Heel Kortrijk dacht onterecht aan buitenspel geen blijf [‘raad’] met de bal. maar scheidsrechter Boucaut valideerde het - Oostende weerde zich vandaag als een duivel in doelpunt van de Genkse spits. een wijwatervat [‘speelde heftig’] en ontpopte - Ref [‘scheidsrechter’] Derycke stond er met zijn zich daardoor voor de tweede keer dit seizoen tot neus op, maar gebaarde van kromme haas [‘deed kwelduivel van Standard. alsof hij het niet zag’]. - Toen Jürgen Klopp het enige tijd geleden over- - Ref kwam trainer Beerschot Wilrijk de levieten nam van Brendan Rodgers, leek het broodje lezen: “Dit laat ik nooit meer toe!” van Benteke gebakken [‘leek zijn toekomst ver- - De ref ging niet op de werkelijkheid in. zekerd’]. - De scheidsrechter hoeft zich geen begoochelingen - AA Gent waant zich precies in de solden [‘uitver- [‘illusies’] meer te maken over de rest van zijn koop’], zo groot is de koopwoede. Europese seizoen. - Boli Bolingoli krasselde [‘speelde vreselijk slecht’] tegen Standard en werd ook nog eens met een De uitslag tweede gele kaart van het veld gestuurd. - Romelu Lukaku kon milderen [‘de stand een mil- - De Duivels van de toekomst steken hun neus aan 8 der aanzien geven’] tot 2-1. het venster. <

ONZE TAAL 2016 • 6 Proftaal RAARWOORD Pompernikkel

r is vaak kritiek op het taalonderwijs. Maar vroeger was niet alles beter. In zijn roman Der grüne Hein- rich (1854-1855) beschrijft Gottfried Keller hoe zijn hoofdpersoonE Heinrich, als hij zes jaar oud is, voor het eerst naar school gaat. Het verhaal speelt zich af in Zürich, rond 1823. Heinrich belandt “in een grote, zwaar- Binnen! moedige zaal” (vertaling Peter Kaaij), waar hij met nog een paar kinderen bij een schoolbord moet gaan staan. n de meeste talen van de wereld wordt een doelpunt in Daarop zijn letters geschreven, reusachtig groot. De kin- het voetbalcommentaar beschreven met het woord voor deren mogen de lettervormen een naam geven. Als Hein- ‘doelpunt’: ‘Goal!’, ‘Gol!’, ‘Doelpunt!’, ‘But!’, ‘Tor!’ Maar rich aan de beurt is en de onderwijzer de p aanwijst, valt Ide verslaggever kan er ook voor kiezen om meteen de ge- hem een mooi woord in dat hij al weleens gehoord heeft wijzigde stand te noemen (‘Eén-nul!’). Of hij kan melden – zonder te weten wat het is. “Dat is de pompernikkel!”, dat de bal zich in het doel bevindt. Nederlandse verslag- roept hij vrolijk. Maar dat had hij beter niet kunnen doen. gevers zul je dan vaak horen zeggen: ‘Hij zit!’ De meester valt stil en kijkt hem woedend aan “en hij Dat is gek. Hij duidt meestal mannelijke personen aan, greep me bij de lurven en schudde me aan mijn haar een en zitten een lichaamshouding, maar ‘Hij zit!’ slaat niet op minuut lang zó woest heen en weer dat horen en zien me spelers (of de doelman) die erbij zijn gaan zitten, maar op verging.” de bal. Zitten is een van de vijf werkwoorden van lichaams- Wat is er aan de hand? Heinrich weet het niet en krijgt houding die je in een ‘verarmde’ betekenis kunt gebruiken. het ook niet te horen. Ik wist het ook niet. Ik had het Liggen verwijst naar een horizontale uitgestrektheid (‘Het woord pompernikkel weleens gehoord, maar wat was het stof ligt op de kast’), staan naar een verticale uitgestrekt- ook alweer? Een vergeten groente? Een nikkelen brand- heid in opwaartse richting (‘Het water staat me tot aan de spuit? Een uitheemse munt? Een pompernikkel is een lippen’), hangen naar een verticale uitgestrektheid in neer- “Westfaals zwart roggebrood”, zegt Van Dale. En er kan waartse richting (‘Er hangt hier een rare sfeer’), en lopen soms ook wel, maar “niet algemeen”, een “achterste” mee naar beweging (‘Het water loopt uit de kraan’). Zitten worden aangeduid, of een “lichaam”, of een “kop”. is het meest neutrale werkwoord. Dat zit zo: het wordt In de Duitse tekst staat “Pumpernickel”. Ook in het gebruikt bij ingeslotenheid – ‘De suiker zit in het pak’; Duits is de eerste betekenis donker roggebrood, maar ‘Opa zit in zijn stoel.’ daar speelt nog wel iets anders mee. Nickel is een verkor- In plaats van werkwoorden gebruik je voor ruimtelijke ting van de eigennaam Nikolaus, en pumpe(r)n is een an- betekenis meestal voorzetsels, maar die gaan dan altijd der woord voor ‘winden laten’. Pumpernickel was onder over een relatie tot iets anders. Op is ‘aan de bovenzijde soldaten een spotnaam voor een niet al te fris ruikende tegen iets anders’, aan is ‘aan een andere zijde bevestigd collega – een ‘stinkhannes’, een ‘ruftkees’, een ‘veestvar- tegen iets anders’, en in is ‘door iets omsloten’, net als zit- ken’, zoiets. De naam zou vervolgens overgegaan zijn op ten (de Engelse commentator zegt ‘It’s in!’). Echter, waar het Westfaalse roggebrood. Van het eten daarvan werd en zitten slaat op de manier waarop iets zich in een ruimte be- word je nogal winderig. vindt, gaat in over de positie ten opzichte van iets anders. Daar wist onze Heinrich allemaal niets van toen hij op Er is nog een voorzetsel dat met ingeslotenheid te ma- zijn eerste schooldag een woord mocht roepen. En hij ken heeft, en dat is binnen. Dat verschilt op een subtiele weet het nog steeds niet. Maar het woord zelf is hij daar- manier van in. Je zegt niet zo gauw ‘Hij is binnen het huis’, na nooit meer vergeten – dat is dan toch een van de of ‘De suiker zit binnen het pak’, maar wel ‘Dat is binnen knappe resultaten van deze vorm van taalonderwijs. de lijnen’, of ‘binnen de muren’, of ‘binnen de familie’. Daaraan kun je zien dat binnen te maken heeft met vast- gestelde grenzen. Met werkwoorden krijgt het ook iets van GUUS MIDDAG beweging: binnenwandelen, binnenschieten. Vandaar dat Belgische commentatoren bij een doelpunt ‘Binnen!’ roepen. Het doelpunt heeft dus verschillende fasen waar je als commentator op kunt inzoomen: de bal passeert de grenzen van het doel (‘Binnen!’), bevindt zich in het doel (‘Hij zit!’ of ‘Hij zit erin!’), dit telt als een punt (‘Doelpunt!’) en het verandert de stand (‘Eén-nul!’). Zo beschouwd zijn de Belgen er het eerst bij. Foto: 123RF

DE TAALPROF Westfaals, zwart roggebrood. 9

ONZE TAAL 2016 • 6 Reacties Reacties naar: [email protected], of Redactie Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Bril Formuleer uw reactie kort en J. CREZEE - AMSTERDAM bondig, bij voorkeur in niet meer Foto: 123RF dan 250 woorden. ans Beelen en Nicoline van Hder Sijs schrijven in de aprilaflevering van hun rubriek ‘Woordsprong’ over de her- Van hier tot Tokio [2] komst van het woord bril. Ze J. CREZEE - AMSTERDAM vermelden daarbij ook dat het Zweedse woord voor ‘bril’ glas- n de rubriek ‘Namen op de ögon luidt, oftewel ‘glazen Ikaart’ in het aprilnummer ogen’. Dat deed me denken aan schrijft Riemer Reinsma over de het volgende voorval. In de ja- uitdrukking van hier tot Tokio. ren vijftig van de vorige eeuw Het stuk riep een herinnering reed een brildragende bestuur- bij me op aan een mopperende der van een jeep in het oosten klant in een middelgroot post- des lands een drooglijn kapot. kantoor, die eind jaren veertig De verbolgen eigenares sprak van de vorige eeuw zei: “Me- de man daarop aan met “ie neer, ik hoop dat u een staart glasoge”. Dus misschien is die krijgt van hier tot Caïro en jeuk benaming niet beperkt tot Horen, zien en zwijgen, boven een pub in Sydney. aan het puntje.” Zweden?

ogen voorstelt, en die het “ho- niet en het tweede aapje zíét Duits Horen, zien en ren-zien-zwijgen-aapje” wordt juist niet. Alleen het derde REIN KORTHOF - DOCENT DUITSE TAAL- zwijgen genoemd. Het aapje is het zwijgt, in overeenkomst met de EN LETTERKUNDE, ANNA PAULOWNA L. VAN KAMPEN - HURDEGARYP tweede van de drie aapjes met benaming. Als jongen heb ik die naam; het eerste heeft de eens geleerd dat de betekenis af Brandt Corstius komt in e rubriek ‘Gaten in de taal’ handen tegen de oren, de derde ook net iets anders is: ‘Zie geen Ahaar column in het april- Din het aprilnummer van voor de mond. kwaad, hoor geen kwaad, nummer tot de slotsom dat Onze Taal gaat over ontbreken- De benaming horen, zien en spreek geen kwaad.’ het Duits moeilijker is dan het de emoji’s. In het kader linkson- zwijgen voor de aapjes is erg Nederlands. Die conclusie be- der staat een emoji die een bekend, maar deugt volgens vreemdt mij. Zoals ik het zie, is aapje met de handen voor de mij niet: het eerste hóórt juist Van hier tot Tokio [1] het probleem voor Nederlandse ROBERT DE ROOS - HAREN leerlingen die op school Duits moeten leren vooral gelegen in anwaar die sterke voorkeur het feit dat er in het basis- en Vvoor Tokio in overdrijvin- voortgezet onderwijs zo stief- (advertentie) gen als een kater van hier tot moederlijk met hun moeder- Tokio, zo vraagt Riemer Reinsma taal wordt omgegaan, veelal zich af in de aprilaflevering door onderwijzers en leraren UW VAKKENNIS VERBREDEN van zijn rubriek ‘Namen op die het Nederlands zelf in on- de kaart’. Waarom wordt er voldoende mate machtig zijn. OF VERDIEPEN? niet gekozen voor Melbourne Daardoor is een hele generatie (Australië) of Christchurch ‘hun hebben en groter als jouw’- Wilt u een nog betere leraar worden? Overweegt u zich (Nieuw-Zeeland), plaatsen die leerlingen ontstaan, die ik eerst verder te specialiseren of juist uw (vak)kennis te verbreden? nog veel verder van ons van- de beginselen van de zinsont- daan liggen dan Tokio? Reinsma leding in het Nederlands moet De HU heeft een groot aanbod deeltijd bacheloropleidingen en vermoedt dat de naamsbe- bijbrengen voordat ik hen met masters. Ook voor cursussen en modules kunt u bij ons terecht. kendheid van Tokio hier een rol Duitse naamvallen kan con- Bijvoorbeeld op het gebied van taal of meertaligheid, passend speelt, alsook het feit dat er fronteren. Mevrouw Brandt onderwijs of leidinggeven in het onderwijs. tussen de Japanse cultuur en Corstius noemt het vak Duits de onze een groter gat gaapt de “oplichter van de middel- Is de cursus docent Nederlands als tweede taal of de master dan tussen de zeden en ge- bare school”, maar de ware op- Nederlands, Engels, Duits of Frans iets voor u? Ontdek het op woonten hier en ‘down-under’. lichters zijn te vinden bij hen dinsdag 7 juni op onze Open Avond voor werkende professionals. Ik denk dat de verklaring dich- die het vak Nederlands doce- ter bij huis ligt: van hier tot ren. Wanneer hun onderwijs Kijk ook op www.hu.nl/openavond Tokio bekt gewoon lekker, door wordt vergeleken met dat in de alliteratie (tot en to) en het het vak Duits, vallen zij veelal MAAK WERK VAN UW CARRIÈRE binnenrijm in Tokio (to en o). door de mand. < 10

ONZE TAAL 2016 • 6 ‘Verbindend’ en ‘inspirerend’ De taal van personeelsadvertenties

Er worden tegenwoordig andere spirerende bestuurder: Boegbeeld Zo’n woord als passie is type- – Verbinder – Strateeg”. Andere rend voor het jargon in perso- eisen aan sollicitanten gesteld. eisen staan dan niet vermeld, neelsadvertenties en het past pri- Dat zorgt ook voor andere taal. hoewel die wel vaak te vinden ma in het huidige tijdsgewricht. zijn op de website waarnaar Albert Heijn verkoopt zelfs brood wordt verwezen. dat gebakken is “met passie”. RENÉ APPEL Vooral verbinder en verbindend Emotie is belangrijk. Laatst schreef blijken populaire woorden te Tom-Jan Meeus in NRC Handels- oorheen stonden in een zijn in personeelsadvertenties. blad dat het in de politiek steeds personeelsadvertentie over Zo wordt in de ene advertentie minder gaat om de feiten, maar het algemeen de oplei- gevraagd om een “verbindende vooral om de reactie op de feiten. dingseisenV vermeld, de gewenste rector/bestuurder die openheid En die is in veel gevallen subjec- ervaring van de sollicitant en de combineert met koersvastheid”, tief en dus emotioneel gekleurd. te vervullen taken. Zeker sinds in de andere om een “toeganke- Elk boek dat mensen lezen of elke sollicitatieprocedures in handen lijke en verbindende directeur”, tentoonstelling die mensen bezoe- zijn van bedrijven voor werving en in weer een volgende om een ken, moet “een beleving” zijn. Een en selectie (zelf noemen ze zich “verbindende, vernieuwende, laatste voorbeeld: de Comenius vaak ‘recruitment agency’) ver- inspirerende en helder communi- Leergangen bieden in samenwer- schijnen er naar mijn indruk in cerende rector”. king met de Rijksuniversiteit Gro- advertenties steeds meer termen ningen en de KU Leuven een leer- die betrekking hebben op de ge- Passie gang ‘Wijsheid in Leiderschap’ wenste persoonlijkheid van de Het lijkt dus steeds meer te gaan aan, waarvan een van de doelen sollicitant. Dat is vooral het geval om de persoonlijkheid van een is: “Vertrouwen op de innerlijke in advertenties voor functies in sollicitant dan om zijn of haar stem en verbinding maken met de het onderwijs, de zorgen wel- diploma’s of werkervaring, meer omgeving”. zijnssector en de overheid – niet om wie je bent dan om wat je voor niets vaak ‘de zachte sector’ kunt. Het blijkt ook uit een woord Omgevingssensitief genoemd. Voor het weergeven als inspirerend, dat veel wordt ge- Terug naar de vacatureteksten. van die gewenste persoonlijke bruikt om de gevraagde persoon- Soms geven werving-en-selectie- kwalificaties worden vaak losse lijkheid mee te omschrijven – net bureaus de voorkeur aan wel heel woorden gebruikt. Zo zocht enige als bevlogen, gedreven, enthousiast bijzondere karaktereigenschappen. tijd geleden een Stichting Open- en ondernemend. De ene keer Zo wordt in advertenties van JS baar Primair Onderwijs “een in- moeten mensen een “boegbeeld” Consultancy (voor banen bij de zijn, de andere keer een “am- overheid) nogal eens van mensen bassadeur” en af en toe zelfs geëist dat ze “omgevingssensitief” een “visionair”. Soms wordt zijn. Waarom dat de ene keer wel van sollicitanten verwacht en de andere keer niet wordt ge- dat ze “initiatiefrijk”, “in- vraagd, is overigens onduidelijk. novatief” of “innoverend” Een en dezelfde advertentie van zijn. De nieuwe functio- JS Consultancy bevat twee tek- naris moet uiteraard ook sten: een voor een “strategisch iets gedaan kunnen krij- financieel adviseur” en een voor Illustratie: Hein de Kort gen, dus hij of zij moet in een “stedelijk beheerder wegen en veel gevallen “daadkrach- straatmeubilair”. De eerste dient tig”, “doortastend”, “koers- inderdaad “omgevingssensitief” te vast” en “resultaatgericht” zijn (maar ook “flexibel”, “oplos- zijn. singsgericht” en nog veel meer), Natuurlijk vraagt men vaak maar de tweede hoeft – opmerke- een schaap met vijf poten, of lijk voor iemand die wegen en op z’n minst karaktereigen- straatmeubilair moet beheren – schappen die tegenstrijdig lij- kennelijk niet gevoelig te zijn voor ken, zoals: “charismatisch en zijn of haar omgeving. Hij of zij innemend, maar ook zakelijk moet dan weer wél een “regie- en doortastend”. In vacature- voerder met helicopterview” zijn, teksten voor het onderwijs die- die bovendien “denkt in mogelijk- nen kandidaten in veel geval- heden en kansen”, “gericht is op len “een passie voor onder- samenwerking”, “communicatief wijs” te hebben of “een passie vaardig” is en – daar heb je hem voor kinderen”. weer – “verbindend”. < 11

ONZE TAAL 2016 • 6 Vraag en antwoord

SPREEKWOORDELIJK Medewerker(s)- zet.’ Daardoor klinkt de zin het tevredenheid(s)onder- natuurlijkst. zoek Er zijn veel zinnen die zowel Hoeveel s’en horen er te met als zonder er juist zijn. Dat staan in medewerker(s)- doet zich onder meer voor in ?tevredenheid(s)onder - zinnen waarin het onderwerp zoek? het onbepaald lidwoord een bevat of geen lidwoord heeft Er komen bij voorkeur twee (en veelal verderop in de zin s’en in dit woord: medewer- staat), of als het onderwerp !kerstevredenheidsonderzoek . bijvoorbeeld een onbepaald De tussen-s is in principe een voornaamwoord is, zoals niets. vrije kwestie: de letter wordt Enkele voorbeelden: Illustratie:Matthijs Sluiter geschreven als hij wordt uitgesproken. Zo is het ook in de - Gisteren is (er) een vergade- officiële spellingregels beschre- ring gehouden. ven. We schrijven bijvoorbeeld - In het hele land worden (er) gangkast omdat niemand in dit buien verwacht. woord een s uitspreekt, en apo- - Niets is (er) leuker dan op thekerskast omdat hier wél een vakantie gaan. De druiven zijn zuur s wordt uitgesproken. Er zijn overigens ook veel woorden Veel mensen hebben geleerd Op een voetbalwebsite stond enkele maanden gele- waarin de een wel een s zegt en dat als er weg kán blijven, het den de kop “Druiven zijn zuur voor Willem II”, boven de ander niet; woordenboeken ook weg moet blijven. Zo’n ?een bericht over matchfixing bij die voetbalclub. en spellinglijsten nemen daar regel is echter niet hard te ma- Waar komt dat spreekwoord vandaan, en wat wordt ermee dan ook honderden voorbeel- ken: grammaticaal zijn beide bedoeld? den van op, zoals vervoerkosten/ varianten juist. vervoerskosten en kortingkaart/ Het woord er wordt vaak Het spreekwoord ‘De druiven zijn zuur’ gaat terug op een kortingskaart. gebruikt om de zin wat soepe- fabel van Aesopus, een Griekse dichter die waarschijnlijk Er zijn wel bepaalde patro- ler te laten lopen. Het weg- !ongeveer van 560 tot 620 voor Christus leefde. Er worden nen te herkennen. Zo wordt er laten van er kan zelfs een on- enkele honderden fabels aan hem toegeschreven: moralisti- vrijwel standaard een tussen-s natuurlijk klinkende zin tot sche vertellingen met dieren in de hoofdrol, die zich vaak als gebruikt na een persoons- gevolg hebben, zoals in het mensen gedragen. aanduiding die op -er eindigt: geval van zinnen met sprake Een van de fabels van Aesopus is ‘De vos en de druiven’. leiderstrui, arbeiderswoning, zijn van: ‘Het is de vraag of Hierin gaat het over een hongerige vos, die een wijngaard scheidsrechtersfluitje, enz. Ook sprake is van opzet’ zal voor binnensluipt en daar grote trossen mooie, rijpe druiven ziet na de achtervoegsels -heid, -teit veel mensen nogal stijf aan- hangen. Hij wil ze heel graag opeten, maar helaas: de druiven en -ing komt meestal een tus- doen. hangen te hoog, en wat hij ook probeert, hij kan er niet bij. sen-s: veiligheidsbeleid, facul- Om zijn teleurstelling te verbergen, roept hij uit: ‘Het zijn nog teitsraad, ervaringskennis, enz. groene!’ – met andere woorden: ‘Ze zijn toch nog niet rijp, ik In medewerkerstevreden- Rechte(r)lijke macht had ze toch niet gehoeven.’ Het woord groen is in het spreek- heidsonderzoek zijn die twee pa- Wat is juist: de rechte- woord vervangen door zuur. De moraal van de fabel is: het is tronen allebei te zien; beide s’en lijke macht of de rech- gemakkelijk om neer te kijken op iets wat je toch niet kunt zijn daarom op hun plaats. Het ?terlijke macht? krijgen. gebeurt wel vaker dat er twee Het spreekwoord wil oorspronkelijk dus zeggen dat iets je tussen-s’en in één woord voor- In dit geval is rechterlijke zogenaamd onverschillig laat – oftewel: je doet alsof je het komen; dat is bijvoorbeeld ook juist: de rechterlijke macht. toch niet wilde hebben of alsof het je toch niet interesseert – het geval in faculteitsraadsleden ! De woorden rechtelijk en terwijl de realiteit is dat je het niet te pakken kunt krijgen. In en rijksoverheidsgeld. rechterlijk bestaan beide, maar die betekenis wordt het echter niet veel meer gebruikt. ‘De verschillen in betekenis. Rech- druiven zijn zuur’ komt tegenwoordig vooral voor in de bete- telijk is het bijvoeglijk naam- kenis ‘Het is een grote teleurstelling’ of ‘Dit heeft negatieve Of (er) sprake is ... woord bij recht en betekent gevolgen.’ Als iemand bijvoorbeeld naar aanleiding van een Wat is juist: ‘Het is de ‘volgens het recht, wettig’ of verloren voetbalwedstrijd ‘De druiven zijn zuur’ zegt, bedoelt vraag of er sprake is van ‘het recht betreffend, juri- hij daarmee dat dit een grote teleurstelling is voor de partij ?opzet’ of ‘Het is de vraag disch’. Het komt met name die verloren heeft, of dat die nederlaag hard is aangekomen. of sprake is van opzet’? voor in constructies als iets In het aangehaalde bericht op de voetbalwebsite is be- rechtelijk bezitten en geschillen doeld dat Willem II veel schade heeft geleden; ‘De druiven Het is allebei juist, maar het van rechtelijke aard. Rechterlijk zijn zuur’ betekent dus vooral dat de club met een flink pro- is aan te bevelen om de zin is afgeleid van rechter en heeft bleem kampt. !met er te formuleren: ‘Het is betrekking op een rechter of 12 de vraag of er sprake is van op- het rechtswezen. Dit woord

ONZE TAAL 2016 • 6 TAALADVIESDIENST Test

Linker( )schoen praktijk worden veelvoor- A. Test uw spellingkennis Schrijf je combinaties komende woordcombinaties 1. a. kryptogram Foto: 123RF zoals linker + schoen en na verloop van tijd aaneenge- b. cryptogram ?rechter + voet aan elkaar schreven als ze een specifieke c. crypthogram of los? betekenis hebben ontwikkeld 2. a. galloperen en door veel taalgebruikers als b. gallopperen Daar zijn geen officiële een eenheid worden aange- c. galopperen regels voor, maar in de prak- voeld; bekende voorbeelden 3. a. g.g.z.-instelling !tijk werkt het als volgt. daarvan zijn hogeschool, jonge- b. ggz-instelling Linker en rechter worden aan lui, kleinkind en witlof. Dit prin- c. GGZ-instelling het volgende woord vast ge- cipe geldt ook voor vaste com- schreven als het links-zijn of binaties met linker en rechter. B. Vergroot uw rechts-zijn een vaste eigen- woordenschat schap is. Dat is onder meer het 1. boezeroen geval bij lichaamsdelen en kle- a. blaasinstrument dingstukken: linkerarm, rechter- b. onderkleding voet, linkerschoen, enz., maar er c. dwarsbalk zijn meer voorbeelden waarbij 2. fibrilleren Vrouwe Justitia: symbool van de dit het geval is, zoals linkerspits a. schitteren rechte(r)lijke macht. en rechtermuisknop. In deze b. tot stilstand komen woorden is ‘rechts’ of ‘links’ c. trillen komt vaker voor dan rechtelijk, een vaste eigenschap: hoe je 3. lobbig onder meer in de rechterlijke het ook wendt of keert, je a. bol waardigheid, een rechterlijk linkerarm blijft altijd je linker- b. traag vonnis en de rechterlijke organi- arm en je rechtervoet altijd je 123RF c. wijd satie. rechtervoet, en de rechtermuis- Er zijn wel veel woorden die knop heet ook zo als de muis C. Zoek de fouten op rechtelijk eindigen, zoals au- vanuit een andere positie 1. Het meredeel van het teursrechtelijk, bestuursrechte- wordt bekeken. TAALTRAININGEN squadron ging er vanuit lijk, privaatrechtelijk en straf- Als iets zich eerder ‘toeval- Er staan op dit moment taal- dat de exercitie met de rechtelijk. Deze woorden heb- lig’ links of rechts bevindt op trainingen gepland op don- gewensde acuratesse ten ben betrekking op de genoem- het moment van spreken, ligt derdag 9 juni in Deventer, uitvoer was gebracht. de vorm van recht (auteurs- los schrijven meer voor de donderdag 30 juni in Beverwijk, 2. De Tweede Kamerleden recht, bestuursrecht, enz.); met hand: dat linker boek daar, die dinsdag 5 juli in Amsterdam en bestreedden deze visie en het woord rechter hebben ze rechter computer, het rechter dinsdag 12 juli in Amsterdam. beklemtoonden dat de niets te maken. Ook in gerech- stukje taart. Leden van Onze Taal kunnen taktische planning van telijk – bekend van onder meer Dat verschil is te verklaren met korting deelnemen. Meer de paratroopers in de een gerechtelijk onderzoek en doordat rechter en linker van informatie vindt u op www. helikopters weldegelijk een gerechtelijke dwaling – oorsprong bijvoeglijke naam- onzetaal.nl/taaltrainingen en te wensen over lieten. staat geen r voor -lijk; dit woorden zijn; die worden nor- op www.onzetaalwebwinkel. woord hoort namelijk bij ge- maal gesproken los geschreven nl/taaltrainingen. D. Extra recht (in de betekenis ‘recht- van het bijbehorende zelfstan- Hoe heet het gearceerde deel sprekend lichaam’). dig naamwoord. Maar in de van deze kerk: koor, midden- MEER TAALADVIES? schip, zijbeuk of transept? Direct antwoord op een taal- vraag? De Taaladviesdienst is

elke werkdag van 9.30 tot Wikimedia KORTE TAALTIPS 12.30 uur bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon). Op onze website worden Snel/hard ‘U rijdt te snel’ en ‘U rijdt te hard’ zijn beide bovendien ruim tweeduizend juist. ‘Te snel’ klinkt voor veel mensen net iets officiëler. taalkwesties behandeld: >> www.onzetaal.nl/snelhard www.onzetaal.nl/taaladvies. Voor spellingkwesties kunt 12(-) tot 16-jarigen Er horen twee streepjes in 12- tot u ook terecht op onze spelling- 16-jarigen, de samengetrokken versie van de woordgroep website: www.spellingsite.nu. 12-jarigen tot 16-jarigen. >> www.onzetaal.nl/12tot16 Daar is de schrijfwijze van vele tienduizenden woorden en Meld(t) u (zich) aan In ‘Meld u aan’ hoort geen t, in namen te vinden, met bij elk ‘Meldt u zich aan’ wel. Vergelijk ‘Schrijf u in’ versus ‘Schrijft u woord uitleg over het hoe en De antwoorden vindt u op zich in’. >> www.onzetaal.nl/melduaan waarom van die spelling. bladzijde 32 van dit nummer. 13

ONZE TAAL 2016 • 6 Slogans als “the best worst of the world” bevatten louter Engels, maar toch kunnen alleen Nederlanders ze echt helemaal begrijpen. Een kleine inventarisatie van een ontroerend genre.

RIEMER REINSMA

“From Russia Witlof” Nederlands-Engelse woordspelingen in slogans en bedrijfsnamen

e Engelstalige wereld er natuurlijk in dat spot hier niet de witlofstronken waren duidelijk heeft het lekker mak- alleen in de Engelse betekenis te zien (tenzij de handelaar ‘los’ kelijk. Britten, Ameri- (‘vlek’) gebruikt wordt, maar ook was, natuurlijk). Onder de slogan kanen en Australiërs in de Nederlandse: een cartoon is stond, met kleine lettertjes, “Her- hoevenD in principe geen vreemde een spotprent. komst: Rusland”. En een bakkerij taal te kennen om met de rest van Of neem de slogan “Tok of the voert de ontroerende reclamezin de wereld te communiceren: het Town”, die bij Engelstaligen kan “Hé, cake je naar mijn gebak?” zijn de anderen die Engels moe- rekenen op een glazige blik. Hoe Het zijn niet alleen Nederlan- ten leren. Voor ons, niet-Engels- moeten zij ook weten dat het een ders en Vlamingen die zulke ‘ge- taligen, is dat iets om stinkend reclamezin is van het restaurant mengde’ woordspelingen fabrice- jaloers op te zijn. Juffrouw Tok, dat gespecialiseerd ren. Op een Duitse vrachtauto zag Maar er valt ook iets troostrijks is in kipgerechten? Van het woord ik de leus “Miet me”. Op het eer- te melden, iets waarvan weinigen tok zullen ze, als het een beetje ste gezicht een contactadverten- zich bewust zijn: we beschikken meezit, nog wel snappen dat het tie, maar in werkelijkheid werd over slogans en namen waarin de fonetische spelling is voor talk het voertuig te huur aangeboden Engelse woorden voorkomen – zoals dat in Nederlandse mond (mieten is ‘huren’). Sommige maar waarvan de anglofoon klinkt, en dat geldt zeker voor woordspelingen liggen zó voor de totaal niets begrijpt. Amerikanen, die zelf nogal van hand dat ze steeds opnieuw uit- onorthodoxe spellingen houden, gevonden worden. In een ander Tok denk aan de spoorwegmaatschap- deel van Duitsland rijdt een voer- Misschien wel het bekendste pij Amtrak (‘American Track’). tuig rond met de kreet “Nice to voorbeeld van een Engelse naam Maar dat tok naar pluimvee ver- mieten”. Waarbij het Engelse meet met een Nederlandse knipoog is wijst, zal in het duister blijven. voor alle duidelijkheid ook nog “Inktspotprijs”, de prijs voor de Engelse kippen zeggen immers een Duitse uitgang aangemeten tekenaars van de beste politieke niet ‘tok’ maar ‘cluck’. kreeg. cartoon. Zelfs de meest taalge- voelige anglofoon die dit woord Mieten Lelijke Eend hoort, zal niet verder komen dan “Tok of the Town” lijkt als taal- Al die voorbeelden maken duide- zijn verbazing over de gedachte grapje een beetje op de kreet die lijk dat de woorden die een En- dat de prijswinnaar blijkbaar be- was aangebracht op een laadbak gelse én Nederlandse betekenis loond wordt voor het produceren met witlof. Daarop stond ver- hebben op z’n Nederlands gespeld 14 van inktvlekken. De aardigheid zit meld: “From Russia Witlof”, en worden, niet op z’n Engels. Dat is

ONZE TAAL 2016 • 6 ook wel begrijpelijk: anders zou de Iktionaire Engelse betekenis te veel de aandacht krijgen en zou de woordspe- ling de Nederlandstalige lezer makkelijk kunnen ontgaan. Neem het opschrift “Some got it, some Eend”, Foto: witlofkwekerij Foto: Wezenberg dat te lezen stond op een deux- chevaux. Als hier de Engelse spelling was toegepast (‘… some ain’t’), zou het veel minder duidelijk zijn dat het om een lelijke eend ging. Zulke slogans zijn in feite Nederlandse onderonsjes waar de Snob Angelsaksen geen deel aan hebben, maar waaraan die Angelsaksen, eg ... mensen zoals ik. Oftewel: ik zonder het te weten, wel hebben - Hmmm ...? heb meer aanzien dan hij. Dat bijgedragen. Het toppunt van ver- - Snobisme, wat is dat vol- is snobisme. warring, zo mogen we aannemen, Zgens jou? - Dus wij gebruiken die term ervaren Engelstaligen als zij ken- - Snobisme, dat is toch doen alsof verkeerd? nisnemen van de voor hen volstrekt je tot een hogere stand behoort - Ja. Snobisme is een samentrek- tegenstrijdige leus “The best worst dan in werkelijkheid het geval is? king van sine nobilitate, ‘niet van of the world”. Het gaat hier om een Je deftiger voordoen dan je bent? adel’. De adel wilde liefst alleen reclame voor droge worsten. - Ja, zie je. met adel omgaan, dus mensen Voor worstfabrikanten annex - Wat? zonder adellijke status kregen een sloganmakers is het Engelse-Neder- - Nou, zo wordt het tegenwoordig aantekening bij hun naam: sine landse woord worst onweerstaan- inderdaad vaak gebruikt. Maar nobilitate, oftewel s.nob. baar, zo leert een blik op internet. dat klopt niet. - En zijn de geleerden het eens Zo adverteert de worstkoning van - Hoezo? over die etymologie? Nederland, het warenhuis Hema, - In dit stukje dus ook. - Nee, er zijn ook mensen die met “What’s the worst that could - Wat lees je? denken dat het is afgeleid van happen?” De slogan zinspeelt op - The Spectator. snab, Schots voor ‘schoenlapper’, de gelijknamige film uit 2001 – die - Toe maar! Over snobisme ge- maar dat lijkt me een beetje ver- uiteraard niets met worst van doen sproken. gezocht. Dan kun je ook wel zeg- heeft. - Kijk, nu doe jij het dus ook. Jij gen: nee, het komt van snip, een vindt dat ik boven mijn stand lees ordinaire vogel. Wie tegenwoor- Parasiteren – bedankt voor het compliment dig wordt aangeduid als een snob Komen er ook toespelingen voor trouwens – en dat noem je snobis- is juist het mikpunt van snobisme, met woorden uit andere talen dan tisch. ‘a snob victim’, zoals de Engelsen het Engels? Jazeker, maar het - Het was een grapje! zeggen. gebeurt mondjesmaat. Een tand- - Ah, maar zoals de Engelsen zeg- - Juist. Dus ... artsenpraktijk noemt zich “Mond gen: “Many a true word has been - De ware snob van dit verhaal is Blanc”. Dat is letterlijk ‘witte spoken in jest.” Anyway, in deze zij zelf! Zij zegt dat Trump een mond’, maar Franstaligen die deze column vertelt de schrijfster, snob is, maar wat zij bedóélt is: Petronella Wyatt ... hij is een proleet. Want behalve - Whoa, Petronella, als je zo heet, dat hij maar wat graag met Britse Bakkerijreclame: ben je met een zilveren bestekla ‘peers’ aan tafel zit, heeft hij nog in de mond geboren. nooit van de opera Norma ge- “Hé, cake je naar - Ja, zij is reuzeposh. Dochter van hoord, gluurt hij in haar decolleté de politicus Woodrow Wyatt, oud- en bietst hij geld van haar voor mijn gebak?” minnares van Boris Johnson. En een taxi. zij beschrijft hoe ze ooit een - Aha! Zij poseert als reuzedeftig avond doorbracht met Donald maar intussen brengt zij allerlei naam zien, zullen denken dat het Trump. En Trump is een enorme gossip over hem in omloop? The een spelfout is en vermoeden dat snob, schrijft zij. Als hij kon plot thickens! Een vulgaire man het om een reisbureau gaat. En dan kiezen tussen een avond door- wil bij de elite horen, en de elite is er nog het bedrijf dat “Kok au brengen met George Washington zet zich op vulgaire wijze tegen van” heet, met een vette knipoog en een willekeurige Engelse hem af. Tel uit je winst. naar het gerecht coq-au-vin. Het ‘hereditary peer’, dan zou hij het - Ja. In die zin is het een deprime- verzorgt de catering met behulp laatste kiezen, schrijft ze. rend stukje. van een busje, inderdaad: een - Nou, dan is hij toch een snob? - Zouden er eigenlijk nog wel écht ‘van’, waarmee we toch weer uit- - Nee! Zij zegt: die Trump is een beschaafde mensen zijn? komen bij het Engels. Dat we licht- snob want hij wil omgaan met - Behalve wij, bedoel je? jes op die taal parasiteren, mogen we zien als de wraak van de un- derdog. < JAN KUITENBROUWER 15

ONZE TAAL 2016 • 6 A B

C D “Behoefte om u slecht te kussen”

Vertalingen op websites voor ok in een blad over taal is beeld belangrijk. Op de redactie van Onze Taal stockfotografie besteden we daarom niet alleen veel aandacht aan de teksten in het blad, Omaar zorgen we er ook voor dat er mooie foto’s en Teksten die te letterlijk vertaald zijn illustraties bij de artikelen komen te staan. Voor een groot deel worden die verzorgd door ons onvolpre- uit het Engels hebben vaak een grappig zen team van illustratoren en fotografen, en verder effect. In internationale beeldbanken snuffelen we weleens rond bij websites voor stock- beelden, oftewel: beeldbanken. vind je ze in overvloed. Patriottische honden De makers van de beelden in zo’n beeldbank spelen SASKIA AUKEMA in op alle mogelijke onderwerpen waarover kranten REDACTIE ONZE TAAL en tijdschriften kunnen schrijven – ook de minder voor de hand liggende. En op die manier kun je zomaar foto’s tegen- komen van een zakenman die uit stress een stapel papier op zijn bureau opeet. Of van twee patriottische honden, gehuld in Amerika-vlaggetjes. Of van een jonge vrouw die binnenshuis een op haar benen 16 gevallen stukje cake bekijkt. Je zult er maar een arti-

ONZE TAAL 2016 • 6 Foto’s: Dreamstime

E F

G H

kel over hebben. Dan hoef je mooi niet zelf te gaan En een “toevallig mens” als tekst bij een frisse hannesen met papier, cake en hondjes. jongeman met een informeel uiterlijk? Juist, dat Bij al die soms absurdistische beelden staan ook is een “casual” geklede man (niet te verwarren teksten die uitleggen wat er te zien is, zodat je de met een “hogere, zeer pijnlijke mens”, oftewel een beeldbank gemakkelijker kunt doorzoeken. Maar “senior man” die “very embarrassed” is). die teksten zijn soms net zo opmerkelijk als de foto’s waar ze bij staan. Quiz Voor wie ’m begint door te krijgen hier een klein Blazende neus quizje. Verbind de acht Nederlandse omschrijvingen Neem nu het tafereel van een er sportief uitziende van Dreamstime met de juiste stockfoto’s hierboven. dame die op een stoepje iets uit een flesje drinkt. De goede antwoorden vindt u onder aan deze blad- De toelichting: “Het gemengde drinkwater van de zijde. rasvrouw na jogging” is alleen maar te begrijpen als je het Engelse origineel erbij neemt: “Mixed race Omschrijvingen woman drinking water after jogging.” 1. Behoefte om u slecht te kussen Deze dorstige rasvrouw is afkomstig van Dreams- 2. Geschiktheid thuis time, een Amerikaans-Roemeens bedrijf dat zich 3. De problemen van de periode ook richt op de Nederlandstalige markt en dat het 4. De vrienden roosteren ontwikkelen van een goede automatische vertaling 5. Het dozen doen bij de expansie niet als zijn prioriteit ziet. Dat maakt 6. Reeks domoren het soms lastig plaatjes zoeken op hun site, maar 7. Slecht, behoeftig meisje intrigerend is het wel. Ieder plaatje wordt daarmee 8. Vrolijk huwelijk < een test: hoe in vredesnaam zou het origineel heb-

ben kunnen luiden?

“De blazende neus van het meisje”? Ehm … ah: marriage”) (“Gay 8C

“Girl blowing nose” (‘meisje dat haar neus snuit’). girl”), penniless (“Poor 7E dumbbells”), of (“Set 6H (“Boxing”), 5D

toast”), (“Friends 4G ‘menstruatie’), is period

“Vrouw die schotels doet”? Inderdaad: “Woman problems”; (“Period 3F

doing dishes”, oftewel zij ‘wast af’. home”), at (“Fitness 2A badly”), you kiss to (“Need 1B Oplossing: 17

ONZE TAAL 2016 • 6 STERRE LEUFKENS EN MARTEN VAN DER MEULEN Onderzocht

Waar houdt aan- stormend taalkun- detalent zich mee Leren door te luisteren bezig? Sterre Leuf- kens en Marten van der Meulen (als blogduo bekend ie van detectives Zweeds en Deens. Ze testte met Stadt zo op de Nederlandse equi- onder de naam houdt, kent vast de behulp van een speciaal ontwik- valenten lijken, begrijpen wij dat Milfje Meulskens) Scandinavische tv- kelde app hoe goed sprekers van Duits relatief makkelijk. Engels, staan er op gezette Wserie The Bridge. Hierin lossen een die talen elkaar konden begrijpen. met zijn vele leenwoorden uit het tijden bij stil. Zweedse en een Deense inspec- En wat bleek: Nederlands en Frans, verschilt wat dit betreft het teur samen moorden op. Als ze Duits zijn inderdaad onderling meest van de andere talen – ook met elkaar overleggen, spreken ze goed verstaanbaar, net als Zweeds daarom verstaan Engelsen andere ieder hun eigen taal. Toch begrij- en Deens. De verstaanbaarheid Germaanse talen relatief slecht. pen ze elkaar. Met Zweeds en van Nederlands voor Denen en Maar juist omdat Engels zo’n Deens kan dat blijkbaar, maar hoe Zweden, en vice versa, is al een mix is, kan het mogelijk als zoge- zit dat bijvoorbeeld met Neder- stuk lager. noemde brugtaal dienen: wie lands en Duits? Wat bepaalt of Nog een uitkomst: sprekers van Frans wil leren, kan dat via het talen onderling verstaanbaar zijn? alle talen begrijpen prima Engels, Engels doen. Als je immers het Op dit onderwerp promoveerde maar de Engelsen snappen zelf woord city al kent, versta je cité Femke Swarte onlangs aan de nauwelijks andere talen. Hoe sneller. Een ander voorbeeld van Rijksuniversiteit Groningen. komt dat? Swarte ontdekte dat er zo’n brugtaal is het Sorbisch, een twee verklaringen zijn: blootstel- streektaal uit het oosten van Duits- Germaanse talen ling en gelijkenis tussen de talen. land, dat een mengeling van Duits Swarte deed onderzoek naar de Eigenlijk is het simpel: hoe en Russisch is. Om Russisch te le- onderlinge verstaanbaarheid van meer je met een taal in aanraking ren zou je als Nederlander dus aan vijf talen uit de Germaanse taal- komt, hoe beter je die begrijpt. taalhinkelen kunnen doen: van familie: Nederlands, Duits, Engels, Engelsen horen zelden andere Duits via Sorbisch naar Russisch. talen, en begrijpen die dus ook nauwelijks. Nederlanders zijn Onderwijs juist goed in het verstaan van Swartes conclusies hebben moge- de veelgehoorde talen Duits en lijk verstrekkende gevolgen voor Engels. Van Deens en Zweeds het middelbaar onderwijs in verstaan ze daarentegen weinig – vreemde talen. Op het moment hoewel ze daar dankzij series als wordt er vooral op spreekvaardig- Foto: Jeroen van Kooten The Bridge ook steeds meer mee heid gefocust, maar volgens Swar- in aanraking komen. te is goed leren luisteren ook heel Wel vinden Nederlanders de belangrijk. Het verstaan van een Scandinavische talen mooi, moge- vreemde taal kan volgens de on- lijk vanwege die populaire krimi’s, derzoekster zelfs een voorsprong denkt Swarte. Ze kwam er echter geven bij het leren spreken van de achter dat de mening die mensen taal. Het loont dus de moeite om hebben over een vreemde taal te investeren in luistervaardigheid. geen rol speelt bij de verstaan- Swarte staat zelf voor de klas, en baarheid. Of je een taal nu mooi brengt haar aanbevelingen daar in of lelijk vindt: hoe meer blootstel- de praktijk. Ze geeft haar leerlin- ling, hoe meer je verstaat. Ten- gen nooit zomaar een woorden- minste, als de talen op elkaar lij- lijstje om uit het hoofd te leren, ken. maar maakt ze bewust van de overeenkomsten in klank en bete- Taalhinkelen kenis. Talen kunnen op verschillende Ooit zou Swarte wel een lesme- manieren op elkaar lijken: in thode willen ontwikkelen die ge- uitspraak, in zinsbouw of door bruikmaakt van haar ontdekkin- woordovereenkomst bijvoorbeeld. gen, maar door haar drukke on- Swarte ontdekte dat vooral dat derwijsbaan heeft ze daar nu geen laatste bepalend was voor de ver- tijd voor. Voorlopig geeft ze daar- staanbaarheid: hoe meer de woor- om een ander advies: als je een den uit een vreemde taal lijken op taal wilt leren, moet je er veel die uit je moedertaal, hoe beter naar luisteren. Het is dus maar Femke Swarte onderzocht aan de Rijksuniversiteit Groningen die te verstaan is. Doordat bij- goed dat we in Nederland tv-series 18 de onderlinge verstaanbaarheid van vijf talen. voorbeeld Duitse woorden als niet nasynchroniseren. <

ONZE TAAL 2016 • 6 BEELDSPRAAK Van Aaf tot z

Erik van der Spek buigt zich maandelijks over beeldspraak die de tijdgeest vangt – en soms zelfs ook bepaalt. Tafelzilver

elgisch tafelzilver te koop”, kopte De Tele- graaf vorig jaar. Nee, de Belgen verkopen Even niet en masse hun zilveren vorken en mes- sen,“B ze willen hun staatsdeelnemingen kwijt. Ook in e hebt mensen die goed kunnen klussen en mensen die dat Nederland zie je tafelzilver wel als metafoor voor absoluut niet kunnen, en u mag nu raden welk type ik ben. staatsaandelen. Werkgeversvoorzitter Wientjes (VNO- (Ik schrijf voor een blad over taal, ik ben een vrouw – ja, u NCW) vindt dat het kabinet beter het “ongewenste hebtJ het goed geraden.) tafelzilver” kan verkopen dan de lasten te verzwaren. Beide types, die toch zo ver uit elkaar staan op het klusspec- Met het “ongewenste tafelzilver” bedoelt hij de aan- trum, hebben dezelfde neiging: om over klussen te praten met delen van de staat in ABN Amro en SNS. veel gebruik van het woord even. Maar tafelzilver is meer dan staatsdeelnemingen: In de bagatelliserende vorm. de metafoor wordt gebruikt voor waardevol bezit dat Dat viel mij op toen ik gisteren keek naar Ik vertrek, het pro- nauw met een land, instelling of onderneming verbon- gramma over Nederlanders die gaan emigreren. Dit keer ging den is. Het heeft de bijklank van een erfstuk, van iets het over twee klassieke musici die hadden besloten om in Mid- wat al lang in de familie is. Het is het laatste wat je den-Frankrijk een naturistenhotel voor rustzoekers zonder kin- kunt verpanden als alle andere middelen falen. deren te beginnen. Een ingewikkeld concept. Ook bedrijven en instellingen kunnen dus tafelzilver Om het nog ingewikkelder te maken, hadden ze een bouw- hebben. “UvA moet tafelzilver in binnenstad verko- val gekocht waarin ze alles zelf moesten verbouwen. De man pen”, staat op www.vastgoedmarkt.nl. Daarbij gaat het klom regelmatig naar de uit elkaar vallende zolder, wees dan om historische panden, erfgoed dus: de universiteit op dakpannen waartussen daglicht door piepte, en zei: “Dat heeft de opbrengst nodig om haar “dure campusplan- moeten we nog even nalopen.” De woorden even nalopen liet nen” te realiseren. De gemeente Ommen heeft land- hij elke keer vallen als hij naar dat dak wees. goed Het Laer in de verkoop, wat protest uitlokt van Met even nalopen bedoelde hij iets heel anders. Hij bedoelde: Volkspartij Ommen Vooruit: “Je tafelzilver verkoop je de wekenlange klus van eeuwenoude, scheefliggende dakpan- niet.” In sommige gevallen kan tafelzilver zelfs verwij- nen eraf halen, nieuwe balken erop leggen, en nieuwe dakpan- zen naar immateriële verworvenheden: “Ons netwerk nen, en isolatie. Hij bedoelde ook dat dat een klus was voor is het tafelzilver bij SOS International.” een zeer kundige vakman, en dat hij dat heus wel wist, maar De term familiejuwelen wordt soms in dezelfde bete- hij verdrong die gedachte nu met: “Dat moeten we nog even kenis gebruikt als tafelzilver. Het Duitse parlementslid nalopen.” Frank Schäffler vindt dat Portugal zijn goud moet ver- Deze man bagatelliseerde de verbouwing van zijn Franse kopen voordat het land gebruikmaakt van financiële dak omdat als hij dat niet zou doen, hij nooit meer zou kunnen steun: “Voordat ze het geld van anderen op het spel slapen van de stress en geldzorgen. zetten, zou Portugal eerst de familiejuwelen moeten Het andere eind van het spectrum zijn de ervaren klussers. verkopen.” Maar met familiejuwelen moet je oppassen. Die doen nonchalant over klussen omdat ze er goed in zijn. De metafoor wordt namelijk vooral gebruikt voor de Dan is het ‘even een muurtje doorbreken’, ‘even die leiding om- mannelijke geslachtsdelen, zoals in een bespreking van leggen’ en ‘even dat schoorsteenkanaal doortrekken’. Makelaars de Almost Naked-boxer: “Deze onderbroek ondersteunt doen hetzelfde, om een andere reden: dingen verhullen. Als je goed en vangt je familiejuwelen goed op.” een makelaar zegt dat ‘de keuken even opgeknapt moet worden’, is er meestal iets met asbest en middeleeuwse leidingen. Het deed me denken aan de man van wie ik ooit een sta- ERIK VAN DER SPEK caravan in de duinen kocht, en die daarbij opmerkte: “En elke winter het dak even teren.” Het dak? Even? Teren?, dachten mijn vriend en ik tegelijkertijd. We wisten niet eens wat teren wás. En waar dat teer moest. Laat staan dat het ‘even’ zou duren. Sindsdien gebruiken wij even teren als we iets zien wat voor ons te veel klusgevaar oplevert. Als we een koophuis bekijken waar ‘wat dingetjes’ mee zijn volgens de makelaar, of als een vriend een strandhuisje koopt waar ‘wel veel zand tegenaan Foto: 123RF waait’. ‘Even teren’, zeggen wij dan in koor, en dan weten we dat we er zelf nooit aan zouden beginnen.

Een deel van de “familiejuwelen” van Portugal. AAF BRANDT CORSTIUS 19

ONZE TAAL 2016 • 6 Het Marokkaanse Nederlands heeft stevig wortel geschoten in Nederland – meer dan andere migranten- variëteiten, zo lijkt het. Hoe klinkt die variant? En vanwaar die bijzondere positie?

MATHILDE JANSEN

“Wollah, je weet toch!” Hoe klinkt Marokkaans-Nederlands?

é jongens, ik moet even … Illegale taal - Waar ga je? Dat Marokkaans-Nederlands is steeds meer onder- - Ik moet even naar de wc, man. werp van wetenschappelijk onderzoek. Khalid - Zeg wollah hetta je gaat niet weg. Mourigh van de Universiteit Leiden bijvoorbeeld H- Nee, wollah hetta ik kom zo terug, wollah. bestudeert het, en hij doet dat in Gouda. Waarom - Ya rare man. Gouda? “Ongeveer tien procent van de inwoners - Wollah hetta ik kom zo terug. daar is van Marokkaanse origine”, vertelt Mourigh. - Sir tqewwed, joh. “Dat is het hoogste percentage in Nederland. Boven- dien wonen er weinig andere etnische minderheden. Dit is een alledaags dialoogje tussen twee Neder- De Marokkanen in Gouda komen ook bijna allemaal landse jongens. Maar het is natuurlijk geen door- uit hetzelfde gebied in Marokko: de Rif.” snee-Nederlands wat ze spreken. Dat wordt eigenlijk De wetenschapper is vooral geïnteresseerd in de in de tweede zin al duidelijk. In het Standaard- taal van de jongeren. Hij spreekt ze aan op straat, en nederlands zou je vragen: ‘Waar ga je naartoe?’ stelt ze vragen. “Het scheelt dat ik Marokkaans ben. De toevoeging man in de derde regel zet ons op Aan de andere kant hoor ik er natuurlijk niet hele- het spoor van een jonge taalgebruiker. Maar het maal bij: ik ben dan wel jong, maar tegelijk ook een meest opvallend zijn uiteraard de Arabische woor- ‘student’ of ‘onderzoeker’.” den die we verderop aantreffen: wollah hetta, dat De jongeren spreken anders dan de generaties zoveel betekent als ‘ik zweer dat’, en sir tqewwed is voor hen. Mourigh geeft als voorbeeld de uitspraak ‘donder op’. van de s: “Jongeren zeggen wel ‘sjlaan’, ‘sjmerig’, Als je het geluid erbij zou horen, zou het frag- ‘sjnel’ en ‘sjchool’, maar nooit ‘huisj’. Aan het eind ment veel eerder thuis te brengen zijn. De scherpe z, van een woord komt die sj-klank bij hen nooit voor. de tongpunt-r: het gaat hier om Marokkaans-Neder- Opmerkelijk genoeg gebeurt dat bij de oudere 20 lands. Marokkanen wél. Die zeggen gerust ‘huisj’ voor huis.

ONZE TAAL 2016 • 6 Hun uitspraak is minder gebonden aan regels. Jon- geren noemen de taal van hun ouders gekscherend Marokkaanse jongeren lenen ‘illietaal’: ‘illegale taal’. Ze vergelijken het met de taal van illegalen, en benadrukken daarmee vooral elementen uit de taal van dat zij zelf iets anders spreken.” De oorsprong van die sj-klank is nog niet hele- hun ouders, maar gieten ze maal duidelijk, maar ligt zeer waarschijnlijk in het Amsterdamse stadsdialect, dat het op zijn beurt ver- in een geheel nieuwe vorm. moedelijk heeft opgepikt uit het Joods Nederlands. Andere verschijnselen van het Marokkaanse Neder- lands zijn beter te verklaren. Daarvoor moeten we vingsproces van de eerste generatie migranten, en eerst even terug naar het land van herkomst. die overgenomen zijn door de latere generaties”, zegt Frans Hinskens van het Meertens Instituut. Van Wahed man zijn hand verscheen dit jaar het boekje Wijdvertakte In Marokko worden voor verschillende situaties ver- wortels. Over etnolectisch Nederlands. schillende talen gebruikt: de oude cultuurtaal is het Een ander voorbeeld van zulke in het taalsysteem Frans, de schrijftaalvorm is klassiek Arabisch en de opgenomen ‘fouten’ is de meisje in plaats van het spreektaal is Marokkaans-Arabisch of Berber. Met meisje. Hinskens benadrukt dat je bij deze generaties die diversiteit aan talen kwamen de Marokkanen dan ook niet meer kunt spreken van ‘gebrekkig Ne- van de eerste generatie naar Nederland. Maar de derlands’. “De jongeren gebruiken zulke vormen heel jongeren van tegenwoordig zijn het Arabisch of Ber- bewust onder elkaar. In gesprek met niet-Marok- ber vaak niet eens meer echt machtig. Ze horen deze kaanse Nederlanders zeggen ze gewoon ‘het meisje’.” talen vooral nog van hun ouders of grootouders. Toch sijpelt de invloed wel door in hun taalgebruik. Stadsdialecten Die jonge Marokkaanse Nederlanders hebben het Tot slot nog een heel opvallende eigenschap van bijvoorbeeld vaak over ‘wahed man’ of ‘izjen man’. het Marokkaans-Nederlands: de jongeren ‘trekken Zowel wahed als izjen staat gelijk aan het Neder- soms de klinkers van de straat’, oftewel: blazen landse lidwoord een: ‘een zekere man’. Het eerste oude klanken uit stadsdialecten nieuw leven in, woordje komt uit het Arabisch, het tweede uit het zoals in Amsterdam en Nijmegen. Hinskens: “Het Berber. Bijzonder genoeg kun je ze ook combineren Nederlandse woord peil klinkt in het Nijmeegse

Illustratie:Matthijs Sluiter tot izjen wahed man of een wahed man. Kennelijk stadsdialect als ‘pèèl, en in Amsterdam als ‘paal’. hebben de woorden weinig grammaticale betekenis, Hoewel deze dialectklanken op hun retour waren, maar laten ze vooral zien dat je van Marokkaanse worden ze nu weer volop gebruikt door jonge afkomst bent. Marokkaanse maar ook Turkse Nederlanders.” De verlengde z, die veel jongeren gebruiken in Hetzelfde geldt voor de sj-klank, die zoals we ‘Zze zegge’, is afkomstig uit het Marokkaans-Ara- zagen hoogstwaarschijnlijk zijn wortels heeft in het bisch of Berber. Daar heeft zo’n verlenging een Joods Nederlands. Marokkaanse jongeren zijn dus grammaticale betekenis: zenqa betekent bijvoor- niet alleen goed in het recyclen van het Arabisch en beeld ‘straat’ en zzenqa ‘de straat’. Marokkaans, maar geven ook nog eens een nieuwe En dat ze vaker ‘g’daan’ zeggen, komt door de in- impuls aan de Nederlandse stadsdialecten. < vloed van het Berber, zegt Mourigh: “In die taal mag een stomme e nooit in een open lettergreep staan. Oudere sprekers maken er daarom ‘gidaan’ van.” De jongeren lenen dus geregeld elementen uit de taal

van hun ouders, maar gieten ze in een geheel nieu- Foto: Iris Vetter we vorm.

De meisje De taal die de Marokkaanse jongeren spreken, lijkt voor buitenstaanders misschien op straattaal. Maar de jongeren zelf hebben die associatie niet, zegt Mourigh. “Als ze het over straattaal hebben, zeggen sommigen: ik ben toch geen neger? Straattaal asso- ciëren ze met Surinaamse woorden, en vooral met jongeren in Rotterdam. Die gebruiken meer woorden uit het Sranan: tata voor ‘Nederlander’, pokoe voor ‘liedje’. Marokkaans-Nederlandse jongeren gebruiken weleens Sranan-woorden als waggie voor ‘auto’, maar dat is meer voor de grap.” En hoe zit het met de zinsstructuur? ‘Waar ga je?’ is veel te horen, net als ‘Hij zegt niks over.’ Dat soort zinnen komen niet alleen voor in het Marokkaans- Nederlands, maar ook in Indisch-, Surinaams- en Antilliaans-Nederlands. “Het gaat hier om kenmer- Onderzoeker Khalid Mourigh: “Marokkaanse jongeren zeggen ken die zijn ontstaan als ‘fouten’ in het taalverwer- wel ‘sjchool’, maar nooit ‘huisj’.” 21

ONZE TAAL 2016 • 6 “Ik wist niet was jij er was”

Op Twitter stond een wat Dat in Nederlandse hoofdzinnen - dat-e ik speul [uitgesloten] de persoonsvorm altijd op de eer- ongebruikelijke zin, uitgesproken ste of de tweede plaats staat, bij- Je vindt zulke ‘voegwoordvervoe- door een meisje van vier. voorbeeld. In het eerste geval heb ging’ overigens niet alleen in je een vraag, en in het tweede Zuid-Holland, maar in allerlei Ze bewees daarmee onbewust geval een bewering: variëteiten van het Nederlands en het Fries. En die vervoeging een oude taalkundige theorie. - Loop je op straat? [vraag] is altijd dezelfde als die van het - Je loopt op straat. Op straat werkwoord. loop je. [beweringen] MARC VAN OOSTENDORP Spectaculair Het onderwerp (je) staat hoe dan Zo spectaculair als de voorbeel- ook onmiddellijk naast de per- den van de Twitter-moeder is soonsvorm (loop(t)): vlak ervoor deze aanwijzing echter niet. Het of vlak erna. In bijzinnen staat is net alsof haar dochtertje het- het werkwoord daarentegen ach- zelfde ontdekt heeft als de taal- teraan; in plaats van dat werk- kundigen uit de jaren zeventig: de Foto: Jeanine van Maris woord staat nu naast het onder- plaats van het voegwoord is óók werp een voegwoord: de plaats van de persoonsvorm. Ze had alleen nog niet uitgevon- - Ik denk dat je op straat loopt. den wanneer ze die ene plaats precies met welke vorm moet vul- Volgens een taalkundige theorie len. uit de jaren zeventig is de plaats In een e-mail gaf de moeder waarop de persoonsvorm in de overigens nog een paar voorbeel- hoofdzin staat en de plaats waar- den: op het voegwoord in de bijzin staat dezélfde. Iedere zin heeft - Ik wist niet was jij er was. een stramien dat begint met een - Ik hoop mogen we erin mogen. plaats voor het voegwoord. In een - Ik wist niet was jij geweest hoofdzin is er geen voegwoord en was. moet die plaats dus gevuld wor- Bente (4): “Ik zie ben jij er bent.” den met de persoonsvorm, die Je zou verwachten dat meer kin- daarom niet op zijn favoriete deren op een bepaald moment dit plaats achter in de zin kan blijven soort zinnetjes zeggen, maar in ijn dochter (4) staan. de wetenschappelijke literatuur spreekt geen voeg- is het nooit eerder gemeld. Mis- woorden uit in een Toffe jongens schien is het nog geen ouder op- bijzin”,“M meldde onlangs een moe- Taalkundigen hebben in de loop gevallen, of heeft in ieder geval der op Twitter. “Is dat een bekend van de tijd ingenieuze argumen- nog geen ouder de moeite geno- verschijnsel?” Ze gaf er ook een ten gevonden voor deze, op zich men er een taalkundige over te voorbeeld bij: ‘Ik zie dat jij er nogal abstracte, gedachte. In schrijven. Het is misschien ook bent’ werd “Ik zie ben jij er bent.” sommige Nederlandse dialecten een stadium dat bij de meeste Het voegwoord dat werd kortom krijgt het voegwoord bijvoorbeeld kinderen maar een paar dagen vervangen door het werkwoord dezelfde vervoeging als het werk- duurt. ben, dat aan het eind van de zin woord op die plaats zou krijgen. Dankzij Twitter wordt het mak- herhaald werd. In Zuid-Holland zegt men bijvoor- kelijker om dit soort alledaagse De taalkundigen van het Meer- beeld van oudsher: observaties te delen. De taalkun- tens Instituut, waar ik werk, ra- de moet het ervan hebben; dank- ken altijd in grote opwinding van - dat-e wij speul-e zij de sociale media zijn er ineens zulke tweets. Hier was ineens een honderdduizenden oren en ogen onverwacht nieuw bewijs voor Die uitgang (die het bekendst is bij gekomen. < een oude theorie over hoe de geworden uit het lied ‘En datteme Nederlandse zin in elkaar steekt. toffe jongens zijn’, waar me een Met dank aan Marlijn Timmermans. vorm van we is) vinden we alleen Eerder in een iets andere vorm ver- Lege plaats in het meervoud. Omdat de eerste schenen in de reeks dagelijkse blogs Kinderen leren in de eerste jaren persoon enkelvoud niet met -e die Marc van Oostendorp schrijft op van hun leven bijna moeiteloos wordt verbogen, kun je niet zeg- Neerlandistiek.nl. 22 de subtielste zaken over hun taal. gen:

ONZE TAAL 2016 • 6 GUUS MIDDAG De taal van …

Op tv, op straat, online – overal hoor en lees je K. Schippers weer net iets andere talen en taaltjes. Guus r zijn veel manieren om woordgrappen. Het zijn waarne- kend gedicht herleiden. Dat werd Middag staat naar de werkelijkheid te mingen, probeersels, opmerkingen anders toen ik in Schippers’ bun- er maandelijks kijken. Dat weten we eigen- over wat Schippers steeds weer del Een klok en profil (1965) bij dit bij stil. lijkE allemaal wel, maar we doen frappeert: de verhouding tussen gedicht een aantekening las waar- het in de praktijk niet vaak – ver- werkelijkheid en taal. Dit is ook in werd verwezen naar een eerder moedelijk omdat het voor het on- een gedicht van K. Schippers: gedicht van Schippers, en de derlinge begrip niet zo bevorder- mededeling dat de tekst daarvan lijk is. Dichter en schrijver K. BEP. HOOFDTELW. ZELFST. NW. “in woorden [was] ontleed door Schippers doet dat wel. Hij kijkt (MEERV. ABSTRACT) voor R.N. R. Nieuwenhuys”. Rob Nieuwen- al zijn hele leven lang met een huys, ook bekend als letterkun- wat schuinse blik naar de werke- Voorzetsel zelfst. nw. (enk. dige, was de leraar Nederlands lijkheid. Hij heeft er plezier in om concreet) ww. 3de pers. enk. van Schippers op de middelbare bijvoorbeeld dit adres op te voe- sterk onoverg. zelfst. nw. (enk. school. Hij had blijkbaar dat vroe- ren als een eenregelig gedicht: concreet) gere gedicht van zijn oud-leerling “Stadhouderskade 42 te Amster- taalkundig ontleed, en daarna dam”. Bijv. nw. vergrotende trap bep. was het door Schippers aan hem Het is een adres als ieder an- hoofdtelw. zelfst. nw. opgedragen. Hier volgt de tekst der: straatnaam, huisnummer, (enk. concreet) voorzetsel lidw. van dat gedicht: plaatsnaam. Waarom zou Schip- bep. zelfst. nw. (enk. con- pers dit ene adres hebben geïso- creet) TWEE GEZEGDES leerd? Het is het adres van een voegw. van verg. bep. hoofd- gebouw dat van zichzelf zó be- telw. voorzetsel lidw. bep. Na regen komt zonneschijn kend is dat niemand zich ooit zelfst. nw. Beter een vogel in de hand dan afvraagt wat het adres ervan zou (enk. concreet) tien in de lucht zijn: het Rijksmuseum. Wat een merkwaardig geval. Ik Het is weer een typisch Schippers- Waarnemingen zie een opsomming van taalkun- gedicht: elementen uit de werke- In een ander gedicht speelt hij dige termen en hun afkortingen, lijkheid zijn geïsoleerd en in een met talen en vertalingen. Hij no- bekend uit de zogenoemde ‘taal- nieuwe omgeving gepresenteerd. teert: “Papier (is Duits)”. Daar- kundige zinsontleding’, waarbij In dit geval: twee afgesleten mee zegt hij in het Nederlands van alle woorden in een zin de gezegdes, in de vorm van een dat het woord papier in het Duits woordsoorten worden benoemd – gedicht. Het gevolg is dat je, of het woord voor papier is. Daaron- in tegenstelling tot de ‘redekun- je nu wilt of niet, langer dan nor- der noteert hij: “Papier (c’est hol- dige ontleding’, waarbij van alle maal naar die twee afgezaagde Dichter en landais)”. Dezelfde mededeling, zinsdelen de grammaticale func- gezegdes gaat kijken. Je gaat je schrijver in het Frans, over het Nederlands. tie wordt benoemd. Er is wel iets afvragen wat ze ook alweer pre- K. Schippers. En daaronder: “Papier (ist franzö- vreemds mee aan de hand: deze cies betekenen. En of je misschien sisch)”. Nog opsomming van termen wordt iets over het hoofd hebt gezien. Ik een keer de- gepresenteerd als een gedicht. Er moet bekennen dat ik het spreek- zelfde mede- zijn vreemde versregelovergan- woordenboek van Stoett er nog deling, nu in gen: “sterk” en “onoverg.” (‘on- op heb nageslagen. het Duits, nu overgankelijk’) in regel 2 horen Schippers wil ons met nieuwe over het Frans. nog bij het werkwoord in regel 1. ogen naar het bekende laten kij- En daarboven Hetzelfde doet zich voor in regel ken. De envelop op een foto met zet hij dan, bij 4: “enk. concreet” hoort nog bij als onderschrift “envelop” wordt wijze van titel, het zelfstandig naamwoord in een andere envelop als er even in het Engels: regel 3. Bij een gedicht zou je dat later dit onderschrift onder staat: ‘Only paper is een ‘enjambement’ noemen. “envelop waarin foto envelop”. English’. Het onderschrift stuurt de blik, Wat is dit Leraar zo is het nu eenmaal. Dat geldt allemaal? Het Van welk gedicht zou dit de taal- ook voor dit gedicht over Loos- zijn geen diep- kundige ontleding zijn? Ik kon drecht: zinnige taal- wel wat zinnen verzinnen die in filosofische be- het stramien pasten (‘Achter hond BIJ LOOSDRECHT schouwingen, loopt man’, ‘Liever één hond aan maar ook weer de lijn dan vijf in de kennel’), Als dit Ierland was,

Foto: Allard de Witte geen flauwe maar die kon ik niet tot een be- zou ik beter kijken. < 23

ONZE TAAL 2016 • 6 HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS Woordsprong

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aan- Egyptisch dacht voor de oorsprong van allerlei woorden. Oase ‘Egyptische kunst’. Het woord is Zeker is dat het Egyptische rijk dan afgeleid van de naam voor andere talige sporen heeft nagela- Egypte, die in het Koptisch k e¯ m i , ten. Zo is albast voor wit marmer ‘zwart (land)’, luidde; Egypte vernoemd naar de Egyptische werd het zwarte, oftewel vrucht- stad Alabastron. Albast is, net bare, land genoemd, tegenover als andere Egyptische leende omringende bleke woestijn. woorden, via andere talen Een andere ontleningsweg in het Nederlands beland. heeft farao gevolgd. Dit woord is Meestal is het Egyptische via de Bijbel bekend geworden: woord eerst in het Grieks het Hebreeuws heeft het van geleend, want het Egyp- het Egyptische per’aa of praa tisch stond sinds Alexan- (‘paleis’, letterlijk ‘groot huis’). der de Grote in direct Vervolgens werd het woord ge- contact met het Grieks, bruikt voor de bewoner van het dat de bestuurstaal werd paleis, de farao. In het Egyptisch in Egypte. Na de inlijving werden klinkers niet geschreven, van Egypte door de Romei- net als in het Arabisch en He- nen in 30 v.Chr. bleef het breeuws. Daardoor weten we Grieks de meestgebruikte vaak niet precies welke klinkers schrijftaal. De Egyptisch-Griek- in een woord hebben gestaan. Illustratie: Frank Dam se leenwoorden werden nu ook Het woord farao vinden we overgenomen in het Latijn, en via waarschijnlijk ook terug in papy- die route zijn de leenwoorden rus en in het via het Frans ont- uiteindelijk in het Nederlands be- leende papier: papyrus is de land. Door de Griekse invloed op naam voor de plant waarvan de ie aan Egypte denkt, het Egyptisch veranderde die taal Egyptenaren al duizenden jaren denkt aan piramides. zodanig dat hij vanaf de derde voor Christus beschrijfbaar ma- Maar waar komt het eeuw Koptisch wordt genoemd. teriaal maakten. De naam gaat Wwoord vandaan? Toen de Grieken Dat Koptisch werd tot in de vijf- terug op pa-per-aa (‘wat tot de de indrukwekkende piramide van tiende eeuw gesproken, en is tot farao behoort’): de farao had in Cheops leerden kennen (nadat op heden de liturgische taal in de het oude Egypte het monopolie Alexander de Grote in 332 v.Chr. Koptische kerk. op het bereiden van papier. Egypte had veroverd) gebruikten Namen van verschillende ze er het woord puramis voor. In Egyptische dieren en planten heb- Hiërogliefen het verleden is wel verondersteld ben we aldus via het Latijn en Al met al is de Egyptische erfe- dat het teruggaat op het Egypti- Grieks leren kennen, zoals ibis nis maar klein. Tekenend voor sche pr-m-us (‘hoogte’), maar die (de vogel), lelie en ebbenhout. de betrekkelijk geringe invloed etymologie is onbewezen. De Andijvie gaat waarschijnlijk terug van het Egyptisch is dat zelfs Grieken zelf legden een verband op het Koptische t.u¯ b a (‘februari’; het woord voor de Egyptische met verschillende Griekse woor- eigenlijk is het een in februari ge- schrifttekens, hiërogliefen, uit den: pur (‘vuur’), puros (‘tarwe’) oogste plant), hoewel er ook an- het Grieks stamt. De kerkvader of puramis (‘tarwekoek’). Ze dere verklaringen in omloop zijn. Clemens van Alexandrië ge- meenden dat de vorm van de pira- Gummi voor ‘Arabische gom’ gaat bruikte dit woord, dat letterlijk mide gelijkenis vertoont met een terug op het Egyptische kmj-t ‘heilige groeven’ betekent, al in brandend vuur, een graanschuur (‘hars, kleverig plantensap’). In de tweede eeuw na Christus. Pas of een tarwekoek. Het blijft specu- de negentiende eeuw heeft het nadat Jean-François Champol- latie. Nederlands ook het Egyptische lion het schrift met behulp van Ook van het woord sfinx weten woord oase voor een vruchtbare de meertalige Steen van Rosetta we alleen dat het uit het Grieks plek in de woestijn leren kennen, had ontcijferd, raakte het woord tot ons is gekomen, hoewel de via uit het Duits vertaalde reis- bekend in andere talen. vroegste afbeeldingen van dit beschrijvingen. Intussen is het belangrijkste fabeldier met leeuwenlichaam en dat we van de Egyptenaren heb- vrouwenhoofd uit Egypte stam- Farao ben geërfd nog niet vermeld: de men. Misschien is er een verband Het woord chemie is ontleend aan tamme kat. Maar waar zijn naam met het Egyptische sjesep-anch het Grieks; daarin betekende het vandaan komt, is onzeker. De 24 (‘levend beeld’). waarschijnlijk oorspronkelijk bronnen zwijgen – als een sfinx. <

ONZE TAAL 2016 • 6 DICHTPLAATSEN INGMAR HEYTZE

Dichters zijn als de dood voor clichés, voor gemeenplaatsen. Om die te omzeilen gebruiken ze stijlfiguren, of zoals dichter Ingmar Heytze ze ook wel noemt: ‘dichtplaatsen’. In deze nieuwe rubriek gaat hij er maandelijks naar op zoek. Aflevering één: de personificatie. Het sprookjesbewustzijn

ichters lopen er niet Ik schreef eens een De meeste mensen spreken Nagepraat. Aanbeden. mee te koop, maar gedicht hun leven lang met huis- Stukgemaakt. elk gedicht is een en het gedicht stond op, dieren en auto’s alsof het (Uit: Dit is mijn dag, 2004) constructie.D Een kunstmatig deed een stap achteruit denkende, voelende wezens iets, waar denkwerk in zit. en bekeek mij – zijn die ons niet alleen ver- En zo gaat het bezielde Dichters zitten niet de hele argwanend en hooghartig staan, maar ook om ons object verder om een ziel- dag van alles te voelen om zoals alleen een gedicht geven. loos ding van zijn eigenaar dat op magische wijze uit kan kijken Dat ze ons natuurlijk ook te maken. “De zak”, scheldt te storten in gedichten. Ze bekeek het gedicht zijn zouden kunnen haten, komt het apparaat, “Dat hij niet wikken. Ze wegen. Ze heb- dichter. zelden in ons op – voor dat zag hoe levensecht / ik de ben een trukendoos, en een (Uit: Gedichten 1977-1999, 2000) inzicht hebben we een ge- tijd uit zijn ogen at.” sterk verhoogd bewustzijn dicht nodig. Menno Wigman Als ik aan een nieuw voor de trukendoos van hun Er is niets zo menselijk als laat in het gedicht ‘Telefun- gedicht begin, maak ik vaak collega’s. een wezen of ding eigen- ken’ een afgedankte televisie gebruik van personificatie Een onmisbaar stuk ge- schappen toekennen die al- aan het woord: om op gang te komen. Soms reedschap in die trukendoos leen mensen kunnen hebben. laat ik die dichtplaats aan is de personificatie. Cees Het grijpt direct terug op wat Nu sta ik vaal en uit- het einde weer los, alsof hij Buddingh’ schaart ze in zijn je ons sprookjesbewustzijn gepraat op straat heeft gewerkt als een soort Lexicon der poëzie onder de zou kunnen noemen. In ieder en moet steeds denken lijmklem – maar vaker laat metaforen. Personificatie is, volwassen mens zit een kind aan dat lege masker ik ’m er lekker in zitten. mits goed toegepast, belache- dat het volkomen normaal Dichten blijft bezielen. < lijk effectief. Een grootgebrui- vond dat dieren, spiegels en dat mij zo schaamteloos ker als Toon Tellegen dicht: theepotten kunnen praten. heeft aangestaard.

Teksten laten corrigeren?

Teksten schrijven is een vak op zich – en teksten nakijken ook. Laat uw werk daarom corrigeren door Onze Taal. Twee ervaren taaladviseurs bekijken of de punten en komma’s op de juiste plaats staan, of de spelling en zinsbouw juist zijn en of de boodschap die u wilt overbrengen goed over het voetlicht komt.

Onze Taal corrigeert allerlei teksten: • advertenties • websiteteksten • brieven • rapporten • columns • jaarverslagen • artikelen • boeken • mailings

Mail uw tekst naar [email protected] en ontvang een vrijblijvende offerte. Voor meer informatie: 070 - 362 66 24, www.onzetaal.nl/tekstcorrectie. 25

ONZE TAAL 2016 • 6 Ype

Taalpuzzel

O O L

U B E

T W

SAMENSTELLING: RUTGER KIEZEBRINK

A A P

T IL

eze woordzoeker bevat account matras L

T R U U T N O M F

E E

O drieëntwintig zelfstan- appel metaal

D T

C L A B T E O V O I D

dige naamwoorden die alle cluster modem O T

M R

O A

zowel met de als met het kun- coma montuur O

T O E V A L O G D G O S S

nen worden gecombineerd. deksel portier D

G S G O L B E W C N N U O L

Elk woord zit horizontaal, ver- display record N E

ticaal of diagonaal in het dia- doolhof slang M A T R A S I A E U L E S

gram verborgen. De letters eigendom soort S

R L

L A A T I P A K L G R H S J O

die na het wegstrepen van figuur toeval A C

alle woorden overblijven, vor- icoon voetbal E P S I Y A L P S I D O K M R

O men een toepasselijk zinnetje. idee weblog R O E I

L T H P O D V L A A T E M F E Wilt u meedingen naar de kapitaal R O O F P maandprijs, stuur de oplos- E O E C L U S T E R D D

E R I sing dan voor 15 juni naar G U E U N L R E I T R O P C O M A T [email protected] of naar D N O O M M Raamweg 1a, 2596 HL Den T R E C O R D M A N F IG EM Haag (o.v.v. ‘Taalpuzzel’). U D U O R T N U O C C A H M

IC AL OO TA N ME E TI DEE RAS KAPITAAL MAT

De winnaar krijgt een exemplaar van hetWoordzoeker spel Onze Woordzoeker, Taal V1.indd 1 beschikbaar gesteld door spellenfabrikant Goliath. De 18-04-16 16:00 winnaar van de puzzel uit het meinummer is Ton van Engelenburg uit Doetinchem. De oplossing was: 1 ’t; 2 te; 3 net; 4 neet; 5 renet; 6 tiener; 7 integer; 8 gisteren; 9 ernstiger; 10 ringsteker; 11 versterking; 12 servetring; 13 gevernist; 26 14 vestigen; 15 vesting; 16 ve-tsin; 17 niets; 18 tien; 19 tin; 20 in; 21 ’n.

ONZE TAAL 2016 • 6 VERTAALD DOOR ... De Craemer

Wie vertaalt, loopt onvermijdelijk tegen de grenzen van de taal aan. In deze rubriek presenteert elke maand een vertaler zijn of haar weerbarstigste vertaalprobleem – en de uiteindelijke oplossing. Barber van de Pol

Wat is het grootste vertaalprobleem dat u Torschlusspanik bent tegengekomen? Veel boeken hebben een ijzersterke begin- of slotzin, en dat feest wil je niet bederven. Een goed begin is ent u dat gevoel van verlangen wanneer u steeds op- het halve werk en de laatste klap is een daalder nieuw naar buiten kijkt terwijl u op iemand wacht? De waard, zou Sancho Panza tegen Don Quichot zeggen. Inuit hebben daar een woord voor: iktsuarpok. “Call me Ismael”, zo begint Moby-Dick van Herman K Wie houdt van woorden waar in het Nederlands geen verge- Melville – ‘Noem me Ismaël’ of, te vlot, ‘Zeg maar lijkbare compacte term voor bestaat, moet The Book of Human Ismaël’. Het is het allebei net niet. Emotions. An Encyclopedia of Feeling from Anger to Wanderlust De slotzin uit De kolonel krijgt nooit post van (2015) lezen. Daarin beschrijft Tiffany Smith 156 emoties waar- Gabriel García Márquez luidt “Mierda.” Mierda kun van sommige ons zeer vertrouwd zijn en andere minder – en je, net als Scheiße, shit en merde, letterlijk (‘stront’) én dat laatste heeft er vaak mee te maken dat er in het Nederlands figuurlijk (‘verdomme’) opvatten. De kolonel ant- geen woord voor is. woordt zijn vrouw, die hem vraagt wat ze moeten Uit recent Amerikaans onderzoek is gebleken dat het klimaat eten als hij al hun geld uitgeeft aan de vechthaan van de woordenschat beïnvloedt: talen in warme culturen kennen hun overleden zoon. doorgaans slechts een of een paar woorden voor ‘sneeuw’ en Hoe hebt u het opgelost? ‘ijs’. Wie Tiffany Smith leest, ontdekt ook dat sommige culturen Vanwege de godvrezende inslag in Melvilles boek woorden hebben voor emoties die andere niet hebben omdat overwoog ik ‘Heet me Ismaël’, dan kon Neeltje Maria die emoties er nu eenmaal minder ervaren worden. Smith illus- Mins mooie boektitel (Voor wie ik liefheb wil ik heten) treert dat onder meer met ‘gezelligheid’, dat als concept in de gratis meeklinken. Het zou de toon hebben gezet, koudere culturen van Noord-Europa meer voorkomt dan in de een nadrukkelijk bijbelse toon. Ik heb het met pijn mediterrane. Wanneer het miezert, aldus Smith, verlangen we in het hart als té apart verworpen. (Het is “Noem me allen naar het gevoel dat we in het Nederlands benoemen met Ismaël” geworden.) gezelligheid, dat afgeleid is van het woord voor ‘vriend’, ‘gezel’, Van Márquez’ slotzin heb ik “Stront” gemaakt, in en betekent dat je knus op een warme plek zit, omgeven door de hoop dat het Nederlands klaar was voor de ge- mensen bij wie je je geborgen voelt. noemde dubbele betekenis. Dat was in 193. Inmid- Ik heb in The Book of Human Emotions gevoelens ontdekt dels zijn we in zulke gevallen massaal ‘shit’ gaan zeg- waarvan ik niet of amper wist dat ik ze had. Wanneer je een gen, en wie weet zegt een oude kolonel in Colombia term hebt voor een emotie, aldus Smith in een interview, ben dat tegenwoordig ook. Toen kon dat echt niet. je je er ook meer van bewust – en dat klopt. Zo hou ik van het Is “Stront” fout? Een vertaler kiest almaar tussen Duitse Torschlusspanik: de angst die we voelen wanneer de cliché en een beetje vervreemding, en bakt géén ABN. poort (de ‘Tor’) dreigt te gaan sluiten – met andere woorden: wanneer de tijd opraakt en de deadline nadert. Ook een parel: Barber van de Pol (1944) is cyberchondria: de angst voor symptomen van een ziekte die je vertaler van onder meer denkt te hebben nadat je erover op internet hebt gelezen. Dit Cortázar, Neruda, Borges, boek zou gerust nog een vervolg kunnen krijgen (dat ik stie- García Márquez, Cervantes kem zelf wil schrijven), met daarin het Japanse komorebi (‘het Foto: Keke Keukelaar (Don Quichot), Melville (Moby- zonlicht dat in stralen door het bladerdek valt’) en het Zweedse Dick), en toneel van Kleist, gökotta (‘’s morgens vroeg opstaan om de vogels te horen zin- Hebbel, Lorca, Molière, Djuna gen’). Barnes en Schiller (Maria Onlangs vroeg iemand me na een lezing waarom ik zo van Stuart). Voor haar vertaling taal hou. Ik stond met mijn mond vol tanden, want liefde is van Cortázars Rayuela ontving altijd moeilijk onder woorden te brengen. Als ik die vraag nog zij in 1975 de Martinus Nijhoff- een keer krijg, zal ik naar Smith verwijzen, en zeggen dat er prijs. Over vertalen schreef geen emotie is waar geen taal ter wereld een woord voor heeft, zij Cervantes & co (aangevulde en in taal dus alle wijsheid van de mensheid schuilt. herdruk 2015). Haar laatste eigen boek is Zingen is geluk (2013, De Bezige Bij). ANN DE CRAEMER 27

ONZE TAAL 2016 • 6 WEBWINKEL ONZE TAAL

NIEUW NIEUW NIEUW Latijn Handig literatuurboek Ik wou uw voeten wel soenen Jan Bloemendal Willem Wilmink Annemieke Houben Over de geschiedenis van De beste en leukste stuk- De mooiste liefdesverkla- het Latijn in Europa en in ken van Willem Wilmink ringen uit zeven eeuwen Nederland, en de invloed (1936-2003) over literatuur, Nederlands, van bekende van deze taal op onze cul- gekozen door Onze Taal- en onbekende schrijvers tuur. medewerker Guus Middag. en dichters. (Athenaeum, 232 blz.) (Nijgh & Van Ditmar, (Thomas Rap, 320 blz.) € 19,99 472 blz.) € 19,90 € 45,– NIEUW NIEUW Rijks, Masters of the Golden 100 ways to save your ass 1000 vergeetwoorden Age. in English om te koesteren Marcel Wanders Buffi Duberman Nelleke Noordervliet en Luxueus uitgevoerd koffie- Honderd tips om je Engels Frits Spits tafelboek met keuze uit de te verbeteren, en veel- Duizend woorden die door 17de-eeuwse meesterwer- gemaakte fouten te voor- het Gezelschap van Geadop- ken uit het Rijksmuseum. komen. teerde Vergeetwoorden aan (Komma, 460 blz.) (Eigen beheer, 172 blz.) de vergetelheid ontrukt zijn. € 125,– € 14,95 (Van Dale, 160 blz.) € 12,50 Waaitaal Biografie van het Gronings Onder correctoren Thomas Verbogt Siemon Reker Fred Baggen Met lichte verwondering De geschiedenis van de Lichtvoetige beschouwin- schrijft Thomas Verbogt Groningse taal van 1200 gen over alles wat correc- over woorden van deze tot nu, beschreven in een toren en andere tekstver- tijd, zoals voorjaarshaar, monumentaal boek met werkers bezighoudt – van doucheplassen en ontspul- 1001 korte stukken. spelling tot woordspelingen. len. (Nieuw Amsterdam, (In Boekvorm, 1338 blz.) (Aldus Boek Compagnie, 160 blz.) € 75,– 232 blz.) € 14,99 € 19,99 Combinatiewoordenboek Taalvoutjes deel 2 Gevleugelde woorden Piet de Kleijn Vellah Bogle en Inger Hollebeek Gerard Verbeek Een overzicht van 3000 De allerleukste taalmissers Zo’n 21.000 spreekwoor- zelfstandige naamwoorden en -blunders van de beken- den, gezegden, gevleugelde en 52.000 bijbehorende de Facebookpagina Taal- woorden, citaten, en aforis- werkwoorden, zoals ‘inlich- voutjes – deel twee. men – een verzameling tingen inwinnen’ en ‘bood- (Davidsfonds Uitgeverij en wijsheden van vroeger en schappen doen’. (Rozenberg Van Dale, 177 blz.) nu. Publishers, 1331 blz.) € 12,50 (Davidsfonds, 847 blz.) € 65,– € 35,– Spellingwijzer Onze Taal Taal-top-100 Typisch Vlaams Taaladviesdienst Onze Taal Taaladviesdienst Onze Taal Ludo Permentier en Rik Schutz De spelling van 70.000 De honderd meestgestelde Vierduizend Belgisch- lastige woorden, woord- vragen over het Neder- Nederlandse woorden vormen en eigennamen, lands, beantwoord door en uitdrukkingen. Waar met duidelijke uitleg van de Taaladviesdienst. komen ze vandaan, en kun de achterliggende spelling- (Sdu uitgevers, 221 blz.) je ze gebruiken of niet? regels. € 19,50 (Davidsfonds, 576 blz.) (Prisma, 790 blz.) € 35,– € 17,50

BOEKEN VERKRIJGBAAR BIJ BESTELINFORMATIE U kunt deze boeken bestellen in de webwinkel van Onze Taal: www.onzetaalwebwinkel.nl. Daar vindt u ook nog veel andere taalboeken en -uitgaven. De genoemde prijzen gelden voor Nederland. Levertijd 3 tot 7 dagen. Voor bestellingen van minder dan € 19,– wordt in Neder- land € 2,50 aan verzendkosten in rekening gebracht. In de webwinkel worden apart de extra 28 verzendkosten voor het buitenland berekend.

ONZE TAAL 2016 • 6 Gratis mail- nieuwsbrieven T.h.t. of t.g.t.? Houdbaarheidsaanduidingen worden aast het tijdschrift Onze Taal geeft het slecht begrepen NGenootschap Onze Taal ook een aantal gratis e-mailperiodieken uit. REDACTIE ONZE TAAL Woordpost Wilt u uw woordkennis vergroten of verdiepen? Inmiddels ontvangen 31.000 taallief- hebbers twee keer per week Woordpost, waarin een moeilijk of intrigerend Neder- Foto: Raymond Noë lands woord uit een actueel bericht wordt besproken: de betekenis, uitspraak en herkomst. Zie www.woordpost.nl. Taalpost Wie op de hoogte wil blijven van wat er zich op taalgebied zoal afspeelt, leest Taalpost. Al ruim veertien jaar is dat hét medium voor taalactualiteiten. Drie edities per week vol taalnieuws, tips, oproepen en links, inmiddels voor zo’n 30.000 lezers. oelang is een product tijden en vers vruchtensap. “Na de Zie www.taalpost.nl. goed? Dat is te lezen op t.g.t.-datum moet je de producten de verpakking. Daar staat weggooien. De t.g.t.-datum is de TLPST Heen datum op, voorafgegaan door laatste dag waarop het nog veilig TLPST is een samenwerkingsverband met ten minste houdbaar tot of te ge- is om het product te eten”, aldus Noordhoff Uitgevers, speciaal voor leerlin- bruiken tot. Het probleem is alweer het Voedingscentrum. gen in het voortgezet onderwijs. Het ver- leen dat maar liefst de helft van Maar het flinke verschil dat schijnt iedere schoolmaand. De actuele de Nederlanders niet begrijpt wat schuilgaat achter die ogenschijnlijk taalonderwerpen en de vragen erover zijn het verschil is tussen beide aan- soortgelijke aanduidingen t.h.t. en geknipt als materiaal voor in de klas. duidingen – die ook wel worden t.g.t. wordt dus door velen niet be- Zie www.tlpst.nl. afgekort tot t.h.t. dan wel t.g.t. grepen. T.h.t. wordt vaak geïnter- Een ten-minste-houdbaar-tot- preteerd als t.g.t., met als gevolg Woordspot datum wordt vermeld op produc- dat voedsel veel te snel wordt weg- Speciaal voor onderbouwscholieren (en hun ten die niet snel bederven. “Na de gegooid. Nederlanders laten ge- docenten) is er Woordspot, in samenwer- t.h.t.-datum kan de kwaliteit van middeld per jaar acht kilo aan eten king met uitgeverij Malmberg. Elke week het product achteruitgaan. Je en drinken in de afvalbak verdwij- wordt een lastig woord uitgelegd, bijvoor- kunt het dan vaak nog wel veilig nen omdat ze denken: t.h.t. is t.g.t. beeld überhaupt of botvieren. Woordspot is eten”, zo stelt de website van het Een op de drie mensen denkt zelfs te volgen via Woordspot.nl, Facebook, Twit- Voedingscentrum. Een te-gebrui- ziek te worden na consumptie van ter en e-mail. Zie www.woordspot.nl. ken-tot-datum daarentegen is te iets ná de t.h.t.-datum. < vinden op “zeer bederfelijke producten”, die je maar kort kunt Gebaseerd op een column van Jan bewaren, zoals vlees, vis, voorge- Renkema die eerder dit jaar is verschenen sneden groenten, koelverse maal- in de Nieuwsbrief begrijpelijke taal.

Ledennieuwsbrief ontvangen?

Sinds december 2015 verstuurt Onze Taal maandelijks een gratis digitale nieuwsbrief aan de leden. Daarin vindt u nieuws over de vereniging, prijs- vragen, taalquizzen en speciale aanbiedingen die alleen voor onze leden gelden. Als u deze ledennieuwsbrief nog niet ontvangt, dan verzoeken wij u om uw e-mailadres aan ons door te geven. Ook om een andere reden is dat handig. We kunnen het adres gebruiken om makkelijk contact met u op te nemen, of – als u dat wilt – voor het digitaal toesturen van de jaarlijkse contributiefactuur. Daarmee besparen we op de kosten voor het lidmaatschap. U kunt uw e-mailadres doorgeven via www.onzetaal.nl/mail. Alvast onze dank. 29

ONZE TAAL 2016 • 6 REDACTIE ONZE TAAL Tamtam Appen goed voor grammaticale vaardigheden

inderen die meer whatsappen, presteren beter op het gebied K van grammaticale vaardigheden. Dat blijkt uit onderzoek on-

der basisschoolleerlingen van 10 tot 13 jaar, uitgevoerd door een Foto: Iris Vetter aantal Utrechtse wetenschappers. Ze publiceerden er onlangs over in het online wetenschappelijke tijdschrift Plos one. Dat is verrassend. Je hoort vaak dat de taalvaardigheid juist achteruitholt door al dat geapp en ge-sms. Elma Blom, een van de onderzoekers: “Eerder onderzoek heeft laten zien dat meer gebruik van WhatsApp en sms samenhangt met betere spellingen leesvaardigheid. Dit is iets wat voor velen ook nogal onverwacht is. Al dit onderzoek laat zien hoe belangrijk het is om ideeën die in de samenleving leven aan systematisch onderzoek te onderwerpen, zodat we ons niet onnodig zorgen maken en alleen ingrijpen waar dat nodig is.” Hoe komt het dat appen je grammaticale vaardigheid vergroot? “Als kinderen berichtjes schrijven, zijn ze actief bezig met hun grammaticale kennis, want ze maken keuzes over hoe ze hun zinnen vormen en welke woorden ze weglaten. Dit zou weleens een Dr. Elma Blom soort trainingseffect kunnen hebben. Op dit moment zijn we de (Universiteit weggelaten woorden aan het analyseren en het blijkt dat functie- Utrecht). woorden (zoals lidwoorden, voorzetsels en voegwoorden) vaker sneuvelen dan inhoudswoorden, woorden die echt iets betekenen. welke woorden ze weg kunnen laten. Om meer te weten te komen De kinderen doen dus niet zomaar iets.” over de richting van de verbanden moeten we de kinderen langer Zou het ook niet kunnen zijn dat er veel wordt geappt door volgen. Op die manier kunnen we namelijk bepalen of a vooraf- kinderen die toch al taalvaardig zijn? gaat aan b of andersom. Hopelijk lukt dat in de toekomst. We “Het verband zou inderdaad twee kanten op kunnen gaan. Im- moeten echter niet te lang wachten, want de manier waarop kin- mers, kinderen met betere grammaticale kennis weten beter deren digitaal communiceren verandert razendsnel.”

Handschoenen Weer kritiek op eind- vertalen gebarentaal examen Nederlands

wee Amerikaanse studen- ligt er een verkeerde veronder- ok dit jaar regende het op de ‘gesloten’ vorm waarin T ten hebben een prototype stelling aan ten grondslag, na- O bij het LAKS (Landelijk de leesvaardigheid van de ontwikkeld van een set geba- melijk dat gebarentaal alleen Aktie Komitee Scholieren) scholieren wordt getoetst. renhandschoenen. Deze maar uit handgebaren be- klachten over het vwo-exa- Taalkundige Marc van Oos- handschoenen kunnen geba- staat. De Amerikaanse studen- men Nederlands; het record tendorp op Neerlandistiek.nl: rentaal direct omzetten in ten laten zich hierdoor kenne- van vorig jaar (22.025 klach- “Subtiele, genuanceerde gesproken taal. Hierdoor zou lijk niet weerhouden: hun am- ten) werd zelfs ruimschoots teksten worden voorgelegd een gebarentaalspreker zich bitie is de handschoenen te gebroken. De meestgehoorde aan leerlingen die vervolgens gemakkelijker kunnen uiten ontwikkelen tot een goed wer- klacht: het examen was te moeten doen alsof die tek- tegenover iemand die geen kend product, dat doven en lang. In plaats van de gebrui- sten eenduidig zijn en simpel. gebarentaal beheerst (en slechthorenden kan onder- kelijke vier teksten waren het Dat is geen lezen, dat is geen gehoorbeperking heeft). steunen in hun communicatie. er dit jaar vijf. En die vijfde trucjes toepassen.” De Amerikanen zijn niet de tekst zou ook nog eens erg Op 18 juni gaan docenten eersten die proberen een moeilijk zijn geweest, waar- met elkaar in discussie over gebarenhandschoen te reali- door veel leerlingen niet toe- het examen en het vak Ne- seren. Al eerder werden er kwamen aan de laatste twee derlands, tijdens de Levende prototypes gemaakt, bijvoor- vragen. Talen-conferentie ‘Neder- beeld in Mexico en Oekraïne. Niet alleen de scholieren lands nu!’ De uitvinding stuit op veel klaagden, ook diverse neer- weerstand binnen de doven- landici uitten in allerlei media 30 gemeenschap. Volgens critici kritiek. Die richtte zich vooral Foto: Dennis Wise, University of Washington

ONZE TAAL 2016 • 6 DE KWESTIE FRANK JANSEN Appen goed voor grammaticale Kan blank nog? vaardigheden Een Onze Taal-lezer constateerde dat de aanduiding blank voor mensen met een lichte huidskleur steeds meer plaats- maakt voor wit. Nadat we die waarneming hadden gekozen Liefdesromans ingezet als onderwerp van onze maandelijkse poll, besteedden diverse media er aandacht aan. Wellicht dat dit de hoge respons voor ‘assistentieapps’ verklaart op de poll-vraag van deze maand. Maar liefst 2171 mensen reageerden op de vraag: ‘Kan de aanduiding blank oogle zet sinds kort lief- romans te laten lezen. Het nog steeds?’ G desromans in om zijn bedrijf koos voor dit type zogenoemde assistentieapps verhalen omdat het daarin wat vriendelijker te maken. eigenlijk altijd om hetzelfde JA 91 % Via zulke assistentieapps kun gaat, maar dan wel steeds je bijvoorbeeld hulp krijgen bij in net iets andere woorden. het gebruik van websites of Hierdoor leert de app om zich NEE 9 % apps. Maar de antwoorden genuanceerder uit te drukken, die je dan krijgt, zijn nogal ‘menselijker’ te formuleren en zakelijk van toon. Google uiteindelijk de communicatie De meeste inzenders op het ontbeert. Ook achten zij wit besloot daarom de techniek beter af te stemmen op de forum vinden het stellen van geen juiste omschrijving voor erachter te ‘vermenselijken’ gebruiker. de vraag al ongewenst of on- hun huidskleur. door ze honderden liefdes- gepast. Zij willen niet dat aan De weinige voorstanders de traditionele aanduiding van verandering in wit voeren blank getornd wordt, omdat als argument aan dat de term dat een knieval zou beteke- blank voor hen te beladen is ‘Verbanning Duits en nen voor drammers van poli- geworden, door associaties tiek correcte, zwarte of multi- met superioriteitsgevoelens. Frans funest’ cultisnit. Inzenders die op grond van De nieuwe kwestie vindt u op et advies aan de regering om in de toekomst op school niet een beredeneerde keuze te- www.onzetaal.nl/poll zodra H meer verplicht een tweede vreemde taal naast het Engels gen wit zijn, wijzen erop dat zich iets aandient; via Taalpost, aan te bieden, leidde onlangs tot kritiek. “Funest”, noemde Ton de term wit uit het (Ameri- Facebook en Twitter wordt Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut, deze aanbeveling, kaanse) Engels is vertaald, deze dan aangekondigd. die is neergelegd in het eerder dit jaar verschenen rapport Ons een taal die de term blank onderwijs2032. Daarin adviseert het Platform Onderwijs2032 om andere talen dan de kernvakken Nederlands en Engels onder de noemer ‘verbreding en verdieping’ te laten vallen. Dat betekent dat scholen zelf mogen bepalen of ze naast het Engels nog andere vreemde talen aanbieden. Volgens Ton Nijhuis negeert het rapport daarmee de Europese ambitie dat iedere Europese burger naast zijn moedertaal twee vreemde talen zou moeten beheersen. En daar komt wat hem betreft nog bij dat wanneer het Duits, Frans en andere vreemde talen verminderd worden aangeboden, de oriëntatie op de Angel- saksische wereld wordt versterkt, en daar zullen de culturele con- tacten en handelsbetrekkingen met andere landen onvermijdelijk onder te lijden hebben.

AGENDA

16 juni, Apeldoorn. Conferentie ‘Rekenen op Taal’, over de samenhang tussen taal en rekenen op de basisschool. 18 juni, Utrecht. Levende Talen-conferentie ‘Nederlands nu!’, door en voor docenten Nederlands.

Meer informatie en meer evenementen: www.onzetaal.nl/agenda. 31

ONZE TAAL 2016 • 6 Taalergernissen

Hoort of ziet u taalverschijnselen die u lelijk, verwerpelijk, leuk, nieuw of anderszins opmerkelijk te blazen. We komen met ‘dikke vindt? Laat het ons dan weten. prima’ of ‘prima de luxe’ om er Foto: 123RF Liefst per e-mail (redactie@ nog iets van te maken. Maar dit onzetaal.nl, met vermelding van soort pogingen bevestigen ei- uw adres) of anders per reguliere genlijk alleen maar dat prima post (Redactie Onze Taal, Raam- als aanduiding van hoge kwali- weg 1a, 2596 HL Den Haag). teit zijn langste tijd heeft gehad.

Vernietigen Natuurlijk JENÖ SEBÖK - PUTTEN HARRIE HERMKENS - TILBURG

ent men nog wel het ver- lechte sprekers gebruiken Kschil tussen vernielen en Sveel stoplappen: opvulsels vernietigen? Steeds vaker hoor als gewoon en zeg maar. Met je vernietigd als er ‘vernield’ of natuurlijk is iets merkwaardigs ‘verwoest’ bedoeld wordt. De oude stad Palmyra in Syrië, voordat die werd vernietigd/vernield. aan de hand. Het is ook ‘zoals “Groot was de verontwaardi- bekend is’ gaan betekenen: ging toen ISIS in 2015 de oude me enigszins, want wat be- bang dat we op korte termijn ‘Rutte is natuurlijk al jaren vrij- stad Palmyra in Syrië stukje bij doelde hij daar precies mee? een explosieve groei in het gezel’, ‘Ik ben zelf natuurlijk beetje vernietigde.” Dit voor- Ik vermoed dat de uitdruk- gebruik van deze uitdrukking actrice.’ beeld kan met vele citaten uit king uit de schoonmaakbran- zullen gaan meemaken. Maar ook syntactisch (in de de krant en het journaal aan- che komt, en geïnspireerd is woordvolgorde) is het een bui- gevuld worden. Als iets ‘vernie- op de reinigende werking van tenbeentje. In de relatie oor- tigd’ wordt, is er daarna niets stoom en kokend water. Maar Prima zaak-gevolg komt het aan de meer van over, maar als iets de betekenis bij Akerboom en PIETER PERRY - AMSTERDAM verkeerde kant terecht: ‘Ieder- ‘verwoest’ wordt, blijft er min- in de politiek lijkt meestal iets een was vandaag buiten, we stens een puinhoop over. Bij te zijn in de trant van ‘rigou- e leven in een tijd van hadden natuurlijk mooi weer’ vernieling blijft er nog meer reus’ of ‘in een (te) hoog tem- Wsuperlatieven, wat zeg (‘We hadden mooi weer, dus over. po’, zoals in dit voorbeeld uit ik, hyperlatieven. Dingen zijn was iedereen natuurlijk bui- de Eerste Kamer: “Ik ben er ‘giga’, ‘gruwelijk’, ‘bruut’, ‘hard’ ten’). ‘Ik speel dixieland, ik ben erg bang voor dat we nu met of zelfs ‘master’ geworden. Het natuurlijk al 70 jaar’ (‘Ik ben al Met stoom en kokend stoom en kokend water een reis tegenwoordig dringen aan 70 jaar, dus speel ik natuurlijk water organisatie door gaan drukken de top. Het woord prima lijkt oude jazz’). BEN SIMMELINK - EINDHOVEN en ons over een paar jaar ach- daarvan de dupe te zijn gewor- Ik betreur deze armoedige ter de oren krabben en moeten den. Vroeger betekende het conversatie. Ik ben natuurlijk al k hoorde gisteren onze nieu- constateren dat we te hard van ‘een dikke negen’ maar tegen- 65 jaar neerlandicus. < Iwe korpschef van de Natio- stapel zijn gelopen.” Enigszins woordig is het enkel nog een nale Politie, Erik Akerboom, lachwekkend is het gebruik in zeventje. Je drukt ermee uit dat tweemaal in hooguit twee zin- de zin “De brandweer rukte het ‘wel oké’ was. nen “met stoom en kokend wa- met stoom en kokend water uit Er worden wel pogingen ge- ter” zeggen. En dat irriteerde om de brand te blussen.” Ik ben daan om prima nieuw leven in

ANTWOORDEN TAALTEST Trouwe leden (zie pagina 13)

Wie lid wordt van een vereniging of abonnee van een tijdschrift A. Spelling C. Zoek de fouten krijgt vaak een welkomstcadeau. Maar zouden ook trouwe 1. b. cryptogram 1. merendeel, ervan uit, gewens- leden niet af en toe zo moeten worden beloond? Ja, vinden wij. 2. c. galopperen te, accuratesse. Daarom verloot Onze Taal elke maand tien taalboeken onder 3. b. ggz-instelling 2. bestreden, tactische, paratroe- de vaste leden. Iedereen die meerdere jaren lid is van Onze Taal, pers, wel degelijk, overliet. loot mee. Deze maand vielen in de prijzen: W. v.d. Bosch-Tieman, B. Woordenschat K. Bronsveld, H.J.J. Cloosterman, J.J. de Graaf, J.M. Haverhoek, 1. b. onderkleding D. Extra A. van Hecht Muntingh Napjus-Spalburg, W.W. Kolvoort, 2. c. trillen Dat deel van de kerk heet het 32 W.J. Overbeek, E.P. Pries-Heemstra en L.P.M. Wensing. 3. c. wijd koor.

ONZE TAAL 2016 • 6 Matthias Giesen

REDACTIE ONZE TAAL Lezer

Naam Emma Poley. Boek Alles van Jacob van zendsnel er nieuwe woorden Woonplaats Rotterdam. Maerlant. worden gevormd voor nieu- Geboren 3 november 1980 Website Voor mijn verzame- we verschijnselen, zoals sjoe- in Rotterdam. ling kijk ik dagelijks op sites melsoftware. Beroep Docent Nederlands als eBay, maar favoriet is Ergerlijkste taaltrend Ik in het middelbaar onder- mijn eigen website over mijn vind het jammer als mensen wijs. parfumverzameling (Fampo- woorden anders uitspreken Partner, kinderen Vriend, ley.nl). dan het hoort, bijvoorbeeld geen kinderen. Wat leest u het eerst in puzzel dat wordt uitgespro- Opleiding Gymnasium, le- Onze Taal? Na ‘Ruggespraak’ ken als ‘púzel’. rarenopleiding Nederlands, doen mijn vriend en ik sa- Verbetert u iemands taal- woorden probleemloos aan en Nederlandse Taal en Cul- men de taaltest. gebruik weleens? Ja, maar elkaar kunnen worden ge- tuur in Leiden. Wat zelden? Ik lees alles, alleen bij mensen uit mijn plakt om nieuwe te vormen. Hobby’s/vrije tijd Zingen, ook de artikelen die me op zeer nabije omgeving en soms Beste taalgebruiker Ik heb reizen, oude parfumflesjes het eerste gezicht niet zo bij een leerling in de klas. altijd veel respect voor verzamelen. boeiend lijken. Welke taalfout maakt u NT2’ers die na hun kinder- Onze Taal-lid sinds 2009. Welke taalonderwerpen stiekem bewust toch? In de tijd Nederlands hebben Waarom werd u lid? Ik had boeien u het meest? Mid- spreektaal zeg ik vaak hun geleerd, maar de taal (vrij- een exemplaar van iemand deleeuwse taal en literatuur, na een voorzetsel en ze als wel) perfect onder de knie geleend en vond het blad zó taalkunde in het algemeen, lijdend voorwerp. Hen klinkt hebben. Kleine foutjes zijn leuk dat ik het zelf maande- etymologie en taalverande- in beide gevallen vaak zo daarbij niet storend. lijks thuis wilde ontvangen. ring. formeel. Lelijkste woord Uitdaging Andere tijdschriften Geen. Favoriete Onze Taal-artikel Als u de baas was over de als eufemisme voor ‘pro- Krant Ik lees soms de NRC. Ik vond het artikel over slo- taal, wat zou u dan het bleem’. Televisie Kennisquizzen en gans in het decembernum- eerst doen? Aandacht schen- Mooiste woord Al sinds (vooral Scandinavische) de- mer erg leuk. ken aan onjuist spatiegebruik mijn jeugd vind ik spelonk tectives. Aantrekkelijkste taaltrend door te benadrukken hoe prachtig en mysterieus Radio NPO Radio 1. Het blijft verrassend hoe ra- handig het is dat Nederlandse klinken. < 33

ONZE TAAL 2016 • 6 RAYMOND NOË Boeken

‘Boeken’ licht u in over nieuwe uitgaven in taalkundig Nederland en België. Vermelding in deze Werkwoorden naam Kees. Hij vertelt over de rubriek betekent niet dat de Van Dale heeft een nieuwe herkomst, de varianten, de redactie ze aanbeveelt. Voor een reeks uitgebracht over de werk- vrouwelijke vormen (Cornelia, zo volledig mogelijk beeld hebben woordvervoeging van de mo- Keesje), de uitspraak van vari- wij ook uw hulp nodig. Weet u iets derne talen, met delen over ant Cees, en nog veel meer. waarvan u denkt dat het in deze het Nederlands, Frans, Duits, Ook worden er in het boek een rubriek thuishoort, laat het ons Spaans, Italiaans en Engels. Ze dan weten. Verschijningsdata en bevatten uitleg bij de regels (en prijzen onder voorbehoud. de uitzonderingen daarop), en zijn dat relatief nieuwe woor- geven voorbeelden van de ver- den, zoals ontspullen, douche- schillende vervoegingen die plassen, voorjaarshaar, begra- een taal kent. Uiteraard worden Digitaal lezen zingsactiviteiten, zonzeker en ook de belangrijkste onregel- Lezen van een scherm gaat geluksprofessor – die door matige werkwoorden behan- flink aantal beroemde naam- anders dan lezen van papier, Verbogt “met geamuseerde deld. De boeken zijn zó opgezet dragers opgesomd, van Kees en dat heeft gevolgen voor de verontrusting” worden be- dat zowel beginners als gevor- Verkerk tot Kees van Kooten. leesbeleving. Critici zeggen dat schreven. derden er iets aan hebben. Wim Daniëls schreef eerder we er minder aandachtig door Waaitaal. Woorden uit de waan De Van Dale werkwoordgramma- al vergelijkbare boeken over de gaan lezen, en dat heeft dan van de dag is een uitgave van tica’s kosten € 24,99 (ingenaaid, namen Wim en Jan. weer gevolgen voor de infor- Nieuw Amsterdam en kost met leeslintje, circa 220 blz.). Lang leve Kees! is een uitgave matieoverdracht. Het tijd- € 14,99 (gelijmd, 160 blz.). van Kuux media en kost € 9,90 schrift Leesmonitor wijdde een ISBN 978 90 468 2065 0 Taalactiviteiten (ingenaaid, 56 blz.). Te bestellen special aan digitaal lezen. Hier- > Te koop in de webwinkel van in de klas via [email protected]. in worden de voor- en nadelen Onze Taal; zie blz. 28. Voor leerkrachten die de aan- ISBN 978 94 91050 07 7 vanuit verschillende invalshoe- dacht van de klas even dreigen ken (lezer, schrijver, onderwijs) Latijn te verliezen, is er het boek Taal- En verder naast elkaar gezet, en wordt Latijn van de classicus Jan Bloe- prikkels. Daarin staan 61 kort- • De dichter als vakman van een beeld geschetst van de mendal gaat over de geschiede- Horatius. Tweetalige uitgave toekomst van het digitaal lezen. nis van de taal die vanaf 750 van een lang gedicht waarin v.Chr. zo’n belangrijke rol speelde Romeinse schrijver uit de de in Europa, eerst als taal van eerste eeuw v.Chr. zijn publiek het Romeinse Rijk, en later als onderwijst in de kunst van het de taal van kerk en wetenschap. schrijven van poëzie en toneel. Bloemendal beschrijft welke in- Vertaling Piet Schrijvers. vloed het Latijn op de Europese Athenaeum, € 9,99 (gelijmd, 64 blz.). ISBN 978 90 2530258 0 • Syntax of Dutch. Verbs and durende taalactiviteiten, waar- Verb Phrases, volume 3 van mee ze de zinnen van de klas Hans Broekhuis en Norbert Leesmonitor is een jaarlijkse, even kunnen verzetten: spelle- Corver. Nieuw deel (over werk- gratis uitgave van de Stichting tjes, puzzels en opdrachten die woorden en werkwoordzinnen) Lezen. De Stichting Lezen (niet klassikaal uitgevoerd kunnen van Engelstalig naslagwerk te verwarren met het alfabeti- worden, zoals sms-gedichten waarin de syntactische eigen- seringsinitiatief Stichting Lezen schrijven, woordkettingen schappen van het Nederlands & Schrijven) doet onderzoek maken, of in een kort stripver- uitputtend beschreven worden. naar lezen, leesbevordering en cultuur heeft gehad, en hij be- haaltje de lege tekstballonnen Amsterdam University Press, literatuureducatie. antwoordt de vraag waarom de invullen. € 99,– (gebonden, 734 blz.). De online versie is te lezen op taal zo’n centrale positie kon Taalprikkels. Korte activiteiten ISBN 978 90 8964 732 0 www.leesmonitor.nu. Papieren blijven innemen – en waarom voor elke taalles van Vita Olijhoek • Online copywriting in 60 mi- versies kunnen worden aan- ze rond 1750 dan toch aan been Anja Valk is een uitgave nuten van Dimitri Lambermont. gevraagd bij [email protected]. lang begon in te boeten. Een van Coutinho en kost € 19,50 Een bondige tips-en-trucs- apart hoofdstuk is gewijd aan (ingenaaid, 140 blz.). handleiding voor het schrijven Waaiwoorden het Latijn in Nederland. ISBN 978 90 469 0517 3 van websiteteksten die de aan- Thomas Verbogt, onlangs ge- Latijn. Cultuurgeschiedenis van dacht van de lezer trekken en nomineerd voor de Libris Litera- een wereldtaal is een uitgave Kees vasthouden. Haystack, € 12,50 tuur Prijs, schrijft al jaren korte van Athenaeum en kost € 19,99 Onder het motto ‘Hupsa Kees!’ (gelijmd, 168 blz.). stukjes over wat hij “waaiwoor- (gelijmd, 232 blz.). richt taalkundige Wim Daniëls ISBN 978 94 6126 166 3 < den” noemt, woorden die als ISBN 978 90 253 0239 9 in zijn boek Lang leve Kees! de het ware langs komen waaien, > Te koop in de webwinkel van schijnwerper op de oer-Neder- 34 op straat of in de media. Vaak Onze Taal; zie blz. 28. landse en nog immer populaire

ONZE TAAL 2016 • 6 Deze pagina wordt gemaakt vóór, maar ook dóór jullie. Als jullie tips voor ons hebben of ons gewoon eens willen schrijven: stuur een mailtje naar [email protected]. Ta altje!

Lezertje

Deze maand beantwoordt Stan uit Hoogblokland de vragen.

Naam: Stan den Braven Leeftijd: 8 jaar. Leukste vak op school: Aardrijkskunde en schrijven. . Favoriete boek: Harry Potter 1 en 2, en De Boskampi’s Harry Potter deel 3 ben ik nu aan het lezen.Galgje. Favoriete taalspelletje/taalraadseltje: Welke taalfout maak je zelf weleens? Met schrijven vergeet ik weleens een van de dubbele letters. . Mooiste woord: Magie . Lelijkste woord: Ziek Illustraties: Josje van Koppen Josje van Illustraties: Heb je weleens zelf een woord bedacht? en we gebruiken Ja, toen ik het klein was zei ik ‘kloeren’ tegen kroelen woord nog steeds weleens zo. Woordweetje Stan verdient hiermee het Van Dale basiswoordenboek Waarom zegt een haan ‘kukeleku’? Nederlands. Wil jij ook meedoen? Stuur dan een mailtje naar [email protected], en dan sturen we je alle vragen toe. akkelijke vraag! Om het antwoord te weten hoef je M alleen maar naar een haan te luisteren. ‘Kukeleku’, zegt die de hele tijd. Maar toch is er wel wat bijzonders mee. In andere landen gebruiken ze heel andere woorden voor dat mopje gekraai. Een Duitser die een haan nadoet, zegt ‘kikeriki’, en Twee jongens zijn aan het een Engelsman zegt ‘cock-a-doodle-do’. opscheppen: “Ik kan mijn Wetenschappers hebben al die woorden onderzocht, en naam al spellen”, zegt Olivier. wat blijkt? Ze lijken allemaal voor geen meter op een echte “Dat is niets”, zegt de andere haan. Die haan-klanken zijn namelijk veel te moeilijk voor jongen, “ik kan mijn naam een mens. Mensen moeten het doen met de klanken die ze al achterstevoren spellen!” kennen. En die komen uit de taal die ze spreken. Daarom zeg- “Hoe heet je dan?”, gen wij ‘kukeleku’. vraagt Olivier. “Bob.”

taalnieuws

T-shirt spreekt iedere taal

Vier jij graag vakantie in Verweggistan? Hartstikke leuk, maar knap lastig als je geen Verweggistaans (of Duits of Laps of Komi-Permjaaks ...) spreekt! Gelukkig hebben drie Zwitsers nu een shirt bedacht dat elke taal ter wereld spreekt. Op dit Icon Speak-shirt staan veertig symbolen die iedereen snapt. Wil je bijvoorbeeld in het Swahili vragen of het veilig is om het kraanwater in het hotel te drinken, maar is je kennis van het Swahili een beetje weggezakt? Geen enkel probleem. Even wijzen op het symbool van de kraan, vervolgens je duim omhoog en omlaag steken, vragend kijken en je wordt prima begrepen! Kidsweek is een échte, wekelijkse krant, speciaal voor kinderen van 7 tot 12 jaar. Website: www.kidsweek.nl. 35

ONZE TAAL 2016 • 6 Ruggespraak

Zere nek komt niet door kussen Noordhollands Dagblad

Achterhoekse huurders betalen amper meer TRUMP HINKT De huren van woningen van de Achter- OP TWEE BENEN hoekse woningcorporaties gaan na 1 juli nauwelijks omhoog. NRC Handelsblad

De Gelderlander

Maak kennis met ons nieuwste draadloze beveiligingssysteem waarbij uw woning perfect beveiligd kan worden, niet alleen tegen inbraak, maar ook nog tegen brand, medische hulp, homejacking, carjacking enz.

Poster van winkelcentrum Peelo Besmart-security.be Elke week verandert een Belg van geslacht Metro

Onderwijsinspectie onderzoekt verkeerde declaraties Statushouders De Inspectie voor het Onderwijs is een onderzoek begonnen naar foute declaraties van bestuurders in het hoger onderwijs. vinden vlot

Trouw onder dak De Gooi en Eembode

Zeg nou zelf, we worden Cruiseschip sinds allemaal ouder, maar tientallen jaren wat is erop tegen de De salade kan sporen op weg van VS natuur een handje te bevatten van selderij. naar Cuba helpen, toch? De zalm bevat vis. Beschrijving van een salade met zalm Nu.nl Flyer van een botox-bingoavond van The Fish Club

De vergeten tijd – Tekeningen uit de vroege 19de eeuw t/m 16 mei ONZE TAAL 2016 • 6 PRIJS E 6,– Gemeentemuseum Den Haag 00616 [email protected] 8 718868 582331