Wiadomości Botaniczne 44(3/4): 23-25, 2000

WAWELIA - HISTORIA I NOWE ODKRYCIA

Wawelia - the history and a current news

BARBARA GUMIŃSKA

Summary. The article presents a brief history of our knowledge of the W awelia. This genus is represented by 5 species: W. regia, W. octospora, W. effusa. W. argentea and W. m icrospora. All these fungi are hitherto known only from Europe: from Poland, England, Sweden and Hungary. All species are coprophilous and develop their fruit-bodies on rabbit, hare and deer dung. Significant is the fact that all these species have been described only from incubated dung samples.

Key words: Wawelia, coprophilous fungi, distribution, macroscopic and microscopic details

Prof. dr liali. Barbara Gumińska. Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków

WSTĘP nia worków i zupełnego dojrzenia zarodników. Wykonał też dokładną analizę cytologiczną Wiele zmieniło się w systematyce rodzaju worków i zbadał rozmieszczenie jąder worko­ Wawelia, od kiedy B. Namysłowski [10] opisał wych w askosporach. ten nowy dla nauki rodzaj i jedyny w tym rodza­ Przeprowadzenie tak dokładnych badań nie ju gatunek W. regia, rosnący na nawozie króli­ wpłynęło na fakt, że przez 75 lat od daty odkry­ czym. Przez prawie 50 lat grzyb ten nie był po­ cia Namysłowskiego, rodzaj Wawelia był ciągle nownie nigdzie znaleziony. Dopiero w 1956 ro­ jeszcze jednogatunkowy. Jednak zmieniło się to ku odkryto niespodziewanie jego pojawienie się radykalnie w ciągu ostatnich niespełna 20 lat. (znowu w Krakowie), również, na nawozie króli­ czym, trzymanym przez pewien czas w labora­ KOLEJNE ODKRYCIA torium Ogrodu Botanicznego [5]. Powstały wte­ dy możliwości otrzymania czystych kultur wy­ W 1983 roku ukazała się publikacja dwu an­ prowadzonych z żywych okazów tego grzyba, gielskich autorów: D. Mintera i J. Webstera, co z kolei umożliwiło dokładne przebadanie je­ w której autorzy opisują nowy dla nauki gatunek go rozwoju. Badania takie podjęli dwaj mikolo- Wawelia octospora. Grzyb ten wyrósł na odcho­ dzy: E. Müller (ze Szwajcarii) i G. Doguet dach króliczych, które przez dłuższy czas trzy­ (z Francji), mający do dyspozycji żywe okazy mane były w inkubatorach. Materiał do hodowli Wawelia regia z Polski, przesłane przez Prof. pobrany został na wydmie piaszczystej w Daw- Władysława Szafera. lish Warren w okolicy Exeter (Devon) w Anglii. Müller [9] po raz pierwszy zbadał budowę Owocniki grzyba zaczęły się rozwijać dopiero po ściany perytecjum u W. regia, wyróżniając po­ 7 miesiącach od założenia hodowli, a ukształto­ szczególne jej warstwy i kształty komórek wane zarodniki w dojrzałych workach pojawiły w każdej warstwie. Doguet [2, 3, 4 1 prześledził się dopiero po 14 miesiącach. Nowo opisany ga­ dokładnie rozwój tego grzyba poczynając od tunek różnił się od W. regia głównie budową momentu kiełkowania zarodników i rozwoju stromy i liczbą zarodników w workach: u W. re­ grzybni aż do tworzenia perytecjów, kształtowa­ gia stroma jest stożkowata, w worku są 4 zaród- 24 B. Gumińska niki; u W. octospora stroma jest nitkowata, ma znalezionymi wcześniej, lecz nie opisanymi a w worku jest 8 zarodników. W swojej publika­ gatunkami rodzaju Wawelia. W wyniku wnikli­ cji Minter i Webster [8] podali też szereg innych wych badań opisali oni dwa nowe dla nauki ga­ szczegółów różniących oba gatunki. Krótkie do­ tunki, a mianowicie W. argentea i W. microspo- niesienie o odkryciu nowego gatunku z rodzaju ra. Okazy W. argentea wyrosły na odchodach Wawelia można również znaleźć w polskim pi­ króliczych zebranych w Anglii - początkowo śmiennictwie [6]. w pobliżu miejscowości Cornworthy (Devon), Dziewięć lat później N. Lundqvist [7] opub­ gdzie zebrany został dwukrotnie, a następnie na likował wiadomość o odkryciu następnego ga­ klifowym brzegu morskim koło miejscowości tunku z rodzaju Wawelia: W. effusa, który wy­ Exmouth (Devon). Stromy ukazały się po trzech rósł tym razem na nawozie zajęczym, zebranym tygodniach od założenia hodowli, ale dopiero po w pobliżu Uppsali, w Szwecji. Owocniki poja­ 8 miesiącach znaleziono dojrzałe worki w pery- wiły się po sześciu tygodniach od założenia ho­ tecjach. Nowo opisany gatunek budową stromy dowli, na podłożu częściowo wysychającym. (wydłużona, nitkowata) przypominał W. octo­ Ponadto, ten sam autor, badając kultury na na­ spora, ale worki w perytecjach były 4-zarodni- wozie sarnim przywiezionym z Węgier (z oko­ kowe, jak u W. regia. Inne szczegóły chara­ lic Kecskemet) stwierdził obecność tego samego kteryzujące ten gatunek opisane są w pracy We­ gatunku W. effusa. bstera i in. [12]. Grzyb opisany jako W. micro- Nowo opisany gatunek różnił się od dwu po­ spora wyrósł na odchodach zarówno króliczych przednich przede wszystkim budową stromy, któ­ jak i zajęczych, zebranych z różnych terenów ra nie była ani stożkowata (jak u W. regia) ani nit­ wrzosowisk, wydm i innych odkrytych stano­ kowata (jak u W. ostospora), ale płasko rozpostar­ wisk w Anglii. Po 3 tygodniach od założenia ho­ ta na podłożu (co odzwierciedla sama nazwa „ef­ dowli pojawiły się pierwsze stromy, a po 10 fusa”). W dojrzałych workach było 8 zarodników, tygodniach stwierdzono obecność dojrzałych tak jak u W. octospora. Inne szczegóły różniące zarodników w workach. Nowo opisany gatunek te gatunki podane są w pracy Lundqvista [7]. pod względem budowy stromy (wydłużona, nit­ W 1997 r. ukazała się interesująca publika­ kowata) oraz liczby zarodników w workach (8) cja dwu angielskich autorów J. Richardsona i R. najbardziej zbliżony jest do gatunku W. octospo­ Watlinga, będąca doskonale opracowanym klu­ ra. Zasadnicza różnica między tymi gatunkami czem do oznaczania grzybów koprofilnych, wy­ zaznacza się jednak w wielkości zarodników: rastających na różnego typu nawozach. Klucze u W. octospora 9-12 x 6-8 pm, natomiast u W. obejmowały grzyby należące do 3 zasadniczych microspora 7,5-8 x 3-4 pm. Szereg innych grup: , Basidiomycota i Zygomyco- drobnych różnic między tymi gatunkami można ta. W obrębie workowców autorzy uwzględnili znaleźć w pracy W ebstera i in. [ 12]. również rodzaj Wawelia, wyróżniając wszystkie Cechy budowy wszystkich znanych dotych­ trzy znane wówczas gatunki: W. regia, W. octo­ czas gatunków rodzaju Wawelia ilustruje RyC. 1. spora i W. effusa. Zaskakujący jest fakt, że wy­ mienieni autorzy wyróżnili ponadto dwa inne, PRZYNALEŻNOŚĆ TAKSONOMICZNA nieznane dotąd gatunki, które określili jako Wa­ welia sp. Opisali u tych gatunków kształty stro­ Miejsce rodzaju Wawelia w systematyce my, wielkości perytecjów i zarodników oraz in­ grzybów ulegało pewnym zmianom w ciągu lat. ne szczegóły, nie próbowali jednak nadać nazwy Namysłowski 110] zaliczył ten rodzaj do rzędu gatunkowej tym nowym taksonom. Próbę taką Hypocreales i rodziny Hypocreaceae, w obrębie podjął dopiero kilka lat później jeden z wymie­ której utworzył nową podrodzinę Waweliaceae. nionych autorów (M. J. Richardson), wspólnie Z biegiem czasu różni autorzy zmieniali przyna­ z innymi biologami. leżność systematyczną tego rodzaju, a nawet Webster, Whalley, Thienhirun i Richardson próbowano zaliczyć ten grzyb do innego rodza­ opublikowali w 1999 r. wyniki badań nad dwo­ ju. Obecnie ustalono już definitywnie, że Wawe- W aw elia - historia i nowe odkrycia 25

Rye. 1. Schemat budowy stromy, worków i rozmieszczenia perytecjów u Wawelia regia (A), W. octospora (B), W. effusa (C), W. argentea (D ) i W. m icrospora (E); s - stroma, p - perytecjum, w - worek (rys. M. Matyjaszkiewicz).

Fig. I. The structure of stroma and asci, as well the arrangement of perithecia of Wawelia regia (A), W. octospora (B), W. ef­ fusa tC), W. argentea (D) i IV. m icrospora (E); s - stroma, p - perithecium, w - ascus (drawn by M. Matyjaszkiewicz).

lia należy do rzędu i rodziny Xylaria­ Les noyaux des asques et leur repartition dans les as- ceae [1]. Wiele szczegółów na ten temat oraz cospores. Bull. Soc. Myc. France 108: 189-196. ciekawą interpretację dotyczącą pochodzenia [4] DOGUET G . 1961b. Recherches sur le Wawelia regia - Morphologie et organogenie. Bull. Soc. Myc. France Wawelia regia można znaleźć w publikacji Wo­ 7 7 : 197-218 jewody f [3 ]- [5] GUMIŃSKA B. 1957. Repeated findings of the fungus Wawelia regia Namysł, in Cracow. Bull. VAcad. Pol. ZAKOŃCZENIE d es S cience 5 : 347—348. [6] GUMIŃSKA B. 1987. Odkrycie nowego gatunku grzyba Reasumując można stwierdzić, że według 7. rodzaju Wawelia. Wiad. Bot. 3 1 : 9-1 4 . dotychczasowych wiadomości rodzaj Wawelia [7] LUNDQVIST N. 1992. Wawelia effusa Lundqvist, spec, nov. (). Persoonia 14: 4 17 -4 2 3 . liczy obecnie 5 gatunków. Znany jest tylko [8] MINTER D. W ., WEBSTER J. 1983. Wawelia octospora z Europy: z Polski, Anglii, Szwecji i Węgier. sp. nov., a xerophilous and coprophilous member of Grzyby zaliczane do tego rodzaju wyrastają na the Xylariaceae. Trans. Brit. Mycol. Soc. 80: 370-373. odchodach królików, zajęcy lub saren, tylko [9] M ü l l e r E . 1959. Über die Stellung der Ascomyceten- w kulturach hodowanych w warunkach labora­ gattung W aw elia Namyslowsky. Omagiu lui Traian Svulescu. Acad. Rep. Pop. Romine (1959): 515-518. toryjnych. Nie były nigdy znajdowane bezpo­ [10] NAMYSŁOWSKI B. 1908. Sur la structure et le średnio w terenie. developpement de Wawelia regia nov. subfam. gen. sp. Bull. Acad. Sei. Cracov. 597-603. LITERATURA [11] RICHARDSON M . J., WATLING R. 1997. Keys to fungi on dung. Brit. Mycol. Soc. (1997): 1-68. [1] AISNSWORTHA et B isby s Dictionary of the Fungi by D. L. HAKSWORTH. KIRK M ., SUTTON B. C. et PEGLER D. N„ [12] WEBSTER J . , WHALLEY A. J. S., THIENHIRUN S., RI­ 1995, 8th Edn. CAB International. CHARDSON M. J. 1999. Wawelia argentea and W. m icro­ [2] DOGUET G. I960. Recherches stir le Wawelia regia - spora. two new species of xerophilous fungi on rabbit Germination des spores et formation des pe'ritheces. and hare dung in Britain. Mycol. Res. 103: 1604-1608. Revue Gen. Bot. 6 7 : 6 2 1 - 6 3 7 . [13] WOJEWODA W . 1983. Problem pochodzenia grzyba [3] DOGUET G. 1961a. Recherches sur le Wawelia regia - Wawelia regia Namysłowski. Wiad. Bot. 2 7 : 2 4 9 -2 5 1 .