pantserkruiser potemkin &

Inhoud Contents

Credits 2 Credits 2 Pantserkruiser Potemkin 4 Battleship Potemkin 8 Biografieën 12 Biographies 13 Holland Festival 2012 14 Holland Festival 2012 14 Colofon 16 Colophon 16 Info Credits CREDITS FILM data / dates film van / film by regie / director vr 15 juni 2012 Sergej Eisenstein Sergej Eisenstein Fri 15 June 2012 muziek / music script locatie / venue Michael Nyman Nina Agadzjanova, Nikolaj Asejev, Sergej Muziekgebouw aan ’t IJ uitvoering / performed by Eisenstein aanvang / starting time Michael Nyman band: hoofdrollen / main characters 20.15 u en 22.30 u Michael Nyman, dirigent, piano conductor, Aleksandr Antonov, (Grigory Vakulinchuk, 8.15 pm and 10.30 pm piano bolsjewistische marinier Grigory Vakulinchuk, duur / running time Ian Humphries, viool violin Bolshevik Sailor) 1 uur 10 minuten, zonder pauze Gabrielle Lester, viool violin Vladimir Barski (commandant Golikov 1 hour 10 minutes, no interval Helen Kaminga, altviool viola Commander Golikov) taal / language Anthony Hinnigin, cello Mikhaïl Gomarov (militante marinier met Nederlandse ondertiteling David Roach, sopraan-/altsaxofoon Militant Sailor) with Dutch subtitles soprano/alto saxophone inleiding / introduction , baritonsaxofoon Rusland, 69 minuten 19.30 u saxophone zwart/wit, originele versie 7.30 pm Simon Haram, sopraan-/altsaxofoon première: Moskou, 21.12.1925 website soprano/alto saxophone www.michaelnyman.com Andrew Fawbert, bastrombone, , De film die in het Holland Festival wordt tenortuba bass trombone, tuba, getoond, is de door de Deutsche Kinema- David Lee, Franse hoorn thek in 2005 gerestaureerde versie. Bijzon- Toby Coles, trompet flugelhorntrumpet, der aan deze versie is dat zij ook de vijftien shots bevat die destijds in 1926, toen de Martin Elliott, basgitaar bass guitar film in Duitsland werd verspreid, door de Ralph Harrisson, geluidsregie sound engineer censuur verboden waren. John Greenough, geluidsregie sound engineer in opdracht van / commissioned by Russia, 69 minuten Arts276 – Festival Automne en Normandie, black/white, original version Cité de la musique, Les Dominicains de premiere: Moscow 21.12.1925 Haute-Alsace, Birmingham Symphony Hall, Holland Festival The film being screened at the Holland Festival in samenwerking met / in cooporation is the version which was restored by the archives with of the Deutsche Kinemathek in 2005. A special EYE feature of the film is that it contains fifteen uitgever / publisher shots that were censored for the film’s release in Chester Music Limited Germany in 1926. wereldpremière / world premiere Evreux, 19.10.2011

2 3 Pantserkruiser na elkaar plaatsen van conflicterende ele- Potemkin menten, die hij ‘attracties’ noemde. Op die manier moest een film zijn belangrijkste doel bereiken: de toeschouwer schokken. een revolutionaire film van Bekende voorbeelden uit Pantserkruiser sergej eisenstein Potemkin zijn te vinden in de trappenscène: stampende laarzen en gezichtsloze soldaten Het was pas zijn tweede film, maar worden afgewisseld met angstige gezichten Pantserkruiser Potemkin (1925) is onlos- uit de veel menselijkere vluchtende massa; makelijk met de herinnering aan Sergej close-ups van een radeloze moeder verlenen Eisenstein verbonden geraakt. Niet alleen de beelden van haar omlaag rollende kinder- de cinematografische innovaties oogstten wagen een haast ondraaglijke pregnantie. bewondering en vonden gretig navolging, Bovendien liet Eisenstein niet na de tijd ook de kracht van het nieuwe medium als waar nodig enorm op te rekken, om het propagandamiddel werd ermee geijkt – publiek zich de verschrikkingen ten volle te Joseph Goebbels en Leni Riefenstahl waren laten realiseren. vurige fans van de film. Hoewel de film een historische gebeurte- Het onderwerp van Pantserkruiser Potemkin nis als uitgangspunt heeft, permitteerde is de muiterij die in 1905 plaatsvond op het Eisenstein zich grote vrijheden ten behoeve gelijknamige schip. Deze gebeurtenis wordt van de dramaturgie. Zo heeft de trappen- gezien als voorafschaduwing van de Eerste scène in Odessa nooit plaatsgevonden; de Russische Revolutie, die later dat jaar uit- verschillende schermutselingen van die dag nieuwe muziek van michael nyman achter de piano. De Michael Nyman Band brak in Sint Petersburg, en daarmee tevens overal in Odessa concentreerde hij in het bij de film van sergej eisenstein bestaat verder uit een strijkkwartet, contra- van de totstandkoming van de Sovjet-Unie. beroemde en tot de verbeelding sprekende bas, basgitaar en hout- en koperblazers. De film is opgebouwd uit vijf episodes. In decor van de enorme Richelieu Trappen. Pantserkruiser Potemkin, het meesterwerk de eerste episode weigeren de Potemkin- Deze trappen, die vanaf de haven omhoog uit 1925 van de Russische regisseur Sergej Michael Nyman (1944), die als componist matrozen op bevel van hun officieren rot- lopen naar het hooggelegen Odessa, wor- Eisenstein, is een stomme film met tus- vele genres bestrijkt, heeft muziek geschre- tend vlees te eten. In de tweede episode den tegenwoordig de Potemkin Trappen sentitels. Eisenstein hoopte dat er om de ven bij talloze films, waaronder grote pro- breekt muiterij uit en sneuvelt de leider van genoemd – Eisensteins overtuigende fictie twintig jaar nieuwe muziek voor zijn film ducties als van Jane Campion en de muiters. In de derde episode rouwen heeft de ware toedracht van het oproer uit zou worden geschreven, zodat de propagan- The Cook, the Thief, His Wife & Her Lover de burgers van Odessa over zijn lichaam, de collectieve herinnering gestoten. Ook daboodschap ervan voor iedere generatie van . Eerder al hield hij zich waarna zij in de beroemde vierde episode was de muiterij in werkelijkheid niet zo’n toegankelijk zou blijven. De eerste partituur bezig met het werk van Eisensteins tijdge- op de grote trappen worden afgeslacht door aanstekelijk succes: de historische Potemkin was van Edmund Meisel, Nikolai Kryukov noot en collega-filmpionier, Dziga Vertov. tsaristische soldaten en Bolsjewieken. In de wist uiteindelijk te ontkomen naar de componeerde er een in 1950, waarna er nog Nymans energieke Potemkin-partituur, slotepisode besluit het eskader dat gestuurd haven van Constanţa in Roemenië, waar verschillende volgden. geschreven in zijn persoonlijke variant van is om de gekaapte Potemkin te blokkeren, een deel van de bemanning in ballingschap Nu heeft de Britse componist Michael minimal music, werpt de toeschouwer na niet in te grijpen. In plaats daarvan juichen ging. Velen van hen die terugkeerden naar Nyman een nieuwe partituur bij de legen- een bespiegelende opening vrijwel meteen de mariniers de muiters toe. Rusland werden alsnog geëxecuteerd. Het darische film gemaakt. Nymans compositie diep in de actie, net als de film, zonder al te zou nog twaalf jaar duren eer de Februari- ging op 19 oktober 2011 in première tijdens veel inleiding of geleidelijke afbouw. Eisenstein vernieuwde met Pantserkruiser en Oktoberrevoluties van 1917 het tsaris- het Festival Automne en Normandie en De bijzondere bezetting van zijn band stelt Potemkin de filmkunst ingrijpend. Zijn tische bewind definitief verzwakten en wordt uitgevoerd door de in 1976 opgerich- Nyman in staat een relatief klein aantal montagetheorie behelsde onder meer het omverwierpen. te Michael Nyman Band, met de componist basisideeën met grote kleurcontrasten

4 5 en veel dramatisch effect uit te werken. koopmansdochter. In 1905, het jaar van de de oktoberrevolutie van 1917. Ook deze film eerste voltooide film in bijna tien jaar, maar Terugkerende elementen zijn stampende eerste revolutie, verhuisde Eisenstein met was een internationaal succes, maar aan ook zijn eerste geluidsfilm überhaupt en asymmetrische ostinati in de ritmesectie, zijn moeder naar Sint Petersburg, waar hij het thuisfront werd Eisenstein gedwongen het begin van zijn samenwerking en vriend- waaromheen de andere instrumenten een later architectuur en techniek studeerde. In publiekelijk afstand te nemen van zijn cine- schap met componist Sergej Prokofjev. Het gevarieerd muzikaal weefsel tot stand 1918 trad hij toe tot het Rode Leger, hoewel matografische vernieuwingen, die niet goed noodlot wilde echter dat Stalin en Hitler brengen; manisch herhaalde motieven met zijn vader hoopte op een Duitse overwin- te rijmen waren met de steeds striktere kort na verschijning hun niet-aanvalsverdrag een lyrische kwaliteit; maar ook kalmere, ning. Gedurende deze periode begon hij doctrines van het socialistisch realisme. sloten, waarop de anti-Duitse film uit de folk-achtige passages. Nyman weet met zijn zich te verdiepen in het Japanse schrift, roulatie werd genomen. Pas na Hitlers kleinschalige ensemble zelfs de gedragen waarvan hij later beweerde dat het zijn Vanaf 1928 reisde Eisenstein door Europa schending van het verdrag in 1941 werd toon te creëren die men eerder zou associë- beeldtaal mede heeft gevormd. Ook kwam om zich in het nieuwe fenomeen van de Alexander Nevsky weer in omloop gebracht, ren met een bombastisch filmorkest. hij in aanraking met het kabukitheater. In geluidsfilm te verdiepen. In 1930 werd hij met internationaal succes tot gevolg. 1920 trok hij naar Moskou en werkte hij bij in de gelegenheid gesteld om in Amerika Eisenstein staat te boek als uitvinder van het revolutionaire theater Proletkult, onder een film te maken, maar zijn artistieke en Toen de Duitsers in 1942 oprukten naar de snelle montage als dramatische techniek. meer als regisseur en als ontwerper. Hier zeer eigenzinnige benadering bleek onver- Moskou, week Eisenstein samen met veel Ook Nymans muziek schakelt wendbaar schreef hij ook zijn eerste theoretische ver- enigbaar met de Hollywoodformules. Ook andere filmmakers uit naar Alma-Ata in tussen tempi en registers, om vaak meteen handelingen over film en zette hij zijn eerste zijn volgende project, ¡Que viva México!, Kazachstan. Daar concipieerde hij wat zijn weer op volle kracht en onvermoeibaar schreden op het pad van de cinematografie. waarvoor hij naar Mexico reisde en onder laatste filmproject zou worden, wederom voort te razen, wat goed past bij de koorts- Als filmregisseur kende Eisenstein een meer Frida Kahlo en Diego Rivera ont- met muziek van Prokofjev: een trilogie over achtige gebeurtenissen. De spaarzame merkwaardige loopbaan: hij begon met moette, kon hij niet voltooien: Stalin drukte het leven van tsaar Ivan 1v, oftewel Ivan stiltes krijgen daardoor een extra lading; het grote successen en moest in de jaren in een telegram zijn zorg uit dat Eisenstein de Verschrikkelijke. Voor het eerste deel, begin van de beroemde scène op de trappen daarna, niet in de laatste plaats om politieke gedeserteerd was en omging met Trotski. waarin hij de jonge Ivan portretteerde als van Odessa is daar een goed voorbeeld van. redenen, tegenslag op tegenslag incasseren. Eisenstein was met zijn solistische werkwij- een Russische held, ontving Eisenstein de Hoewel de muzikale overgangen soms pre- ze zelf ook niet helemaal zonder blaam bij Stalinprijs. Maar toen de dictator de weinig cies samenvallen met de filmmontage volgt Vlak nadat zijn debuutfilmStaking (1925) het fnuiken van verschillende filmprojecten, flatteuze parallellen met zijn eigen persoon Nyman de handeling niet op de voet, maar goed was onthaald, maakte hij het mees- aangezien hij vaak deadlines negeerde en in het tweede deel herkende, waarin de tsaar geeft hij steeds uitdrukking aan een alge- terwerk dat tegenwoordig vermoedelijk als begrotingen ruimschoots overschreed. schuldbewust zijn eigen almacht in twijfel mene stemming, bijvoorbeeld van dreiging zijn beroemdste film geldt,Pantserkruiser trekt, ontstak hij in woede, verbande de film of van opwinding. Juist door die relatieve Potemkin (eveneens 1925). Beide films heb- In 1933 keerde hij terug naar de Sovjet-Unie, en liet het reeds gefilmde materiaal voor onafhankelijkheid blijft ook Eisensteins ben een sterk propagandistische inslag en waar hij de verdenkingen nooit meer hele- het derde deel vernietigen. Daarmee werd film in volle glorie te bewonderen. verheerlijken de idealen van de Russische maal van zich af zou schudden. Hij bracht het drieluik Ivan de Verschrikkelijke (1944- Revolutie. Karakteristieke stijlkenmerken korte tijd door in een sanatorium en zag 1946) toegevoegd aan het lijstje onvoltooid sergej eisenstein zijn reeds in deze films aanwezig, zoals zich genoodzaakt les te gaan geven aan de gebleven films. In 1948, twee weken na zijn regisseur onder stalin de bijzondere cameravoering en de sug- filmacademie. Uiteindelijk wist Eisenstein vijftigste verjaardag, overleed Eisenstein gestieve, vaak snelle montage, waarin bij Stalin een laatste kans los te peuteren, aan een hartaanval. Sergej Eisenstein (1898-1948) was een volgens Eisenstein de essentie van de in de vorm van de opdracht om een film pionier van de filmkunst, als regisseur én filmkunst school. Stalin onderkende de te maken over de dertiende-eeuwse vorst als theoreticus, wiens carrière grofweg zeggingskracht van het nieuwe medium Alexander Nevsky. Deze heilige had inder- samenviel met de heerschappij van Stalin. en was zeer geporteerd van Eisensteins tijd tegen de Duitsers gestreden, en Stalin Eisenstein werd in 1898 geboren in Riga, de werk. Bovendien werd Pantserkruiser bereidde zelf een oorlog tegen nazi-Duits- tegenwoordige hoofdstad van Letland, toen Potemkin ook in het buitenland bejubeld. land voor. Onder permanent toezicht maak- een van de grootste Russische steden. Zijn Mede daarom kreeg Eisenstein de eervolle te Eisenstein met Alexander Nevsky (1938) vader was een architect van Joods-Duitse opdracht om Oktober te maken, een film ter een film die bij regime, publiek en filmkritiek komaf, zijn moeder een Russisch-orthodoxe gelegenheid van het tienjarig jubileum van in de smaak viel. Het was niet alleen zijn

6 7 Battleship Potemkin achieve its most important goal, that of shocking the viewer. Famous examples from Battleship Potemkin can be found in the revolutionary film by the scene on the steps: stamping boots and sergei eisenstein faceless soldiers are alternated with fearful, much more human-looking faces from the It was only the second film he made, but fleeing crowd; close-ups of a distraught Battleship Potemkin (1925) has become mother give the shots of her baby carriage inseparably connected with the memory of rolling down the steps an almost unbearable Sergei Eisenstein. Not only did its cinema- pregnancy. What’s more, where necessary, tographic innovations reap admiration Eisenstein did not refrain from stretching and attract eager emulation; the film also time at length, in order to let the audience established the power of the new medium as fully realize the extent of the horror. a propaganda tool. Both Joseph Goebbels and Leni Riefenstahl were enthusiastic fans Although the film is based on an historical of the film. event, Eisenstein permitted himself great liberties for the benefit of the dramaturgy. The subject matter of Battleship Potemkin is For instance, the scene on the steps of the mutiny that took place in 1905 on the Odessa never took place; he concentrated ship of the same name. This event is seen the various skirmishes that occurred all over as a foreshadowing of the First Russian town that day in the famous and visually Revolution, which broke out a year later in striking setting of the enormous Richelieu St. Petersburg, and consequently also of the Steps. Nowadays these steps, which lead new music by michael nyman for at the piano. The Michael Nyman Band establishment of the Soviet Union. There from the harbour up to the city of Odessa sergei eisenstein’s film further comprises a , double are five episodes to the film. In the first, on the hill, are called the Potemkin Steps: bass, bass guitar, woodwinds and brass. the sailors on the Potemkin refuse their Eisenstein’s convincing fiction has wiped Battleship Potemkin, the masterpiece officers’ order to eat rotting meat. In the the true account of the insurrection from from 1925 by the Russian director Sergei Michael Nyman (b. 1944), who works in second, mutiny breaks out and the leader the collective memory. And in reality, the Eisenstein, is a silent film with title cards. many genres as a composer, has written mu- of the mutineers perishes. In the third, the mutiny was not such an infectious success: Eisenstein hoped that new music would be sic for countless films, including large pro- citizens of Odessa mourn over his body, the historical Potemkin ultimately man- written for it once every 20 years, so that its ductions like The Piano by Jane Campion after which, in the famous fourth episode, aged to escape to the harbour of Constanta propaganda message would remain accessi- and The Cook, the Thief, His Wife & Her they are slaughtered by Tsarist soldiers and in Romania, where some of the crew went ble for new generations. The first score was Lover by Peter Greenaway. He previously Bolsheviks on the long flight of steps. In into exile. Many of those who returned to by Edmund Meisel; then Nikolai Kryukov wrote music for the work of Dziga Vertov, the final episode, the squadron of marines Russia ended up being executed. It would composed another in 1950, after which Eisenstein’s contemporary and film-pioneer that has been sent to block the escape of the take another 12 years before the February several others followed. colleague. Nyman’s energetic Potemkin hijacked Potemkin decides not to intervene. and October Revolutions of 1917 would score, written in his personal version of Instead, the marines cheer the mutineers. definitively weaken and overthrow the Now, the British composer Michael Nyman minimal music, begins contemplatively and Tsarist regime. has created a new score for this legendary then almost immediately thrusts the specta- Eisenstein radically renewed the art of film film. Nyman’s composition premiered on 19 tor right into the action, just like the film, with his Battleship Potemkin. His theory October 2011 during the Festival Automne without too much introduction or gradual of montage included the juxtaposing of in Normandy. It will be performed by the coming to a conclusion. conflicting elements, which he called ‘at- Michael Nyman Band, which has been in The unusual line-up of Nyman’s band al- tractions’. This was how a film was to existence since 1976, with the composer lows him to take a relatively small number

8 9 of basic ideas and elaborate them with great Eisenstein moved with his mother to St. which were not easily reconcilable with the however, shortly after it was released, Stalin colour contrasts and many dramatic effects. Petersburg, where he later studied architec- increasingly strict doctrines of socialist and Hitler signed their non-aggression pact, Returning elements are his stamping asym- ture and engineering. In 1918, he joined the realism. at which point this anti-German film was metrical ostinatos in the rhythm section, Red Army, even though his father hoped taken out of circulation. Not until Hitler’s around which the other instruments weave for a German victory. During this period, After 1928, Eisenstein travelled through violation of the treaty in 1941 was Alexander a varied musical fabric; manically repeated he began to study Japanese calligraphy, later Europe to study the new phenomenon of Nevsky put back into circulation again, motifs with a lyrical quality; but also calmer, claiming that it helped shape his visual idiom. ‘talkies’. In 1930, he was given the oppor- bringing it international success. folk-like passages. With his small-scale He also came in contact with kabuki theatre. tunity to make a film in the United States, ensemble, Nyman even manages to create In 1920, he went to Moscow and worked with but his artistic and highly idiosyncratic When the Germans advanced on Moscow the lofty tone that one would sooner associ- the revolutionary theatre company Proletkult approach proved incompatible with the in 1942, Eisenstein and many other film- ate with a bombastic film orchestra. as a director and designer, among other Hollywood formulas. He also was unable makers fled to Alma-Ata in Kazakhstan. things. Here he also wrote his first theoretical to complete his next project, ¡Que viva There he conceived what would be his last Eisenstein is considered the inventor of fast treatment of film and took his first steps on México!, for which he travelled to Mexico film project, again with music by Prokofiev: montage as a dramatic technique. Nyman’s the path of cinematography. and met Frida Kahlo and Diego Rivera: a trilogy about the life of Tsar Ivan IV, music also nimbly switches between tempos Stalin sent a telegram expressing concern or Ivan the Terrible. For the first part, in and registers, only to often immediately As a film director, Eisenstein had a curious that Eisenstein had deserted and was which he portrayed the young Ivan as a afterward continue racing ahead at full career: he started out with great success but hanging out with Trotsky. With his soloist Russian hero, Eisenstein received the Stalin steam, all of which fits well with the fever- in the following years had to deal with set- manner of working, Eisenstein was also not Award. But when the dictator recognized ish events. This lends an extra undertone back after setback, not in the last place for entirely blameless as to the crippling of vari- not-so-flattering parallels with his own to the few quiet moments, a good example political reasons. Right after his debut film ous film projects, seeing as he often ignored person in the second part, in which the being the beginning of the famous scene on Strike (1925) was hailed with acclaim, he deadlines and went well over budgetary Tsar, conscious of guilt, questions his own the steps of Odessa. Although the musical made the masterpiece that today is probably limitations. omnipotence, he flew into a rage, banned transitions sometimes coincide precisely his most famous film,Battleship Potemkin the film and ordered the destruction of the with the montage of the film, Nyman does (likewise in 1925). Both films have a In 1933, he returned to the Soviet Union, material which had already been filmed for not follow the action exactly, but always strongly propagandist slant and glorify the where he would never entirely rid himself of the third part. And thus the trilogy of Ivan expresses a general mood, for instance of ideals of the Russian Revolution. Typical suspicion. He spent a short time in a sana- the Terrible (1944-1946) was consigned to danger or excitement. It is precisely this style characteristics are already present in torium and was obliged to take a teaching the list of uncompleted films. In 1948, two relative independence that allows us to these films, such as the unique camera work position at the film academy. Ultimately, weeks after his 50th birthday, Eisenstein enjoy Eisenstein’s film in its full glory. and the suggestive, often quick montage, Eisenstein managed to wheedle a last chance died of a heart attack. which according to Eisenstein holds the out of Stalin, receiving a commission to sergei eisenstein essence of the art of film. Stalin recognized make a film about the 13th century sovereign director under stalin the new medium’s power of expression and Alexander Nevsky. This saint had fought was extremely taken with Eisenstein’s work. against the Germans at that time, and now Sergei Eisenstein (1898-1948) was a pio- What’s more, Battleship Potemkin received Stalin himself was preparing a war against neer of the filmic art, both as a director and high praise abroad. As a consequence of Nazi Germany. Under constant supervision, theorist, whose career roughly coincided these and other factors, Eisenstein was Eisenstein made Alexander Nevsky (1938), a with Stalin’s rule. Eisenstein was born in given the honour of making October, a film film that appealed to the regime, the public 1898 in Riga, the present-day capital of commissioned on the occasion of the 10- and film critics. It was not only the first film Latvia, and at the time one of the largest year anniversary of the October Revolution that he actually brought to completion in cities in Russia. His father was an architect of 1917. This film was also an international almost 10 years, but also his first film with of Jewish-German descent, his mother the success, but on the home front Eisenstein sound, and the beginning of his collabora- daughter of a Russian Orthodox merchant. was forced to publicly distance himself tion and friendship with the composer In 1905, the year of the first Revolution, from his cinematographic innovations, Sergei Prokofiev. As fate would have it,

10 11 BIOGRAFIe BIOGRAPHy

Michael Nyman (1944), die als componist Michael Nyman (1944) is a composer vele genres bestrijkt, heeft muziek geschre- who covers many genres in his work. He ven bij talloze films, waaronder grote pro- has written music scores to a great many ducties als The Cook, the Thief, his Wife, films, including large productions such as and her Lover en Prospero’s Books van Peter Peter Greenaway’s The Cook, the Thief, his Greenaway en The Piano van Jane Campion. Wife, and her Lover and Prospero’s Books, Eerder al hield hij zich bezig met het werk and Jane Campion’s The Piano. Nyman pre- van Eisensteins tijdgenoot en collega-film- viously worked on scores for three films pionier Dziga Vertov. Nymans energieke by Eisenstein’s contemporary and fellow Potemkin-partituur, geschreven in zijn per- film pioneer Dziga Vertov. Nyman’s ener- soonlijke variant van minimal music, werpt getic Potemkin-score, written in his perso- de toeschouwer vrijwel meteen diep in de nal idiom of minimal music, puts the audi- actie, net als de film, zonder al te veel inlei- ence almost immediately in the midst of ding en zonder al te veel dramatische op- en the action, just as the film does, without afbouw. Eisenstein staat te boek als uitvin- too much of an introduction and without der van de snelle montage als dramatische any overlong dramatic build-up or tail- techniek, en ook Nymans muziek dendert off. Eisenstein is known as the inventor of luid en onvermoeibaar door, wat goed past quick editing and dramatic technique and bij de koortsachtige gebeurtenissen. De Nyman’s score races on loud and vigorously spaarzame stiltes krijgen daardoor een ster- accordingly, which fits in well with the dra- ke impact. Hoewel de muzikale overgangen matic scenes and lends the sparse moments soms precies samenvallen met de filmmon- of quiet a strong impact. Although the musi- tage volgt Nyman de handeling niet op de cal transitions sometimes coincide exactly voet, maar geeft hij steeds uitdrukking aan with the film editing, Nyman does not fol- een algemene stemming, bijvoorbeeld van low the action literally. Instead, he tends dreiging of opwinding. Juist door die rela- to give expression to a general mood, for tieve onafhankelijkheid blijft ook Eisen- example danger or excitement. It’s precisely steins film in volle glorie te bewonderen. this relative independence of the music that gives the viewer the scope to be able to conti- nue to admire Eisenstein’s film in full glory.

12 13 Holland Festival Cultuur, Clifford Chance, Automobiel- beschermers Holland Festival heeft ook uw steun 1-28 juni 2012 bedrijf Van Vloten, Ngage media S. Brada, J. Docter en E. van Luijk, H. Doek, nodig: word Cultuurminnaar L. Dommering-van Rongen, Als Cultuurminaar draagt u actief bij aan bedrijfsvrienden HF Business E. Granpré Moliere, J. Houwert, de bloei van het Holland Festival. directie Beam Systems, De Nederlandsche Bank R. Katwijk, R. Kupers en H. van Eeghen, Pierre Audi, artistiek directeur N.V., DLA Piper Nederland N.V., G&S H. en I. Lindenbergh-Sluis, Liefhebber (vanaf € 45 per jaar) U ontvangt Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur Vastgoed, ING Groep, Ten Have Change A. van der Linden-Taverne, F. Mulder, dit programmaboek gratis, u krijgt voorrang Management, WPG Uitgevers B.V. G. van Oenen, H. Sauerwein, K. Tschenett, bij de kaartverkoop en korting op tickets. bestuur P. Wakkie, R.R. Walstra, T. Winkelman, Begunstiger (vanaf € 250 per jaar of € 21 Martijn Sanders, voorzitter fondsen en instellingen O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen-Jansen per maand) Uw bijdrage komt rechtstreeks Renze Hasper, penningmeester VSBfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds Schoonhoven ten goede aan de internationale program- Marjet van Zuijlen, secretaris en BankGiroLoterij, Stichting Dioraphte, mering van het Holland Festival. U heeft Mavis Carrilho Turing Foundation, Gieskes Strijbis Fonds, begunstigers recht op vrijkaarten en andere aantrekkelijke Joachim Fleury Amsterdams Fonds voor de Kunst, Prins I. Baljon-Hellingman, M. Beekman, privileges. Ben Noteboom Claus Fonds, The Brook Foundation, Co Bleeker, A. Boelee, K. de Bok, Beschermer (vanaf € 1.500 per jaar of € 125 Institut Français France, Institut Français E. Bracht, G. Bromberger, D. de Bruijn, per maand) . Als dank ontvangt u een uitno- Het programma van het Holland des Pays-Bas, Goethe-Institut M. Daamen, J. Damen, S. van Delft-Vroom, diging voor de openingsvoorstelling en voor Festival kan alleen tot stand komen J. Drupsteen, Chr. van Eeghen, Ch. Engeler, exclusieve bijeenkomsten, naast vrijkaarten door subsidies, bijdragen van sponsors donaties E. Goossens-Post, D. Grobbe, J. Haalebos, en andere privileges. en fondsen en door de gewaardeerde De genereuze, meerjarige, steun van de J. Hennephof, M. Henriques de Castro, Hartsvriend (vanaf € 5.000 per jaar) U steun van u, ons publiek. Governors is van groot belang voor de inter- L.D.M.E. van Heteren, G. van Heteren, ontvangt alle privileges van de Beschermers nationale programmering van het Holland B. van Heugten, S. Hodes, R. Hoogendijk, en u wordt uitgenodigd voor bijzondere subsidiënten Festival, met name de internationale copro- J. Hopman, G. van der Hulst, Jan de Kater, bijeenkomsten waarbij ontmoetingen met Ministerie van Onderwijs, Cultuur en ducties. Ook de belangrijke bijdrage van J.Keukens, A. Ladan, W. Lee, A. Ligeon, andere Hartsvrienden en artiesten uit het Wetenschap, Gemeente Amsterdam, de Cultuurminnaars komt rechtstreeks ten T. Lodder, C. Meekel, D. van der Meer, festival centraal staan. Europese Commissie Programma Cultuur goede aan de internationale programmering. E. van der Meer-Blok, A. Mees-Lubberman, (2007-2013) R. Nieuwpoort, B. Oremus, H. Pinkster, Periodiek schenken via een notariële akte governors F. Racké, Wessel Reinink, M. Robben, Een periodieke schenking is een schenking Het Holland Festival is lid van Réseau G.J. van den Bergh en C. van den Bergh-Raat, B. Robbers, A. Schneider, G. Scholten, van een vast bedrag per jaar, voor de loop Varèse, Europees netwerk voor de creatie R.F. van den Bergh, W.L.J. Bröcker, C. Schoorl, C. Schunck, P. Smit, I. Snelleman, van minimaal 5 jaar, die u vastlegt in een en promotie van nieuwe muziek, gesubsidi- J. van den Broek, J. Fleming, J. Fleury, A. Sonnen, C. Teulings, H. Tjeenk Willink, notariële akte. Bij een periodieke schenking eerd door het Culturele Programma van de V. Halberstadt, H.J. ten Have en H. van der Veen, R. Verhoeff, vanaf € 250 neemt het Holland Festival de Europese Commissie. G.C. de Rooij, J. Kat en B. Johnson, F. Voorsluis-Spanhoff, A. Vreugdenhil, kosten van het opstellen van de akte voor Irina en Marcel van Poecke, W. Vroom, M. Willekens, zijn rekening. Zie voor de fiscale aftrek- hoofdbegunstiger Ton en Maya Meijer-Bergmans, M. van Wulfften Palthe baarheid van uw gift de brochure Uw gift, SNS REAAL Fonds Sijbolt Noorda en Mieke van der Weij, de fiscus en de nieuwe geefwet. Wij sturen u Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, anonieme schenkers deze folder graag toe. Voor meer informa- mediapartners Françoise van Rappard-Wanninkhof, Ook dankt het Holland Festival anonieme tie of een voorstel op maat kunt u contact NTR, VPRO A. Ruys en M. Ruys-van Haaften, schenkers. opnemen met de afdeling sponsor- en fond- M. Sanders, Tom de Swaan, S. Tóth, senwerving, Esther van der Veldt, telefoon- sponsors Elise Wessels-van Houdt, liefhebbers nummer 020 – 788 21 20 of per e-mail Rabobank Amsterdam, DoubleTree Hotel, H. Wolfert en M. Brinkman Het Holland Festival dankt 585 Liefhebbers [email protected]. Westergasfabriek, MeyerBergman, Buma voor hun steun en bijdrage.

14 15 Colofon / colophon tekst / text Joep Stapel vertaling / translation Jane Bemont eindredactie en opmaak / editorial and lay-out Holland Festival ontwerp omslag / design cover Maureen Mooren druk / printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2012 Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/ of openbaar gemaakt zonder vooraf- gaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival

16