—
" CENINEN CWYL DEWI," I893.-Gwel hysbysiad ar yr Amlen hon.
lONAWR, 1893. [Cyf. XI
CylCHORAWN ENEDLAETHOI CYNHWYSIAD.
Cvmru Fvdil. Gan y Prifathraw Herber John Parri, Llanelian. Gan Wynn ap "EvansD.D l Iwan 56
Y Parchediff D. Saunder8, D.D. : Nod- Porthi'r Bohemoth. Gnn Gildas . . . . 59 (i i< m Coff;id-wTÌaetho] . an y Parch. W. Breuddwvd : Y Beirdd a'u Rhianod.
II. Jones (Goleufryn). ac Alafon . . 6 G.an M'r. D. Sarauel, M.A fil Cyatenvn Fawr a'r Eglwya. Gan y Pro- Awdl ar Agoriad Eisteddfod Genedlaethol fEcswr Huj^h Williams, M.A 12 V Rbvl, Awst Ced, 1892. Gan Hwfa Yr E^lwvs Yngjhjnnru a'r Deffroad Mon fi5
Cenedla Pai-ch. E. T. Davios, 15. A. (Dyfri-?) . . 29 ". Gùn S. R . . 68 Honry Richard, A.S. : Pi-yddest. Gan Llythvr oddiwrth Sion Wyn o Eifion Geulìinydd 31 àtÈbenFardd 68 Y Tir a'r"(ienedl. Gan Mr. J. 0. J.m.s Llythyr (xldiwrth Glasynya at Ceiriog 69 (Ap Ffann^vr) 33 Teilwi-iaid. Gan Gvnddelw 70 Pa un ai Anfantais ai Mantais i Undeb y DejTnas Gyfunol fyddai Ymreolaethi'r Y Pareh. D. Saun(ìers, D.D. Gan Mr. John T. Job (Isawel) 70 Iwerddon Y (ìan Mr. Morjran Uoyd, d.C, a Mr. J. Biyn Rob CAEllN'ARFON : ARGRAI'HWYD A CHYHOEDDWVn RAN W. GWRNL' N EVAXS I'KIS hVT.LT Y nHIKfyff— l'W DALt' WRTH y.l DDER11Y> [aI.T aUiHTS RK8KR' — — " CENJNEN CWYL DEWI," I893.-Yn Awr yn y Wasq. YR EÌSTEDDFOD (5ENEDLAETH0L, 1893, l'w CUYNAL (K /?/?cs//' Swyddogol). YR AIL-ARGRAPHIAD YN AWR YN BAROD. TESTYNAU,' AMMODAU, BEIRNIAID, &c. Pris 6c. Drwy'k rosT 7-^c. I'w cliatil gau bob Llyfrweitìiydd, dcu oddiwith y Cyboeddwr Jl. IWAN JENKYN, Swydijfa ArgraI'TU " Gwasy Rydd Morganwg^'' PQNTYPE.TI)D. N'EWYDI' EI GYEOEDDI, Pris Swlll (trwy y poHt yn d.lidraul), " LLOFFION Yil AMDDIFAD," gan TRYFANWY, Porthmadog. Gwneir y llyfr i f \ny gtxii iiifoi; luosog o ddarniiu buddugol jn y gwahanol fesurau, caeth a rhydd. i.iifonej' am duno at yr Awdwr. THE OLD BANK SCHOOL, HeacL Haster: DAVZD SAlylTTEL, lHi.JL., lormerly Scholar and Prizeman of tho U.C.W., aud afterwai-ds Foundation .Scholar and Prizeman of Clare College, Camhri.dge, and Wrangler, 1S79. RECEIVES BOARDERS. " Y GWIR YN ERBYN Y I'.YD." cynjielir yr mmm STieENEBLAETEOI MEWN (JYSVLLTIAD AR AlìUDANUO.SFA CiOLUMBAIDD, YISI CHICiLOO, i^jT 7 dyddiau MAWETH, MEECHEE, lATJ, a GWEITEII, MEDI 5ed, 6ed, 7fed, ar 8fed, 1893. (jellir va.'A y Tcslynau, Pris 3c. (yn rhydd drwy'r llvthyrdy) a phob manylion, oddiwrth yr Ysgrifcnydd Cyffredinol. W^ Xl'MAI)()C, 'Drawor 138, Chicago, IIL, I'.D. Auiei)i*a ; neu oddiwrth yr YBgrifenydd Anrhydedilus dros Brydain, Mr. i- J)\VARU THOMA.S (IDRLSWYN), Swyddfa y .Y«<'« of thv Wcvk, C^aerdydd. YjrTwir YN BAR(ÌD, "LLENYDDIAETH FY NGWLAD," sef llyfr yn cynwys huncs y Ncwyddiaduron a'r Cylchgioiiau Cymroig, o'r cychwyn hyd yn bre«enol yn Ntjhvmru, Ameripa, ac Awstralia. ac hofyd eu dìilnmvnd at fywyd oenedl y Cymry, gar. y jParch. T. M. JONES^ (GWENALLT),' Prnmachno, gcr Bettwa- yooed. Mi«: y Ilyfr h'vn yn tori tir newydd mown llonyddiactb Gymrcig. Pris -Is. Gc. Anfoner am dano at yr Awdwr. LLAN o'r W^isL', l'ris òs. (!o., wodi talu'r cludiad, BYWYD AC AMSERAU o'r - YR ESGOP MORGAN- Yr unig Draethawd CYMREKi teilwng wobro £100 mown (\v^t»idIouaolh ddiwoddar. Derbyniodd uchol ganmoliacih y boirni-tid. An- fonor am danò at yr Awdwr, CHARLES ASHTON, Ditias Mawddwy,' Merioiu l-hsbire. ALLAN o"r Wasg, CANIADATJ Snn ELFYN • yn cvnwvs Awdlau, PrMlle.stau, Cywyddau, Caicion, ^:o.. =^0 yn i>ghyda CÀDEIRIOL ÀRIÀNDLYSOG ; lla o gynyrchion oraill.;— Pris Swllt. —Anfoncr am danynt yn ddioed at yr Avvdwr i Hacnau Ffo.s tinioa-. ALLAN ( Vl: \VAS( },vn dair o ranau Swij.t yr un, ESBONIAD YR EFRYDYDD AR EFENGYÌ. lOAN, gan y PARCH T. JONKS-HUiMPHREYS, Llan- rliaiadr, (3sw(ìstry. —Anfonor archebion at yr Awdwr. RAMA NEWYDD.-TAITH Y PERERIN, mown Rhyddiaeth, Barddon- iaetb a Chàn, at wa.sanaoth ( yfartodydd '^ .s;;(,lion. n Chymanfaoedd, wcdi ci t'bynu a'Jaii o Alogori .fohn Bunyan, gan Pris Chwo'cheiniog yr un SPÌNTHER. ; Pum Svllt V 'ìwsin ; Punt vr hanor cant. —Archebion gyda blaendàl i'w cyfeirio at yr A wdwr,-.SPJ NTHER. T,LÀNrM:i.No. - "CEKINEN CWYL DEWI," I893.-Vn Awk vn y Wv.so. — Y GENINEN C|)IrI)gralun CencìiIacti;ol. Rhif. 1.] lONAWR, 1893. [Cyp. XI. CYMRU FYDD. bosibl fod darllenydcl Y mak'n y wrth ganfod j ponawd liwn yn barod i " ddywedyd, Cymru Fu" yr wyf fi yn ei aduabod, a Chymru Sydd a adwaen, cithr pwy ydych chwi, a soniwch am " Gymrn Fydd!-'" Onid ydj-w iaith cenedl y Cymry, ei hiaith gyntefig (y Geltaeg), yn cael ei llefaru yn Mhrydain, Ffrainc, a manau eraiU yn Ewrop, er's mwy o oesau nag a wyr neb cyn dyfod- iad Cfosar i'r ynys hon, yn agos i ddwy fil o flynyddoedd yn oi ? Ac oni leferir rhai canghenau o'r hen iaith y dydd hoddyw, nid yn unig yn Nghymru, ond yn yr Iwerddon, yn Llydaw, yn America, ac yn Awstralia? Ac wedi goroesi o honi gyfnewidiadau miloedd o flynyddoedd, paham bellach y sonir am " Gvmru Fydd?" Am fod dylanwad gwareiddiad, addysg, gwybodaeth, celfyddj-d, gwyddoniaeth, a chrefydd, yma fel mewn rhanau eraill o'r byd, yn cyflawni dywediad y prif-fardd Seisnig : " Iling out the old, ring in the new." Y mae'n bosibl i ni, yn ein brwdfrydedd, a'n cariad at yr hen iaith a hen arferion ein ceiiedl, geisio sef j'll ar j' traeth a'n hysgubell yn ein Haw, or ceisio cadw allan j- Uanw sj'dd yn j^marllwys i fewn jn mhob cyfeiiiad, a hyny gj'da'r fath neith, fel na fydd eiii hj-mgais ond testun chwertliin a gwawd; gwell i ni o lawer ydyw ceisio parotoi ar ei gyfer, amcanu deall arwyddion ein hoes a'n hamser, fellj' j^ byddvra jm fendith i'n cydgenedl, yn garedigion i'n gwlad, ac jm arweinwyr i fewn i ddj-fodol newyild, ond gwell a rhagorach. efallai, i ni, i'n cenedl, i'r byd, ac i ddyfodol dynolryw. Fel j' mae'r dyn unigol yn bodoli er mwyn j' genedl, j' mae j' genedl hefyd yn bodoli er Iles yr hil ddynol. Ac y mae pob cenedl sydd a hanes iddi, wedi bod yn help i wneud dj-nolryw yr hyn j'dyw ar j' ddaear heddyw. Ac jn ddiddadl, y mae y Cymry wedi cj'foethogi yr hil, yn gyffredinol, à rhai gwersi pwysig. Y mae'r genedl sj'dd yn enill goruchafiaeth ar unrhyw ragfarn neu anwybodaeth, ar drais neu orthrwm, j'u ei enill nid iddi ei hun j'd unig, or.d i'r byd am bob oes. Yr oedd rhyddhad y caethion jn Mhrydain, j-r help mwyaf i"w rhj'ddhau yn Ame'-ica, ac j^n mhob gwlad arall, ac foily j'n enill i ddynolryw hyd ddiwedd amser. Y mae preswj'I- wjT " Cymru Fu " wedi dyoddef dros ei hiawnderau crefyddol a pholiticaidd. Y mae ei beirdd wedi gwisgo gwirioneddau aruchel mewn gwisgoedd gwir farddonol ei ; y mae ei phregethwyr, huchelwyliau crefj'ddol, a'i heisteddfodau cenedlaethol wedi dysgu rhai gwersi i'r byd yn gyffredinol. Y mae ei Mabinog- ion, yn nghyda'r hen ysgrifau Oeltaid;!, yn ol tystiolaeth awdurdodau gwledydd eraili, wedi dj'lanwadu ar lenyddiaeth Ewrop. Y mae " Cymru Fu," felly, wedi bwrw hatling ei dylanwad i drysorfa fawr yr oosau, ac y mae y hyd, o'r herwydd, heddyw j'u fwj' cyfoethog. Yr oedd yr hen Gymrj' yn trigo mewn castell diogel, rhag cael eu llygru " gan lenyddiaetli ac iaith ostroniaid, sef CastcU Diin Saesnry.'" fewn i furiau hwn, gallent hwy a'u plant deimlo yn hollol dawel ; cyhocdded y Saeson eu cyfrolau anffyddol, eu newyddiaduron Uygrodig a'u pamphletau aflan, —-yr oedd " Cymru Fu" yn gallu herfeiddio yr holl ddj'lanwadau estronol — hyn o'i hen gastell "Z>///t Saesiief/." Ond erbj'n heddj-w, y mae yr hen gastell hwn j'u cael ei chwalu yn deilchion, a chyn hir bydd yn gydwastad à'r llawi'. Nid ydym yn golygu wrth ddywedyd h'yn y bydd yr iaith Gj'mraeg wedi marw am ganoedd o flynyddoedd, ond y bj'dd yr iaith Seisnig wedi dyfod i fewn i bob cilfach a glàn, drwy Gj'mru benbaladr. Ac j' mao j'r iaith hon yn dwj-n gyda hi holl elfenau, diwg a da, Ilenyddiaeth yr hoÌI fyd. Y mae y gwahanol ddylan- wadau canlynol yn tueddu i chwalu yr hen gastell Dim Saesneg, ac i ddwyn i - mewn Gymru Fydd. . ^ CYMEU FYDD. 1. Y mae y Bonrd Schooh, ac ysgolion dyddiol eraiU, yn gosod pob plentyn o hyd cyrhaedd i bob llyfr, a cbyhoeddiad, yn iaith fawr y byd. Y mae yr hyn a eilw y Saeson yn "peunt/ dremìfuìs,'" cyhoeddiadau ceiniog, llawn o syniadau afiach a pheryglus, yn cael eu darllen gan ein pobl ieuainc. Y mae gwoithiau nnfìyddwyr o hyd cyrhaedd iddynt, a chyhocddiadau aflan y Saeson yn gwneud cu hymddangosiad yn oin pantrefydd. Gwyddom fod ieuenctyd Cymru yn eu dangos y naill i'r llall, ac yn hudo eu gilydd i bwrcasu yr hyn sydd yn rhwym o 13'gru eu meddyliau a halogi eu bucheddau. Yr ydym wèdi rhyfeddu gweled mown ambell i newyddiadur O.ymreig, advertisements yn galw sylw eu darllen- wyr at bethau llygredig o'r fath, na fuasai llawer byth yn gwybod an danynt oni b'ai y fath fynegiadau. 2. Y mao y cledrffyrdd a agorir i bob rhan o'n gwlad, fel agoriad cynifer lifddorau i oUwng i mewn y diìuw Seisnig. Y mae'n wir fod ambell i ardal yn sir Aberteifi, a Lleyn yn sir Gaernarfon, a rhanau o sir Ddinbych, heb eriood eto glywed chwibaniadau yr agerddbeirianau ; ond y mae yr ardaloedd gwledig hyn wedi cael allan er's tro bellach, fod mwy o bris am yr hwyaid a'r ieir, y gwyddau a'r twrciod, yn Aberystwyth, Pwllheli, a Dinbych—trefydd y cledrffyrdd. Ac y mae'n rhyfedd mor fuan y mae'r hen wraig a'r hen wr o berfeddion gwlad yn dyfod i fedru ychydig Saesneg, pan y mae hyny yn sicr- hau dwy geiniog y pwys yn fwy am yr ymeuyn, a rhagor o bris am yr holl nwyddau, drwy eu dwyn hyd cyrhaedd i'r ffyrdd a'u dwg i farchnad fawr y 3. Y mae elfen arall yn gweithio i wneud ein gwlad yn Gymru Fydd, sef yr ymdrochleoedd doniadol a orlenwir bob haf gan ymwelwyr. Y mae rhif y rhai hyn yn ychwanegu o flwyddyn i flwyddyn, fel y mae swynion rhyw Cricieth a Colwyn Bay yn dyfod i'r golwg, ac mown canlyniad, y mae rhanau newyddion o'r wlad yn caol eu Seisnigeiddlo. Y mae prif bregethwyry Saeson yn pregethu yn yr haf yn y lleoedd hyn, ac yn denu lluaws o'r Cymry i addoldai Seisnig, ac y mae eu plant yn cael eu dwyn i fyny yn aelodau, nid o Gymru Fu, ond o Gymru Fydd. Pe buasai yn bosibl adgyfodi rhai o hen breswylwjr Arfon o'u tawel orphwysfa yn y fjmwent, a'u gosod i lawr yn ngorsaf Llandudno Junction, am ddiwrnod yn mis Awst, a gweled o houynt yr agerboirianau tanllyd, à'u cynffonau hirion, yn dwyn ou lìwythau llawnion o breswylwyr pob gwlad drwy yr orsaf, a chanoodd o honynt yn dylifo o drèn i drèu ar hyd y dydd, a phawb yn siarad, yn ymholi, ac yn gwaeddi mewn iaith estronol, gwerthwr bach y teisenau a'r gwinoedd, criwr y newj'ddiaduron, y porters a'r gnards, y gwerthwr tocynau, a'r arolygwyr i gyd oll, yn unllais, unfarn, wedi anghofio yr hen air, "Gwnewch bobpeth yn Gymraeg," ac wodi ei droi o chwith, —buasai yr hen breswylwyr yn sicr o gael eu llwyr argyhoeddi eu bod wedi cael adgyfodi i weled Cymru Fydd. 1. Perye/Jon Cymru Fydd. —L Y mae perygl i arferion y dyfodiaid i ysgubo i gerdded hen arferion crefyddol ein gwlad. Er fod yn mhlith ein cyfeillion y Saeson luaws mawr yn caru ein cenedl ni, a mwy yn caru ein crefydd ; eto, yn mhlith y tourists, yr adar haf hyn a ehedant i fewn, y mae canoedd o rai ysglyfaethgar a drwg. Daw Iluaws i'n hymdrochleoedd bob haf à eyniadau, nid Seisnigaidd, ond Ffrancaidd, am y Sabbath, a gwnant eu goreu i droi ei gysegredigrwydd yn wawd, ac i'w wneud yn ddydd rhialtwch a phleser an- nuwioì. Onid ydyw hyn cisoes wedi peri ì'od Ilacrwydd mwy gyda golwg ar gadwraeth y Sabbath mewn llooedd felly ? Na thy wyned yr haul byth ar y dydd pan yr anghofio Cymru roddi Ei Ddydd i'r Arglwydd I Gwlad hob Sabbath—gwlad heb lonyddwch ydyw—gwlad y chwyldroadau, ac yn fuan gwlad ddidduw. Y mae rhybuddion y Ì3eibl, a hanes gwledj^dd Ewrop, yn eu perthynas à'r Sabbath, yn gwirio eu gilydd. Y mao Ilawor o ari'eriou oraill y mae perygl i ni eu colli, megys yr hen adcìoliad teuluaidd. Sicrheir i ui gan ra'i yn gwybod, mai un o elfoithiau cyntaf derbyn lletywyridy, ydyw fod yr hen allor deuluaidd yn cael ei dymchwclyd. Cyfrifer fod hyn yu cymcryd lle mown miloedd o dai yn ein gwlad, ac wedi i'r hat fyned heibio y mao coryg yr hen allor fel pe wedi eu gwasgaru yma a thraw, fcl yr allor gynt ar fynydd Carmel, ac ychydig sydd yn meddu ar benderfyniad Elias i'w casglu yn nghyd a'i hadeiladu drachefn am y gauaf 2. Y mao pciygl oddiwrth bleserau estronol. Efallai oin bod ni fel cenedl wedi mcddwl rhy ychydig am ddarparu difyrwch diniwcd ar gyfer ein pobl, ao wodi bod yn rhy ]iuritanaidd yn eiu syniadau am adloniant aùgCDrheidioI. Y mae hyny wedi gyru rhai i geisio pleseVau niweidiol i leoedd peryglus, Pan yu aros mewn palasdy un o'r boneddwyr mwyaf crefyddol a adnabuasom erioed, CYMRU FYDD. 3 gofynodd i ni a ooddj'm mown j-sbrj'd chwareu, fod yno biif/ntrJlc hnanl, dra/t hourd, hilìiard tahìe, ac nr(jan, yn y ty, i'r bechgyn. " Yr wyf yrv gofalu," meddai, " am ddigon o ddofnydd adloniant iddynt yn y ty, fel na byddo awydd arnyut am fyned i'w geisio ileoedd aiimhriodol, a chyda chwmni anghymhwys." Ac y mae x cynllun hwn wodi ateb yn rliagorol gyda golwg ar ei blant ef. Y mae y fath beth a lladd dyhmwad ad-dyniadol picserau drwg, trwy diharparu ar gyfer pobl ieuainc, y diniwed a'r angeniheidiol. Ac j^ mao'n rhaid i ni yn Nghymru gyfarfod à'r cwestiwn hwn, os am orchfygu ad-dyniad y lleoedd a gùndemniwu, y mae'n rhaid i ni roddi ein hysgoldai a'n hystafelloedd trefol i fynj- yn amlach i gynal cyfarfodydd dyddorol. Uawn o gàn a phleser, o fwynhad a'c ad'dysg. Dyma yu sicr y llwybr effeithiolaf i orchfygu ad-dyniad j^ màn chwareudai Seisnig, a agorir j'n awr mor aml jm ein trefydd, a'r amrywiol bleserau isel y ceisir hudo eiu pobl ieuainc i'w cefnogi. Y mae y ty gwag yn hudo pob math o greadur i droi i mewu, tra j^ mae y llawn a'i ddrws yn nghauad, am ei fod yn gartref i breswylwyr dewisedig. Llanwer serchiadau ein pobl ieuainc à chariad at yr hyn sydd wych a rhagorol, defnyddied pob un o honynt eu horiau hamddenol i feistroli rhyw gangen o wybodaeth a fydd yn bleser ac adoiladaoth, megys llysieuaeth, daea-eg, corddoriaeth, &c., &c. A thra j' llenwir eu meddyliau à'r hyn a'u gwna yn aelodau defnyddiol, cymeradwy o gymdeithas, jma ofer fydd i"r gwael a'r isol mewn ploserau guro wrth eu drws. 3. Y mae perj-gl hefyd, nid yn unig oddiwrth lenj-ddiaeth a chyhoeddiadau anfìyddol yr iaith Seisnig, fel y cyfeirinsom yn barod, ond oddiwrth ofergooledd yn codi oddiwrth addysg yr "Uchel Eglwyswyr jm ein gwlad. Yr oedd heu offeiriaid Cymru Fu, os yn ddiofal, eto, i gj'd oll \n Brotestaniaid: ond yn awr, y mae yn ein plith ddegau yn dysgu fod Protestaniaeth yn l'wy o bechod na Phabyddiaoth, ac fod y gj'ffesgell jm gymhorth gwirioneddol i grofj^dd j'sbrj'dol. Y mae ein plant yn cael eu dillsdu mewn gwyn, a'u harferyd i fynod drwj' seremoniau y plygu pen, a'r troi hwnt ac yma yn ol j' fìurfiau, a pharotoir hwy j'n genedl barod i'r Babaeth; oblegid j-no j' mae eu harweinwyr j'u mj'ued, un ar ol j' Uall. Ni wyddai yr oes o'i blaen ddim oll am j' chwareuwyr hyn yn eglwysi j^ plwyfau, ag sydd yn awr yn taenu eu defodaeth mown dalenau a holwycìd- oregau, j'dynt mor beryglua i eneidiau ein plant ag ydyw melusion gwenwynig i'w cyrfì. Galleji yn hawdd gyfeirio at amryw beryglon eraiU, megis y perygl i'n gweithwyr gymeryd eu camarwain gan gynhyrfwyr {arjit itors), o blith y Saeson, i giedu mai trwy ymhadd yn erbyn eu meistriaid y mae iddynt sicrhau y dyfodol gwell sj'dd mewn addewid, ac nid trwy wneuthur ou dj'ledswyddau, a bj'w j'u Iwy sobr, darbodus, a Christionogol. Y mae cysylltiad ein gweithwyr à dynion o'r fath yn eu llenwi à gobeithion gau, ac yn eu harwain i fwy o drueni. Ond ni oddef ein gofod i ni sj'lwi ar y perj-glon er^ill y mae Cj'mru Fydd yn fwj' agored iddynt na Chymru Fu. Ond nÌ3 gallwn ymataì heb gj'feirio at j' gwastrafì a welsom mor amlwg yn mhlith ein gweithwyr, lawer o honynt, yn y dj'ddiau llwyddianus ydynt newydd fynod heibio. Sicrheir i mi fod gweithwyr Prydain yn cynilo Uai ua gweithwj'r gwledydd y Cyfandir. Y mae eithriadau rhagorol wrth reswm, ond y mae j' cyhuddiad yn sicr o fod j'u wir, fel rheol. Y mae gan y gwr gwladaidd {peasant) j-n Ffrainc ei ychydig o dir j-n eiddo personol Saxonj', iai i'r ; j' ; yn y mae eu yn eiddo proswylwyr ac mae y Ffrancwr j-n foddlon byw ar yr ymborth mwyaf cyffredin, er mwyn cynilo digon i'w aUuogi i brynu j-chvdig dir iddo ei hun. A sicrheir fod j- swm anferth a dalwyd gan j' Ffrancod i'r Germaniaid ar ol y rhyfel, wedi ei dalu gan mwyaf ag ariàn a fenthyciwyd i'r Uywodraeth gan y dosbarth gweithiol a gwladaidd, y rhai sj-dd yn dal rhan fawr o rerds Ffrainc, yr un peth a'r Enyh'sh Funds. Y mae cynilo yn sicr o fod jm egwyddor Feiblaidd. Oni buasai cynildeb Joseph, buasai preswylwyr yr Aipht a Chanaan wedi meirw o newyn. Y mae y dyu ieuanc sydd yn dechreu cynilo swllt yr wythnos yn ugain oed, j-n sicrhau iddo ei hun ddau cant o bunau pan yn driugain. V mae pob swm a osodir aUau am bum' punt o interest {compound), yn dybki ei hun yn mhen pedair blj-nodd ar ddeg. Y mae arian fel coed, pan wtdi eu planu yn dda, yn tyfu o honynt eu hunain. Kid ydyw yn ddigon i benteuhi fod j-n peithyn i glwb, er fod hyny yn dda, rhj'dd hynj' help iddo ef pan yn afiach, ond dylai fod ganddo ychydig yn j- banc cj'nilo, ar gjfer afiechyd ei bJant neu ei deulu, neu ar gyfer dydd du a thywyll ar fasnach, fel j' presenoL Y mae y peth yn bosibl i bawb; j' mao Uafurwyr ar stàd Syr Baldwin Leighton, heb enill ond un swUt ar ddeg yr wythnos, a chanddynt oOp., a lOOp., j'u j' banc. Pobl gynil iawn oeddynt yr hen Gj'mry, a phe buasai gweithwyr j-r oes hon yn byw yn debj'g iddynt, buasenl^yn dj'fod yn capitalists eu hunain, ac yn gallu hawlio yn y ft'ordd oreu, y prisoedd uchaf — 4 CYMRTJ FYDD. am eu llafur caled. Adioddir fod y diweddar Syr Robert Vaughan, o Nannau, yn nghyda rhai boneddwyr eraill, allan yn saethii adar. Yn ngwres y difyrwch aethant lawcr yn mhellach nag y bwriadont, a chawsant eu hunaia mewn lle anial a mynyddig yn Meirionydd. Pan ar newynu, cyflymasant at yr unig ffermdy bychan oedd yn y golwg, a gofynasant i eneth dair ar ddeg oed, oedd yn gwylio y ty, am ychydig Ìuniaeth. Dygodd yr ensth iddynt lonaid Uostr o laeth enwyn a dai-n o dorth haidd ddu iawn, heb wj'bod dim pwy oedd yr ymwelwyr. Gofynodd Syr Eobert, " Ai nid ocdd dim ymenyn yn y ty ?" Atebodd jr eneth, "fod, ond nad oeddynt i fwyta dim o'r ym^ayn, ond ar y Sabbath." Ond penderfynodd nn o'r boneddwyr ymwthio i'r Uaethdy i chwilio am yr ymenj-n ; gyda hynj', dyma'r bachgen byciian oedd wedi ei adael gyda ei chwaer i ofalu am y ty yn absenoldeb eu rhieni, yn gafael yn y rhaw, ac yn bygwth taraw y cyntaf a gyffyrddai à'r ymenyu. " Peidiwch," meddai y gwi-on ieuanc, " oblegid y mae'n rhaid i ni gadw yr ymenyn oll i'w werthu, er cael arian i dalu yr ardreth i Sj-r Robert Vaughan." Dywedir fod Syr Eobert, dranoeth, wedi gorchymyn gostwng rheut y fferm hono yn agos i'r haner. Yr ydym yn gwybod nad oes gweithwyr tebyg i rai Cymru yn Mhrydain, ond yr ydym am eu cael yn rhagorach fyth trwy arfer mwy o gyniideb a darbodaeth, er eu mwyn eu hunain a'u teuluoedd. II. Cymrii Fijdd yn ei rJiagolyfjon a'/ manteision. — 1. Bydd yn fantais fawr i'n g^'vr ieuainc gael cychwyn yn mrwydr bywyd ar yr un tir a'r Albanwr, y Gwyddel, a'r Sais, oblegid deall o honyut yr un iaith. Y mae llawer Cymro talentog wedi gorfod teimlo drwy ei oos o herwydd ei anfedrusrwj-dd i arfer j-r iaith Seisnig. Pe buasai " Y Gohebydd" gynt yn gallu ysgrifenu yn Saesneg fel yn Gymraeg, ni buasai raid i Mr. Morley ei gynorthwyo i fyned i Mentone. Gallasai hawlio cyflog yn marchnad fawr y byd. Po buasai y Cymro athrylith- fawr, Lewis Morris, yn cyfansoddi ei " Epic of Hades," yn nghyda'i " Songs of two "Worlds," yn yr iaith Gymraeg, er cael o honynt eu cyfieithu i'r Saesoneg, buasai y beirniaid yn barod i ofyu yn amheus, " A ddiciion dim da ddyfod o Nazareth barddoniaeth Gymrei^ ?" ac ni soniasai neb am dano fel bardd breiniol y dyfodol. Ond trwy gael o hono freintiau Prifysgol, a chanu yn iaith adna- byddus yr holl fyd, y mae wedi gwneuthur iddo ei hun enw cyfled a'r ddaear, ac wedi sicrhau cynulieidfa o ddarllenwyr i'w puro a'u dyrchafu, gwerth byw er mwyn dylanwadu arni er daioni. Gwasanaethed y ddwy engraifit hyn, er dangos yr anfaatais o gyfansoddi yn iaith " Cymru fu," a'r fantais annrhaethol o allu dwyn cynyrch y meddwl i i'archnad fawr y byd gwareiddiedig. Y mae y ProfTeswr John Èhys, ac craill o fechgyn " Cymru Fydd," yn dringo grisiau y gwahanol wybodaethau, fel cydymgeiswyr llwyddianus à'r goreuon o feib Lloegr, am eu bod yn cychwyn ar yr un tir, ac yn cyfranogi o fanteision yr un Prifysgolion. Ehodder haner can' mlyncdd i feibion Cymru Pj'dd, ac yr ydj'm yn sicr na eill yr un Arglwydd Aberdar, erbyn hyny, wadu na fagodd Cymru ei dynion mawr. Er hoU fanteision crefyddol yr hen iaith, y mae wedi cornolu athrylith a thalent ei meibion, ac wedi eu cau allan o gydj'mgeisiaeth deg à meibion eraiU y deyrnas. Ond o hyn allan, bydd marchnad y bj'd yn agored i bob dawn a thalent, pob medr a dysg, i^ob gallu ac athrylith yn ein plith. Y mae y Prifj-sgolion yn agored i'r YmneiUduwr, a thrwyddynt hwy y mae holl safleoedd a swydJau urddasol y deyraas yn agored i'r Cymro penderfynol a fyn eniU y llawryf . Er fj' mod yn Gymro o waed coch cyfa', ac er fy mod yn fyw i'n hoU beryglon oddiwrtti lenyddiaeth Seisnig, eto, ag ystyried y manteision a'r anfanteision, gallaf sicrhau fy mod yn barod i groesawu y dydd y bydd pob llanc a Uances drwj^ fy hoQ wlad yn abl i ddeall, darllen, ac ymddyddan yn yr iaith Seisnig mae cariad llawer at yr llawn cymaiut er gallu gwneud ; y hen Omeraeg yn hyn oìi, ac y maent yn casau jìob Dic Shon Dafyddiaeth à'u hoU galon. Gallant ddweyd gydag Emrys : — " Mao y gwr 11 wm o gariad — n.i hoffa Amddiffyn ei fam-wlad "r Marw yw ei gj'meriad, A'i ddu fron sy'n nawdd i frad." Ond gallant ychwanegu gyda'r un barid, pan yn cyfeirio at Gymru yn coili ei hannibj'niaeth : " Ond, nid oes yn cin hoos ni Ein colled, cr dyfned oedd, | "NVr gàr i'w wlad ragori, 1 wnai les mown ol-oesoedd A ; A dd'wed mai aflwydd ydyw Eiiill oedd coUod ini, I'r ddwy wkd fad i gyd-fyw: Enill ein braint j-n lle'n bri.'* | — CYMRU FYDD. 2. ByJd deall yv iaith Soisnig yn gynorthwy nid bychan i'n hoU etholwyr i gymeryd rhan ddeallus yn ngwleidyddiaeth y deyrnas. Nid ydyni wrth ddywedj'd hyn yn uicddwl bychauu dylanwad y newyildiaduron a'r cyhoeddiad- au Oymreig : ua, y maeut yn gwueuthur gwaith rhagorol. Ond nis gellir deall areithiwr i'el Ghidstone heb ddeall ei iaith ; a mantais fawr ydyw, nid byw ar gyfieithiadau, ond darllen y syuiadau a'r mesurau yn iaith y wladwriaeth ei hun. Ni fu adeg erioed pan yr oedd gwell cyfleusdra, na mwy o alw am f'yddin ddewr o wyr ieuainc deallus i arwain trefydd Cymru mewn materiou gwladwriaethol. Y mao gwir augen aui ddyuion o argyhooddiadau dyfnion a difrifol. Y mao ein trefydd yn cynwys gormod o hiwer o ddynion ar euw llhyddfrydwyr, sydd yn gwueuthur yr oll a allaut i ladd pob cydweithrediad a wna llhyddfrydiaeth yu allu anorchfygol. Y mae yn bryd beUach i Gymru Fydd droi allan wyr ieuainc deallus, yu gwybod haues tadau YmneiUduaeth, a gwerth ein rhyddid; ua fyuaut eu hutlo gau Ryddfrydwyr ydyut bob amser yn ymholi beth fydd dylan- persouol gwyr ieuainc wad yr oU a wnaut ar eu masuach a'u haiugylchiadau ; a fynaut arweiuwyr yu astudio lles y wlad, lles y lluaws, a hyny yn y pen draw fydd eu lles eu hunain. Y mae ein dyfodol yn ngwlad y mynyddoedd yn llaw " Cymru Fydd:" a phe penderfynai gwyr ieuainc pob tref yn Nghymi-u i hawlio difrifoldeb mewn dyniou yn uglyu à materiou gwladol, ac i beuderfynu ua fynant eu twyllo a'u camarwain o'hyu alhin, byddai hyu yn gyfuod uewydd yu haues dyhmwad eiu gwlad ar faru y Senedd. Gwyr ieuainc sydd i achub y wlad o afael pob diuj-str sydd yn ei bygwth. Y mae'r heu wedi cyuefino à'i ffyrdd, wedi myned i rigolau hen arferion, ac anmhosibl ydyw eu cael oddiyno, felly "CymruFydd" sj'dd i achub y wkd rhag meddwdod, trwy beidio syrthio i'r " " arferiad o ymyfed, a iSurfio blys at ddiodydd meddwol ; Cymru Fj'dd sydd i achub Prydain yn wladol o ddwylaw y gelyuion a fynant andwyo ei ffurf- lywodraeth oreu yn y byd, a fynaut ladd ei dylauwad tramor, a dinystrio ei " masnach cartrefol; gwyr ieuainc " Cymru Fydd sj'dd i achub ein gwlad, yn foesol a chrefyddol, trwy osod eu gwyuebau fel callestr yn erbyn y llygredig- aethau sydd yu bwyta nerth a difa cryfder gwledydd eraill. Oud beth am ragolygon crefyddol "CymruFydd?" Y mae hyny eto yn arall, ymddibynu aruom ui ; os— ceisiwu ni ffurfio castell ac encilio tu fewn i'r rhagfur aughriitionogol " Ai ceidwad fy mrawd ydwyf fi?" gyda golwg ar y Saeson a ddylifant i'u gwlad, y mae felly oes ddu, dywyll, o flaeu Cymru mewn ystyr grefyddol. Ond os daugoswn ui ran fechan o'r aberth a ddaugosodd ein tadau er efengyleiddio ein gwlad ar y dechreu, i'w chaiw rhag syrthio yn ol i baganiaeth eto, fe fydd Cymru Fydd yu wlad grefyddol, uchel ei moesau. ' Ysbryd Cain sydd yn dywedyd, ' Gadawer i'r Saesou ofalu am addoldai iddyut eu hunain." Beth os na wnant ? Yna bydd eu dylanwad yn rhwyra o anghrefyddoli ein gwlad, o ddylauwadu yn niweidiol ar ein plaut a'n pobl ieuainc ; ac fel y mae mynyddoedd o rew yu oeri yr awyr am filldiroedd, bydd preseuoldeb cynifer o Saeson heb fod yn addolwyr, yn rhwyui o oeri ein sel a'n gwres crefyddol, yn unig am eu bod yma yu ein plith, heb ddarpariaeth grefyddol ar eu cyfer. Yn sicr, y fìordd arall ydyw y ddiogelaf, a'r unig Iwybr eydd yn gyson à'u crefydd, sef gwneud yr oll sydd yn eiu cyrhaedd i sicrhau y bydd pob Sais a ddaw i'n gwlad yn addolwr yr uu i)uw a ninau. Nid oes eisiau i'r Cymry golli eu neill- duoliou crefyddol wrth wneud hyn. Nid oes eisieu iddyut, y Iluaws, i adael eu haddoldai Cymreig. Nid oes augeu ychwaith i'r rhai a ymunaut à'r achosion Seisuig i golb yr heu hwyl a'r gwres Cymreig wrth addoli. Ffoliueb ydyw ceisio difodi ueiUduoIiou uurhyw genedl, ac ni ddylai y Cymry byth geisio troi yn Saeson fel addolwyr ; na phregethwyr Cymreig i ymorchestu i bregethu yn oer a difywyd, am eu bod yu tybied mai felly y dylid pregethu Saesueg. Y mae gwaith Duw yn Ilawn amrywiaeth, fel y dywedodd Mr. Ishmael Jones, " Nid crèu gardd gwr boneddig, a phob gwely wedi ei fesur allau yr uu fath, y bydd Duw, oud crèu sir Gaeruarfou yn fyuyddoedd, Ilynoedd, creigiau, ac aberoedd, pob amry wiaeth, amrywiaeth dwyfol." Paham y rhaid i'r Cymry geisio bod fel y Saeson ? Crefydd sydd wedi bod y fendith fwyaf i Gyuu'u, ac na thywyued yr haul ar y dydd pan tj'dd pregethwyr Cymru wedi colli eu haugerddoldeb, uac addoliadau Cymru wedi coUi eu gwres, nac eglwysi Cymru wedi colli eu hiraeth a'u gweddiau am dywalltiadau anghyfì'rediu o'r Ysbryd Glan. Arosed yn wiad y diwygiadau crefyddol, yn wlad Ilawn cariad at yr efengyl, ac yna daw " Cymru— lan" yn lanach, a geill y Breuin lesu ddweyd uwchben " Cj'mru Fydd," " Y pethau cyntaf a aeth heibio ; wele, yr wyf yn gwneuthur pob peth yn newydd." E, Herbeu Evaxs, — ; YParch. D. SAUNDERS, D.D. : NODION COFFADWPJAETHOL. " His memory long wiU live alone In all our hearts, as mournful light That broods above the fallen sun, And dwells in heaven half the night. ' Tciinì/son. PaN ofynodd Golygydd y Geninen i ni ysgrifenu ychydig nodion am y diweddar Dr. Saun'ders, nis gallem ymattal, oherwydd nid oes odid i 'bregethwr, gan nad o ba enwad y lao, nad oes ganddo ryw argrafRadau, ie, dyfnion hefyd, am ymadawiad y fath bregethwr, a chan lawer ohonom deimlad o chwithdod, fel Ìiiraeth plant ar ol tad, oherwydd ei golli. Ond hoffem i bawb ddeall mai argraffiadau cyntaf ar ol ymadawiad mawr ydy w y sylwadau hyn, ac nid unrhy w vmo-ais i geisio desgrifio na dadelfenu y cymeriad. Bu Tennyson farw yn Lloegr a Dr. Sauncìers farw yn Nghymru tua'r un adeg; a daeth y ddwy farwolaeth a'r geiriau uchod o eiddo bardd yr "/;t Memortum" yn fyw iawn i'n meddwl. A phaham lai ? Onid Dr. Saiinders, i fesur mawr, oedd Tennyson y pwlpud Cymreig ? Ceid yr un cyfuniad o athrouiaoth a thlysni, —sylwadaoth ar ddynion ac ar natur, — ac, yn neillduol, yr un cydymdeimkd à'r ysprydol, yn nodweddu pregethu y naill, ac yn ihedeg drwy faidJoniaeth y llall. Daeth y gydmariaeth sydd yn y llineUau prydferth a ddodasom uwchben yr ysgrif hon i'n meddwl yn fynych y dyddiau diweddaf. Ar ryw hwyrddydd o haf hir felyn tesog y mae yr haul, yn gynt na phryd, megis, yn suddo islaw y gorwel; ac wedi ei goUi, am amser, nid oes ond efe yn llenwi eich golygfa yn mhob raan. lè, hyd jm nod pe cauech eich llygaid, ni byddai yno ond ad- lewyrchiad y beien fawreddog o dàn, fyddech uewydd golli, yn fflamio yn y tywyllwch o dan eich amrantau. Nid ydych mewn tymher, y piyd hwnw, i geisìo dadelfenu ei oleuni, ond yn hytrach i gwyno eich coUed ar ei ol. Mae y ei goleuad fu yn Uywodraethu eich dydd wedi ei golli ; ac y mae yr adgof am ymadawiad fel " goleuni trist " yu llenwi eich ffurfafen am " haner y nos." Amser gwael f yddai hwnw i chwi i droi yn seryddwr : rhaid i chwi aros enyd yn mhellach cyn y gellwch, mewn hamddon, efrydu hanes yr haul. Pelly ninau, canlynol mae yr adgof am yr un a "fu yn Uenwi pwlpudau yn y tudalenau ; y ein cymanfaoodd a'n cyfarfodydd pregethu, yn ddigon byw i gynyrchu anjraff- 'iadau, a nemawr ddim arall. Caiff y byw-graffydd, mewn gwaed oer, roi y dyddiadau a'r Ifeithiau, dadelfenu cymeriad y pregethwr, ac oh-hain teithi ei feddwl; digon i ni fydd edrych ar y goleuni trist,—olion ci ymadawiad sydd, hyd yma, yn rhyw araf hofran uwch ein pen, nes lleuwi oin tìurfafen fechan. Ohwilio am dano yr ydym yn mhob man. Gwoled ei ddelw, rajgis, yn mhob cyfeiriad, gan ei'fod wedi suddo mor ddwfn i'n Uygaid. Dychmygu fel y buasai yn gweithredu yn yr amgylchiad hwn, fel y buasai yn pregethu yn y gymanfa acw, a meddwl fel y buasai yn addurno ein cyfarfodydd pregethu, ac yn rhoddi y fath foddlonrwydd i'r cynnulleidfaoedd. Y mae hi yn amser rhyfedd ar gyfundebau crefyddol Cymru y dyddiau hyn. Tybed ein bod yn ei osod at ein calonau yu briodol ? Daw geiriau Esaiah yn : " at ei galon a'r fyw iawn i'r moddwl Darfu am y cyfiawn, ac nid esyd neb ; gwyr trugarog a gymerir ymaith, heb neb yn deall mai o flaen drygfj'd y cymerir y cyfiawn ymaith. Efe a à i dangnofedd ; hwy a orjAwysant yn eu hystafelloedd," &c. Y fath gyferbyniad, onide 1 Bydd efe yn gorphwys yn ystafell tangnefedd, tra y rhài a adawyd yn gorfod wynebu y dymhestl eu Ìiunain, a hyny oherwydd diystyru rhybuddion eu flyddloniaid. Mae wedi myned yn hen ddywodiad ystrydebol genym, ar ddcchreu pob galargerdd, ac ar drothwy pob ysgrif goffa, ì'od y cedyrn yn cwympo, a bod y gwylwyr yn cael eu f fu adeg erioed hanes cyfundebau cymoryd ymaith oddiar uriau Seion ; ond a yn crofyddol ein gwlad ag y raae cynifer yn colli mor agos at eu gilydd ? A f u ado"- erioed anhawddach hebgor dynion o neith a phrofiad ? llwyrach nad oud yn sicr dylai beri ydyw ond cydgyfarfyddiad cyffredin mewn rhagluniaeth ; i galonau bryderu. Sonir am rywrai, ar y rhai y daoth terfi/naa yr oesoedd rhaid i'r ocsDodd derfynu yn rhywle, ac foallai mai nyni ydynt y rhai hyny. " Arwydd ydyw fod Duw yn golygu rhyfel," ebo Matthew Ueury, yn ei ddull " galw adref ei lysgenadon." Wele cwta, awgrymiadol ei hunan, pan y mae yu _ ol ei golli, un o'r rhai'anhawddaf ei hebgor wedi myned I Gallwn ddweyd, ar i nydd fel y Carthaginuaid ar ol colli'ilannibal, y bydd yu chwith ni am dano yn crefydd ag anmheuaeth y f rwydr. Pan y cryfhii y rhyfel yn Nghymru, rhwng — ! Y PARCH. D. SATJNDERS, D.D. 7 a byflolrwydd yr oos, cawn (loimlo eiii bod wodi colli ua oodd "fol dong mil ohouom ni." Yv oedd Dr. Saunders yn brer/ethwr ; ac fel pregethwr y saif byth yn moddwl Cymru. G^naeth gymiint a neb i gadw i fynu y gwertli a roddir ar breg.ithu yn ein gwlad. Cofior nad oss dim a geidw i fyuu safon gweinidogaeth yr Efengyl mewn gwlad ond tò o bregethwyr cwbl ymroddodig i'w gwtiith, a'u hymroldiàd yn fedr yn y gwaitli. Eiddigeddai efe dro.:i hyn. Ai nid oes borygl i "hyuyna fyned o g^of y dyddiau hyn ? Ai nid oes borygl i bethau yngìyn wrth bregethu, yn boll nea agos, lyncu y pregethu o'r golwg ? " Nid cymhosar " i ni," ebai yr apostolion, adael Grair Daw, a gwasanaothu byrddau." Y mae ambell i bregethwr, ysywaoth, y dyddiau hyn, wodi myned yn goes i bob bwrdd, hyd nes nad oOs ganddo goos i sefyll arni yn y pwlpud. " " gweddi a gweinidogaeth " Eithr ni a barhawn," ebynt hwy, mewu y gair ; a dyna yr adeg yr oeddynt yu gwoddio ues ysgwyd carcharau, a phregethu nes cynhyrfu dinasoedd a^synagogau. Pan yn cychwyn ei weinidogaeth, cafodd Dr. Saunders y pwlpud Oymreig mewn safle urddasol, ac fo wnaeth lawor er cadw pregethu yn orachaf fel rhau o waith gweiuidog yr Efongyl. Cyssegrodd ei oes i'r pwlpud, Ilauwodd ef gydag urddas, a bu farw fel tywysog ynddo. -Nis gallwn ddirnad y fath effaith a garia hyn ar feddyliau eraill. Y niae yn ddrwg genym weled tuedd mown rhai i wueyd carreg lam o'r pwlpud i esgyn at rywbeth sydd, ija ea brijd hwy, yn uwch na phregethu. Drwg genym hefyd welei oraiÙ yn tybied pregothu yn beth mor hawdd nes anghofio Ilafur ar gyfer y pwlpud. Digon diflas ydyw deall fod rhai gwyr ieuaingc, er gosod allan eu talontau disglaer eu huuain, yn ceisio dangos pa mor hawdd iddynt hwij, bid sicr, ydyw Ilafur y pwlpud. Ymffrostiant uiewn mor Ileied o amser y gallant nid ydynt gynyrchu y pethau a alwant yn bregethau ; hwy byth yn cj'-meryd y drafferth o'u hysgrifeuu, ac nid ydyut byth yu rhoi uomawr o amser atynt Ilawdd cyfausoddi pregethau ! Ydyw, yn hawdd gwneyd pethau, pau y'u hysgrifeuir nas gellir eu darllen, a phan y'u traddodir nas gellir eu gwraudaw. Ond y nwyddau a alwu ni yn bregethau, à swm dirfawr o lafur y mae y dyniou a'u prfgethant wedi eu cynyrchu. Ai hawdd ydoedd cynyrchu meddyliau fel yr eiddo yr Esgob Bntlor ? ac mewu pregethau y corfforwyd y rhai hyn)'. Ai heb lafur y gallai Robert Hall gynyrchu y syuiadau dyrchafedig, y ffigyrau clasurol, a'r delweddau mawreddog, a geir yn ei bregethau ? Pregethau seryddol ydoedd un o gamp-weithiau Dr. Chalmors. Y mae 61 pob peth, ond segurdod meddwl, ar bregethau gorffenedig Heury Eees. Ilawdd hefyd i brogethwr ydyw ffwdanu gyda phob poth, a rhoi gwehiliou ei allu a'i daleut i'r pwlpud ; gwasgar ei yni yn mhob man, nes gwanychu ei hunan yn yr unig fan y dylai fod yn gryf, sef yn y pwlpud. Temtir y dyniou goreu yn fynych i roddi i gyuadleddau a phwyllgorau yr hyn a fwriadwyd i'r pwlpucl. Ymgroesai yr euwog E. W. Eobeitson, yn anad unrhyw beth, rhag bod yn ddim ond pot pupur i roi blas i archwaeth atìach pobl Brighton ar bob peth, " / would to God I were not a mere pejiper-cruet to give relish to theijul'ite o/ the Briyhtvnians." Dywedai athrawon un o golegau cyfundebol Cymiu wrthyf, yn ddiweddar, fod eglwysi wrth ym- ofyn am weinidogion iddynt, yn rhoddi i lawr, fel un o'u hammodau arbenig, eu bod yn alluog i ddysgu Tonic solffa ! Mae hyn yn ddiau yn rhagorol yn ei le : a da fyddai cael y gweinidog yn ddyn llawn yn mliob peth : ond os treuUa ei amser i wneyd pob peth i bawb, ac ymfoddloni i fod yn eiddil IIo y dylai fod yn gawr, y mae dydd drwg o flaen cyfundebau crefyddol Cymru. Ugain mlynodd o bregethu Uegach, diafael, a suddai y cyfuudeb mwyaf Ilwyddiaunus sydd yn Nghymru. Prif wera bywyd Dr. Sauudors, pa fodd bynag, ydoedd mai y pwlpud sydd i fod yn oruchaf : a dyma'r paham yr ydwyf yu cymeryd cymaint o ofod i gyfeirio at hynyma. Yr oedd ei deyrngarwch i"r pwlpud yn ddideifyn. Ni ddygwyddais i erioed ei weled mewn na phwyllgor na chynadledd. Mi dybiwu, oddiwrth rai o'r sylwadau coffadwriaethol a ysgrifenwyd wedi ei farw, gau rai a'i hadwaenent ef yn y cylchoedd hyny, nad ydoedd efe nemawr yn ei elfen yno; eithr, fel y dywed Milton : " His gkntship . . . somewhat crestfallen, Stalking with less unconscionahle strides." Ond yn ei bwlpud, fel breniu ar ei orsedd, y gwelais i ef bob amser ; a da genyf hyny eibyn hyu. Yuo yr ydoedd megis tywysog yn mhlith Uu. Megis y dywedir fod Sponser yn fardd i feirdd, felly gellir dyweyd ei fod yntau yn bregethwr i bregethwyr. Yr oedd ei weiuidogaeth, bob amser, yn ysprydol- iaeth. Dygai chwi i hoffi y pwngc, ac ond odid, i geisio cyfansoddi i^regeth eich hunan arno. Galwai y Breuin Siarl, Isaac Barrow, yn bregethwr anheg— i/ie — 8 Y I>ARCn. D. SAT7NDEES, D.D. unfuir preachcr, oherwydd eì fod yn dweyd pob peth oedd iV ddweyd, ar bol) testyn, —j^n ei ddyrnu allan yn llwyr i'r ùs ac i'r gwellt. Pell iawn oddiwrth hyny ydoedd Dr. Saunders : gwnelai destynau yn fyth-gofiadwy i chwi ; ond gwnelai i ddyu eu caru, ac ymhyfrydu ynddynt. Y mae adnod o destyn, dau law ambell bregethwr, fel mwngliwdd—dini ond rhyw gyfran o'r fel ac fettel werthfawr ynddi, ac yntau, y pregethwr, wedi cymeryd hawl arno ; nid oes neb arall i'w weithio mwy. Oud y mae y testyn, dan hiw pregethwr arall, fel ffynou fawr, yn bwrw aUan ei gofer peraidd, ac yu agored i bawb. ddihysb;^ ddol gallu pregethwr dengj'S llall Mae un yn dangos mor ydyw y ; y mor ddihysbydd'ydyw cynwys" y teslyu. Perthynai L)r. Sauuders i'r dosbartli diweddaf ymagorai g(;lygfeydd èaLg ar bob Uaw i chwi, wrth iddo fyned yn ; mlaen; a themtid dyn weithiau i fyued i roi tro ar hyd-ddynt. Fel hyn yr ysgrifena un am dauo, ar ol ei farwolaeth—un oedd yn ddiau yn gydnabyddus àg ef yn un o gyfuodau mwyat Uafurfawr ei fywyd :— " Yn y pwlpud y canol- bwyntiai ei hoU aUuoedd a'i adnoddau. Yr oedd asbri pregethu yr Efengyl yn ysu ei hoU natur. Dygai bob peth dan deyruged i'w waith raawr." Y mae ger 'fy mron hefyd lythyr a dderbyniais oddiwrth un o weinidogion craffaf a mwyaf meddyìgar y Methodistiad Calfinaidd Cymreig yn yr America, —y Parch. D. Davies, M.A., Oshkosh, Wisconsin; ac fel y canlyn y dywed yntau: " Mwynheais ef yn hynod tra y bu yma gyda ni— feUy yn y ty, yn ogystal ag yn y pwlpud. Bu ei ymweHad àg America yn Ueshad cyifredinol i'r eglwysi. Traddododd 14 o bregethau anghylfredin yn a'r eglwysi cyfagos ; a theimUr fod yn hawddach pregethu yno byth ar ol hyny. Yr oedd ei wrando yn codi awydd yn fy enaid am bregethu yn weU. Mae yn drueni na bao yr Efengyl yn cael ei phregethu yn fwy teilwng." Perthynai i ddosbarth o feddyUau prinion. Cyfunai yn gyfartal iawn, mi ceid dybiwn, y gallu i ddadansoddi a'r gaUu i gyfosod hefyd. Anfynych y mantoUad gweU yn yr un meddwl. Yr ydoedd yn wreiddiol yn yr uu ystyr ag yr oedd yr yspryd a ymsymudai ar wyneb y trybUth yu wreiddiol, i ddwjn creadigaeth i fod o'r defnyddiau oedd yn tod o'r bUien. Ac ni chawsom erioed ein siomi am greadigaeth gan Dr. Saunders. Hwyrach fod y gaUu i gyfaiui, yn hytrach na'r gaUu i fanylu, yn dyfod i'r golwg yn fwy yn mlynyddoedd diweddaf ei oes. Yr oedd ganddo lygad craff, yn cyniwair i bob man, am ddefnyddiau i'w ddarlun, a Ìlaw geUydd i'w liwio i berlfeithrwydd, a chalon fawr i anadlu bywyd ynddo nes ei wneyd yn beth byw. Un o brif elfeuau ei uerth a'i boblogrwydd, fel pregethwr, ydoedd y gaUu i ganfod cyfaleddau {(iiìaldyics), ac i ddefnyddio cymbariaethau. Dywed byw-gralì'ydd Uenry Eees fod y pregethwr mawr hwnw wedi rhoi heibio, at ddiwedd ei oes, arfor cymhar- iaethau bron yn gwbl : ond yr oeddyut yn amUiau gan Dr. Saunders hyd y diwedd. Yr oedd angerddohwydd un ain ddweyd yr Efengyl yn peri iddo ddylanwadu ar beidio eu defnyddio ; tra yr oedd awydd y UaU am i'r Efengyl ddynion yn peri iddo eu defnyddio. Ond yr oeddyut ganddo ef, bob amser, " megis afalau aur mewn gwaith arian cerfiedig." le, mewn " gwaith," cofier. Yr oedd digon o wirionedd a chyfanrwydd yu y bregeth i'w cadw yn eu lle, ac drwyddynt. nid i ormesu, fel y gwnant weithiau, ar y pethau y ceisid eu dangos Fe gofia ei wrandawyr mai uu nodwedd a ddeuai i'r golwg yn dra amlwg yn ei bregethau ydoedd ei gydymdeimlad à'r byd ysprydol. Nid oedd sylweddau mawrion byd arall un amser yn ueppell o'i toddwl. Meddai gydnawsodd neiUduol à'r ysi)rydol. Soniai wrthyf yn un o'r ymddiddanion diweddaf a gefais gydag ef, am lyfrau Isaac Taylor, gan ryfeddu eu bod wedi myned gymaint o fri y dyddiau hyn. Dywedai iddo ou hefrydu yn drwyadl, ac addunedai lyned attynt drachcfn, yn enwedig y Satnrclay Kvcniny, a'r Physical Theory of Aiwther ùfe. Ond pell iawn ydoedd ei agosiwydd at y byd ysprydol o sawru o'r peth a eilw George Eliot yn otherworhUincss. liyddai mor hawdd a naturiol iddo ef droi at Dduw, a phethau ysprydol, o ganol yr ymddiddan mwyaf cyffredin, ag a fyddai i blentyn bach droi at ei dad ar gauol chwareu diniwed, ac edrycli mewn cymnuind(-'b yn myw ci lygaid. ISlid anghofiat y rhawg ei wrando yn pregethu, flynyddoedd hiwer yn ol, ar un o'i hofì byngciau, sef nefoedd ac uft'ern mewn cgwyddorion. Egwyddorion mawrion, yu rhedcg eu cwrs yn mlacn, o'r sefyllfa hon i'r un ddyfodol, ydoedd dcdwyddwch y naill, a thrueni y Ilall-. Dailuniai hwyut gyda manylwch angerddol Dante, a chym- mesuredd mawreddog Milton. Yr oedd ei hyawdledd yn ysgubol y noswaith hono. Ki bu ncn^awr o iwhwman i'm meddwl i, drwy gydol rhai dyddiau ar ol hyny, eithr myfyrio y fath lo ofuadwy y rhaid i hwnw fod, Uc yr oedd Duw wedi hel hoU yBgarthion ei lywodraeth iddo, a'r fath eefyllta ogoneddus Y PARCn. D. SAI7NDERS, D.D. 9 ydoetld hono Ue yr oodd Duw wedi casglu huien eì holl ymerodraeth ynghyd. l)ywed ei edmygwyr wrthyin mai syniadaa y Uyt'r a gyhooddwyd yn ddiwoddar dan yr enw Nntaral Lnw in tlia Sjiiritind Ù'ortd oeddynt, yu cael cu pregcthu, gan Gymro, llyLyddoedd cyu bod y llyt'r hwnw wedi ei ysgrifenu. llawdd genyf gredu hyny : ond ya unig teimlwn eu bod yn gorwedd yn llawer esmwythach, ar fy moddwl i, yn mhregeth Dr. Saunders nag yn ngosodiadau y llyfr galluog hwnw. O'r awr hono aUan ni bu arnaf byth eisiau darllen llenyddiaeth tragwyddol gosp. Aeth dadleuon sydd yn soilicdig, gan mwyaf, ar y syniad o barìaid yn unig, yn ddiystyr yn fy ngolwg. Detfròwyd teimladau nad ant yn anghof byth, a rhoed bod i feddyliau sydd wedi bod yn gymdeithiou oes. Yr oedd yn brefjetJnvr urddasol ; a'r urddas hwnw, nid yn tarddu o fod y pregethwr yn ei honi iddo ei hun ; ac nid ydoedd, ychwaith, yn ei gadw iddo ei hunan, eithr yn ei roddi yn ddiwarafuu, ac mewn math o hunan-anghof ardderchog, yn ngwasauaeth yr Efengyl. Yr ydoedd yn aieithydd diail. "Nid oes eisiau proti hyny i'r rhai a'i clywsant : nid oes modd ei brofi i'r rhai na chlywsant ef. Dywedir am hyawdledd Dr. Chalmers ei fod, fel llauw y mòr, yn dyfod i mown gyda rhuthr anorchfygol, gan lanw pob agen a chilfach, feì nad oedd dim i'w wnoyd oud cymeryd eich boddi gan y cenllif. Mae math arall o hyawdlodd, llawn mor anwrthwynebol, eithr yn dawel—fol y wawr yn cyfodi ar y mynyddoedd. Cyfyd yr haul gyda gwèn, a chymer foddiant o gopiiu y mynyddau bàn, o un i un yna mae yn graddol eniU pantiau, ; y y y naiU ar ol y llall, nes o'r diwedd, y bydd goleuni hyfryd wedi boddi pob man. Eithr y mae y ddau foddi yn dra gwahanol, —un gan y mòr, a'r UaU gau y wawr, —un drwy fynu, a'r UaU drwy onill, —un gyda rhuthr, a'r UaU gyda gwèn. Afraid hysbysu y darUenydd a'i clywodd mai y math diweddaf hwn oedd hyawdledd Dr. Saunders. Dyry y math diweddaf o hyawdlodd fwy o chwareu teg i gelfyddyd, gan gymeryd natur "hefyd i fewn ; tra y rhydd y cyntaf f wy o le i natur a throi celfydd- yd aUan. Yr ydoedd ei areithyddiaoth ef, fodd bynag, yn beriìaith waith natur. Yr oedd ei safiad yn areithyddol ; ac etto yn hoUol naturiol. Nid oes awgrym gan y rhai sydd yn ysgrifenu ei hanes, ar ol ei farw, ddarfod iddo eriotd astudio rheoLau areithyddiaeth yn bennodol. Cafodd yr areithydd, ynddo ef, ei eni ac nid oi wnoyd. Yr oedd ganddo yntau oi ruthriadau ; eithr ymdoniadau hyfryd ooddynt, ac nid rhuthrgyrchoodd cenUif. Dyma'r pryd y dywedai y pothau bythgofiadwy, gwynias, hyny, sydd wedi aros, ac yn debyg o aros yn hir yn nghof y rhai a'i clywsant. Dyogolach ydoedd y pwlpud iddo, yr adegau hynj', na'r gynadledd, gan y cymorai rhywrai fantais anheg ar y pothau a ddywedai mewn cynadleddau drwy eu tynu aUan o'u cysyUtiadau. ' Ond gyda'r Èfengyl yr oedd y dywediadau hyn yn fluriio esgynebau bendigedig. Ergyd ddiwoddaf y darlun fyddont yn gyffrodin ; ac, yn Uaw arlunydd Uai medrus, gaUasent ddyfotha y darlun; ond, gyda'i fedr a'i chwaeth ef, yr oeddyut, yn ddi-feth, yn " ei orphen y peth cryfaf oedd yn bossibl. Cly wais ef yn d} wedyd, Mai y diafol oedd uu o'r intellects cryfaf yn llywodraoth Duw," ues peri i mi deimlo, am tomont, rhyw ias o edmygodd o'r diafol ei hunan. Adroddai un o'i hen wrandawyr wrthym, y dydd o'r blaen, mai un o osodiadau ei bregeth uuwaith ydoedd, '• Fod Duw yn achub y byd mor gyflym ag sydd bossibl." Yr ydym yn ei gofio mewn pregeth ar " Fwynder Duw," pan yu dosgrifio mai rhai tebyg iddo Ei Hunan tynai Duw yn agos atto, yn troi ar y gynuUeidfa, gyda'r gwirionedd yn y ffurf o ofyniad boiddgar, " Ydoch chi'n meddwl," meddai, " mai mintai o scottridrels a fyn Jmw i gwmjjasu Ei orsedd ?" Yr oedd yn Gymreigydd hyfedr, a gallasai ysgrifonu yn wych pe buasai wedi parhau i ysgritenu hyd ddiwedd ei oes. Ond fel Ilawer, cwyuai, yn oi flynyddau diweddaf, oheiwydd anhueddiwydd i ysgrifonu. Ysgrifenodd lawer ar un adeg i newyddiadur a olygid ganddo; ond nid ydyw y math hwnw o ytgrifeiju ond ysgiifenu ar dywod traeth trai, —fe ylch y Uanw dranoeth y cwbl ymaith i ebaigofiant. Yr ydym yn tybitd mai y poth mwyaf arhosol a ysgrif- enwyd ganddo ydyw y pamphlodyn grymus a gyhoeddwyd gan Mr. T. Goe, o Ddiubych, yn ddiweddar, sef, " Deii'rown yn Gyliawu.''' Testyn hwn ydyw Defodaeth yn Eglwys Loegr : ac ystyriwn ef y peth mwyaf nerthol ac argyhoedd- iadol a oyhoeddwyd orioed ar y pwngc yn yr laith Gymraeg. Ond i'ol parablwr gwych, yn h} trach mig fol y.^gn]enydd mtdrus, yr erys efe yn nghofion ei wlad. Mor beisain y parablai nes oin hadgofio o'r gair yn y Salm, " Tywalltwyd gras ar dy wefusau." Yr oodd oi lais a'i barabliad yn ymddangos yn rhan mor hanfodol o'i arddull i'ol nad ymddangosent yn ffiwyt'h Ilafur ac amcan o gwbl. Brawddegai yu nodedig o brydferth a dUlyn ; ond yr oedd hyn, dybiem ni, yn — w: 10 Y PARCH. D. SAUNDERS, D.D. cyfodi o'ì arddull, ac nid yn un ma.th o addurn gosod. Y mae iddo, ysywaeth, lu o efelychwyr yn hyu o beth ; ond efelychwyr yn y peth sydd anefelychadwy ydynt, druain. Yr oedd efe yn brawddegu yn rhwysgfawr a naturiol ; ond y maent hwy fel dynion yn cerdded ar ystudfachau {stilts), —yr ydych yn ofni, bob moment, eu gweled yn cw^^mpo i'r llawr. Dai-fu i lu o ysgrifenwyr Seisnig ddinystrio naturioMeb eu harddull wrth geisio eielychn parailoxes Macaulay : y mae tò o siaradwyr, un ai yn ymwybodol neu anymwybodol iddynt eu huaain, a chysgod brawddegau Dr. Saunders fel yn hofran uwchben rhanau dechreuol y bregeth. hyd nes y gwresogant ac yr anghofiaut bawb a phob peth, — a'r hunan- anghof hwn, wodi'r cyfan, ydyw rhagoriaeth pob ymadrcddwr cyhoeddus. Gallu mawr Ebenezer Morris, meddid, ydoedd gallu i ardderchogi pethau plaen yr Efengyl : nis gwyddom am neb, yn y dyddiau diweddaf hyn, a allai wneyd pethau plaen yr Efengyl yn fwy urddasol na Dr. Saunders. Nis gallwch yu hawdd ddweyd pa fodd yr oodd pethau syml yn myned yn bethau ardderchog o dan ei ddwylaw. Gwisgai hwynt ; ac etto nid yn y wisg yr oedd y peth llefarai hwyut, ac nid yn y llefaru yn unig yr oedd y ddawu ; meddai ar ry gyfaredd ddyeithr, anesboniadwy, fel siaradwr, nes gwisgo y pethau cyffredin y cyffyrddai à hwynt à diwyg urddasol. Dywedir am Dr. Johnson fod ei frithyll- iaid yn llefaru fel morfilod His ìittlefishts talk like wluiles ; ond gallu rhad a chyflredin oi wala ydyw hwn, —gallu i wneyd i bethau bychain siarad yn fawr drwy ormodiaeth. Nid am hwnw yr ydym yn son. Dywedai Dr. Saunders hanesyn digon cyffredin, ac ni cheisiai y pregethwr byth eich denu i feddwl ei fod yn ddim amgen na chyff redin ; oblegid yr oedd ei arddull ef y fwyaf gonest a dihoced yn bod : ond byddai y pethau cyfìredin hyn, pan yn ei law ef , mor urddasol, ac yn gweddu mor dda i osoJ allan bethau yr Efengyl, nes y teÌ2ilech braidd mai i hyny y dygwyd hwynt i fod. Weithiau braich o bennill fyddai wedi ei daro, wrth glywed y brawd a bregethai gydag ef yn ei roi allan, —neu ystori wledig a adroddid wrtho : ond yn ebrwydd y cyflyrddai ef à hwynt, deuent yn newydd yn y fan. Yr ydym yn cofìo, wedi gwrando un o'i bregethau, adrodd iddo hanesyn a dybiem ni yn taro ar un o'r materion oedd ganddo : y tro nesaf y clywsom y bregeth yr oedd yr hanesyn yno, wedi ei ddyosg o bob manylion dibwys, eithr yno yn ei hanfod, wedi ei wau i fewn yn brydforth i fater y bregeth, ac heb ddira o'r cyff redinedd ai nodweddai pan yr adroddasom ef iddo. Meddai rhyw gyffyrddiad swyn à phob peth y tarawai ei law arno ; a meddai galon fawr yn Ilosgi o gariad at eneidiau dynion ac at Grist, fel ag i droi pob peth yn wasanaethgar i'r Efengyl a bregethai gyda'r fath urddas. Mewn gair, dyn byw yn pregethu Crist byw ydoedd. Yr ydoedd yn hregetJiwr publocjaidd ; eithr cadwodd ei hunan, dros ei oes, heb i'r poblogrwydd hwnw droi yn unrhyw niwaid moesol iddo. Un o'r prif elfenau yn ei boblogrwydd, i'r rhai a'i hadwaenent, ydoedd gwybod fod yna ddynoliaeth fawr ardderchog bob amser y tu ol i'r bregeth. Ilawdd i bregethwr poblogaidd, gyda Methodistiaid Calfinaidd Cymru, golli ei bersonoliaeth yn ei bregethu. Pregetha gymaint o fan i fan, fel na bydd o nemawr wahaniaeth pa fath ddyn a fydd mewn unrhyw fan. Y mae gan Cardinal Newman bregeth anghyfl'redin ar " Ddylauwad Personol yn Foddion i Ledaenu y Gwirionedd," sydd yn dangos fod dynion yn cael eu harwain, i raddau helaeth, gan gymeriadau ac nid gan ymresymiadau,—fod bywydau dysgawdwyr yn fwy heintus na'u eyniadau. Dyma un elfen fawr yn nylanwad J)r. Saunders, yn enwedig yn ei ddylanwad ar weinidogion ieuangach nag ef ei hun. Gwyddent na chaent eu bradychu ganddo, na'u siomi ynddo. Cadwodd hyn i fynu drwy ystod holl flynyddoedd ei boblogrwydd. Pwy mor bell oddiwrth bob math o rodres a hunan ag efe ? Vn awyrgjdch afiach, woithiau, eiu cymanfaoodd a'n cyrddau pregethu, cadwodd ei hun mor glir oddiwrth bob math o wagedd a gofal am ei safle. Yn y cyfarfodydd pregethu, ac yn yr odfa ddau o'r gloch, deuai, er yn Ilesg, i wrando gweinidogaeth ei frodyr ieuaingc anenwog, neu cyfodai wrid i wyneb y pregothwr ieuangc wrth ofyn ei ganiattad i abseuoli oi hunan oblegid gwendid. Adroddwyd i ni ystori ddarfod iddo berswadio gwr cymarol ieuangc i gael pregethu am ryw chwarter awr o'i flaen, ac y caffai yntau yr holl amser iddo ei hunan. Ei resymau dros hynj'- ydoedd ei fod ef yn arfer dyfod i'r Ile hwnw yn fynych, tra yr oedd oi gyfaill ieuangc yn berffaith ddyeithr. Felly y bu : gwnaeth ychydig sylwadau, a chiliodd o'r neiUdu yn mhen ychydig fuuudau. Gwyddai y gwr ieuangc y galltisai ymddiried ei hunan iddo ef. Nid ydym yn gallu sicrhau gwiriouedd yr hanes ; ond y mae mawrfrydigrwydd Dr. Saundera mor amlwg ynddo, fel y mae yn dra naturiol iddo i fod yn ddilys. Mor bell oddiwrth bob poth isel-wael ydoedd ! Adlewyrchai hyd yn nod oi gamgymor- Y PAECH. D. SAUNDERS, D.D. 11 iadau anrhydedd arno ; a dangosai ei dramgwyddiadau un mor ddihoced ydoedd. Yr oedd ilynon o dynorwcli yn ei natur ; ond byddai hono ar biydiau yn ym- l'erwi allan yn llifeiriant o eiddigedd sanctaidd, nes cario pob peth o'i flaen. Dywedid fod masnachwr yn Brighton yn cadw darlun o'r pregethwr hynod F. ef i wneyd rhyw- W. Eobertson, mewn ystafell y tu ol i'w siop ; a phan y temtid beth isel, anheilwng, Vhyw rài o dricia\i isel masnach, yr elai yn ebrwydd i'r ystafell i edryoh ar y darlun, ac y deuai yn ol wedi ei nerthu i orchfygu y '" demtasiwn. Wedi gweled ei wyneb ef, syr," ebai, " teimlwn nas gallwn ei wneuthur,— ei fod yn gwbl anmhossibl i mi." D^dai yr adgof am wynebpryd Dr. Saunders roi i'r holl rai a'i hadwaenent, ystyr newydd i anrhydedd, a pheri ei fod yn anhawddach iddynt gyflawui dim fyddo'n isel-wael. Ehàid i ni bellach dyn'u y nodion hyn i derfyn : blodeuglwm a gasglasom ar frys ydynt, i'w rhoi ar fedd un a fawr garem. HoSasem iddynt fod yn fwy pe'rsawrus. Cyn terfynu, fodd bynag, da genym allu ysgrifonu adroddiad o rai o'i brofiadau gògoneddus cyn y cyfnewid mawr. Nid ydynt ond yr hyn a fuasem jm ei ddysgwyl oddiwrtho 'ef.' Ymddangosasant mewn newyddiadur ;* a phriodol, dybiem ni, eu rhoi yma mewn ff arf fwy parhaol. Coeliwn eu bod y syniadau tawel, mwyaf aruchel, a glywyd erioed. " bell Yn ei gystudd diwedJaf ni soniai ond ychydig am farw o gwhl : ac mor ag y gallem ddeaìl, nid ydoedd yn raeddwl nemawr am dano. Syn-syllai yn barhaus i dra- by yr oedd cyfnewidiadau oedd rhyn^ddo gywyddoldeb, —yno yr ydoedd yn w ; ond y à'r byd hwnw braidd yn hollol ddiangc ei sylw. Un nos Sabboth, pan jt oedd nifer o frodyr a chwiorydd wedi ymgynuU i'r ty i gyd-addoli à:^ ef, cododd gwr y llèn, a chawsom gip-drem ar ei brofial crefyddol. ' Diolch yn fawr i chwi am ddod,' meddai; ' ond ni ddaethoch a dim newydd i mi, nid ydych wedi gwneyd dim yma heno nad ydwyf wedi ei wneyd ganwaith fy hun, ac yn parhau i'w wneyd yn gyson. Mae yn dda "genyf eich hysbysu nad ydwyf yn byw yn dlawd. Nid wyf mewn un modd dan ac ofnau yr wyf yn byw mewn awyr glir, ddigymylau hollol, ac draed anmheuon ; uwchlaw iddynt oU, ac yn cymeryd yn ganiattàol mai i'r nefoedd yr ydwyf yn myned ; a gobeithio nad wyf yn camsynied. Yr ydwyf yn rhyw haner cysgu mewn diofalwch perffaith. Bum am wythnosau yn methu cysgu o ran fy nghorlf ; ond yn awr yr ydwyf yn medru cysgu yn rhagorol, — cysgu gormod o bossibl, cysgu o ran fy nghorff a chysgu hefyd o ranfy meddwl, heb ofalu am ddim. Yr ydwyf wedi bod yn pryderu dipyn, ac yn meddwl Ilawer, am dragywyddoldeb, ac am bob gwedd bosibl ar dragywyddoldeb. Nid wyf heb dybied y posibilrwydd i mi fyned trwy gyfnewidiadau lawer yn y byd ddichon fod yn gymaint a marw, nid yn hollol yr un fath o hwnw ; cyfnewidiadau — bosibl, ond eto yn gymaint cyfnewìdiad a marw—mar«f imwaith, dwy waith, tair gwaith, a phedair gwaith, ac, o bosibl, ganwaith : mae tragywyddoldeb yn faith iawn. Dichon y bydd llawer Surf ar fodolaeth yn y byd hwnw, gan y byddwn ynddo yn ddiddiwedd ; ond yr wyf bellach wedi gallu ymgymodi à thragywyddoldeb ar ei hyd, ac a phob iiurf ddichonadwy arno yn lesu Grist. Yr wyf yn meddwl ei mentro hi yn riyht dawel, ofni dim gobeithio nad wyf yn twyllo fy hun.' Nid ydym yn gaìlu heb ; ysgrifenu oud y geiriau, yr oedd rhywbeth yn y Uefariad ohonynt naa gallwn anghofio byth." Yr ydym yn gweled ei fod yn cartrefu, yn awr ei ymddattodiad, gyda'r gwirioneddau y bu yn byw i'w pregethu yn ei fywyd. " Meddwl am bob gwedd bossibl ar dragywyddordeb ; " ac. " ymgymodi à phob ffurf ddichouadwy arno yn lesu Grist," ydynt eiriau sydd yn caulyn dyn yn hir. Ai nid oes wyuob arall i ddarlun mawreddog Esaiah, pan j' darluniai uffern odditanodd yn ym- " " gynhyrfu i gyfarfod mab y wawrddydd wrth ei ddyfodiad. Pa faint mwy y gallem ninau dybio fod y nefoedd oddiuchod yn cynhyrfu i gyfarfod àg un o ivir feibion y wawrddydd, wrth ei ddyfodiad i mewn iddi, a'i hoU dywysogion a'i breninoedd yu cyfodi o'u gorseddfaoedd i'w longyfarch fel eu brawd, fel un a fu 3'n gweithio dan lygaid y lleistr Mawr, fel un a fu yn ffyddlou hyd angeu a hyd y goron hefyd, fel un a wnaoth un buut yn ddeg, ac y rhoddwyd iddo awdurdod ar ddeg dinas. Ni chawsom y cyfleustra o fod yn ei angladd, pan yr oedd niiloedd Cymru yn dilyn ei elor i gladdfa Aberdar. Ond y mae bedd y Parch. D. Saunders, D.D., i ni yn wastad yn Ilygaid yr haul, hyny ydyw, yn llygaid yr haul hwnw sydd yn tywynu bob amser y tu draw i'r bedd, neu, yu hytrach, drwy y bedd— nad ydyw y bedd namyn ffonestr iddo i dywynu drwyddi. CoIIasom glywed ei bregeth fawr ar y geirian, " Am hyny, diddenwch eich gilydd à'r ymadroddion hyn," er ini amryw weithiau ofyn icìdo am dani ; ond clywsom ef yn dweyd ein dygymod à iddo neillduol pethau mor garedig am y bedd nes myned ; yn * Cyfeirio yr ydym at yr ysgrifau rhagorol a gyhoed Iwyd yn Y Goleuad tuag adeg ei farwolaeth. Eled y darllenydd yno, a chaiiì bob manylion. ; o : ; 12 CYSTENYN l'AWE A R EGLWYS. clywsom ef j'n rlwyn bywyd ac anfarwoldeb i dywynu mor gryf arno nes eì gynesu i'w waelod. lluned yuo hyd y wawrddydd. Tarawiadol, uwch ei teddrod, ydyw y geiriau a ddywedir am y Pererin pan y cafodd letty noswaith yn y palas'^Prydferth, "y ty a adeiladwyd gan Arglwydd y bryn, er mwyn àdfywio a dyogelu porerinion :" " A gosodasant y Pekkrin i okwedd mewn GORUWOIIYSTAFELL EANG a'I FFENESTll YN AGOUED TUA OllODIAD YR HAUL : ENW YR YSTAI'ELL OEDD TaNGNEEEDD, LLE YR HUNODD IIYD Y WAWRDDYDD ; YNA EFE A DDEFFRODD AC A GANODD." Caergybi. W. E. Jones (Goleufryn). jni ddylonnai 0\\ I dofnydd simu dwfn oedd syianiud— Ei ddawn of ocdd afon— ' Anf-vriiuff ui jjliulpud : ['nywlad Brudd lcnujrch tir Sciou. Wyla hou ani nufol hud Fe wèl yn awr nefoliou droi Sauuders i Wyndud ! Wedi hael yfcd o hon ! Anwvl un, dan olcuni—dwyfol oedd, Amlynu'r losu o raid— a wiai cf, iui Yu nwyfus oi ouaitl Dallai addys- : Byw rannwr sybtT yniii I'u plith tynnai'r Gwr o'n plaid Ogalon fr\\d, luewii glàn fri. Yn Ei dcgwoh bondigaid. Hygar enaid gwirionedd—i'n g'olwg ! dewisol ft'i-jaid lesu—oedd Saundcrs, A alwai mcwn sjnuledd Ddeffrijddsyndod Cymru. Ac fe yrrai n:yfarodd Mo\ra cotfàd y cennad cu, Dawn'o gylcli ncwidiai'n gwedd. (iwresoy', eiys i'w garu. ALAroN. CYSTENYN FAWR A'E EGLWYS. Efallai y gellid ac y dylid penderfynu y ddadl fawr a berthyn i'n dyddiau ni heb gyfeiriad at yr adeg gyntaf y daeth yr Eglwys Gristionogol i gysylltiad à'r AVhidwriaeth. ]"]to, wrth edrych dros gwrs y drafodaeth hon, gwelwn fod y naiU blaid fel y llall yn naturiol yn cyfeirio eu llygaid at y cyfnewidiad mawr a ddechreuodd yn y bedwaredd ganrif gyda'r gwr y mae ei enw uwchben yr erthygl hon. ISfid òes odid neb o honom, efaUai, heb ei farn a'i deimlad, ac, weithiau hofyd, mae'n debj-g, ei ragfarnau, yn gogwyddo at y naiU ochr nou y llall. Yn yr erthygl hon nid wyf yn bwriadu yngan gair ar bwngc y ddadl ond dymunwn, er anhawdded yr ynìddengys, fyned yn ol yn yspryd myfyriwr i chwilio unwaith yn ychwaneg beth a fu pan ddaeth Cystenyn allan yn A.D. 312 a 313 i amddili'yn y Cristionogion. Ni all neb o honom osgoi y cyfrifoldeb i wneyd cais deg am hanesiaeth seml y tu ol i unrhyw gasgliadau y teimlwn eiu meddwl yn gogwyddo attynt. Mae y cyfnod hwn hefyd wedi cael sylw helaeth ac wedi ci chwilio gyda chrafìder newydd gan wyr nad oos a fynont brin ddim à'r dadleuon y gelwir ein gwlad ni i'w penderfynu yn y dyddiau hyn. Gallwn felly, heb fychanu y dadleuon o gwbl, yn hytrach gydag ymdeimlad difrifol o'u pwysigrwydd, eu gadael am ychydig, gan sefyll yn mhell o swn y frwydr, ac ymofyn beth mewn gwirionedd a gymerodd le pan y daeth y mwyaf galluog o ymerawdwyr Hhufain j^n Gristion. Pan y daeth yn Gristion, meddwn ; ond wedi arfer y fath eiriau yr ydym ar unwaith yn cael ein bod yn cymeryd yn ganiataol beth a wedir yn gryf gan rai* o'r haneswyr uchaf eu saHe. Dywedir yn gryf ganddynt nad oedd Cystenyn, or iddo eistedd yn nghyngorau yr Eglwys gyda'i hesgobion, a chymeryd rhan flaenllaw yn oi threfniadau a'i hathrawiaeth —dywedir nad oedd yn Gristion o gwbl. Os eniUwyd ef i fod felly yn wir- ioneddol, ac nid pagan dan rith Cristion, bu hyny gyntaf, medd y gwyr o uchel gyfrif y cyfeiriwyd attynt, ychydig amser cyn ei farwolaeth. Am bum mlynedd ar hugain o ocs Cystenyn yr oedd ei gyfathrach à'r gretydd newydd, ac à'r eglwys Gristionogol fel cyfundrefn weledig, yn agos iawn ; ond nis gallwn ddeail gwir natur y gyfathrach hon heb ddwyn i gof hefyd lawer o nodweddion eraill yr oes hono a neillduolion y g^\'r mawr ci han. Nid priodol tyddai son am eglici/s wladol, efallai, yr adeg houo ; ond yr oedd mewn cysylltiad agos hyuod à'r ymherodraoth, (jrf/ydd wladol. Crefydd bagan- aidd Phutaiu oedd hono. Cystenyn ei hun oedd ei pheu tel prif offeiriad pagan- * Gellid en'wi Burckhardt a'i ddilynwyr, Langen, Gwatkin ; ond mae eraill yu wabanol, CTSTENYN FAWB, a'r EGLWYS. 13 .ar aidd* hj'd ei ocs. Felly y buasai ei ragflaen-wjT ar yr orsodd ; felly hefyd y dj'gid i'w olynwyr gj'da'r wisg horphor ymherodrol fantell y prif ofìeiriad. Er eu bod j-n Gristionogion, j-styrid pob un gan j^ gyfraith yn ben y grefj^dd wladol gj'da'u duwiau aml ; a chan j' paganiaid mwyaf .iijolcuodig, j-styrid hwy felly hyd amser yr Ymherawdwr ieuangc Gratian (3To — .38.3). Hwn, fel y tystia hanesydd paganaidd, ocdd j' cyntaf i " deimlo fod y eafle j'n un wahardd- edig i Gristion."t Er mwyn gwcled yn cglurach amgylchiadau nodedig y bedwaredd ganrif, ni a arhoswn yn y fan hon i wrando ar ddadl bwysig a fu yu anisor yr ymherawdwr a enwyd ddiwechlaf a'i olynydd. Yr ydys yn euog trwy " " hyn o beidio dechreu j-n j^ dechreu ; er hyny credaf j' gali fod mantais j^ woithiau o adael rheol hono o'r noilldu. Ni a (ìdouwn eto at y dechreu ; ac mac j'n bosibl j^ bj-dd yn fwj' ei ddyddordeb o aros yma ychydig. Nid oedd Gratian ond ieuangc iawn pan y galwj'd ef i Ij'wodraethu j'r ymherodraeth orllewinol. Efe yw jr hawddgaraf a'r mwj-af cj'wir o'r rhai a elwid yn Gristionogion ar ol Cystenj-n : yn ol pob ymddangosiad yr oedd yn j- llangc hwn doimladau ac argj'hoeddiadau dwfn gj'da golwg ar ei grefydd a'i gred. Yr oedd ei ymlyniad wrth yr Eglwys yn gryf—nid oherwydd eifod yn teimlo j' deuai o hynj' fanteision at undeb a north politicaidd, ond am yr ystyriai mai hi oodd trysordy grasaii dwyfol, ac mai ynddi hi yn unig j- cai ef wir awdurdod pob galhi a bronhiniaeth ar y ddaear. Dyma wr ieuangc crefj-ddol, eto grj'mus mown cj'moriad cryf, cymesur, cymedrol. Crj'bwyllwyd am dam eisoos j'u ymwrthod à swj'dd offeiriad neu archotfeiriad crefydd yr ymherodraeth : j-n nechreu ei deyrnasiad j' gwnaeth hyny ; ond cyn liir mae mesurau oang o ddadsofj'dliad j-n dityn j^ weithred hon. IIvd j'n hj-n j'r oodd costau enfawr yr aberthau paganaidd a'r temlau yn cael eu talu gan y Uywodr- aeth, ond o hj'n allan mae yr hoU arian a werid ar hyny i gael eu rhanu rhwng trysorlys yr ymherodraeth a swyddfa j' Uywodraethwr Ìlsol. Tynwyd eu cj'n- haliaeth oddiwrth y gwyryfon a berthynent i'r temlau, ac oddiwrth j'r offeiriaid: gwnaed j' tiroedd a berchenogid gan j' temlau a'r offeiriaid yn oiddo y cj'hoedd. Ddeth yr undeb gweledig riiwng yr hen grefydd baganaidd a'r llywodraoth i ben. Er hyn i gyd cododd mwj' cyffro gydag un weithred arbenig o'r symudiad pwj'sig hwn nag a ddaeth o'r coiledion a deimlid gan yr offeiriaid ac ereiU o garedigion yr hen grefydd. Nid oedd goUed o gwbl yn hono, ond yr oodd j-n bortread cyìiooddus o ddiflaniad crofydd j^ UywodraetÌi dan ddj'lanwad mawr cj-nnyddol j' grefj'dd Gristionogol. Yn senedd-dj' Rhufain j'r oedd aUor a osodasid yno gan Augustus tua phedwar can' miyuedd cj'n yr amsor j'r ydym yn son am dano ; aUor Buddug neu BuddugoHaeth j' ydoedd ; ac o flaen hon y cj'morai senoddwyr eu Uw o flyddlondeb : trwy estyn ou dwylaw atti hi hofyd y talent addoliad beunyddiol i'r duwiau a roddasont i Rufain ei gaUu a'i hymerodraeth dros y byd. Ond un diwrnod gwelent ei Ue yn wa;?; symudasid hi trwy orchymyn y Uys. Mawr ac uchol oedd cwynion y seneddwyr oeddynt eto j'n baganiaid ; a chyda hwy Uefarai teimlad Uidiog y paganiaid yn gyffredinol. Nid ymddengj's fod j' coUedion a gawsent, er dj-fned yr archoU hono, wedi eu cythruddo fel j' sarhad hwn. rendorfynwyd anfon gwyr urddasol a hyawcU i ddadleu eu dadi o flaf'n yr ymherawdwr. Nis geUir j'mdroi yma i adrodd hanes eu hymweUad. Yn haf y flwyddyn 383 Uofruddiwyd Gratian ; a daeth y ddadl hon o newydd o flaen ei olynydd Valentinian. Gwr o ddiwyUiaut goreu yr oes hono oedd dadleuydd seiog y paganiaid : atebwyd ef gan Ambrose. osgob j'r eglwys yn Milan. Gwladwr oedd Ambrose cyn ei etholiad i fod yn fugail Cristionogol : ac y mae barn bwyUog yn nghyd a phenderfyniad sicr di-ildio y Uywodraethwr gwladol i'w gweled j'u amlwg yn ei fy wyd dilynol o ran gair a gweithred. Yn Symmachus mae pag-^niaeth yn gwneyd ei happèl olaf : yn Ambrose Uefara bj'd sydd yn prj'sur gofieidio Cristionogaeth. Ond pa un o'r ddau sydd j-n sefyU dros ryddid cydwybod ? Y duedd ry gyffrodinol yn awr ocdd i lethu y grefj'dd baganaidd trwj' drais, tra j'r oodd j' grefydd Gristionogol yn cerdded j'n mlaen mewn eofndra a hyder mawr i lanw ei Ue. Ond yn y ddadl fawr hon mae paganiaeth yn arfer iaith ei gwir gymeriad treisiol oi hun ; o'r ochr araU, mae Ambrose, amddiffynwr Cristionogaeth, j'n Uofaru j^ rhj'ddid a berthyu yn gynhonid iddi hithau. Mae geiriau cynil jt areithj'dd paganaidd, geiriau wedi eu gwisgo mewn ardduU o goethdor gorphenol, ar y cyutaf yn j'mddangos yn gymedrol, fel pe buasai j'n gofyn am oddefiad ; ond daw ei wir satìe i'r golwg cyn hir. Dyma yw—nid oes gan Gristionogaeth hawl o gwbl, medd ef, i fodoU * rontifex Sla.ximus. t Zo^'mus Jfisloria JS'ova, ix. 36. 14 CYSTENYN FAWK A'r EGLWYS. " yn Eliufain; nid yw yn ihydd i neb ddwya dim i mown yn crbyn arfer y tadau, na newid eu pelbau cysegredig hwy." Nid oedd yn y crefyddaii, pagan- aldd h gtt'bl i rìjddid rrefyddol : a dyma eu llais diwoddaf yn mynegu hyuy. Mae gwawdiaith chwareus lem yn ateb Ambrose. " Yr ydyra ni yn gorfoleddu ychydig eu cythruddo hwy. ])an y tywelltir ein gwaed ; mae goUed yn Buddug- oliaeth "yw y cyfryw bethau genym ni ; camwri ydynt yn eu moddwl hwy. Ni wnaethànt eriòed fwy o ffafr à ni na"r adeg y gorchymynasaut iB mgellu a Uadd y Cristionogion Yr ydym ni wedi cynnyddu trwy gamwri, trwy èisiau, trwy gospau ; heb arian maent hwy yn ddiallu i gadw i fyny eu seremoniau Y mae yn rhydd iddynt i gyfranu at eu tir oddiarnynt, am nad oeddynt yn arfer temlau ; cymerwyd eu yn grefyddol y peth a hawlient ar gyfrif eu crefydd. Paham na ddilynant ein hesiampl ni ? Nid oes gan yr Eglwys ddim eiddo ond ei ffydd. Dyma lle mae ei rhenti a'i chyllid. Cyfoe'th yr Èglwys yw cymhorth y tlodion i yn Nhy Senedd yn Rhufain yr allor hon Gofynant yn awr am osod fyny y ; hyny yw, èi gosod i fyny lle y mae y mwyafrif yn Gristionogion. Mae allorau iddynt yn y temlau : beth yw mynu gosod hon yn y Senedd ond difrio GÌn ffydd ni ? Pan bo pagan yn of'frymu, a raid i Gristion fod yn bresennol ? mewn ryngor cyffredin ai ni chaion gyfar/odaryr ìintir /!"* Gwelwn yma symudiad newydd iawn. Wrth ddyfod yn Gristionogol dysgodd y byd Ehufei'nig deimlad rhyddfrydol nad oedd erioed cyn hyny wedi cael un ddirnad- aeth hono : os nad oedd hwn mor eang ag y mae gyda ni wedi profiad canrif- oedd o dda a drwg, o ffolineb a doethineb, bydd mantais i ni y dyddiau hyn weled ddaed ydoedd er hyny. Er mwyn ceisio am ddirnadaeth o houo, trown yn ol yn awr o araser dadl fawr dadsefydliad a dadwaddoliad paganiaeth, at yr amser y dechreuodd rhyddid Cristionogaeth, ac o ryddid ryw fath o borthynas newydd à'r wladwriaeth sydd cyn pen deugaiu mlynedd wedi marwolaeth Cystenyn yn gweled diwedd yr hen grefydd sefydledig. Ymddengys i mi rywfodd na ddaeth yr eglwys Gristionogol o gwbl yn eglwys y Wladwriaeth yn ystod teyrnasiad maith Cystenyu. Anhawdd y vv dyweyd h wyr- ach;>a bryd y daeth felly, gan ei bod hi ei hun yn myned trwy gyfnod o gyfnew- idiadau mawr, yn tyfu i ffurfia;i newyddion, abod a wnelo ei ffurf arbenig lawer à'i pherthynas à'r gallu gwladol. Èffeithiai y naill ar y ILalI gan gyfnewid eu i gilydd ; er hyny, yn mhen amser yr ydym yn dyfod gyfnod pryd y gwelwn fod yr eglwys Gristionogol mewn gwirionedd yu eglwys wladol—wedi tyfu i hyriy. Yn nechreu 3' flwyddyn 313 terfynwyd eidedigaeth ofnadwy Diocletian gan Cystenyn. Wedi i'r ymherodraeth Rufeinig ymdaflu à'i holl allu, politicaidd a milwraidd, i'r gwaith o lethu a dinystrio y Cristionogion, gwelid yn mhen y deng mlynedd nad oedd wedi llwyddo dim, ac iddi syrthio nid yn unig i gara- wedd, ond hefyd i gamgyraeriad andwyol. Cytunodd Cystenyn à Licinius fel dau ymherawdwr i wneyd cyhoeddiad o rjxldid, gan ei anfon allan o ddinas IMilan i'r holl fyd. Mao Eusebius yr haneeydd wedi cadw copi o hwn yn y Groeg ; a Lactantius, ysgrifenydd Cristionogol arall, wedi croniclo y Lladin gwreiddiol. Ar y cyfan nid oes fawr wahaniaeth rhwng y naill a'r IhxU. Cyttunir gan haneswyr yn gyffredinol fod tystiolaeth o'r fath yraa gan ysgrif- enwyr nad oedd dim cyfathrach rhyngddynt à'u gilydd yn ddil^'s hoUoI : yr oedd y naiU hefyd yn gyfaill mynwesol i'r ymherawdwr yn y dwyrain,t a'r llall yn athraw iV fab yn Gaul. * Etiamne in communi conciliis non erit communis conditio ? t Dylid cofio nad oedd yn yr ymherodracth Eufeinig yr adeg yma un cyngor na senedd i wneyd cyfreithiau. Oddiwrth yr ymherawdwr y deuent oll : gydag ef yn unig yr oedd awdurdod i'w ffurfio neu eu nowid. Pan wneid deddf trwy gyhoeddiad fel yn ]\Iilan, gelwid y cylioeddiad yn cdiclum, o'r hwn y daw y Saesonaeg edict : pan gynwysid hi mewn ateb i lywodraethwyr taleithiau yr enw oedd rescriptnm. Yn Luc ii. dywedir am y cyntaf " fyned gorchymyn allan oddiwrth Augustus Cesar." Da iawn fuasai cael yr oU o'r cdict ond, oherwydd priuder gofod, hon yn Gymraeg ; — rhaid boddloni ar ddyfynu y rhanau pwysicaf o honi : " Yr ydym yn rhoddi i'r Cristionogion ac i bawb ryddid i ddilyn y grefydd a ddewisont, fel y byddo i'r duwdod sydd yn y drigfa nefol estyn tangnefedd a ffafr i ni ac i bawb sydd wedi eu gosod dan ein hawdur- dod Ni waherddir i neb ei ryddid a fyddo wedi rhoddi ei feddwl ar addoliad y Cristionogion neu ar y grefydd hono a farno ef y fwyaf cymwys iddo ei hun Yr ydym wedi rhoddi rhydd a pherffaith hawd i'r Cristionogion i addoli yn ol eu crcfydd ou hunaiu ; ereill hefyd caniatteir yr ua " bawlagored a rhydd i'w crefydd a'u haddoUad hwythau ; YR EGL-WYS YNGHYMRIT. 15 Dilynir hyn gan orcliymyn i ddychwelyd yn rhad i'r Cristionogion y ta addoliad a ddygasid oddiarnynt, yn nghyd a'r eiddo arall a berthynai, nid bersonau unigol, ond i'r eglwysi. Dwy flyriodd yn flaenorol yr ooid Galerius wedi gwneyd cj-hoeddiad lled gfffelyb. Ynddo ef cymhellid hyny gan ofn. Yr oedd yr ymherodraeth wcdi gwneyd ei goreu, trwy draha a thrais a chrevilondeb o bob math, i ladd yr eglwj-s; ond wedi i'w holl aUu fethu, ac i'r arwainwyr orfod teimlo mai— perj-ghis a fyddai attal rhyddid hxwor yn hwy, daeth deddf goddefìad allan mn gwti, grintachlyd, ddaanodus— o dan law y Galorius a enwj'd. Nid oedd jmddi air yn cjxlnabod hawl y Cristionogion i broffesu eu crefydd eu hunain am eu bod yn dewis hyny. O'r ochr arall, j-n Nghyhoeddiad Miìan mae Cystenyn, drosodd a throsodd drachefn, yn mynegu fod pawb yn rhydd i ddilyn y grefydd a ddewisa. Ym- ddengys yr ogwyddor hon i ni yn syml hynod, —mor eglur ei hawdurdod à goleu haul ganol dydd. Ond yr oedd y futh rijddid y l^riid hyny yn beth hollol newiidd ; a gallasai yn hawdd gael ei gamgymeryd. Dyma y tro cyntaf y cafodd yr egwyddor hon o ryddid crefyddol iaith i'w mynegu yn hoU hanes yr ymherodraeth Eufeinig. Wrth eirych hefyd i hanes y dinasoedd Groegaidd gyda'u democratiaeth eang, yr oedd un peth na oddetid ynddynt i unrhyw ddinesydd. Ni chai neb fod yn " ymneillduwr " oddiwrth grefydd ei ddinas. Heblaw ei chyfreithiau arbenig ei hun, yr oedd gan bob dinas ei duwiau ei hun y rhai ni allai vm gwr wrthod eu haddoli a pharhau yn ddinesydd. Nid oes un casgliad o ddeddfau yn cynwys o gwbl ryddid i ddyn fyw yn grefyddol yn ei ffordd ei hun : nid ymddengys ychwaith fod yr athronwyr, meddylwyr yr oes- oedd boreu hyny, yn cydnabod y fath rj'ddid o gwbl. Syniad Ciistionogol ydyw ; ac o weled i'r eglwys Gristionogol ei hun golli golwg ar hwn gan gam- arfer awdurdod, gellid dyweyd ddarfod i'r goleuni oedd ynddi ddyfod yn dywyllwch ; a pha faint oedd y tywyllwch. Bala. HuGH Williàms. YR EGLAVYS YNGHYMRU A'E DEFFROAD CENEDLAETHOL. Mae'r teimlad cenedlaethol sydd yn awr yn torri allan trwy sianelau gwleid- yddol Cymru, a thrwy y wasg a llenyddiaeth Gymreig, yn un o'r tonnau cenedlaethol hynny sy'n ysgubo dros genhedloedd y ddaear ar adegau neiUduol yn hanes eu bywyd ceuedlaethol. Dywedodd un o wladweinwyr bydenwog y gorphenol mai dyledswydd y gwladweinj'dd ydoedd marchogaeth ar frig y dòu geuedlaethol ; a thra yn cael ei gario gan ei rhuthr, etto y dylai ysgogi ei chyfeiriad a nodi allan gwrs ei chorddadiad. Dyma hefyd y berthynas a ddylasai fod rhwng yr Eglwys Ynghymru a'r teimlad cenedlaethol sy'n ym- daenu dros ein gwhxd a'n Ueglwys. Cymerwn 61-olwg ar y tonnau cenedlaethol sydd wedi dylifo dros Gymru yn ystod y ddwy ganrit ddiweddaf. Dyna dòn y diwygiad crefyddol a gychwynodd ei gyrfa o'r tufewn i'r Eglwj's. Yn lle marchogaeth ar ei brig, a chyfarwyddo ei cherddcdiad, ceisiodd arweinwyr yr Eglwys godi gwrthgloddiau ar ei ffordd ac attal ei gyrta, gyda'r canlyniad sy'n hysbys i bob Cymro sy'n gwybod rhyw- beth am haiies y wlad a'i magodd. Tua'r un adeg, cychwynodd tùn deffroad llenyddiaeth Gymreig ar ei gyrfa. Deffrodd y meddwl t Jymreig o'i hirfaith gwsg, a dechreuodd siarad. Cafodd yr Eglwys gyfleusdra bondigedig arall i argraffu ei hun ar genedl y Cymry trwy gj'meryd ei Ile priodol ei hun fel arwemj-dd a noddwr Ilenyddiaeth Gymreig. Ond gwgai pedwar esgob estronol ein gwlad ar y wasg a Ilenj-ddiaeth Gymroig ac o dan eu gwg diffoddodd cauwyll llenyddiaeth ynghynteddau'r Eglwys. Methodd arweinwju- yv Eglwys farchogaeth ar frig tòn deffroad Ilenyddiaeth Gymreig ; ac i'w methiant mae Anghydtìurfiaeth heddj'w'n. ddyledus am y sifle uwchafol a enillodd iddi ei hun Y'nghymru. Anghydt'furfwyr, hj^d jm hyn, gan mwyaf, sydd wedi bod ar y blaen gyda ganrif phob symudiad cenodiaethol o fewn y brosenol ; ac mae Cymru heddj'w'n gofj'n i'r Eglwj's a j'dyw am adael i'r dòu ddiweddaf hon o adfywiad y bj'wyd cenedlaethol gael ei chyfarwyddo a'i rheoleiddio gan YmneiUduwj-r. Paham y rhaid i'r Eglwys chwareu second fiddle Y^'nghymru, j-n fwy na'r Eglwys Babaidd yn Iwercldon ? Beth ydyw y dirgelwch, ynte, sj'dd wedi anghyfaddasu'r Eglwys i fod yn wir arweinydd Cymru ymhrif gyfnodau di- 10 YB EGLWYS YNOHYMKIJ. weddar ci bywyd conedlaotliol, ac wedi achosi iddi golli ei gafael ar bob sytnud- iad cenedlaèthol a adawodd ei ol ar hanes cin gwlai ? Ai tybed fol yna rywbeth greddfol ynghyfansoddiad yr E:,'lwys sy'n anghydnaw.s à chymeriad crefyddol y Cyraro V nea ynte a gaf fi briodoli ei methiant i'w hamddifadrwydd o'r teimlad cenedlaethol sy'n byrlyma i'r wyneb ar d liwedd y beiwaredd ganrif wodi'r o wirionedd yn haeriadau'r ar bymtheg I Ai tybed fod ynà, cwbì, gysgod Dadgj'sylltwvr mài Eglwys estronol ydyw'r Eglwys Yughymra. yu ciol ei bywioca'u gan ysbryd a theirahid Seisnig, a'i phrif arweinwyr, gydag ychydig eithriadau, mor ogàiol eu hymdrech i ymddangos mor Seisnigaidd eu teimlad a'u hosgo ag ydyw'r Japanoaid i efelychu arfeiion Ewropeaid. Mae urddasoliou yr E'^lwys hyd vma wedi ceisio ymladd brwydr yr Eglwys Ynghj-mru yn uiUad ac nis àc arfogàethSaiil y Sais, yn lle yngwisg wylaidd Dafydd y Cymro ; gwu yu iawn pa un a ydynt etto wedi deall nad ydyw'r dillad na'r arfogaeth j^n gweddu iddynt. " Ond beth am yr Anciciit lìritìsh Ohurch a'r esgobion Cymreig Yu"-hynadlèdd Arles?" dychmygaf glywed urddasolion Seisnigaidd ein Ileglwys ynfyattob!! Nid ydynt byth yn blino ar gyfeirio'n ol at hen amseroedd brwdfrydig y gorphenoi, ag sydd mor anhobyg i'r presenol ag ydoedd Grardd Eden i'Eynydd Gilboa, gan anghofio fod pethau wedi cyfuewid erbyn heddyw. " Vna y cyfododd brenhin newydd yn yr Aitft, yr hwn ni adnabuasai mo Joseph." Mae breahiu newydd—teimlad newydd ac estronol—wedi codi yn " Eglwys y Cymry oddiar adeg yr Ancient 'lìritish Chiirch" a'r Esgobion Cymreig'Ynghynadledd Arles—yr hwn ni adnabuasai mo Joseph, y Cymro. Urddasolion yrEglwys oedd y pryd hwnnw yn arweinwyr bywyd cenedlaethol canrifoedd boreuol gydag anwyldeb ar yr Cymru ; ac cdrychai y Cymro yn y eglwys gadoiriol oedd yn ganolbwynt bywyd yr esgobaeth. Ond mae eglwysi cadeiriol Gyraru heddyw, yn hytrach na bod yn fammaethod i'w gwahanol esgobaethau trwy feithrin à chel'nogi canu a phregethu Cymreig, yn fwy tebyg g.yrra i lysfammau oer, dideimlad. Mae'r Cymry druain wedi cael eu allan ohonynt yn bendramwnwgl, a'r Saeson rhwysgfawr wedi d'od i mewn i attafaelu amddifadwyd Cymro unieithog o'r hyn mae yn ei eu meddiannau ; ac felly y y le gyda ni bedair eglwys gadeiriol yn brisio fwyaf , sef ei eglwys gadeiriol. M y Dywysogaeth, yn cael eu hamgylchu, ag eithrio un ohonynt, sef Llandaf, gan boblogaeth drwyadl Gymreig; ond y cyfryw ydyw y berthynas rhwng yr Eglwys à'r teimlad cenedlaetliol fcl nad oes (jiv isanaeth cndeiriol ijn yr iaith Oiimraeg yn cael ei gynhal yn un o'r pedair. Gwir y cynhelir gwasanaeth piwiifol yn yr iaith Gymraeg yn Eglwysi Cadeiriol Bangor a Thy Ddewi ; ond nid gwasanaeth ca leiriol rao hwnnw : na, mae cymaint o wahaniaeth rhwng y ddau ag sydd rhwng gini a swUt ! ! Yn y gwasanaeth plwnfol dim oni uu ei ei yn ei gario ymlaen otfoiriad, fel pelicau yn yr anialwch ar ben hun, sydd ; a dim ond cùr gwirfoddoÌ sydd yn gwasanaothu, ac organydd y còr Seisnig yu chwareu ar yr organ yn cyflawni math o elusenwaith i'r Cymry yn eu heglwysi cadèiriol. Weì, teimlwn yn ddiolchgar hyd yn nod am y briwsion s_y'n syrthio oddiar fwrdd y gwr goludog. Ond yn Esgobaeth Llanelwy— " Gali'lea y Ccnedloedd "—yr Eglw.ys Gymreig Ue ycanoneiddir dyfodiaid o Saeson cyn eu bod wedi dysgu'r fìordd o Wrecsara i Lanelwy, hcb son am ddysgu'r"iaith—tybir fod hyd yn nod y briwsion phvyfol yn ormod gwledd i^r Cyraro unieithog, ac felly nis caniatteir iddo roddi cymaint a'i drwyn o'r tùfewn i'r eglwys gadeirìol, Ehaid codi pabell fechan iddo mewn niangre gyrir un o'r ficeriaid corawl fel uiath o stiwart bach i'w arolygu. gyfagos ; a d'nd trown i gymeryd golwg ar \ gwasanaetìiau Heisnifi a gyiihelir yn eglwysi fe welwch fod" yna rwysg a mawredd ÌDreiniol yn eu nod- cadeiriol Cymru ; ac weddu o'u cymharu à gwasanaethau llwycìaidd ac eiddilaidd yr iaith. Gyraracg. Mae yn brcsènol, ymhob gwasauaeth, y deon, y canon trigianol, yr is-ganoniaid neu'r" ficeriaid corawl, yr organydd, y veryers, a chòr canu taledig. Mae dros fel ] 2,00r»p.—gwaddoliadau Eglwys'dlawd y Cyrary—yn cael eu gwario hyn bob blwyddyn ar wasanaethau Seisnig yn unij ymhedair eglwys gadeiriol y liywys- ogaèth. Ac mae hyn yn groes i reolau y siapterau cadeiriol, fel ag yr ymddengys oddiwrth"dystiolaeth y diweddar Ddeon Edwards o flaen y dirprwy- i mewn i "gyflwr eglwy.si cadeiriol Lloegr a Chymru. wyr a ymchwilicnt j— Dyfynwn ei ciriau ef ei hun allan o'r adroddiad a gj'hoeddwyd yn 188 " Answer I. The duties of the dean are to preach at least 12 times a year, and to be responsible alternatcly with the canon in residcnce for Welsh serraons on !" gwasanacthau saints' days and festivals ! ! Os oos rhyw rinwedd uiewn cadeiriol, onid ydyw rhcswm, cyfiawnder, a chydwybod, yn hawlio fod i'r gwaddoliadau hyn sydd wedi caereu rhoddi i Eglwys y Cymry, gael ca gwario ar wasauaothau Cymraeg gyda'r amcan o ddyrchafu safon gwasanaethau ( , YR EGLWYS YNGnYMRTJ. lY Eglwysig trwy'r holl esgobaeth? Oblegid onid prif ddiben y gyfnndrefn gadeiriol ydyw cyflwyno model o wasanaeth celfydd a dyrchafedig ger bron yr hoU esgobaeth ? ac i fethiant yr eglwysi cadeiriol i gario allan wir amcan eu bodolaeth yr ydym i briodoli y tlodi pregethwrol a cherddorol sy'n peri i Eglwyswyr twymgalon wrido pan feddyhant am y sassiwn a'r gymanfa ganu. Mae canoniaid yr Eglwys Gymreig yn derbyn o,60()p., a'i deoniaid 2,800p. ; ac nis clywir llais yr un ohonynt yn Uefaru yn iaith y bobl o'r tu fewn i'r eglwys gadeiriol o ddechreu blwyddyn hj'd ei diwedd ; ac ni ehenir yr un nodyn yn yr iaith Gymraeg gan gantorion ein heglwysi cadeiriol. Mewn gair, mae urddas- olion a swyddogion ein heglwysi cadeiriol yn derbyn yn flynyddol tua 12,8r2p. allan o waddoliadau yr Eglwys Gymreig ; tra nad ydyw'r Cymro unieithog yn cael y fraint o glywed yr un ohonynt yu llefaru yn iaith ei fam yn yr hen fam- eglw}'8. Y mae'r Cymro wedi cael ei ddifreintio o'r hyn y mae yn ei brisio fwyaf sef ei eglwysi cadeiriol. Os ydym am brofì rhagoriaethau y rhosyn, nid ydym yn myn'd i faes anghyspell ac yn tynnu un o'r rhosynau eiddil sy'n dygwydd bod yn tyfu ar ochr y cloddiau lle nad ydynt yn cael nemawr wrtaith na dyfnder daear ; ond yr ydym yn myn'd i ardd y Plas ac yn tynnu y rhosyn prydferthaf a wel ein llygaid. Felly ninnau, pan yn ceisio dangos i'r Ym- neillduwyr ragoriaethau gwasanaeth Eglwysig, nid ydym yn myn'd i'r plwyfydd gwledig ac anghysbell, lle nad oes dim ond tlodi a symlrwydd yn gadeiriol gardd yr Eglwys nodweddu y gwasanaethau ; ond i"r eglwys — Gymreig—Ue y disgwyhem gael yr engraitf t oreu, berffeithiaf, a mwyaf aruchel o'r hyn a ddylasai gwasanaeth Eglwysig fod. Ond nid ydynt yn " cuìtivatì'o'r sjjechnens" ynol! Maent wedi eu chwynu allan er ya mwy na chant a haner o flynyddoedd. P'le mae'r " Ancient Britiah Church?" buaawn yn caru gwybod? Y gwir yw, mae wedi marw er ys llawer dydd, ac wedi ei chladdu yn barchus yn eglwysi cadeiriol Cymru ; a'r ysgrif ar ei chareg fedd ydyw yr aduod ganlynol ailan o Galendar y Parchedig Morgan Jones:— "AU the cathedral services are in English " {Diocesan Galendar, tudalen 67). Eithr dywedir wrthym ar awdurdod uchel fod yn rhaid ei bod yn Eglwys wrrioneddol genedlaethol, oherwydd fod y gwahanol Eglwysi yn cael eu henwi ar ol hen saint Cymru. Felly'n siwr, ond " ys dj'wed Shakespeare, What's in a name I that which we call a rose, by any other name would smell as sweet." Mae urddasolion yr Eglwys à dwylaw Esau ganddynt, mae'n wir ; ond Uais Jacob sy'n dod aUan o'u genau : ac maent wedi ymbriodi à'r teimlad a'r arferion Seisnig i'r fath raddau fel ag y mae Cymru wedi mynd i edrych arnynt hwy a'u heglwys fel estroniaid. Mae ein hurddas- olion, wrth beidio bod yn Gymry, a methu bod yn Saeson, wedi Uwyddo i ddod yn neh, Mae arnom ni eisiau pmo ein heglwysi cadeiriol. Rhaid i ni fynd fel Eliseus gynt at y ffynonhell, a thaflu i mewn yr halen, os ydym am fel bureiddio'r dyfroedd sydd i ffrwythloni'r glenydd ; oblegid y dywed PUny —"Megys mewn cp-ff djmol, felly hefyd mewu gwladwriaethau, nid oes glefyd " gwaeth na'r un sy'n dechreu yn y pen — Ut in corporibus, sic in imperiis, gravissimus est morhus gui a cajjite diffunditur). Ac felly i'r Cymro, fel ag y dywed y diweddar Ddeon Bangor, mae'r ddinas gadeiriol yn ymddangos yn fath o amddiffynfa gadarn yn llawn estroniaid sy'n dirmygu pobpeth Cymreig oddi- gerth gwaddoliadau Cymreig; a'r eglwys gadeiriol ei hun yn fath o dy ià cyssegredig, lle y rhewii- calonau Cymreig wrth weled ein hurddasoUon " yn gweddio'n gyhoedd yn yr Eglwys ac yn gweinyddu'r sacramentau mewn tafod- " iaith na bo'r bobl yu ei deall I Nid yw sefylUa pethau yn ein heglwysi cadeiriol heddyw yn ddim Uai na dirmyg i ni fel cenedl; ac nid oes bobl o dan haul y ffurfafen, ag eithrio'r Cymry, a dcUoddefai mor ddistaw anghyfiawnder mor drahaus. Cymaint yn wir ydoedd yr argraff a wnaeth yr anghyfiawnder hwn ar feddwl y diweddar Syr GUbert Scott, er mai Sais ydoedd, fel ag y tybiodd yn anghenrheidiol i ysgrifenu : — y geiriau canlynol yn ei adroddiad ar Eglwys Gadeiriol Ty Ddewi " God forbid that in the Church of the Patron Saint of Wales the Welsh should be neglected. Though an EngUshman, I am ready to cry heartily, ' Wales for the Welshl' and to add, ' The Church of Wales for the Welsh;' and, a fortiori, the Cathedral of St. David's for the Welsh."—"Na atto Duw i'r Cymry gael eu hesgeuluso yn Eglwys Nawdd-sant Cymru. Er mai Sais ydwyf, er hyny parod ' ' ' wyf i waeddi o galon, Cymru i'r Cj-mry I ac i ychwanegu, Eglwys y Cymry i'r I" i'r Cymry; ' ac felly pa faint mwy Eglwys Gadeiriol Ty Ddewi Cymry ! yr Mae Syr Gilbert Scott, yn y geiriau yma, wedi symio i fynu y symmudiad ydwyf yn awr yn ymdrechu ei osod ger brou darllenwyr Y Geninen. Nid yw y symudiad hwu amgen na ffrwyth anocheladwy y poUei a gychwjnwyd yu 1870, B — 18 Y l'AKCn. JOHN XnOMAS, D.t). pan y dyrchafwyd y diweddar Esgob Hughes, Llanelwy, i'r faingc esgobol na bu'r un Oymro yn eistedd arni am gant a haner o flynyddoedd, fel ag y gellid yn briodol ddywej'd, " A'i le nid edwyn ddim o hono ef mwy." Trwy y penod- iad hwn llwj-ddwyd i genedlaetholi'r i o leiaf Esgobaeth Gymreig, ryw raddau ; ac ni ddylai un Cymro gwladgarol, pa un ai o'r tu fewn neù ynte o'r tu allan i'r Eglwys, ymorphw^s nes y byddom wedi cario allan y polisi hwn i'w derfyn eithaf, ac wedi Uwyddo i genedlaetholi nid yn unig y faingc esgobol ond ein heglwysi cadeiriol hefyd. Un o brif ddiffygion Eglwys y Cymry yn yr oes hon ydyw galluoedd cyfaddasol [powers of aduptation). Mae Eglwys Ehufain yn medru cyfaddasu ei hun i gyfarfod cenedlaetholdeb y gwahanol genedloedd a gydnabyddant ei huwchafiaeth ; ac y mae yn ddigon call a chyfrwys i gadw y gwahanol symud- iadau cenedlaethol o'r tu fewn i'w chymundeb. Ac felly, i'r Gwyddel, i'r Spaenwr, ac i'r Ffrancwr, y mae Eglwys Ehufain yn eglwys ei genedl; oherwydd ei bod wedi Uwyddo i wneyd ei hun yn un à bywyd ac enaid ei genedl, ac wedi cadw y teimlad cenedlaethol o'r tufewn i'w chymundeb. Dyma beth 8y.id arnom eisiau i'r Eglwys Brydeinig wneud Ynghymru. Nid oes arnom eisiau torri y cyssylltiad sydd rhyngom à'r Eglwys yn Lloegr trwy ddwyn i mewn fath o ymreolaeth Eglwysig. Eithr, i'r gwrthwyneb, ym- ffrcstiwn yn y cyfryw gyssylltiad catholig. Ond mae arnom eisiau i'r Eglwys Brydeinig wneud ei hun yn un à bywyd a dyheadau mwyaf pur ac aruchel cenedl_ y Cymry : mae arnom eisiau iddi fod i'r Cymry yr hyn ydyw Eglwya Ehufain i'r Gwyddel, i'r Spaenwr, ac i'r Ffrancwr yn cghvys ei genedl, ac yn fagwrfa y teimladau cenedlaothol sy'n bresenol yn ysprydoli cymdeithasau Dafj'dd ap Gwilym a'r Cymrodorion, ac yn bywiocàu Cymru Fydd ac arwein- wyr gwleidyddol y Dywysogaeth. Nia gallwn roddi gwell attebiad i'r cyhuddiad estron na thrwy ddangos yn ymarferol fod urddasolion yr Eglwys Brydeinig yn fyw o'r tàn a'r teimlad Cymreig—eu bod hwy a'u bysedd yn gwasgu'n dynn ar wythienau'r genedl, yn gwylied pob curiad o'i chalon, jn cael eu hysprydoli gan ei dyheadau mwyaf pur ac aruchel, ac yn cael eu cario'n mlaen gan ymchwydd y tonnau cenedl- aethol sy'n ysgubo dros ein gwlad. Bydded i ni ddangos i'n cydwladwyr fod yna gyssylltiad agos ac anwahanadwy rhwng yr Eglwys a'r teimlad cenedl- aethol Cymreig— ein bod yn deall anghenion ein gwlad, a'n bod yn awyddus i dreulio ac i ymdreulio yngwasanaeth ein gwlad ; ac, yn benaf oll, fod yn bossibl i GjTnro o Eglwyswr gyrhaedd pinacl enwogrwydd a diwylliant meddyliol heb gael ei Seisnigeiddio i'r fath raddau fel ag i golli pob cydymdeimlad à'i wlad, ei iaith, a'i Eglwys. Ehaid symud ymaith y cornwyd llinorog sy'n sychu i fynu fiynonhellau bywyd a defnyddiokìeb yr Eglwys Brydeinig tel Eglwys Genedl- aethol y Oymry ; oblegid pa bryd bynag, a pha le bynag, y caed fod yr Eglwys Gatholig wedi dibrisio a dirmygu y teimlad cenedlaethol, gorfu iddi dabi'n ddrud am ei fìolineb trwy fioriietio serchiadau'r praidd y mynai eu bugeilio. Eglwys Fair Santes, Bangor. T. Edwin Jones. Y PAECHEDIG JOHN THOMA'S, D.D. Yn fy ysgrif flaenorol dilynwyd hanes Dr. Thomas o'i febyd yn Nghaergybi hyd ddiwedd tymor ei arosiad yn Glyn-Nedd. Fel y gwelir, gadawyd iddo ef ddweyd ei hanes ei hun, mewn llawer amgylchiad, am y tybid nad oedd modd gwneuthur yn well. Diangodd yr ysgrif heb fod ynddi nemawr o wallau argraffyddol o bwys: ond canfyddir un ynghwr isaf tudal. 165, y dylid ei gywiro cyu myned yn mhellach. Yn lle, "Bji' fu tymor ei arosiad yma, yr un modd ag yn Marton," darllener, " Byr fu tymor ei arosiad yma, yr un modd ag y digwydd- odd wedi hyny yn Ffrwdyfal." Mae ein ffordd yn rhydd, bellach, i fyned rhagom gyda hanes EI SYMTJDIAD I LIVERPOOL. Pan y byddo gan Ben yr Eglwys waith neillduol i'w gyflawni drosto mewn rhyw le, ond odid na chyfyd ef rywun o ddoniau neillduol i'r amcan, gan agoryd iddo ffordd, a hwylio ei gerddediad yn esmwyth tua'r lle. Yr liwn sydd yn dal y ser yn ei ddoheulaw, a gyfrana iddynt eu goleuni ac a benoda iddynt eu cylchoedd. Yr oedd yr eglwys a ymgyfarfyddai yu y Tabernacl, Great Cross- — Y rARcn. jonN TnoMAS, d.d. 19 hall Street, Livcrpool, yn awr mewn angon gwoinidog o ddoniau uwclii-addol, jn gj'maint a bod y Parchedig WiUiam Rees wodi ei gadael, i gymeryd gofal yr eglwys a ymgynullai yn Salem, Brownlow IIill. Gyda phryder mawr, gan hyny, yr edrychai hi o amgylch y pryd hwn am olynydd teinlwng iddo ; ac fel y gwyddis yn dda, ni chafodd edrych felly yn ofer. Lluosog yn wir oedd y ser o'r maintioii mwyaf a addurnent if urfafen yr enwad Annibynol yn Nghjanru yn awr; ac yn mhlith " ser y boreu," os caf ddweyd fellj', yr oedd un o ddysgleir- deb nodedig, a honno oedd seren Glyn-Nedd. Aml oedd nifer yr eglwysi drwy'r De a'r Gogledd a daflent olwg eiddigus a deisyfgar yn y cyfeiriad hwnw, gan cael ei ddywedodig yn chwenych rhodio yn Uewyrch ; ond yr eglwys Liverpool oedd i gael meddiauu y fraint. liywbryd tua diwedd y flwyddyn 18.53 y bu i " " eglwys y Tabernacl anfon iddo alwad i ddyfod drosodd, ac ymsofydlu yn eu plith. Wrth ei hateb yn gadarnhaol nid oedd heb ymdeimlo à phwysigrwydd y sefyllfa, a maint y cyfrifoldeb ychwanegol a lyddai bellach yn gorphwys arno. Gwyddai y byddai yn rhaid iddo ddal ei gymharu yn fynych à chyn-weinidogion athrylithfawr y lle. " Beth a wnai y dyn a ddeuai ar ol y brenin ?" meddai y Pregethwr. Wrth ddyfod i'r Tabernacl, deuai Dr. Thomas, nid ar ol brenin, ond ar ol gwyr a ystyrid yn frenhinoedd yn mhlith eu brodyr, megj^s Breese (wedi hyny o Gaerfyrddin), Williams o'r Wern, ac yntau, y bythglodfawr Gwilym liiraethog. Ond teimlai mai ewyllj'S y Nef oedd iddo fyned. Ni ddychrynai yn yr olwg ar fawredd y gwaith a ddisgwylid oddiwrtho. Ei galon ydoedd ddisigl, j'n ymddiried yn Nuw. Er nad oedd ond cymharol ieuanc, dim ond 33 mlwydd,—yr oedd wedi cael deuddeng mlynedd o brofìad yn y weinidogaeth, ac wedi ymddyrchafu, er ys talm, i safle anrhydeddus j^n mhUth y rhai enwocaf o bregethwyr cyfarfodydd a chymanfaoedd yr enwad yn Nghymru. Deuai i Liverpool, gan hyny, yn ddjm llawn, —llawn o nerth corfforol ac o yni meddyliol, a llawn hefj^d o bob gallu a chymhwj'sder moesol tuag at gyflawni ei weinidogaeth yn y ddinas fawr, aml ei chyfoeth, ei thrigolion, a'i phechodau. Ei wybodaeth ydoedd eang yn barod; ei sel dros ogoniant Duw yn fawr, a'i awyddfryd i lesoli ac achub eneidiau yn angerddol. Pe buasai wedi bod mewn univeì-sìti/, fel ag i allu cyfitithu Komer, deall ahjehni, a phenderfj^nu cwestiynau bwys ynghylch pwyntiau yr Hebraeg, prin y buaaai mor gymwys, efallai, at y gwaith mawr yr oedd ef i fyned drwyddo yn y cylch newydd" a phwysig hwn o ddefnyddioldeb. Gan adael Gljm-Nedd, cyrhaeddodd Liverpool, fel ag i allu dechreu ar ei weinidogaeth j'n y Tabernacl y Sul cyntaf yn Mawrth, 1854. Yr oedd traddod- iadau hyfryd, fel yr awgrymwyd, j'nglyn à'r Ile. Hen gapel godidog oedd y Tabernacl hwnw. Yr oedd yn hardd, ac eang, a chyfleus oddi mewn,—er nad yw j'n rhyw addurnol iawn yr olwg arno oddiallan. Oherwydd yr ymfudiaeth 1 gyrion eraill o'r dref, nid oedd j' gynulleidfa agos mor fawr j' pryd hwn ag y gwelsid hi rai bljmj'ddau yn ol. Er hyny, yr oedd gwedd lewyrchus ar yr achos, a'r eglwys j'n rhifo oddeutu 230 o aelodau. Hyd j-n hyn yr oedd ychydig gan- oedd o ddyled yn aros ar y capel ; ond buan iawn y bu i'r gynulleidfa, dan arweiniad ei gweinidog dewr, glirio ymaith yr oll, am fod ganddynt galon i weithio. Yr oedd Ilaw yr Arglwydd yn amlwg gyda hwynt ; oblegid yn fuan ar ol hyn mwynhawyd yno dymor o ADFYWIAD MAWR AR GRErYDD. Yr oedd eglwys y Tabernacl wedi cael ei breintio àg adfj'Tviadau grymus amryw droion cyn hyn a fod adfjTviadol ar led ; chan ysbryd y pryd hwnw yn America, ac, yn Neheubarth Cymru, yn nes atynt, hwy ddisgwylient yn awyddus am ymweliad cyffelyb eto yn Liverpool. Yn llawn o ysbrj'd y gwaith, traddododd Dr. Thomas bregeth ragorol ar " Adfywiad Crefyddol," seiliedig ar Salm cii. 13, 14, " Ti a gyfodi ao a drugarhei wi'th Sion," &c. Amcanai at gj'tlroi meddyliau puraidd pobl ei ofal i ddisgwyl pethau mawr, ac i ddyblu eu diwyd- rwydd mewn Ilafur tuagat eu cael. Ystyrid ei bod mor dda, ac mor amserol, fel j'r anogwyd ef i'w chyhoeddi di'wy y wasg. Mae yr ail argraffiad o honi, gydag atodiad yn cynwj's hanes yr adfj^àad mewn gwahanol leoedd, yn awr o'm bìaen ar y ford. swyddfa Rees a Williams, Llanelli, y deilUai, yn y flwyddyn 1859. Y mae yn adeilwaith ardderchog, ac yn gorphwys ar ddau osodiad neiil- duol; sef, Fod adeyuu o yiaweliuduu unghyffredinol o eiddo yr Arfjiwydd a'i achos i'w disgwyl ; ac fod arwyddion, neillduol yn (janfyddadwy jxin y mae yr ynaveì- iadau anghyffredinol hyìi yn, neu ar, gyrneryd lle, Mae y gweithiad allan yn bob peth a allesid ddisgwyl oddiwrth ddawn, gwybodaeth, ac angerddolrwydd y pregethwr. Ofuai yn fawr i'r dyddiau hyny o janwared bendigedig i oglwysi eraill fyned heibio heb iddynt hwy yno gael tywalltiad helaeth o ddylanwadau . 20 y PAHCH. JOHN THOMAS, D.D. Ysbryd y gras. Djbena dnvy ddweyd— " Os à y cymylau heibio heb wlawio arnom, bydd ein cyflwr yn fwy anobeithiol nag erioed, —bydd dychweliad hen wrandawyr ein cynuUeidfaoedd wedi hyny bron yn anmhosibl. ! na wesgid ni oll i deimlad prj'derus am i Dduw gyfodi a thrugarhau wrth Seion." Gan y " clywid megys trwst yn mrig y morwydd," yr oedd yn adeg i ymegnio; ac ni wnaed felly yn ofer yn Liverpool, mwy nag mewn manau eraill, oblegid yn ystod y flwyddyn 1859 wele dòn o ddylanwad nefol j-n ymdaflu dros gynulleidfaoedd Cymreig y dref , a'r eglwysi yn llawenhau oherwydd amlder y dychweledigion yn mhob cyi'eiriad. Blwyddyn hapus nodedig i I)r. Thomas ydoedd hon, nid yn unig ar gyfrif y diwygiad, ond hefyd am mai hon oedd y fiwyddyn y dechreuai ei hoff gyfaiU, y Parch. Noah Stephens, ar ei weinidogaeth yn Bedford-street, fel olynydd i'r Parch. T. Pierce, yr hwn a fuasai farw ryw ddwy neu daii- blynedd cyn hyny. Parhaodd y diwygiad i fyned rhagddo gyda nerth yn ystod y flwyddyn ddilynol hefyd, fel y cynyddodd yr eglwys yn y Tabernacl, nes rhifo o honi uwchlaw 400 o aelodau. Un o fìrwythau peraidd yr adfywiad dan sylw oedd cychwyniad yr achos crefyddol yn Grreat Mersey-street. Fel " llawen fam l)lant," boddlonai oglwys yTabemacÌ yn awr golli rhyw 60 o honynt, er rhoi i'r eglwys ieuanc yn y lle hwhw gadernid priodol yn ei dechreuad. Nis gallai Dr. Thomas sylwi ar hyn oll oddieithr gyda theimladau annhraethadwy o lawenydd. EI YMDRECH YN MKLAID Y MUDIAD DAU-CAN-MLWYDDOL. Ar ddynesiad y flwyddyn 1^62 yr oedd cryn ymholi a dadleu yn mhlith lluaws o oreugwyr yr enwad Annibynolyn Nghymi-u, fel mewn lleoedd eraill, pa fodd oreu i anrhydeddu coff adwriaeth y JJdwy FìI. Anyhydffarfwyr a fwriwyd allan o'r Eglwys Setydledig gan Ddeddf XJnffurfiaeth yn y flwyddyn 1662. Teimlai rhai yn gryf iawn dros adeiladu un colegdy mawr, yn yr hwn y gellid corfiori holl sefydliadau athrofaol yr enwad drwy Grymru oU. Ond buan y gwelwyd fod rhwystrau anorfod ar fl'ordd cyflawni y fath amcan à hwuw. Er hyny, glynwyd wrth y penderfyniad o gael Coleg a fyddai yn anrhydedd i'r enwad, ac yn deilwng liefyd o goffadwriaeth y Ddwy i'il. Wedi hir ystyriaeth, pen- derfynw}'d mai yn Aberhonddu yr oedd y coìeg coffadwriaethol i fod. Sicrha- wyd pedair erw o dir mewn Uanerch hyfryd gerllaw y dref; a meddylid am ddechreu adeiladu mor fuan ag y deuai swm digonol o arian i law. Mor bwysig oedd y symudiad hwn yn ngolwg Dr. Thomas, fel y teimlai ynddo y dyddordeb mwyaf, ac y gweithiodd o'i blaid gydag egni cawr. Mewn cysylltiad àg ysgrif- enydd arall perthynol i'r mudiad, sef y diweddar Barch. J. Davies, Caerdydd, ymrwymodd Dr. Thomas i gasglu Taib Mil o Bunau tuagat ddwyn i ben yr anturiaeth, yr hyn hefyd a wnaethant wedi y fath lafur caled ag a hawliai iddynt anrhydedd oesol. Gweithiai eraill hefyd yn egniol ; oblegid yr oedd y colègdy newydd i gostio Un Fil ar Ddeg o Bunau. Ni orphwyswyd nes cael yr oll i law y trysorydd. Gan y credid mai felly y byddai, gosodwyd y gareg sylfaen i lawr gan Samuel Morley, Ysw., Mehefin 13eg, 1867; ac yn mhen ychydig gyda dwy flynedd, yr oedd y Colegdy mawr Cofl'adwriaethol ar ben, a'r Wyl Agoriadol wedi ei chadw gyda theimladau o ddiolchgarwch a llawenydd o'r fath wresocaf TAITH GYNTAP DR. THOMAS I AMERICA. Cymerodd y daith hon le pan oedd y symudiad ag sy newydd fod dan ein sylw megys ar y canol, sef, yn y flwyddyn 1865. Efe a groesai y Werydd, y tro hwn, ar gais nifer o eglwysi a gweinidogion i'r dj'ben o'u cynrychioli yn y gynadledd fawr " genedlaetiiol " oedd i gyfarfod yn Boston, yn mis Mehefin, 1865, er gwneud yn hysbysi'r byd beth oedd barn Cynulleidfaolwyr America ynghylch eynciau yr athrawiaeth sydd yn ol duwioldeb. Teithiai tuag yno yn ngiiwmui . R. Jones, Ysw., Llanfyllin, ynghyda'r "Gohebydd," o hyfryd a pheraidd goffadwriaeth. Pe chwiliasai Gymru à llusernau, ni allasai daro ar gymdeithion mwy difyrlawn neu gydnaws à'i deimladau. Cawn gan Dr. Thomas ei hun, yn ei Anerchiad o'r Gadair yn nghyfaiiodydd yr Undeb CynuUeidfaol Cymreig, a gynhelid yn Llandeilo, yn mis Awst, 1878, gryn lawer o hanes y gynadledd bwysig hono. " Daeth yn nghyd," eb efe, " fwy na 500 o weinidogion a chenadau, wedi eu hanfon yno gan fwy na 3,000 o eglwysi CynuIIeidfaol yn wasgaredig drwy y Cyfandir mawr, o lanau y Werydd hyd lanau y Mor Tawelog. Cefais yr anrhydedd o fod yn bresenol yn y gynadledd bwysig hono, ac felly fod yn llygad dyst ac yn glust dyst o'r holi weithrediadau, gyda dau o'm cyfeillion mwyat mynwesol—Mr. C. li. Joues, a'r Gohebydd." Nis gallai Dr. Thomas fyned rhagddo yn mhellach, heb wueud cyfeiriad toddedig at farwolaeth yr olaf, yn gymaiut ag mai dyua y tro cyutaf i'r Undeb gyfarfod hebddo. " Ni bu neb y Y PARCH. JOHN THOMAS, D.D. 21 erioed," meddai, "yn f wj' teyrngarol i'w enwad, na nob yn fwy aiddgar dros anrhydodd hoU sefydliadau ei wlad. Gwnaed bwlch yn ei farwolaoth na chyfenir ; ac yn y cylchoedd neiUduol a hmwai nid wyf yn disgwyl gweled ail i'r Gohebydd. Gorphwysed ei weddiUion cysegrodig mewn heddwch, ac nac ymyred neb à'i esgyrn ef." Ond gan mai pwnc yr Anerchiad oedd " Dawin- yddiaeth yr Enwad," daw yn ol at weithrediadau Cynadledd Boston yn ddioedi, gan nodi aUan y rhesymau a barai iddyut dybied fod yn angenrheidiol gwueud ardystiad newydd fel hyn o'u crediniaeth o wirioneddau hanfodol yr Efengyl, megys y'u derbj^niasant o law eu tadau. Yn un peth, yr oedd Sosiniaid Xew England yu galw eu hunain yn Gynulleidfaolwyr : a pheth arall mwy pwysig, yr oeddynt ya bwriadu wynebu ar barthau newydd o'r wlad, Ile yr oeddynt hwy a'u hegwyddorion braidd yn gwbl ddyeithr; a thybient, o ganlyniad, mai doeth oedd iddynt wueud datganiad fel hyn o'r pethau a gredir yn ddiamheu yn mhlith CynuUeidfaolwyr uniawngred ynghylch Dwyfoldeb y Gwaredwr. Diau y temlir fod y dernyn canlynol o hanes yn rhy werthfawr i'w adael allan genyf :— " Dranoeth yr oedd yr holl gynghor yn myned i lawr i Plymouth, i weled y PlymoHih Eock, ac i weled ' ty eu santeiddrwydd a'u heddwch, lle y molianai eu tadau eu Daw,' ac i rodio yn mysg bedJau y fiutai gyntaf o'r Pereriudadau. Wedi cyrhaedd y lle a sangu ar Graig Plymouth, aethom i'r fynwent—Macpelah New England; ac ar haner dydd, ddydd lau, Mehefin 22ain, 1865, -wedi i'r Uywydd alw y cyfarfod i drefn, esgynodd y Parch. Mr. Quint i ben careg fedd un o'r tadau, ac, yn nghanol y dystawrwydd a'r difrifoldeb mwyaf, darUenodd yn bwyllog ac hyglyw y dadganiad y cytunwyd arno y dydd o'r blaen, a'r hwn a : — fiaenorid a'r geiriau canlynol ' Yn sefyll yn ymyl y graig Ue y gosododd y Pererindadau eu traed gyntaf ar y traethau hyn, ac yn mysg beddau y cenedl- aethau cyntaf o houynt, yr ydym ni, henuriaid a chenadau eglwysi CyuuIIeidfaoI America, yn cyfarfod mewn Cynghor Cenedlaethol ; ac fel hwythau, heb gyd- nabod unrhyw reol i'n ffydd ond Gair Duw, yr ydym yn awr yn ad-ddadgan ein hymlyniad wrth drefn a iìydd yr eglwysi apostoiaidd a chyntefìg, fel y deiid hwy gan ein tadau, ac fel y corfforwyd hwy, o rau sylwedd, yn nghyffesiadau a dad- ganiadau cynadleddau 1648 a 1 22 ESAIAH. yn fynych, y nos fel y dydd. Bydd ei gyfeillion yn rhyfeddu yn Nghymru pan y deallant ei fod yn teithio o saith gant i fìl o filidiroedd rhwng pob Sabbath y bu yn ein plith. Dysgwylir iddo roddi hanes rcanwl a helaeth o'i daith wedi dychwelyd iV wlad. Anhawdd oedd ymadael o Delaware. Diin ond tewi, — ysgwyd llaw, a throi y cefn. Daethum adref at fy nheuhi, gan weddio am ei ddiogelwch ar hyd yr holl ffordd. Os byddaf byw hyd yr haf nesaf, dysgwyliaf ryw ddau frawd eraill o Gyinru i ymweled à'n gwLad. Y mae yma filoedd o Òymry haelionus galon a ddichou, ac a ivna, claìit traul eu taith ; ond cofier fod yma ddynion a wyddant y gwalianiaeth rhwng gwenith ac us, ac wedi profi fod rhagor rhwng seren a seren mewn gogoniant." Bryn Marl. D. Griffith. Mawr me^ra cj-nghor, blaenor ei blaid, —y bu, Am wir a llwyr ymwared—i grefydd Ac i'w bobl jTi llygaid, O grafanc caethiwed, A llaw a gododd o'r llaid Ymladdai, er trwnn ludded I rinwedd lawer enaid. Rhwjanau gras oedd grym ei gred. Ei araf bwj'sleisiol eiriau, —urddol, Gwas eofn fu rhawg is awyr,-—durol, Gerddent i galouau; O doriad y merthyr Wych wr ; a'i fr\-d ar iachliu Un abl oedd ef a phybjrr, Annedwydd bla eneidiau. Aethai tr\\y waith tri o yfyc. Ymroddol fu ef am ryddid—pawb caeth, Yn ei lawn fri, i làn froydd—glwysnef, Rhag pob cam ac erlid Uwch glesni'r wj'brenydd, ; O gallai torai eu tid ; Aeth, hoff wr, yn nerth ei ffj'dd, Bu'n gj'faill meibion gofid. Eryr cryf, arwr crefydd. Charles Davies. ESAIAH. fPryddest Gadeiriol Eisteddfod Meirion, y Caìan, 1884). Dwg hwythau, a'u haberthau poeth, a'u moliant, Jotham yn arolygu gwaith Cynìvysiad.— O'u crwj'driad ffol, i lenwi Ty'r Gogoniant. Porth y Deml.—Esaiah yn ei gyfarch, ac yn O gadw'th law a'th galon gyda'r Arglwj'dd, dangos" iddo profai ei waith yn harddu ar orsecidfa Dafydd y Y'th gedwir dithau ; "Ty'r Gogoniant" yn f\vj' o ogoniant a O gael y bobl i garu'r Ty a'r deddfau, chademid iddo na'i f uddugoliaethau, ei adeil- Ceir cariad-wenau'r Arglwydd amynt adau, a'i orchestion oU. —Y Uys a'r brenin yn hwythau ; a'r wlad, o'r glynu wrth yr Arglwydd buro'r wlixd, y nef a genfydd ynddi "cael ei harbed ; er gijiiai herwj'dd, yn y Ei delw'i hun, a theifl oi haden drosti." Uawer o'r trigolion wrth cu heilunod.—Esaiah III. yn dyfod i fwy o fri fel dysgawdwr.—Ar- ei felly gwelid Jotham flydd- benigrwydd ard"dull y proffw'ydi ; Ue, wrth Myn'd rhagddo darlunio, a'i chydmaru à'r eiddo eraill, y lon, ei galon dangosir rhagoroideb ac arbenigrwydd arddull Ar jTfa oes, a'r gyfraith yn ; Esaiah. Er na Iwyddaaai, yn ei ymdrech hyglod, 1 ddifa'r Ihvyni—dymchwel yr eilunod Trwy'r deyinas oll,"—ac er na phurwyd Juda, tcg, pan eurai'r haul gorddin, Arnawnddydd y Y te'yrn a'i lys a lynent wrth lehofa. Wrth Demì Moriah, rliodiai Jotham Frenin, Yn nghwmni'r doeth Esaiah, mewn brwd- IV. frjdedd, Y duwiol deym gai wenau'r Nefoedd amo, a'r Cj'ntedd thrwch ei haden amdditfynol drosto ; I arolygu gwaith y Porth ; A Y gwaith oedd iddo ef, o'i holl orchestion, Er bod addoliad tfiaidd Biwil a Nergal, Yn benaf waith—j'n waith ci Dduw a'i galon. A'u gwaedd i'r nef am fam ar lawer ardal : Er haeddu llid dialedd didosturi, Er mwj'n y da, y wlad arbedid drosti. Llefarai'r Proffwyd,—" Enwog fab U/.ziah, V. Gogoniant Israel wnacth ei di-igfan yma Gadair Moses ceid y doeth Esaias A'th waith yn awr yn harddu Ty'r Gogoniant, Yn dysgu crefydd yn y llys a'r ddinas ; dry yn fraich a choron i dy Iwyddiant. A Arosai—profai'u ffyddlon was lehofa— Dy drefi caerog, a dy greig fagwyi'j'dd, Yn dad y teyrn, a "chyfaill goreu Juda. Dy dyrau teg a'th gestyll yn y coedydd, At gadamhau dy wlad, j-n ddim y sjTthiant, vi. O flaen dy waith yn harddu Ty'r Gogoniant. 'Rol gweled eisoes gryfder ei alluoedd, Ihtwinydd cudd galon, Beth bjiiag fu dy 1 gwrdd à'i ymgymeriad dros y nefoedd ; glod, •ir ol chwilfiiwio Ainon A maiiit dy ; Cawn drem ar y "galluoedd hyny weithian Boddhad, a chlod, a theymged Amon, syrth- Yn gwcithio cj'nllun niawr ei fywyd allan. iant Yn ddim yn yniyl harddu Ty'r Gogimiant. Cryfhaer dy galon, casgl yn nghyd y bobloedd, O anfarwolion tyrfa y proffwydi, sy'u rha] Aberthant eto yn yr uchel-Icocdd Pob un, i ryw gyfciri;id, ; — ; ; ; ! —; ; , — ; ! ; —Y— 23 Yn arddiill Mosps, ceìd yn mlacnaf , beunydd, Sibrydaicf, rhwngmeini'r fj-nwcnt ddiffi-wyth, Fnnyhvcli aniyneddf^ar yr hauosydd, " Dy feirw fyddimt byw,""cj'n cael y Blaen- Keuddifrif-fàwi-cdd doddfwr, jti ei j^odi Canfyddai ef, yn aros yr anuwiol, [flfrwyth! I ohvg byd, yn uwch na'r holl "broifwydi. Yr anniffoddawl dàn, a'r pryf anfarwol Yn arddùll Dafydd, berfjanicdydd hygar, Pob adwy lanwai gyda'i ddawn amrydduU, Uwch pobpoth, jauddjTchafai jt juldolf^ar A chwrddai bob amgj'lchiad yn ei ardduU. Athiylith hwn, 'yn niysg yr holl brotfwydi, CANIAD VII. Sydd megys Aima—beunydd yn addoli. Ceid arddùll Jeremiah 'n ddwys a dystaw, Cì/nn'1/siad.—Ahaz a'i osgordd j'n sefj'U " uchaf," j'n àrolygu Fcl g^\-}Tj'f brudd, ar hyd ei hoes j-n wylaw— wrth Bistj'U y Uyn y Esaiaii, gj'da'i fab, Ei llaisyn gljTiu jm ei gwddf, a'i llygad parotoadau amddiffj'nol.— brenin addaw Yn ddj'fnder "asur'o djmerwch cariad. Sear-jasub, yn cysuro y —Yn hono, Ceid arddull gief Ezeciel j-n dysgleirio gwaredigaeth —A thros y waredigaeth Me\vn dieithr wawl a thùn, ac eiys eto canfj'ddai y proffwj'd waredigaeth fwy Maher-shalal-hasbaz, a'i ar- Ei hanniffoddawl fìiam, a'i g\\Teichion llachar, iMMANrEL.— wyddocàd. Ymlygi-iad a diwedd Ahaz. Trwj' dreigliad oesoedd i boiflori'r Chebar. — — "Beichiau " Baich Babilon—Philistia Ond'nid i un cyfeùiad y rhagorai, — Glj-n Gweledigacth Ac nid fel clogwjTi unig jt yraddjTchai Moab—Anialwch y mòr— —Dumah—Sobna—Sargon—Yr Aipht —Da- Esaiah fawr ; ond pob rhyw"dda\\ìi amiydduU mascus — Tj-ms : Un-ar-ddeg. — Cadernid Oedd at ei alwad ef , a nud ei arddull rhai a Oedd pob cjiiawnder, joi ei ryw, jt orau geiriau y proffwyd—A difrod UwyT y suddasant dan y beichiau. I drin y pwnc—i gwrdd yr amgylchiadau. Ac arbenigrwj'dd mawr ein harwT hjTiod Oedd lliaws o"fa\\Teddau'n cj'dgyfarfod. "Wrth bistyU gloew'r Uyn—Uyn uchaf Gihon, VIII. Y Brenin Ahaz safai, a'i osgorddion Dafydd, Os mynai ddwjTi g\virionedd pell yn agos, Diffynwyr glewion Uin a diaas gj'lch brenin newydd; Nes, trwy'r ej'ffredin a'r daearol, ddangos Yn ddewTder byw o eu Y dui- ddj'sgleii-iai ar eu saethau Uymion, Y dieithr a'r ysprj-dol ; traethai ddameg, A dur eubwa—dur eu cledd a'u calon Mor seml ! oud anorchfygol mewn eglui'deb ! Uathru'r glynoedd, Dangosai'r winllan ar y bryn djmiunol, Tra'r mil tarianau pres yn Uafnau'r gwaewffyn yn glasu'r nefoedd ! A'r cae o'i chylch, a'r wylfa jti ei chanol, A Ceid gwi-eng a bouedd pigion Uys a byddLu, Dan ofal manwl, jti y th- ffrwythlonaf ; — frwdfrydig, gj'lch eu brenia. Ond gwinllan ddiÌErwj'th, er y di-iniaeth oraf Yn dyi-fa fawT, Nes, pan yn fEm-fio bam rhwng Duw a' i winllan, II. Orfodi'r diflrwyth i gondemnio'i hunan. Y teym rhinweddol, Jotham, a hunasai, IX. A'i fab anuwriol, Ahaz, ddilj'nasai rhagluniaeth, Wrth edrych ar weliau dyfnion Israel, I orsedd Juda : cUiodd nawdd gj'myl bamedigaeth. A'i obaith am adferiad ar jTiiadael A duodd nef dan Aram, dan gynddaredd gwarth a dolur, Ei wefus grjTiai, ti-a gollyngai'i brofiad Daeth I j'mgryfhau i ddial dyi-nod Asur ; Yn rhaiadr o wvlofain a galamad ! A chyngrair Resin j'mgysyUtodd Pecah, Ac uiiwj'd nerth Damascus a Samaria ; Os troai ei WTandawydd balch i watwor Safasai Ahaz draw, ac ef a'i ddeUiaid I wi-thod cerj'dd, a dirmygu cyngor A wnaed j-n nod cj-nddaredd y cyngreiriaid. Gwatwareg finiog daflai'r proffwyd weithian, j' Tr\\y haenau'r llurig, a thiv\y drwch darian ; a'i dywysogion, A phi'ofai'r balch, ar ben ei falchder marwol, Tra'r ymgynghorai'r teym dyfroedd rhag gàlon Ei helm yn ddellt, dan bwys g-watwareg ddwj'- Er cadw'r"ffrydiau y ; fol! Esaiah gerddai rhagddo at y brenin, XI. A'i fab, Sear-jasub ieuanc, yn ei ddiljTi Ac meddai ef, " Na feddalhaed dy galon, Os gwlychai'r pin, os galwai ei alluoedd, Ac na arswyded rhag pentewynion I ychw"anegu at groniclau'r oesoedd, y Sy'n mygu," nid i fflamio mewn cynddaredd Oedd amlwg mewn manj'hveh a ffyddlondeb, D"difaol", ond i ddiffodd mewn dinodedd ! Heb adwaen rhagfam, ac heb dderbyn wjmeb ; A gwybj'dd, cjm y tyf fy machgen bychan, Ffrwd bur athrj-lith fj-wiog redai'n gynes, Sy'n àrwydd g\va"redigaèth j'uddo'i hrman,* Nes tatìu bj'wj'd i adranau'r hanes : I oedran cyfi-ifoldeb, Aram sjTthia, Yn mhob a"ngylchiad, gj'da'i lygad treiddiol, Ac ni bydd mwyach nerth jm mraich Samaria, Adwaenai le a gwaith rhagluniaeth ddwyfoi ; Draw yii peUder gwelaf waredigaeth A chadwai gyda gofal, pwyll, ac amcan, y Anfeidrol" fwy , rhag pechod a marwolaeth ; Ei lle ei hun i'r Uaw a lywiai'r cyfan. Bj'dd gwiaU ìrion o gyft' Jesse'n tyfu, XII. Nes genir Mab o wjryf i deymasu ! Wrth son am y dj'fodol, a phroffwydo, Drw GTDA Ni, i ddymchwel em gelj'nion Ei feddwl dynai y dyfodol ato 1 dderbyn moUant, ac i wisgo'r goron."t Ei j'sprj'd rhj'dd anj'mwybyddai amser, IV. A t"hàn"ei lygad a ddifodai'r pellder Tra arswyd Aram ar y Uys a'r werin, Mor fj'^v ei feddwl ef , nes sylweddoli chj'morth Asur falch j-n temptio'r brenin, Dysg\\yliad oesau ddeuent, wedi'i eni A o'i canfyddai " Blaguryn," Yn fy\v flaen y * Yr oedd arwyddocad enw y mab hwn, Sear- A'r "Bachgen" pell, j'u bwji:a "mcla'menj'n." 0"^ jasub—" gweddilì a ddychwel," yn wystl Canfj'ddai ef , i'r saiìit fu trwy'r aniahvch, waredigaeth addawedig. Yn rhedeg 'rol " Uawenydd a hyfiydwch," t Gwelir ein bod yn coleddu y syniad fod yma vii. Sear- A " thristwch " cas a " galar " j'n eu Uethu, ddau "fachgen" gwahanol yn pen. adn. 3, ac adn. ; ac " Immanuel " yn Pan bron j'n cjTaedd godreu'r engj'l hynj', Jasub yn 11 adn. 14. Credwn nad yw yn annaturiol tybied Ddyfodol ded\vydd, dedwydd, pan y daUent ddarfod i'r proffwyd, wrth syllu ar waredigaeth ffoent. Y ddau o'u blaen, tra'r ddau o'u hol a oedd yn ymyl, o'r hon yr oedd ei fab Sear-jasub Efe fu'n galw, cjn i'r haul gj'fodi, yn arwydd, gael golwg ar waredigaeth fwy, a Ar deuiu'r " Uw"ch " i ddeffro" ac i ganu phroffwydo am Immanuel. ———————;J;; —— ; ;—; —"! ;! 24 ESAIA.n. Ac Irael yn cynllunio brad eu brodyr— Y geìnau hjTiy gydnabydda'r oesoedd, [oedd. Yn troi yn bortli i'r gelyn at y fr^vj'djTt A'r Yspryd pur, yn " f eichiau " i'r cenhodl- Cyhoeddai'r protfw'j'd agoshad ddrycin y IX. Dydd dial Pccali—dydd dymchweliad Resin Er fod gogoniant penaf byd a'i fawredd CJTilluniau Ahaz—cjnigràir gydag Asur, eiddo'r rhai gondemniai am eu rhysedd Gondemniai'n hyf—a wrthwj'nebai'n bybyr, Yn fod adnoddau'r dwyrain eurog ganddynt, Gan sicrhau fod diwmod ar jonddangos, Er A chedyrn fyrdd yn falch o weini iddynt Pan dròai'r cvfaill pell jti elj'n agos ; Maont oll, er's oesoedd weithian, wedi plygu A gorthrwm Aaur, fcl j-stormj'dd geirwon, I fythol warth, dan bwysau'r "beichiau" I guro'n Ilidiog ar ucheldir Seion. hyny. X. ia,wr gor ein bron yn Tra'r cwmwl hwn yn croesi'r nefoedd lydan, Baich Babel ddaw gyntaf A'i aden bron j'n cuddio dydd a huan, Baich uthrol anfoddlonrwydd Goruchaf Esaiah barotoai rol gyfaddas, y ; Ac ysgrifenai—" Maher-shalal-hasbaa ;" Baich trymach idd ei ddwyn na'r plwm a'r Gan ddangos fod anrheithio diymaros tywod, pobl a theym i'r dyfnder isod ! Dydd difrod trwch, ac yspail fawi', jni agos. Yn gwasgu bwysau d'ai'r ddinas falch yn Y dyddiau hj'ny pan y duai'r gorddin Dan hwn Yn anrhaith Pecah ac yn nystryw Resin, garnedd, Tra Juda dan flaen-ddafnau cawod gormes, Ei llu, a'i rhwysg, a'i chyfoeth yn oferedd ! ' ' Disgynai'r brenin balch o uchder ' nefoedd ' Y ganwyd mab i'r proffwyd a'r broffwydcs ;* § Ei gorfoledd cenhedloodd ! Ac meddai lor, " Errhybuddmwy i'rddinas, rwysg, yn swn y Ac uflern ddofn o'i achos ymgynhyrfai, Ti elwi'r mab yn Maher-shalal-hasbas ;t A'r meirsv i'w gyfarfod a gyfodai— Can's gwybj'dd, cjti y medro'r bachgen jraa Hen dcjTuiaid damniol oesau a chenhedloedd, Lefaru tad neu mam— ei eiriau cynta', fifug orseddau ufEem brenhinoedd, Y ddinas falch Damascus a anrheithir O y fel i"w dderbyn a'i gyfarfod, Gan Asur. a Samaria a yspeilir. Gyfodent, holl hurtrwydd syndod Llifeiriant ma\\T difrod ni lonj'dda, Ac a'i cyfarchent jn y " Pa fodd sjrthfaist, fab wawTdydd ! Uda Nes tori'r glenydd—croesi terfjn Juda y y ! ! dithau ! Nes croni hyd gwddf yn ddyfroedd dyfnion 'N di-agy^vydd Ac a ddaethost yma y , A chyda'r pen a'r en y dianc Seion." XI. A braich aUuog ei athrylith rymus, Teiflfaich " Philistia," "Moab," a " Damas- Ymlygrai Ahaz fwyfwy hyd y diwedd, [edd, cus;" [gon,"|| Gan suddo'n ddyfnach ddyfnach mewn auwù-- Yn dilj'n, wele faich " Yr Aipht," a " Sar- Nes teimlo dyrnod Edom a Philistia A baich " Anialwch niAvnr y mòr," a Seion ;** Nes dwyn ei wlad dan deymged i Assyria— " Baich Dumah," Ue mae Uygad y " gwylied- Nes cau mynedfa'i dy i Dy yi- Arglwydd ydd" Nes llygni'r cyntedd gyda'i allor newj'dd Yn methu gweled dim ond " nos " dragywj'dd Nes dwyn i mewn ffieÌQd-dra y cenhedloedd, Baich " Sobna"tt uchelgeisiol, garai enw, Yn Ue addoliad santaidd Duw y Nefoedd a A rhwysg y byd o'i gylch, yn fyw marw ; Nes, yn ellyllaidd wawr coelcerthi dugoch, "Baich Tyms" fal'ch, fu'n hir yn ym- Gyflwyno'ihad yn offrwm poeth i Moloch,— ddjTchafu, Nes, dan gymylau soriant a gwaradwydd, gallu Mewn cyfoeth a dylanwad, rhwysg a ; Ddibenu'i yi-f a disgyn i ddysta-wTwydd — ; Merch mòr a thir, mor fyr fu dydd ei llwyddiant Heb le, fel teyni, i'w goffa'n mharch yr oes- O dan y " baich " difwynwyd ei gogoniant oedd, Am " fraich " ei masnach Chitim a alara Na lle i'w Iwch yn " meddau y brenhinoedd." Traidd udiad " Uongau Tarsus " di'wy His- pania!:J:J O gylch ei hadfail, yr eigionfor Uydan, Yblwyddi gerddynt ffynai anwiredd, — rhwysg oes i oes, a rua'i ofìd aUan ! ! Tragwladyntemtiogwladiddjrfnachrhysedd; XII. Ceid pechod hyll—pob pechod cudd a chy- hoedd, Pob iod eiriau'r proffwyd a safasant, A chi-j'fion byd o dan eu p^vys suddasant Yn gystadleuaeth benaf y cenhedloedd ! Esaiah santaidd, tra'r oedd tàn Mae nerth a gwj'chder daear wedi plygu eiddigedd " " beichiau ! Yn poethi'i fynwes fawT, hyd at frwdfrydedd dan anfeidrol bwj's y hyny Angherddol, gwyllt, edrychai—llefai amjmt (Tìv barhau). A geiriau ti-ymion, lor lefarai WTthynt ! Cadvan. " " * Tvbia rhai y gelwir lii yn broffwydes yn § Cymerir y defnydd yma o Bs. xlv. 7—12. " unij{ am ei bod yn wraig i broffwyd, tra y tybia Ystyria Uawer o'n beirniaid goraf Faich eraiil fod yspryd proffwydoliaeth arni hithau Babilon " j'ma yn un o'r darnau mwyaf bardd- hefyd. Nid anhygoel, modd bynag, y bernir onol yn yr hoU gyfrol santaidd. ni ddarfod i'w feistr nas crybwyllir am dano ond yma yn genyni gymhwyso y wraig, II Sargon, '-'•---- _i-j ^- .- rn y modd 3 ' —" - — unig, oedd frenin Assyria, yr hwn, y mae yn i'r proffwyd debygol, oedd yr un a Senaeherib. ' *• " gweledigaeth," pen. xxii. + Fel yr oedd Saer-jasub yu arwyddo ' GweddiU Yn maich glyn " a ddychwel ;" arwydda hwn Brysia i'r yspail," 1—14, diau mai Jerusalem a ddynodir ; a hyny iddi fod hir —prysura i'r anrhaith ; a'r ddau enw yn cyf- mewn tristwch, oblegid mor yn nerthu gweinidogaeth y tad. gartref gweledigaeth broffwydol ; a'r effaith raor fychan. X Moloch—un o eilunod yr Amoniaid, ar y arni, wedi'r cwbl, " cyntaf ; ond a ddaeth wedi hyny i gael ei addoli ++ Sobna "—trysorydd y brenin. Aiphtwr, gan lawer o genhedloedd eraill. Yr oedd ar ffurf medd rhai. Dywed yr luddewon y bwriadai odynol oU ond y pen, yr hwn oedd ar luii pen fradj'chu Jerusalem. Parotoisai iddo ei huu llo, a choron arno. Pres oedd ei ddefnydd ef a'r fedd yu mysg beddau y mawrion. Pen. xxii. 16. orsedd oedd dano. Yr oedd yr oll yn geuol ; ac XX Wrth "Tarsis," pen.xxiii., adn. 1, meddylir felly, trwy ddodi tan dauo gwueid yr oU yn TaressuB yn yr Hispaen ; ac wrth "Chitim" y eiriasboeth ; a theflid plant yu ebyrth iddo i'w golygir, 'yu benaf, Cyprus. Cerid masnach freichiau gwynias, fynychaf, gan y rhieni eu helaeth yn mlaen gynt cydrhwng y Ueoedd bunain! bynyaThyrus. . ; : DIFFYGION A EHAGOEIAETHAU Y PWLPUD BEDYDDIEDIG YN NGHYMEU. FoD i'r Pwlpud Bedyddiedig ynNghymru, wirionedd y gosodiad hwn lawer gwaith er fel p-ìb pwlpud arall, rai diffygion a rhai eu siomedigaeth. Ychydig iawn, heblaw rhagoriaethau, sydd iìaith. Nis gallwn Saeson anhyddysg yn eu Beibku, ga ddysgwyl perffeithrwydd mewn unrhyw ysgrechwyr a thabyrddesau pen heoiydd gyssylltiad yn y byd hwn ; eto, credwn y y dyddiau presenol i'w dylyn; ac ychydig gallwn, gydaphriodoldebjddysgwyl llawer fyddant. cymmaint o hono, os nid mwy, yn y Ehaid iddo fod yn Bmlpud mrvy barddonol pwlpud nag yn unrhyw le arall. Y mae nag o athronyddol. —Er hynny ni oddefir wedi bod, ac jm parhau i fod, y gallu esgeuluso athroniaeth. Mae y Cymry cyhoeddus mwj-af nerthol yn ein gwlad ni. wedi bod trwy yr oesau, ac yn parhau felly Dylanwada ar ffynnonellau bywiolaf ein etto i raddau pell iawn, yn fwy o feirdd natur, a chyffyrdda à theimladau santeidd- nag athronwyr. Dichon fod rhywbeth iolaf ein henaid ; ac ymddengys fod gallu a fyn gwlad eu genedigaeth y à hyn ; beth rhyfeddol hwnw yn fyth-gynnyddol yn bynag, nis gellir gwadu nad j'dynt yn mysg holl genedlaethau gwareiddiedig y genedl o feirdd. Ebe John Itichard Green ddaear. Y mae pregothu yn agos can " The sensibility of the Celtic temper, so hyned à dynoliaeth. Cynllun y nefoedd quick to perceive beauty, so eager in its bob amser yw trosglwyddo ei chyfarwydd- thirst for life, its emotions, its adventures, iadau a'i chyfreithiau i ddyn trwy ddyn, its rows, its joys, is tempered by a passion- " a gosod trysorau y gwirionedd mewn ate melancholy that expresses its revolt llestri pridd." " Enoc, y seithfed o against the impossible, by an instinct of Adda," i lawr hyd y " dyddiau diweddaf what is noble, by a sentiment that dis- hyn, " nid yw y byd wedi bod heb bregeth- covers the weird charm of nature." Y wyr—dynion wedi eu hordeinio gan y mae crefydd yn dwyn perthynas agosach à i ei i'r Duw trugarog hyspysu feddwl byd: barddoniaeth nag àg athi'oniaeth ; a thal- a swydd ardderchog ydyw. Dywedai un wyd gwarogaeth i'r gelfyddyd nefol gan barnwr dysgedig, ddechreu y flwyddyn o'r ddosparth Uuosog o'r ysgrifenwyr yspryd- blaen, " I would prefer being able to sway oledig. Ni fedr crefydd, bob amser, the multitude from the pulpit than be gyfyngu ei hun i diriogaethau athroniaeth; Lord Chancellor." Mae yn wir fod llawer er y medr y ddwy gyd-deithio yn aml a esgynasant i'r pwlpud o dro i dro wedi ond tra y myn athroniaeth gadw y meddwl troi yn anffyddlon i'w hymddiriedaeth gyda y pa ham u'r pa fodd, annoga crefydd ond y mae ereiU wedi profi eu hunain yn ef i esgyn ar edyn ffydd i ryddid santaidd " ddynion santaidd Duw," yn llefaru trefn ac addewidion Duw. Ni fedr crefydd " me^ys cynhyrfwyd gan egluro y hwy yr Yspryd y pa ham, yn aml ; ond gwyr y pa Glan," " y rhai nid oedd y byd yn deilwng fodd : ac, iddi hi, y mae hyny yn ddigon. ; o honynt " oll wedi gadael y byd yn f wy Rhaid iddo fod yn Bwlpud cymhariaethol cyfoethog o feddwl Duw nag cawsant ef : y ae eglurhaol. — Yn y ddau gyfeiriad hyn y ac o hoU genedloedd y ddaear, nid oes un mae lesu Grist wedi rhoddi yr esiamplau yn fwy parod bob amser i roddi clust o ym- mwyaf dyddorol ag a gofnodwyd erioed. wrandawiad iddynt na'r genedl Gymreig. Os oedd hen bregethwyr Cymreig hanner Mae tueddfryd naturiol y Cymryat grefydd can mlynedd yn ol yn rhagori mewn rhy w- ac at y pwlpud, fel y prif gyfrwng trwy yr beth ar eiddo y dyddiau presennol, credwn hwn yr addysgir hi; ond mae rhaid yn mai yn y pethau hyn y rhagorent. Meddai i'r pwlpud hwnw feddu rhai nodweddion Christmas Evans fwy nà nemawr o bre- neillduol, nodweddion a berthynant yn gethwyr yr oesoedd diweddar o'r dawn tra arbenig i'r genedl; os amgen, ni Iwydda i gwerthfawr hwn. Mae yn wir ei fod weith- gyrhaedd ei sefydlliad. amcan mawr iau yn caniatau i'w ddychymyg ei arwain Rhaid iddo fod yn Bwlpud Ysgrythyrol. — i dueddau pur amheus o ran chwaeth. Nid 068 wlad dan haul yn fwy anmharod i Rhaid bod yn ofalus iawn am hyny. Nis dderbyn damcaniaethau gwyllt y coeg- gallaf lai na theimlo fod rhai o'r chwedlau athronwyr Seisnig ac Alniaenaidd na a adroddir yn mhwlpudauyr oes bresennol Chymru. Y Beibl yw yr unig lyfr a yn blentynaidd, anhygoel, ac j-n gwneyd ddarllenir gan filoedd o'i chrefyddwyr; ac llawer iawn mwy o ddrwg nag o ddaioni. y maent yn hynod hyddysg ynddo. Khaid cael yr hanesyn neu y gymhariaeth Darllenant ef , nid yn unig er mwynhad a yn " true to nature,^' a llinell o wirionedd dyfyrwch yn ou horiau hamddenol ; ond yn rhedeg trwy yr oll ; os amgen, gwell hefyd, ac yn benaf oll, am mai ynddo ef y peidio ei ddefnyddio. " gobeithiant gael bywyd tragywyddol." EI DDIPFYGION. Darllenant ef am eu bywyd ; ac nid yw y gair cryf a arferai yr angel, yn rhy gryf Wrth geisio nodi ychydig o ddiffygion i'w gymhwyso at lawer—y maent yn ei a rhagoriaethau y Pwlpud Bedyddiedig yn "fwyta" hefyd; ac y mae bob amser at Nghymru, nid wyf yn bwriadu ceisio eu gwasanaeth pan ymosodir arnj'nt gan dysgu nad oes pwlpudau ereill yn meddu ysprydion gwrthwynebol rhai a gelyniaethus. nodweddion cyffelyb ; ond, yn bre- Mae y speculalors crefyddol ydynt wedi sennol, nid oes a fynwyf à neb arall. Yr ymweled à'n gwlad yn ystod yr hanner wyf yn bamu mai un o brif ddiffygion y can mlynedd diweddaf, wedi cael allan Pwlpud Bedyddiedig yw^ 26 Y PWLPUD BEDYDDIEDIG YN NGHYMRU. Annigomlrwydd Addysg Foreuol ein nifer o bregethau fedrai dyn gjrfansoddi f : " Gìveinidogion. —Am hyn, er hyny, nis mewn wythnos ; ac, ebe e Ymddybyna gellir eu beio hwy yn gymaint, gan fod y yn holloì ar j' dyn, — os bydd yn feddyliwr rhan fwyaf yn gorphwys wrth ddrws yr dwfn, ac yn dra gofalus wrth gyfansoddi, ' enwad. Maent, braidd oll, yn codi o fj'sg y mae un yn ddigon ; ond os yn llai y dosparth gweithiol (yr unig ddosparth, galluog o ran meddwl ac yn llai gofalus j'sgwaethyroedd, sydd yn gwybod ond am ei waith, gallai wneyd dwy, gydag vvl ychydig am grefydd yn y dyddiau pre- ymdrech ; ond os mai if fydd, gallai senol), heb gael fawr manteision addysg wneyd hanner dwsin yn eithaf rhwydd." foreuol ; ac ni f ydd yr j'sgol ragbarotoawl Dywedai Kilsby fod John Eliasyn gwneyd ar gyfer y coleg a gant, fynychaf, ond chwech pregeth i'w wasanaethu ar daith prin "ddigon i'w galluogi i basio yr arholiad bregethwrol o Gaergybi i Gaerdydd ac yn am fynediad i'r coleg ; ac nid yw yr ol ; ond rhaid i'r Bedyddiwr nj'ddu, gwau arholiad hwnw ond pur arwynebol. Hefyd, a phanu dwy bregeth bob wythnos. raae yr amser a dreuliant yn y coleg yn Cyfaddefa pawb a wyr rywbeth . am y hollol annigonol. Nid yw yr oU ond gorchwj'I, ei fod yn waith anhawdd, os cyffelyb, os cystal yn mhob ystyr, i'r hyn mynir gwneyd hynj- yn weddol dderbyn- a gaiìai bechgyn hanner can mlynedd yn iol. Rhaid wrth lawer o benderfynol- ol, tra mae addysg y bobl gyfìredin—pobl rwydd a dyfalbarhad. Rhaid darllen pan eu gofal—yn tra rhagori. Y perygl yw fo ereill yn cysgu, a meddwl pan fo y yr à "y dysgybl yn fwy na'i athraw," a cymmydogion j'n ymbleseru. O wneyd gwneyd sefylla y ddau yn dra aniiedwydd. hyny—ac y mae yn rhaid ei wneyd cyn Y mae addysg dda yn tueddu i gjTinyrchu llwyddo—galluogir y pregethwr i esgyn^ ffrwythlondeb meddwl, amldra a phriod- ei bwlpud mewn nerth, yn gyfoethog o'' oldeia cymhariaethau, bywiogrwydd, yni a ifrwj'thau y byd meddyliol, ac yn hyawdl chymhwysder geiriau. Yn herwydd yr j'madrodd. Mae yn drueni mawr fod anfantais hon, y mae rhai o honynt yn ein pwlpud j'n aml yn gorfod dyoddef ddiifygiol hyd y nod yn eu hiaith eu oddiwrth aragylchiadau y byd hwn. Mae ceisio clytio i fyny rywbeth i'w ddj'weyd hunain ; ac y mae camarfer neu gamseinio, hyd y nod un gair, weithiau, yn anafu ar y Sabbath, ar ol treulio y rhan oreu o'r pregeth dda. Yr wyf yn hollol argyhoedd- wythnos gyda gofalon allanol, yn gam- edig y dyiid codi safon jrr arholiadau am sj'niad pwysig. Mae yn ffaith alarus fod fynediad i'n colegau, ac ychwanegu o leiaf Ilawer iawn o eglwysi yr enwad yn ddwy flynedd at y tymhor athrofaol. Os Nghymru, weithiau yn herwydd anallu, na wneir rhyw drefn felly ar unwaith, weithiau difaterwch, weithiau cybydd-dod, rhaid i'n gweinidogion yn y dyfodol fyw ac weithiau, fel mae gwaethaf y modd, j'n dan aniantais na wyddai ein tadau ond herwydd gormes gywilyddus rhai o'r ychydig am dani. Mae y Saesonaeg yn aelodau, yn gwneyd hj'ny yn orfodol. " rhai sydd pregethu'r cyflym gymmeryd meddiant o'n gwlad ; ac Mae y yn Efengyl mewn amryw drefi yn y Deheubarth, o i fyw wrth yr Èfengj'l," medd yr apostol, leiaf, bydd yn rhaid troi yr achosion —ac nid newynu, a newynu eu teuluoedd Cymreig yn rhai Seisnig, a bydd yn rhaid hefj'd. Clywais labwst o grefyddwr un- i'n gweinidogion Cymreig ymgyfarwyddo waith yn dweyd ei fod ef j'n gorfod byw à iaith Hengist. Bydd yn angenrheidiol ar dair punt yn y mis, ac nad oedd erioed felly iddynt, nid yn unig ddeall ac ysgrif- wedi deall paham nad allai ei weinidog enu Saesneg yn dda ; ond ei siarad yn (gyda theulu o saith, llyfrgell newynog, hj'lithr a didramgwydd, yr hyn yw y heb hanner na chwarter ei digoni, a gorchwyl anhawddaf o'r tri. Can belled chymdeithas annhosturiol yn llygadrythu ag j' mae fy sylw wedi cyrhaedd, argj'- ar ei lengau) wneyd yr un modd ! hoeddir fi y byddai j'n dda i'r hoU enwadau Glynu gurmod gyda hen dduwinyddiaeth Cymreig gofio hyn. Hynod o amserol yw'r rydlyd.—Y mae goleuni newydd yn cael son am symud ein colegau ni i'r trefi ei daflu ar hen wirioneddau yr Efengyl yn prif-athrofaol, modd y cafio ein dynion feunyddiol ; a dylai y pregethwr gerdded ieuainc fanteision uwchraddol pan yn dar- megys " gyda blaen llif" egluriadaeth paru ar gyfer y Weinidogaeth. Mae hyn Ysgrythyrol—dewis y gwj'ch oddiwrth y yn gam pwysig yn yr iawn gyfeiriad ; a gwael, a chadw pobl ei ofal j'n hyddysg doeth y gwnelai holl golegau'r enwadau ynddynt. Mae bellach yn llawn bryd jT un peth. gadael "hollti gwallt" gyda Chalfin Biffyg trefnusrwydd yn nghyfansoddiad geidwadol, gan briodoli i'r Bod Mawr eu pre'gethau. —Diffyg amlwg iawn yn ein ymddj'giadau unochrog, hollol annghyd- pwlpud ni yw hwn. J)ylai fod i bregeth, weddol à'i briodoleddau anfeidrol, fel yr fel arwrgerdd, " ddechreu, canol, a eglurwyd hwy i'r bj'd j'n Ei Fab. Treulia diwedd ;" ond j'sgwaethyroedd, j' mae ereill eu hoes i glytio fyny ddarnau an- rhai o honynt heb gymmaint ag un o'r nghydnaws o weithiau yr hynafgwyr, y rhinweddau hyny. Mae yn wir fod rhai ddylent fod wedi eu claddu gyda eu cyfansoddi dwy bregeth, fynychaf bob hawdwyr ; a cha eu gwrandawj'r fy w ar wythnos, a chyflawnu Uawer o orchwylion ryw "gawl aildwymn " felly goreu y pwysig ereill, a gwnej'd hj'ny yn drefnus gallont. Ys dywedai Cowper .- a gweddol ddifai, yn orchwyl pur anhawdd " Tbey grind Divinity of other days, mae yn bossibl, er ; ond i'w gyflawnu y — Down into modem use ; transform old print fod yr euwog Robert Hall, yn barnu yn To zig-zag manuscript, and cheat the eyes wahanol. Gofynwyd unwaith iddo ef pa Of would-be critics by a thousand arts." — . Y PWLPTJD BEDYDDIEDIG YN NGHYMRU. 27 Ni ychwanegant gymmaint à chufydd at yn gwneyd i fyny ran helaeth o enaid ystorfa y byd o'r wyhodnoth Gristionogol. pregeth boblogaidd. Mae pregeth o han- Siaradant faint fyd fyner yn eu ffordd ner awr, neu o bellaf ddeugain mynyd, hwy o wneyd hynj' ; ond anaml iawn y destynol, fywiog, wresog, wedi ei threfnu gadawant eu gwrandawyr fymryn callach yn briodol, a'i nithio o frawddegau a yn y diwedd nag oeddynt yn y dochreu. geiriau diangenrhaid, yn sicr o ateb gwell JJiffyq Ffraethìnvb.—Mae yn wir fod dyben na'r un annhrefnus a hirwyntog. ' ' ffraethineb yn ' ras geni ' gan rai ; ond Clywais frawd yn ddiweddar yn arfer yr mae yn bossibl dyfod yn feddianol ar un frawddeg, a hono yn cj-nnwys pedwar lawer o hono drwy ymgais a meithriniaeth. gair, wj'th a deugain o weithiau yn j'r un Alae yn rhaid i ddyn wrth lawer o amynedd bregeth, nes oedd amynedd y dosparth er ei alluogi i eistedd i lawr am awr, ac lluosocaf o'r gwrandawj'r wedi ei Iwj-r weithiau am fwy, i wrando sylwadau a ddifa. Pe clywai y brodyr hirwyntog wrandawwyd ganddo ganwaith yn ilaen- hanner yr achwyniadau ddygir j'n eu orol, heb gymaint à fflachiad bychan o herbyn, yv wyf j-n credu y ceisient arabedd o'r dechreu i'r diwedd. " If you ddiwygio. tell that men must die," me ebe Sydney I^'ffUS ymgais egniol i gyrhaedd calonau " Smith, I am very littlo struck with what y gwrandawwyr —Er darparu acastudio yn you say ; because it is not an assertion very ddyfal a llwyddianus yn y fj-fyrgell, mae remarkable for its novelty : but if you were j'n bossibl syrthio yn fjt o gyrhaedd yr to say that man was like a time-glass, amcan mewn golwg yn y pwipud. Mae that both must run out, and both render yn rhaid siarad à'r bobl, nid yn unig à'r up their dust, I should listen to you with genau, ond à'r galon, j' llygad, j' llaw, y more attention, because I should feel some- pen, y troed, ac, yn wir, a'r holl gorff. thing like surprise at the sudden relation Mae em pwlpudau yn aml yn dra amddi- you had struck outbetween such apparentlj' fad o hj'awdledd [eloquence) : ac ofnwn nad dissimilar ideas as a man and a time- yw y gangen bwysig hon yn cael y sylw glass." Y lle olaf o bob ile i gellwair a ddylai yn ein colegau. Mae ambell ynddo yw pwlpud ; etto, mae gallu y y bregeth yn sj'rthio ar y gj'nnulleidfa ftd y cyfiwyno y gwirionedd mewn dull ffraeth belen ifori ar y llafn mynor, yr hon sydd a deniadol yn fantais i'w argraffu ar fedd- j'u dychwelyd hyd yn agos j' man o'r hwn yliau gwrandawwyr ; ac yr elfen y y mae y taflwyd hi,—heb adael ei hol ar y Ilafn, hon yn aml yn Ilawn mor bwysig a'r na'r llafn ei ol arni hithau. " Mi garwn rhybuddiol a'r difrifol, ond bod yn ofalus j'n fawr," ebe un offeiriad wrth David i roddi iddi ei lle priodol ei hun. Garrick, y chwareuwr, " Iwyddo i ddylan- Rhoddl gormod Ue i''r " WelshHwi/L^'— wadu ar fy ng ^randawwyr, fel ag y Nid wyf yn cofio i mi erioed glywed gwnewch chwi, Mr. Garrick." " Mae pregeth wir dda oddiar gefn yr " Hwyl" y gwahaniaeth rhyngom," ebe Garrick, Grymreig— " mwy o swn nag o sylwedd" " yn y ffaith fy mod i yn traddodi chwedl sydd yno fynychaf . camsyniad Y mawr ffugiol f el pe bae j'n wirionedd, a chwlthau ceisio gwneyd yr "hwyl" i wasan- yw yn traddodi gwirionedd tol pe byddech yn aethu yn lle y "pethau," a'i thynu traddodi chwedl." gerfydd ei chlustiau pan na fyn ddyfud a Gormod tuedd i arfer iaith chivyddedig a phan na fo ei heisiau. Gyda sylwadau choeg-farddonol. —Y mae unwaith am byth miniog, gellir caniatau ychydig o honi yn ddigon i ddyn wrandaw son am y ' weithiau ; ond os bydd y bregeth yr hyn y ' rhosynau persawr, y llj'siau amrj'liw, dylai fod, gellir gwneyd yn rhagorol heb yr impyn ieuanc, j' dderwen gadarn " ao yr " hwyl ; ac, fy i, dig yn ngolwg ychj oedranus, yr aber fechan a'r gornant fyddai golled pe cawsai ei chladdu y am drystiog, y ffj'nnon loew a'r ffrwd risial- byth. Mae yn wir ei bod mewn Ilai bri aidd, yr afon ddolenog a'r mòr mawr gan bob enwad yn Nghymru nag bu y ; Ilydan, y ddol feiUionog a'r dyiìr-yn eang." ond er syndod i lawer, j'n y mae cyflym Ond, wedi'r cwbl, nid oes j'nwj'f yr godi ei phen yn Lloegr. Yn Llundain a amheuaeth leiaf nad' oes yn perthyn i'r threfi mawrion ereill y wlad, clywir ei Pwlpud Bedyddiedig Cymreig henw yn cael ei seinio gydag edmygedd. PregeUiau Meithion. —Nid yw yn an- EI RAG0KIAETH.ÌU. hawdd i bregethwr a fo wedi cael ymarfer- JEi ffyddlondeb i'r hen ddull Beiblaidd a " iad cymedrol, " ddal pen y stori am awr Phuritanaiddo Brcgethu.—Ychj'dig glj'wir a rhagor ; ond dweyd ac ail-ddwej'd yr un o hono am Darwin, Darwiniaeth, ac pethau fyddir yn aml, ac, yn bendifaddeu, athrawiaeth yr Evolution ; barnau gorwyllt blino gwrandawwyr. wyf an- Huxley y Nid yn a Herbert Spenser ; athrawiaeth foddlon i bregethwr ddyhysbyddu ei yr adferiad cyffredinol, a phethau dyeithr destyn ; ond nid ar draul poeni ei gyn- felly. Dyeithr yw hefyd i'r coeg-athron- nulleidfa, —gan ei fod drwy hyny yn yddu a'r elfen sych-draethodol sydd yn gwneyd ei holl lafur ei hun yn ofer. nodweddurhai o bwlpudau y Dywysogaeth. Dylai y siaradwr geisio, bob amser, gryn- Ychydig amser dreulir yn j' pwlpud hwn hoi ei feddj'Iiau a'u traddodi can i brofi mewn bodolaeth Duw ; fod y fath berson lleied o eiriau ag y bo bossibl, gan gofio à lesu Grist wedi bod ar j' ddaear pa im " ; fod llawer mewn ychydig " yn fwy ai anffyddiaeth ai Cristionogaeth yw y derbyniol gan bawb nag " ychydig mewn grefydd oreu un ai ; pa Moses ai Darwin llawer." " Byrdra yw enaid ffraethiueb," sydd agosaf i'w Ue, —fel y clywir yn aml ebe y ddiareb ; ac y mae byrdra rhesymol o bwlpudau ereill. Crist a'i Groes yw 28 Y PWLPUD BEDTDDIBDIQ YN NGnYMRTT. canolbwynt ei weinidogaeth. Efe, yn Ei wnelo yr jTngais, fel un awyddus i ddangos !" gyinmeriad a'i swyddau, sydd yn cael ei " wybodaeth Mae yn wir fod y mwyaf o sj'lw. Camsyniad mawr dosparth Gymraeg i raddau yn ddiffygiol o dermau Uuosog o hregethwyr "y dyddiau presennol ar ddarganfyddiadau gwyddonol diweddar; yn Nghymru, yw gwneyd y pwlpud yn ond, i ddybenion y pwlpud, y mae, fyn- gyfrwng iddynt hwy ddangos eu gwybod- ychaf, yn gyflawn a dihyspydd, fel nad aeth athronyddol, ddaearegol, ieithyddol, oes eisiau i'r siaradwr fyned i feusydd gwranda- araethyddoli &c. : ceisio gosod y estronol i chwilio am eiriau cyfaddas. nag wyr i feddwl mwy am y siaradwr am Mae yn Bìvlpud hynod ffyddlon i'w broffes. draddodi. Mae y genadwri broffesa y —Mae yn enwog drwy yr oesau am ei eofn- cangenau a nodwn o wybodaeth a gallu dra i sefyll i fyny dros ei farn ; ac y mae yn ddefnyddiol a kollol angenrheidiol er wedi dyoddef mwy o erledigaethau, gwawd cyrhaedd y gradd o ddefnyddioldeb ag y a dirmyg am yr eofmii'a hwnw nag un- pregethwr ymestyn ato ; ond dylai y y rhyw bwlpud arall ag y gwyddom am mae ceisio gwneyd arddangosfa o fedr dano. Yn mha wlad bynag, neu dan ba ynddynt yn y pwlpud yn gamsyniad enw bynag, yr adnabyddid y Bedyddwyr, " Ni fernais i mi wybod dim echrydus. yr oedd eu heofndra i attegu eu hegwydd- yn èich mysg, ond lesu Grist, a hwnw orion bob amser yn sicrhau iddynt yr wedi ei groeshoelio," yw yr esiampl a erledigaethau mwyaf creulon. Dyna eu pre- ddylai fod yn nod o flaen llygaid y hanes ar y Cyfandir, a dyna eu hanes yn gethwr. Er clod eu gweinidogion, ni Lloegr. Dywed Mosheim mai yr " Ail- flinir ond ychydig o gynnulleidfaoedd y Fedyddwj-r oedd gwrthrychau dygasedd Bedyddwyr gan goeg-bregethu o'r fath cyffredinol y Pabyddion, y Lutheriaid, a'r dosparth hyn. Y canlyniad yw, fod Calfiniaid ar y Cyfandir:" a dywed iruosog iawn o'n dynion ni yn boblogaidd Gibbon, yr hanesydd, " fod filamau a Uwyddiannus. Smithfield wedi eu hennyn i'r dyben o annibynol o ran Y mae yn Bwlpud losgi yr Ail-Fedyddwyr." Gelwid hwy un nodwedd arddidl. —Nid oes ynddo ryw gan un o gapelyddion Cranmer " y sect arbenig yn y cyfeiriad hwn. Dim dylyn fwyaf damniol, a gwaedlyd lofruddion yn rhyw "hen frawd mawr mysg y babanod !" Ac " er cywilydd [i rai] yr hrodyr ;" ond mae jti ymgais ganmoladwy wyf yn dywedyd," cyffelyb, mewn Ilawer gweinidogion gan y dosparth lluosocaf o'n ystyr, yw y driniaeth gafodd "y sect " ganol ni i dori ffordd newydd trwy y hon " yn Nghymru. Bydd yr erledig- " gwad- graig," ac i ddysgu sefyll ar eu aethau gafodd John Myles, Vavassor nau eu hunain." Nid oes nemawr ddim Powell, Thomas Watkins,"Thomas Parri, fy yn fwy diraddiol i bregethwr, yn ac ugeiniau ereill allwn enwi, am feiddio arall ' ngolwg i, nà cheisio efelychu ; sefyll i fyny dros ' y gwirionedd fel y mae arall peth fyddo—yn bydded yr hwnw y yn j'r lesu," yn ysmotiau duou ar hanes Elias, yn Gristmas Evans, yn John neu grefyddol y Dywysogaeth hyd derfyn gwaethaf oll allu- WiIIiams o'r Wern ; a amser. Bu " Cj'fràith y Goddefiad," a'r pregethwr yr oced y patrivm. Dy weded y mesur o ryddid a'r cydraddoldeb crefyddol ffordd ei hun, ei hyn fyn ddywedyd yn ei a feddwn j'n awr, yn fwy o fendith i'r ei ardduU ei hun, ei ystum- eiriau ei hun, Bedyddwyr nag i unrhyw enwad arall yn ei bregethau iau ei hun, ac, yn anad dim, y wlad hon. ei hun, er y dichon fod iddynt lawer o — Mae yn meddu ysbryd cenadol ardderchog. fil i'r ddiffygion ; ac y mae yn hawddach Nodwedd arall amlwg iawn yn pwl- gwrandawr faddeu diffygion cynhenid — y pud hwn yw ei ffyddlondeb i freinlen nà'r rhai gyflawnir wrth efelychu ereill. fawr grefydd Gristionogol, " Ewch i'r Ar y cyfan, ni phetrusaf honi i'r Pwlpud y holl fyd," &c. Cawsom y fraint o gych- Bedyddiedig ragoriaeth yn y pethau hyn. wyn y Gymdeithas Genadol gyntaf yn ei nodwedd Gymreiy .—l^ìà. Rhagora yn Mhrj-dain Fawr, ac o anfon y cenadwr dweyd fod Gymraeg yn gormod yw y cyntaf i'r India Ddwj'reiniol, yn mhersou lawer o ber- cael ei siarad gyda chryn yr anfarwol WiIIiam Carey, yr hwn, hefyd, ffeithrwydd gan nifer lluosog iawn o fu yn offerynol i ddwyu allan Air Duw weinidogion Bedyddwyr. Yn anaml y y mewn 39 o ieithoedd pobl eilunaddolgar y Seisnig hir- blinir y gwrandawyr à geiriau byd. wyntog a dibwrpas,fel aga geir yn aml gan Ei ryfel gwastadol yn erbyn htn arferion rai dynion ieuainc yn y dyddiau presennol. Pahyddol a thraddodiadau y tadau. —Un o'r Un nodwedd neillduol iawn a berthyn i'r anhawsderau mwyaf deimlai Luther a Saeson yw eu parodrwydd i fabwysiadu Melancthon yn yr Almaen, a blaenoriaid geiriau o leithoedd estronol, pan deimlant Diwygiad Protestanaidd yn y wlad hon, eu heisiau. Gwneir eu hiaith hwy i fyny y oedd darbwyllo bobl i roddi heibio hen rai geiriau biaidd o bob iaith a thafod- y o ' arferion Pabyddol a ' chyfarwyddiadau yr iaith adnabyddus dan haul ; a daw geiriau Eglwys ;" ac y maent yn glynu wrth dyeithr yn "fuan i seinio yn hollol gartrefol lawer pwlpud hyd y dydd hwn, " At y a phriodol i glust Sais : ond nid felly y dystiolaeth" yw arwyddair Cymro. Yn araf ac anfoddlon iawn y Gair ac at y Pwlpud Bedyddiedig yn Nghymru; a mabwysiada efe eiriau o unrhyw iaith y " holl gjmghor Duw i'r bobl," yw i mynegu estronol ; ac y mae yr ymgais ddwyn ei ymgais. geiriau dyeithr i'r pwlpud Cymreig, cyn y caffont eu mabwysiadu gan y bobl, yn Mac yn Bmlpud Rhyddfì'ydol, ac o'r feiddia fethiant hollol, ac yn nodi allan yr hwn a dwfi- piuaf fel y cj-fryw. Ni y —a Y PABCnEDIG CAKON GRlFritttS. 29 gormesdeym crefyddol na gwladwriaethol o bob math, ac o anlìyddlondeb i'r gwir- " esgyn ei risiau. Nid yw barn neu or- ionedd ; pan na fo neb o'n gwylicdyddion chymyn esgob na diacon, senedd na chym- yn ddeillion," nac " yn fugeihaid nas manfa, o un pwys yn ei olwg, —ond can medrant ddeall," yw taer weddi belled ag bo farn hono neu gor- y y y Bedyduiwh. chymyn hwnw yn seiliedig ar y Llyfr o"r hwn y doillia rheol ei ffydd a chynllun ei [Yr erthygl uchod yw gyntaf o gj'frcs o ymarferiadau crefyddol. y ysgrifau sydd i ymddangos jm ein cyhoedd- Gwawrio wnelo dydd pan fo hoU bwl- y iad, jTi ystod y liwjddjTi, ar y Pwìpud yn pudau y cread wedi eu puro o fudr-elw, NghjTuru, yn Eghvysig ac YmneiUduol. hunanoideb crefyddol, twyll-ofEeh'iadaeth GoL.] Y PAECHEDIG CANON GEIFFITHS. TuEDDWYD ni i gydsynio à chais Golygydd Y Geninen i ysgrifenu erthygl fywgraphyddol a beii-uiadol ar y diweddar Barch. Canon Griffiths, oddiar y gwir barch a deimlem at un o feibion enwocaf yr Eglwys Gymrae^ o fewn y ganrif bresennol. Ymdrechasom dynu darlun byr ond gonest o'n hybarch gyfaill, gan gofio mai dyn ydoedd, er ei fod yn ddyn da a defnyddiol iawn yn ei gylch ei hun. Yr oedd y diweddar Barch. Georgo Griffiths, B.D., Kheithor Machynlleth, a Chanon Trigiannol [Residentiary Cunon) Eglwys Gadeiriol Bangor, yn enedigol o blwyt Eglwy&wrw, Sir Benfro. Mae Penfro, er yn dra Seisnigaidd, wedi codi pregethwyr enwog a gwladgarwyr pybyr, ac wedi bod yn fangre i rai o brif ddiwj'gwyi' Cymru. Ni raid ond enwi Howell Davies, Griffiths, Nevern, a'r Esgob Joshua Hughes, fel pregethwyr; a Gambold y Grammadegwr, Cam Ingli, Llallawg, yng nghyd à'i frawd talentog Dewi o Ddyfed, fel gwladgarwyr. Yr oedd yn hanu o deulu athrylithgar a chrefyddol iawn. George oedd yr ieuangaf o bump o feibion, ac ystyrid ef pan yn blentyn fel pe wedi ei fwriadu gan Rag- luniaeth i fod yn rhywun mawr ; ac felly yr oedd. Gwnaed ef yn ofìeryn ben- dith i Eglwys ei wlad; a hir y pery ei ddylanwad. Yr oedd o anianawd gre- fyddol o'i febyd; a'i hoff ddymuniad oedd—cael ymroddi i waith y weinidogaeth. Mae lle i ofni fod rhai bechgyn yn cael eu gwthio, ac ereill yn ymwthjo, i'r Eglwys, heb yr un tueddiad na chymhwysder ynddynt at ddyle'dswyddau y weinidogaeth sancteiddlàn. Dyma rai sydd, o angenrheidrwydd, fel hunllef ar fPordd llwyddiant crefydd ; maent yn faich iddynt eu hunain ac yn orthrwm ar ereill. Yr oedd James hefyd, y mab hynaf, yn y weinidogaeth, a bu yn Eicer yn Llaiigeler ar òl yr enwog Dr. Griffith, Llandeilo. Yr oedd y brawd hynaf, yn òl barn rhai a glywsant y ddau, yn rhagori ar yr ieuangaf yng ngwlithogrwydd ei ddawn. Perthynai Canon Gri'ffiths o du ei fam i'r Esgob Hughes o Lanelwy, ac o du ei dad i'r hybarch Archddiacon Griffiths, Rheithor poblogaidd Castellnedd. Addysgwyd ef yng Ngholeg Dewi fSant, Llanbedr ; Ue hefyd y graddiodd yn B,D., yn 18.53. Cafodd ei ordeinio yn 1841 i guradiaeth Sciwen, Sir Eorganwg; oddiyno symmudodd ym mhen rhai blynyddoedd i'r Gogledd, i fod yn Gaplan i'r ddiweddar Mrs. Oakeley, Tanybwlch. Apwyntiwyd ef oddiyno drachefn i Eglw^s newydd Penrhyndeudraeth. Ar symmudiad yr Archddiacon Evans i Lanllechid, derbyniodd Reithoriaeth MachynJJeth, ac yno yr arhosodd hyd derfyn ei oes. Bu'n ffodus iawn mewn gwraig : cafodd ymgeledd gymhicys. Nid yn unig gofalai am gysuron ei thy ei hun, ond gofalai yn ehelaeth am gysuron ac angenrheidiau ereill. Ehwng y ddau—trwy fod y gwr yn bregethwr da, a'r wraig yn ymwelydd cysson—gallwn gredu nachafodd trigolion Machyn- lleth eu hesgeuluso. Y^r oedd yn lled Buritanaidd o ran ei olygiadau Eglwysig y rhan gyntaf o'i weinidogaeth ; ond graddol ymddadblygodd, a daeth yn bur gatholicaidd cyn terfyn ei yrfa. Y tro cyntaf y gwelsom ac y clywsom Canon GrifRths oedd yng nghyfarfodydd blynyddol Llanrhystid, rhyw saith mlynedd ar hugain yn òl. Y ddau bregethwr deg o'r gloch y tro hwnw oedd Canon Evans, Caernarfon, a Canon Griffiths. Nid oeddym wedi gweled na chlywed y naill na'r llall erioed o'r blaen. Dyn cydmarol ieuanc oedd Canon Evans—(Daniel Evans, Corris, y pryd hwnw)— thxiniai ei destyn yn bur athronyddol a hynod o feistrolaidd. Dilynwj-d ef ar òl canu emyn gan Canon Griffiths ; a theimlem yn bur fuan ei fod yn feistr y gynnuUeidfa, ac yn ymdaith yn amlder ei rym. Cyfarfodydd arbenigol ar lawer o ystyron yw cytarfodydd blynyddol Llanrhj'stid ; ond fe ddichon na \vyr mwy- afrif darllenwyr Y Gekinen ond y nesaf peth i ddim am danynt. Maent yn gyfarfodydd hèn—yn anrhydeddua—ac wedi gwreiddio yng nghalonau a serck- — ; 30 Y rAECnEDIG CANON GRltTlTns. iadau Eglwyswyr hynaf yr ardal. Am eu dGfnyddioldcb, a'r Ues a gynyrchasant, nid oea ammheuaetli. Y tebycaf i Lanrhystid yn y Gogledd yw Glanogwen ond y mae cyfìelyb wahaniaeth rhyngddynt—a siarad yn gymhai-iaethol—ag sydd rhwng Westminster Abbey a St. Paul's. Mae mwy o urddas a hynafìaeth i yn perthyn i Lanrhj'stid ; ond y mae mwy o faes a phoblogrwydd yn perthyn Glanogwen. Anrhydedd pwlpudol mawr yw cael y fraint o bregethu yn ar Llanrhystid ; ond fe gafodd Cauon Grifìiths hyny am y pum mlynedd hugain olaf o'i fywyd ; ac ni ystyrid j cyfarfod blynyddol rj'wsut yn llawn, heb i'r Canon bregethu j-n olaf am ddeg o'r gloch. Yr oedd yu haeddu yr anrhydedd hwn, ac yn gosod urddas ar j- gwasanaeth. Mae gradd helaeth o boblogrwydd cyfarfodydd blj'nj-ddol LUinrhj'stid yn ddyledus i ddoniau a dj'kinwad gwrth- ddrych ein herthj'gl ; a gellid dj'weyd yr un peth, i raddau belaeth, am ei gyssylltiad à chyfarfodydd diolchgarwch yr Eglwj'S. Mawr oedd y galw am ' dano i bregethu, a mawr oedd j^ tyru" ar ei òl. Teithiodd lawer trwy Dde a Gogledd i gyhoeddi j' " newyddion da,"— a hyny yn ddidàl a di-ddiolch o du dyn, ac er llawer o golled iddo ei hun. Fe ddichon na \vyr darllenwyr Y Geninen mai gwaith colledus, mewn ystju- arianol, yw lyregcthn teithiol yr Eglwys. Nid yn unig nid oes yr un tàl o gwbl am bregethu oddicartref, ond nid antynych y mae'r offeiriad yn cael yv anrhydedd o dalu ei gostau ei hun I Gyda llaw, ni ddylid anghofio y fìaith hou wrth gyferbynu cyflogau gweinidogion yr Ymneill- duwyr ag eiddo offeiriaid yr Eglwys. Yr oedd braidd holl nodweddau y " pregethwr mawr " yn cydgyfarfod ynddo—arddull goeth, llais clii', dillynrwydd ymadrodd, bywiogrwydd traddod- iad, a difrifoldeb angerddol. Er mai pregethwr yr hen athrawiaeth j^doedd, eto ju' oedd llawer o newydd-deb yn ei ddrj'chfeddyliau, a dj'gai allan o'i di-ysorau bethau newydd a hun. Yr oedd rhywbeth yn fawreddog yn ei j'mddangosiad ; ac j'r oedd ei Ij'gaid mawrion, duon, o dan aeliau trymion, hirfeinion, yn j'chwanegu at ei fawredd. Yr oedd rhyw grafifder a thanbeid- neiUduol yn ei lygaid gellid meddwl ei fod nid yn unig yn gweled pob rwydd ; un yn unigol, ond j'n gallu edrych drwy ddyn. Nid yn unig ja- oedd pregethu yn naturioL iddo, ond yr oedd j'n mawr hoffi y gwaith. Ymroddodd yn llwyr iV alwedigaeth oruchel; ac ni halogodd burdeb ei wisg ofìeiriadol yn llaid gwleidyddiaeth ; ni chynnygiodd chwaith wasanaethu Duw a mammon, trwy ieuo yn anghj'dmarus fyd ac eglwj's, masnach à'r efengyl. Cyflwj'nodd ei holl alluoedd a'i adnoddau, ei amser a'i bobpeth, i bregethu " anchwiliadwy olud Crist." Yr oedd pregethu yn cydweddu à'i hoU natur. Fe'i ganwyd i'r pwlpud : yr oedd gartref yno. Yr oedd efe, enaid a chalon, yn ei waith, pwj'sigrwj'dd j'r hwu oedd wedi llwyr lyncu ei feddwl. Yr oedd wedi gwneyd pregethu yn orchwj'l mawr ei f'ywyd gweinidogaethol. Siaradai am bregethu, myfyriai ar gyfer y pwlpud, a pheunydd gynlluniai ar gyfer y Sul. Yr oedd Canon Grifhths yn bregethwr mawr —nerthol, dj'lauwadol, argyhoeddiadol. Ceid ynddo gyfuniad doeth a happus o'r athrawiaethol a'r ymarferol. Pregethai, fynychaf, fwy i'r deall uag i'r teimlad. Medrai drin pynciau duwinyddol dyrus yn y modd mwyaf adeiladoL Yr oedd ei destynau a'i ddall o j'madroddi yn neillduol o addas i gyflj^rau ei wrandawyr. Nid oedd ei j'sgogiadau yn y pulpud ond ychydig, oud yr oeddynt yu chwaethus ac awgrymiadoL Am ei iaith, yr oedd yn goeth, j^stwyth, a duwinj'ddol. Yr oedd ei eiriau yn dyfod allan o'i enau fel saethau o fwa'r cedjrrn. Yr oedd y brawddegau yn gryno a difwlch, a'r ymadroddion j'u hynod o gyfaddas a dillyn. Yr oedd ei barabliad yn rhwydd, eglvu', a chroew. llawdd gwj'bod mai Deheuwr (o Sir Benfro) oedd fel tu a oddiwrth seiniad yr i yn y rhagenwau ti, mi, &c. ; seiniai hwynt mu. Yr oedd ganddo rai geiriau a thermau pwrpasol iawn, na chlywid braidd ond anfj'nych; megys, j'sgwaetheroedd, engreiphtioli, &c. Bj'ddai j'n hoii iawn o'r " " " " ddau ebychiad atolwg ac ysywaeth I Nid oedd yn meddu ar ryw lawer o ddawu j'u ystyr boblogaidd j' gair ; ond meddai ar lais clir, o gwmpae eang, a thinc neu oslef soniarus yn perthyn iddo. Er hyny nis gellid dyweyd am dino fel y dywedwyd am Jones Talysarn " " Sain ei ddawn swynai ddynion ; ond gellid yn briodol iawn gjrmhwyso iddo eiriau Baxter— " He preached as though he ne'er might preach again, And as a dying man to dying men." Difrifoldeb oedd prif nodwedd gj'mmeriadol ei weinidogaeth. Yr oedd yn bregethwr Ucd faith oddicartref, — byddai yn fynych (bos yr awr. Mae rhai o'i bregethau yn fyw yn oin còf yn awr, ac y mae'r difrifoldeb a'r eneiniad yn annileadwy. Prcgethai fynychaf heb bapyr. Yr oedd yn ddwy-ieithydd : — ; . ; Y PARCnEDIG CANON GRIFFITIIS. 31 fhUinf/uistJ rhagorol. Yr oedd yr aceaiad a'r cynaniad, yu y ddwy iaith, braidd yn berffaith ; o'r ddwy, y Soisoneg oedd y berfieithiaf Yr oedd yn hynod o offoithiol a gafaolgar yn nghyfarfod y cymmunwyr. Teimlai yn hoUol gartrcfol yn hwn. Yr oedd yn doddcdig a gwlithog neiUduol ar brydiau. Yr oedd yn gyfoethog mewn aduodau a hymnau, ac yn modru gwneyd defnydd hapus o honynt. Yr oedd ganddo brofiad crefj'ddol hekieth ac addfed iawn. Yr oedd yn cartrefu j^m mhethau y nefoedd, a chredwn fod crefydd wedi meddiannu ei holl enaid. Yr oedd ymddiddanion crefyddol yu bethau naturiol iddo, ac nid yn bethau gwneyd. Aur pur, heb addurn na rhodres- waith o'i gwmpas, oedd duwioldeb Canon Griffiths. Yr oedd yn Gristion gartref yn gystal ag oddicartref, ar yr aelwyd yn gystal ag yn y pwlpud, yn y dirgel fel yn y cyhoedd. Yr oedd yn " Israeliad yn wir, heb ddim twyll." Yr oedd yn un mawr mewn gweddi ; cymdeithasai lawer à'r Anweledig, yn ddirgel a chyhoeddus. Yr oedd ei gymmundeb à Duw yn agos a difwlch. Gweddiai lawer am yspryd a thymer addas i bi-egethu, a ffieiddiai bob ysgafnder yng nglyn à phethau sanctaidd Duw. Perchid ac edmygid ef gan bawb. Ni chafodd ei gydnabod yn brydlawn, os o gwbl yn deilwng, gan urddasolion yr Eglwys. J3u'n Ganon Mygedol am dymhor hir, a derbyniodd Ganoniaoth Drigiannol rhyw brin ddwy flynedd cyn marw. Llafuriodd yn galed a dyfal am flynydd- oedd meithion, heb fawr o gydnabyddiaoth na chefnogaeth. Nid yn unig y mae òl ei lafur a'i weinidogaeth j^n Machynlleth heddyw, ond fe bery ei goffadwriaeth yno yn berarogl peraidd am flynyddoedd lawer. Fel dyn a chymmydog, yr oedd yn dawel, di-dwrw, a di-swn. Ni fedrai ymhoni na chynhyrfu. Yr oedd o arweddiad tyner a boneddigaidd. Yr oedd boneddigeiddrwydd yn naturiol iddo ; a gallai ymddwyn mewn cymdeithas anrhydeddus gyda gweddeidd-dra ac esmwythdra mawr. Ymgomiwr bychan ydoedd : rhaid oedd i arall, fel rheol, arwain yr ymddiddan. Camesbonid ei wyleidd-dra a'i foneddigeiddrwydd gan rai am fursendod. Cafodd gystudd caled; ond yr oedd yn hynod o ddioddefgar, ac yr oedd ei brofiad yn nefolaidd. Ymostyngai yn ufudd a dirwgnach i ewyliys Duw, a mwynhài dawelwch meddwl didòr, fel y gellid disgwyl oddiwrth rodiad bywyd mor wyliadwrus a diargyhoedd. Canai,— a gweddiai, a chyffesai o tìaen ei Dduw ; a theimlad pawb a'i clywsant oedd " mai o'r galon y Ilefarai y genau." Yr oedd ei dawelwch a'i wèn foddhaus yn dwyn tystiolaeth ddystaw i'r hyder a'r tangnefedd oddi- mewn. Bu farw Tach. Tfed, 1888, yn Ilawn 70 mlwydd oed namyn ychydig oriau. Goroesodd ei gydmares dduwiol a'i briod hawddgar rhyw dair blynedd. Claddwyd ef ym mynwent plwyf Machynlleth, ar ddiwrnod gwlyb a thymhestlog iawn ; ond er gerwined y tywydd, cafodd gladdedigaeth dywysogaidd. Cymmerodd yr Esgob a'r Deon ran yn y gwasanaeth. Ymgymmysgai y gwlawogydd trymion à dagrau y dyrfa alarus ar làn y bedd. Wrth tfarwelio à'i weddillion marwol, canwyd gyda dylanwad ac enneiniad un o'i hoff emynau — " fryniau Caersalem ceir gweled," &c. Traddodwyd dwy bregeth angladdol y Sul canlynol i gynnulleidfaoedd lluosog, —yn y boreu, yn Seisoneg, gan yr Ai-chddiacon HowelI(LIawdden); ac yn yr hwyr, yn Gymraeg, gan ysgrifenydd yr erthygl fechan hon. Gadawodd dair merch i alaru ar ei ol, —dwy o ba rai sydd famau mewn sefyllfaoedd parchus a chysurus; a'r drydedd sydd wedi ymroddi i wasanaethu ei chenedl mewn modd neillduol, sef trwy gyssegru ei galluoedd a'i hamser er hyrwyddo rhediad a Ilwyddiant Cymdeithas Gyfeillgar y Merched, a thrwy hyny ddyrchafu a gwella moesau merched ein gwlad. Mae'r Eglwys Gymraeg wedi coUi un o'i meibion enwocaf a mwyaf dylan- wadol ; ond y mae Canon Griffiths, er wedi marw, yn llefaru eto, ac yn gwiiio geii'iau yr hen Lyfr— " Y cyfiawn fydd byth mewn coffadwriaeth." Ficerdy Pwllheli. E. T. Davies (Dyfkig). YE HWRDDLONG. CUSAN JUDAS. Khyfelawg arf i alon—yw'r Hwrddlong, Merch nwyd am fael marchnadol—oedd gwas- Ar y werddlas eigioii Gusan gau-apostol [aidd Drwy gawodau ergydion, A than y ffug g^verthai'n ffol Llong sawdd bob llynges yw hon. Swydd ei wefus i ddiafol. TUDNO. ElFION Wyn. CWYNFAN NOS CYN YSTORM. Y NBF. Ar ddiiiun y mae'r ddunos—yn arwydd " Can yr Oen ! " cenir yno—am y gwaed, Fod 'storom yn agos : Am y gwarth a'r gwawdio Swu prudd-iler yn nyfnder nos " Hwyi" y d^ner wladjiono—gysegrwyd Galarnad o gol hirnos. I'r Gwr iselwyd drwy i groeshoelio. E. NlCHOLSON JOXES. Machrkxh, ; ; ; !;; —; ; ; ; ; ;;; ! ;,; HENRY EICHAED, A.S. CAXIAD III. —EI LAFIR. Gofidiai ei enaid dros fyd yr anghenus, Ac wylai ei galon uwch ben jt adfydus ; Tua'x trcmio tros -n-j-neb dyddorol ei lianos, Bu'n d.id i'r anghenog a glywai j-n griddfan, Adlonwj'd, ond eihvàith terfysgwyd, fy mjTi A'r c\\ynion ni -v^yddai a chwiliodd oll allan wes, ; Bu'n dafod i'r mudan, j'n llygaid i'r deillion, Wrth syllu ar lccjTi pruddhaol y terfj-n, Bu'n glustiau i'r byddar, jm draed i'r rhai g^velèd beddrod >ti agor i'w ddcrbj-n ! A y cloltìon Ond heulog Fehcfin ar ol y drj-ghinoedd, Dadleuai j'n erbyn gormesiaeth j' creulawn, Ac enfys am ystlys cawodog dymhcstloodd ; A diylliai gil-ddannedddi-dda jTanghj'fiauTi Keu hawddfyd uwch tristj^d anhyfiyd fy A gwchrj'd j'r hawddgar, fel angel tragaredd, nwyfron, Yn tj'nu'i ysglyfaeth anghyfiawn o'i ddannedd. Yw troi i gi-oniclo ei amryw orchestion A ilui-fiant i'w cnw gofadail fa-WT, gadam, Ei eifro fjrfjTdod, a'i gj'son weithgarwch, Yn wj-nach na'r marmor, j-n gi-j'fach na'r A gadwai 'i j'sgrifbin heb ronj'n o rwd haiam I Ac ar ei gynyrchion yr erys hawddgarweh j-w'r blodau a hidl^j-j'd yn gawod DilljTider lili ffresni Gwywedig y a y ffrwd ; Wlithedig gan ddagrau hiracthus, i' wfeddrod Nid niwliog oedd ansawdd ei ddichlyn fedd- Ond achles fj-dd llwch y fath wrdi-ymhongar yliau, meillion dilij'naf o'r ddaear ! ei I darddu y Nid oedd yn hiines un rhodres na rhith ; A phurcdd geinviredd eì enwog arwriacth A phery swj'n odiaeth a phur ei sj'niadau A heria ddiry^viad ac anghof marwolaeth ! Mewn claerder trj'belid fel glendid j' gwlith! Dirmygid iaith imvryl a chi-efydd y Bi-j-thon Ai nid oes barddoniaeth mewn gwiredd jti Gan "wrthun gj-nhwysiad y trwch Lyfrau llechu [Gjinrui'" Gleision, Yn mynwes y frawddeg—" Yr Aeìod dros Linellwyd gan ddwj'law ysbiwyr llawn traha, Bu hefj'd yn gy^vir ddehonglydd i Saeson A ddaethent i ediVch ar noethder Gwyllt I ddealì anianawd a hawliau y Brython. Walia Pan ddettj'd y Goron y dynol" gad^vj'ni Aent heibio i rinwcdd, cyhoeddcnt ffaelcddau Osodwyd am ddwylaw y nefol ddyweddi, Yn frochus, gan Araeùthur mynj'ddoedd o Bydd I awnder a Rhyddid o ' r nefoedd a'r ddaear frj'chau Ar dyTveirch ei feddrod, jti foddlon- ; gwenu'n Er fod y carcharau anhygyrch j-n weigion, gar! Fel seddau Eglwysi nawddogol y Goron, Ca'dd gwmni i roddi y nerthol ysgrifbin, Y Cj'miy draws-suddent j-n eigion ti'oseddau Ac araeth ar Iwyfan, dros addysg y werin A greai 'gelyniaoth an-wladgar galonau ! Y bywiog Ohebydd, a'r rhywiog Huw Owen, A chafwyd gn-asanaeth bradwriaeth brodorion Mor gadam a'r Wyddfa, mor fwyn a'r golomen I eUio'n galonog wawd-luniau geljiiion ! A Netydd fawr, dj'ner, a Philìips o Fangor, Enj-nai ei anian wladgarol garaaidd A'u llj'thjT y~w Duaws ysgoldai ein goror Dròs Gj-mra glwj-fedig, nes llosgi'n fflam Yr holì' orachwj'liwT ! am rin aracheledd, sanctaidd ! Ei galon dra chywir j'ngenir j'ug Ng^'ynedd, Gwarth-ddarlun cenfigen o fro Ymneillduaeth Tra carreg ar garreg o'i Goleg j'n gwylied A ddrjUiai j'n ngolwg yr holl Dj'wjsogaeth, Yr Ogwen a'n Menai i'r eigion jti mjned Gan brofi jti eglur nad j'doedd ei Walia Ar dj-wod eu hunell goUj-ngaf tì'odeuj'n, ! Yn Sodom anniwair, neu'n aflan Omon-a Ac hiraeth a'i hesmwj'th gorona à deigrj'n ! A'r Athro dysgcdig, meddj'liw mawr Gwalia, Gj'sj'lltodd enwogi'wydd di-ddarfod à'r Bala, Ofnadwy alanas rhyfelgar deymasoedd, Ddeora yn ofid i ddaear a nefòedd A redodd i'r adwy gan droi ei Draethodydd, Rhcd clodydd eu hatìaeth ar waed clcddyfau, Yn nj'dd yr ymosod, j-nail i " Dwi'Dafj-dd ;" y Dj'wallta geljTiiaeth o nwydwyllt galonau ! Ac leuan o Wj-ncdd, y gonest a'r gwladgar, proph\^yd,cynghor\^T, j'brawdwr, A g\sympwyd o ganol ei lafur mor gjTiar, Y a'r henwr, Y gwr anrhydeddus, yr hyawdl areithiwr, A safài yn èon o blaid y gwirionedd, Gan chwalu tystiolaeth anwadal an'wiredd, A'r cadam, a deithiai, ddadleuai'n ddiddiwedd blaid egs\yddorion Ty^vj'sog Pan j'doedd ei angau j'n llechu'n y bluen Tangnefedd Gan ddysgu na luniwyd y dyfnder na'r awel Oedd yn ei ddeheulaw' ar wj'ucb y ddalen ! 1 gludo a chwifio baneri'r Ilong ryfel fel ellyll di-deimlad Bu Dial j'n tram\\y Na chuddiwj'd jT adsainj'n nghalon j'creigiau, Trwj' ardal Ccredig, hen grj'd y Diwj'giad ; I \ A'i ddilyth ddeheulaw i ddal ei ysgiifell." • YsgrifenorUl ysgrifau ardderchog i'r Mom- ing Star a'r Evenìng Htar, Ceulanydd. . Y TIE ATv GENEDL. FoD ein cyfundrefn dir bresenol yn un yn gyfiawn, yn gystal ag yn ddoeth, wrth tir rhai a'i anghyfiawn ; ei bod felly oblegid ei bod fynu y yn ol o ddwylaw y yn caniatau meddiant personol o dir ; mai trawsfeddianasant. yr unig foddyginiaeth effeithiol ydyw di- Cofier hefyd fod buddiant cyffredinol ddymu y meddiant personol hwn, ac adfer cenedl yn cyfansoddi hawl. Tybier fod tir i'w wir berchenogion, conedl wedi penderfynu cau ei holl dafarn- y sef y bobl ; mewn geiriau ereill, fod buddiant cyffred- au, neu gyfi-an ohonynt: yr ydym ni yn inol y genedl yn galw am chwyldroad Xghymru yn credu, ac yn credu yn gywir, trwyadl yn ein cyfundrefn dir, sef di- iiad yw yn anghyfiawnder eu cau, serch i ddymu meddiant personol o dir, a gwneyd hyny ddyrysu, neu hwyrach ddinystrio, y Wladwriaeth yn berchenog, yn osodydd, bywoliaeth y tafarnwyr. Mae Ìles y genedl yn galw am eu cau ; ac oblegid ac jTi rheolj'dd holl dir y deyrnas : i'r fan yna yr oeddwn wedi cyrhaedd. Dylid ei hyny cauer hwynt. Engraiff tarall o f udd- gwneyd yn amhosibl i berson unigol, na iant y cyhoedd yn myned ar draws buddiant chwmni, feddianu, na byth ddod i feddiant personol ydyw y rheilffyrdd. Gorfodir o'r un gwys o dir. Dyna feddylir wrth perchenogion lir i werthu tir i gwmniau rheilffyrdd gencdleiddio'r tir ; a dyna'r unig feddygin- rheilffyrdd ; oblegid y mae yn iaeth, fe dybiaf fi, a Iwyr iacha'r amry wiol fuddiol i'r cyhoedd. A ydyw buddiant y glwyfau sydd ynglyn a'n cyfundrefn genedl yn galw am ddiddymu meddiant personol o dir? Os ydyw, y mae hyny A ellir dwyn y chwyldroad hwn oam- ynddo ei hun yn ddigon o reswm, fe dybiaf gylch ? A ellir gwney d hyny trwy foddion ì, dros y cyfryw ddiddymiad. Y mae cyfreithlon a moesol gyfiawn ? A fyddai cenedleiddio'r tii- yn gyfiawn am y byddis yn iawn a theg ai ran y Wladwriaeth, neu trwy hyny yn Uesoli cyfangorph y genedl. y genedl, gymeryd y tir oddiar y perchen- Rheol natur a rheol gwladweiniaeth ydyw i'r mawr, ogion presenol ? Atebaf y cwestiynau hyn aberthu, os bydd raid, y bychan nemawr yn y cadarnhaol, heb y petrusder lleiaf yr ychydig i'r llawer. Nid oes Cofier, i gychwyn, y ffaith hanesyddol ddiwygiad yn cael ei basio nad yw yn er fod gwasgu ar mai y Goron ydyw meddianydd y tir mewn gwasgu ar ry wun ; ond egwyddor yn barod. Y ffaith yna ydoedd hyd yn nod un yn beth anhyfryd, eto gwell cnewyllyn y feudal system. Gosodai y yw gwasgu ar un nag ar fil. Ò'u cydmaru holl genedl iiid yw yr arglwyddi tir Goron dir i ddyn am rent ; a'r ffurf f wyaf a'r ellir gyffredin gymerai y rhent oedd milwyr. ond ychj'dig mewn rhifedi ; ac os na Am swm neillduol o dir yr oedd y tenant effeithio cynydd a rhyddid y genedl heb yn gofalu fod ganddo nifer neiUduol o wasgu arnynt nid oes mo'r help. Fe welir filwyr yn barod at alwad y Goron. Nid fod y ddadl hon yn dal hyd yn nod pe oedd neb yn gallu dweyd mai efe oedd cydnabyddem fod gan yr arglwyddi hawl perchenog y tir. Nid oedd ond tenant i'r wirioneddol i'r tir, yr hyn na chyfaddefwn un modd. Goron ; a thalai rent i'r Goron am y tir. mewn Erbyn hyn y mae y tenant wedi dod yn Ond a oes raid gwasgu ar y perchenog- arglwydd neu ion presenol, pe penderfynid ceuedleiddio'r berchenog ; a rywfodd y at gwestiwn mae wedi llwyddo i ysgwyd oddiwrtho yr tir ? Yr ydym yn doa jni awr d'dyddordeb : pan gymer orfodaeth i dalu rhent ; a rhaid i'r holl arall o gryn y genedl yn awr gyfranu at yr hyn a gyn- genedl y tir jti ol i'w dwylaw ei hun, a helid unwaith gan y rhai y rhoddid tir j'w cyfiawnder yn galw am roddi ad-daliad iddynt. Gan fod yr arglwyddi tir wedi i'r perchenogion ? Dibj-na yr atebiad ar peidio talu y rhent a delid ganddynt un- ba un ai gwrando wnawn ar lais cj'fiawnder lais waith am eu tir i'r Goron, ai onid cyfiawn noeth a rhesymeg ddiwj-ro, ai ynte ar tyner ar ran y Goron ydyw myned a'r tir oddi- synwyr cyffredin a theimladau y arnynt? Meddylier fod y Goron yn ym- natur ddynol. Dj^wed y cyntaf na ddylid ddwyn at y rhai oeddynt gynt, ac ydynt rhoddi dimai o iawn, j-n gj'maint ag nad gyfreithiol i dir a chan eto fel mater o egwyddor, yn denantiaid oes gan neb hawl ; iddi, fel yr ymddyga yr arglwyddi at eu nad oes hawl i gychwyn, nid oes hawl i werthu mae pob prynwr yn gwybod tenantiaid hwy. Pan ballo tenant dalu y ; y ei hun. rhent y mae ei arglwydd yn myned a'r tir hyn, ac felly yn prynu ar ei berygl oddiarno. Y mae tenantiaid y Goron wedi Eiddo'r genedl yw y tir; nid oedd gan neb i'w ladrata oddiar genedl; ac felly pallu talu rhent ers amryw oesau ; a hawl y phahani nas gall y Goron fyned a'r tir nid oes raid, medd cj'fiawnder noeth, roddi ja. ol. oddiarnynt ? dan ddeddf goddefiad yn iawn am dano wrth ei gymeryd unig y mae neb yn gallu dweyd mai eu Ond meddylier y fath anghysur di- gwneid hjTi. Fe heiddo hwy yw y tir. Nid hwy a'u ddiwedd a gj-nyrchid pe miloedd o deuluoedd yn cael eu gwnaeth ; ac nid oes gan un dyn f wy o fyddai minos, a hawl i dir na'i gymydog. Meddylier am darostwng i dlodi mewn undydd ddau ddyn, A a B, yn glanio gyda'u gilydd hyny o ganol llawnder a llawenj'dd. Gwir wedi derbyn yn helaeth yn barod ar ynys heb neb yn byw arni ; nid oes gan eu bod A fwy o hawl na B, na B fwy o hawl nag o'r hyn nad yw eiddynt, ac na ddylent rhagor iddynt. A, i dir yr ynys. Yn awr, nid yw cenedl gwjTio pe gwrthodid rhoddi ond lluosogiad o A-iaid a B-iaid. Y mae Ar yr un pryd buddiol fyddai, os yn bosibl, yn ein y tir ar ba un y mae cenedl yn byw yn weithio allan j' chwyldroad hwn undrefn dir heb achosi mawr ddifrod perthyn i'r holl genedl ; anghyfiawnder cyf y cj-feiriwyd ato. Fel j-na, noethlymyn ydyw i im gyfran honi hawl cymdeithasol y : "Na rodder iddo; ac y mae y genedl yn gweithredu tra y dywed rhesymeg C —: :h Y TIR À'R aENEDL. oeiniog ia-wn," fe ddywed gwleidj-dd- goreu ymhob ystyr. Ni fyddai raìd wrth " iaeth ymarferol : Nid trugarog na doeth swm mawr o arian i'w gario allan i weith- fyddai creu dosbarth Uuosog o bol)l na rediad, ac y mae yn hollol gyson a'r fedrent eniU eu bywoliaeth trwy eu llafur athrawiaeth uniongred am feddiant tir. eu hunain, ac a fyddent, atn rai blynydd- Fe ddywedai y Wladwriaeth, ynte, wrth oeJd, o leiaf yn faich trwm ar trethdal- yr arglwyddi tir : " Yr j'dym yn cymeryd , y wyr ; rhodder, ynte, ry w gj'maint o iawn eich tir oddiarnoch; nid eich eiddo chwi iddynt." ydyw mwyach ; ac ni f ydd genych lais o Cof genyf glywed Mr. Henry George yn gwbl yn ei reoleiddiad. Gwyddoch, neu trafod y mater hwn yn hynod feistrolgar fe ddylech wybod, na fu genych erioed yn St. James' Hall, yn Llundain. Tynai hawl wirioneddol iddo, ac fe gydnabydd- gj^dmariaeth rhwng rhoi iawn i arglwyddi wch felly nad ydym yn gwneyd cam a chwi tir ag i gaethfeistri. Pan ryddhawyd y wrth ei gymeryd oddiarnoch. Ond nid caethion yn yr America fe roddwyd iawn ydym am adael i chwi farw o newyn. Fe i'r meistri. Teimlid mai creulondeb a'r arbedwn eich teimladau gymaint allwn. meistri fyddai myned a'r caethion oddi- Talwn i chwi y rhent a arferech gael am y arnynt, a hwythau wedi talu arian lawer tir. Ond cofiwch mai eiddo cenedlaethol am"danynt. Nid oedd ganddynt hawl i yw y tir bellach, ac nas gallwch ddweyd iawn, oblegid nid oedd ganddynt hawl i na bw na be wrth na ffermwr na phetrisen." brynu'r caethion. Modd bynag, fe dalwyd Cyfyd yn awr gwestiwn tra naturiol iawn iddynt. Erbj'n hyn fe welir mai beth fydd enill gwirioneddol cyfnewidiad camgymeriad oedd ei dalu. Ac fe ddaw o'r fath 'f Os rhaid talu y rhent fel cynt amser, ymhen oes neu ddwy wedi cenedl- i'r arglwyddi tir, pa fodd y bydd y genedl eiddio'r tir, pryd y gwelir mai camgymer- yn well allan ? Mae y cwestiwn braidd yn iad oedd talu iawn i'r arglwyddi tir. Ond gynamserol, oblegid nid wyf eto wedi edrych ymlaen yr ydym ni yn awr, ac nis gorphen egluro y cynllun. Ond y mae gallwn ddygymod a'r syniad o fyned a thir gpnyf ateb lled dda i'r cwestiwn hyd yn oddiar ei berchenogion heb roddi rhj'w nod yn awr. Nid eu bod yn cymeryd gymaint o iawn, — digon, o leiaf, i gadw y rhent y tir ydyw yr unig gwyn sydd cyfryw berchenogion vhag myned i'r tloty. genym yn erbyn yr arglwyddi. Pe di- Dadleua Henry George yn gryf ac yn ddymid yr arglwyddi fe fyddai raid i'r groyw na ddylid rhoddi iawn i arglwyddi amaethwyr dalu rhent, oblegid nid "y tir tir mwy nag i'r caethfeistri ; ond prin y i'r ffermwyr" ydyw yr arwyddair cywir, gellir disgwyl i gyfangorph pobl y wlad ond "y tir i'r bobl." Cwyn arall sydd hon feddu ar syniad digon cryf o resymeg genym yn erbyn yr arglwyddi yw eu bod i gredu ei athrawiaeth. Cofier fod yr yn gormesu yr amaethwyr ac yn llygru arglwyddi tir fel y lili, chwedl Joseph cymdeithas. Mewn gwaed, iaith, a chyd- Chamberlain, ac nad ydynt yn hau nac yn ymdeimlad, perthynant i elynion gwerin nyddu; cloddio ychwaith nis gallent, a Cymru, a'r nefoedd yn unig wj-r (ac fe diau mai cywilyddus gan rai mor ffroen- wyr y nefoedd) pa mor drwm ydyw baich uchel fyddai cardota. Felly bydder yn eu gorthrwm. Tyner yr awdurdod o'u drugarog tuagatynt, ac na adawer hwynt dwylaw, ac fe ysgafnheir y baich gorlethol yn rhy sydyn heb gragen i ymgrafu. hwn. Pe eniUid dim ondhyn, fe fyddai'n tir, Os prynir y pa le y ceir digon o ddigon. Fe iacheid cymdeithas ; fe ddygid arian i dalu am dano 't Anhawdd cael gwaed newydd i'w gwythienau, a mer syniad am werth holl dir y deyrnas ; ac adnewyddol i'w hesgyrn. EniIIid amryw nid oes gan y Wladwriaeth yr un geiniog bethau ereiU hefyd, megis cyfartalu'r o arian ond a ga gan y trethdalwyr. rhenti. Yn Ile bod un ffermwr yn talu Cynygir llawer cynllun i gario y chwyl- dwy bunt yr erw am ei dir, a'r ffermwr droad allan. Nid wyf fi yn myned i arall yn talu ond haner hyny am dir Uawn ddweyd pa gynllun fyddai oreu, ac nid cystal, fe ellid trefnu i wastadhau y rhenti, wyf am geisio beirniadu y gwahanol gyn- heb ostwng y cyfanswm. lluniau gynygir. Crj-bwyllaf linellau am- Ond ni thelid y rhent i'r arglwyddi dros lycaf un cynllun, sef yr eiddo y Proiìeswr byth. Na, fe osodid terfyn. Nid prynu Wallace. Gallai mai hwn yw y cj'nllun y tir ganddynt a wneir, oblegid nis gellir goreu, gallai mai nag e. Nid wyf fi yn prj'nu ond pan fo gan y gwerthwr hawl tòimlo fy mod yn feddianol ar ddigon o gyfiawn i'r hyn a werthir. Oblegid j'r un brofiad i ddweyd dim y naiU ffordd na'r rheswm, nid iawn a roddir i'r arglwj'ddi. Uall gadawaf i'r ; darllenydd farnu drosto Y cwbl wneir fydd ymddwyn yn garedig ei hun. Llinellau amlycaf y cyiillun, tuagatj'nt. Os ant i son am iawn a chyf- meddaf; gwell gadael manylion dibwys iawnder, fe gant j'r hyn sj'dd gj'fiawn heb eu cyffwrdd. Hyderaf, fodd bynag, iddynt, sef dim. Ond ni JEydd gwrth- ddweyd digon i roddi f'r darllenydd syniad wynebiad, mae'n debyg, i fod yn drugarog gweddol glir ar y mater wrthj'nt. Rhag peri iddj'nt ormod adfyd Dosrana y Proffeswr werth tir yn ddau, ar unwaith fe ganiateir y rhenti iddynt^ a rhydd ar y ddau ddosbarth yr enwau dros amser. I'r perchenog ar j' pryd Quit-Iient a Tenant-Itight. Ond ei un o'r dichon y caniateir yr hoU rent am oes ; manylion yw hwnw y gallwn fforddio ei j'na fe roddir Uai i'r mab a ddel i deyrnasu llonydd. adael yn A siarad yn gyffredinol, j'n ei le, a Uai i fab hwnw drachefn ; nes gall y Wladwriaeth, pan gymer feddiant o'r diwedd y bydd y dim wedi ei gj'raedd, o'r tir, naill ai talu ei werth am dano, neu —y tir yn feddiant cUr i'r genedl, a'r holl ynte sicrhau i'r perchenog y rhent a arferai renti yn myned i goffrau y Wladwriaeth. gael. Yr olaf, medd y Proffeswr, ydyw y Yn fyr a brysiog, dyna gynUun y Pro- : y TIK A U GENEDL. 33 Nid a rhodded darllenydd ef neb ohonom yn freuddwydio. ffeswr WallacG, y j mae fi yn cwhl gredu yn ei glorian. oes undvn wvr. Yr wyf meddwl Creda Mr. Henry George mai y peth fod y svniad wedi cydio gafael yn adfor goreu fyddai cenedleiddio'r rhenti, ac nid y cvhoedd. a'r egwyddor fawr o y i lawr i cenedleiddio'r tir. Hyny yw, cymeryd tir "i'r bobl yn dechreu suddo genedl. bron yr holl o'r rhenti oddiar yr arglwyddi ddvfnderocdd ymw ybyddiaeth y newj'dd ym- tir, a gadael i'r arglwyddi alw eu hunain A phan ddechreua syniadau mae eu yn herchenogion fel o'r hlaen, ac ymddir- ledu y mae cvfnod vn dod prvd y aniser ied iddynt reolaeth y tir. Ond ni wneid i cynj'dd yn gyflvm ofnadwy . Cymer ei aedd- ffwrdd, pe mahwysiedid y cynUun hwn, à maith i'r ffrwyth dyf u, ond y mae gormes yr arglwyddi, yr hyn sydd un o fodiad yn dra chyflym: dyna hanes nodweddion gwaethaf ein cyfurdrefn hre- , diwygiadau gsvleidyddol. " senol. Pob Ilwydd a rhwydd-deb i'r mesurau " danynt yn awr ac yn INIae fy llith eisoes wedi myned yn faith, i tir y clywir son am Nid diniwed ! ond cyn terfynu carwn sylwi mor fychain i y màn. X pethau bach ydyw rhai o'r gwrth- yn werth papjT yr ysgrifenir a di-asgwrn j ydynt y digon o rym ddadleuon a ddygir yn erbyn cenedleiddio'r hwynt àrnynt ; ond nid oes_ i nemawr niwed. Os oes tir. Dywed un y byddai rheoleiddio'r tir, i ynddynt wnej'd bydd iddynt ei osod i denantiaid. ac edrych ar ol y neb yn ddigon ehud i gredu y siomedigaeth flin yn ffermydd, yn golygu traul anferth i'r ; weUà'r clwyf, y mae draul hresenol ei aros. Nid yw mesurau hyn ond yn. trethdalwyr. Und y mae y j y yn fwy o lawer nag a fyddai wedyn. Fe tori ambeU frigyn bach yraa ac acw. Os a'i gael i ddwyn osodid ac fe reoleiddid y ffermydd gan ! y.lym am achub y pren, ddirprwywyr, yn cyfansoddi Uysoedd tir. ffrv/yth, rhaid cloddio yn ddwfn at j _y Gorwedda eia Ni fyddai raid i'r oU o tìymru gael mwy o , gwraidd, a hwrw tail. ddirprwywyr nag sydd o ystiwardiaid yn hiechydwriaethmewnuncyfeiriad : cenedl- unrhy w un o'r tair sir ar ddeg. A'r arian eiddio'r tir. Diddymer meddiant personol trwy genedl : a delir yn awr i ystiwardiaid un sir—pob dir, gwnaer ef yn eiddo'r dimai, wrth gwrs, yn dod o logellau y hyny fe ddiddymir landlordiaeth, y peth ffermwyr— fe geid digon bron i dalu mwyaf anghyfiàwn a gorthrymus ar wyneb cyfiogau yr hoU ddirprwywyr gofynol i daear, a pheth wedi ei sylfaenu ar gelwydd hjmy fe ddiddyrair land- Gymru benbaladr. Yn lle ychwanegu y a Uadrad ; trwy o'r gost fe'i Ueiheid j-n ddirfawr. lordiaid, y dosbarth mwyaf digynyrchu a Dadleua un arall y byddai y gyfundrefn holl bob'logaeth, mwj'af digydwybod newydd yn gosod anhwylusdod yn aml ar gorraesol, yn arwain bywyd o foethus- yr amaethwyr, yn gymaint ag y byddai rwydd ac anuwioldeb, yn ymlygru ac yn fe yn eu gorfodi i dalu eu rhenti i'r diwrnod, llygru pawb o'u cwmpas ; trwy hyny heb ganiatau dydd o ras mewn amgylch- gi-eir cyfnod newydd yn hanes yr amaeth- ysbryd iadau cyfyng, fel y gwneir yn awr gan yr wyr a'u gweision, fe fegir ynddynt arglwyddi. (Jnd gwyddom oU beth yw cinnibynol, ac fe ymlidir ymaith y gwas- awr a hanes y tenant hwnw syrthio i'r arferiad eiddiwch sydd yn eu dyfetha yn ; o beidio talu ei rent ar ddydd mawr yr wyl. thrwy hyny hefyd fe dderbynia \v hoU Os ca druj-aredd unwaith, ni cha hi yn hir. genedl y bùdd a'r elw sydd yn deiUiaw Ac nid wyf yn deall y byddai yn amhosibl oddiwrth yr hyn sydd yn eiddo iddi. Nid i'r dirprwywyr tir gymeryd amgylchiadau oes crebwyU na dychymyg all ddarlunio yr eithriadol i ystyriaeth, a chaniatau amser ymiachad cymdeithasol sydd yn sicr o i'r tenant i gasglu ei adnoddau ynghyd. ddilyn y chwjddroad hwn. tìwneir hyny gyda'r trethi, a phahtim na Ni cheir ef heb frwydro maith a ffjTnig. gwleid- wneir yr un modd gyda'r rhenti 't Ac ni Meddylier gymaint ò ddylanwad fydd yn anhawdd i'r tfermwr a deilynga yddolsydd gan blaid y landlordiaid : y mae hyny fenthyca arian gan ei gymydogion yn aruthrol. Cawn esiampl o'i nerth yn os digwydda pethau droi yn anffafriol adeg y dyddiau hyn mewn cysylltiad a'r y rhent. Wrth gwis nid yw y sawl na Iwerddon. Ofna arglwyddi tir yr Iwerddon eistedd theilynga hyny yn deilwng i gael fferm o y byddai i Senedd WyddeHg, yn gwbl. Ond prin, hwyrach, y mae yr wrth- yn Nublin, roddi terfyn ar eu rhagor- ddadl yn werth ei hystyried. freintau arbenig hwy fel dosbarth, ac am Mater arall tra dyddorol ydyw hwn hyny gwrthwynebant Yrareolaeth. Cyd- wlad Pan ddaw y tir yn feddiant i'r genedl, jxx ymdeimlir à hwy gan eu brodyr yn y ffordd i esbonio bod- fodd y rheoleiddir ef 'i Pa un ai yn ym- hon, a dyna yr unig herodrol, fel y llythyrdy? ai ynte yn olaeth yblaid Undebol. Plaid landlord- i yn gyfan- drefol, fel gweithydd nwy a dwfr? A aidd ydyw ; a gwneir hi fyny cynffonwyr. Yr roddir awdurdod i bob plwyf , ueu i bob sir, gwbl o landlordiaid a'u reoleiddio'r tir fel y mynont':' ai ynte a un blaid fydd yn ymladd yn erbyn cenedl- fydd yr ymladd reoleiddir ef gan y Wladwriaeth o un eiddio'r tir : ac nid egwan wedi eu canolbwynt ? Ond rhaid gadael y cwestiwn hwnw. Ond mor wired a'u bod yna gydag ond ei grybwyll. Ac ni wnaf concro ar bwnc yr Iwerddon fe'u gorch- ddiwrnod gymaint a chrybwyll y liu o faterion ereiU fygir hefyd ar bwnc y tir. Ryw sydd ynglyn a'r chwyldroad hwn yn ein fè gyfyd diwygiwr digon gwrol, a phlaid cyfundiefn dir. digon unol a ffyddlon, i gario bam i Dydd y pethau bychain ydy w hi yn awT fuddugoUaeth, ac i adfer y tir yn ol i'r ar bwnc cenedleiddio'r tir. Ymlaen yn bobl. Ffarmwk). ngwyll y dyfodol y mae dydd y pethau .1. 0. JoxES (Ap mawr. Dichon hefyd ei fod" yn nes nag y Caernarfon. PA UN AI ANFANTAIS AI MANTAIS I ITNDEB Y DEYENAS -GYFUNOL FYDDAI YMEEOLAETH I'R IWEEDDON ? Tn amser etholiad cyffredinol anhawdd ydyw edrych ar unrhj-w bwngc, ar ba un y gall yr ymgyrch droi, heb i'r meddwl gael ei wyro a'r farn ei dylanwadu gun ein dymuniadau. Amcan y rhan fwyaf ydyw Uwyddo joi yr ymdrechfa, ac ennill buddugoliaeth i blaid, pa beth byuag fydd y canlyniadaù i'r whi,d yn gyffrodinol. Anhawdd, gan hyny, ydyw tìurfio barn deg a diduedd nes i'r etholiad bassio, ac i'r teimhidau cynhyrfus gael amser i oeri, ac i'r meddwl gael hamdden i edrych ar ddwy ochr pob cwestiwn pwysig, a ffurfio barn ddiduedd arnynt. Ond ar ol pob ystorm daw tawelwch a hamdden i ni oll ystyried pethau yn ein hj'stafelloedd, ac ymdi'echu i farnu barn gyfiawn arnynt. Yn awr y mae genym y fath gyfleustra yn Nghymru ; a dymuuaf gymeryd mantais o hono i ymdrin ar bwugc y dylom ei ystyried yu ddifrifol, pa beth bynag all fod ein goh-giadau.ar wleidyddiaeth yn gyffredinol, a'n perthynas a'n rhwymau tu ag at uni'hyw blaid. Nis gall unrhyw ddyn rhesymol wadu pwysigrwydd y cwestiwn o Ymreolaeth i'r Iwerddon, a'i effaith ar undeb a Uwyddiant y Deyrnas Gryfunol, pa ochr bynag a gymer yn y ddadl ; a chredat yr addefa pob dyn sydd yn caru ei wlad a'i genedl, y dylem ei ystyried a'i benderfynu gyda golwg ar les y Deyrnas yn gyft'redinol, ac nid fel yr effeithiai ar y pleidiau gwleidyddol fel pleidiau. Os gwna unihyw gyfnewiciiad ddaioni i'r deyrnas, dylom ei fabwysiadu, pwy bynag a'i cynygia ; ond os drwg a wuae, dylem ei wrthed pwy bynag a'i pleidiai. Personol, ac nid cymdeithasol, yw ein cyfrifoldeb. Y mae oin llwyddiant fel teyrnas, a'n bywioliaeth fel personau unigol, yn ymddibynu ar undeb a gallu yv Ymerodraeth, Nis gallai Prj^dain a'r Iwerddon roddi ymborth na gwaith i haner eu trigolion oni bai masnach ddirfawr Lloegr : ac y mae y fasnach hono yn ymddibynu ar nerth a gallu Lloegr fel canolbwynt yr ymerodraeth eangaf a chyfoethocaf ar wyneb y ddaear. Fel canolbwynt rhaid iddi gadw uudeb cartrefol ; a gwaith peryglus fyddai dechreu torri un o'r rhwymau sydd yn ffui-fio undeb a nerth y fath ganolbwyut. Fel teyrnas gyfunol y mae yn gref a llwyddianus. Pa beth fydd os torrir yr undeb ? Y mae yn wir fod Ymreolwyr yn haeru y gellir rhoddi Ymreolaeth i'r Iwerddon, ac, ar yr un pryd, gadw yr Undeb : a dyna'r cwestiwn at ba un y dymunaf alw sylw darllenwyr Y Geninen. Pa beth yw y cynllun o Ymreol- aeth sydd yn awr dan ystyriaeth, sydd hyd etto yn ddirgelwch ; ond gwyddom pa fath gynllun gynygiwyd yn y flwyddyn 1S8G ; ac am hwnw dywedodd Mr. Parnell mai fel rhandal {iitstalmcrd) y derbyuid ef gan y Gwyddelod. Ehaid i'r Mesur newydd, gan hyny, fyned yn mhellach na hwnw, a rhoddi i'r Gwyddelod fwj' o annibyniaeth nag a gynygiwyd iddynt jn 1SS6. Yn òl Mesur 1886 nid oedd yr Iwerddon i anfon aelodau i'r Senedd Ymerodrol (a phwngc bj-chan j'u ngolwg yr aelodau Gwyddelig oedd hyny). Ond y cyfnewidiadau j' maent yn ofyn yn Mesur 1886 j'dyw gwneyd Senedd Dublin yn annibynol ar j^ Senedd Ymerodrol, ac ar Weini'dogion y Frenhines yn Lloegr ; a rhoddi y barnwyr a'r heddgeidwaid a jjhob gallu arall yn yr Iwerddon dan lywodraeth Senedd Dublin. Os gwneir hyny, p:i linc o gadwyn yr Undeb fydd yn parhau yn gyfan ? Attebir gan rai y gwna cynrychiolaeth yr Iwerddon yn y Seuedd Ymerodrol ddal i fynu j-r Undeb. Addefir mai heb aelodau Gwyddelig yn Westminster y bj-ddai Ymreolaeth yn dadwneud yr Undeb, gan fod pob gallu yn yr Iwerddon i gael ei i-oddi i Seuedd Dublin, heb hawl gan Senedd Lloegr na Gweinidogion Seisnig y i Frenhines ymyraeth à hwy ; ond tra bydd aelodau Gwyddeiig yn Westminster bj'dd j'r Undeb yn parhau. Ond pa fath Undeb ? Nid undeb ond meistroldeb —awdurdod i'r Gwyddelod i lywodraethu y Cymry a'r Saeson a'r Scotiaid, pan y gwrthodir i'r Prydeinwyr unrhyw hawl i j'myraeth à'r Gwyddelod. Trefn go ochrog, onide ? Pob peth i'r Gwj'ddel, a dim i'r Cj-mro a'r Sais. Pobpeth i'r Pabyddion a dim i'r Protestaniaid." Ond, atolwg, pwy yw y Gwyddelod sydd i gael y tath freintiau ? a ydynt yn cynwys cenedl gyfan ac unedig ? I'r gwrth- hollol. wyueb yn Y mae yn j-r Iwerddon yn agos i bum miliwn o bobl ; ac o'r rhai hyn j' mae dwy filiwn yn hollol wrthwynebol i unrhyw gyfundrefn o Ymreolaeth. O'r ddwy filiwn j^ mae miliwn a haner yn JJrotestaniaid, a'r gweddill yn cynwys Pabyddion sydd o herwydd eu dysg a'u hamgylchiadau yn annibynol ar j'r offeiriaid Pabaidd. Y mao j' ddwy fiLiwn yn wasgaredig trwy'r ynys, ac j'u j^ Ileiafrif yn mhob man ond mewn rhan o Ulster ; ac o herwydd hyny heb gael eu cynrychiolaeth ddyledus hyd jm oed yn bresennol ; ac os sefydlir Senedd yn Dublin, mewn lleiafrif parhaus y byddant. Cnewyllyn a sylwedd y cynllun ydyw rhoddi yr holl awdui'dod j'n yr Iwerddon yn nwylaw y mwyafrif YJrREOL.VKTU l'u IWKRDDOX. 37 Piibiiidd, ac awcluvdod iV cymycliiolw}-!' i droi'r fantol rhwng ploidiau j-u y Sonedd Ymorodrol, a thrwj^ hytiy g'i-cl uwchafiacth yn Mhrydain Fawr hcfyd. Onid ydyw y pwngc, gan hj-ny, yn un o bwys, a theilwng o'n hystyriaeth fwj'af difrifol ? Y peth rhyfeddaf o gwbl ydyw clywed dynion sydd yn proffesTi Rhyddfryd- iaeth yn cynyggorfodogi dwy ran o bump o drigolion yr Iwerddon i roddi i fynu eu bi-eintiau fol dinoswyr Prydeinig, ac ymostwng i Ij'wodraeth y tair rhan arall yn erbyn eu hewyllys. Ond nid felly oin haddysgwyd gan heti flaenoriaid y blaid Eyddfrydig; ac nid dyna oedd yr egwyddor dros ba un y bu goreuwj-r y blaid yn yraladd drwy'r oesoedd. Yn mhob gwlad y blaid Ryddfrydig sydd wedi bod yn pleidio undeb bob araser. Gwaith y Chwyldroad mawr yn Ffrainc oedd uno gwahanol daleithiau tan Senedd Paris pleidwyr rhj-ddid y un yn ; yn yr America oedd ya ymladd dros yr Undeb; gwnaed yr Eidal yn un deyrnas gadarn, rydd, gan Èyddfrydwj^r y wlad hono ; ac eflaith yspryd rhyddid oedd uno gwahanol deyrnasoedd a thywysogaethau yr Almaeu yn un ymerodraeth gadarn a dylan- wadol. Nid Rhyddfrydìaeth, gan hyny, ydyw dadwneyd yr Undeb a throiallan o'r Cymundeb Prj^deinig ddwy filiwn o bobl yr Iwerddon er eu gwaethaf, a'u gosod tan lywodraeth y maent j-n ci chashau a'i hofni. Ilj-d o fewn saith mljmedd yn 61 cadw yr Undeb oedd credo pob Rhj^ddfrydwi-. Yn eiannerchiad at ei etholwyr yn Mawrth ISSO dywedai Mr. ( Jhilders ei fod ef " j'n hollol :" wrthwynebol i unrhj-w Laccàd jm j-r Undeb— Seneddol gyda'r Iwerddon j-n Hj^dref 1885 dywedai Arglwydd Roscberj^ " Yn òl fj' meddwl i nid oes ond un modd o weithredu tu ag at j'r Iwerddon, a hyny j'dyw, trin j-r Iwerddon yr un fath yn xmion ag y trinir rhanau ereiU o'r Deyrnas, mor belled ag y gallom :" a dyma eiriau Arglwydd Spencer mewn araeth yn Bristol yn mis Tachwedd 1881 — " Yr ydym yn dal fod undeb parhaus j-r Iwerddon gyda'r wlad hon o'r pwysigrwydd rawyaf i ni. Yr ydym yn teimlo fel yr Americaniaid pan oedd undeb eu gwlad mewn perygl ; ac os bydd jm angenrheidiol rhaid i ni dywallt gwaed er mwyn cadw i fyny nerth a diogelwch y wlad." Dyma hefj-d eiriau Mr. Gladstone ei hun mewn araeth yn Aberdeen yn j^ flwyddyn 1871 — " Yr ydj-m j-n benderfjmol j' bj'dd y Deja-nas Gj'funol hon, j^r hon a j'mdrechasom wneyd yn DeyrnasGyÌunol o galon yn gystal ag j'n cl y gyfraith, yn parhau j-n Dej-rnas Gyfunol ; . . . a'n bwriad ydj'w mai Teyrnas Gyfunol j' bydd yn parhau. Dj-wedir wrthym fod jm angenrheidiol i'r Iwerddon derfjmu ei liheithynas gyda Senedd y wlad hon, a chael Senedd iddi ei hun. Wel, paham y rhaid dryilio y Senedd ? . . . A all unrhy w ddyn yn ei synwyrau ddychymygu ein bod ni, ar j'r awr yma o'r dydd, ac yn sefyllfabresennol ybyd, yn mj-ned i ddaruio sefydliadau penaf j' wlad, i'r diben o'n gwnej'd ein hunain yn destyn gwawd i holl genhedloedd j- ddaear ?" Fe balla amser i mi goiìa geiriau nerthol John Eright, Foster, Fawcett, a llawer Radical arall, i'r un perwjd ; ond gallaf ddwej-d heb ofu gwrthwj-nebiad mai Undebwyr oedd j^r oU o'r Blaid Ryddfrydig hyd o fewn saith mlynedd j-n òl. Peth pwysig fuasai cj-nj-g torri yr Undeb rhwng j- ddwj- wlad, hyd jm oed pe buasai trigolion j-r Iwerddon j-n u.nfrydoI o blaid j- cyfuewidiad : ond y peth sydd yn ei wneud yn gan mil mwy pwysig ydyw fod miliwn a haner Protestan- iaid a haner miliwn Pabyddion mwyaf goleuedig yr Iwerddon yn ei hollol gon- demnio, ac jm gwrthod yn bendant roddi i fjniu eu hawliau fel dineswyr Prydeinig. Y mae yn wir fod rhai o bleidwyr Ymreolaeth yn haeru nad oes berygl i'r lleiafrif gael eu gormesu gan j- mwyafrif Pabaidd, ac mai y rheswm paham y mae y Protestaniaid yn sefyll allan o blaid yr Undeb j-dyw eu bod am i gadw fynu oruwchafiaeth, fel yn yr heu amser ; ond camgymeriad hollol ydyw hyny. Y mae yn wir fod yr Eglwys Esgobaidd wedi bod yn Eglwys sefydledig ; ond er amser j' Dadgysylltiad nid j-w ond ar yr un safle yu unig a'r Eglwys Babaidd. Ileblaw hj-ny, y mae mwyafrif y Protestaniaid j-n Anghydfi'ufwyr, ac wedi bod tiwy'r oesoedd, fel eu brodyr yn Lloegr a Chymru, heb ddim breintiau neiUduoI, ond yn unig goddefiad i addoli Duw yn eu trefn eu hunyiu. Nid ofni colli uwchafìaeth y maent, ond ofni colli eu riiyddid, ac ofni iau yr Eglwys Babaidd. A oes sail i'w hofnau ? Edrychwn pa beth gymerodd lo eisioes mewn rhan arall o'r Ymerodraeth. Y mae rhan o Canada, sef Talaeth Quebec, yn wlad yn mha un y mae j- Pabyddion wedi bod bob amser yn y mwyafrif. Yn j' flwyddyn 1867 rhoddwyd flome Ruìv iddynt, a Senedd yn nhref Quebcc ddibynol i raddau ar Senedd Gyffredinol Canada. Y canlyniad erbyn hyn ydyw fod y mwyafrif Pabaidd wedi cael meddiant o'r ysgolion trwy'r dalaeth, ac yn eu cadw i fynu fel ysgolion Pabaidd ar draul j- trethdalwyr. Y maent hefyd wedi gwaddoli yr Eglwys liabaidd, ac yn enwedig y Josuitiaid, gyda golud anferth j fel ag y mae yr Eglwys Babaidd yn awr yn sofydliad ; 3S YMREOI. AK'rir I R IWERDDOX. gwladol cyfoetliog yn y dalaetli liono ; a'r Protestaniaid yn ymfudo yn raddol i rannau ereill o Canada. Ychydig ddyddiau yn 61 fe feiddiodd dau newyddiadur yu nhref boblogaidd a masnacliol Monti-eal gyhoeddi erthyglau jti dinoethi gwaith yr offeiriaid Pabaidd ; a'r canlyniad oedd i"r ddau newyddiadur gael eu liysgymuno gan archesgobion y dalaeth, ac i orchymjm fjmed allan i ddiarddel pob dyn a ddarllena y newyddiaduron hyny rhagllaw. Yr un yw y Babaeth yn awr ag oedd yn y cynoesoedd ; a dyma un prawf ychwanegol o hj'uy. Dyma ganlyniaiiau rhoddi awdurdod i'r Pabyddion yn Nhalaeth Quebec ; ac folly y bydd hefyd yn yr Iwerddon. Yr offeiriadaeth Babaidd sydd yn llywodr- aethu yr etholia'dau yn bresennol. Pa beth fydd os cànt sencdd annibynol, a'r barnwyr a'r heddgeidwaid tan eu hawdurdod ? Yn Westmeath bu ymladd rhwng y Parnelliaid a'r Gwrthbarnelliaid yn yr etholiad diweddaf. Cymerodd yr esgob Pabaidd a'r offeiriaid blaid Mr. Fullham yr ymgeisydd Gwrthbarnellaidd ac etholwyd ef gyda mwyafrif o cS3. Dechreucdd Mr. Dalton, yr ymgeisydd Parnellaidd, gynghaws yn ei erbyn i'w ddiseddu oherwydd djdanwad anghyfreith- iol yr offeiriaid PabaidcÌ yn yr etholiad. Ar yr 16eg o Dachwedd ymddangos- odd y ddwy blaid o fiaen y barnwyr O'Brien ac Andrews yn Westmeath, ac ymchwiliwyd yn fanwl i'r cyhuddiadau am bymthefnos ; ac ar y 30ain o'r un mis penderfynodd y barnwyr fod y cj^huddiadau yn erbyn yr ofìeiriaid wedi eu jirofi i'w boddlonrwydd, a barnasant oherwydd hyny fod etholiad Mr. Fullham yn ddirym, a chondemniasant ef i dalu costau y gynghaws. Fe brofwyd fod Dr. Nulty, Esgob Pabaidd Westmeath, wedi anfon yn nechreu yr etholiad lythyr bugeiliol at bob offeiriad, yn yr hwn yr hawliai awdurdod anffaeledig i benderfynu pob cwestiwn mewn perthynas i ffydd a moesau—bod dewis aelod seneddol yn gwestiwn o ffydd a moesau—bod yr offeiriaid yn rhwym i bender- fynu dros yr etholwyr i ba ymgeisydd y rhoiidant eu pleidleisiau—a bod yr etholwyr yn rhwym i ufuddhau i orchymyn yr offeiiiaid, a bod anuiuddhau i'r offeiriaid hyny yn bechod marwol. Profwyd liefyd fod yr offeiriaid wedi gweithredu yn òl gorchymyn yr esgob : ac, fel y dywed y Barnwr O'Brien, ei hun yn Babydd, " Wrth edrych ar y tystiolaethau, yr wyf o'r farn fod yr offeiriaid ar hyd yr etholiad, tan ddylanwad ufudd-dod i'r esgob, wedi arfer iaith, effaith pa un oedd rhoddi ar ddeall i'r etholwyr fod eu damnedigaeth dragywyddol yn ymddibynu ar y modd y gweith- redent yn yr etlioliad hwnw." Ehaid i ni gofìo fod yr offeiriaid Pabaidd yn hawlio awdurdod i faddeu pechodau neu wrthod maddeuant, a bod y bobl yn eu credu ; a daeth amryw dystion yn mlaen i brofì fod yr offeiriaid wedi gwrthod maddeuaut iddynt oherwydd eu bod wedi rhoddi eu pleidleisiau yn erbyn Mr. Fullham. Felly daeth y barnwyr i'r peuderfyniad mai yr offeiriaid, ac nid yr etholwyr, oedd y gwir allu trwy ba un yr ethoLwyd Mr. FuUham ; ac oherwydd hyny peLderfynasant fod yr etholiad yn ddirym a sedd Westmeath yn wag. Felly hefyd y bu yn North Meath pan ddiseddwyd Mr. Michael Davitt gan y Barnwyr Andrews a Johnson oherwydd dj-lanwad angliyfreithiol a gorthrwm yr cffeiriaid Pabaidd; ac felly hefyd y buasai mewn dwsin o leiaf o siroedd creiU pe buasai gan y Parnelliaid drligon o arian i fyned i gyfraith. Os felly y mae yn awi% pa beth fydd os cànt Ymreolaeth ? Ai rhyfedd ydyw, gan hjmy, fod y Protestaniaid yn by w mewn arswyd ac ofn ? Caerludd. Morgan Lloyd. Nip oes unrhyw wirionedd mewn hanesiaeth a gwleidyddiaeth yn fwy amlwg na'r ffaith nas geilir yn yr oes hon lywodraethu unrhyw bobl yn ngwledydd Cred yn gi-oes i'w barn a'u cydsyniad. Y mae goleuni inyddid, y syniad am hawliau cenedlaethol ac iawnderau dynoliaeth, wedi cael y fath afael ar bob gwerin fel nad oes obaith am barhad unrhyw Ij-wodraeth nad yw wedi ei sylfaenu ar yr egwyddor hon. Gellid yn y Canol Oesoedd adeiladu ar sylfaen awdurdod a gallu gormesol. Edrychai y worin y pryd hynny ar ei llywodraethwyr, nid fel ei gweisicm, ond fel rhyw fodau uw^chraddol wedi eu creu i fod yn feistriaid. Edrychir feliy yn awr gan werin ludia ar bobl wynion. Pe amgen ni allai Prydain gadw y Ilywodracth yno yn ei Ilaw am fiwyddyn. Cyfeirir yma at y gwirionedd hwn am ei fod with wra'dd y cwestiwn Gwyddelig. Y mae Lloegr wedi ymdrechu llj^wodraethu yr Iwerddon jn groes i'r egwyddor hon am dros saith gan' mlynecld : cmd er fod y Sais yn bur wydn, yn bur ddi-ildio, ac, rhaid dweyd yn hyn o beth, yn bur ddwl, y mae yntau yn dechreu teimlo bellach mai ofer yw ymiadd yn crbyn dcddfau natur, yn enwedig natur ddynol. Ni ellir llywodracthu os na bydd corph y bobl yn cydweithredu i fawrhau y gytraith a"i — YMKKOLAETir l'll IWEliDPOX. 39 gwneiithiir yn anrhj'doddus. Ond os y bydd y llywodraoth yn tarddu o ffynonell cstronol ac atgas, arfer di-ball y natar ddynol yw mawrhau ac anrhydeddu y sawl a'i gwrthwynebant. At hyn y cyfeii'iai Mr. Gladstono yn 1886, pan y dywedodd fod y gyfraith yn dyfod at y Gwyddel mewn gwisg ostrouol, ac na byddai yn bosibl i Brydain lywodraethu yr Iwerddon ond drwy Ymreolaeth neu Ciierdoìi, ac na elUd parhaii i yru ymlaen gyda'r diweddaf cyhyd ag y byddai gwasg rydd a chynrychiolwyr sencddol wrth law i ymosod ar bob amlygiad o ormes. Gellir yn wir fyned ymhellach a dwej'd na ellir gwneyd hynny er tagu y wasg, a difodi cynrj'chiohieth seneddol. Y mae sefyllfa bresennol Rwssia yn Coercioii profi hynny. Y mae yno greulawn ; ac nid oes yno wasg lydd na senedd i"w ILirioiddio. Etto pan ddaeth yr Ymherawdwr presennol i'r orsedd ni fentrai am ddwy flynedd fyned i'w goi'oni rhag ofn y Nihiìists : mewu gair, bu raid i C/Mr of all tlie Iivssias deithio drwy ei wlad ei hun mewn cryndod, a chyda'r gofalon pryderus ag sydd yn orfodol ar fyddin estronol pan yn tramwy yn ngwlad ei gelyn. Hyn, gan hynny, yw y ddadl fawr o blaid Ymreolaeth i'r Iwerddon, sef bod ymyriad Prydain yn ei phethau Ueol yn wrthodedig ac atgas gan y wlad honno ; ac, oherwydd hynny, yn fethiant truenus. Ofer yw dweyd na ddyLai fod felly. Y mae ielìy ; a dyledswydd gwladweinwyr yw deddfu yn ol fel y mae pethau, ac nid yn ol fel y tybiant hwy y dylent fod. Ac yn wir, pan yr ystyrir y gormes a'r creulonderau a ddioddefodd yr Iwerddon cyn y ganrif breseimol oddiar law ei llywodraethwyr Prydeinig, nid rhyfedd fod ynddi elyniaeth anghymmodlawn at ymyriad Prydain mewn materion Gwyddelig. Da fyddai adgotfa ychydig o'r rhai hyn. Y mae'n hyspys fod tir yr Iwerddon, o herwydd lleithder y tywydd, yn fwy cymhwys i bori nag i godi yd. Gan hynny, magu anifeiliaid a'u gwerthu i Loegr oedd prif gynhaliaeth yr amaethwr, fel yn wir yr ydoedd yn Nghymru cyn agor y chwareli a'r glofeydd, ac, i raddau, felly etto. Pasiodd Senedd Prydain, ar gais ei thir-feddianwyr, ddeddf yn gwahardd i'r Iwerddon alifoi'io i Brydain na gwartheg, na defaid, na moch, na chig, nag ymenyn, na chaws. Yna trodd y Gwyddelod at godi gwh\n, a gweithfaoedd gwlan, a brethyn. Llwyddodd y fasnach hon yn fawr fel ag i gydymgais i raddau à brethyn-weithwyr Lloegr. Yna pasiodd Senedd Prydain ddeddf yn gwahardd i'r Iwerddon allforio brethyn a gwaith gwlan i unrhyw wlad ; ac felly llwyr ddinystriwyd y fasnach. Yr un modd y mygwyd llongwriaeth a masnach dramor yr Ìwerddon. Pasiwyd deddfau i rwystro i nwyddau o'r America a'r Trefedigaethau }jael eu dwyn i'r Iwerddon heb iddynt gael eu cario mewn llongau Prydeinig, a'u dadlwytho yn gyntaf yn Mhrydain fel ag i sicrhau elw arnynt i longau a marsiandwyr Lloegr. Dywed Lecky (yr hwn, gyda Uaw, sydd yn Undebwr selog), yn ei Histonj of Eiujlancl daring the IHth Centari/, fod naw rhan o ddeg o dir j'r Ìwerddon wedi ei drawsfeddianu oddiar y boneddigion brodorol gan Saesou drwy rym Prj-dain. Gwyddis fod naw o bob deg o'r Gwyddelod yn awr yn Babyddion ; ac yr oedd yr holl genedl frodorol felly y pryd hynny. Wele ddesgrifiad Lecky yn ei Leaders of Fublic Opinion in Irelaiul (tudal. 120 o'r Penal Code, sef y deddfau erlidigaethus a -wnaed yn erbyn Pabyddion yr Iwerddon): " It required indeed four or five reigns to elaborate asystem so ingeniously contrived to demoralise, to degrade, and to impoverish the people of Ireland. By this code the Roman Catholics were absolutely excluded from Parliament, from the magistracy, from the corporations, from the bcnch, and from tho bar. They could not vote at Parlia- mentary elections or vestries : they could not act as constables, or sheriffs, or jurymen, or serve in the Army or Navy, or become solicitors, or even hold the positions of game- keeper or watchman. Schools were established to bring their children Protestants up as ; and if thej' refused to avail themselves of these they were deliberately consigned to hopeless ignorance, being excluded from the University, and debarred under crushing penalties from acting as schoolmasters, as ushers, or as private tutors, or from sending their children abroad to obtain the instruction they were refused at home. They could not marry Protestants ; and if such marriage were celebrated it was annulled by law, and the priest who officiated might be htmg. They could not buy land, or inherit, or receive it as a gift from Protestants, or hold life annuities, or leases, for more than 31 years, or any lease on such terms that the profits of the land exceeded one-third of the rent. If any Catholic leaseholder by his industry so increased his profits that they exceeded this proportion, aud did not iaamediately make a corresponding increase in his payments, any Protestant who gavo the information could enter into possession of his farm. If any Catholic had secretly purchased either his old forfeited estate, or any other land ; any Protestant who informed against him might become the proprietor. The few Catholic landholders who remained were deprived of the right which all other classes poasessed of bequcathing their lands as they pleased. If their sons contiaucd 40 YMREOLAETII i'r IWERDDON. Catholics, it was equally divided between them. If, howevcr, the eldcst son con.sented became only a to apostatise, the estate was settled ni^on him ; the father frora that hour life-tenant, and lost all power of selling, mortgaging, or otherwise disposing of it. If the wife of a Catholic ahandoncd thc religion of her hushand, she was immediately free from his control, and the Chancellor was empowered to assign her a certain pro- portion of her hushand's i^roperty. If any child, however young, professed itself a Protestant, it was at once taken from the father's care, and the Chancellor could ohlige the father to declaro upon oath the vahie of his property, hoth real and iiersonal, and could assign for the present maintenance and future portion of the converted child such proportion of that property as the Court might decree. No Catholic could be guardian, either to his own chikìren or to those of another person ; and therefore a Catholic who died while his chikhen were minors had the hitterness of reflecting upon his death-hed that they mu.st pafs into the care of Protestants. An annuity of from twenty to forty pounds was provided as a hribe for every priest who would become a Protestant. To convert a Protestant to Catholicism was a capital offence. In every walk of life the Catholic was pursued hy persecution or restriction. Except in the linen trade, he could not have more than two apprentices. He could not possess a horse of the value of more than five pounds ; and any I'rotestant, on giving him fivepounds, could take his horse. He was compelled to pay double to the militia. He was forbidden, except under particular conditions, to live in Galway or Limcrick." Pa ryfedd fod gelyniaeth anghymmodlawn at ymyriad Lloegr yn ei matGrion cartrefol wcdi gwreiddio mor ddwfn yn mynwes y genedl Wyddclig. Ond dywedir fod hyn wedi ei ddiwygio, ac fod gan yr Iwerddon yn awr gystal cyfreithiau a ninnau, a rhai gwell hefyd. Gwir ; ond profa hyn angherddoldeb y teimlad o blaid Ymreolaeth. Y mae gwladweinwyr Prydain yn y gorphenol wedi fìoi at bob esboniad o deimlad gwrthwynebol y genedl ond. yr esboniad naturiol a i-he.symol. Dywedid unwaith mai pwnc y degwm oedd, ac y byddai mor hawdd ei thiin a sir yn Lloegr pe teflid y degwm oddiar y cenedhiethol tenant ar y tirfeddiaunydd. Gwnaed hynny ; ond parhai y teimlad j-r un fath. Yna dychmygwyd mai y sefydliad Eglwysig oedd y drwg ; a yr diddymwyd hwnnw ; ond yn ofer. Yna haerwyd mai tirfeddianaeth oedd unig rwystr,-—er fod y crelftwr, y siopwr, a'r trefwr yn llawn mor selog a'r amaethwr o blaid Y^mreohieth. Pasiwyd Mesur Tir : oud heddyw y mae y teimlad o blaid Ymreolaeth gan ddyfned ag erioed. Haerir yn aml fod caledi yr Iwerddon yn codi oddiar amgylchiadau mas- nachol a chyllidol {economic),—mai ymfudiaeth yw yi' unig iechydwriaeth, ac y byddai yn Uawn mor wasgedig pe caflai Ymreolaeth. Prin y gellir caniattau liyn oll yn ngwyneb y deddfau llethol y cyfeiriwyd attynt yn barod. Ond rhoi ei bod felly, byddai hynny j'u rheswm cryf o blaid Ymreolaeth. Cyhyd ag y'i llywodraethir gan y Saeson priodolir pob drwg ac anff'awd gwladol i'r llywodr- aeth estronol. Pan yn y.stod y Ehyfel Amcricauaidd yr oedd Lancashire yn dioddef y caledi trwm a elwir y Coftou Foìninc, ni buasai byth yn dioddef mor amyneddgar pe buasai dan lywodraeth estronol ac atgas. Ceisid yu union wneyd allan mai y llywodraeth estronol oedd, rywfodd neu gilydd, yn gyfrifol am yr holl galedi. Ond, gan ei bod yn cael ei llywodraethu gan ei phobl ei huu yn unol à'i barn a'i theimlad, hawdd oedd ei darbwyllo fod ei gwasgfeuon yn codi oddiwrth achosion anghyraeddadwy. Pe y Uuniai Senedd Prydain drofn ymfudol i'r Gwyddelod, codid cri yn y fan fod oistroniaid yn ceisio hel y bobl o'u gwlad eu hun : ond, pe arweinid Senedd gartrofol i gredu fod mesur o'r fath yn angenrheidiol, derbynid hi gyda boddlonrwydd. Ofnir gan y Ceidwadwyr y bydd Senedd gartrefol yr Iwerddon yn orwyllt radicalaidd, ac y bydd perchenogion cyfalaf a thir mewn perygl o gael eu hyspeilio. Pell iawn wyf oddiwrth gredu hynny hyd yn nod pe rhoddid y fath allu i'r Senedd gartrefol, yr hyn ni wnaed yn nghynygiad 1886. Y mae ifurf- lywodraeth crefydd pobl yn effeithio yn fawr ar eu hegwyddorion gwleidyddol. "Y mae ffurf-lywodraeth yr Aunibynwyr a'r Eedyddwyr y fwyaf radicalaidd. Gorwedd yr holl awdurdod yn aelodau pob eglwys. t'elly ceir yn gyfìredin fod deiliaid y ddau enwad iiarehus yma yn, ac wedi bod erioed, yn blaenori mewn rhyddfrydiaeth wleidyddol. Y mae ffurf-lywodraeth y Methodistiaid yn rhoi yr awdurdod rhwng aelodau yr eglwysi a'r cyfarfodydd misol a'r gymanfa, ac felly ceir fod tipyn mwy o duedd geidwadol yu eu plith, yn enwedig yn yr amser a fu. Y mae eisteddle awdurdod ymlith y Presbyteriaid yn hollol yu swyddog- ceidwadol ion yr eglwys a etholir gan yr aelodau ; ac y maent dipyn yu fwy fyth, fel y dengys cynrychioiaoth Ysgotland. Y mae hanes y Wesleyaid yn dangos yr un pcth. Yr un modd y mae yr Esgobyddwyr—bron oll yn Geidwad- wyr, drwy Loegr yn gystal a Chymru. Y mae Eglwysi Ehufain a Groeg yn unbenaetholj ac y mae eu deiliaid yn tueddu yn naturiol at Geidwadaeth. — Y^MREOLAETn I*Il IWERDDON. 4l Credai' y bydd Sencdd Gartrefol Iwoixldon, ar ol iddi sctlo tipyn, yr im fwyaf Ceidwadol yn Ewrop. Antnriaf brophwydo y gwna deddfwriaeth Sosialistaidd lai o gynnydd ynddi nag mewn unrhyw scnedd arall yn y byd. Ammhouaf, yn wir, pe buasai Iwerddon wedi cael Ymreolaoth yn amser O'Connell, na buasai etto wedi cael y Mesur Tir sydd ganddi. liuasai llawor o fasnachwjT, trefwyr, crefftwyr, &c., yn barod i gynlìona i'r tir-feddianwyr, ac i honni eu bod yn llawn morgaled arnynthwy eu hiinain agaryr amaethwr : ond, tra mewn undeb sencddol à Phrj'dain, pan oodd pwnc y tir yn debyg o fod yn offoryn galluog o blaid Ymreolaeth, yr oedd i)ob dosparth yn barod i waeddi ÌIwi I IIwi I ar yr amaethwr er mwyn pori profodigaoth i'r Llywodraeth, a hyrwyddo yr amcan cenedlaethol. Dywedodd Parnell yn y dechreu na fuasai yn tynu oi gòt yn yr ymdrech tirol oni b'ai oi fod yn gwoled ei fod yn arwain at Ymreolaeth. Y mae y dull twyllodrus a "llygredig drwy ba un y Ilwyddwyd i ddiddymu hen Sonedd yr Iwerddon a'i huno à Senedd Prydain yn y flwyddjoi 1800 yn rhoswm cryf ychwanegol dros deimlad yr Iwerddon. Darlunia Lecky yn rymus digywilydd aelodau Senedd Dublin gan iawn . y modd y Uwgrwobrwywyd Brydain er eu hudo i bieidleisio dros y mesur. Dengys fod yr oll o'r aelodau dilwgi' yn angerddol j^n erbyn y mesur. EnniIIodd yr Iworddon yr hawl i Senedd yn 1 782 ; ac er ei bod yn ddiffygiol iawn, yn gyfyngodig yn hollol i Brotestaniaid, ac felly corph mawr y genedl yn cael ou cau allan o honi, otto yr oedd yn Senodd Wyddelig ac nid Saesonig. Yr oedd hyn yn cuddio Iluaws o ddiffygion yn ngolwg hyd yn nod y Pabyddion brodorol. Yr oedd Uwyddiant y wlad hefyd yn fawr iawn dani. A ydyw yn hawdd beio chworwdor y Gwyddel yn ngwyneb y fath driniaeth ? Y mao ei awydd a'i zèl dros Senedd Gartrofol yn llawn cymaint ag ymlyniad y Cymro wrth ei iaith. Dychmyger fod yr Aelodau Cymreig yn cymeryd eu Ilwgrwobrwyo i basio deddf i ddiddymu a lladd yr iaith Gymraeg. A faddeuid y fath frad yn fuan ? Pa sawl oes, a pha faint o Coercion BiUs, fyddai yn eisieu i gymmodi y Cymroà'r fath ddeddf wedi ei chario yn y fath fodd ? Nid yn unig y mae budd yr Iwerddon yn galw am Ymreolaeth, ond y mae Ilwydd Prydain yn cyd-lefain. Y mae y pwnc Gwyddelig wedi bod yn gorwedd f el ÌLunlIef ar oin Sonedd drwy y ganrif , ac yn wir drwy yr oesoedd. Prin y ceir amser i ddim arall. Nid ar ol cychwyn y symudiad Parnellaidd yn unig y mae felly. Agorer unrhyw lyfr o hanes Senedd Prydain am y ganrif hon, a gweHr mai felly yr oedd ar ei hyd. Ni raid ond tafiu golwg dros gynnwysiad y pennodau, a dyma welir " Condition o/ Ireland," " Fd^nine in lìeland," '' Jgrarian Grime in Ireìand," &c., &c., yn eu britho drwyddynt. Beth yw yr ymwared ? Caniattàd i'r GwyddeÌod drin eu hachosion cartrefol ; ac j'na cawn ninnau amser i drin ein busnes ein hunain. Ond dadleuir y byddai hynny yn amharu yr Undeb Ymheiodrol, ac yn arwain yn sicr i ymwahaniad trwyadl rhwng y ddwy wlad. Y mae yr wrth- ddadl yna mor ddigrifol o ffol f'el ag y mae yn esampl nodedig o'r modd y mae dallbleidiaeth a rhagfarn yn cymmylu deall hyd yn nod dynion gwybodus a dysgedig. Dibyna yr Undeb Ymherodrol, nid ar undeb seneddau a deddf- wneuthuriad, ond yn unig ac yn hollol ar y gallu milwrol a morwrol. Codwii' y rhai'n yn hollol yn Ilaw y Goron a'r Senedd Ymherodrol. Wrth weled yr nyfder à pha un y dadgenir yr wrthddadl hon bron na thybia dyn y rhaid ei bod yn seiliedig ar brofìad hanesyddol, a bod Ymreolaeth mewn gwledydd eraill wedi arwain i'r drwg a ragfynegir. Ond beth yw y ffoithiau. Nid oes un ongraifEt o Ymreolaeth yn cyfreithloni yr wrthddadl ; ond yn hollol i'r gwTthwyneb. Pan y mae gwahanol genhedloedd dan un Goron y mae Ymreolaeth bob amser wedi adgyJnerthu yr Undeb Ymherodrol; tra y mae gwrthodiad o honi wodi arwain i ymwahaniad Ilwyr. Y mae toyrnas Awstria yn cyunwys 16 o wahanol genhedl- oedd neu Iwythau. Gwrthodwyd Ymreolaeth i Venice, yr hon sydd Italaidd. CoU- wyd hi o'r ymherodraeth mown canlyniad. Caniattawyd Ymreolaeth i Hungari, a thalaethau eraiU ; ac y maont yn glynu yn selog a heddychol wrth yr Uudeb Ymherodrol. Y mae yn yr Almaen 2.5 o dalaethau a gwledydd yn meddu Ym- reolaeth gallu yr a'r ; ond y mae y milwrol yn Uaw Ymhorawdwr Senedd Ymherodrol ; ac y mae yr Undob Ymherodrol yn gryfach yn yr Almaen nag yn unman. Yn yr Unol Daleithiau y mae yna 44 o daleithiau yn meddu Ym- reolaeth o natur helaethach o lawer nag a fwriedir i'r Iwerddon, ac etto yn nodedig am yr aiddgarwch sydd yn mhawb dros yr Undeb. Dywedir fod gwrth- ryfel y De yn gefnogaeth i'r wrthddadl. Dim o'r fath beth ; ond yn hoUol i'r gwrthwyneb. Os oedd yn bosibl i Ymreolaeth fyth arwain i wahaniad, dyma ei oedd y tro. Nid oedd byddin gwerth galw feUy yn y wlad ; etto, pan dorodd gwrthryfel aUan yu y JJe, yr oedd y teiuxlad o blaid yr Undeb y fath fel ag y ; 42 LLAIS Y I'REGETirWK. trodd yr holl wlad yn fyddiii, a rhoddwyd i lawr y gwrthryfel mwyaf a welodd y byd erioed gan daleithiau yn meddu Ymreolaeth. Y mae Canada yn enghraifft nodedig o ffolineb yr wrthddadl. Cauiatawyd Ymreohieth i Canada ar ol hir ymgyndynu. Yr oedd gwrthryfel newydd fod yn wlad yr oedd mwj^afrif y ; y trigolion y pryd hynny yn Babyddion ac yn ddisgynyddion Ffrancwyr. Daro- genid yr arweiniai Ymreolaeth yn syth at ymwahaniad ac erledigaeth ar ran y Pabyddion oeddynt yn y mwyafrif. Trowd clust fyddar i'r daroganau hyn, rhoddwj'd Ymreolaeth, ac ni fu Canada erioed mor heddychol ac ymlyngar wrth Brydain ag y bu o hynnj' hyd y dydd hwn. Os nad arweiniodd i wahaniad gwlad sydd cidwy til o filltiroedd oddiwrthym, llai tebyg o lawer y gwna hynny mewn gwlad sydd o fewn ein golwg, ac yn hollol dan bawen Prydain. Prophwydir yn ychwaneg y bydd i'r Senedd Wyddelig erlid j Protestaniaid. Y mae yr wrthddadl hon mor ddisail a'r llall. Ni bydd gan y Senedd Gartrefol hawl i basio deddf yn dwyn perthynas à rhyddid crefyddol ; a phe pesid un ni fyddai ond " papyr wàst," am ei bod tu twnt i derfynau awdurdod y Senedd. Byddai yn union yr un fath a phe buasai bwrdd sirol yn Nghymru yn ymsythu i basio deddf i ddadgyssylltu a dadwaddoli yr Eglwys Wladol yn y sir a sefydlu y Methodistiad yn ei Ue. Chwarddai yr Eglwyswyr, ac yn wir yr hoU wlad, am ben y bwrdd a'i ddeddf . Ond hyd yn nod pe rhoddid y fath hawl i'r SeneddWyddelig ni byddai berygl yn y byd. Y mae y mwyafrif mawr o hoU wledydd Cred yn Babyddol, ac yn llywodraethu eu hunain ; ac etto nid oes yno nac erledigaeth ar y Protestaniaid, nac annhegwch tuag atynt. Y ffaith yw fod yr Orangeman yn yr IwerddoB, fel yr Eglwyswr yn Nghymru, wedi bod ar hyd y blynyddoedd sjioilt yn diihl y Llywodraeth ; ac y maent yn meddwl cu bod hwy yn ddosparth ìn-einiol, ac yn meddu rhyw hawl neiUduol ar y wlad, ac yn enwedig i swj'ddog- aethau, a'r gallu llywodraethol. Ystyriant felly fod eu gosod ar jt un tir a phawb arall yn anfri annioddefol arnynt. Y mae cydraddoldeb yn eu golwg hwy yn annhegwch a gormes arnynt. Felly y gwelwyd yma pan sefydlwyd Coleg Aberystwyth ar dir perffaith cydraddoldeb. Gan na roddwyd uwchafiaeth i'r Eglwyswyr ymosodwyd arno fel sefydliad YmneiUduol. Feìly y gwneir hefyd yn awr gyda golwg ar yr ysgolion grammadegol : am na roddir uwchafiaeth i'r Eglwyswyr yn y cynUuniau newydd bygythir nef a daear yn eu herbyn. Feily yn union y mae gyda'r Protestaniaid a'r Orangemen yn yr Iwerddon. Y mae pob .swydd ac awdurdod Ymherodrol wedi bod erioed yn eu dw}daw, ac yn cael edrych arnynt fel eu priodol etifeddiaeth ; ac y mae y syniad o ganiattau i'r Pabydd brodorol yr un breintiau a hwj' yn ei wlad ei hun yn annioddefol ganddynt. Cyferrir jn aml at y fìaith fod y Presbyteriaid yn yr Iwerddon yu erbyn Ymreolaeth. Gwir iawu. Ond nid yw Presbyteriaid, mwy nag Vm- neillduwyr eraiU, uwchlaw gwendidau cynnefin d}'nolryw. Rhoddwch hwynt mewn sefyUfa freiniol, a buan yr edrychant ar y fraint fel hawl. GweUr yn Nghymru aml i YmneiUduwr yn ochri at Dori'aeth ar ol ymgyfoethogi a myned yn ustus. Yr oedd YmneiUduwyr Ulster yn union yr un fath yn erbyu Dad- gysyUtiad yn yr Iwerddon, am fod y Llywodraeth, er mwyn cau eu safnau, •wedi eu cynnysgaeddu à'r Èejìum Donum, yr hwn a goUid gyda DadgyssyUtiad. Y casgUad anwi thwynebol yw, fod caniattau Ymreolaeth i'r Iwerddon yn rhesymol, yn deg, yn ddiogel, ac yn anghenrheidiol. J. Bryn Eoberts. LLAIS Y PEEGETHWE. Khaid i bregethwr feddu Uais, yn gystal a t o feddyliau ; canys, yn y dyddiau hyn, allii i nuosogyweinhysgolion.arhadywllyfrau. meddu talent i gyfansoddi, "neu j gasglu gemau meddyliol pobl eraill Nid felly y gwelodd ein tadau ni bethau. oblegid trwy gyfrwng ei lais y trosglwydda Clywais fod adeg wedi bod ar G-ymru pan ei feddyliau. Arweinia hyn ni i sylwi y osodid mwy o bwys ar y llais nag ar y telid uwch pris swn nag dylai llais prcgethwr yyfalch i'' w /cddyliau. mater, ac y am Teimlwyd Ìawer tro yn ofidus wrth glywed am sylwedd. Bu clychau arian yn meddyliwr gwych yn methu dyddori nac nghysegi'oedd Gwalia gynt. Ac y mae adeiladu ei gynuUeidfa oherwydd tlodi ei rhywbeth tebyg mewu ambell bwlpud yn a'r Gogredd heddyw, dybiaf fi. Hir lais : a chly wsom ambell waith amlygiad y Ue o ofid fod llais mor ragorol gan ddyn heb y parhaont yn eu seiniau peraidd o blaid y ddim yn werth ei ddweyd. Mae mwy o ffydd ddifiuant. Dywedai athraw un o esgus dros fod heb lais gwrteithiedig, yn ysgolion yr actwyr yn Efrog Newydd mai i^ghymru, nag sydd dros fod heb gyfoeth y tri Ue y clywid yr areithio goreu ydynt : : . — — LLATS V rREGKTUWK. 43 , Llys gyfraith ; Llwyfan chwareu- 1 y 2, y seinier hwj' yn araf, ac yn frysiog, —yn dy ; 3, Y pwlpud : a bod y siarad goreu wan, yn gryfach, ac yn gryf iawn. Gofaler 3'n Uys gyfraith, a'r gwaelaf yn pwlpud. f°^ gydsain olaf j'n y y y eglur ; ond na wasger farn dyn galluog. C'j^merwch ei Dyna Ilawer ar swn jt ch a'r //, oherwj-dd eu dystiolaeth at ystyriaeth. Ei reswm dros bod yn seiniau anmherorol. Wele j'chydig osod y chwareudy yn israddol i'r llys yw, o eiriau wj-f wedi ddefnyddio lawer gwaith oherw\ dd fod yr actiwr wedi dysgu ei — " Jerusalem," " Edifarhewch," " Pwy wers, ac yn ei hadrodd yn barhaus o'i gof ; ydj'w ef 'r" ifcc,— ar j' nodau doh, me, soh, o'r hollol nes diwedd fyned yn arwynebol doh, a doh, lah, fa, doh, tuag i lawr. tra mae cyfreithiwr yn ymwneyd à y Eto : doh, raj', me, fa, soh, lah, te, doh, i phethau byw, ffres, yn nihob amgj-lchiad, fj'nu ac i lawr, ar j' geiriau, ac yn cael ei ysgogi gan amcanion pwysig, 1, " Xin\'j-ddion braf a ddaoth i'n bro." nes tjmu ei reswm, ei dymherau, a'i holi 2, " Mae'n anhawdd dwoj-d bcth ydyw sorch." cnaid i ganol ei araeth. A'r unig reswm sydd dros orfod gosod y pwlpud islaw y Treiwch yr—un Saesneg yma, er mwyn llwyfan a'r llya ydyw, esgeulusdod an- amrywiaeth : faddeuol y pregethwr i wneyd defnydd 3, " Breathes there a man with soul so dead, priodol o'r amgylchiadau a'r cyfleusderau Who never to himsolf hath said : !'" fel ag i daflu iddjmt oleuni ei wobodaeth, This is my ONvn, my native land nerth ei reswm, a thàn ei enaid. 5. Er mwyn diwj'llio " yr hwyl f llais Ni ydd y mwyaf diwylliedig o fawr Gymreig" rhaid arfer j- dull c&rganol gwerth os na fj-dd enaid ynddo ; "ac enaid {chantiny), trwy gasglu amryw sillau ar yr heb wybodaeth nid yw dda." Gadawaf un nodyn, a thrwj' chwareu amrj'w nodau cyfeiriad j'na ; a galwaf y sylw at ddau ar un gair. Mae hwn yn naturiol i ambell gyfeiriad arall, sef diwj'Uiad chadwraeth a Gj'mro, ac y mae yr un mor naturiol i y llais. lawer o bregethwyr duon {neyroes) Tal- aethau Deheuol America. " Hwyl " ar- I. DIWYLLIAD Y LLAIS. wynebol iawn yw yr hu-yl ywncyd; ond 1. Er cystal ydyw llais ambell un j'n efieithiol a melus j'w yr " hwyl " a gyfj'd naturiol, gellir ei wella trwj' ymarferion. yn naturiol o anianawd j'sbrydoledig y —Yr oedd llais gwerthfawr Henry Ward llefarwr. Ond gellir ei dj'sgu, os cymerir Beecher j-n ffrwyth arferiadau priodol am trafferth at hyny. flynj'ddau. Edwin Forrest oedd pei- y II. CADWRAETH Y LLAIS. ffeithiaf fu erioed ar Iwyfan yn America 1 C'aleder llwngc (medda nhw) ; a dj'wedai ef ei hun ugein- y trwy driniaeth resymol. iau o weithiau mai ffrwyth ei ymdrech —Gocheler gwlybwr rhy boeth : ac na personol oedd ei burdeb lleisiol a'i allu ddefnyddier myglys. Gofyna rhai i mi, " Onid j'w cantorion areithyddol . Mae pob areithiwr enwog ag a siaradwyr goreu yr > ' sydd j'n werth ei ddilyn yn anog pobl oes yn j-smygwj-r ' Dyna ddìffyg Uawer ieuainc i ddiwyllio eu lleisiau. o honj nt. Ni welais eto dystiolaeth neb o honj'nt yn cymeradwj'o myglys tuag 2. Gocheler efdychu ffurfau a sciniau rliai at gadwriaeth llais. Olywais lawer ei eraill. —Mae ambell fyfyriwr o dalent wedi y yn gondemnio. andwyo ei hun wrtlì cfelychu ei athraw. Hwyrach fod hj-ny wedi ei wnej-d heb un 2. Gocheler anadlu awj'r rewllyd a amcan tuag at efelychu, eithr o sei-ch cryf gwlyb trwy y genau, ar ol bod yn Ilefaru tuag at j-r athraw, ac o edmygedd o'i neu ganu mewn ystafell gynes. C 's arferir dalent, ac yn ddifeddwl yn syrthio i'r bai anacllu trwy y ff) oenau, gellir osgoi Ilawer anhwylderau "rhy debyg." Fel rheol, efelychu j^ y gwddf, ac ambell waith rhanau gwaelaf yn yr athrawon wneir, arbed dolur j'r ysgyfaint. megis y pesychiad, yr " hj-, hy," y troi 3. Cadwer y traed yn yynes a sych. —Mae dail, a'r troi llj'gaid, a'r dechreu dystaw yn Ilawer pwysicach i ofalu am hyn nag ac isel dOn, &c. Gocheler hyn oll. ydyw i rwymo nwfflers ».furs am y gwddf. Ofer yw cynhesrwydd 3. Dyìai ìj prcgcthivr arfcr ei lais bob tuallan i'r Ilwngc dijdd.—'isià oes gerddor nac offerj-nwr a tra y bydd y traed yn oer neu wlj'b ac yr ystyria ei fod yn gwnej'd chwareu teg à'i anadlir yr awyr oer trwj' y genau. hunan os na all gael rhyw faint o amser 4. Uwchlaw pob peth, na orweithier y bob dijdd at ei ymarferion. Ond bydd llais. —Dylid ei gadw tufewn i'w gyweir- mwj^afrif j' pregethwyr yn ymprydio yn nod, a thufewn i'w allu naturiol a phriodol lleisiol trwy yr wythnos ; ac j-na, pan ddel ei hun, a'i adael i orphwys pan fydd wedi awr y bregeth, mae'r offeryn eisiau ei blino. Cotiwch yr hj-n ddywedodd Dr. gynhesu a'i barotoi, a gollyngir arno j'n Abercrombie wrth y foneddiges a gwj-nai ddidiugaredd, ac yn ddireswm yn aml. ei bod yn wael, ac arni eisiau cynghor Kid rhyfedd fod dydd Llun yn cael ei alw " 0, dim ond gorphwys wna les i chwi," " ar enw cas gan blant esgeulus. ebai y meddj-g. Wel, Doctor," ebai y " 4. Dechreuer truy anadlu yn ofalus ; ac ddynes, nid ydych wedi edrych ar fy nhafod, yna, seinier y ìlafariaid yn araf. —Rhodder fel y bydd y doctoriaid yn gyff- redin." " amry wiaeth pwyslais i bob Uefariad. Wedi Wel, gadewch i mi weled eich hynj', seinier y cydseiniaid yn groyw a tafod." Estynodd j- foneddiges ei thafod allan. " Dyna ddigon," nerthol, trwj' eu cysylltu à'r llafariaid, y ebai y meddj'g, " eibiau naill ar ol j' llall. Wedi hyn.y cymerer gorphwys sydd ar hwna hefj'd." geiriuu sj-dd yn gorphen gyda chydbaia Cynonì-akdd, ; YE EFENGYL YN OL PETE. Yn ystod y deng mlynedd diweddaf y mae ein gwybodaeth ani lenyddiaefh forcuol yr Kglwys Gristionogol wedi ei helaethu yn fawr. Y mae hyn wedi dyfod oddiamgylch, nid y'n unig trwy fod y defnyddiau sydd ar gael wedi cacl eu hastudio gyda mwy o fanj-lwch a llwyddiant, ond hefyd trwy fod ychwanegiadau ijwysig wedi eu gwneuthur at y defnyddiau eu hunain, a hyny mewn modd rhyfedd ac annisgwyliadwy. Hyd yn ddiweddar hynod o brin oedd ein gwybodaelh am yr oes ddilynodd yr oes Apostolaidd ac yr oedd y tywyllwch oedd yn ei gorchuddio yn rhoddi mantais i syniadau g%vylltion a disail gaci derbyniad ar hanesiaeth foreuol yr Eglwys, ac yn arbenig ar amseriad ac awduriacth a dilysrwydd llyfrau y Testament Newydd. Ond erbyn hyn y mae y syniadau cyfeiliornus hyn, oeddynt unwaith mewn bri mawr, yn cael eu dangos yn eu liiwiau priodol eu hunain trwy ioAffciiJdnu y cyfnod hwnw yn dytod i'r golwg. Yn ystod y blynyddoedd diweddaf y mae amryw o lyfrau ysgiifenwyd tna chanol j-r ail ganrif a chyn hynny, llyfrau oeddynt wedi diflanu o'r golwg er's canrifoedd ac wedi myned, fel y tybid, ar ddifancoll, wedi adgyfodi megis oddiwrth y meirw i roddi eu tystiolaeth i ddilysrwydd ysgrj'lhyrau y Testament Newydd. Yn y flwyddyn 1883 cyhoeddodd IJryennios lyfryn oedd wedi ei gael mewn llyfrgell yn Nghaercystenyn. Teitl y llyfryn hwn ydoedd "Dysgeidiaeth y Deuddeg Apostol;" ac ysgrifenwyd ef, y mae yn dra thebyg, cyn diwedd y ganrif gyntaf o oed (Jrist. Tua'r unamser, yn llyfrgell y Yatican j'n Khufain, cafwyd cyfieithiad i'r Arabaeg o'r Diatessaron —cyfuniad o'r Pedair Efengyl —a gyfansoddwyd gan Tatian tua chanol yr ail ganrif. Yn 1891, mewn mynachdy ar ochr Mynydd Sinai, daethpwyd o hyd i waith o eiddo Aristides, sef Amddiffyniad i'r grefydd Gristionogol, a gyflwynwyd ganddo i'r Ymerawdwr Hadrian, yr hwn a deyrnas- odd o 117 hyd 138 o oed Crist. Ac yn awr y mae caffaeliad gwerthfawr arall newj'dd ddyfod i'r golwg. Tra yr oedd nifer o hynafiaethwyr Ffrengig yn chwilio hen gladdfa Gristionogol yn j'r Aipht, cawsant hen Ìawysgrif wedi ei hysgrifenu ar vclìiim yn yr iaith Roeg. Nis gellir dywedyd yn fanwl etto beth ydyw oed j' llawysgrif hon, gan nad j'dyw j' rhai sydd yn gymhwys i farnu ar bwngc fei hyn etto wedi cael cyfleusdra i'w gweled a dyfod i benderfyniad yn ei chjdch. Y cwbl ellir ei ddywedyd yn awr j'dyw fod ei hamseriad yn gorwedd yn rhj-wle rhwng dechreu j'r 8fed a diwedd j' 12fed j' ganrif . Y mae yn ymddangos yn awr, er mai yn mis Tachwedd diweddaf cyhoedd- wyd cynwys y liawj'sgrif am j' tro cyntaf, ei bod wedi ei chael er's chwe blynedd j'n ol, ond nad oedd j' rhai a'i cafodd j-n deall ei gwerth, ac fellj^ nad oeddynt mewn dim brys i gyhoeddi ei chj'nwys. Erbj-n hyn, modd bynnag, j' mae j' Uyfryn wedi dyfod i'r golwg, ar ol bod j'n guddiedig am tua mil o flynyddoedd. Ac y mae j- darganfyddiad yn sicr j'n un pwysig a gwerthfawr iawn. Cynhwysa j' llawysgrif rannau o dri o lyfrau henafol, Llyfr Enoch, Datguddiad Petr, a'r Efengj'l yn ol Petr. Y mae yr Apostol Judas j'n dyfj'nu o lyfr Enoch yn j' bedwaredd adnod ar ddeg o'i Epistol. Yr sicr j' rhai barnu ei oedd j' llyfr feilj' mewn bod yn yn y ganrif gyntaf ; ac mae yn fod wedi ei ysgi'ifenu cyn genedigaeth Crist. Os felly, y mae dyddordeb neiUduoI yn perthyn iddo fel Ilyfr a ddarllenid gan y bobl oedd j'n cydoesi à'n Gwaredwr, ac, feallai, ganddo Ef Ei Hunan. Yr oedd y Ìlyfr hwn eisoes ar gael cyn y darganfyddiad diweddaf,—ond mewn cyfieithiad Ethiopaidd yn unig. Yn awr j' mae tua'r bummed ran o'r testyn Groeg wedi dyfod i'r golwg. Yr oedd Datguddiad Petr yn Uyfr pwj'sig iawn ar un adeg. Cyfeiria Clement o Alexandria, tua diwedd yr ail ganrif, atto fel rhan o'r Ysgrythyr Sanctaidd ; a pharhaodd i gael derbyniad a pharch gan rai eglwj'si hyd ybedwaredd ganrif. Cyn hyn nid oedd dimo'rUyfrar gael ond ambell i frawddeg a" ddyfynwyd o hono, gan Clement o Alexandria, a chan Macarius Magnes ya niwedd y bedwaredd ganrif . Y trydydd Ilyfr y ceir rhan o hono yn y Uawysgrif hon j'dy w yr Efengyl yn ol Petr. GelÌir dy wedyd yr hyn oll oeddis yn ei wybod am y llj'fr hwn cyn j' darganfyddiad presennol mewn ychvdig iawn o eiriau. Crybwyllir am dano fwy nag unwaith gan yr hanesydd eglwysig Eusebius, j'r hwn oedd j-n ysgrifenu yn nechreu y bedwaredd ganrif . Y mae efe, fel y mae yn hysbys, yn rhanu yr ysgrifen- iadau henafol oeddynt mewn cj'Icbrediad jm ei ddyddiau ef i dri dosbarth : j- cyntaf yn cynwys j' Ilyfrau liynny nad oedd gan neb ddim amheuaeth o berthynas iddynt nad fel ail, oeddynt i'w derbj-n rhannau o'r Ysgrythj'r Sanctaidd ; yr yn cynwys y Ilyfrau oeddynt ar j' terfyn, yn cael eu gwrthod gan rai ac yn cael eu derbyn fel rhannau o'r Testament Newydd gan eraill ; a'r trj'dydd dosbarth yn cymerj'd i mewn ji- ysgrifen- iadau hynny oeddynt, er ou bod yn cael eu derbyn gan rai, i'w gvvrthod yn hoUol fel yn auiddifad o bob awdurdod, ac fel i-hai na chymeradwywyd hwj'nt ac nas defnj'ddiwyd hwynt gan neb o'r Tadau. Gosodir Efengyl Petr ganddo yn j' dosbarth isaf hwn. Y mae Eusebius hcfyd yn crybwyll am yr efengyl hon wrth son am j-sgrifeniadau Sarapion, j'r hwn oedd yn Èsgob Antiochia o 190 hyd 203 o oed Crist. Y mae yn ymddangos fod 'Cristionogion Rhossus yn Cilicia yn arfer darUen yr Efengyl yn ol Petr j'u j-r eglwys, ac jm coleddu syniad uchel am dani. Felly, pan dalodd Sarapion j'mweliad à hwj', rho'ddodd iddynt ganiattad i barhau i'w darllen, gan ei fod, er j'n gwybod mai nid Petr oedd ei hawdwr, j'n tybied nas gallai fod llawer o niwed j'nddi. Ond wedi mj-ned oddi- wrthj-nt j' mae j-n anfon llythyr aftynt i'w rhj'buddio i fod ar eu gwyliadwriaeth j'n orbyn dysgeidiaeth y Ilyfr hwn. Nid oedd, meildai, wedi ei ddarllen pan j'n caniattau iddj'nt wneuthur defnydd o hono ; ond erbyn hyn j' mae wedi ei ddarllen, ac j' mae j'n gweled nad ydyw yn Uyfr prioùol i'w ddefayddio yn yr eglwysi, gan ei fod yn dangoa YR EFENGYL YN OL PETH. 40 tuedd yn jt awdwr at syniadau y rhai oeddynt yn gwadu gwir ddynoliaeth ein Gwaredwr. Ar y cyfan, meddai, y mae y llyfr ynuniongred; ond j' mae ynddo rai ychwanogiadau amheus. Ag eithrio cyfeiriad a wnuir gan 'Jrigen at yr ofungyl hon fel yn cynwys traddodiad am frodyr yr Arglwydd, dyma yr oll yr ooddis yn ei wybod am yr Efengyl yn ol Petr cyn i'r dernyn sydd yn awr dan sylw ddyfod i'r golwg. Pa hryd yr ysgrifenwyd yr efengyl hon ? Nis gellir atteb y cwestiwn hwn gyda sicrwydd" Y mae yn amlwg oddiwrth yr hanes a roddir uchod am Sarapion nad oedd yn newydd yn ei ddyddiau ef, onide nis gallai fod wedi cyrhaedd y lle uchel a gafodd yn meddyliau pobl Ìihossus. Barn Harnack ydyw iddi gael ei chyfansoddi " yn fuan ar ol canol yr ail ganrif," h.y., dyweder tua'r flwyddyn 160 o oed Crist. Wele yn awr gyfieithiad o'r dernyn hwu i'r Gymraeg. Fe welir ei fod yn dechreu ar ganol brawddeg, ac yn terfynu yn yr un modd. Ond y mae yn amlwg nad ydy w hyn i'w briodoli i ddira dirywiad na diffyg yn y llawy.sgrif sydd newydd ei chael. Y mae hono yn gyflawn. Y mae darlun ar y tudalen cyntaf , ac y mae y dernyn hwn yn dechreu ar yr ail tudalen. Hefyd y mae y tudalei^ sydd yn dilyn yr un y terfyna y dernyn arno, heb ddim ysgrifen arno. Y mae yn amlwg felly nad oedd gan y neb a ysgrifenodd y llaw- ysgrif hon ddim ond yr un dernyn o'i flaen ag sydd gennym ni yn awr. Gyda golwg ar gynnwys y dernyn, fe welir yr honir Petr fel yr awdwr ($14), a bod y datganiad a roddir ynddo o ddaliadau duwinyddol yr awdwr yn cyttuno à'r hyn a ddywed Sarapion. Y mae tri ymadrodd yn arbenig yn dangos fod yr awdwr yn petruso dy wedyd fod Mab Duw wedi dioddef a marw. Yn §i dy wedir nad oedd y Gwaredwr yn " " " teimlo poen ar y groes. Yn §ò y mae yr awdwr, trwy roddi Fy nerth yn lle Fy Nuw," yn dangos ei fod yn tueddu i ddilyn y rhai a ddj'sgent fod y person dwyfol, Crist, a ddisgynodd ar y dyn lesu pan oedd yn cael ei fedyddio, wedi ei adael cyn y croeshoeliad, ac felly na ddarfu i Fab Duw gael ei groeshoelio. Etto yn ^i) ni ddywedir " i'rArglwydd _/(»•(<;, ond '' cigymmerijd ifijny (yr un gair a ddefnyddir yn Marc xvi. 19, fod yr awdwr am esgyniad y Gwaredwr i'r nef ) ; y mae hyn yn dangos yn dymuno osgoi dywedyd fod Mab Duw wedi marw. Ar yr un pryd rhaid addef, os ydyw y cyfrif a roddir uchod am y geiriau " Fy nerth " yn gywir, nad ydyw yn j'^mddangos yn angenrheidiol i'r awdwr betruso defnyddio y gair "marw" yn y fan yma. Ond rhaid ymattal. Y mae llawer o gwestiynau pwysig a dyddorol yn codi oddiar y llyfi-yn hwn, ond nid oes amser i fyned i mewn iddynt yn awr. Feallai y ceir cyfleus- dra rywbryd etto i ddywedyd gair ar ystyr a phwysigrwydd y darganfyddiad hwn. Dymuua y cyfieithydd gydnabod yn ddiolchgar y cymorth a gafodd oddiwrth The Gosjjd accordinq to Pctcr, <^'r., by J. A. Robiiison, 4''c. ; Cambridge Uidv. Press, 1892; 'J7ic Hcirlt/ discòvcred Gospcl of Pcter, by J. Rendel Harris, 1893; a dwy erthygl gan l'rof. E. Schiirer yn y Thaoloyische Literatur Zeituiiy am Rhag. lOfed, 1892 : adolygiad ydyw yr olaf o'r ddwy erthygl ar draethawd o waith Harnack ar y ddau ddernyn o Efengyl Petr ac o Ddatguddiad Petr. Ni Iwyddwyd i gael copi o lyfr Harnack. Gwnaed y cyfieithiad a ganlyn oddiwrth y testyn Groeg a geir yn y cyntaf o'r llyfrau a enwir uchod. Aberdyfi. John Owex Thom.ìs. YR EFENGYL YN OL PETR. 1 Eithr o'r luddewon ni olchodd neb ei ddwylaw, na Herod nac un o'i farnwyr Ef. A phan yr oeddynt yn ewyllysio ymolchi cyfododd Pilat. Ac yna y mae Herod, y brenin, yn gorchymyn cymeryd yr Arglwydd, gan ddywedyd wrthynt, " Yr hoU bethau a orchynìj'nais i chwi eu gwneuthur iddo, gwuewch." 2 A daethai yno Jo.seph, cyfaiU Pilat a'r Arglwydd ; a chan wybod eu bod ar fedr ei groeshoelio Ef, ele a aeth at Pilat ac a ofynodd gorph yr Arglwydd i'w gladdu. A Philat a anfouodd at Herod ac a ofynodd ei gorph Ef ; a Herod a ddjwedodd, "Y brawd Pilat, hyd yu nod pe nas gofynasai neb Ef, nyni a'i claddaswn Ef ; o herwydd y mae y Sabboth yn nesau." Canys y mae yn ysgrif- ar a cyntaf enedig yu y ddeddf , Na fachluded yr haul un laddwyd, cyn dydd y bara croyw, se/ eu gwyl hwynt. 3 A hwy a gymerasant yr Arglwydd ac a'i gwthiasant Ef dan redeg, ac a ddywedasant, " Llusgwu Eab Duw, gan ein bod wedi cael awdurdod arno:" a hwy a roisant borphor am dauo Ef ac a'i gosodasant i eistedd ar gadair barn, gan ddywedyd, " Barua jm gyfiawn, Brenin Israel." A rhyw un o honynt a ddug goron o ddrain ac a'i gosododd ar ben jt Arglwydd. Ac eraill gan sefyll a boerasant yn ei wyneb Ef , ac eraill a darawsant ei gernau Ef . Eraili oeddyut ; ei fflangellu ef jm ei wanu Ef à chorsen a rhai oeddyut yn , gau ddj^wedj^d, " A'r parch hwn parchwn Fab Duw." 4 A hwy a ddygasant ddau ddrwg-weithredwr, a chroeshoeliasant yr Arglwydd yn j^ caùol rhyngddynt. Ond Efe Ei Huu a dawodd, megis heb deimio dim poen. Ac wedi iddynt osod y groes i fyny, hwy a ysgrifenasant arni, "Hwn yw Brenin Israel." Ac wedi gosod ei ddillad ger ei fron Ef hwj' a'u rhannasant ac a fwriasant goelbreu arnynt. Eithr rhyw un o'r drwg-weitkred- wyr hynny a edliwiodd iddynt hwy, gan ddywedyd, "Nyni ydym wedi dioddef 46 YR EFENGYL YN OL tETR. fel hyn o lierwydd y drygau a wnaethom ; eithr Hwn, yr hwn a ddaeth yn Waredwr dynion, pa ddrwg a wnaeth Efe i chwi ?" A hwy wedi Uidio wrtho a orchymynasant na thorrid ei esgeiriau ef, fel y byddai farw mewn poenau. 5 A chauol dydd ydoedd ; a thywyllwch a ddaliodd hoU Judea : ac yr oeddynt mewn cyffro a thraìlod rhag machludo o'r haul, gan Ei fod Èf etto yn fyw; [canys] y mae yn ysgrifenedig iddynt, Na fachluded yr haul ar un a laddwyd. A rhyw im o honyat a ddywedodd, " Diodwch Ef à bustl gyda finegr ;" a hwy a gymysgasant ac a'i diodasant Ef, a hwy a gyflawnasant bob peth, ac a gwblhasant cu pechodau yn eu herbyn eu huuain. A llawer a aethant oddi- amgylch gyda lampau, gan dybied ei bod yn nos, ac a syrthiasant. A'r Arglwydd a lefodd, gan ddywedyd, " Fy nerth, nerth, ti a'm gadewaist." Ac wedi iddo ddywedyd Jnjn Efe a gymerwyd i fyny. A'r awr hono rhwygwyd Uèn y deml yu Jerusalem yn ddau. 6 Ac yna y tynnasant yr hoeHon o ddwylaw yr Arglwydd, ac a'i gosodasant Ef ar y ddaear, a'r hoU ddaear a grynodd, a bu dychrjm mawr. Yna yr haul a dywynodd, a chafwyd mai y nawfed awr ydoedd hi ; a'r luddewon a lawenych- asant ac a roddasant Ei gorph Ef i Joseph, fel y ciaddai efe Ef ; o herwydd efe a welsai pa faint o bethau da a wnaeth Efe. Ac efe a gymerodd yr Arglwj'dd ac a'i golchodd ac a'i hamdòdd mewn lUan main, ac a'i dygodd i fedd o'i eiddo ei hun, a elwid gardd Joseph. 7 Yna yr luddewon a'r henuriaid a'r otfeiriaid, pan welsant pa ddrwg a " wnaethant iddynt eu hunain, a ddechreuasant alaru a dywedyd, Grwae I o herwydd ein pechodau ni; nesaodd barn a diwedd Jerusalem." Eithr myfl gyda'm cyfeilUon oeddwn yn drist, a chan fod yn glwyfedig ein meddwl oeddym yn ymguddio, canys ceisiwyd ni ganddynt hwj' fel drwg-weithredwyr ac fel rhai yn ewyUysio llosgi y deml. Ac am yr hoU bethau hyn yr oeddym yn ymprydio ac yn eistedd gan alaru ac wylo nos a dydd hyd y Sabboth. 8 A'r ysgrifenyddion a'r Phariseaid a'r henuriaid, wedi ymgynnuU at eu gilydd, pan glywsant fod yr hoU bobl yn grwgnach ac yn curo eu dwyfronau gan ddywedyd, " Os bu yr arwyddion dirfawr hyn ar ei farwolaeth Ef, gwelwch pa mor gyfiawn ydyw," yr henuriaid a ofnasant ac a aethant at Pilat gan ddeisyf ' arno a dywedyd, ' Dyro i ni filwyr, fel y gwyUom ei fedd Ef am diù diwrnod, rhag i'w ddisgybUon Ef ddyfod a'i ladratta Ef , a thybied o'r bobl ei gyfocU Ef o feirw, ac iddynt wneuthur drwg i ni." A Pilat a roddodd iddynt Petronius y canwriad gydà milwyr i wyUed y bedd ; a chydà hwynt y daeth henuriaid ac ysgrifenydd- a'r rhai oeddynt gyda'u gilydd ion at y bedd ; a chydà'r canwriad milwyr y oU yno a dreiglasant faen mawi- ac a'i dodasant wrth ddrws y bedd, a hwy a'i hirasant à saith sèl; ac wedi iddynt estyn pabeU yno, hwy a osodasant wyUadwriaeth. 9 A'r boreu, pan oedd y Sabboth yn nesàu, daeth tyrfa o Jerusalem a'r wlad oddiamgylch, fel y gwelent y bedd wedi ei seUo ; eithr yn y nos yn yr hon yr oedd dydd yr Arglwydd yn nesàu, tra yr oedd y milwyr yn gwyUed, yn ddau a dau, pòb un yn ei wyUadwriaeth, bu Uef uchel yn y nef ; a hwy a welsaut y nefoedd yn agoryd, a dau wr yn disgyn oddiyno a disgleirdeb mawr ganddynt, ac yn sefyU goruwch y bedd. Èithr y maen hwnw a osodwyd wrth ddrws y bedd a dreiglodd o hono ei hun ac a giUodd i'r neiUdu ; a'r bedd a agorwyd, a'r ddau fab ieuangc a aethnnt i mewn. 10 FeUy y milwyr hynny, pan welsant, a ddeffroisant y canwriad a'r henur- iaid ; canys yr oeddynt hwythau eu hunain hefyd yno yn gwyUed. Ac à hwy yn mynegu y pethau a welsent, y maent drachefn yn gweled tri o wyr yn dyfod aUan o'r bedd, a dau yn cynnal y trydydd, a chroes yn eu dilyn hwynt, a phen y ddau yn cyrhaedd hyd y nef , ond pen yr Hwn a dywyswyd ganddynt erbyn ei law yn goresgyn y nefoedd. A hwy a glywsant lef o'r nefoedd yn dywedyd, " A bie- ?" " gethaist ti i'r rhai sydd yn huno ac attebiad a glywyd oddiwrth y groes, Do." 11 FeUy hwynt-hwy a ymgynghorasant à'u gilydd am fyned ymaith a hysbysu y pethau hyn i Pilat. Ac à hwy etto yn ystyried y peth, gwelwyd y nefoedd yn agoryd drachefn, a rhyw ddyn yn disgyn ac yn myned i mewn i'r bedd. Pan welodd y canwriad a'r rhai oedd gydag ef y pethau hyn hwy a aethant ar frys at Pilat Uw nos, gan adael y bedd yr oeddynt yn ei wyUed ; a hwy a fynegasant yr hoU bethau y rhai a we'lsent, mewn traUod mawr a chan ddywedyd, " " Yn wir, Mab Duw ydoedd Efe." Pilat gan atteb a ddywedodd, Yr ydwyf fl yn làn oddiwrth waed Mab Duw : eich ewyUys chwi oedd y peth hwn." Wedi hynny daethant oU atto, ac a ddeisyfasaut arno ac a attolygasant iddo orchymyn i'r canwriad a'r milwyr na ddywedent ddim o'r pethau a welsent. " Canys da," " meddant, i ni fod yn euog o'r pechod mwyaf ger bron Duw, ao na syrthiom i ddwylaw pobl yr luddewon a chael ein Uabyddio." FeUy Pilat a orchymynodd i'r canwriad a'r milwj^r na ddywedent ddim. 3 ; — — — ; ADGOFIOX AM RAI HEN FEIIIDD. 47 12 Ac yn fore ar ddydd yr Arglwydd Mair Magdalen, disgybles i'r Arglwydd (yr hon, gan ei bod yn ofni o herwydd yr luddewon,—canys yr ooddynt yn Uosgi gan lid—ni wnaethai with fodd yr Arglwydd y pothau y uiae y gwragedd yn arfer eu gwneuthur i'r rhai sydd yn marw ac yn anwyl ganddynt), a gymmerth ei chyfeillesau gydà hi ac a aeth at y bedd llo y dodasid Ef. Ac yr oeddynt yn ofni rhag i'r luddewon eu gwelcd hwynt, ac yr ooddyut yn dywedyd, " Os na allem wylo a galaru ar y diwrnod 'hwnw y croeshòeliwyd Ef arno, gwnawn y i^ethau hyn, ie, yr awrhon, wrth ei fedd Èf. Ond pwy a dreigla i ni y maen hefyd ymaith a ddodwyd wrth ddrws y bedd, fel yr elom i mewn ac yr eisteddom gerllaw iddo Ef ac y gwnelom y pethau sydd ddyladwy ? Canys y maen oedd fawr ; ac yr ydym yn ofni rhag i neb oin gweled ni. Ac os na allwn, dodwn pethau a ddygasom, y wrth y drws, er coffa am dano Ef ; ni a wylwn ac a alerwn hyd nes y deuwn i'n ty." 1 wedi icldynt ddyfod, Ac hwy a gawsant y bedd wedi ei agor ; a hwy a aethant atto ac a grymmasant yno, a hwy a welant yno rhyw fab ieuangc yn eistedd yn nghanol y bedd, yn brydferth ac wedi ei ddiìladu à gwisg tra disglaer, yr hwn a ddywedodd wrthynt, " Paham y daethoch ? Pwy yr ydych yn ei geisio ? Nid Hwnw a groeshoeliwyd ? Efe a gyfododd ac a aeth ymaith. Eithr oni chredwch, ymgrymmwch a gwelwch y man y dodwyd Ef, nad ydyw ynvi canys Efe a gyfododd ac a aeth ymaith i'r Ue y danfonwyd Ef o hono." Yna y gwragedd wedi dychrynu a ffoisant. 14 A diwrnod. ola'f y bara croyw ydoedd, a Uawer oeddynt yn myned allan [o Jermaleiii] gan ddychwelyd i'w tai wedi i'r wyl ddarfod. Eithr nyni, sef deuddeg disgybl yr Arglwydd, oeddym yn wylo ac yn ymofidio ; a phob un, yn drist herwydd yr hyn a ddigwyddasai, a ymadawodd i'w dy ei hun. Ond myfi, Simon Petr, ac Andreas fy mrawd, a gymerasom ein rhwydau ac a aethom ymaith at a y mòr ; chyda ni yr oedd Levi mah Alpheus, yr hwn y darfu i'v Arglwydd ei ADGOFION AM EAI HEN FEIEDD. Yr wyf yn anfon i chwi, Mr. Golyg-ydd, glin yr yswain at draed Shion Cain, ychydig o'm hadgofioa rai hen Feirdd am ; gwnaeth Cawrdaf ei lun ar bapur, gyda a'r cyntaf un a welais, ac a giywais yn phin ac inc. Ar ol einiaw, annerchiad y ymddiddan, oedd Mr. David Thomas, Ilywydd, a chanmoliaeth gan Dafydd Ddu genedigol o'r Waenfawr, Nant y Bettws, i Awdl y Gadair, adroddwyd englynion i'r ger Caerynarfon, ac a elwid Dafydd Ddu Ilywydd ; dewiswyd Shion Cain yn gyfE Eryri, bardd a hynafiaethydd rhagorol. cler, a^^ anfonodd Cawrdaf ei lun i blith y Yr Eisteddfod gyntaf a welais oedd yn beirdd ; fel, pun aeth i law W. Edward, Nghaerynarfon, y flwyddyn 1821. Y cad- Ysgeifiog, y gofynodd— " Shion Cain, eirydd oedd Ardalydd Mon gyda Mr. gyda'r ; swn canu, sut dd— I y cefaist siwt Codard, y Gyllidfa, yn ysgrifenydd ddu?" Yna, y'nghanol chwerthin a Peroriaeth yn destyn Awdl Gadair ; a siarad, y dechreuwyd Uuchio geiriau at " y Dafydd Ddu Eryri yn f eirniad ac ar weinydd. cyff clèr " gan W. Edward, Ysgeifiog, Cynnaliwyd y cyfarfod cyntaf yn Llys- trwy ddywedyd, " Asyn cul yw Shion dy y Sir; a chyhoeddwyd mai Awdl Cain, a Ilwyd fochau lled fychain." Kichard Jones, o'r Erw, Llanwyndaf " Eisiau un cylch am ben Shion Cain," (Gwyndaf Eryri), a enniUodd y Gadair. meddai Cawrdaf. " Eisiau agos i ugain," Pan ei galwyd i dderbyn y wobr, dywed- ebe Ysgeifiog Shion — ; a Cain yn gwichian odd William Edward, Ysgeifiog, " Dic o'r canol, " Cloddiwch fedd, claddwch o'r Erw, dacw'r atian :" ac wedi ei ddyfod fi'n fyw." Gan na wrandewid ar gais y allan, cododd dynion ef ar eu hysgwyddau, Ilywydd am osteg, gofynodd i Gutyn " !" gan flooddio Hwra Peris pwy oedd gerllaw iddo yn tyrfu ; a Cynnaliwyd cyfarfod yr ail ddydd yn y dywedodd bardd parod Ysgeifiog— " Peris Castell ; ond y mae genyf well tOf am a nid oes yn poeri, a gan mor fuan a fi:" welais giywais nag am eiriau a ; megys ac atebodd Gutyn i'r gofyniad Ardalydd Mòn a'i ferched ; llun y Ddraig " Shion Cain sy' jti ycjTihwTf, Goch ar un o'r tyrau ; ac arlun Dafydd Shion ni thaw er swna th^vTf : Ddu, fel ei hun, dan ofal yr arlunydd, Mr. Mae'n dadwTdd niwy na d«ydorf, William Jones, Beaumaris. Pe tawai 'e dawai'r dorf." Ciniawodd y beirdd, y telynorion, a'r canwyr gyda'r tannau, dan Arwydd y Yr oedd mwy yn meddwl Shion Cain nag Delyn, Penrallt dde ; a Mr. Codard i'w a dybid wrth edryeh ar ei wisg. Yr wyf Uywyddu. Yr jedd yno brydydd teneu, yn cofio iddo anfon càn at y Parch. Mr. a elwid Shien Cain, mewn gwisg Iwyd a Steel, Perigior Llanrhaiadr yu Mochnant, gafodd gan Richard Garnons, Yaw., Heol i ofyn diUad ; a chan i hwnw nacàu, CasteU ; a cyrhaeddai clòs y chan y pen anfonodd Shion iddo ail gàn i ddywedyd, —; 48 ADGOFION AM RAI IIEX FEIKDD. " c^rfri, a ddichon Cyfiawnder ddydd y Sain," neu ryw fai ; er nad oedd yn y lle doddi dur." ond ef a minnau yn adwaen y bai. Gan i Mr. Jackson, Periglor Abergele, Boneddwr yn hofli Barddoniaeth oedd nacàu rhoddi dillad i ddyn tlawd, ac i Richard Williams, Ysw., cyfreithiwr : a Thomas Edwards (Twm o'r Nant) ddy- phan ef yn gadeirydd y gymdeithas, wedyd mewn cfin — " Byddai'n g'wilydd i rhoddai wahoddiad i ymwelydd barddol Abergele, fod e'n y nef, a chwithau alw gydag ef dranoeth. Gwahoddwyd gartre'," mawr y rhyfeddid at arabedd Gwilym Padarn i'w swyddfa un tro, ac ond i mi anfonwyd i'm gofyn ato. Wrth hir Thomas Edwards ; ymddengys y ceir llawn cymmaint arabedd yn nghàn siarad y'nghylch beirdd, gwelem lawer Shion Cain i Mr. Steel. o gwn- hela Rumsey Williams, Ysw., tua'r tf ordd i Fangor ; a gofyn- Yr oedd y beirdd, y telynorion, a'r yn myned Mr. AVilliams i Gwilym Padarn canwjT gyda'r tannau, yn cael mj-ned i odd bob cyfarfod yn ddidàl, a chafodd pob un gyfansoddi englyn i'r ewn. Wedi cael papyr, jjin ac inc, ac ystafell iddo ei hun, o honynt arian at dalu ei gost o'i gartref i aeth Gwilym i gyfansoddi; ac yn mhen Gaerynarfon, ac yn ol : ond i ba le yr darllenodd ei englyn anfonwyd y cyfansoddiadau, nid wyf yn ennyd dychwelodd, a - gwybod. ac ysgrifenaf y cyfryw yma : Gwedi cael, yn Nghaerynarfon, Gym- " Barnaf, a bamaf heb wymi,—nad oes deithas Gymreigyddol, drwy i Lewis Un dyn, er ei eni, Davies, o Lanrwst, a minnau, ysgrifenu AU anigytfred eolled ci 'Rani.ser b'o farw Rumsi." papyrau, a'u ghido ar wahanol furiau, y nos, i'w chyhoeddi, cefais gyfle i gym- Mynych yr ymwelais à Mr. Grifiìth deithasu fi thri bardd yn lled fynych. Williams (Gutyn Peris) yn y Braich Richard Jones (Gwyndaf Eryri) oedd wr Talog, Llandegai, yr hwn oedd wr caredig lled ddistaw, ac wrth ei alwedigaeth yn ac ewyllysgar i'm cyfarwyddo yn y cyng- faensaer. Pan ef yn ieuanc, ymunodd à haneddion. Gan nad oedd yn y dyddiau gwyr y Tabwrdd a'r Gadbib, perthynoi i hj^ny newj'ddur Cymraeg, gohebu à'u Wirfoddolion Lord Newborough, Glyn- gilydd mewn llythyrau costus y byddai'r Uifon, ac à'r milwyr Ueol, i chwythu y beirdd ; a darllenais yn nhy Gutyn Peris chwibanogl ; a chan i hyny ei arwain at lythyrau a gafodd oddi wrth Dafydd Ddu, wybod nodau cerddoriaeth, yr oedd cyfan- yn cynnwys englynion oddi wrth lolo Mor- soddi Awdl i Beroriaeth, erbyn Eisteddfod ganwg; gyda pheithynen, a Uythyrenau Caerynarfon, yn orchwyl unol à'i chwaeth. a elwir Coelbren y Beirdd, oddi wrth lolo Eithr ennillodd ef wobrwyon o Lundain a Fardd Glas, gyda chywydd ; ac oddi wrth Ueoedd eraiU, ar wahanol destynau, ar ol leuan o Leyn, gydag engiynion. Eisteddfod Caerynarfon. Ymwelais à Robert ab Gwilym Ddu, a Owen WiUiams, o'r Waenfawr (Eryri Dewi Wyn, gyda Pedr Fardd, leuan o Fychan), cylchwr, oedd ymadroddus a Leyn, ac à D. Richards, Ysw. (Dafydd iìraethbert. Adroddai ddarnau o waith lonawr). Arferai D. lonawr, o ddydd Tudur Aled, Rhys Goch Eryri, ac eraiU cyntaf un flwyddyn hyd i'w dydd olaf, o'r hen feirdd, gyda dyddordeb. Byddai fygu pibellaid o fyglys yn ddyddiol, heb ei agwedd ddifrifol wrth adrodd hen gy- yfed cwrw ; ac o'r dydd cyntaf i'r olaf yn wyddau, toddeidiau, ac englynion, yn y flwyddyn ddilynol, yfai ychydig gwrw rhoddi Uawer o ddifyrwch i'w gymdeith- yn ddyddiol, heb fygu pibellaid ; a phar- oedd ef credu haodd i felly, ion ; ac yr yn mai gwir y wneuthur bob yn ail llinellau henafol— " Ni allai Groeg, a hoU flwyddyn, er còf geni Goronwy Owain ar Gred, eilydd i Tudur Aled ;" a mawr y ddydd Calan lonawr. rhagorai ar ei gyfoedion megys hynafiaeth- Yn Manafon, Maldwyn, ac wedi hyny ydd doniolgamp. Arosai ei wraig, dros yn Llanrhaiadr yn Mochnant, cefais dro, yn Nghaerynarfon, gyda'u mab, wleddoedd i'r meddwl a'r corph gyda'r oblegid rhyw anhwyldeb : a chan nad Parchedig Walter Davies (Gwallter Mech- oeddwn yn gwybod hyny, aethym i'w ain). Gan iddo grybwyll nad mel i gyd anfon ar awr hwyr yn ei ddychweliad o'r yw Mel Awen, dywedais i'r llinell ' dref i'r Waenfawr ; a gofynais, ' Gan " Gwylltio ar barch Gwallter bert" eich bod yn oedranus, a chryn orchwyl i gynnwys iddo glod : ac atebodd, " Dim chwi fynych gerdded o'r Waenfawr i'r pellach nag eisiau odl i'r lUnell nesaf—" A dref ac yn ol, paham y deuwch mor aml ?" throi heibio waith Robert." Cyhoeddodd Atebodd, a'i olwg yngoleu'r lloer mor y bardd Parchedig hoU waith Huw Morrus, ddifrifol a phe ar fedd Cystenyn, " Fy a chyfranodd yn hael i feirdd ieuainc gael machgen anwyl, fy hanner sydd yn dysg ; ond ni wnaeth Unell i ddiystyru Nghaerynarfon, a'm hanner arall yn y neb. Waenfawr yr wyf bron yn teimlo fel Bum rai wythnosau Drefaldwyn, ; y yn Sir bardd pan ddywedodd, ' Mawr och codi gan ymwelei àg Athrofa yr Annibynwyr " elor merch Cadwaladr.' yn y Dref Newydd, à Manafon, àg " Ifor Gwilym Padam oedd gydymaith gwlad- Hael," Kerry, à Mr. BlackweU (Alun), yr ymegniem at loni a'i Athraw, Berriw, gar ; a chan y gym- yn ac à'r TraUwng, deithas gyda llinellau byrfyfyr, rhaid oedd i welcd yr adeilad a godwyd i eangu i mi fod yn ofalus, os Gwilym Padarn Neuadd y Dref, gan ddychwclyd i'r Dref yno ; canys hawdd ganddo waeddi, Newydd, a myned gyda S. R. i Gym- " Llythyren wreiddgoll, Proest, Dybryd deithas y Cymreigyddion. — . ;; — —— — — ADGOFIOX AM IIAI UEN FEIRDD. 49 Gwawriodd d}'dd C}-ntaf Eisteddfod parod ei gynghanedd, ac yn ffraeth ei à nifer ymadrodd ; ond pan dan effaith diodydd, Trallwng ; ond er yn adnabyddus mawr o feirdd, yn Eisteddfod Trullwng y amlygai isder chwaeth. Cyfarfyddais àg cefais yr olwg gyntaf ar Mr. Robert ef ar heol pan y daeth ato lanc gan ddweydj Davies (Bardd Nantglyn), ac ar Mr. Evan " Y mae fy meistr yn sicrhau y rhaid i Evans (leuan Glan Geirionydd). C'ostus chwi ddyfod at yr olwyn fawr, neu y bydd a rhwysgfawr oedd yr Èisteddfod, a iddo eich cymmeryd i fyny." Atebodd syndod gweled y cerbydau lav^er yu cludo yntau, ''Dos, a dywed wrth dy feistr, boneddesau a boneddigion i'r ddawns yn y nad oes arnaf ofn iddo fy nghymmeryd i i lawr." Pan Castell y noswaith gyntaf , ac ar y dyddiau fyny, os paid a'm gollwng a'r nosweithiau canlynol i'r Eisteddfod a'r yn myned o fewn cylch Gorsedd y Beirdd Cyngherddi. Gydàg Arglwydd Clive yn dywedodd, Gwallter feirniad gadeirydd ; Mechain yn " Gwr glàn yn nhraed hosiinau, Parchedig R. Williams, y farddoniaeth ; y brydydd", sydd yn nesàu." Meifod, yn feirniad y traethodau ; John Pan glywodd i Dafydd Ddu gael llewyg Parry, Ysw. (Bardd Alaw) yn feirniad y wrth geisio camu dros fìrwd fechan yn telynwyr a'r canwyr gyda'r tannau ; a mhlwyf Llanddeiniolen, a marw à'i wyneb boneddesau, boneddigion, offeiriaid, am- yn dwr, gofynodd, aethwyr, a masnachwyr yn llenwi y y " Neuadd eang, cafwyd yn y Ue olwg Ai byw'r G\\-j-n, wiwber ganwT, ardderchog. Dydd darllen beirniadaeth Gwedi'r Du fyn'd gyda'r dwr." yr Awdlau, ar y testyn, " Dinystr Jeru- Pan fynegwyd yn ei glyw y byddai salem "—a golwg bryderus ar rai beirdd Dafydd Ddu yn arfer cynnorthwyo beirdd —clywais enwi Mr. Ebenezer Thomas i gyfansoddi erbyn Eisteddfod, dywedodd, (Eben Fardd) yn ennillwr y Gadair " Dewi Wpi nid yw au\\T, Love Parry, gwelais Syr Madryn, yn ei Os y Du'neth ìs y dwr : gynrychioli ; a gwrandawais ar y beiraiad A c'hywTain yw sain a sill yn adrodd Y màb h^\-nw'n mhob pennill." "Credwch,chwifeibCeridwen,—fiyduchel, Ffug enw y Parchedig E. Hughes, Perig- Na fradych^s'j'd Awen ! " lor Bodfari, oedd Dryw," sef derwydd ; Cadeiri^N'yd me^ra coed derwen ond i ateb ei amcan, defnyddiodd VVilliam Bardd a farnwyd jti ben." Y y cyfryw yn gyfystyr àg enw yr aderyn Wedi ciniawa yn Ystafell y Beirdd, dar- dryw bach : canys mewn Eisteddfod, y Uenwyd yr Awdl gan y beirniad Parchedig periglor yn gadeirydd, a Bardd Nantglyn a dywedyd faint fy llawenydd oblegid yn feirniad, a William heb enniU y wobr, llwyddiant anrhydeddus Eben Fardd, sydd dywedodd, mewn Ile arall " y tu hwnt i gyrhaeddiad fy ngeiriolaeth. Eisteddfod hynod oodd huno, —a'r Dryw, Ar ddydd olaf yrEisteddfod, cynnaliwyd Wr drwg, yn ei Uywio : Mygalawiaeth yn Eglwys y Dref, yn A NantghTi,'mewn'gwyn o'i go, iddo." cynnwys organ, tabyrddau pres, udgyrn, Yn addas gjTiifon cadbibau, telynau, crythau, a thros saith Wrth heneiddio, a pharhau i j'fed, daeth gant o leisiau dynol. Gwedi càn unllais William yn flinder i gymdeithas ; ac er gan Mis3 Stevens, larlles wedi hyny, fod Bardd Nantglyn yn teimlo dros ei - cododd y cOr : ac ar fanllef gyntaf y gyd wendid, nid allai weithiau ei oddef . Gan gan drylliwyd gwydrau amryw o'r na chafodd y wobr mewn cyfarfod Ue y Senestri. beirniadai Mr. Robert Davies, cododd, a Tebygai Eisteddfod Trallwng i un Caer- dywedodd Bardd Ysgeifiog narfou yn y pethau canlynol : —Ni chyd- " Ni saif dyn \ti fy M-jTieb, nabyddid yn fardd ond un y gwyddid am Robj-n o Nantglyn, na neb." rai o'i gyfansoddiadau yn tlaenorol. Nid Gan mai parhau i dafodi yr oedd William oedd ynddynt ysbryd plaid. Rhoddwyd Edwards, cj'fododd Bardd Nantglyn ar ei ciniaw i'r llenorion yn ddyddiol, gyda draed, a dywedodd rhyddid i fyned o fewn pob cyfarfod yn " Wil wantiin, leban wlybwT,—Wil hj-nod, ddidal : a chafodd pob bardd, 'telynor, a A Wil huuan-froliwr : chantor a atebodd pan y galwyd ei enw, Wil fiirdd, ond Wil fawr ddwTidwT, arian at dalu ei gost ar ei Q'ordd adref WU baw'r d—1, Wil berw dwT." Y beirdd a gyfarfyddais mewn Eistedd- Eisteddodd WiUiam Edwards, gan dy waUt fodau, ar fy ymweliad cyntaf à'r Deheudir, dagrau fel plentyn. oeddynt Daniel Ddu Ceredigion, loan Yn 1825 cefais dlws arian yn Rhuthyn Tegid, Parchedig Dafydd y Saunders, am " Araeth ar Amaethyddiaeth j-n Taliesin ab lolo, Gwilym Morgauwg. ac Nghymru ;" a daeth WiIIiam i'm canmol lolo Fardd Glas ; ond er eael difyrwch gyda thrwst : ond yn 1827, oblegid i mi, mawr gyda beirdd y De a'r Gogledd, ar dar feirniadaethyDoethawr W. 0. Pughe, adegau Eisteddfodol, haws, na chofìo a a'i fab Aneurin Owen, Ysw., gael y brif glywais ganddynt, yw i mi gofio ac adrodd wobr am Awdl ar y testyn, " Cantref y yr hyn a ddarllenais ac eithrio ; William Gwaelod," a Chywydd Gwilym Hiraethog Edwards, Ysgeifiog. Bardd Ysgeifiog yr ail wobr, troes Bardd Ysgeifiog i regi'r oedd saer melinau wrth ei alwedigaeth, yn beirniaid, a minnau gyda hwy. Pan y gaUu gweithio a'i law bellaf oddi wrth y cefais wobr am Englynion " Moesoldeb, " — ' mur a mynych ' ; y dywedai Saor yw j'n Ngwj'ddelwern, ac yn LlangoIIen ar ^Vil siwr ' olwyn. ' Yr oedd yn awenydd Englynion " Pendefigesau Llangollen," P — , 50 CWYMP PRYDAIN. tafododJ William Edwards y beirniad, Y Parchedig Rowland WilHams, Perìg- Mr. Teter Llwyd, Gwynodl-fawr, gan lor Ysgeifiog (Meifod gynt), oedd wr call, floeddio, dysgedig, a hael, ond byr a thew ei gorph : ac ar ddydd penodol daeth i'w lyfrgell " Llwj'd o AVjniodl, Ued wanaidd,— Arglwydd Fielding, a'r Parchedig — Rhy wàn i dioi bnvchan braidd." Briscoe, D.D., i'r diben o gael y bardd ger bron, yn nghyd a gwrandaw tybiau Hysbyswyd i mi fed rhaio'iberthynasau, dau feddyg am ei gyflwr. Gofynodd fel ei hunan, yn wallgof ; a gwelais ef ar y bardd i un o'r meddygon, " heol yn yr Wyddgrug, a thorf o blant, er Beth sydd liosocaf mewn cogr newydd ei wneuthur ?" gwarth i'w rhieni, o'i ol yn gwaeddi, a phan atebwyd maityllau, " " Wil Wyllt." Aethym ato, gan ofyn, Nage," ebe " " Pa sut yr ydych, WiUiam Edwards ?" yntau, y lliosocaf yw corneli'r tyllau." Tra yr ustusiaid holi, Atebodd yntau, yn sydyn hynod, " Fel yn a'r meddygon yn ateb, dywedai bardd yn hyn yr ydwyf : —Yr wyd ti, Robyn Ddu y ddidaw, '^ Lord Fieldìnti is a gentleman, Eryri, erbyn heddyw yn wr boneddig : and Boctor Briscoe is a gentleman." Yna, tyngais innau unwaith, Dwr i mi, neu pan ar ei gychwyn i Wallgofdy Dinbych, dori 'mhen : ond yrardystiad a dorwyd ;" dywedai'r periglor tirion, " Yr a chan dynu o'i logell ddarn costrel fudr, ydych yn addef fy nghyd-ustusiaid yn yentlemen : ac arni y geiriau " liear's Grease," gof- beth wyf fi, William Edwards P" ac ateb- ynodd i mi ei brynu : ac, ebe ef odd yntau— " Jack ofcliibs.'" " Ai'n fiewog, ai'n aflawon, KoBYx Ddu Eryri. Lad arth i'w roi ar d'C'n," Hydref laf, 1892. CWYMP PEYDAIN DAN AWDUEDOD Y RHUFEINIAID. Y mae'r pwnc hwn yn meddu swyn neiUduol, uid yn unig am ei fod yn arwaiu ein dychymmyg yn ol dros ddeunaw canrif o amser, ac yn dwyn cyflwr ein gwlad yn y tymmor boreu hwnnw yn fywiog ger bron y meddwl, ond hefyd am ei fod yn galw sylw at ragoriaethau a diffygion Uywodraetli unol, drefnus, a chref, a llwythau Ihiwn o wroldeb a bywiogrwydd yn ymladd à'u gelynion, nid fel un cyfangorph, ond yn fàn undebau rhv wan'i wneyd i fynu am eu hamddifad- rwydd o arfau milwrol penigamp, a disgyblaeth, a'tbrefn. Y mae'r pwnc hefyd yn meddu rhyw atdyniad dirgeledig i ni, oblegid ei fod yn cael ei amgylchynu gan anhawsderau. Nis gwyddom am yr un awdwr Groegaidd na Lladinaidd yn rhoddi haues cijflaxoa am y prif ddigwyddiadau a gymmerasant le yn eu trefn araseryddol o oes Caesar i oes Sallustius LucuUus : ac felly, tuag at gyfansoddi haues y cyfuod hwn rhaid i'r ysgrifenydd gloddio am ei ddefnyddiau mewn am- ryw chwarelau yn ngweithiau yr awduron oedd yn byw yn y tair canrif cyntaf o hanes yr Ymerodraeth Kufeinig. Ehaid iddo chwilio am feini i godi ei adeilad o weithiau Caesar, c.c. 100-44, Strabo c.c. 54— o.C. 24, Tacitus o.c. 61-117, Suetonius o.c. 69-117, Dion. o.c. 180. Yr ydym yn rhwj'-m o dynu ein defnyddiau o'r ffynnonellau hyn, oblegid nid oedd dim lienyddiaeth ysgrifenedig gan y Brutaniaid yn y cyÌEnod boreu hwn. GwoU genym godi adeilad fechan a diaddurn, a'i sylfaenu ar graig hanes- iaeth giedadwj', nag adeiladu teml fawreddog a gorwych wedi ei sylfaenu ar dywod chwedlau a thraddodiadau. Y mae testyn ein hysgrif fel yn lledawgrymu fod Prydain wedi cwympo yn sydyn a dirybudd, fel adeilad j'u ymollwng pan yn cael ei ysgytian gan ddaear- gryn dan awdurdod y Ehufeiniaid : ond nid felly y bu. Nid fel cronfa o ddwfr, a'r argae yn ymrwygo, a'i chynnwysiad yn rhuthro yn Ilanw gorlifol, gan ysgubo pob peth oddiar fiordd, y y cymmerodd hyn le ; ond yr oedd yn debycach i lanw y mòr yn ymguro yn erbyn y creigiau sydd yn ei amgylchynu. Yn mhob llanw y mae tònau y mòr yn ymguro yn erbyn y clogwyni ac yn ymdori dros y traethellau tywod, fol pe bae am oresgyn yr holl ynys ; ond er nad yw yn gwneud llawer o niwed mewn un jmiosodiad, etto y mae wrth eu mynychu yn nhreigliad canrifoedd yn gwisgo y clogwyni celyd yn dywod m:"in, ac yu eu taenu yn wely gwastad ar waelod y mùr. Yr oedd gorchfygiad Prydain, oherwydd cariad angerddol y Prydeiuiaid at eu hannibyniaeth, eu hymlyniad cryf wrth eu rhyddid, a'u gwroldeb bron anorchfj'gol, yn orchwyl anhawdd iawn ; a chymmerodd i'r Ehufeiniaid o leiaf 140 o flynyddoedd i'w gytlawni. Ceisiodd Ifhufain Ymher- odrol, pan oedd yn anterth ei nerth, ddarostwng trigoUon gwrol a bywiog yr Ynysoedd Prydeinig, ond er gwaethaf medrusrwydd y cadlj'wyddion a'r swydd- ogion, disgyblaeth a nerth j' catrodau, yughyd a rhagoriaeth eu harfau, methas C-WYMr rRYDAIN'. Ol ant drosodd a tlirosodd yn eu lia.ncanion. Nid pwuc o j'mffrost gwag uu o ddisgj'nyddion yr Ilen Brydciniaid yw hyn, ond mattcr y goUir ei roddi tu hwnt i amhouaetli gyda thystiolaethau hanesyddol anwadadwy. Ni a gcisiwn roddi cipdrem i'r darllènydd ar y tònau fu yn ymguro, ddeunaw cannf yn ol, yn crbyn annibyiiiaeth ein cyndadau, nes o'r diwodd gloddio oddi tano a'i ddymchwelyd i'r Uawr. GORESGYNIAD PRYDAIN GAN JULIUS CAESAR. Y cyntaf a geisiodd ddwyn yr Tnysoedd Prydeinig dan iau Ehufain oodd Juliua Caesar, y galluocaf o'r holl gadiywyddion Rhufeinig. Yr amgylchiad a roddes achlysur iddo i wneyd ei oresgyniad cyntaf ar ein gwlad oedd yr un can- lynol. Yn o.c. 59 rhoddwVd i Julius Cacsar, trwy bleidUiis y bobl a chaniatad y Senedd, Cisalpine Gaul ac Illyricum, a Transalpine Gaul, i'w gorchfygu a'u llywodraethu ; a rhoddwyd iddo bedair Ueng am bum mlynedd i ddwyn hyn oddiamgylch. Am y naw mlynedd nesaf bu ei amser a'i yni yn cael eu treulio ar y gorchwyl o ddarostwng Gaul a'i gwneyd yn rhan o'r Ymherodraeth Rufeinig. Llwyddodd i orchfygu Transalpine Gaul, gyda'r eithriad o'r gongl dde- ddw'yreiniol, yr hon a elwid Pro\ mcia. Yr hyn a roddes iddo achlysur i ymyryd à'i hamgylchìadau oedd fod dwy blaid yn eu mysg, sef plaid y Derwyddon a phlaid y Marchogwyr, neu y Penaethiaid Milwrol ; a'r ddwy hj^n yn ymladd ara oruchafiaeth y naiil ar y Uall. Yr oedd Celtiaid y Gorllewin a thrigolion Llydaw yn cynnorthwyo plaid y Derwyddon ; a'r Belgiaid a'r Sequaniaid yn proffcsu ymlyniad wrth y Penaethiaid Milwrol. Yn awr, pan oedd y rhai diweddaf yn cael eu gwasgu yn drwm gan y rhai cyntaf, jr hyn a ddarfu iddynt ei wneyd oedd gwneyd cais am gymmorth oddiwrth y Germaniaid. Gwrandaw- odd y (jrermaniaid yn ffafriol ar eu cais, ac anfonasant Ariovistus i'w gwaredu o ddwj'law eu gelynion. Nid cj'nt y cymmerodd hj'n le nag yr anfonodd y blaid arall, yr hon a elwir gan Cacsar yr Heduiaid, genhadon i Eufain i erfyn am gymmorth o'r ddinas ymherodrol. Gwelodd Gaesar ei gyfleusdra ar unwaitb ; crocsodd drcsodd o Eufain gj'da'i alluoedd milwrol ; gj'rodd y Germaniaid dros y Ehine ; ac yna, wedi eu hysgubo hwy allan o'r wlad, aeth yn mlaen i orohfj'gu y trigolion a darostwng Gaul yn diriogaeth Eufeinig. Ond nis gallodd gyrhaedd ei amcan heb ymladd brwydrau à brodorion y wlad. Yn ngwyneb y fath berygl ymgymmododd y pleidiau gwrthwynebol, ac unasant eu galluoedd i attal ym- gyrch y goresgytwjT. Wrth barhau i ymladd à hwy daeth Caesar o hyd i un o'r prif anhawsderau oedd ar ei fìordd i'w trechu. Canfyddodd eu bod ya derbyn adgyfnerthion mawrion o Brydain : ond, er hyn oll. trwj' fedrusrwydd a dyfal- barhad, llwjddodd i'w Uadd a'u dinystrio, nes o'r diwedd eu llwyr orchfj-gu. Bu yn rhaid hyd yn nod i'r Belgiaid roddi i fynu i ddysgyblaeth fanwl a phender- fyniad di-ildio y catrodau Ehufeinig. Treiddiodd Caesar i derfyn dwjTCÌnioI y wlad : a chyn cj nted ag y cyrhaeddodd y mòr rhwng Boulogne a Calais gwelodd glogwyni gwynion Prj-dain. Penderfynodd groesi j' Ch"nne!, cj'mmeryd meddiant o'r ynys, a thrwy hj'n ychwanegu tiriogaeth newydd at yr ymherodr- aeth. Y mae uchelgais a chwilfrydedd yn ffynnonellau cryfìon o gymmelliadau yn enaid dyn. (Jreda y Chineaid mai un o'r prif achosion o drueni dj-n yw trishna, neu syched rngerddol am rywbeth nad yw yn ei feddiant ; ac nad yw yn bossibl cael dedwj'ddwch nes diwreiddio yr awch anniwall hwn. Diau fod syched Caesar am fwy o glod ac enwogrwydd fel cadlywydd yn cynhyrfu ei enaid i ym- gymmeryd àg anturiaethau newyddion, ac j'n ei gynhyrfu i ymgymmeryd à'r anturiaeth hon. Heblaw hyn, yr oedd ei fìlwyr yn ymberffeithio j-n y gelfyddyd o ymladd, a thrwy hyn yn dod yn ofìerynau mwy cymmwys i balmantu ei ffordd ef i orsedd Ehufain. Wedi gwneyd ei feddwl i fynu, dechreuodd ar unwaith wneyd darpariadau ar gyfer y rhyfelgyrch, Anfonodd Commius, gwr oedd wedi ei ddyrchafu gan Caesar i fod yn frenhin ar yr Atrebates, llwyth a orchfygasid ganddo j'n Gaul, i ymweled à màn dej-rnasoedd Prydain, ac i'w cynmell i ymostwng i aVdurdod Ehufain ; ac yna gorchymmynodd i Caius Volusinus fyiied allan mewn llong ryfel i wneyd ymchwiliad manwl i natur a ffurf glannau yr yiiys. Tafiwvd j' cyntaf i gadwyni gan y Prydeiniaid ; ac ni ryddhawyd ef hyd nes y glanìodd Caesar yn eu gwlad ac j- gorchfygodd hwy mewn brwydr. Dychwelodd jr ail yn ol, a rhoddes adroddiad o"i ymchwiliadau i'w gadlywydd. Y cam nesaf a gymmerodd Caesar oedd gorchymmyn i'r Ilongau, a ddofnyddiasai y fiwyddyn flaenorol yn erbyn y Yeueti, i hwylio i Portus Jecius, porthladd milwrol a adnabyddid wedi hynnj- dan yr enw Gessoriacum. Y mae Uawer o ddyfalu gyda golwg ar salle y lle hwn. Ceir hynafiaethwj-r dysgedig yn gwahaniaethu' yn fawr yn eu barn. Y mae Dunkirk, Gravelines, Calais, Wissant, a'r Somme, oU <>- CWYMP PRYDAIX. yn meddu ar ddadleuwyr o'u plaid : ond y mae rhesymau mor gryfion o blaid Boiilognc fel y gellir cymmeryd yn ganniataol mai oddiyno yr hwyliodd y cad- lywydd Ehufoinig. Nid oes dim amheuaeth o gwbl ynghylch yr amser ar y flwyddyn y cychwynodd y llynges. Cymmerodd hyn le yn y flwyddyn yr oedd Cneus Pompey ac M. Crassus yn (jonsùh yn Rhufain ; ac felìy gelìir bod yn sicr mai 55 c.c. ydoedd. Yr amser ar y flwyddyn ydoedd pan yr oedd ychydig o'r haf {e.rif/ìift parte acdntis reliijua) heb ei dreiilio, a phan yr oedd y cynhauaf yn cael ei gasghi yn Mhrydain ; ond pan yr oedd tymmor y cynhauaf yn tynu tua'i dorfyniad : a gwyddom mai mis Awst yw amser y cynhauaf yn Kent a Suseex. Dywed Caesar fod y lleuad yn llawn ar y pedwerydd dydd wedi oi ddyfodiad i'r ynys; a gellir casglu oddiwrth gyfrifon swyddol fod y lleuad yn Uawn y flwyddyn honno am dri yn y boreu, dydd l'au, Awst 31ain. Y podwerydd diwrnod cyn hyn, sef y dydd ar ba un y cyrhaeddodd yr ynys hon, oedd dydd Sabbath, Awst 27ain. Felly rhaid ei fod wedi hwylio allan o Ì3oulonge ar ddydd Sadwrn, y 26ain. Ar y dydd hwn yr oedd y llanw yn cyrhaedd ei fan uwchaf am w}'th gyda'r nos. Yn awr dywed Caesar wrthym ei fod wedi cychwyn ar ei ymgyrch ar y drydedd wjdiadwriaeth {tertin fere vigilia), sef oddeutu Ì2e^ o'r gloch y nos. Yn awr beth am nerth ei lynge?. Ni feiddiai gymmoryd yr holl lcngoedd oedd ganddo yn Gaul a gadael y wlad yn ddiamddifiyn, ond cymmerodd ddwy o honynt sef a'r , y Tfed lOfed, ac yr oedd y ddiweddaf o'r ddwy hyn yn enwog am ei gorchestion, ac yr oedd gan Caesar yr ymddiried llwyraf yn ngwroldeb a diysgogrwydd ei milwyr. Cynnwysai lleng gyflawn yn amser yr Ymerawdwyr 6000 wyr, ond anaml iawn yr ooddynt yn gyflawn. Ni chynnwysent fel rheol fwy na 4,200. Perthynai i bob llong 500 o wyr-meirch : ond oherwydd colledion nid oedd ganddo yn ei ail ymgyrch yn erbyn Prydain ond 400 ar gyfer pob Ueng. Felly gwelir mai yr holl nifer oedd ganddo oedd rhwng 8,000 a 10,000 o wyr. Ehifai ei lynges yn yr hon yr hwyliai y milwyr 80 o longau, ac yr oedd y meirch- filwyr i'w dilyn mewn 18 o lestri eraill. Cj-mmorodd iddynt ddeng awr i groesi y Chinnel, ond o'r diwedd daethant yn agos i'r tir, a neidiodd standard bearer y lofed lleng i'r mòr mewn Ue bas, ac arweiniodd y milwyr i'r lan. Pan dreiddiodd milwyr Spaen am y tro cyntaf at lan y Mòr Tawelog, rhuthrodd un swyddog ar gofn ei farch yn ei lawn arfogaeth i mewn iddo a bloeddiodd allan, " Yr wyf fi yn hawlio y cefnfor mawr hwn i frenhin Castile." Ond nid pobl ddramatic fel trigolion Gaul a Spaen oedd y Rhiifeiniaid. Pobl oeddynt yn ymwneyd à ffoithiau sylweddol ac nid à dychymmj'gion gwag. Galwodd y standard hearer ar ei gyd- filwyr i'w ddilyn, a neidiasant hwythau i'r mòr ar ei ol. Rhuthrodd y gelynion ar eu meirch i'w cyfarfod i'r dwfr, a thywalltasant gawodydd o saethau arnynt o'r lan, fel yr oeddynt yn ceisio glanio yn fàn gwmniau, ond ni thyciodd eu gwroldeb a'u tanbeidrwydd i roddi attalfa ar y goresgynwyr. Cyn gynted ag y cawsant eu traed ar ddaear galed bu jm rhaid i'r Brytaniaid encilio o'u blaen. Pe buasai gan Caesar feirchtìlwyr wrth law diau y buasai yn gallu cyflawni galanastra yn eu mysg tra yr oeddynt yn encilio ; ond yr oedd y gwithdarawiad cyntaf hwn wedi cynnyrch'u y fa'th arswyd yn mysg penaethiad y llwythau Prydeinig, neu yr oedd y fath anghydfyddiaethau yn fiynu yn eu mysg, fel na cheisiasant wneyd un math o wrthsafiad pelhich yn erbyn y goresgynwyr. Pr gwrthwyneb, gollyngF-sant Commius yn rhydd o'i gadwyni, ac anfonasant ef a chenhadon gyd ag ef at Caesar i ddadleu esgusodion am eu gwrthryfel, i addaw ufudd-dod yn y dyfodol, a chynnyg gwystlon am eu hymddygiad. Bernir mai y lle y daeth Ìlynges Caesar iddo y tro cyntaf hwn oedd morgilfach Limne, ac iddo ennill ei fuddugoliaeth gyntaf ar y Brytaniaid ar Eomney Marsh. Y peth cyntaf a wnaeth oedd codi gwarchgloddiau a ffurfio gwersyll yn amdditfynfa i'w filwyr. Am rai dyddiau bu y fyddin yn gorphwys ynddo tra yr oedd trigol- ion Y wlad yn diiyn eu goruchwylion amaethyddol ac yn casglu y cynhauaf i mewn i ddiogelwch. O'r diwedd 'hwyliodd y Uynges arail o ddeunaw o longau o Ambeteuce, ond cyfododd tymmestl fel y curwyd Ìiwy allan o'u cwrs. Gyrwyd rhai o honynt yr holl ffordd yn ol i Ffraingc, a ciiwythwyd y gweddill at y rhannau gorllewinol o ]5rydain, ac yno y buont yn angori gan ymdrechu gor- oesi y dymmestl. Ond siomwyd gobeithioneu capteniaid, a gorfodwyd hwythau i hwylio yn ol i'r Cyfandir heb i gymmaint ag un o'r milwyr oedd ar eu bwrdd Iwyddo i gyrhaeddyd gwersyll y cadlywydd. Yr oedd y llynges o 80 o longau, yn mha rai y croosasai j^ milwyr, yr hon oedd jm angori yn Mau Dungeness, j-n agored i gynddaredd yr un "dymmostl. Chwythai y gwynt yn orwyllt o'r gogledd-ddwj'rain, suddodd rhai o'r llongau, a chollodd eraiU eu hwyliau a'u hangorion, a thrwj' hyn gwnawd hwy yn hollol ddiwasanaeth. Niweidiwyd hyd yn nod y llestri oedd wedi eu llusgo i fyuu ar y traeth, oblegid y mae'r tonau ar lanw uc'hel yn ymgodi yu Dungoness yn mhell i'r lan. Oyfyd y mòr ar sprinti ;; CWYMr rRYDAIN. 53 tìde 22 o drocdfeddi yn uwch na'i leì'eJ ar drai. Felly rhaid fod y dymmostl yn arswydus o gryf a'r tonau yn anwrthwynebol. Gwelodd y l'rytaniaid eu cyfleus- dra yn awr. Yr oedd y Ilhufeiniaid yn aros ar eu glanau, ie, ac yn moiddio anfon milwyr aUan, a'r rhai hynny yu medi eu hyd ac yn oi ddwyn i'w gwersyll heb roddi un math o gydnab^'ddiaeth am dano. Yr oedd y naiU ochr wedi tori telerau eu cyfamod, a pha ryfedd i'r llall ddilyn eu hesiampl ? Cuddiodd y Prydciniaid draedtilwyr, meirchtilwyr, a cherbydwyr mewn Uwyn yn agos i faes yr oedd y Ehufeiniaid yn arfer dyfod i gasglu ymborth o honno. Daeth y Tfed leug allan ar y seithfed dydd o fis Medi, a rhuthrodd y Prydeiniaid arnynt gan ei eu hamgylchyuu o bob cyfeiriad ; a diau y buasai yu cael llwyr ddinystrio oni bai i Caesar ddod allan i'w gwaredu. Gwelodd, pa fodd bynnag, o'i wersyll y llwch yn ymddyrchafu i'r awyr, ac amheuodd ar unwaith fod ymladd yn myned yn mlaen. Rhuthrodd allan gydag amryw gatrodau arfog, ac ymosododd ar y gelyn o'r tu ol. Wrth weled hyn, ymwrolodd y Phufeiniaid oedd mewn perygl a llwyddasant, trwy jnnladd yn gaied, i ddiangc allan o honno. Ond gwaredig- aeth gyfyng a gawsant. Teimlai Caesar ei hunan fod y galluoedd yn ei erbyn yn rhy liosog a phendorfynol iddo feiddio ymladd brwydr gyffredinol à hwy. Ymfoddlonodd yn ucig ar gipio y seithfed leng allan o'i chj-flwr peryglus a'i harwain yn ol i'r gwersyll. Nis gellir nodi allan y fan y cymmerodd y frwj'dr hon le ynddo ; ond sicr yw iddi gael ei hymladd ar ryw lecjm yn agos i dir oblegid gallai gores- gwenith neu yd, ac nad oedd yn mhell o Gors Romney ; y gynwr, o'i wersyll, weled y llwch yn ymgodi oddiwrth garnau y meirch. Ymneullduodd Caesar i fewn i'w wersyll o'r tu ol i warchgloddiau am oddeutu wythnos o amser, yn ystod jr hon yr oedd y tywydd yn parhau yn lled dym- mtstlog. Gwelodd fod y Prydeiniaid yn parotoi ar gyfer brwydr arall, a pheu- deifynodd fod yu barod ar eu cyfer. Tjmodd allan ei filwju' o flaen ei wersyll, gwrthsafodd ruthr y Brytaniaid, a gorfododd hwy i encilio ; ond nis gallodd eu diljm am nad oedd ganddo ddim meirchfilwyr, ond oddeutu 30, y rhai a ddygasai Commius iddo o Aras. Ond tywalltodd ei ddialedd ar y trigolion trwy losgi eu tai a'u masnachdai i'r Uawr yn mhob man cyfagos i'r Ue y gwersyllai. Wedi y frwydr hon dangosodd y ddwy blaid eu parodrwydd i arwyddo telcrau heddwch. Dj'^wed Cacsar mai oddiwrth y Brj^taniaid y daeth j' cynnyg- iad cyntaf am hyn, a hynnj- ar ddiwedd y dj-dd yr ymladdasai ef j^ frwydr ddiweddaf à hwynt ; tra j^ tystiolaetha hanesydd arall mai y Morini a j'mgym- merodd a dod a'r ddwy blaid i ymgj'fammodi à'u gilydd. Y cyfrif arydd Caesar ei hunan j'w, i'r Brytaniaid ymo.stwng iddo ar ddydd eu gorchfygiad, ac iddynt addaw cymmaint ddwj^ waith o wystlon ag a addawsid ganddynt j- tro cyntaf ond addefa na ddarfu ond i ddwy diriogaeth gyflawni eu haddewidion. Nis gall fod amheuaeth nad oedd j- goresgynwr yn falch o unrhyw esgusawd dros encilio j-n ol o'r Ynys. Gwyddai fod ei thrigolion yn rhy wrol a Iliosog iddo ef eu gorch- ijgu, a hynny à dim ond dwy leng o filwyr; a gwelai fod j^ gauaf a'i dym- mestloedd a'i erwinder wrth law, ac yr oedd ganddo ddigon o graffder i ddeall nad oedd ganddo ddim gobaith i amddifìyn ei sefyllfa hyd j-r haf dilynol ; ac felly penderfynodd groesi yn ol i'r Cyfandir. Yn mhen ychydig ddyddiau, pan oedd y gwynt yn chwythu o'r gogledd-ddwyrain, oddeutu hanner nos, cychwyn- odd ei lynges ar ei mordaith. Yn ol ei dystiolaeth ef ei hunan hw^yliodd yn ol ychj'dig cyn j^r eqvinox, yr hwn a ddigwyddodd y flwj'ddyn hormo ar Medi 24ain. Tj'bir iddo gyrhaedd Boulogne am oddeutu pedwar o'r gloch yn j' prydnawn. Cyrhaeddodd j'r holl lynges i'r porthladd yn ddiogel, oddieithr dwy lestr o 600 o wyr. Glaniodd j' rhai hyn ychydig i'r de-orllewin, ac ymosodwyd arnynt gan y Morini, y rhai, yn ou tro, a gosbwyd j'n drwm gan Labienus am eu beidd- gai-wch. Er i ddeg ar hugain o ddyddiau o ddiolchgarwch gael eu gorchymj-n j'U Ehufain am orchestion Caesar yn Mhrydain, j- mae'n ddigon eglur na choronwyd y rhj-felgj-rch hwn à'r Ilwj'ddiant a ddisgwjdid gan ei chj-nllunydd. Yr oedd galluoedd natur yn ei erbyn, a darganfyddodd yntau fod y trigolion yn fwy gwrol, medrus, a lliosog nag yr oedd wedi dychymygu. Y mae j- fiaith syml i un o gadfridogion galiuocat yr oesotdd droi ei gefn ar yr Ynys heb ychwanegu dim un rhan o honi at j-r Ymtrodraeth Rufeinig, heb osod neb o'i thrigolion dan deyrnged, na chymmeryd dim ysbail gj-dag ef, yn Uefaru cj^frolau am j' cyflwr o wareiddiad yr oedd Prj-dain ynddo ar j' pryd, yn gystal ag am ymlyniad angerddol j- trigolion wrth eu rhyddid eu hunain, a'u penderfyniad di-ildio i ymladd dros annibjmiaeth eu gwlad. Y mae ysgrifenu am j- cj^frj-w bobl fel barbariaid gwylltion ac anwaraidd yn brawf nodedig o anwj-bodaeth a rhagfarn. Llandiaam. D. Lloyd Jones. — — DOETIIINEB YE IIEN GYMRY Y MAE y testyn yn rhy eang i ni oud i gj'inoryd cipdrem frysiog arno yn uuig. Y mae llawer o son am " Gymru fydd," y dyddiau hyn. Beth a fydd ? Dyna gwestiwn nad ocs un dewin craff, na phrophwj'd doeth, a all ymlid y tywyllwch sydd yn gorwedd arno ; ond y mae y deffroad ccnedlaethol, sydd mor amlwg " yn ymdasnu dros eiu gwlad, yn arwj'ddo yn dda am y dyfodol. Bydded i ti fel yr wyt yn ewyllysio," ydyw y rheol gyda chenodl, fel gyda pher.son unigol: "yn ol dy tfydd bydded i ti;" ond djdid cadw mewn còf mai "Sydd heb weithredoedd, marw yw." Y mae difatorwch a syrthni —gorwedd i lawr yn ddiymadferth—yn ddinystr sicr i bob bywyd. Bu gorphenol oin cenodl, ar hyd y blynyddoedd, yn llawer rhy ddisylw genym. Dylai Cymru /w hawlio a ff urfio "Cymru fydd. Ì3yddai milwyr newyddion, yn yr oesoedd gynt, yn cael eu harwain i hogi eu cleddyfau ar feddau hen filwyr ooddynt wedi gwneyd enw iddynt eu hunain fel amddiffynwyr eu gwlad ; a dyma wers gyntaf disgyblaeth y milwyr ieuainc, a gwers oedd i ddylanwadu ar eu holl yrfa filwrol. Fe hogid eu hj'sprydocdd gan yr adgofion byw a gynhyrchid ar y Uanerch y safent arni. Y mae " cofio y dyddiau gynt, blynyddoedd yr hen oesoedd," wedi bod yn gyrahorth effeithiol i ddeffro meddyliau, ac i ymlid ymaith wendid, lawer ac nid yn beth anghj'ffredin i lawer marw gael ei ddadebru gan gwaith ; ydyw gj'ffyrddiad àg esgj'ra rhyw Eliseus o brophwyd. Fe geir rhai yn beio y gorpheuol yn ddibaid ac yn ddigymysg, —dim da ond yn eu hoes hwy, " yr oes oleu hon." Gellid meddwl mai gyda hwy j ganed doethii'.eb, ac mai gyda hwy j' bydd hi j'n tynu ei thraod i'r gweìy i farw. Adgofir ni, gan y duedd hon, am ddyn yn Paris oedd j'n ymvesymu ei hun yn fawr, ac j'n fwj'af o bawb ; ac fol hj'n j' cj^flawnai j' gorchwj'l, j'n ei ystafell " Ffrainc ydj'w y deyrnas fwyaf yn y byd, —Paris ydyw y ddinas fwyaf yn Ffrainc, —yr heol hon ydyw yr heol fwyaf yn Paris, —y ty hwn j'dyw y ty mwyaf yn yr heol, —yr j'stafeìl hon ydyw j-r ystafell fwyaf yn j' ty, —a myfi j'dyw y dyn mwyaf yn yr ystafell; o ganlj'niìd, ìrn/fi yw j' dyn mwyaf yn y hyd.'" Pobl ieuainc, yn gyffredin, sydd yn fwyaf tueddol i roddi pris mawr ar y presennol a'r dyfodol. Fe geir ereiU j'n beio y presennol j'n barhaus. Tybiant fod yr oes euraidd wedi mj'ned heibio, a bod j' mil blynyddoedd yn mhlith j' pethau a fu. Tusdd naturioi yr hen bobl j'dj'w hon. Y maent, fel gwraig Lot, yn edrych drach eu cefn o hyd : gwraùj Lot, ac nid y merched, ocdd yn gwneyd hyny. Ceir gweled rhyw rai yn rhodio yn mhlith y beddau yn ddibaid, ac yn defnyddio esgyrn y meirw i ddyrnu y rhai bj'w. Marwnadu am a fu j' maent, a dwej'd j'n ddoniol, fel y mae pob peth j'n myned yn waeth, —y cerig yn drymach nag j' byddent gynt, — j' tàn yn oerach, —y bobl j'n cerdded yn gyflymach ac yn siarad yn ìs. Y mae j' byd trwyddo draw yn myned ar i waered. Dylid gochel j ddau eithaf hyn, a chofio mai y llwybr canol ydyw yr unionaf, a'r osmwythaf i'w gerdded. Nid doethinob ydyw pob peth y (/'ymry heddyw ; ac nid doethineb ydoedd pob peth y Cymry gynt. Fel y gwelir oddiwrth benawd eia hysgrif, cytyngir ni, yn awr. i'r gorphenol. Gall y Cymry edrych yn ol yn mhell, a dilyn eu hynafiaid mewn cadwen ddidor, am amser hir. Y mae tràs a gwehelyth y genedl yn ymestyn j'n ol, ac yn amiwg. Ychydig o genhedloedd sydd a'r fath drysorau hynafiaethol gwerth- fawr yn eiddo iddynt, ac wedi cadw hefyd eu neiUduolion a'u nodweddion mor ddilwgr, ac j'n nghanol lluaws o anfauteision i hyny. Yr luddewon, efallai, ydyw yr unig genedl sydd yn rhagori yn hyn. Ni raid i ni j'chwaith ofni edrj'ch j'n ol, na gostwng pen mewn cj-wilj'dd wrth wneyd hyny. Am j' Saeson, nid oes fodd gauddynt i ddilyn eu hachyddiaeth fel cened/. Gwahanol Iwythau wedi ymgymysgu ydynt ; ac j' mae eu tarddiad yn fwy auhawdd i'w olrhain ua tharddiad afon yr Aipht. Hefyd nid ydyw yr holl weithredoedd a gyflawnwyd gan rai o'u hynatiaid yn gyfryw ag y gaUant ym- ffrostio ynddynt. Ceir lluaws o estroniaid jn credu nad oes gan y Cj'mry ddim i ymffrostio j'nddo, a llawer Cymro anwybodiis a hanner-Seisnigaidd j'n coleddu yr un gred oforgoolus. Mewn pentref yn Sir Aborteifi, pan ja- oedd Cymro trwsiadus yn myned heibio i dwrr o fechgyn, dywedai un o honynt " Dj'na wr bonheddig." " Nage," meddai un arall, " mi gìywais hwna yn siarad Cymraeg," Cymro, nid gwr bonheddig—dyna farn amboU i fachgon mawr dwl hefyd. Parchu ein hunain ydyw y ffordd f wyaf effeithiol i gael ein parchu gan ereiU. Y mae credu fod gonj'm hawl i fyw yn un o'r arwyddioa sicraf y cawu fyw. DOETHINEB YR HEN GYMRY. 55 Parchwn bethau Cjinreig, er eu bod yn Gymreig, ac am eu bod yn Gymreig. " Tri pheth a gàr pob Cymro cywir : —iaith ei wlad, doethineb ei wlad, ymborth ei wlad." Nid ydyw Uuaws o'r Saeson yn ein cydnabod. Tybiant mai gwehynwyr dwfr a chymynwyr coed iddynt hwy ydym ; ac nad oes genym ddim, ond a roddir ganddyut hwy i ni ; ac nad ydym yn haeddu dim, ond y briwsion a syrthiant oddiar fwrdd ein harglwyddi ; ac mai trugaredd fawr yr arglwyddi ydyw caniatau hyny o fraiut. Edrychant hyd yn oed ar glogwyni yr hen whid fel yn bod o bwrpas i gynrychioli eu gwyr mawr hwy, fel pe na fuasai gan natur ddim dynion i'w cerfio yn y talpiau creigiau, ond eu gwyr mawr hwy. Yn mynj'dd- oedd Arfon galwaut y talp yma o graig yn " ben Palmerston," un arall yn " ben Peel," un arall yn " drwyn Welliugton," &c. Paham yr edrychir yn isel arnom gan luaws o Saeson ? Am fod lluaws o Gymry yn edrych arnynt eu hunaiu felly. Diystyrir iaith a doethinebeu gwhxd gan Gymry sal a diegwyddor ac auwybodus. Os bydd lliw Cj'uireig ar rywbeth, bydd yn rhaid ei olchi ymaith, am ei fod yn rhy wrthuu i'w llygaid hwy. Os bydd sawyr Gymreig arno, y mae yn rhaid ei berarogli, cyn y gellir ei odJef yn eu ft'roenau. Dywedir am hen amaethwr yn Nyffryn Clwyd, er's blynyddoedd yn ol, iddo, pan wedi gwella yn y byd, j'u hytrach ua byw ar g^'uyrch ei dyddyu ei hun, ymawyddu am bethau oedd wedi eu cynhyrchu yn mhell oddiwrtho. Gwerthodd ei gaws ei hun, ac aeth i Wrecsam i brj'uu caws Caer. Wedi dyfoJ ag ef adref, a dechreu ei ddefnyddio, dadganai, yn ddoniol, ei rinweddau, a chymaiut gwell oedd na'r ciws a wneid gartref ; ond, cyn ei dreulio i gyd, fe gaed arwydd sicr mai y cosyn a wnaed ar ei dj'ddyn ef ei hun ydoedd. Cof genyf glywed am Sais, yn ddiweddar, oedd yn athraw mewn coleg, yn dweyd mai cylieithiad o'r Beibl Saesonaeg ydyw yr un Cymraeg ; a Chymro, digon dwl i'w gredu, yn gwrando arno. Y mae anwybodaeth am bethau a berthynant i'n cenedl ein hunain yn anesgusodol, ac y mae rhagfarn tuag at ein pethau ein hunain yn warth mawr. Y mae yn wir fod cryn dywyllwch ar haues yr Hen Gymry cyn dyfodiad Julius Caesar a'r llengoedd Ehufeinig i'n hyuys. Ond pan y croesodd ef drosodd, yn ol yr haues a rydd, canfu yr ynys yn llawn o drigolion ; ac yr oedd arwyddion amlwg yn eu plith eu bod wodi cj^rhaedd graddau helaeth o wareidd- iad. Yr oeddynt j'u dwj'u j'mlaeu fath o fasnach à gwledj'dd y Cj'faudir ; ac jt oedd trigolion Phoeuicia— uiisuachwyr enwog Tyrus a Sidon—wedi bod am oes- oedd yn cludo alcan o Gernyw; ac, yn ol ei dj'stiolaeth ef, yr oedd trigolion Prydain, yn y cyfnod boreuol hwn, yn defnj'ddio haiara yn eu gwahanol orchwylion, —yr hyn sydd, bob amser, yn arwydd o sefyllfa wareiddiedig. Clywais am un hen frawd o Sir Fon yn cael ei gario ymaith gan lifeiriaut cryf ei wladgarwch mor bell hyd nes y mynai gredu mai o Fynydd Parys yn Mon y caed haiarn a phres tuag at adeiladu Teml Solomon. Dywed Mr. Ferguson, yr archadeiladydd Seisnig byd-enwog, yn ei History of ArcJiitedure, fod j' " Celtiaid j'u gelfj'ddydgar wi'th natur, ac mai nad gormod efallai a fyddai dweyd, pe hob ymyriad y Celt, na fuasem yu meddu, mewn amseroedd diweddar, nag eglwys deilwng o edmygedd, na darlun neu ddelw y gallasem edrych arnynt heb gj'wilydd." Y mae Heury Morlej' hefyd, yn uu o'i weithiau mwyaf gorchestol, yn addef " fod bywyd Lloegr ei huo, gyda'i holl lenj'ddiaeth ddihafal, wodi j'magor j-n mhlith y poblogaethau Celtaidd hj-ny a feddiannent y tir cj'u dyfod y Scandinaviaid na'r Teutouiaid yma. Eiddo y Celtiaid oeddynt y caneuon cj'utaf o fewn j' th'." Nid geiriau a lefarwj'd mewn Eisteddfod Genhedlaethol ydj'w j' rhai hyn, ac nid jTuadroddion a ysgrifenwyd i bapyrau newyddion, er mwyn boddhau y Cymry ; ond y maent yn dystiolaethau dynion ar wahan i'n cenedl, ac na roddant i'n cenedl ond yr hyn a haedda. Cynnwj's y tystiolaethau hj'n, fel y gwelir, ydyw, fod doethineb j'r Hen Gj'mry yn rhedeg i wahanol gyfeiriadau. Y mae y cromlechau, a'r meini hirion, neu y meini crair —adfeilion temlau Derwyddol, fel y beruir—yn profi nad oedd celfyddyd ddim yn anadnabyddus i'n hjTiafiaid. Y mae Cor Gawr {Stuneheai/e), yn Wiltshire, yn oUon^rhyfedd iawu; ac j'u cyfranogi, ar raddfa fechan, o'r gelfyddyd a amlygir j'U j' pyramidiau yn yr Aipht. Dyma, yn amlwg, "faeugj'lch" mwyaf ein tadau. Mesura dri chant o droedfeddi o amgylchedd ; ac j' mae j'uddo rai cerig j'u ddeunaw troedfedd o hyd, a thros ddeugaiu tunnell o bwysau. Ceir arwyddion hefj'd fod serj'ddiaeth a meddyginiaeth mewn bii ganddynt. Ond daw doethineb neillduol jt Hen Gymry i'r golwg mewn cyfreithiau a barddoniaeth ; ac y mae cj'unwys y rhai hyn yn amlygu doethineb eang iawn. Caneuon a deddiau ydynt y ddwy elfen bwysicaf yn ffurfiad cymeriad pob cenedl. Cenedl o feirdd a llenorion ydoedd — ; JOHN PAKUI, LLANELIAN. cenedl y Cymry, er yn foreu iawn ; ac fe geìr mwy o olion eu doethineb yn y cyfeiriad hwn nag a geir yn eu masnach a'u celfyddyd. Dywed rhai o athron- wyr y Cyfandir, am y Saeson, mai cenedl o siopwyr ydynt, ac fod eu hathi-oniaeth mewn pedyll iì'rio a chrochanau, —gan olygu fod nerth y genedl, mewn blynydd- oedd diweddar, yn rhedeg i gyfeiriad masnach, a moethau mewn bwydydd a diodydd. Ond am yr IJen Gymry, ni fuasai rhith o sail i neb i arfer ymadrodd- ion gwawdus fel y rhai hyn am danynt. Fe gadwyd Iluaws o hen lawysgrifau Cymreig gwerthfawr, am oesoedd, o dan glo, yn guddiedig yn Ilyfrgelloedd prif deuluoedd y wlad— prif deuluoedd y wlad j-n mhob ystyr. Yn ddiweddar iawn, mewu cydmariaeth, yr agorwyd y cloion ac y dechreuwyd aflonyddu y Ilwch oddiarnynt. Paham y cadwyd hwy o olwg y byd am gynnifer o oosoedd ? Ni a nodwn ddau reswm : — 1. Ni cheid dim cefnogaeth, gan Lywodraoth y wlad, i bethau Cymreig : yn hytrach, fe wneid ymdrech, yn mhob cyfeiriad, i ddiffodd ffiam gwladgarwch y geuedl ; ac un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol i wnoyd hyuy ydoedd peidio cyduabod ei hiaith. Bu ein cenedl heb y Beibl yn ei hiaith, am amser maith, ar ol y Saeson ; a phan y pwyswyd yn drwm ar y Senedd i ddwyu hyny oddiamgylch, gorchymynwyd i'r gwaith gael ei gyflawni mewn ychydig tros ddwy flyuedd o amser ; ac nid oedd y Llywodraeth yn dJigon grasol i ganiattau ceiniog tuag at hyny. 2. Rheswm arall, yu tarddu o'r cyutaf, ydoedd diffyg caìoiidid a (jwladfjarwch yn mcddian- wyr y Ilawysgrifau. Yr oeddyut yu niethu aughofio mai perthyn i genedl orchfygedig yr oeddynt. Oud, yu ystod y tri chan mlynedd diweddaf, galwyd Iluaws o hen lawysgrifau i fyuy o'u beddau, Ile y bu rhai o honynt yn gorwedd er's mil o flj'nyddoedd. Daeth y Beibl Cymraeg ag yspryd newydd i'r genedl ac y mae yspryd y peth byw hwuw yn parhau byth i ymsymud yn yr holl olwynion. Y mae yn ddiameu i luaws mawr o hen lyfrau y Cymry fyued ar goU ; ac nid aughredadwy ydyw y chwedl a adroddir am foneddigiou Cymreig yn cael eu carcharu yn y TVvr Gwyn, yn Llundain, ac yn anfon am eu llyfrau i'w dyddanu ; oud yn hytrach na'u rhoddi i gysuro y carcharorion, yn ol eu cais, taflwyd pentyrau o honynt yn aberth i'r fìiamau, fel y mae yr hen fardd Cymreig yn cwynfan " Ysgeler oedd i Scolan Fwrw'r twr llyfrau i'r tàn." Llynlleifiad. William Jones. JOHN PAEEI, LLANELIAN. Ganed John Parri mewn fferm o'r enw'r rwydd a chadernid tragwyddol ; a blode'r Wern, ger Llanelian, ar y 29ain o fìs grug a'r bri'aill a'r rhos gwylltion yn mwyn Mehefin, yn y flwyddyn 1770. Uenwi enaid dyn à thlysineb, a thrydar Ychydig o'i hanes sydd ar gael, fel mai peraidd y miloedd adar bach yn llenwi annichon bron ydyw i-hoddi dim manylion brige'r coed, nes cynnyrchu amrywiaeth am ddigwyddiade'i fywyd. Magwyd berorawl. Yn mhlith golygfeyddo'rnatur ysgrifennydd y nodion hyn yn yr un ardal hyn y maged John Parri ; a dysgodd ag y maged John Parri, ac yn hen gartre natur ef i feddwl yn brudd ac yn gadarn, chwaer iddo ; ac mi f edrwn ddy weyd Uawer fel y nentydd a'r mor, ac yn dlws ac yn bethau am yr ardal, pe b'ai amser, a seinber gan y blode gwylltion a'r adar daflent lawer o oleuni ar hanes John Parri bach. Cafodd addysg dda pan yn ieuangc, hefyd. Prydferth yw'rardal hon, a llawn fel y mae'n amlwg yn ei weithie, pa rai amrywiaeth, fel meddwl John Parri. sy'n ddiwylliedig a choeth i gyd. Nis Nid oes ynddi fynyddoedd uchel, ond mae gwn am ddim o'i waith sydd yn arddangos rhai yn ei golwg, ac ynddi mae digon o diffyg chwaeth a diwylliant, ond y maent fariannoedd Ilymion, a chi-eigie cysgodol, yn hytrach yn dangos y dillynder mwyaf a nentydd dyfnion, coediog, llawn o tìode a'r chwaeth fwya' diwylliedig. a rhos gwylltion. " Rhos gwylltion gellt- Pan oedd John Parri yn wyth mlwydd ydd deiliog," chwedl Ehys Goch : thyn- ar hugain oed, efe a briododd foneddiges nodd neb erioed well darlun o nentydd ieuangc rinweddol o'r enw Elsbeth Huws, dyfnion Llanelian a Cholwyn. Dysgodd Ffermnant, Llanelian, gyda'r hon y bu natur John Parri i feddwl, ac mae delw'i fyw yn happus ; a ganed iddynt chwech o ardal enedigol ar ei weithiau. Mae prudd- blant. Yr adeg hon yr oeddynt yn byw der y nentydd deiliog, yr hwn a bereiddir yn Llanelian, yn cadw gwestty parchus, gan f urmur isel yr aberoedd yn mhlith y ac yn amaethu tir perthynol i'r lle. Ar- cerryg man, i'w deimlo yng ngweithie weiniodd John Parri fywyd gwastad a John Parri. Oud nid hynny yn unig. chysson, ac enillodd edmygedd a pharch Draw o'n blaenau, daccw'r mor mawr pawb yn mhell ac yn agos. Nid oes ond Uydan yn edrych yn llyfn a mawreddog, gair da iddo yn yr hoU wlad ; a rhestrir ef ac yn gwneyd i ddyn feddwl am sefydlog- fel y pennaf o ddynion yr ardal. Selir — — w; ! — — — — JOnN PARRI, LLANELIAN. 57 pob peth Ijron gyda stori am John Pairi, i Bentre Isaf, a thyna llo yr oodd swrn o nou ddywediad ffraeth o'i eiddo. xVr y bobl yn ceisio hel haid o ddefaid i fewn i 2oain o" Fehefìn, 1820, bu farw John Parri, ry w adeilad ; a chyda'i garedigrwydd yn 60 mlwydd oed, wedi treulio oes ar yr aVferol, aeth John Parri i'w helpu. Go hon y muc'n dda gan yr ardal edrych yn drwstan ydoedd wrth gyflawni'r gorchwyl rhoddodd ei ol hyd y dydd hwn. hwn, mae'n ymddangos ; a Am .John Parri fel bardd, rhaid dy weyd chwaer y cyngor buddiol a ganlyn iddo ar ei fod yn alluog ac yn chwaethus. Yr unwaith : oedd, fel y nodwyd, wedi cael addysg dda ; " Sa' yn nos, Sion ni, !" ac y mae ei hol ar ei gyfansoddiadau, Sa' ar y bongcan, y sur benci oherwydd maent yn well o lawer na y Dywedir fod Twm o'r Nant yn Llanelian, ehyfansoddiadau Uuaws mawr o rai gyd- unwaith, yn gwnoyd rhywbeth gyda oesent àg ef. cherryg beddau, ac ebai wrth ganfod John m bertiwydd. —Yr oedd ofe yn neillduol l'arri yn passio : — obarod a phert ; a'i bertrwydd bob amser " mannau yii yn naturiol iddo. Nid oes dini gwaelach Mae oin myuwent mown — Lle bu'r trwyu a'r genau ; [llwybr truod, na phertrwydd gwneyd ; ond nid y cyfry Sathru'r beilchion, brychion brau, ydoedd pertrwydd John Parri. TJn tro, Wna bywddyn, j-n y beddau." yr oeJd efe yn dyfod ar hyd y iìordd sy'n arwain o'r Hen Golwyn tua chyfeiriad Gyda bod clec cynffon englyn Twm wedi Llanelian. Ar ochr y ffordd hou y mae darfod, dechreuodd John Parri amryw gaeau a elwir wrth yrenw " Caeau " Ti, sathrwr, beuddwr boddau, —hyd osj^m, ;" Melin Pentre ac yn ngweulod y caeau O, dod ysg-afn gararau ; hyn yn yr hen amser yr oedd nifer o dai A choHa, ddyn, biiddj^i brau, a elwid " Melin Pentre." Pan oedd efe Y' dwthwn sethiir dithau." yn dyfod ar hyd y ffordd yn ymyl y caeau Unwaith yr oedd John Parri yn medi hyn, daeth gwr dyeithr i'w gyfarfod, a haidd mewn cae ar fìn y ffordd fawr, ac yn gofynodd iddo "I b'le y mae'r ffordd llawn chwys a lludded. Daeth boneddwr yma'n myn'd, os gwelwch chwi'n dda 'r" o'r enw Owen, yr hwn oedd yn myned " 'Dydi hi'n myn'd i le'n y byd, am wn i drwy'r byd gyda'r enw awgrymiadol I yma 'rydw i'n'i chotìo hi erioed," attebai " Owen Gry," heibio ; a sylwodd ar John j John Parri. Ceisiodd gwr dyeithr un- y Parri. Xeidiodd i ben y gwrych, a waith drachefn, ac ebai — " Wel, b'le'r gwaeddodd, awn i ynte pettawn i'n myn'd i ganlyn y " Siun Pani 'i hun sy'n pori haidd." gwrychoedd yma ?" " U," meddai "John Cododd bardd ei ben, gan adrodd Parri, " i Felin Pentre ar y làn." Ni y " I Tyr'd tithau vma, Owon Grj'', chlywais beth ddywedodd y gwr dyeithr : , I dyunu o'r gwrnidd." 08 oedd yn goegyn, fe ddigiodd ; os cedd yn ddyn call, fe chwarddodd. Aeth cynimydog iddo atto un diwmod i Ymddengys fod aii.aethwr o'r enw Sion ofyn am feut'hyg Jile. Bu'r cymmydog Edwards yn byw mewn ffeim o'r enw druan mor anffodus a gofyn yn ddigon di- Dwnan (Dwynant, nii debygwn), yn agos feddwl am fenthyg " ffeil dda." Wrth i Lanelian, yn amser John Parri. Yr gwrs, yr oedd temtasiwn duwies cyng- amser honno yr oedd llysenwau blcdeuo yn hanedd yn rh}' gref ; a dy wedodd John mewn gogoniant mawr, ac adnabyddid yr Parri yn chwap— amaethwr with hwn yr enw parchus !'" " Ffeil dda i Itwl o ddj-n " Sion o Dwnan." Aiferai Mr, Edwards ddyfod i'r llan mewn gwasgod wedi ei Gwelir oddiwrth yr ychydig chwedle gwneyd o groen llo. Cyfarfyddwyd ef uchod fod John Pairi yn nodedig am ei gan John Parri un diwrnod, ac ebai wrtho, baiodrwydd a'i beitiwydd, a diau fod can- noedd o'i ddywediadau fiiaethion " Shon o Dwnan wnaeth son am dano !" wedi myned ar goU. Cefais yr ucbod oll ar Tarawyd perchenog wasgod a syndod y lafar gwlad, ac y maent oll ar ly nghof er aruthr ; ac ebai mewn braw mawr, gan pan yn blenlyn tan ddeg oed. Dichon \- feddwl fod rhyw stori ryfeddol wedi ei gallesid cael ihagor pe gwneid ymdrtch ; thaenu yn ei gylch— " Bobol anwyl tach a chredaf fod yn weilh eu hysgrifennu, os 'di'r Pe matterr" ac wedi'r cwbl, ebai ces rhugor chonnynt i'w cael. John Parri ddifri' yn ddigon Prif ddarn barddonol John Parri ydyw " !" Oud dod i'r llan uit-wn croen llo ei " Fyfyrdod mewn Mynwent." Ài- Y'r oedd gan John Parri chwaer o gryn giaflwyd y dam hwn gan "I. Davies, alluoedd yn byw yn Mhentre Isaf, Llan- Trefrìw," yn 1814. Mae gennyf gopi o'r argrafhad nis ai efe elian. Aethai John Parri yno un tro i yma; gwn ydyw'r unig un gyhoeddwyd ai peidio; ond mae'r edrych am ei chwaer ; ac ymddengys fod ganddi hi dàn yn parlwr a'r copiau yn brinniou yn bresennol, sut y gegin ; ac ebai ei brawd wrthi :— bynnag. Cynnwysa'r gàn hon oddeutu ;" 432 o linnellau, ac mae wedi ei chanu " Dau dàn sydd yn dy dy di y ' ' ar f esur a elwir Diniweidrwydd." VVrth a chyda'r un parodrwvdd, attebai hithau ddarllen y llinnellau rhagorol hyn, gotid- fod iwn na fuasai John Parri wedi ysgrifennu " Un jTi ddigon i ddau ddiogi." mwy lawer o farddoniaeth, hyd y n nod pe Adroddir storì arall ddoniol am dano ef buasai raid i amryw awdwyr ereill o'r un a'r chwaer hon. Yr oedd efe wedi myned cyfnod ag ef ymfoddloni ar ysgrifennu Uai. — — : ; —: — : ! ; ;— — JOllN PARUI, LLAXKLIAN. Gallasai John Parri gyfoethogì ein Uen- Yw'r byd pan gollir eyfaill cywir, yddiaeth, ac ni fuasai y gangen honno Yr hwn ni wolir un o'i ail." fymryn tlottach pe heb gynnyrchion am- Pwy na fu'n teimlo'i fod yn hapus j'n ryw o'i gydoeswyr. nghanol ei amgylchiadau a'i gyfeillion j'n Sijìnìedd. faint o feirdd —Pa Cymreig llawen o'i gwinpas; ond dyna angeu 'n sydd wedi rhoi i ni ddarluniad o'r fynwent dwyn yr anwylaf ; edrycha'r dyn ar yr a'r bedd? Gellir darllen ugeiniau o hyn a dybiù oedd yn ddedwyddwch ddoe, linnellau trystfawr. a'u gwisg gynganeddol heddyw fel cysgod, a hwnnw bellach wedi yn clongcio f el harnais meirch Pharo ; ac darfod ! yn diwedd, wedi'r holl eiriau cyfan- y Llithra tynerwch prudd-glwyfus i fewn sawdd a'r ansoddeiriau hirwyntog, gellid i'w linnellau yn sydyn a disymmwth ; ac symmio'r i f.yny cyfan yn y rheithfarn bon yna, tynu cyferbj'niad cryf, megys àg un — a sylwedd cwbl a "Swm y glybuw}d yw cyffyrddiad, ac y mie'r effaith yn ddy- !" —cynghanedd ac och Truenus o beth munol. Ebai'r cariadlangc torcalonnus " ydyw darllen can llinneli o farddoniaeth" uwch ben bedd yr hon a garai: — ar y Fynwent, a gorfod dyweyd yn y " Ai hyn fu diwodd oi hanrhydodd diwedd mai'r oU a ddywedodd y "bardd" " Ei dwyn i'w bodd, ilodcuyn byd ! " " wrthych ydoedd Och I Ònd nid oes Yna try'r bardd ; a dy wed geiriau berygl i neb gael ei adael heb ddim ond yr y celyd hyspysrwydd ystrydebol hwnnw ar ol " darllen " Myfyrdod " John Parri. Mae- Hon a'th garodd a'th Iwyr anghofiodd, ; " Gwel y modd —nac wj'Ia mwy ! hi'n seml : a pheth sy'n dlws ond yr hyn syn syml ? Dechreua'n syml, ond yn Mor iachaol ydy w y tri gair olaf, ar ol son " swynol" o dlws am " yr hon a'th garodd" wedi Ilwyr " Wele fynwont, olaf annedd, anghofio poppeth ! Gwely Uj'gredd, gwaela' llun; Nis gellir darllen y gàn hon ychwaith Lle mae'n diwedd, ddynol fawi-odd, heb sylwi ar ei chywreinrwydd. Ni Bawb yn waredd, bob yn uu." aberthir dim er ei fwyn, ond y mae yn syml a naturiol. Dcngys un pennill Nid hawdd i bawb yw deall ystyr gair y y gallasai'r bardd ddilyn gynganedd " gwaredd " yma. Gwaraidd ydy w, wrth y gywreiniaf, a hyny gyda rhwyteb pe gwrs ; ond yma, y mae'n gryf ac yn mynnasai : wirioneddol dda, yn enwedig i rai wyddant " dafodiaith ardal enedigol John Parri. Pa faint sydd yma yn y gladdfa, A f u i'w gyrfa'n fy wiog iawn Clywir y gair yno'n aml;— "j^r oedd Ac er hynny, gair o'u hane*, golwgwaredd dros ben arno-fo," meddai'r Tro. macn a chofres^r, mwy ni chawn ! trigoliou am rywun truenus a distadl. Os pobl enwog, a galluog, Tybiaf mai crestfallen, neu ry wbeth tebyg, A fu galonnog efo'u gwlad f uasai gair y 8ais i ddweyd yr un meddwl Nid oes wybodaoth o'u gwroliaeth, a thueddir fì i gredu mai dyna'r ystyr Na diin ystyriaeth, —dyina'u 'stad. roddai PHiri John iddo hefyd, gan y Wel ! gorphwyswch, mewu Uonyddwch geiriau " bob yn un " sydd yn dilyn ar ei Yn nhawelwch llwch y llawr ol. Mae'r symledd hwn yn rhedeg drwy'r A boed agweddiad eich adgyfodiad A'i lowyrchiad fel wawr." holl gàn ; ac y mae'n ammhrisiadwy, gan y mor brin ydyw mewn barddoniaeth. Ar garreg bedd John Parri, yn mj-nwent Naturioldeh. —Ammeuthyn yw cael dar- Llanelian, y mae yr englyu a ganlyn : — luniau mor naturiol ag a ddyry'r bardd yn " Yr awen wych, o'r iawn wedd, —a gollodd y g.ìn hon. Mor dlws a naturiol yw'r Ei gallu a'i mawredd; darluniad hwn o faban bach deufis oed yn Wyla fyth ar ael ei fedd, " : marw Heb un gair tra bo'n gorwcdd ! " Cyn profì cbwcrwcdd, na mclv.swodd Bu fyw yn gysson a hapus, yn barchus byd a'i ftals „rw;io-,.dd rt.;!, Y gan ei gymmydogion a phawb a'i hadweun- Ei law, fel arwydd o'i at-iisrwydd, ent. Canodd rai o'r dyriau goreu yn ei Atto'n ebrwydd tynuui'n ul." iaith, a chladdwyd ef yn mynwent y plwyf Etto, nid oes bossibl curo'r darluniad hwn Ile'i i'w Iwch ganed. Heddwch ; o deimlad dyn wedi colli cyfaill : cy wir — " A bood agwoddiad oi adf^yfodiad " Mcgy.s cy.sgod wodi darfod, A'i lowyrohiad fel y wawr." I beri syndod, heb wir sail. Dinbych. Gwvxx .ir Iwax. FFYDD DAFYDD. DUW YN TAWELU YR YSTORM. Dv.ma'r tìynon lan, hjfrydlon, CoRwv; iffrwvii VII ailiUwyu letidfant ei Fyw ihedli', •• si^ialaut I naws ••Taiii;iief ; bwrlj'inu Fu'u seiniau mehis iuawicilil wvraiit,— Y nioro. t; iiicwii Awen nioli " •• Ust : stcgant;— Llanwai llon-iiod cariait Duwilod Taraiiau dinystr luinant,—a ttiau Froii cicdailyii, Ymswatia Aiigau tra'r yiuostyiigaut Nes gwiievil iilili twrw'i il\lir Areidelvii. Trealaw. B. D- Lloyd. l'i;i) lUDDEW noetli, oedd yn atlilst, G vwii.vDD I— rO'RTTTT'T?, P.ETTEMOTTT. Dywed un dosbarth o natunaethwyr fod Bebemoth llyfr Job yn extinct er's Uawer o oesoedd, ac nad oes diin yn debyg iddo mwyach ar yr hoU ddaear ; tra dalia dosbarth arall na fu y fath greadur yn bodolì orioed mewn ffaith, eithr mown dychymyg ; ac nad ydyw y teithi a briodolir iddo yn ddim amgen na chreadigaeth darfelydd, er dangos y fath fwystfil aruthrol a allasai yr Un Mawr ddwyn i fodolaeth. Credai llawer o'n tadau duwinyddol mai y diafol oedd y Behemoth ; a rhyfedd mor fedrus a chywrain yr olrheinient ac yr ysbrydolent ei holL nodweddau. Ond un golygydd newyddiadur pur aduabyddus, yr hwn sydd glamp o athronydd a duweinydd nid anenwog hefyd, a ddywedai yn ddiweddar fod y Behemoth yn parhau i fodoli ar hyd yr oesoedd, a'i fod mewn bri mawr yn Nghymru heddyw, ac mai amcan ei fodolaeth ef fel golygydd, ac amcan ei bapyr newydd hefyd, fel cyfryw, ydyw hèl bwyd i'r y Bdhemoth ; ao anturia yr ysgrifenydd ddatgan ar y cychwyn ei fod yntau yn hollol o'r un fara a"r golygydd hwn. Wele ddarlun y Behemoth : — 1. Y mae yn greadur cry/ iawii, " Ei gryfder sydd yu ei Iwynau, a'i nerth yn mogail ei fol. Gewyuau oi areuau sydd blethedig. Pibellau pres yw ei esgyrn. Efe a gyfyd ei gynffon fel cedrwydden." 2. Creadur hwyteiy rliyfeddol ydyw. " Y mynyddoedd yn ddiau a ddygant las- wellt iddo. Wele efe a yf yi- afon, ac ni phrysura ; efe a obeithiai y tynai yr lorddonen i'w safn." 3. Ymaeyufwystfilhynodfaldodus. "Efeaorweddo daa goedydd cysgodfawr, mewn lloches o g^'rs a siglenydd ; helyg yr afon a'i ham- " gylchynant." Dyna'r Behemoth ! A ddeil neb ef o tlaen ei lygaid ? A dylla neb ei drwyn ef à bachau ?" Atebed y sawl a feiddiai hyny. Gwel y Uygadgraff mai mewn barddoniaeth, ac nid rhyddiaeth, mae y darluu uchod wedi ei weithio. Yn llythyrenol, nis gallai pres fod yn ffurfio esgyrn unrhyw anifail, mwy nag y gallai cuddiad ei gryfder fod yn mogail ei fol. laith farddonol ydyw hon, yn ngwasauaeth celfyddyd a dychymyg dyn, i osod allaa fwystfil o'i greadigaeth ef ei hunan : a bwysttil rhyfedd ac ofnadwy ydyw. Nid ydyw, mwy na'r funyi, yn perthyn i'r rhywogaeth anifeilaidd na'r llysieuol yn i"r tir breswylydd daear na dyfroedd ; nac o wasanaeth nac i'r domen ; ac eto y mae efe yn Ilyfu y mynyddoedd ac yn Ileibio'r afonydd. Erbyn edrych, gwelir bod cymhariaeth y fuuyi yn fwj' priodol a chynwysfawr nag y gellid fel : meddwl ar y cyntaf ; ac fe dàl ei gweithio allan hyn Megys ag y mae daear fras a hen goedwigoodd cysgodfawr yn tyfu y fuuyi, megys mewn ysmaldod, felly y mae nwydau arnwythus cymdeithas yn tyfu'r Behemoth—y bwystfil bras, yr hwu a gyfyd ei gynffon fel cedrwydden. Neu megys y deillia y fungi o ddadansoddiad y bywyd Ilysieuol ac anifeilaidd, gan debj^gu i bob un o'r ddau, ac eto heb fod yn perthyn mwy i'r naill nac i'r Uall, —canys y mae iddo fath o wreiddyn fel y llysieuyn, a math o beirianwaith cyneddfol fel yr anifail ; eto nid yw, fel y Uysieuyn, yn yfed carbonic acid ac yn bwrw allan oxyyen ; eithr fol yr anifail yn yfed yr oxyyen ac yn bwrw allan y carbouic acid ; ac eto nid ydyw fel yr anifail yn ymborthi ar laswellt, uac fel y Ilysieuyn yn estyn ei wreiddyn i'r ddaoar, eithr i bren madredig ; ac wrth dyfu y mae yn dinystrio yr hyn sydd yn rhoi cynhaliaeth iddo : felly hefyd y Behemoth,— creir ef o'r defnyddiau ag y mae cymdeithas grefyddol yn fwrw ymaith er mwyn iechyd, ymbortha ar fadredd, ac y mae yntau yn dinystrio y fodolaeth sydd yn ei gynal. Anian yr angheufil hwn yw dringo a marchogaeth pawb a phobpeth. Ai gormod dyweyd mai dyma'r ysbryd amlycaf yn y byd crefyddol heddyw, ac mai ychydig sydd yn moddwl am eiriau yr Arglwydd lesu—" Pwy bynag a ewyllysio ì'od yn fawr yn eich plith, bydded wasanaethwr i chwi ; a phwy bynag o honoch a fyno fod yn benaf, bydded was i bawb ?" Gellid meddwl hefyd mai ychydig sydd heddyw yn cofio fod chwenychu y prif-gadeiriau yn waharddedig, a dringo i ben pinacl y denil yn beryglu.s. Pa i'odd bynag, yr ysbryd dringo, ymgripio, disodli, sathru, llywodraethu, ac ymfawrygu a welir ar waith j-r ; hyn hefyd sydd yn hoUoI uaturiol i"r galon ddynol lygredig ; ac allan o'r Ilygredd hwn y mae yr angheufil Behemoth yn cael ei fodolaeth a'i gynhaliaeth. Y mae i'r creadur hwn amrywiol enwau, yn ol yr amrywiol agweddau y mae yn wisgo, a'r amrywiol fathau o weithredoedd y mae yn gyilawni. Dyma rai ohonynt : Pab, Corn Bychan, Dyn Pechod, Bwystfil, Gau Brophwyd, a Behemoth ; ond pa enw bynag a roddir arno, yr un ydyw o ran ei hanfod ; ac o ddiiywiad y byd crefyddol y mae yn derbyn ei gynhaliaeth. GO pohtiii'e iJEiiEMOTn. T mae peirianwaitli cymdeitliasol pob enwad crefyddol yn ymddangos fel pe buasai wedi ei flurfio o bwrpas i wasanaethu y Behemotb. Dyna y liabacth. Er sefydlu hon yspeiliwyd hoU eglwysi "uniongred" gwledydd Crod o'u han- nibyniaeth cynhonid, aifuvfiwyd hwynt yn un Eglwys Làn Cratholic, er mwyn gosod un dyn, a elwir yn Bab, yn ben ar y cwbl : ac mao y peirianwaith wedi ei lunio yn y fath fodd fel ag y mae yn cauiatau Ue i bab bychan fod yn ben ar bob cylch, o Gadair St. Petr i lawr. Dyna Eglwys Loegr eto. Y mae i hon der- fynau daearyddol— terfyna'u llywodraeth Victoria. Gwneir hi i fj'ny o ddeng mil o eglwy'si plwyfol, y rhai a gyfansoddant un Eglwys Làn Gatholic, gyda Brenhines Lloegr yn ben gwladol iddi ; ac o dan y pen gwladol hwn y mao nifer niawr o benau yn sefyll mewn pellder cymharol i'w gilydd, ac oll yn edrych ar i deon, fynj'. Dyma y grisiau : curad, ficer, rector, canon, archddiacon, osgob, ymrysonfa ar grisiau a rhyfedd mor ac archesgob. Mawr yw yr sydd y hyn ; guawdol yw j-r arfau a ddefnyddir yn yr ornest. Efelychiad ffyddlon o'r un gabolfa yw corpholiad a pheirianwaith gweithiol y gwahanol enwadau a elwir " YmneiUduwyr." Y mae gan un enwad ei " Curajrcgatwnul Unioìi," y llall ei '' Biqttist i'irion ofGrent Britain and Irelund,''' " " y llall ei don/trence" y Ilall ei Gymanfa Gyfìredinol," &c., &c. ; ac y mae pob un o'r ddau enwad cyntaf a nodwyd er's blynyddau bellach yn cynal math o Undeb Bach yn Nghymru, ar yr un egwyddor ag y mae y plant, wrth chwareu " ty bach," yn efelychu palasau tywysogion. O dan yr Undebau a'r Con/erenres hyn y mae yna Gymanfaoedd, Sassiynau, Cyfarfodydd Taleithiol, Cyfarfodydd Chwarterol, Cyfarfodydd Misol, &c. ; ac y mae iddynt oU eu prif gadeiriau, arlywyddion, islywyddion, oraclau, pwyllgorau, cancuses, &c., na \vyr ueb pa faint : ond pinacl y deml yw Cadair yr Undeb, y Con/erence, neu y Gymanfa Gyffredinol ; a rhyfedd y gyotadleuatth sydd yn cymeryd lle am yr anrhydedd clìcydda, yr hon. O I ie, ni wyr y cyhoedd ond ychydig am y cynllwyno, y ymwthio, y disodli, y damsang, y mathru, Ile mae'r trecha'n treisio a'r gwaua'n Ile grisiau oud ystyr ac gwaeddi, sydd yn cymeryd beunydd ar hy(i y hyn ; amcan yr helyntion blinion hyn i gyd yw porthi'r Behemoth. Nis gall yr hwn sydd a'i lygaid yn ei ben fethu gweled mor anianol a daearol yw yr holl fìigari hwn. Nid oes gysgod o sail iddo yn y Te&tamentNewydd; ac profi i oblegyd y mae wedi ei hun yn felldith grefydd yn mhob oes a gwlad ; y mae, fel y /nngi, yn madru y fodolaeth sydd yn ei gynal. I hyn y rhaid priodoli aflwyddiant Cristionogaeth, yr hon, er ei bod wedi Uafurio yn y byd er's dros ddeunaw canrif, uad yw eto wedi cj'ffwrdd ond megj^s àg j'mj'Ion y maes. Dynion llygredig, hunan-geisioì, ac uchel-geisiol, j'n hollol anfoddlawn ar symlrwydiì yr Efengyl, ac yn methu cael gofod i gario allan* eu rhwysg yn j-r eglwysi, j' rhài oeddynt am j- canrifoedd cyntaf bob un yn hollol annibyuol ar gyullun y Testameut Newydd, a Iwyddasant i gorphori holl eglwysi gwhid neu dalaeth yn un gymaufa, a'r holl gymaufaoedd hyuj' drachefn yn un corph- oriaeth, fel y gellid gosod dyn marwol yn ben ar j' cyfan. Prawf diymwad o lygredd cyffredin y galon ddynol yw bod yr enwadau Ymneillduol yu efelychu j' Babaetb mor drylwyr yn j- dirywiad hwn. Er fod un unwad yn dal anuibyn- iaeth eglwygig yn uwchaf ar ei faner, ac euwad arall yn barod i dynu arfau unrhyw ddiwrnod dros Ysgrythyroldeb un ordinhad neillduol j'u ei gredo, ac yn " dal i fyny At y gair ac at j' dystiolaeth" bob amser fel ei arwyddair, y maent oll, yn y mater hwn, fel afonydd Palestina, yn cydredeg j-n ddiarwybod i'r Mòr Marw. Teithi naturiol j' galon haner ciefyddoi yw creu eilunod a'u haddoli. Yr oedd yn rhaid i'r Daniaid yn Lais gael oSeiriad a duwiau, serch iddynt orfod eu Iladrata. Mae eilunaddoliaeth yn reddf yn natur dyn. Mae yn rhaid i ddyn gael creu ei eilun ; ac yna j- mae j-n rhaid iddo gael ei addoli, am mai oi greadig- aeth ef ydyw. Dyua oedd yn gwneyd paganiaid yr hen oesoedd mor angorddol yn eu heiluuaddoliaeth, — eu creadigaeth hwj' oedd j' duwiau; ac j'r oedd angerddoldeb eu sel yn cyfodi o'r gystadleuaeth oedd rhyngddyut i fawrygu eu creadigaetii eu hunain. Y mae yr'enwadau crefyddol yn Nghymru yn gwneyd eu gwyr mawr—jm gwneyd eu duwiau, ac yna yn eu haddoli, ar j-r un egwyddor ag ' y mae yr alarch yn ' addoli ei hardd ddelw ei hun." Gwir yw j' gair bod y gweiui- dogion yn union fel mae yr eglwysi j'u eu gwneyd hwynt : ac fel j'r Ephesiaid gynt, myn yr cglwysi i'r holl fyd addoli eu Diana hwy. Rhyfedd y gystadleu- aeth sydd rhwng yr enwadau yn y peth hwn. Gynted ag j' rhoddodd Ehagluu- iaeth Spurgeou i euwad y Bedydcìwyr, er fod Spurgeon yn eangach na'i enwad, ac yn ddyn i'r byd, fe gofìr fel yr aeth pob un o'r enwadau i geisio gwneyd Spurgeon bach iddo ei hun, ac fel yr andwywyd rhai dynion, a allasent, oni ìmasai hynj% ddyfod yn ddynion rhagorol, yn yr ymgais ynfyd hono. Ond fel y gellid dysgwj'l oddiwrth natur pethau, gan mai yn yr addolwr ac nid yn yr ; ; breuddwyd: y beiudd a'u kuiaxod. 61 eiluii mao yr asbri bywj'Jol yn bodoli, ac mai swj'dd yr oilim yw meitlirÌR, cyfurwycMo, a llywodi-aethu yr asbri hwnw trwy ci ddorbyn iddo ei hun ac yna ddirgel weithrediad cÌ dafiu yn ol i'r addolwr drachofn ; felly trwy y cyfryw y mae yr eihm yn tyfu yn mryd yr addolwr nc;s dyfod yn ddigon mawr i gaol ei " alw yn " Efe I" Yr " Efe hwn, gan hyny, yw y Behenioth—y creadur urawr, nerthol, bwyteig, ac anniwall, yr hwn ag y mae yr oos hon yn cymeryd y fath drafferth i'w borflii. Dywedir mai pleser mwyaf mynychwyr milodfeydd y wlad ydyw gweled y bwystfilod yn cael eu porthi, a bod olyvrod eu rhuadau a'u hysgrechfeydd, ac yn enwedig gweled eu danedd gwyuion a llymion yn darnio eu hysglyfaeth, yr hyn a fj-ddai yn ddychryn i farwolion cyliredin, yn rhoi boddhad anrhaethol iddynt hwy. Dichon mai yn swyddfa y papyr newydd y ceir yr olygfa debycaf i borthi'r bwj'stfilod. Mae y rhai sydd yn cofìo am Modryì) Owen~y newj'ddiadur pwnsaidd hwnw a f u mor anflodus a marw yn ei fabandod er colled ddirfawr i'r Dy wysogaeth, yn cofio hefyd yn ddiau am y darlun o Hdlmlou y Ole.c-feirdd Cynijaneddol, gyda'r llinell anfarwol— " Cynghoriaid y King Ilarri." Gwelid yn y darlun hwnw fwrdd barddonol ar ben Mynydd l'arnasws, gj'dag arch-fardd defosiynol yn " eistedd yn freuddwydiol wrth ei ben, dan f wmian wrtho'i hunan yn y gyng- hanedd gaeth ;" ac ar hj'd lethrau serth y mynydd gwelid nifer mawr o gludwyr Uythyrenau—un gydag C fawr ar ei gefn, y Uall gyda K, un arall gyda'r II, &c., —pob un o dan ei faich ac mewn chwys a llaf ur dybryd yn ceisio— dringo i fyny i gael y Ilythyrenau at eu gilj'dd er ffurfio y Ilinell aneilydd " Cynghoriaid y Iving Ìlarri," ara yr hon y dywedai yr Archdderwydd o'r Waenfawr " nad oedd dim yn hoU weithiau Sion Miltwu a ddaliai ei gyffelybu à hi am un eiliad." Bob tro yr ydym yn gwelod y papyr newj'dd —ac y mae hyny bob wythnos —yn Ilanw bwydgafnau y Behemoth trwy roi golwyth o glod i un gwr, pwff o wynt " i'r llall, cwpanaid o fedd,yglyn i un arall, y mae Cynghoriaid y KingHarri" yn j-mrithio o tiaeu eiu Ilygaid. Ac yn wir, pwy ond gwir fardd, wrth edrych ar j"- llinell lyfndeg hono, a fedrai ddyfalu y gaufed ran o'r drafierth, y dyfeisio, y chwysu, a'r dàl anadl y mae ei llj^f ndor wedi gostio i rywrai ? Y mae y Bohemoth hefyd jm edrych yn gadarn, yn llyfndow, ac jm ardderchog ; ond y rhai a weithiant o'r golwg, yn ngwres y flwrneisiau, yn nghanol j"- gwreichion a'r Ilwch, yn unig a wyddant beth mae ei breseb yn gostio. Gollid raeddwl mai amcan bodolaeth yr argraff wasg, gyda'i/oM/(<.3, sticks, dwj'law, peirianau, a phobpeth rhagorol, arall, ydj^w parotoi bwyd i'r Behemoth ; ac y mae yn gwnej'd hyny yn canys ei borthiant ef yw gwynt. " Meginau fyrdd sydd yno 'n gweithio 'n araf, I lawr i "fynydd o anferthol faint O'i grombil uthrol gweithiant yn tfyddlonaf Bwffs i'r Behemoth, —teimlant oll j' fraint." GlLDAS. BEEUDDAVYD: Y BEIEDD A'U EIIIANOD. Ar brydnawngwaith tesog yn yr haf, a mi wedi bod yn hir ddarllen cynnyrchiou y Beirdd yu fy Ilyfrgell, daeth'Moistr Cwsg i mewn attaf yn ddistaw a Ucchwr- aidd ; a chydà'i swyngyfaredd hudolus, cymmerodd fi yn esmwyth, er fy mod yn anewylìysgar, a' thywysodd tì erbj-n fy Uaw nes y daethom at Byrth Ifori fi i a gollyngodd fi ac yna, wedi dadgloi y porth, arweiniodd mewn drwyddo ; jm rhydd i grwj^dio wrth fy mhleser yn ei wlad freuddwydiol ef ei hun. Gwlad dda odiaeth, ac ynddi gylìawnder o bob peth i lawenhau calon dyn—blodau amryfath ac amryUw, coèdydd braf cauadfrig, a Ilwyni deiliog cysgodol, rhod- feydd, Ilj'unoedd aml a phrydferth, a chychod arnyut jm cael eu rhwyfo yn esmwyth ysgafn ar eu gwyneb Uyfn, tawel,—dim ond eleirch a llam ambell bysgodyn yn unig oedd yn crychu gwyneb y dwfr gloew, gwj'draidd. Yr oedd j' wybren frj- yn ddigwmmwl, a'r awyr yn drwm-Iwythog gau berarogl yr am- rywiol flodau'a rhosynuau; a'r adar a byncient ar y cangau eu ceinion mwyaf seinber a dymunol. Yr oeddwn, mewn gwiriouedd, yn Eden. Pan yn edrych o'm cwmpas mewn math o bsrlowyg, ac yn mawr cdinygu pob peth j' gosodwn fy llygaid arno, tynwyd fj' sylw at ddeuoedd a welwn yma ac acw, ar draws ac ar hyd yr hoU fro gyfareddus—rhai yn rhodianna yn gyplau hoyw hapus ar hyd yr amrywiol Iwybrau, eraill ar gadeiri lu ac eisteddfemciau dau gysgod y Ilwyni liygaid-y-dydd peraioglaidd ; eraill drachefn ar y melfed gwyrddlas yug ughanol — G2 KRETDBWyD : Y BEIRDD a'u EHIAXOD. a'r gweunblu i>eisawru6. Ar y cyntaf teimlwn yn yswil ; ond cyn bo hir, ciliodd yr yswildod, a jìlienderfynais fyn'd ymlaen yn eofn a gwrol, a rhodio oddiamgylch i weled a welwu, a chlywed a glywn, yn y wiad ddyeithriol ond paradwysaidd hon. Ym mhen ychydig encyd, daethym i lecyn hynod brydferth, a chanfuais yno wr o fardd a'i gariadferch ; ac oddiwa-th eu hiaith a'u gwynebpryd gwelais mai Dante a Beatiuce oeddynt : a hoff us oedd gennyf eu gweled. Gwr o daldra cyffredin oedd Dante, wedi ymwisgo mewn diUad addas a gweddaidd : ar ei dalcen eistoddai ryw j-sblander buddugoliaethus : ei wyneb hir oedd brudd a dwys fel gwyneb gwr yn gwekl cysgodion goSd o bell; etto yr oedd yno linellau a ddynodent dynerwch benywaidd, a'r tiriondeb hwnnw sy'n gweddu un yn gyflawn o sorch. Tybiwn fod Beatrice yr hynawsaf o holl wragedd y byd. Pawbarodai i sylluarni 3'ffordd ycerddai; ac yn hyn ymfalchiai hyd yn oed Dante ei hun. Gwyldcr a lledneisrwydd a feddiannai pawb a elent yn agos atti. Nid oedd ynddi ddim tTug-falchder; eithr, i'r gwrthwyneb, gwisgid hi oddimewn ac oddiallan à gostyngeiddrwydd, ypennaf un o'rholl rinweddau Cristionogol. Ehai, yn yr olwg ar ei rhagorion, a ddywedent, Miragl yw ; eraill a ddywedent, Nid rhian mo honi, ond duwies, neu un o engyl glàn y nef. Nis geilir traothu y modd y sj'nnid pawb gan ei phurdeb, ei thogwch, a'i rhiuion. Wrth edrych yn fanylach, gwelwn ar ei phen goron o ddail yr olewj'dden, yn arwydd o ddoethinob a gwybodaeth : am ei gwyneb yr oedd gorchudd wen, j'n arwydd o ffydd ; ac am dani yr oedd mantell hugan c<^ch, werdd, yn arwydd o obaith ; ac arni hefyd lliw cariad. Gan mor debyg ydoedd ei gwisg i'r hyn a gyfleir yn gyffredin gan arlunwyr jian yn darlunio y Forwyn Fair, tybiais ani foment mai nid Beatrice a welwn, ond y Forwyn ei hun. Neseais yn agosach at y ddeuddyn i wrando ychydig ar ou hymddiddan, a synnais yn fawr eu clywed yn ymgomio, nid yng nghylch serch, fel y byddys yn arfer gan gariadon, ond yn bwrw ymadroddion at eu gilydd parth^d y cwestiynnau mwyaf dyrus, y tescynnau hynny sydd drwy'r oesoedd wedi bod yn cythryblu ac yn dyrysu rheswm a chalon dyn. Yno, ar y llecyn tlws, y bardd a'i gyfeilles a draethent y naiU i'r Uall am weledigacth annesgrifiadwy Uffern a Phurdan a Pharadwys; ymddiddanent am ryfeddodau y gwahanol gylchoodd—am Limbo, Minos, Cerberus, a Plutus. Yna rhedasant ar edenydd cu dychymmyg i'i Nef ei hun i fanwl-chwilio yng nghylch yr ad- gyfodiad ac anfarv^oldeb, am Florence eu hen garti'cf, ac am y grasusau Ffydd, Gobaith, Cariad, ac am ogoniant Paradwys. Vr oeddwn wedi myned yn rhy agos at y ddau : sylwais fod f'y nghwmni yn anghymeradwy. Gadewais hwynt yn y mwynhad o ogoniant y drydedd nof ; ac aethym yn fy mlaen. Nid oeddwn wedi cerdded ym mhell cyn cyfarfod dau eraiU, cydwladwyr y ddau flaenorol, yn serchus a charuaidd ymgomio a'u gilydd mewu hyfrydwch llawfufryd Petkaiicii, a'i gares Laitua. Canai y bardd y telynegion mwyaf hj-fryd i'w fun, a'r sonueU mwyaf chwaethus yn yr iaith felusaf o holl ieithoedd y ddaear. Ac nid yn yr Eidalaeg yn unig y suai glodydd ei Laura ; ond wedi hir brofi teleidion prydferthwch Virgii a Cicero, sisialai y miwsig mwyaf melodaidd yng nghlustiau ei gares. Ymddangosai Petrarch foì un yn caru à chariad pur a grymmus : ond Laura, ar y cyntaf, a ymddangosai yn ddideimlad, yn ddigytfro ac oeraidd, yn penderfynu peidio rhoddi unrhyw gefuogaeth i'w draserch. Safai fel brenhines yn rhagori ym mhlith gwragecìd mewn harddwch a gweddusdra, ac yn ymhyfrydu yng ngorwyckder ei thegwch. Syrthiodd ei maneg : cododd Petrarch hi, a ysgafn rhoddodd hi i'w rian, gan ymfalchio yn y weithred fechan ; ac ar yr un pryd cyflwyuodd hi gyda anrheg o benillion llyfn a melodaidd. Gwelais fod y bardd yn caru yn ddwfn ac augherddol. Sylwais ar ei hoffder o — " chwareu ar enw ei gariadferch— amlell dro yn ei galw yn Laura "llawryf ; dro arall yn L'aura— "j-r awel." Cofiais, ar ol hyn, am un i)eth hynodai'r bardd hwn rhagor ei gydfeirdd. Tra yr anerchai y lleiil eu swynol gariadau yn y rhif unigol "ti," Petrarch a anerchai ei hoffus Laura yn y rhif lluosog " chwi." Gadewais y ddau gyda'u gilydd, ond uid heb ymdeimlad o'm rhwymau iddo am ei adgofion melus o'r hen awduron clasurol. Wcdi cerdded yn araf yn y wlad fwynaidd hon, gan syllu ar y gwahanol wrthrychau dynnai'r sylw bob cam a roiswn, yn ddisymmwth ddigou daethym i fan ìle y gwelwn wr tàl, cadarngryf, anhylwyth ac afrosgo ; ond yr oedd yn hawdd gweld, er hjny, ei fod yn wr llawen a diddan. Yn ei j-mj-l gwelwn wydrau a j-n hoff o Ìoddest gwin a phob danteithion : gwelais ar unwaith ei fod ac o j-mddigrifo mewu cwmni da, yn wr y buasai cyrchu mawr am dano i dai'r bonefidigiou ar gyfrif ei ff'raethiueb i lonni'r gyfeillach ddifyr. Ac etto cau- fyddwn jmddo arwyddion oglur o hoffder at y lyìrgell lle j- gallsai, mewn unig- rwydd, astudio'r hen glasuron a chadw cwmni ofo'r " meirw grj-mmus : " gwr ydocdd, yn ddilys ddigon, yu djheu am wybod yr holl wybodaethau; ac i'el —; :; i;i!Kri)iJWY]) : y itinnT'i) \v iniiANOD. 6;j Bacon, wedi eii cymmeiyrl yn faos priodol iddo ei hun. Ar y cyntaf, nid oaddwn yu ei adwacu ^an ci afrosgcdd a niaiutioli ei gorff cawi-aidd ; ond wodi syllu yn fanylach, deallais pwy ydoedd, a'i fod yn wirioneddol benaeth yinhlith beircid, ac yn gymmwys i fod yn Uywodraethwr dynion a'i fod yr oll ag y desgrifir ef gan y rhai a'i hadwacncnt yn " Rare Bex Joxsox." Yno, eisteddai dan goeden frigog yu ei gysgodi oddiwrth bolydrau'r haul, gyda'i ddeugar Celia : a chanai y gerdd ganlynol mewn aceunion swynol i'w brydferth anwylyd A'th lygaid dj-sglaer yf ; Rhyw ddwfr sy'n disgyn oddifry A gwystlaf fìnnau i ti : A lae.sa'm syched i Keu yn y gwpan ciisan giid, A phc cawn brofi nectar nef, Xi cheisiaf mwj-ach win. Ai'n ddim i'r eiddot ti. Ac yndacu yr à yu yr un cyweirnod, i sisial y geiriau serchusaf j^u nghlustiau Celia nes ei swyngyfareddu yn lan loyw— gciriau ffracthus, bywiog, grisialaidd, fel gemmau gloewon wedi eu— gosod mcwu modrwy o aiu-. Sylwais ar y bardd yn crefu yn hynod cffeithiol " Uu cusan etto, un, dim ond un ; does yr un creadur byw yu gweld; etto gaut, ac yna fil; ac ynadrachefn gant; ac yna fil eilwaith amlach eu rhif ua blodeu'r maes, na thywod glàn y mòr, na'r dafnau yn afon Tafwys, na'r sèr sy'n scrennu yn ei gwyneb liwnos haf ; fel uas gall j- mwyaf cywrain ddweud eu nifer, ac y palla nerth yr eiddigeddus pan eu rhifont." Aethym ymaith dau Iwyr argyhoeddiad mai'r un yw serch hudol j-mhob oes o'r bj-d. Cerddais nes dod i randir o'r wlad oedd yn hyuod brydfcrth, tawel, a chyntefig; lle y teyrnasa perffaith ddistawrwj-dd, fel pe buasai pob dydd yn ddydd Sabboth. liyma wlad lle mae ei thrigolion j-n syml o rau eu dymuniadau, yu uu-plyg eu cymcriadau, yn dyner hcb fod yn feddal ; lle na chlywir am draia trwy ei therfynnau, eithr, yn hytrach, ceiddi'r adar ac alawou peraidd pibell y bugail. Ilon yw Arcadia. Yma cyfarfuin a gwr icuanc hardd a Uuniaidd, yn hoenus ac j-sgafndroed ei gerddediad, ueb amgeu na Philip Sydney. Hawdd gwel'd ei fod yn fardd ac yn llenor, pob osgo yn dangos dj'giad i fyuy yug nghylchoedd uchaf cymdeithas; ei foueddigeiddrwydd yn dangos ei fod yn wr y Uys , a"r dewrder eisteddai ar ci wcdd yn dangos ei fod hefyd yu wr y cledd. Mewn man cy.sgodol, Uygadai i bob cyfeiriad, yn hirddisgwjd ei Stella brj'd- weddol, landeg : ond er disgwyl, uid ocdd argoel am y fuu. Yr oedd gwr arall, craffus ei olj-gon, wcdi gweld rhagorion Stella, ac wedi ei gwneud yu feddiant iddo ci hun. Gohebai SwiFT o hyd o hj-d a hi, a gosodai ei hun fyth a hefyd ar ci ffordd pa le bj-nnag yr elai. Èhanai SteUa ei hamser rhwng Sydncy a Swift ac anhawdd dweud puu o'r ddau a'i piau. Tra'n disgwyl aui dani, gorweddai— Sydney ar y glaswellt, ac ysgrifennai paithed rhinion ei rian fel hj-n " Ei hamrantau sydd hyfrytach i edrych arnynt na dau o fynnod gwyu yn dringo coeden dèg ac yu pori'r brigau tyncra? : ac ctto nid ydynt ddim o"u cydmaru a'v sèr sy'n dysglacrio fel y dydd odditau yr amrantau. Ei min sydd felusach na'r awel ddeheu-orllewiuoì, pan fò'^lionno ar ei mwynaf ar ol j-mlusgo yn arafaidd dros feusydd j- blodau, a thros ddyfroedd cy.sgodol j-n amser hinboeth yr hàf : er hynny, nid ydynt ddim o'u cj-dmaru a Ueferydd ei hj-madrodd sydd fel diferiad diliau mèl, yr hwu a gludir ganddo. Ynot ti, Stella, j- mae pob rhagorion : y maent fel deadell o rinweddau nas gellir traethu eu nifer, wedi eu trysori yn hyfryd a boddus mewn corlan— a"r gorlan addurnedig, oreu-adeiledig honno wytti, Ofy Stella." Wedi gadael Arcadia cyn hir gwclais Matthe"\v Peior. Ychydig oedd j-n ei adwaen. Synnais yn fawr at fychancd nifer j- boneddigcsau a'i hadwaenent oblegid gwr j- boneddigesau mewn modd neuUduol ydoedd Prior. Ei hoff waith yw muruiuro ccinion serch yn nghlustiau rhiauod ; a chj'mmaint swyn-gyfaredd sydd yn ei acenniou, fol j- dysgwylid j- Uanccsau bob yr un yn hoeliedig wrtho. Y diw-rnod hwu yr oedd yng nghj-feiUàch yr hoffusaf o'i hoU gyfeiUesau—Chloe hawddgar. xigoseais attyut : Ow I i"m mawr syndod, yr oodd j- ddau mewn ITrae enbyd, yn edliw i'w gilydd droseddau bychain, sj-'u bcchodau mawrion ym myd Scrch. Ebai'r Bardd— " Paham yr oèdaist !- cni ddywcdais ddau o'r gloch, ac wele'r awTlais yn taro chwech ":' Pa farwol ddyn all ddal dj' oerfel- garwch a'th " " Edrych fy ijghalon," ebai hithau yn ol, " a gwel y briw a'r clwy."— Anghofiodd j- bardd holl golliadau Chloe, a newidiodd cyweirnod ei lith "Attat ti, fy Xghloe làn, j- dychwelaf j- nos ar ol hir grwydro'r dydd: pob harddferch yn y bjd sydd megis ymweliad brysiog; ti, athi'u unig, yw'm cartref boed terfyn bythol ar ein hymrafacl : cytunwn a'n gilj'dd mewn hcddwch fi, tangnefeddus, 'fel Horace a'i Lydia : cymraaint ag j- rhagora ef arnaf mwy o lawer y rhagora piydferthwch a hawddgai-wch fy Xghlue ar ei Lj'dia ef." Cerddais rhogof. ac yn cbrwydd clywais wr yu gytìawn o serch j-n sibrwd BÌsialoE hyfryd yu Gymraeg: gwoluis mai lìuvs Go'jÌi Ar EuiCEltX ocdd yuo ; 64 breuddwyd: y beirdd a'it rhianod. 5'n sorchus ymgomio efo'i fun. Bum am beth amser yn methu cofìo ei he ìw : o'r diwedd cafwyd cof uweh anghof : dyma GwEX—rhian brydferth odiaeth, hynod serchiadol. Yr oodd ganddi wallt cyii hardded ag a welwyd gan ferch erioed, fel " Uwyn Uin Uiw gwin gwiaildyfiàd hyd ei sawdl :" ei llygaid ooddynt " fal dwy sercn." Pa le y dechrcuir cyfrif ei iihrydforthion 'i— Rhwng deurj'dd, Gwawr j'sblonydd ; Trwyn main, moddus, Bychan, gweddus ; A min fel mel I'm dyn dawcl Gwefns mirain, liw cain cwi'el. Nid oodd neb i'w chystadlu a hi, oddigerth Luned, ncu ]']nid, neu Gwonhonwy. Cerddai yng nghwmni'r bardd yn " tun deg, diwel-ddawn, ysgawn, wisgi," fel hardd beunes ac ni phlj^gai'r meillion ; dan ei thraed y man y cerddai. Llygad- ais yn gywreingar ar Gwen, gan mor hudolus ei rhiniau ; a thefiais aml gipolwg yn ol arni. I'm syndod g77elais fod yno brydydd ya f'ymyl yntau hefyd yn ; ìlygadu yn Uechwrus ar y rian brydwoddol, ac yn llawn o serch tuag atti, ac yn garcharor yn rhwymau teleidion ei phrydferthwch. Adwaenais y prj'dydd ar unwaith—Ieuan Brydydd Hir. Torodd allan i ganmolgwrthrj'ch ei serch — " oi duU, yn ganaid wych ; ei gwyneb, gwyndeb gwyndon ; a'i phryd tèg sydd fel ff rwd "tonn ; ; dwyres yw ei deu-rudd fal rhos yn afalau rhurid ; lili Mai i loew-Iiw mi yw ei mwnwgl mewn meini : ei gwefus fal mefus-wydd, man o fel ar min fydd y ; ac yna ya. ddistaw heb swniaw sain, y dymunwn Gwou ers ennyd, draetliu gair hèb druth i gyd." Ond, druan o'r Prydydd Hir, ni chafodd ei ddymuniad; can's cadwodd Rhys Goch y porl gwerthfawr yn holloi idd ei hun. Yn yr ymyl, heb fod yn neppell, eisteddai Herrick, yn pwyntio efo'i fys at wynebpryd ei Julia, ac yn annerch GÌ fun, gan ei chydmaru i'r perlau a'r gemmau gwerthfawrusaf, a rhoddi'r ffrwyn i'w ffansi awenyddol. " Os gofyn- " ant i mi," moddai yn hynod gyfrwys a iials, os gofynant imi pa le y ceir y cwrel a'r ruddem, nid attobaf iddynt ddim ; ond cyfoiriaf a'm bys at dy wofusau di : os gofynant, pa le y coir y porlau drut if, diin ond i ti, f' anwylaf, agor dy enau mewn serchus ymddiddau, a chanfyddir mwugloddiau y gemmau hawdd- garaf." Yno hefyd yn agos yr oodd Dafydd kv Edmwnt, yr hwn a roddodd lawer o'i gydfeirdd a'r prydyddion mewn Ilyffetheiriau caethion. Pedair cadwen ar htigain a osododd ofe ar oi frodyr prydydaol. Cymhellodd hwynt i gerdded ar ddaear, hyd y a llychwino eu hesgyll yn y Uwch : ac yn Ue gadael iddj'nt hedfan ar adenydd athrylith i uchoiderau ffansi, a mwynhau cymdeithas yr Awen ar Parnassus, dododd blwm ar eu hadenydd, ac hyd heddyw ymlwybrant yn fìosydd ddaear. y Dylasai fod ei hun wcdi taflu'r ffrwyn ar warr ei Begasus ; eithr, yn hytrach, tjmnodd ei bedolau, ac arweiniodd cf mown cadwj'uau i breseb cyfyng. Ond wele y goi-meswr yn awr inewn rhwymau mor dynn a dim a osododd efe ar awen ei gj'dfeirdd : dyma'r birdd ei hunan wedi ei gadwyno gan rafìau tynnach na'r getynnau pres y rhwymwyd Samson à hwynt. Yr oedd serchD. ap F.dmwnt mewn cymmaint Ilyfìethair ag ydoodd ci reolau cynghanedd : ac yn ei gynnyrchion serchol ni theimlwn fawr ddyddordob. Felly eis ymlaen yn bamddcnol ; ac yn union cyfarfum a Tennvson yn ymddiddau yng nghwmui GwENUWYFAH a IjUNED ; a thybiwn nas gwelais erioed rianod cyn hardded a chyn laned a hwynt. Synnais yn fawr weled y ddwy yn ymgomio a bardd Seisnig ; oblegid ychydig cyn hynnj% gwyddwn i mi eu gweled yu sisial serch yn nghlustiau Griffith ab MÈredyth a Dafydd ap Gwilym; ac, yn wir, eraill o'r beirdd a'r ystoriwyr Cymrcig. Ond wedi meddwl, nid mor syn ydoedd fod y Bardd Seisnig yn gyflawn o serch tuag attynt, hawddgared a hyfryted " oeddynt. Tipyn cyn hynny, Lunod a roddasai i mi ei " modrwy a'r " maen- cudd:" a thrwy rinion y riiai hyn, fel modrwy Gyges gynt, y gwelwn bawb a I)hobpeth, tra yr oeddwn fy hun yn anweledig. Yn y wlad gyfareddus yr ooddwn ynddi gwelais Ceiriog a Myfanwy, a chanddynt ddwy beithynen yn eu llaw : yr oedd yuo eraill hefyd : tynnodd nifer o honynt fy sylw—DESDE^roNA, Oi'helia, Imogen, Rosalind, Portia, JULIET, ac eraill, a'r oll yn tyrru o amgylch Siiakespeare, a bron dotio wrth «i acennion molus. Yr oeddwn wedi cerddod yn mhell i'r wlad ; troais fy wyneb adref ar fy : : tuag mhen fy huii : daethum at y Pyrth Ifori croesais y trothwy ac wele I breuddwyd oedd ! Aberystwyth. David Samuel. ; ; ; ; —. ————— ' ————————: — — AWDL AE AGORIAD EISTEDDFOD GENEDLAETIIOL Y EHYL, AWST Y 6ed, 1892. Devodi) Gwyl, ii dydd y g;'in ; —a hob ocd, Ond Uo bu dieflig gcnttgon- -allan Gwibiii Bcii-dd o boiìinan ; Yn gollwng ci ehoch fcUten, Am ddyddiau, à'u doniau'n dàn, Yma douai y golomen, Ynilonàut yn nhcnil anian. A Uiw haf ar ei hasgcll wèn. Diw'ATaw donil y Derwj-dd—ydyw hon, I rodio'r hocwfro hyfrj'd, —yn dawel Yn denu pob prydydd Dcuai aml fardd sj'nUyd ; Ac ourir ei magwyiydd A'r haf, arluniwr hofyd A gloew deg haul y dydd. Am hon fu'n trcniio o hyd. Tremia, a gwel gopiiod Geirionydd hawddgar ei wonau—ìi'r dòn Colofnau oriclau'r rhod Lawor dydd fu'n chwarau, Cais wel'd, drwy'r goruchelder, Bu ar daitii, ganwaith, yn gwau, Binaclau gorscddau'r ser, Ar ci min, bèr craynau. Ac curaidd feinciau araul, Emrj's Lloyd yma roes wledd Di rif hafodau yr haul. I organwjT pcr Gwj'nedd, A'i hoU enaid i'n Uoni,— grcodd, LUwdeg yw'r dyffrynllydan yn edrj'ch mawl — hir eiHodd wrth Dan belydrau'r huan Yma y mòr heU. Mae troiog, ddisglaeriog làn Yn dawel, hj-d y gwvn dywod, —yn min Morj'd yn emau arian. Y mòr, mewn myfyriiod, Lawer gwaith, ar daith j-n d'od, ! oror, cirian, a'i gwedd dyma dwym, — Bu lorwerth awen barod. r gyd yn gysegrlan Ei hirddigoU erddygan—ddaw'n ffrydiau Rhydderch Mòn, hil Goronwy, O aur dclynau arhudol anian. Yn oUcn cu Hawen hwy Blcthodd, a ganodd, ganM'aith, Ymchwodlcua, gyda gwèn, Bèr gàn hj'd y morlan maith. Ain y Rhyl, mac yr heulwen, Ac ymbyùciaw, siaw son Bj'rdon y cantorion teg Am" y Rhyl, mac'r awelon. A riniai glustiau'r waneg,— Ac o'r Rhyl, ceinciau'r alaw—j'mdaenodd, Ond yn nos duon oesoedd, —vn adeg A dawnus nienodd hj'd Ynj's Manaw. Y nwydwyllt ryfelocdd,— Hj'd jT oror, tonau'r cydgor, Nid dyma'r olygta oedd Swn dieisor, seiniai Dysarth, Ar dyìe yr ardaloodd. A'u hacenion chwj-ddai'r creision Milwyr glew'n malu cwyn Ferwawg eigion hèfo'r Gogarth. gwaed mcwn ffyrnig wyn, Yn eu Ond er duo, sjrthio scr lamfeirch cochion A'u cuchiawg Ein gwlad, yn eu goleuder, Y'n gawrio dig, ger dòn. y Daw eto, i rodio'n rhydd, dylfrj'nau, ymbrancient Ffroencnt hyd y — I'r un awjT, ser newydd, hyd gororau. A gwemcnt y Ac hj'd Iwybrau, rhodau'r iaith Daw'heuUàu i'r wlad eilwaith. Mangro gàbra brychion brad Ceir Gorsedd wèn Awonj'dd Fu Uctlirau creigiau y Cryd, Yn Ngwalia, tra'r Famà fjdd. Gan vsbrvdion creulon craid, Utt'ern clèdd f u Dyttryn Clwyd '. HwiA MoN-. Y PARCH. D. RICHARDS, CAERNARFON. Pltgudd ef j'n gynar, gynar, Cadwodd wisg ei swj'dd yn gyfan, Hyd )' beddrod, o dan bwys Er hoU rwystrau'r anial mawr, Llaf ur caled : ac mae galar Ac j-n brydferth a difrvchau, Gwlad ara dano'n drwm a dwj's : ì\legys gwisg y foreu wawr: Dj'ma ddj-n a phwysau ynddo, Dyn yn ngwisg bj'd araU ydoedd, Am mai pethau tryma'r Nef Gwr yn cerdded tua'r Nef, Pethau nad oes jjwyso arnj'nt, Byddar i ddaearol ferw, Laiiwent ei hoU galon ef Fel y marw, j'docdd cf. Dim ond un swj'ddogaeth lanwai, Ofer gofyn, a yw galar Ond fod hono'n sanctiddd swydd, Gwlad ain dano'n alar gwir 'f Digon mawr i angel fethu Mòr o ahir j'w'n ymchwyddo Ei gweinj'ddu gyda Uwj-dd Dros yrS'T enwad, dros j' tntir Sanctaidd swydd y AVeinidogaeth, Arglwj'dd, anfon ereiU eto, Swj'dd j' swj'ddogaethau oll, Tebyg iddo, yn ei le, Swydd a'i fiiniau'n cylchu'r dyfnder Dynion saiictaidd, ag y tyfotyf _ Lle mae'r byd i gyd ar goll. liyd eu llwybrau ilodeu'ri'r Ne'J Cemaes, Mon. llHYDrAB.r. — ; : ; ; —. ;;; — — ENGLYNION AROBEYN. Y SLIDING SCALE A'I BWRUD. YR EIRIAWL {SNOWDROP). (Eìsteddfod Gadcìvìol Pontypridd, 1892). (Eistcddfod Gadeiriol Bau Coliviin, y ' Nadoliy, 1892). Y SUdinq Scale. ddvogola—fawr hedd RnwNO plvgion ocrion eira, cr oerod, Llafur a Chyfalaf : — Eiriawl tlodcua ISIwAnihau'u hawliau luanylaf Yr ; Diin anirant gwywiant gaiia', Yn "ddi->r<)ll jniddi'r ddan gàf. I'elydra wynip Ìocwdcr lia'. " rchcl l>vs " f'in iiiasnarh lo—vw fi Nathan Twkc'H. Llr ca \y.m\ dc- Ivwio ; [IJwrdd,— ar ifò,— Hwn \r, à iilnvyll, sfril-c^ (Brymho, y Nadoliy, 1876). Diwrciddir cynlicn drwyddo. Rhidian. SiKioL a glwys Eiriawl gh\n,—tawd nòd Pwyntcl Nèr nicwn anian, Y WEXITHEN. Sai' yni niyd y llysiiiu niàn, Uwcii irwcllt, fcl cloch ari;ni. (Eisicddfod Gadcirìol Coriren, AiVKt, EiLiu Aled. 1892). {Eistcddfod Gadeiriol Blaenan Efcstinioq, I'n b\\'j-do, o boh yden, —y bcnaf Beunydd yw'r Wenithen y Nadoliy, 1892). Mae hi rhyngom à'r angen Er gwywiant eiraog aua' —y syw Ar gorsen aur—gras y nen. Eirdlws hardd tlodcua ' Deavi Glan Fi-kyi)LAs. Gariad aur, o'i giyd cira 'E feiddia ef addaw ha'. Y WREICHIONEN. Glynok. (Eideddfod Gadciriol Pontypridd, 1892). NWYD. Y CHWAi, wanaidd Wreichiouen—enynawl (Eisteddfod Gadeiriol jHeirion, y Calan, Drw>- gynhenid elfen, 1893). gwyd ar droiog adcn, Draw Navyd sanctaidd, duwes ieuenctyd ydyw, pi mi-o nen. — A marw wna y Anfonedig GwjTifyd Caknelian. Hon, o bawb, drwy ddiygau'n byd, Mewn afiaeth ddamnia Ìiefyd. Y WINWYDDEN. Aktko. (Cyd-fìiddvgol yn ISIyliaerlleon, y NadoUy, Y SEBON. (Machynllcth, 1890). Un dda 'i nhòdd yw y Winwydden,—a phrcn Ddwg ftrwytii ar bob cangcn, Yn y dwfr y Sebon dyn—y diraddiol A bendigcdig goeden, Fudreddi i'w ddilyn; gwcdd lleidiawg ddilledyn, Uchel bris, —cjainyrchiol bi-en. A Drwy iawn waith, a diy yn wjni. honi lach hon ; tjnicrwch anian—o Ekiyl Ddaw 'ii ddjanunol allan, A myg wledd, yn dweud mai glàn LLYTHYR. Ydyw cjTinyrch Gwlad Canaan. (Llandudno, y Calan, 1893). Treiìok Aled. EiN "duagwyn" degweinydd—ywLlythyr,— Tyst holi Iwythau'r gwledydd ; EINGION Y GOF. Troion yr oes, trwy hwn, rydd Unigolion i'w gilydd. (Eixteddfod DahuiJìol Poin/s, Mcifod, " An-st Itìey, 1892). Caergybi. Tkeilyn. \\t hyf Cauakn fwrdd haiam o hyd,— i Y PELLEBYR. Yr efail wreichionllyd, (GKalchmai, Moii, 1892). Ydyw ef ; ar.io, hefyd, Aneirif ehf wneir i fyd. Dyry balldod ar bellder ;—gyda'i swydd Ar Cledwen. Gwawdia son am amser Aiiigylcha'r byd ar f unyd fùr F N . A'i icndith yw ei fuandcr. (Eistcddfod yr Eylwys Gymraey, Lluii- Gwalchmai. John Gkiefitii. dam, Ithayfyr, 1892). Y GAUAF. Dyga ofn boencdigaeth ;—tardd o rj'm Natur ddrwg dynoliaeth {Moiintain Ash, 1889). i f'cnaid daeth, ; Ofn Duw,—os Rhewog-wywol yw'r Gauaf — o'i ystlys Fyn dewi ofnadwyaeth, Daw'r tymhestìoedd— garwaf Caerludd. Llewelyn. Och ! ei oèrwynt I ya. chwci-waf Ing oer hwn cawn angeu'r Haf ! COFGOLOFN SYR HUGH OWEN YN Abecrwmboy. Alaw Sylen. NGHAERNARFON. Y GWYNT. (Eistcddfod Gadeiriol Cacrnarfon, y Nadoliy, 1892). iRhydymaìii, 1886). ! MA'^v'R ei lym,—mòr avyr yw,—tònawg,^ I WKON Addysg rhinwcddol, —Gwalia ddistryw Godai'r Golofn hacddol Gwynt dàena erch Gwcl ei ol ysgythrawg lyw,— Ary "Maes," i lyniu.sol — Difrodydd hyd f òr ydyw. Wirio ci wcrth ar ci oL Meigant. Trawsfvnvdd. Gauneddwen. : LLE A GWAITII Y LEIRNIAD. Nii) iinfantei.siol l'ydflii ccisio cael golwg apelio yn ddyfnanh at enaid yr edryehj'dd ar le a gwaith y beirniad, neu feallai, yn nag anian ei hun fel j' mae ef yn ei had- fwy inanwl, lle ei waitli. Y mae hyn yn nabod, j' mae hwn j'ii galw am j' bardd, cael ui benderfynu gan le a natur y gwaith neu y darlunydd, i ddangos anian iddo, a feirniadir ganddo. Os mai cynyrchiou fol y gallo ei gweled à'i lygaid ef, a'i perthynol i un o'r celfyddydau cain fydd theimlo à'i galon ef, a'i dilj-n ar hj-d ei dan feirniadaeth, cr mai gyda y pethau Iwybrau dirgel ac anturiaethiis ef . Y mac hyn y mae yr anhawsder mwyaf, eto y bardd felly yii brophwyd yr lloUalluog, adwaenir eu lle neillduol ac arbenig hv/j'. yn mynegi ei waith i is-raddolion sydd yn Anhebgorolion bardd y w " llygad i weled methu ei weled a'i deimlo yn iawn, gyda anian, calon i deimlo anian, a dcwrdfer a y mathau o lygaid ac o galonau sydd faidd gydfynod àg aniaa." Cadwer ganddj'nt hwj'. moddiant o'r deffiniad hwn o neiUduolion Eellach y mae lle y beirniad yn y golwg. angenrheidiol bardd : y mae yn hen, ond Efe sj'dd i edrj'ch a ydyw y prophwyd nis gellir ei well. Cawn fod awdurdodau hwn yn gwneyd ei waith yn iawn. Y uwchaf llenyddiaeth Seisnig yn troi o'i mae y beirniad i wybod j^a fodd y dylid amgylch yn barhaus yn eu syniad am wir edrj'ch ar anian i'w gweled j'n briodol, ac athrylith ac awen. Hhaid i ni ofalu cadw y mae efe yn alluog i ganfod a ddarfii y meddiant o hono, a dyogelu ei wreiddiol- bardd neu y darlunydd ddefnyddio eu dcr fel etifeddiaeth genedlaethol. Ysgrif- llygaid yn gywir wrth edrj-ch, oblcgld cnydd diweddar ar Art, wrth— egluro mae j' modd o edrych j-n rhaii o'r art o syniadau Ruskin, a ddywed : "A great gyfansoddi. Y mae y beirniad hefyd j'n artist, then, is oiie who seos, and one who farnwr caloii yr awdwr pan yr oedd yn feels, and who is in posscssion of a j)owor " tcimlo ;" sef gwel a ydoedd calon hwnw to express his sight and sentimcnt ; he j'n uniawn ger bron yr Arglwydd j^an yr being the grcatest whosc sight and senti- ydoedd yn dcrbyn dylanwadau goreu ei mcnt take in the loftiest truths, and give waith ; neu a ydoedd j'n teimlo presenol- thcm the faithf ullest portrayal." Beth yw deb ei fawredd yn a tlirwy ei waith. Y yr hwn sydd yn gweled ac yn teimlo, yn ol beirniad sydd i gydmaru cj'dyinaith yv y difyniad uchod, ond yr un peth neu yr un awdwr gydag anian : pa mor reolaidd jt a'r hwn sydd yn meddu llygad i weled a oedd wedi cydgeiddcd gyda hi, a pha mor chalon i deimlo anian ? A phwj' yw yr bell j'r oedd wedi ei dilyn ? ac i ba faiiau hwn sydd mewn meddiant o allu i fynegi JT oedd wedi ei chanlj'n, ac a j-doedd wcdi yr hyn y mae jm ei welcd, ac yn ei peidio aros yn rhwymedig fcl asyn wrth deimlo, a'r hwn sydd yn gweled ac yn droed y mynydd pan yr oedd anian ei hun teimlo y gwirioneddau uwchaf, ac yn gosod yn myned i ben y mynydd i aberthu o iddynt y bortrcadaeth fwj-af ffyddlawn, ffrwyth ei hymysgaroedd i Dduw ? yn ol y difyniad Saesneg uchod, ond j'r Ond j' rnae gorchwj'l arall eang iawn j'n hwn sydd mewn modd arbenig yn meddu j-magor o flaen j' beirniad, sef edrych i ba ?" " dewrder a faidd gydfyned àg anian raddau y bydd yr awdwr wcdi bod j'n Credwn fod y triocdd uchod yn cynwys llwyddiannus i ail-rii/Hijrchu anian j'n mwj' nag a gydnabyddir yn gyffredin. moddau barddoniacth. Gall j' ffarmwr j' Nid yn unig mae yn hawlio yr hyn a dcUlyn anian ; ond hi ci hun sydd yn ail- elwir yn ddilyn anian, trwj^ welcd anian, gynhyrchu ei hunan wedi ei waith ef, ac trciddio i j' nid teimlo anian, anian ; ond mae efe. Gall y daearegwr ddilyn natur geiriau " dewrder a faidd gydfyncd yn ol ei y àg gweithredoedd ; ond nid y w efe yn anian," yn golygu j' gallu i adgynyrchu adeiladu ailanian o'i gweddillion, neu o'i j'r anian a wclir ac a deimlir, neu anian malurion. Gall y fferyllydd olrhain clfcnau megis j' gwelir ac j' teimlir hi. Mor bell a dylanwadau natur ; ond dosbarthu ac ag j' mae y llunicdj'dd a'r bardd yn ail-uno ydyw ei waith ef ; ac nid ail- mynegu anian, ncu yn ei hadgynyrchu, gynyrchu anian yn ei gallu i gyrhaedd dangosant sut j' maent hwj' j'n ci gweled, enaid dyn arall gyda grym by wyd a swyn- a sut y maent yn ei theimlo. Os na fydd ion y prydfcrth, neu arswydlonrwydd yr JT adgj'nyrchiad hwnw o anian o dan aruchel. Yn yr ail-gynyrchu hwu y mae delerau iaith, neu liwiau a ffurfiau, j'n yelfi/diìyd i y yn d'od niewn ; ac y mao deilwng o anian ei hun, j-na bydd anallu ganddi fìl o anhawsderau i'w gorchfygu. j-n j' gweled, y teimlo, neu yr adgynyrchu, Owelsom rai yn treio eu llaw i ddilyn yn ganfyddadwj' ac yn deimladwy ; ni anian trwy dynu arlun o ry w olygfa bydd yr arddangoswr yn gwneyd chware gwneid yr awyr j'n las, y cyinylau yn tcg gydag anian wirioneddol, neu bydd yn wynion, y meusydd j'n wj-rddion, y gwnoj'd hyny à'i h'gad ei hun fcl g:illu i coedydd yn leiswyrddion, ac yr oedd hyn weled, ac à'i galoii ei hun fel gallu i yn ddilyn anian, ond nid oedd yn ail- dcimlo. Os bydd ei gynj'rch yn diraddio gynyrchu anian, —yr oedd yn anhraethol anian, y mae y dyn cyfiredin ar unwaith bell o fod yn gyfoethog àg anian mewn J'n symud y fath ymyrwr o'r ffordd, ymddangosiad a dj'Ianwad. Yr ocdd eisieu meps ag y dywed Kuskin, fel y gallo ef mwy o ddewrder i orchfv'gu anhawsderau ei Inin Avcled anian à'i lygaid ei hunan, a'i y gelfyddyd cyn y geÙid cydfyned àg thoimlo à'i galon ei hunan, serch na bydd anian. Nid coiji'o anian, nid efelj'chu ganddo amcan i'w hailgynyrchu eithr ei anian, ydyw ymgais y bardd a'r darlunydd mwynhau. Ond pan y mae y bardd, ncu i fod, —nid oes eisieu llawer o ddcwrder i y lluniedydd, yn dangos anian yn y hyny, gwnai dyfalwch a manylder y tro bryddcst, neu yn y dariun, ag sydd yn yn weli ; oud cydfyued iìg aniun y w nod — ; GWEDDILLION LLENYDDOL. angen celfyddyd y bardd a'r lluniedydd, felWordsworth, ac erelU o'r bcirdd Seisnig. gellir gwerth ac nid ei "dynwared. A'r beirniad sydd Nis araheu y sylw ; ond pan nid yn vmig i gwcstiyno gwaith y llygad y mae barddoniaeth yn d'od yn foddion yn gweled, a gwaith y galon yn teimlo, a cyfleu gwybodaeth, ac nid dyrchafu a gwaith yr ysbryd yn anturio dilyn, ond swyno ysbryd dyn, yna mae gwaith y hefyd gwaith y medr a'r yni yn adgyn- beirniad dipyn yn wahanol. Y mae i a'r i deimlo, rheolau beirniadaeth ar fatcr o Kijbodaeth yrchu ; ac yn y sut weled, mt à'r sul i ddefnyddio moddion i adgynj'rchu yn Uawer mwy syml a sicr nag ydynt ar yn Uwyddiannus y mae egwyddorion beirn- gynyrchion yr awen noeth. Os mai cyd- iadaeth yn cartrefu: a hyderwn y daw mharu cynyrch y bardd fel ail gynyrch o amryw i'eddylwyr annibynol a galluog anian wrth anian ei hun y mao y beirniad, allan i wneyd ymchwiliad manwl a gonest cymharu cynyrch hwnw fel cyfryngydd am danynt yn y parthau hyn o fyd y gwybodaeth ar ryw beth, gyda ffeithiau meddwl. Darllenasom yn rhywle dro yn sicr gwybodaeth dyn ar y peth neiUduol ol i'r Parchedig Ddoctor John Hughes, hwnw, fyddai gwaith y beirniad ar y Liverpool, wneyd sylw mcwn cyfarfod cyfry w achlysur ; ac y mae safon barnu llenyddol yno i'r perwyl hwn, tra yr oedd gwybodaeth yn y wybodaeth ei hun ac yn beirdd Cymreig yn arddangos aweii yn eu nghymhwysier y drefn a'r dull a ddefn- cyfansoddiadau, nad oeddynt eto wedi yddir i'w rhoddi allan. dangos gwybodaeth yn eu barddoniaeth Cyni'aex. ^h)tòbilli0« SIcunbboL YCHYDIG ADGOFION HEN Y mae yn cofio pan yr oedd toll cludiad GYMRO. llythyr o'r naiU ochr i'r wlad i'r ochr arall, yn ymyl swllt, — weithiau geiniog Y M\E yn cofio clywed Charles o'r Bala yn fwy, ac weithiau ryw geiniog yn cyfarfod Biblau pan yn llywyddu mewn llai : ac y mae yn cofio dadlu a deisebu yn ISIachynlleth bymtheg mlynedd a thri- am y doU geiniog a'i changhenau, yr hon ugain yn ol, ac yn cofio hefyd ei glywed sydd wedi bod mor ddefnyddiol. Yr oedd tua'r un pryd yn anerch ac yn holi Ysgolion hyny ymhell dros ddeng mlynedd cyn i'r Sabothol yn Llanbrynmair. gwladgar a'r gweithgar Syr Rowland HiU fraint, Y'' mae yn cofio cael y ryw ddyfod allan i gynorthwyo y cynllun. flwyddyn ar ol hyny, o gasglu tuagat Y mae yn cofio teithio llawer drwy drysorfa y Bibl Gymdeithas, ac am y Gymru ymliell dros haner can mlynedd yn Uawenydd oedd yn f wynhau am fod ei hen ol i ddarlithio yn erbyn creulonderau a gyfeiUion mor siriol yn ei gyfarwyddo a'i gormes caethwasanaeth, ac o blaid gefnogi mewn gwaith mor hyfryd. egwyddorion a chynlluniau gogoneddus Y mae yn cofio y ddau gyfarfod cenhadol ' Cymdeithas Heddwch." cyntaf yn Ngogiedd Cymru, yn 1814 a Y mae yn cofio teithio ar ben y cerbyd, wrth wrando 181.5, a'r mwynhad a gafodd drwy y gwlaw a'r cenllysg, o Gymru i y brodyr enwog Dr. Bogue, Dr. Waugh, Birmingham a Llundain, ac i Manchester, John Angell James, Dr. Raffles, Griffin, a Sheffield, a Leeds, a York. Portsea, Dr. George Lewis, yr Hen J. R., Y mae yn cofio yr egniad mawr a Griffiths, Sarney , a brodyr eraiU, yn cymell wnaed gan eglwysi CynuIÌeidfaol Cymru yr eglwysi i gydymdrech er Uedaenu yn 1834 a 183-5 i dalu dyledion eu haddol- dylanwadau Cristionogaeth. dai, ac am y cefnogiad gwresog a'r cyn- Y mae yn cofio y teimladau cynes oedd orthwy haei a gawsant ar y pryd gan fawr yn Llanbryn- yn cynhyrfu cymanfa foneddigion yn Lloegr ; ac am yr effeithiau mair pan oeddid yn cytìwyno i'w sylw y dymunol a ddilynodd yr ymdtochion hyny Cymry ieuainc oeddynt newydd gael eu yn mysg yr Ymneillduwyr, ac yn yr dewis gan Gymdeithas Genhadol Llundain Eglwysi Sefydledig, er rhyddhau ordin- i fyned y cenhadon cyntaf i Madagasgar. hadau crefydd o'u caethiwed. cofio gwladgar Joseph Y mae yn y Conwy, Awst 13, 1881. S. R. Hairis yn llawen yn nhy ei Dad tuag adeg cychwyniad y Scren Gomcr ; ac yn cofio LLYTHYR SION WYN O EIFION ei weled wedihyny, a'i galon yn ddrylliog AT EBEN FARDD. ar ol ei Fab leuan Ddu, yn cyflwyno y [0 Gronfa loan Eijion). 8ereH i ofal argraifydd arall. Y mae yn cofio yr adeg pan y cafodd y Chwilog Mai 9 18.53 fraint o gynorthwyo yr hen dadau i Fy Anwyl Gyfaill gychwyn Y Diisgcrìydd--ym\ic\\ dros dri Gallaf ddywedyd yn y modd mwyaf ugain mlynedd yn ol ; ac yn cofio cychwyn gwirioneddoi. fod yn ddrwg genyf glywed Y ('ronicì, dros ddeugain mlynedd yn ol am aiihwyldeb dy eneth—ond teimlwn yr hwn oedd diehon yn ua o'r misolion gysur mawr yn sicr wrth ganfod drwy dy ceiniog cyntaf a gyhoeddwyd yn ein gwlad. lythyr eich bod yn meddu gobaith cryf ei Y mae yn cofio yr adeg pan yr oedd bod yn gwellau, a hyderaf yn ddiffuant y newyddiadur go fychan yn custio saith bydd i'r Bod tr\igarog a biau ein bywyd geiniog. weled bod yn dda i'w hadferyd yn fuan i — a ———— G'W'EDDILLIOX LLENYDDOL. 69 f ci wynhad cyilawn hiechyd— Gwn yn dda Er canu'n hir i I.lfucu Llw^-d, biith a raid i'th dciniludaii di a'i mani fod Fe ddarfu'r nwyd yn imiim : —yn yr olwg ar ei gwaeledJ—mewn am- Myfanwj' Fychan—liH'r glyn Bu hoìuio'n Il\n Ilawcnydd gylchiadau fel hyn beth bynag fyddo ein ; Oiid ow I ryw fodd fe giliodd sefyllfa a pha mor lluosog bynag y gall hon ddwyfron cysuron Rhaghuiiueth fod o'n cylch—bydd yr awcnydd. y meddwl yn ddolurus, yn boenus, a Bu Gwonddydd làn yn gùn i gyd, phryderus, ar tei.nladau yn bruddion a Yn dcnu bryd y i^ìydydd : thrist yn wastadol ; ac nid oes genym ond Ac Euid lou a Bionwcn gu, Iv-i'ittu ymaflyd yn iìyddiog yn yr addewid hon A'r dlos Mi.rfydd : Mae Elon twvu ar OIwuA f.'ddf, arcytfelyb— Galwarnaf fì yn nydd trallod ac mi a'th waredaf—ilewn cyfyngderau A'r ddwvfòl Irddf An-hanid r Ao Enir dciwys a (iwm o'r Ddùl, tebyg i hyn, mae yr Arglwydd yn rhoi A'u geiriau'u hudol gariud r adnabyddiaeth mwy amlwg o hono ei hun i'w bobl, fel Gwrandawr gweddi—fel Pa le mae Gwen, fy an\\yl Gwen, noddfa yn nydd blinder, ac fel cymhorth Fy nelw, —Gwen anwylaf 't hawdd ei gael yn y wasgfa galetaf. Fel AVrth enwi hon, ymfriwia'r fron, A'r galon gu a wylaf : hyn y mae eu ftydd a'u hymddiried yn ei Mae Dwynwen dèr, bèr ei bron, allu a'i Ifyddlondeb yn cryfhau, a'u dydd- y A'r dyner gron—Meillionen 'i anwch, yn eu cariad atto, yn myued yn Deisyfu wnes, cyn myn'd yn hèn, f ar gynydd Gobeithiaf yn fawr bydd wy — y EbriUog wèn "BriaLÌeu. i mi glywed yn Ued fuan fod anhwyldeb I Ceinwen lawen, gj-mmen gall, y lodes wedi ei llwyr adael—yr oedd yn ^ boenus iawn genyf sylwi oddiwrth dy Yr w-yt yn ddall o'i chariad : Myfyrio'r dydd, breuddwydio'r lythyr diwedddf àtaf fod dy feddwl yn nos Am dani, 'r dlos, \-n wastad : drwm a thrallodus oherwydd y salwch yn Ond oferfu—AC ofcrfijdd, y ty— ond gobeithiaf o'm calon y bydd i'r Fe giliodd dydd anwyldeb : cwmwl yn fuan gael ei chwalu, ar iechyd, Er hyn caf huuo yn \' man, cysur a sirioldeb gael eu mwynhau genych Y'm mouwes aufarwoldeb. oll mewn graddau tra cytiawn—Yn awr Dyna i ti hiraeth gvVyn cariad, chwedl nis gwn yn wir pa fodd i ddiolch i ti am dy garedigrwydd a'th ffyddlondeb yn Huw Morris. Ond gad i mi droi yn ddif- rifol, a dymuno i ti a Mrs. Ceiriog anfon yr hysbysiad i'r Herald am gym- Hughes, hir-oes, a digonedd o fwynderau wynasgarwch teulu Madryn i mi. Gwn y bywyd hwn. Poed i chwi gael byw bywyd nad oedd neb a allasai wneyd y peth yn well, a chyda mwy o amlygiadau o ewyllys bugeiliol, er eich bod yu nghannol dwndwr a ttiwrf masnachle bywiog yna. da a charedigrwydd i mi yn fy sefyllfa y adfj'dig. Mae yn ddiameu genyf fod yr Poed i Ragluniaeth wenu beunydd erthygl wedi rhoi boddhad mwyaf i'r teulu arnoch, a bendithion cariad ddyhidlo a fuont mor haelionus i mi— Byddaf yn arnoch o gymmylau llawnion Ilhadlondeb teimlo yn boenus yn sicr wrth feddwl fy diderfyn yr Un Da. Ac os Duw a'i myn, raod wedi achosi cyraaint o drafferth a poed i chwi hefyd chost i ti, a hyny hefyd pan oedd dy Gael meibiun heirdd, ac awen beii-dd deimladau yn isel a thrallodus—ni bydd i Y uefoedd yu eu henaid : mi byth anghofìo dy garedigrwydd i mi y A merched res, a dwyfol wres waith hon, ynghyd ag amserau eraill— Eu mam, i'w gwueyd jTi gannaid. Fel briall Ebrill bo eich plant, hyderwyf y bydd i Kagluniaeth dirion y nant nef yn barhaus i'th fendithio ath wobrwyo. Neu bysgod y myuydd : Dygwyd yr Herald yraa yn ddioed gan Fob un \-n auwyl fel' ei fam, y .Syuuwyrol awenydd. Capt. \V. "Williams a buaswn wedi ysgrif- am enu }Ti Ilawer cynt, oni bai y dolur a gefais Xid ydwyf wedi ysgrifenu na gair na yn fy mhenilin, drwy ei daro, nes creu sill ar gyfer Aberdàr. Buasai cyn hawdded ynddo afrywiogrwydd a phoen—lled lym. gennyt ymgeisio am y Fugeilgerdd a dim "^^ yf. gyda theimlad gwir ddiolchgar yr sydd yno, oddieithr yr Arwrgerdd : ond eiddot nid wyf yn chwenych dim sydd yno, ac J. Thoilìs. felly, o'm rhan i, cei y fugeileg yn dawel ddigon. Nis gwn a wneitf dy LLYTHYR ODDIWRTH GLASYNYS herriud di gynhyrfu fy mryd ; ni wnaeth hyd yma AT CEIlirOG. ddim. Llangristiolus, Bangor, Da iawn gennyf ddeall fod ail-argraphiad DygwylDewi, 186L o'r " Oriau " ar ddod allan. A gaf fi Fy Anwyl Gyfaill, led-grybwyll hyn yn fy nodiadau llenyddol Bum echdoe drwy'r dydd yn pen synnu yn y Tal. ne^af !' A welaist ti y Bardd Cusrj yn Saesoneg :- Y mae un G. Borrow wedi iiwch-ben y ddau gerdyn dws a yrraist i ei gyfieithu yn lled dda. J. Muray mi. '• Ceiriog wedi cael hyd i'w asen," yw y meddwn " cyhoeddwr, ei bris y w os. : pur ddrud ! ; ac yna mygyn ; Ceiriog wedi myned Gyda'm cofion atat ti a'r wraig, ac mewn yn ìan wr," meddwn ; wel o'r goreu hyder caf dy weled di rywbryd, pan : mi gannaf finnau fy mhrofiad ar y y mesur a elwir y " Gwenith Gwyn "— oero'r serch ronyn, yn fy mwthyn, y gorphwys, dy eiddo'n ddiffuant, Myfi sy'n hèn a'm gwallt jti wyn, Vn fun ni fyn fy nghalon : Glasyxys. ! " —; ; — —; — ; ! . TEILWEIAID. JAMES JOXES, O LASRHAIADR- YN-MOCHN'AXT. wyf yn cofio ond ja- olaf o'r englynion, sef y dai-Iuniad o'r " clap." Yr oedd James Jones yn fardd da, a galwai " Clap mawT d'rawa gawr i'r gweryd—was ei hun lago Mochnant. Gelwid ef weithiau Os teithiaf ffyi'dd enbyd, [doeth, werin Jim Peter, o blegid Peter gan y yn O'r pren bocs pnna'n y byd, y gwehydd oèdd ei dad. Yr oedd lago yn Rhwydd hyf wr yn rhodd hefyd." mlodau ei ddyddiau ddeugain mlynedd yn Gwelir nad yw'r englyn yn rheolaidd a ol. Grallwn feddwl fod tymmhor ei diwall ; ond j'r oedd lago yn raedru cyfan- ieuengctyd yn rhywle o 180.5 i 181.5. Yr soddi yn rheolaidd, ac yn gyfansoddwr oedd ef yn ddyn o bryd tywyll, o faintioli cerddi ystwyth a Uithrig dros ben. Cyfan- canolig, o gryfder a duroideb mawr yn ol soddodd gerdd ar briodas Syr Watkin (tad ei faint. Treuliodd ei ieuengctyd mewn presennol), pan oeddynt yn rhostio oferedd a chyfeddach. Byddai yn ymladd y ychain, ac yn eu rhanu rhwng y tlodion yn fynych à'r ymladdwyr ffyrnicaf, ac o yn Llanrhaiadr Mochnant, a manau ereiU. herwydd ei ddeheurwyiid yn y gwaith — Dyma damaid o'r gerdd : ychydig a hotfai ymgernial àg ef yn y " ffordd hono. Yr oedd ganddo gydymaith Ni fu'r fath rostio 'rioed, A chyneu ma\vn a choed, mewn oferedd o'r enw George Humphreys, Er pàn f u e'n fachgen Uiwus Ilawen, neu, yn ol Uafar gwlad, Cieorgy'rClochydd; Yn un-ar-hugain oed." o blegid mab i glochydd y plwyf ydoedd. Ymddengys mai bachgen talentog iawn Ond cydnabyddai yn rhwydd fod cerdd oedd Georgy, ond collodd ei iechyd, a bii Myllin yn rhagori yn mhell ar ei eiddo ef i Harri Myllin gerdd farw cyn fy nghof i. Yr oedd Uawer o'i Bydded ddwyn y chadw. gerddi a'i garolau ar gof hen bobl hyd yn hono i oleu dydd, os yw hi ar gof a erioed o'r cerddi, dim ond ddiweddar. Ond i ddychwelyd at lago Xi welais yr un Mochnant. Efe oedd oragl barddonol clywed darnau o honynt fwy na deugain Llanrhaiadr-yn-Mochnant. Ato ef y mlynedd yn ol ar lafar gwlad. yn ddyn o ar- cyrchwn, pan yn dechreu englynu, i gael Yr oedd lago Mochnant cydymdeimlad, cynnorthwy, a chymmer- gyhoeddiadau crefyddol dwysion, ond o adwyaeth. nwydau afly wodraethus, ac felly ar brydiau yn ymollwng i feddwi ac ymladd. CoIIodd Yr oedd ef yn aelod gyda'r Annibynwyr, ei iechyd, a bu farw, tua 1837. Dihunodd a thra ragorai arnynt oll, yn ol fy nhyb i ei gydwybod yn riiyfedd yn y cystudd pryd hwnw, mewn doniau gweddi ; ond y maith a gafodd, ac ymbiliai yn daer, drwy anwastad oedd ei yrfa grefyddol. lawer o ymdrech meddwl, ac ing enaid, arall oedd Richard Moriis, Hen gyfaill am drugaredd. Troellwr o Bentre'r felin. Yr oedd K. y Dyma englynion campus o'i eiddo tua M. tua 60 mlwydd oed cyu derbyn yr awen, diwedd ei oes : neu dybied ei hun yn fardd, ac awen PROFIAD Y BARDD YN EI ADFYD. sychlyd ac anystwyth iawn a ddaeth i'w Gorthrymder, trymdera'm troes— i Iwyraidd ran yn y diwedd. Yr oedd ganddo fuwch Alaru drwy f ' einioes ; llo, a Uo bach ; ac yn ei lawenydd gj'da'r Lliiwenydd un dydd nid oes lago Mochnant i'w olwg, pan cymmerai O djnfa bywyd anfoes. ofynai lago yn ddisyfyd ar gynghanedd Gofid ar ofid lywfodd—a llidiog " Pwy a all, jti ddiballu, Drallodion a'm daliodd Yru llo bach i'r lle bu i" y Ow 1 Och ! alar ni chiliodd Dydd erchyll tywyll a'm todd. Ond nid oedd gan R. M. ddim i'w ddyweyd yn ol fel atteb iddo. Lluniodd lago res o Trwy'r peiriau'r iif tra pepery'r oes : —angeu englynion unwaith i ofyn clap crwn ar ei A'i mgawiinaawl ddiweddloaaiweaaioos bastwn clwb gan R. il., gan fod ffon Derfyna dwrf fy einioes welir chwaith graith groes. gnwpa o'r fath yn beth arferedig ar ddydd Ni y y wledd flynyddol wrth orymdeithio. Nid 1870. Cynddelw. Y PARCH. D. SAUNDERS, D.D. Mae Cymru'n galaru, a'i henaid yn llyn— A'i ddawn fel y mòr ! etto'i arddull yn golli'i phregethwr—wrth helyg y glyn; seinl Mae'n dyrchu ei golwg yn brudd tua'r Nef, A'i yspryd yn llosg fel allorau y deml ei a yn ei Ilef. A deigr yn llygad, siom Ei galon oedd gynes dros hawliau y Gwir, A'i ddigryn wroldeb yn dal fel y dur Pa ryfedd ! Ei Saunders bereiddlais sy'n fud,— Aberthai ei fy wyd i'w genedl a'i Dduw : farw,bu fyw. Fu'n genad cneiniog, a th'wysog i'w thud Yn mrwydrauCyfiawnder,bu Yr hwn, gydà'i udgorn dihafal ei sain, 'RoI "hedeg," ganlanwGwylIt Waliaà'i lef, lawn, ac fri " " — Fu'n dweyd am yr am Coron Arosùdd yr angel yn nghanol y Nef ! Ddrain Ymsuddodd yn Nuw. Ond diolchwn, mae'r sain Fel ojnllHH-hregethwr, —pwy'n ail, Walia GanereiUangylionyn "hedeg" ynmlaen ! lan ? [dàn ! Oedd ddyfnddysg athronydd, duwinydd ar JoHN T. JuB (Lsawel). w — — 6oIiebt:tctlT:tu. GWILY.M LLEYN. cyd ;" dyna, meddai, dduU yr hen Gymry o ddal eu hetifeddiaethau tirol : ar farwol- Ei^tedJfod Mu. Gr>L., —Tuag adeg y aeth y tad byddai yr oll o'r meibion yn Rhyl, wrth ddarllen yn y newyddiaduron cydafael yn yr etifeddiaeth ; ac nis am draethawdarobrj^n Mr. Churles Ashton, gwyddai neb yn y wlad hon am gyfraith daeth achos i ymgynghori gwaith à primoyeniture hyd nes y daeth Gwilym y Gwilym Lleyn ar Lyfryddiaeth y Cymry Goresgynydd trosodd atom. Yna gwnai o 154i3 hyd 1800: ac wrth droi ei dudal- lawer cynyg am air Cymraeg cyfystyr à enau cefais yn nghadw rhwng yr amlen primogeniture : ond methai yn ei fyw a a'r wyneb-ddalen y llythyr canlynol yn boddloni ei hun. " Gadewch ini glywed," llawysgrifen yr awdwr. Tybiaf y byddai meddai, " beth a ddywed Ab Ithel ;" ac yn werth i chwi roddi lle iddo mewn rhy ymaith ag ef i chwilio am dano : ond cyn gongl o'r Genixex, gan y ceir drwyddo iddo ddychwelyd yr oedd Cyffin a'r telynor ryw syniad aneglur am fawredd llafur yr wedi i dyfod gyd-ddealltwriaeth ; clywid ymchwilgar. Ni chyfeirir awdwr yn y llais y delyn o un pen i'r ystafell, a llais llythyr ond at ry w un neu ddau o'r llyfrau rhywun arall yn cyd-daraw gyda hi a groniclir yn ei gyfrol : pan cofiwn fod " y Mwyn yw telyn o fewn ty," &c. : ac nis hono, yn ol amcangyfrif lleiì fanwl, yn gwelais i mwyach ddim oddiwrth awdwr cynwys cofnodion o gynifer a 2307 o Llyfryddiaeth y Cymry. wahanol lyfrau, nid hawdd dirnad maint yr holi a'r ymofyn, y chwilio a'r manylu, Dyma y Ilythyr : a fu yn nglyn à chasglu a threfnu def nydd- Maengwyn, Machynlleth, iau y fath orchestwaith cynwysfawr. Ebrill 2.5, 1863. Cof genyf weled yr awdwr unwaith : Anwyl SjT, digwyddodd hyny yn un o gyfarfodydd Gwclais unwaith o Cymdeithas Gymreigyddol Powys, a gyn- ddam un o lyfrau Rondol Davies, Meifod ; canys ymddengys holid yn Llanfair Caereinion er's llawer iddo gyhoeddi dau, yn erbyn y Crynwyr, blwyddyn yn ol. Dyn o daldra canolig Nis gwn darnobauu—ai y " CywiraEfydd- mlaen, ydoedd, yn gwyro tipyn yn ac yn lon " a gyhoeddwyd yn 1660, ai darn o'r ymylu, fol y casglwn oddiwrth ei olwg, ar " Profiad yr Ysbrydion " a gyhoeddwyd yn ei driugain oed. Ar ol cydginiawa yn 1675, oedd hwuw, gan nad oedd ei ddechreu ngwesty y Cross Foxes, ymfiurfiai aelodau yi\o; ac felly ni wnaethym nemawr sylw o y gymdeithas yn fàn gwmniau hyd lawr hono, gan nad oodd yn rhoi i mi well gwybod- aeth yr ystafell, gan rj'ddymddiddan am weith- am dano nag oedd genyf o'r blaen : ac rediadau y dydd. Yu un man yr oedd yr nid wyf yn awr yn coflo gan bwy y gwelais ef. hysbysiad ddau sydd hybarch Àb Ìthel yn edrych tros gynwys Yr am y genyf yn fy MS. Llyfryddiaeth a wnaed genyf yn ol hen ysgriflyfr perthynol i Mr. Richard Wil- list ISIoses Willianis am y cyntaf ; ac yn ol liams o'r Drefnewydd Trallwm pryd (y y Haues Plwyf Meifod, gan G. M. (Gwallter hwnw), gan ddarllen ohono ranau o hen Mechain) am vr ail yn y Cambrian Magazine, gywyddau, a gwneud sylwadau arnynt : " cyf. 7, tt. 325", 326, 440. Y Ue tebycaf fod mewn man arall yr oedd " Y Gohebydd uji o honynt yw yn nohlith llyfrau yr hen yn traethu yn hyawdl ar ryw bwnc neu fardd hwnw, sef gan ei ferch Miss Davies, yn gilydd : ac yn nes i'r drws ceid Cyffin Mhenmaen Dovey ; ond ni chaiff neb eu mewn mawr benbleth yn ceisio gwastrod- gweled hyd nes ybydd gweithiau ei thad wedi edd rhyw hen wr o delynor nas mynai eu cyhoeddi, yr hyn y mae hi yn fwriadu ei wneud pe catt'ai Editor : ac ddilyn cyfarwyddyd neb ond ei fympwy y mae hyny mewn bwriad gan y Parch. D. S. Evans, Llan- ei hunan. Eisteddwn i o'r neilldu i ad- ymowddwy. Yr oedd Ebeu Fardd wedi ym- ysgrifiaw enwau yr aelodau yn fy llawlyfr gymei-yd a'r gwaith: ond bu ei dratferthion (myfi, bid siwr, oedd cofiadur) ; a thra y teuluaidd a'i afiechyd ei hun yn orniod lladdfa wrth gwaith sylwn weithiau ar y hwn iddo. Nid wyi fi jvl cadw ond ychydig symudiadau Gwilym Lleyn. Cerddai o lyfrau, gan eu bod }ti gorlwytho fy nuidiàdau gwmpas yr ystafell, o'r naill gwmni i'r gweinidogaethol. Y mac yu dra" thebyg pe llall ; ond ni chymerai ran o gwbl yn yr byddwn yn nghymydogaeth Miifud y g'allwn ymddiddan. Yn ngheuedd ei law chwith daro wrtìi waith" hen Yicar y llf, mewu rhyw f wth neu gilydd,— mewn rhyw le hoUol an- yr oedd Uòn o bapur wedi ei goblygu ; ac hebyg i'w cael eeir pethau felly yn y llaw arall ysgrifell blwm o hyd y yn fynych. —Yr eiddoch yn serchus, anferthol ; ac ymddangosai fel pe yn dyfal ddisgwyl clywed rhyw sylw disperod G. Lleyx. gwerth gwneud cofnodiad ohono mewn Gallaf ychwanegu fod y llyfrau y sonir ysgrifen. Yn y man daeth at y bwrdd lle am danynt yn y Ilythyr uchod yn cael eu yr oeddwn i yn eistedd : ao heb ragymad- dynodi yn y gwaith argraffedig fel hyn rodd o fath yn y byd gofynai imi beth a " Cowir a Ffyddlawn," rhif 1, o dan y feddyliwn o'r gair gavelk-uid. Amcanwn " ' flwyddyn 1660; Profiad yr Ysbrydion," inau roddi f y esboniad arno. ' Nage, rhii' 3, dan y flwyddyn 1675. nage," ebai yntau yn bur chwyrn, " beth yw ei darddeli:''" Maentumiai ef mai Is.U.ED. llygriad ydoedd o'r gair Cymraeg •' gafael- Caernarfon, Tach. 22, 1892. —— — — 72 GOUEBIAETIIAtf. EISTEDDFOD Y BALA, 1789. (3) " Teihvng yw yr Oen y las y dderbyn gallu a chyfoeth " (Dat. v. 12). bosibl nad annydd- " Mr. Gol.,—Y mae'n (4) Yiroin nad yw y honwey jti escrifen- orol i eisteddfodwyr ac eraill fyddai jt edic niown llyfr y bowyd yr Oen, yr hwn a " adysgrifìad canlynol allan o hen newydd- las cr docluoyad y y bud (Dat. xiii. 8). iadur Llundeinig sydd yn fy meddiant, sef (5) " Enoidioy y rein y las (=lladdesid) 'eir " Tltc London Chronide : From Thursday, am Dyw." " October22,toSaturday,October'24,1789." (6) Rif y cydwasnaethwjT ac biodyi' y lladdcKÌd, maì ynthwy " (Dat. vi. 11). rhifyn rywbeth debyg y'llas Y mae y hwn yn o " (7) Gwaed y prolf^\Tdi a'r Seint, aphawb ran maint a lÌFurf i un ddalen o newydd- ar y las yn y ddayar " (Dat. xviii. 21). iaduron cyfiredin yr aniser presenol wedi (8) " À' thravàn v dvnion v las gan v tri bris dair ei phlygu ddwywaith, a'i yn a yma" (Dat. ix."l8)." dimai." Argraphwyd ef gan " T. Wilkie, Felly hefyd yn ein Beiblau arferol, dar- No. 71, the Bible, in St. PuuVs Chiirch- llena yr adnod hon— " Gan y tri hyn yard.^'' Perthyna y rhifyn hwn i y llàs (ymyl ddaleu, lladdwyd) traian " Vol. LXVI.," yr hyn a brawf, y mae'n y y dynion, gan tàn," &c. debyg, i'r newyddiadur gael ei gychwyn y Os troir i'r Mahinogion, yn nechreu 66 mlynedd cyn 1789, sef yn 17-23. Nis ' ' ' Peredur ab Efrawc ' (argraffiad Ffoulkes) gwn a oes rhyw gysylltiad Uinachol ceir " Ef a lasnQ chwe meib "r=efe a ladd- rhyngddo à Laily Chronicle y dyddiau wyd yng nghyd à'i chwe mab. hyn. Ond wele'r difyniad, lythyren am Yr un modd ym Mrut y Tyuyssoyyon lythyren, fel y mae i lawr : (argraffiad Hhys ac Evans, Khydychen) " At the nicetinff of the Welch Bai-ds, held (i.) " honno at Bala in Morioufthsliire, on the 29th and Y vlwydyn y llas Howel uab " (tud.'279). 30th of Soptcnibc r 1789, the silver modal and goronw (ii.) "Ychydicwedi hynny yg kylch g%vyl chair, for tho bost pootioal production ou a " a phawl llas uab rjs given subjoct, viz. A Troatise upon thc Life bedyr v meredud of Man, wa.s adjudged by the Gwyneddigion (tud. 343). Society in London to Walter Davis, who is Ceir engreifftiau o'r un peth yn Ystorya Bards of known amongst the by the name Brenhined y Brytunyeit, tud. 10"3, a 248. Gwallter Mechain ab Gwerfyl. At the same Gellid ychwanegu Uuaws etto : ond time Walter received another silver niedal dyma ddigon i ddangos gwir ystyr gair. from Mr. E. Jone.s, for his be.st coUection of y Welsh stanzas. Another chair for the best Aberystwyth. David Samuel. poetical productions npcjn ditforont subjects (xmoxpectedly and not knnwn to tlie Bards) given by the conipany, was adjudged to David TRADDODIAD AM OWAIN GLYN- Thomas, of Waenfawr, near Caernarfon, who DWR. is called and known to the Bards by the name Mk. Gol., —Mewn Cywydd i ddanfon of David-ddu, of Eryri. At the sanie meet- yr Haul i annerch Rhosier Sion o For- ing another silver medal for the best singer with the haip was adjudged and given to ganwg, o waith Rhys Goch Glyndyfrdwy, Jolm Evans, of Llanystendwy of Caeraar^-on- ceir y ddwy linell ganlynol : shire. The vocal porfonnors from St. Asaph " Dywodyd, a da ydyw, merited the highest applause." A wnan' fod Owain j-n fyw." Beuw. Y mae gan lolo Morganwg, yn un o'i fàn nodiad isod ar geiriau hyn bapyrau, y y ; Y GAIR "LLAS." a dichon fod y tiaddodiad y cyfeirjr ato yn werth ei gadw rhag difancoli. Mu. GoL.,—Ychydig amser yn ol bu tipyn o ddadl, yn un o'r cyfnodolion " Y mae'r pennill I Cymreig, parthed y gair uchod. gych- ' Dywedyd, a da ydyw, wyn y ddadl defnyddiwyd y gair yn j Awnàn' fod Owain j-n fyw,' gyfystyr à "Iladdodd;" ac yn ddilynol yn peth ar traddodiad sydd ! cadamhau y y ym attegwyd hynny gan ddyfyniad o waith Morganwg, i Owain Glyndyfrdwy "fyw ar j un o'n beirdd. Tybiaf fod yr ystyr hwn enoil yno amrjw liynyddoedd mewu hon yn hollol anghy wir ; a hyn hefyd yw barn ogfi-ydd lle buasid gj'nt j-n gweithio mwyn eraill yr wyf wedi ymgynghori à hwynt. ' plwni, dan yr enw Sion Goudfellow y Nid wyf yn cofio am un enghraifft Ue 3Iirynìvr. Ond fe wnaeth rhj-w was brenin y ] ceir y gair " llàs "=lladdodd, oddigerth (sof j'w hj'nj', gwas Diawl) ei frad ef , ac nis gallasont oi goraint a'i gj'feillion ddwj'n j'in- yn y fan y cyfeiriwyd atti uchod : tra y borth iddo fyth wodi hyn. Owain, diuan, ceir degau o engreià'tiau lle y defnyddir Ag mwyaf o bob mawr a fu orioed j-ng ef yn ei ysty r^=lladd>vi/d. A ganlyn sydd y Nghyinru, a fu farw o newyn yn yr ogof. ychydig o ddyfyniadau ddetkolwyd yma a Dangosir hyd heddy w'r man Ile bu ar gudd ac thiàw. Allan" o Destament Salsbri (ar- encil, sof, Cued y Marchog, jni mhlwyf 1850) : gralfiad Caernarfon, Llandynwyd, ac agos i'r Bont Faon ym Morganwg." (1) " Can ys o vlacn y dyddiae hynn, y Theudes ac ofo " cyfodes vn a las Gwelir fod y tipyn nodyn wedi ei ys- (Àtt. V. 35). grifenu yn iaith ac yspryd yr " hen lolo." (2) " Ac yn y dyddicy pan 2as vu ifuddlon mei-thyr Antipas " (Dat. ii. 13). D. SlLVAN EVANS. Argraphwyd gan W. Qwenìyn Evans, 22, Siryd-y-Llyn, Caernar/on. CAN' PUNT WOBRWYON! Anfoner am Raglen, ac amgauor dernyn byr fel prawf o fedr i gyfansoddi. I DnECimElJ YN CHWEFROR, I ])])KCIIREU YN CHWEFROR, I ])DECHREU YN CmVEFROR, I DTÌECHREU YN CHWEFROR, 'IPILJPXJR I>AWB,' 'I>AI>TJR I>ìIlWB,' 'I>AI>XJR I>iLWB,' BOB WYTHNOS, CEINIOG BOB WYTHNOS, CEINIOG r.OB WYTHNOS, CEINIOG BOB WYTHNOS, CEINIOG {'EINIOG YN WY'I'IINOSOL, CEINIOO YN WYTIINOSOL, CEINIOG YN WYTHNOSOL, CEINIOG YN WYTHNOSOL, O SWYDDFA'R HEBALD, OAERNARFON. O SWYDDFA'R HERALD, CAERNARFON. O SWYDDFA'R HERALB, CAERNARFON. O SWYDDFA'R HERALD, CAERNARFON. ARLWY O .ARABEDD, BLODAU BARDDAS, CYSTADLEUON CYWRAIN, DARLUNIAU DIFYR, ENWOGION EDMYGEDIG, FFRWYTHAU FFRAETHINEB, GO' GLYNOGWY, HWYL I'R HEN, lECHYD I'R lEUANC. LLAWN LLEN A LLUNIAU, ' MABINOGION MWYNION, NOI'^ELAU NODADWY, ODLAU OFYDDION, RENILLION PERT, RHAMANT FEL RHYFERTHWY, SWYN A SYNWYR, TY A'R TEULU, UCHEI-WYR O URDDAS, WMBRETH BOB WYTHNOS, YSTOR O YSTORIAU. I DDECHREU YN CHW^EFROR, I DDECHREU YN CHWEFROR, I DDECHREU YN CHWEFROR, I DDECHREU YN CHWEFROR, «I>AI»UR I»AW^B,' «I>AIPXJR I»AWB,' BOB WYTHNOS, CEINIOG, BOB WYTHNOS, CEINIOG, BOB WYTHNOS,'CEINIOG, BOE WYTHNOS, CEINIOG, CEINIOG YN WYTHNOSOL, CEINIOG YN WYTHNOSOL, CEINIOG YN WYTHNOSOL, CEINIOG YN WYTHNOSOL, O SWYDDFA'R HERALD, L'AERNARFON. O SWYDDFA'R HF.RALD, GAERNARFON. O SWYDDFA'R HERALD, CAERNARFON. O SWYDDFA'R HERALD, CAERNARFON. YN EISIAU; DOSSARTHWYR! GWERTIDANT RHWYDI ELW^ Da. ;; "CENINEN CWYL DEWI" I893.-Yn Awr y^ y Wasg. "CENINEN GWYL DEWI." KHIFYN ARBENIG O'R "GENINEN/ Y CYNTAF FAWRTH, 1893. Dywen-yd^ gen'ym hyshysu fod amryw o BRIF LENORION A BEIRDD oiii t ceni^dl wedi cydsynio i g-yfoethogi y rhifyn arhonif? hvvn oto à ffrwyth eu myfyrdod . mewn YSGRIFAU BYWGRAFFYDDOL A 13EIRNIAD0L, ac hefyd DDARNAU i BARDDONOL OOFFADWRIAETIIOL, o amryw ENWOGiON CYMREiG YIWADAWEDiG, MEGIS Y Parchn. Edward Mathews; Joha Thomas, D.D.; Gwynionydd; ^ . Jones, D.D., Tydde-wi ; J. Thomas, Caerfyrddin ; Mathetes Yr HyTsarcli Arcliddiacon Evans; D. Saunders, D.D.; Ap Vyclian; S.R.; EoTsyn Ddu BryTÌ; T. Stephens; Islwyn; Hw Derfel; Vnlcan (fel Athronydd); J. D. Jones, Hhutliyn; Thomas AnlDrey; "W.IT. ; Pferyllfardd ; CreuddynfaTs ; Onll-wyn ; De-wi Wyn o Eifion GlanPadarn; Carn Ingli; Bdmund Prys; Ssc. Yii mhlith yi ys^ifeuwj'r ar yv enwogioii hyn coir y fath lonyddion a'r Parclin. Griffith Parry, D.D.; Lewis Probert, D.D.; Griffith Ellis, M.A.; Llyfrbryf; J. T. Humphreys ; Owen Davies ; Pedr Hir ; Ll. M. Williams, Rheithor Dowlais W. Morgaa Jones, B,A. ; Rhuddwawr; E. Wynne Parry, B.A.; Tudno; Tafolog; J. Wvndham Lewis; D. Young; Alavon; D. S. Davies; Pedrog; Meiriadog; John Owen Jones, 3.A. ; Anthropos ; Gwilym AUtwen ; Elfyn ; Spinther ; Deiniol- fryn; ynghydar Uenyddion ymadawedig y Parchn. John Owen. Ty'nllwyn; Lewis Edwards, D.D. ; Cynddelw; Cynfaen; loan Pedr; Nicander; lot Hughes, &c. I'iau yr addefir na chrjfodd ( 'ymru orioed j'iath swin o hMiyddiaeth mor ddyrchafcd Js: ac uchel- ryw, gan gyuifer o awduron penal ein oenedl, am can lleied o bris ag UN SWXLT. h;ysbysiii.d i>wysig, Er mwyn i ni wybsd pa nifer i'w argraffu o'r Rhifyn hwn, hydd yn ofynol i ni glywed oJdiwrth Ddosharthwyr Y Ghni.nen, ac draill, o hyn i hen yr wytiino.s yn ddiffael,^—yn gvnt, oa hydd modd : felly laer crfyniun ar i gynifiT o'n cydwladwyr llen-gar ag a fwriadant dderbyn ('minen Guyl Dewi, hysbysu hyny yn DDIUED i un o ddosbartliwyr Y Geninkn, neu ei Chyhoeddwr, gan nad argreffir o honi ond digon o gopiaii ar gyfer y rhai fyddont wedi rhoddi eu harchebion mewn pryd. DYMUNIR GALW SYLW NEILLDTJOL AT HYN. TELEHAU :— Pris Swllt; drwy y Post, Is. Uc—7 teleran arferol i Lyfrwerthwyr.— Pob un i dalu i'r Dosbarthwr am y rhifyn hwn (fel rhifynau ercill "Y Geninen"; -WRTE EI EDiRBYH, a'r Dosharthwr yntau i dalu i'r Cyhoeddwr cyn pen mis ar ol ei gael. Oyfeirier pob archobion yn ih.ioeu i'r .Vigiviffydd, W. Gwbnlyn Evans, Swyddfii'r Genixeni Caemarfon. "CENINZN GWYL DEWI," lè93.-YN Awk yn v Waso