Archeologienota Wommelgem – Jacobsveldweg

Rapporten All-Archeo bvba 977

Natasja Reyns en Ruth Ferket

Bornem 2020

2 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Colofon

Rapporten van het archeologisch onderzoeksbureau All-Archeo bvba

Erkend archeoloog: All-Archeo bvba, OE/ERK/Archeoloog/2015/00018

Auteurs: Natasja Reyns en Ruth Ferket

All-Archeo bvba Woestijnstraat 45 2880 BORNEM

Wettelijk depot nummer D/2020/12.807/17

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en /of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever.

All-Archeo bvba aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

Wommelgem – Jacobsveldweg | 3

Inhoudsopgave 1 Inleiding ...... 4 2 Verslag resultaten bureauonderzoek ...... 5 2.1 Administratieve gegevens ...... 5 2.2 Archeologische voorkennis ...... 15 2.3 Onderzoeksopdracht ...... 15 2.3.1 Vraagstelling en randvoorwaarden ...... 15 2.3.2 Beschrijving geplande werken ...... 16 2.3.3 Werkwijze ...... 23 2.4 Assessmentrapport ...... 23 2.4.1 Landschappelijke ligging van het onderzochte gebied ...... 23 2.4.2 Historische beschrijving van het onderzochte gebied ...... 31 2.4.3 Het onderzochte gebied in zijn archeologisch kader ...... 37 2.4.4 Interpretatie van het onderzochte gebied en synthese ...... 41 2.4.5 Afweging noodzaak verder vooronderzoek ...... 42 3 Samenvatting ...... 44 4 Bibliografie ...... 45 4.1 Publicaties ...... 45 4.2 Websites ...... 45 5 Bijlagen ...... 46 5.1 Archeologische periodes ...... 46

4 | Wommelgem – Jacobsveldweg

1 Inleiding

Deze archeologienota werd opgemaakt naar aanleiding van de aanvraag van een omgevingsvergunning waarbij de totale oppervlakte van de ingreep in de bodem 1000 m² of meer beslaat, de totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de vergunning betrekking heeft 3000 m² of meer bedraagt en waarbij de percelen helemaal buiten de archeologische zones liggen, opgenomen in de vastgestelde inventaris van archeologische zones,1 zoals bepaald in artikel 5.4.1 van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013. Het onderzoeksgebied valt niet binnen een beschermde archeologische site, noch binnen een gebied waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt.2

Alle coördinaten die weergegeven worden, zijn uitgedrukt in Lambert 72, tenzij anders vermeld.

De uitvoering van vooronderzoek zonder ingreep in de bodem gaat steeds de uitvoering van vooronderzoek met ingreep in de bodem vooraf. Het doel van een archeologisch vooronderzoek wordt immers met een minimum aan destructie van het archeologisch erfgoed bereikt.

1 https://geo.onroerenderfgoed.be 2 https://geo.onroerenderfgoed.be Wommelgem – Jacobsveldweg | 5

2 Verslag resultaten bureauonderzoek

Het doel van de archeologische bureaustudie is de aanwezigheid, aard en bewaringsomstandigheden van de archeologische monumenten te kunnen inschatten, de landschappelijke opbouw van het gebied te kennen, om de impact van de werken op het aanwezige archeologische erfgoed in te schatten en daaruit concrete aanbevelingen te formuleren voor de verdere prospectiestrategie. 2.1 Administratieve gegevens Projectcode: 2020A279

Erkend archeoloog: All-Archeo bvba, OE/ERK/Archeoloog/2015/00018

Locatie (provincie, gemeente, deelgemeente, adres, toponiem): Antwerpen, Wommelgem, Wommelgem, Jacobsveldweg 12, Jacobsveldweg

Bounding box x/y Lambert 72 coördinaten: - 161638, 211588 - 161595, 211366 - 161433, 211386 - 161458, 211588

Kadastraal plan:

Figuur 1: Kadasterplan met aanduiding van het onderzoeksgebied in rood (www.geopunt.be)

Kadastrale percelen: Wommelgem, Afdeling 1, sectie B, nummers 143b (partim), 155h en 155l 6 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Oppervlakte onderzoeksgebied: ca. 3,992 ha

Topografische kaart:

Figuur 2: Topografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (https://www.dov.vlaanderen.be)

Begin- en einddatum uitvoering onderzoek: 21/01/2020 – 24/01/2020

Relevante termen uit de thesauri bij de Inventaris Onroerend Erfgoed: bureauonderzoek, steentijd, metaaltijden, Romeinse tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd, akkerland, grasland

Verstoorde zones: Er bevindt zich een industriegebouw met magazijnen (15.852 m²) ter hoogte van het onderzoeksgebied. Daarnaast zijn er verhardingen aanwezig op het terrein (Figuur 3 tot Figuur 10). Er kan verondersteld worden dat de realisatie ervan enige negatieve impact heeft gehad op het archeologisch bodemarchief. De precieze aard en de omvang van deze verstoring is echter niet gekend. Op het terrein bevindt zich ook een infiltratiegracht met een diepte van ca. 145 cm.

Wommelgem – Jacobsveldweg | 7

Figuur 3: Verstoringenkaart, weergegeven op het GRB (www.geopunt.be) 8 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 4: Inplantingsplan bestaande toestand (Marc Andries architect bvba) Wommelgem – Jacobsveldweg | 9

Figuur 5: Gelijkvloers bestaande toestand (Marc Andries architect bvba)

10 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 6: Fundering bestaande toestand (Marc Andries architect bvba)

Figuur 7: Terreinsnede B-B’ bestaande toestand (Marc Andries architect bvba)

12 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 8: Terreinsnede C-C’ bestaande toestand (Marc Andries architect bvba) Wommelgem – Jacobsveldweg | 13

Figuur 9: Foto’s bestaande toestand 14 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 10: Foto’s bestaande toestand Wommelgem – Jacobsveldweg | 15

2.2 Archeologische voorkennis Er is geen concrete archeologische voorkennis met betrekking tot het onderzoeksgebied. 2.3 Onderzoeksopdracht

2.3.1 Vraagstelling en randvoorwaarden Naar aanleiding van de geplande werken ter hoogte van het onderzoeksterrein werd een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd. Hierbij staat de vraag centraal wat de impact zal zijn van de geplande werken op het archeologisch bodemarchief. Op basis daarvan wordt een afweging gemaakt of verder archeologisch onderzoek met ingreep in de bodem nodig is.

Volgende onderzoeksvragen worden behandeld: - Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het terrein? - Wat is de landschapshistoriek en de gebruiksevolutie van het terrein? - Wat is de impact van de geplande werken?

Randvoorwaarden: De bestaande magazijnen en een bufferzone in het noorden, het oosten en het zuiden blijven behouden. In een zone van ca. 1,861 ha worden bodemingrepen gepland (Figuur 11).

Figuur 11: Aanduiding van de zone waar bodemingrepen gepland worden, weergegeven op het GRB (www.geopunt.be)

16 | Wommelgem – Jacobsveldweg

2.3.2 Beschrijving geplande werken Op het terrein zal een nieuw magazijn (7.536 m²) gebouwd worden als uitbreiding van een bestaand industriegebouw (Figuur 12). Het bestaande bedrijfsgebouw is 15.852 m² groot en werd in 2016 en 2018 reeds uitgebreid met respectievelijk 1628 m² en 1144 m². Voor de uitbreiding wordt het noordelijke deel van het onderzoeksgebied ca. 1,5 m opgehoogd (Figuur 15 en Figuur 16).

De uitbreiding van de bestaande magazijnen zal ten noorden van de bestaande bebouwing worden opgetrokken (Figuur 13). Het nieuwe gebouw zal onderverdeeld worden in verschillende compartimenten en wordt gebouwd op volle grond (Figuur 14). De fundering bestaat uit putfunderingen. De precieze diepte is nog niet bekend. Die is afhankelijk van de resultaten van het sonderingsonderzoek.

Rondom de nieuwbouw wordt een parking en alternatieve toegangsweg aangelegd. Hiervoor wordt 3862,7 m² nieuwe betonverharding en 1305 m² nieuwe verharding in waterdoorlatende grasdallen aangelegd. Op het overige deel van de parking worden de parkeerplaatsen herschikt en beter verdeeld rond de bedrijfsgebouwen. Langs de oostelijke zijde van het bestaande gebouw wordt een 4 m brede brandweg aangelegd in grasdallen. Ten zuiden van het bestaande gebouw worden hagen geplant. In het noorden en het oosten van het terrein wordt een bufferzone vrijgehouden.

De bestaande infiltratiegracht zal aanzienlijk verbreed worden tot een wadi van gemiddeld 10,5 m breed, 70 m lang en 1,3 m diep. De wadi zal een volume hebben van 644 m³ en een infiltratieoppervlakte van 749 m². Verder wordt naast de brandweg in het oosten een bijkomende infiltratiegracht met een lengte van 40 m, een gemiddelde breedte van 2 m en een diepte van 65 cm aangelegd. Deze gracht zal een volume hebben van 34 m³ en een infiltratieoppervlakte van 100 m². De overloop van de wadi en de gracht wordt via de bufferzone afgevoerd naar de Diepe Beek die langs de oostelijke rand van het terrein ligt.

Wommelgem – Jacobsveldweg | 17

Figuur 12: Inplantingsplan nieuwe toestand (Marc Andries architect bvba)

18 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 13: Gelijkvloers nieuwe toestand (Marc Andries architect bvba)

Wommelgem – Jacobsveldweg | 19

Figuur 14: Fundering nieuwe toestand (Marc Andries architect bvba) 20 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 15: Terreinsnede B-B’ nieuwe toestand (Marc Andries architect bvba)

Wommelgem – Jacobsveldweg | 21

Figuur 16: Terreinsnede C-C’ nieuwe toestand (Marc Andries architect bvba) 22 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 17: Snedes wadi en infiltratiegracht (Marc Andries architect bvba) Wommelgem – Jacobsveldweg | 23

2.3.3 Werkwijze Het bureauonderzoek heeft betrekking op een zone die gekenmerkt wordt door een lage densiteit aan bebouwing in het verleden. Daarom wordt bijzondere aandacht besteed aan de landschappelijke opbouw en het landgebruik van het gebied.

Voor het bureauonderzoek zijn de aardkundige gegevens online opgezocht via www.dov.vlaanderen.be en www.geopunt.be. De geomorfologische kaart is niet beschikbaar voor het onderzoeksgebied. Het historisch kaartmateriaal is gegeorefereerd geraadpleegd op www.geopunt.be.

Het belangrijkste beschikbare historisch kaartmateriaal werd geraadpleegd om de gebruiksgeschiedenis van het onderzoeksgebied van de laatste eeuwen zo goed mogelijk te kennen. Met de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden (1771-1778), de Atlas der Buurtwegen (1841), de Atlas cadastral parcellaire de la Belgique van P.C. Popp (1842-1879) en de Vandermaelenkaart (1846-1854) worden vier momentopnames bekeken, voorafgaand aan de stafkaarten. De informatie afkomstig uit historisch kaartmateriaal kan een impact hebben op de inschatting van de kwaliteit van het eventueel aanwezige oudere bodemarchief. Beschikbare stafkaarten en luchtfoto's van het onderzoeksterrein werden geraadpleegd op www.geopunt.be en op www.cartesius.be. Ze worden enkel weergegeven in voorliggende studie wanneer ze een relevante bijdrage kunnen leveren aan de onderzoeksvragen met betrekking tot de landschapshistoriek, de gebruiksgeschiedenis van het terrein of de evolutie van de historische bebouwing.

In het kader van de vraagstelling rond het archeologisch potentieel van het terrein werden de Centrale Archeologische Inventaris en de landschapsatlas geraadpleegd. De Centrale Archeologische Inventaris is een inventaris van tot nog toe gekende archeologische vindplaatsen. Vanwege het specifieke karakter van het archeologisch erfgoed dat voor ons verborgen zit in de ondergrond, is het onmogelijk om op basis van de Centrale Archeologische Inventaris met zekerheid uitspraken te doen over de aan- of afwezigheid van archeologische sporen. 2.4 Assessmentrapport

2.4.1 Landschappelijke ligging van het onderzochte gebied Het onderzoeksgebied bevindt zich ten noordoosten van het centrum van Wommelgem. In het zuiden van het terrein loopt de Jacobsveldweg (Figuur 18). Deze weg loopt ook verder ten westen en noordwesten van het terrein. Het onderzoeksgebied situeert zich tussen de autostrade E313 (een onderdeel van de Koning Boudewijnsnelweg) ten zuiden en het natuurgebied “de Schijnvallei” ten noorden. Ten noorden bevindt zich ook de Oelegemsteenweg en ten noordoosten ligt de Sumbekestraat. Volgens het gewestplan is het terrein gelegen in industriegebieden en landschappelijk waardevol agrarisch gebied. Het terrein maakt deel uit van een KMO-zone en meer bepaald van het sectoraal BPA “zonevreemde bedrijven”.

Hydrografisch behoort het projectgebied tot het Beneden-Scheldebekken. Het onderzoeksterrein wordt in het oosten afgebakend door de Diepe Beek. Deze beek mondt ten noorden van het terrein uit in het Groot Schijn. Ten westen lopen de Rollebeek en de Dorpsloop naar het Groot Schijn. Ten zuiden vloeien de Diepe Beek en de Keerbeek - die vanuit het zuidoosten komt - samen. Voorts bevinden zich ten zuidwesten nog de Fortloop en de Moffenloop. Het Klein Schijn stroomt verder ten noordwesten van het onderzoeksgebied (Figuur 20).

24 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 18: Luchtfoto van 2019 met aanduiding van het onderzoeksgebied (https://www.geopunt.be/kaart)

Figuur 19: Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DTM 1 m en Hillshade DHM Vlaanderen I, 5 m, met aanduiding van het onderzoeksgebied Wommelgem – Jacobsveldweg | 25

Figuur 20: Hydrografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied, Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DTM 1 m en Hillshade DHM Vlaanderen I, 5 m (https://www.geopunt.be/kaart)

Figuur 21: Hoogteverloop van noordwest naar zuidoost over het onderzoeksgebied (www.geopunt.be/kaart)

26 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Wommelgem bevindt zich tussen twee geomorfologische eenheden: de Boomse Cuesta en de zuidwestelijke rand van de Antwerpse Kempen. De Boomse Cuesta situeert zich ten zuiden van Antwerpen. Het is een topografisch hoog met een steile zuidelijke tot zuidoostelijke en westelijke flank en een zwakhellende noordelijke tot noordoostelijke flank. De cuesta bereikt hoogtes tot 31 m TAW. Het gebied aan de noordoostrand van de agglomeratie Antwerpen maakt deel uit van de zuidwestelijke Antwerpse Kempen. Hier ligt de gemiddelde hoogte rond 10 m TAW.3 Het onderzoeksgebied ligt in de vallei van de Diepe Beek, ten zuiden van de vallei van het Groot Schijn (Figuur 19). Het terrein kent een hoogte van 5,8 tot 9,7 m TAW (Figuur 21). Er is een opvallend hoogteverschil van ca. 1 à 1,5 m aanwezig tussen het laaggelegen noordelijke deel van het onderzoeksgebied en het overige, hoger gelegen deel van het terrein. Het gaat vermoedelijk om een artificiële ophoging die aangelegd is bij de bouw van het bestaand industriegebouw. Om het hoogteverschil te overbruggen bij de uitbreiding van de magazijnen zal het noordelijke deel van het terrein ook ca. 1,5 m opgehoogd worden.

Figuur 22: Tertiaire geologische ondergrond met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

3 Adams et al. 2002, 7-9 Wommelgem – Jacobsveldweg | 27

De tertiaire ondergrond van het onderzoeksgebied (Figuur 22) bestaat uit de Formatie van Lillo, die gekenmerkt wordt door groen tot grijsbruin fijn zand, dat weinig glauconiethoudend is en dat schelpen aan de basis bevat.4 De quartairgeologische kaart (Figuur 23) geeft aan dat in het grootste deel van het onderzoeksgebied mogelijk fluviatiele afzettingen van het Weichseliaan (Laat- Pleistoceen) aanwezig zijn. Hierboven kunnen eolische afzettingen van het Weichseliaan (Laat- Pleistoceen) en mogelijk van het Vroeg-Holoceen voorkomen, en/of hellingafzettingen van het Quartair. Deze karteereenheid is echter mogelijk afwezig. Er bevinden zich tevens jongere fluviatiele afzettingen van het Holoceen en mogelijk van het Tardiglaciaal (Laat-Weichseliaan). In het noordwesten van het terrein worden enkel eolische afzettingen van het Weichseliaan (Laat- Pleistoceen) en mogelijk van het Vroeg-Holoceen, en/of hellingafzettingen van het Quartair verwacht. Ter hoogte van de gestippelde zones op de kaart komen zandige eolische afzettingen van het Holoceen en mogelijk van het Tardiglaciaal (Laat-Weichseliaan) voor.5

Figuur 23: Quartairgeologische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

4 www.geopunt.be/kaart 5 www.geopunt.be/kaart 28 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 24: Legende bij de quartairgeologische kaart (www.geopunt.be)

De bodemkaart (Figuur 25) geeft zes verschillende bodemtypes weer binnen de grenzen van het onderzoeksgebied. In het noorden van het onderzoeksgebied wordt een matig natte zandbodem met een duidelijke ijzer en/of humus B horizont (Zdg) verwacht. In het oosten en het zuiden treffen we respectievelijk een zeer sterk gleyige kleibodem zonder profiel, met zandsubstraat op geringe diepte (ondieper dan 75 cm, sEfp) en een sterk gleyige kleibodem zonder profiel (Eep) aan. Hun aanwezigheid staat in verband met de aanwezigheid van de Diepe Beek die langs de oostelijke grens van het onderzoeksgebied loopt. De bodemkaart geeft verder een natte zandleembodem met structuur B horizont en klei-zandsubstraat op geringe of matige diepte (w-Leb) aan in het centrale en zuidwestelijke deel van het onderzoeksgebied. In het noodwesten is een matig natte zandbodem met een dikke antropogene humus A horizont met grijsachtige kleur (Zdm(g)) te verwachten. Tot slot is in het uiterste noordwesten een matig droge zandbodem met een dikke antropogene humus A horizont met grijsachtige kleur en klei-zandsubstraat op geringe of matige diepte (w-Zcm(g)) aangegeven.

De aanwezigheid van een dikke antropogene humus A horizont wijst mogelijk op een goed bewaard bodemarchief. De antropogene horizont is waarschijnlijk een plaggenbodem, het restant van een systeem van bemesting waarbij mest uit de potstal vermengd met plaggen op de akkers werd gebracht. Plaggenbodems kunnen relatief dik zijn en bijgevolg een conserverende werking hebben voor het onderliggende bodemarchief, dat bij ondiepe ingrepen en landbouwvoering niet meer geraakt wordt.6

6 Bastiaens 1994, 83-86; van Doesburg et al. 2007, 150 Wommelgem – Jacobsveldweg | 29

Figuur 25: Bodemkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

In het onderzoeksgebied is op de bodemgebruikskaart een gebouw te bemerken. Rondom het gebouw zijn verhardingen aangegeven. In het zuiden is een autoweg aangeduid en in het noordoosten is een infiltratiegracht weergegeven. Voor het overige wordt het onderzoeksgebied volgens de kaart ingenomen door gras, struiken en bomen (Figuur 26). Dit beeld komt grotendeels overeen met het beeld dat we zien op een recente luchtfoto (Figuur 18). Het industriegebouw is inmiddels uitgebreid langs de oostelijke zijde.

Volgens de potentiële bodemerosiekaart is de erosiegevoeligheid in het noordwesten van het onderzoeksgebied verwaarloosbaar (Figuur 27). De kaart geeft geen informatie over het overige deel van het terrein. Ten noordoosten van het onderzoeksgebied is de erosiegevoeligheid volgens de kaart zeer laag.

30 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 26: Bodemgebruikskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

Figuur 27: Potentiële bodemerosiekaart met aanduiding van het onderzoeksgebied, weergegeven op het GRB (www.geopunt.be) Wommelgem – Jacobsveldweg | 31

2.4.2 Historische beschrijving van het onderzochte gebied De oudste vermeldingen van Wommelgem dateren uit de 8ste eeuw. De schepenbank van Wommelgem werd reeds in 1278 vernoemd. In hetzelfde jaar gaf hertog Jan I de heerlijkheid in leen aan Jan Van Liere. De familie van Immerseel, die afstamde van Jan van Liere, had de heerlijkheid in handen tot in de 18de eeuw. In 1759 kwam Wommelgem in het bezit van de prins van Gavre en in 1773 in dat van de familie de Neuf. Het domein Selsaeten maakte deel uit van het grondgebied. In de 16de eeuw werd Wommelgem geteisterd door de inval van Maarten van Rossem (1542). Tijdens het beleg van Antwerpen (vanaf 1584) werd het dorp bijna volledig verwoest.7

Op de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden, opgemaakt op initiatief van graaf de Ferraris (1771-1778), is te zien dat het onderzoeksgebied bijna volledig in gebruik is als akkerland (Figuur 28 en Figuur 29). Het noorden van het terrein is bebost. Ten noorden is een site met walgracht aangeduid met de benaming “het Wit hofken”. Verder ten noorden is het Groot Schijn te zien. In de vallei zijn graslanden en bossen weergegeven. De Diepe Beek is op deze kaart niet te bemerken. Het onderzoeksgebied bevindt zich ten noordoosten van de historische dorpskern van Wommelgem, op enige afstand ervan. Ten noordwesten is de historische dorpskern van Wijnegem te zien.

Figuur 28: Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

7 Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Wommelgem [online], https://id.erfgoed.net/themas/13708 (geraadpleegd op 22 januari 2020) 32 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 29: Detail van de Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

De Atlas der Buurtwegen (1841) toont opnieuw geen bebouwing binnen het onderzoeksgebied. Vermoedelijk was het terrein nog steeds in gebruik als akkerland (Figuur 30). Langs de oostelijke rand van het terrein is de “Diepenbeek” weergegeven. Er loopt een weg in de zuidelijke helft van het onderzoeksgebied. Ten noorden is nog steeds een site met walgracht te bemerken. Op de site bevindt zich het “Sumbeke kasteel”. Ten zuidoosten wordt het gehucht “De keer” vermeld. De Atlas cadastral parcellaire de la Belgique van P.C. Popp (1842-1879) geeft een gelijkaardig beeld weer (Figuur 31). Er is echter geen weg meer weergegeven binnen het onderzoeksgebied.

Op de Vandermaelenkaart (1846-1854) is te zien dat het zuidelijke deel van het onderzoeksgebied door grasland wordt ingenomen (Figuur 32). In het noorden van het terrein zijn bomen en een weg te bemerken. Op de Atlas der Buurtwegen en de Popp-kaart bevindt het terrein zich ten zuiden van deze weg. Vermoedelijk is er een kleine afwijking ontstaan bij het georefereren van de Vandermaelenkaart en moet het projectgebied op de kaart iets zuidelijker gesitueerd worden. Een topografische kaart uit 1902-1948 (Figuur 33) toont dat het onderzoeksgebied grotendeels uit grasland bestaat. In het zuidwesten en het noordwesten is een weg weergegeven. Ten noorden is de walgrachtsite aangeduid met de benaming “Withof”. De kaart toont verder dat de omgeving zich op een hoogte van ca. 7 m bevindt. Dit sluit aan bij de vaststelling dat het terrein later opgehoogd werd (zie 2.4.1).

Wommelgem – Jacobsveldweg | 33

Figuur 30: Atlas der Buurtwegen met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

Figuur 31: Atlas cadastral parcellaire de la Belgique met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be) 34 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 32: Vandermaelenkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

Figuur 33: Topografische kaart uit 1902-1948 met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.cartesius.be) Wommelgem – Jacobsveldweg | 35

Een topografische kaart van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw (1950-1970) toont dat het onderzoeksgebied nog steeds onbebouwd is en volledig door grasland wordt ingenomen (Figuur 34). Ten zuiden van het terrein is voor het eerst de autosnelweg te zien.

Figuur 34: Topografische kaart van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

Op een luchtfoto uit 1971 (Figuur 35) bestaat het terrein nog steeds grotendeels uit grasland. Het zuidwestelijke deel van het onderzoeksgebied is geroerd. Waarschijnlijk gebeurde dit bij de aanleg van een industriegebouw ten westen van het terrein. Een luchtfoto uit 1979-1990 (Figuur 36) toont voor het eerst bebouwing in het zuiden van het onderzoeksgebied. Het gaat om het industriegebouw dat tot op heden aanwezig is. Ten zuiden van het gebouw bevinden zich verhardingen. In het uiterste zuiden van het terrein is de Jacobsveldweg aangelegd. Het overige deel van het terrein wordt nog steeds door grasland ingenomen.

36 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Figuur 35: Luchtfoto uit 1971 met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

Figuur 36: Luchtfoto uit 1979-1990 met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be) Wommelgem – Jacobsveldweg | 37

Figuur 37: Luchtfoto uit 2005-2007 met aanduiding van het onderzoeksgebied (www.geopunt.be)

In 2005 werd het industriegebouw uitgebreid langs de noordelijke zijde. Dit is te zien op een luchtfoto uit 2005-2007 (Figuur 37). Ook de verhardingen zijn uitgebreid. Enkel de noordelijke zone bestaat nog uit grasland. In 2016 en 2018 werd het gebouw opnieuw uitgebreid. Het gaat om een uitbreiding van de magazijnen langs de oostelijke zijde van het gebouw. Dit is te zien op een recente luchtfoto (Figuur 18). Het noordelijke deel van het onderzoeksgebied is nu grotendeels bebost.

2.4.3 Het onderzochte gebied in zijn archeologisch kader De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) vermeldt een aantal locaties in de omgeving van het onderzoeksgebied waar archeologische resten gekend zijn (Figuur 38). De in de nabijheid gelegen archeologische waarden en de locaties met een gelijkaardige landschappelijke ligging worden besproken. Ze zijn het relevantste om het archeologisch potentieel van het terrein in te schatten.

Langs de noordelijke rand van het onderzoeksgebied zijn metaaldetectievondsten aangetroffen (CAI ID 218947). Het gaat om twee vrij grote gespen met een bloemenmotiefje rondom de gesp. De gespen lagen op nog geen 10 m van elkaar. Ze konden niet gedateerd worden.8

Op vrij korte afstand ten noordwesten van het onderzoeksgebied kwam lithisch materiaal uit de steentijd aan het licht. Dit gebeurde bij een veldprospectie ter hoogte van vindplaats CAI ID 100904.

8 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 218947, Jacobsveldweg I (geraadpleegd op 23 januari 2020) 38 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Het gaat om een beperkt aantal vondsten, die vermoedelijk uit het mesolithicum dateren.9 Verder is er aan de Oelegemsesteenweg (CAI ID 101034), tevens ten noordwesten van het terrein, een munt uit de late middeleeuwen gedetecteerd. Het is een Brabantse Denier die geslagen is in Brussel omstreeks 1210-1277.10

Ten noorden van het onderzoeksgebied bevindt zich een site met walgracht uit de late middeleeuwen: het Withof (CAI ID 104682, zie ook 2.4.2). Het is een hoeve met dubbele omwalling. Het Withof was oorspronkelijk een versterkte hoeve waarvan de geschiedenis teruggaat tot in de 15de eeuw. De hoeve onderging talrijke aanpassingen in de loop der tijd en was ook gekend als het Hof Sompeken en het Sumbekehoef.11

Figuur 38: Overzichtskaart Centrale Archeologische Inventaris met aanduiding van het onderzoeksgebied (https://geo.onroerenderfgoed.be/), weergegeven op het DTM 1 m en Hillshade DHM 5 m

9 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100904, Wommelgem - Massive 4 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 10 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101034, Oelegemsesteenweg I (geraadpleegd op 23 januari 2020) 11 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 104682, Withof (Hof Sompeken, Sumbekehoef, geraadpleegd op 23 januari 2020); Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Hof Sompeken [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14433 (geraadpleegd op 23 januari 2020) Wommelgem – Jacobsveldweg | 39

In de iets ruimere omgeving zijn op verschillende plaatsen nog resten aangetroffen. Bij een veldprospectie ter hoogte van CAI ID 100903, ten noordwesten van het onderzoeksgebied, werd een beperkt aantal lithische artefacten uit de steentijd aangetroffen. Daarnaast werden hier ook losse vondsten aardewerk uit de Romeinse tijd en de (volle) middeleeuwen ingezameld.12

Ook ter hoogte van CAI ID 100807, ten zuidoosten van het onderzoeksgebied, kwam lithisch materiaal uit de steentijd tevoorschijn. Het gaat om een vondstenconcentratie met onder meer afslagen, enkele klingetjes en een schrabber op een kling. Er werd ook een vondstenconcentratie aardewerk uit de midden-ijzertijd gevonden, evenals een armbandfragment in glas uit de late ijzertijd. Ook kwam er aardewerk uit de laat-Romeinse tijd, de vroege middeleeuwen (zowel uit de Merovingische als uit de Karolingische periode) en de volle middeleeuwen aan het licht. Het Romeinse materiaal dateert uit de late 4de of mogelijk vroege 5de eeuw en sluit al aan bij het Merovingische materiaal. Het aardewerk uit de Merovingische periode is mogelijk afkomstig van een grafveld. Daarnaast was er ook aardewerk van onbepaalde datering aanwezig.13

Verder zijn er in de omgeving op verschillende locaties resten uit de metaaltijden vastgesteld. Het gaat onder meer om een aantal locaties ten westen en ten zuidwesten van het onderzoeksgebied. Ter hoogte van CAI ID 101069 werden twee kuilen met materiaal uit de vroege ijzertijd gevonden. Locatie CAI ID 150529 leverde aardewerk uit de midden-ijzertijd op.14

Op locatie CAI ID 101115, ten zuidwesten van het onderzoeksgebied, zijn bewoningssporen van een nederzetting uit de ijzertijd aangetroffen. Het gaat om tientallen kuilen, een twintigtal paalkuilen en enkele greppels (met keramiek). De nederzetting dateert mogelijk van een vroege fase van de late ijzertijd. Locatie CAI ID 101174 sluit in het noorden aan op de laatstgenoemde vindplaats. Hier werden in een gracht langs de autosnelweg tientallen kuilen en paalkuilen uit de metaaltijden gevonden. Ook werden er afvalkuilen vastgesteld. Er werd onder meer een grote kuil met Romeins puin blootgelegd.15 Ten zuiden van deze vindplaatsen werden ook nog enkele sporen van houtbouw en een kuil met keramiek uit de late ijzertijd gevonden (CAI ID 101068). Ten zuidoosten van de nederzetting werden twee mogelijke spiekers uit de ijzertijd aangesneden (CAI ID 157600).16 Meer naar het westen toe werden paalkuilen en kuilen met slechts één scherf van onbepaalde datering aangetroffen op locatie CAI ID 103752. Ter hoogte van CAI ID 105409 werd nog een kuil met aardewerk uit de late ijzertijd gevonden.17

Ook ter hoogte van de Kapelstraat (CAI ID 101108) werden resten uit de ijzertijd gevonden. Het gaat om kuilen met één ijzertijdscherf. Verder kwamen hier resten aan het licht die dateren van de late middeleeuwen tot de vroege 16de eeuw. Het betreft een waterput en een vondstenconcentratie bakstenen. Er werd tevens een boomstamwaterput van onbepaalde datering vastgesteld.18 In de

12 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100903, Wommelgem - Massive 3 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 13 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100807, Keer 1 (Keer, geraadpleegd op 23 januari 2020) 14 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101069, Koralenhoeve II (TNT- Express Service, geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 150529, Wommelgem – Massive (geraadpleegd op 23 januari 2020) 15 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101115, Koralenhoeve III (M-SAS Logistics, geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101174, Kapelleveld 1 (Kapelleveld-gracht, geraadpleegd op 23 januari 2020) 16 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101068, Koralenhoeve I (geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 157600, Koralenhoeve 35 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 17 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 103752, Koralenhoeve 23 (geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 105409, Koralenhoeve IV (geraadpleegd op 23 januari 2020) 18 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101108, Kapelstraat I (Clova v.z.w., geraadpleegd op 23 januari 2020) 40 | Wommelgem – Jacobsveldweg buurt van de Sint-Janskapel (zie verder) werd op locatie CAI ID 100905 aardewerk uit de ijzertijd, de Romeinse tijd en de middeleeuwen ingezameld.19

Ook ten zuidoosten van het onderzoeksgebied zijn resten uit de metaaltijden en de middeleeuwen aangetroffen. Ter hoogte van de Schawijkplasweg (CAI ID 165020) zijn losse vondsten aardewerk uit de metaaltijden en de vroege middeleeuwen te vermelden.20 Bij de Schawijkbeek (CAI ID 100913) werd ijzertijdaardewerk gevonden, naast een armbandfragment in glas uit de ijzertijd. Voorts werd hier aardewerk uit de (volle) middeleeuwen ontdekt.21

In de ruime omgeving zijn verder nog resten uit de Romeinse tijd aanwezig. Op de Kerkplaats (CAI ID 101827), ten zuidwesten van het projectgebied, werden resten van een Romeinse weg aangetroffen. Het gaat om de weg tussen Bavai, Asse, Rumst, Hoogstraten en Breda. Ook werden er munten, beenderen van mensen en paarden, een honderdtal hoefijzers of hipposandalen en "sporen van brand” uit de Romeinse tijd gevonden.22 Onder de Uilenbaan (CAI ID 105609), ten westen, werden drie zilveren munten van Nero, Domitianus en Constantinus ontdekt.23

Verder zijn er nog resten uit de middeleeuwen aanwezig in de omgeving. Een veldprospectie op locatie CAI 100902, ten noordwesten van het onderzoeksterrein, leverde een beperkt aantal aardewerkfragmenten uit de middeleeuwen op.24 In de Heyaardstraat (CAI ID 206987), ten zuidoosten, werd aan de hand van metaaldetectie een gespbroche uit de late middeleeuwen gevonden. Dergelijke voorwerpen komen voor vanaf de 13de eeuw. Ook ter hoogte van CAI ID 212385, ten noordwesten, werd een metaaldetectievondst uit de middeleeuwen gevonden. Het gaat om een knoop. Daarnaast werd er een 18de-eeuwse munt aangetroffen.25

Er is ook nog een hoeve uit de late middeleeuwen gekend in de omgeving: de zogenaamde Terstratehoeve (CAI ID 104671), die zich ten zuidwesten bevindt.26 De Heilige Petrus en Pauluskerk (CAI ID 104677) bevindt zich tevens ten zuidwesten en gaat ook terug tot de late middeleeuwen. De eerste kerk werd gebouwd in de 15de eeuw. Deze laatgotische kerk brandde af in 1589. Enkel het 15de-eeuwse transept bleef bewaard. De kerk werd herbouwd in het eerste kwart van de 17de eeuw en vergroot in 1732. De toren werd vernieuwd in 1761. Ook in 1843-44 werden verbouwingswerken uitgevoerd waarbij bredere en langere zijbeuken en een bergplaats aan de noordzijde van het koor gerealiseerd werden.27

Voorts zijn er nog archeologische waarden uit de nieuwe tijd aanwezig in de omgeving. De Sint- Janskapel (CAI ID 104683) is ten westen van het onderzoeksgebied gelegen en dateert van het begin van de 16de eeuw. Mogelijk bestond er zelfs al een kapel in de 14de eeuw. Ze werd vermoedelijk vergroot in de 17de eeuw. De kapel was in het verleden toegewijd aan Sint-Jan de Krijter, later aan

19 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100905, Wommelgem - Sint-Janskapel (geraadpleegd op 23 januari 2020) 20 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 165020, Schawijkplasweg II (geraadpleegd op 23 januari 2020) 21 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100913, Wommelgem – Schawijkbeek (geraadpleegd op 23 januari 2020 22 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 101827, Kerkplaats I (geraadpleegd op 23 januari 2020) 23 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 105609, Uilenbaan I (geraadpleegd op 23 januari 2020) 24 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 100902, Wommelgem - Massive 2 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 25 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 206987, Heyaardstraat (geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 212385, Beemdkant (geraadpleegd op 23 januari 2020) 26 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 104671, Terstratehoeve (geraadpleegd op 23 januari 2020) 27 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 104677, Heilige Petrus en Pauluskerk (geraadpleegd op 23 januari 2020); Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Parochiekerk van Sint-Petrus en Paulus [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14424 (geraadpleegd op 23 januari 2020) Wommelgem – Jacobsveldweg | 41

Sint-Jan Baptist en Sint-Jan de Evangelist. De Sint-Janskapel werd vroeger omgeven door een wal, de zogenaamde Sint-Jansberg, die rond 1787 genivelleerd werd voor de aanplanting van beuken en eiken. In 1935 en in 1971 werd de kapel gerestaureerd.28

Ook het Hofke Moons (CAI ID 105419), dat zich ten zuidwesten van het terrein bevindt, dateert uit de nieuwe tijd, meer bepaald uit de 17de eeuw. De hoeve ligt op een omwald goed met een omhaagde tuin en een koetshuis ten noordoosten. De naam verwijst naar een vroegere eigenaar J. Moons, burgemeester van Wommelgem in het derde kwart van de 19de eeuw. De hoeve zou opklimmen tot 1625 en aangepast zijn in de 18de en 19de eeuw.29 Een andere hoeve uit de nieuwe tijd is de ten oosten gelegen Dubbelhoeve (CAI ID 104688). Tot slot werd in de Selsaetenstraat (CAI ID 217798), ten zuidoosten van het onderzoeksgebied, nog een koperen oord uit de 18de eeuw gevonden.30

Andere gekende archeologische waarden in de omgeving van het onderzoeksgebied bevinden zich al op vrij grote afstand ten opzichte van het onderzoeksgebied of kennen een verschillende landschappelijke ligging. Ze zijn weinig relevant om het archeologisch potentieel van het terrein in te schatten. Daarom worden ze hier niet nader toegelicht. Ook bekrachtigde archeologienota’s of nota’s van terreinen in de omgeving bieden geen relevante aanvulling op de reeds besproken CAI-locaties. Daarom lichten we ze hier niet afzonderlijk toe.

2.4.4 Interpretatie van het onderzochte gebied en synthese Na uitvoering van het bureauonderzoek kunnen de onderzoeksvragen die vooropgesteld werden, beantwoord worden.

Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het terrein? Wat is de landschapshistoriek en de gebruiksevolutie van het terrein?

Na uitvoering van het bureauonderzoek komen we tot het besluit dat het onderzoeksgebied archeologisch potentieel kent. In de omgeving van het onderzoeksgebied zijn in het verleden reeds verschillende vondsten gedaan, die dateren uit de steentijd, de metaaltijden, de Romeinse tijd en de middeleeuwen. Gelijkaardige resten kunnen zich ook voordoen binnen het onderzoeksgebied.

Het archeologisch potentieel van het onderzoeksgebied wordt verder ook onderstreept door de gunstige landschappelijke ligging van het terrein. Het bevindt zich meer bepaald in een gradiëntzone, op de overgang van de Boomse Cuesta naar de vallei van de Groot Schijn. Het bevindt zich ook vlakbij de Diepe Beek, die ten oosten van het onderzoeksgebied stroomt.

Op basis van historische kaarten weten we dat het onderzoeksgebied reeds in de 18de eeuw in gebruik was als akkerland. Geleidelijk aan veranderde het landgebruik naar grasland. In de 20ste eeuw verschijnt bebouwing binnen het onderzoeksgebied en wordt het zuiden van het onderzoeksgebied opgehoogd. In het noorden van het onderzoeksgebied wordt een perceel opnieuw bebost.

28 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 104683, Sint-Janskapel (geraadpleegd op 23 januari 2020); Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Sint-Janskapel [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14449 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 29 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 105419, Hofke Moons (geraadpleegd op 23 januari 2020); Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: Hofke Moons [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14421 (geraadpleegd op 23 januari 2020) 30 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 104688, Dubbelhoeve (geraadpleegd op 23 januari 2020); Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID 217798, Selsaetenstraat I (geraadpleegd op 23 januari 2020) 42 | Wommelgem – Jacobsveldweg

Wat is de impact van de geplande werken?

Op een terrein van ca. 3,992 ha worden bodemingrepen gepland. De aanwezige bebouwing blijft behouden en wordt uitgebreid. Aan de aanwezige verharding worden aanpassingen doorgevoerd. In een zone van ca. 1,861 ha zullen effectief bodemingrepen plaatsvinden. Het terrein blijkt in het verleden gedeeltelijk opgehoogd. Het betreft een pakket van 1 à 1,5 m dik dat opgebracht werd. De geplande werken blijven in diepte grotendeels beperkt tot de reeds aanwezige verharding of het opgebrachte pakket en zullen dus het oorspronkelijke maaiveld niet bedreigen. De paalfundering zullen wellicht wel het oorspronkelijke maaiveld raken, maar hun precieze diepte is nog niet gekend en het betreft slechts plaatselijke verstoringen. Enkel in het noorden van het onderzoeksgebied, ter hoogte van de zone die nog niet opgehoogd werd, betekenen de geplande werken wel duidelijk een bedreiging van het bodemarchief. Voorafgaand aan de ophoging van het terrein zal de teelaarde afgegraven worden en voor het ophogen van het terrein worden zware machines ingezet die bij natte bodemeigenschappen spoorvorming kunnen veroorzaken. Dit betekent dat in een zone van ca. 9245 m² het bodemarchief bedreigd is door de geplande werken.

2.4.5 Afweging noodzaak verder vooronderzoek Het bureauonderzoek toont aan dat het onderzoeksgebied archeologisch potentieel kent. Er is een verwachting naar archeologische resten uit de steentijd, de metaaltijden, de Romeinse tijd en de middeleeuwen. In het verleden werd een groot deel van het terrein 1 tot 1,5 m opgehoogd. In deze zone blijven de geplande bodemingrepen binnen het opgebrachte pakket – op de aan te leggen putfunderingen na - en zullen ze het oorspronkelijke maaiveldniveau niet raken. De aan te leggen putfunderingen betekenen slechts een plaatselijke verstoring van het oorspronkelijke maaiveld en onderliggende bodemarchief.

In het noorden van het onderzoeksgebied is een zone aanwezig waar het terrein nog niet opgehoogd werd. Hier zullen de geplande werken een negatieve impact op het oorspronkelijke bodemarchief hebben. Gezien het archeologisch potentieel van het terrein en de negatieve impact van de geplande werken in een zone van ca. 9245 m², is verder vooronderzoek in deze zone aangewezen (Figuur 39).

Wommelgem – Jacobsveldweg | 43

Figuur 39: Zone waar de geplande bodemingrepen een bedreiging van het bodemarchief betekenen en waar omwille daarvan verder vooronderzoek nodig is, weergegeven op het GRB (www.geopunt.be)

Voor het verdere vooronderzoek wegen we verschillende onderzoeksmethodes af. Geofysisch onderzoek is niet aangewezen omdat dit geen gegevens over de chronologie van de eventueel gedetecteerde fenomenen kan opleveren. Het potentieel op kennisvermeerdering is voor deze onderzoekstechniek te beperkt. Veldkartering is niet mogelijk binnen het onderzoeksgebied, omdat het volledige terrein in gebruik is als grasland of als bos.

Landschappelijk bodemonderzoek is wel relevant om de bewaringstoestand van de bodem en het potentieel op goed bewaarde steentijd artefactensites beter in te kunnen schatten. Afhankelijk van de bewaringstoestand van de bodem en het potentieel op goed bewaarde steentijd artefactensites is mogelijk bijkomend onderzoek naar steentijd artefactensites nodig. Tot slot dient ook een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd te worden om na te gaan of binnen het onderzoeksgebied relevante archeologische sporen aanwezig zijn. Deze onderzoekstechniek biedt daarvoor voldoende ruimtelijk inzicht en is geschikt omdat een site zonder complexe verticale stratigrafie verwacht wordt.

44 | Wommelgem – Jacobsveldweg

3 Samenvatting

Het bureauonderzoek toont aan dat het onderzoeksgebied archeologisch potentieel kent. Er is een verwachting naar archeologische resten uit de steentijd, de metaaltijden, de Romeinse tijd en de middeleeuwen. In het verleden werd een groot deel van het terrein 1 tot 1,5 m opgehoogd. In deze zone blijven de geplande bodemingrepen binnen het opgebrachte pakket – op de aan te leggen putfunderingen na - en zullen ze het oorspronkelijke maaiveldniveau niet raken. De aan te leggen putfunderingen betekenen slechts een plaatselijke verstoring van het oorspronkelijke maaiveld en onderliggende bodemarchief. In het noorden van het onderzoeksgebied is een zone aanwezig waar het terrein nog niet opgehoogd werd. Hier zullen de geplande werken een negatieve impact op het oorspronkelijke bodemarchief hebben. Gezien het archeologisch potentieel van het terrein en de negatieve impact van de geplande werken in een zone van ca. 9245 m², is verder vooronderzoek in deze zone aangewezen.

Wommelgem – Jacobsveldweg | 45

4 Bibliografie

4.1 Publicaties Adams R./S. Vermeire/G. De Moor/P. Jacobs/S. Louwye/T. Polfliet, 2002: Toelichting bij de Quartairgeologische kaart. Kaartblad 15 Antwerpen, Gent.

Bastiaens, J./J.M. Van Moernick, 1994: Bodemsporen van beddenbouw in het zuidelijk deel van het plaggenlandbouwareaal: getuigen van 17de-eeuwse landbouwintensivering in de Belgische provincies Antwerpen en Limburg en de Nederlandse provincie Noord-Brabant, Historisch Geografisch Tijdschrift 12.3, 81-90.

Van Doesburg, J./M. De Boer/J.H.C. Deeben, 2007: Essen in zicht. Essen en plaggendekken in Nederland. Onderzoek en beleid, (Nederlandse archeologische rapporten 34), Amersfoort. 4.2 Websites Cartesius (2020) https://www.cartesius.be

Centrale Archeologische Inventaris (2020) https://cai.onroerenderfgoed.be

Databank ondergrond Vlaanderen (2020) http://dov.vlaanderen.be

Geoportaal Onroerend Erfgoed (2020) https://geo.onroerenderfgoed.be/

Geopunt Vlaanderen (2020) http://www.geopunt.be/

Inventaris Onroerend Erfgoed (2020) https://inventaris.onroerenderfgoed.be

Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen (2020) https://www.onderzoeksbalans.be 46 | Wommelgem – Jacobsveldweg

5 Bijlagen

5.1 Archeologische periodes