Bitlis Ġlinde Çığ Afet Alanlarının Tespiti ve Çığ Risk Analizi

Avalanche disaster areas and avalanche risk analysis in the provence of Necmettin ElmastaĢ1*, Mehmet Özcanlı1 1Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Osmanbey Kampüsü-Şanlıurfa

Öz: Çığ eğimli, engebeli ve dağlık arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu, yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması sonucu oluşur. Çığ olaylarının bir kısmı can ve mal kaybına neden olup, afet halini almaktadır. Türkiye, çığ afetlerinin etkili olduğu bölgelerden biridir. Türkiye’de, çığ olaylarının yoğunlaştığı alanlar Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgeleridir. Türkiye’de çığ afetinin en fazla gerçekleştiği ve çığ afetinden en fazla etkilenen il Bitlis ilidir. Bu çalışmada 1/100.000 ölçekli topografya haritalarından yararlanarak ArcGIS ortamında Bitlis ilindeki çığ afet alanları tespit edilmiş, daha sonra da kar kalınlığı ve eğim şartlarına bağlı kalarak çığ risk analizi yapılmıştır. İlin eğim haritası hazırlanmış; eğim durumu ayrı ayrı haritalanarak ilde bulunan yerleşmelerin hangi eğim aralığında kurulduğu saptanmıştır. Ayrıca ildeki yerleşmelerin çığ riskini tespit ederek hangi yerleşmelerin düşük riskli grupta, hangilerinin riskli ve hangi yerleşmelerin çok riskli grupta olduğu da tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Doğal afet, Çığ, CBS, Bitlis, Doğu Anadolu Bölgesi.

Abstract: Slopes, hilly and mountainous terrain, the valley slopes the accumulated layers of snow mass starting with the impact of internal and external forces the first movement is a result, quickly slipped down the slope is the occurs avalanche. Takes becomes disaster a portion of avalanches loss is caused life and property. , is one of the countries where the effectiveness of avalanche disasters. In Turkey, concentrated areas of avalanches Eastern Anatolia, Southeastern Anatolia and Black Sea regions are. The maximum avalanche disaster occurred in Turkey and the avalanche of disasters are most affected provinces of Bitlis. 1/100.000 scale topographic maps in this study, taking advantage of the avalanche disaster areas in the province of Bitlis in the ArcGIS environment are identified, then snow and slope conditions, dependent upon the avalanche risk has been analyzed. The slope map of the province were prepared separately mapped slope situation in the province of the settlements which had been established in the range of slopes. Avalanche risk in settlements in the province have also detected low-risk group in which the settlements, which are medium, high and very high-risk group and that also have been identified. Keywords: Natural disaster, Avalanche, GIS, Bitlis, Eastern Anatlia Region.

1. GiriĢ Bilindiği üzere, volkanik faaliyet, deprem, heyelan, kaya düşmeleri, sedimantasyon, erozyon, çığ, sel karakterli akışlar, su baskınları, siddetli kasırgalar, kum fırtınaları, şiddetli soğuk ve sıcaklar, uzun süreli yoğun sisler ve don olayları iç ve dış dinamik kuvvetlere bağlı olarak kendi işleyişi içerisinde meydana gelen doğal olaylardır. Jeolojik zamanlar boyunca meydana gelen bu olaylar, farklı şiddetlerde, sürekli veya periyodik olarak meydana gelmiştir. Günümüzde de devam eden ve doğal dengenin tesisinde önemli rol oynayan bu olaylar, insan ve eserlerine zararlı olduğu zaman afet adını almaktadır (Selçuk Biricik, 1996:11; Arınç, 1999:1-2). Afetlerden biri olan çığ, genellikle bitki örtüsü olmayan engebeli, dağlık alanlarda, eğimli arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve/veya dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu, yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması olarak tanımlanır (Gürer vd., 1994). Diğer bir ifade ile çığ, kar yağışlarından sonra yamaçlarda biriken kar örtüsünün; deprem, yol yapım çalışmaları, ani sıcaklık değişimi, kaya yuvarlanması, taşıtların çıkardığı titreşimler gibi sebeplerle ani bir şekilde yamaç aşağı kaymasıdır (Özey, 2006:102). Çığın oluşması için topografik yapı, deprem, bitki örtüsü özelliği, yer

* İletişim yazarı: N. Elmastaş, e-posta: [email protected]

303

çekimi, kar yağışları sonucu oluşan kar örtüsü gibi fiziki faktörler ile beşeri faktörler etkili olmaktadır (Şahin, 1991:53). Çığ meydana geldiğinde can ve mal kaybına sebep olduğunda afet halini almaktadır. Türkiye‟de çığ afetlerinin en fazla etkili olduğu ve dolayısıyla can ve mal kaybına neden olduğu alanlar eğimin fazla olduğu engebeli dağlık alanlardır. Çığ afetleri Türkiye genelinde can ve mal kaybına en çok neden olan afet olmamakla birlikte bazı bölgelerde birinci derecedeki afet olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye‟de çığ olaylarının yoğunlaştığı alanlar Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgeleridir. Ortalama yükseltisi 2000 metrenin üzerinde olan Doğu Anadolu bölgesi, Türkiye‟de çığ afeti açısından en riskli bölgeyi oluşturmaktadır. Özellikle Güneydoğu Toros dağlarında çığ riski daha yüksektir. Son yıllarda özellikle bölgenin dağlık kesimlerinde normalin çok üzerinde düşen kar yağışları ve orman örtüsünün de ortadan kaldırılmasının etkisiyle çığ olaylarında artma görülmüştür (Yavaş, vd., 2010). İl ölçeğinde bakıldığında ise Türkiye‟de çığ afetinin en fazla gerçekleştiği ve çığ afetinden en fala zarar gören iller Bitlis, Tunceli, Van, Hakkari ve Elazığ‟dır (Şahin, 1991:58). Bitlis ili, hem bölgede hem de Türkiye‟de en fazla çığ olayının gerçekleştiği ildir. Nitekim, Afet İşleri Genel Müdürlüğü‟nün (AİGM) verilerine göre 1958-2008 yılları arasındaki dönemde Türkiye‟de meydana gelen 731 çığ olayının 203‟ü Bitlis iline aittir (Şekil 1). Bu sayı adı geçen dönemdeki çığ olaylarının %27.8‟ine tekabül etmektedir. Aynı dönemde Türkiye‟de görülen çığ olaylarından etkilenen afetzedenin (4384 kişi) %27.1‟i (1190 kişi) Bitlis iline aittir (Çizelge 1). Bu oranlar, Türkiye‟de en fazla çığ afetinin yaşandığı ilin Bitlis olduğunu göstermektedir. Bitlis ilinde Mutki (66), Merkez (53) ve (41) en fazla çığ olayının gözlendiği ilçelerdir. İlde afetzede sayısına göre Merkez (506) ve Mutki (332 ) çığlardan en fazla etkilenen ilçelerdir.

ġekil 1.Türkiye‟de meydana gelen çığ olaylarının dağılışı Kaynak:Türkiye‟de Afetlerin Mekansal Ve İstatistiksel Dağılımı Afet Bilgileri Envanteri, 2008

Çizelge 1. Bitlis ilinde meydana gelen çığ afeti ve afetzede sayısı (1958-2008). Afet Sayısı Oranı (%) Etkilenen Afetzede Sayısı Oranı (%) Bitlis İli 203 28 1190 27 Diğer İller 528 72 3190 73 Türkiye Toplamı 731 100 4384 100 Kaynak: Türkiye‟de Afetlerin Mekansal ve İstatistiksel Dağılımı Afet Bilgileri Envanteri, 2008

Bu çalışmadaki amacımız çeşitli bilgisayar programlarından faydalanarak Bitlis ilinde; çığ afet alanlarını, özellikle çığ riskinin en yüksek olduğu alanları tespit ederek çığ afetlerinde meydana gelecek can ve mal kaybının en aza indirilmesine bir katkı sağlamaktır. Çalışmada öncelikle Bitlis iline ait 1/100.000 ölçekli topoğrafya haritalarından yararlanılarak ilin eğim haritası hazırlanmıştır.

304

Bunun yanında kar örtüsü, rüzgar, yükselti, eğim, bakı gibi faktörler ile meydan gelmiş olan çığ olayları dikkate alınarak Bitlis ilindeki çığ afet alanları tespit edilmeye çalışılmıştır.

2. Bitlis Ġlinde Çığ Olaylarını Etkileyen Faktörler ve Bu Faktörlere Bağlı Olarak Tespit Edilen Çığ Afet Alanları Bitlis ilinde büyük zararlara neden olabilen çığ afetinin etkili olduğu alanları tespit edebilmek için çığ olayına neden olan doğal oluşum koşullarının ana faktörlerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu çalışmada çığ oluşumunu etkileyen çok sayıda etken göz önünde tutulmuştur. Çünkü çığ olayları, birçok faktörün ortak etkisine bağlı olarak meydana gelir. Bu faktörlerin başında klimatik faktörler, topografik yapı, bitki örtüsü ve suni etkilerdir. Bu ana faktörler; değişken faktörler, değişken olmayan faktörler ve diğer faktörler olarak sınıflandırılabilir. Değişken faktörler klimatik faktörler olup bunlar; kar yağışının miktarı ve hızı, yağmur, fırtına, rüzgâr ve hava sıcaklığıdır. Değişken olmayan faktörler topografik faktörler olup bunlar da; arazinin eğim derecesi, eğim uzunluğu, eğim şekli, bakısı ve arazinin yüksekliğidir. Diğer faktörler arasında ise buzullar, deprem ve insanların etkileri yer almaktadır (Gürer, vd., 1995; Kızıloğlu, vd. 2006:57). Bitlis ilinde çığ oluşumunda etkili olan başlıca faktörler klimatik, topografik, bitki örtüsü gibi faktörlerdir. İlde çığ riski taşıyan alanlardaki orman örtüsü büyük oranda tahrip edildiğinden çığ oluşumunun engellenmesinde bitki örtüsü, önemli bir etkiye sahip değildir. İklim özellikleri bakımından Bitlis ve çevresi, Doğu Anadolu bölgesinin sert karasal iklimiyle Akdeniz iklimi arasında bir geçiş niteliği taşımaktadır. İl genelinde kışlar soğuk, yazlar ise sıcak ve kurak geçmektedir. Bitlis‟te, en sıcak günler temmuz ve ağustos aylarında yaşanmaktadır. Bu dönemde ortalama sıcaklık ise 22,8°C‟ye kadar çıkmaktadır. Bitlis‟te en soğuk günler ise ocak ve şubat aylarında geçmektedir. En düşük sıcaklığın -21,3°C ile -21,2°C olduğu bu aylarda ortalama sıcaklık ise sırasıyla -3.0°C ile -2.1°C „dir. Bitlis‟te görülen en yüksek sıcaklık 38°C, en düşük sıcaklık ise -20°C dir. Bitlis‟te ölçülebilen uzun yıllar yıllık sıcaklık ortalaması 9.5°C‟dir (Çizelge 2, Şekil 2).

Çizelge 2. Bitlis'in bazı iklim elemanlarına ait verileri (1975-2008) O ġ M N M H T A Ey. Ek. K A YILLIK Ortalama sıcaklık (°C) -3 -2,1 1,5 7,6 13,1 18,4 22,8 22,2 17,6 11,3 4,7 -0,7 9,5 Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 1,1 2,3 6 12,8 19,1 25,3 30,5 30,8 26,3 18,5 10,2 3,3 15,5 Ortalama en düşük sıcaklık -6,5 -5,7 -2 3,2 7,4 11,4 15,5 14,8 10,8 6,3 0,9 -3,9 4,4 Ortalama yağış miktarı (mm) 139,9 184,2 171,6 169,4 103,4 26,3 6,7 5,9 16,0 89,9 162,6 155,2 1231,1 Ortalama kar yağışlı gün sayısı 12,2 11,6 10,3 2,9 0,3 0,3 4,1 10,4 52,1 Ortalama karla örtülü gün sayısı 28,6 27,8 25,8 6,5 0,2 0,2 7,3 22,2 118,6 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

35 30 25 Ortalama sıcaklık 20

15 Ortalama en yüksek 10 sıcaklık

Sıcaklık (C) 5 Ortalama en düşük sıcaklık 0 O Ş M N M H T A Ey. Ek. K A -5 -10 AYLAR

ġekil 2. Bitlis‟te ortalama, ortalama en yüksek ve ortalama en düşük sıcaklık grafiği (1975-2008) Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

305

Bitlis‟e düşen yıllık yağış miktarı 1231.1 mm‟dir. Bu yağışın yaklaşık %40‟ı (479,3 mm) kış mevsiminde görülmektedir. Kış aylarında görülen yağışlar ile ilkbahar ve sonbahar aylarında da görülen yağışın bir bölümü kar şeklindedir. Bitlis‟te kar yağışlı günlerin aylara göre dağılımına bakıldığında ilk karın bazı yıllarda ekim ayında düştüğü görülür. En fazla kar yağışlı gün sayısı ocak ayına tekabül eder. Karla örtülü günlerin kar yağışlı günlere paralellik gösterdiği söylenebilir (Çizelge 2, Şekil 3). Bitlis‟te yaklaşık 4 ay karla örtülü gün yaşanır (118.6 gün). Çığ olaylarının oluşmasında etkili olan en önemli klimatik faktör şüphesiz kar örtüsü kalınlığıdır. Özellikle kar tabakasının stratigrafisi çığların oluşumunda belirleyicidir. , ve Bitlis istasyonlarında kar kalınlığının yüksek olduğu, özellikle en yüksek kar örtüsü kalınlığı ilin güneyinde yer alan Bitlis‟te olduğu görülmektedir. Bitlis‟te kar örtüsü kalınlığı, kar yağışlı ve karla örtülü günler sayısının artışına paralel olarak artmaktadır. Kar örtüsü kalınlığı kasım ayında bile 100 cm‟nin üzerine çıkmaktadır. Bitlis‟te kasım ayında oluşan kar örtüsü üzerine aralık ayında yağan kar ile kar kalınlığı 170 cm‟ye çıkmaktadır. Tabakalanma suretiyle kalınlığını artıran kar örtüsü bu aylardaki düşük sıcaklıklara bağlı olarak donmakta ve dolayısıyla üzerine yağan kardan farklı bir yapı sergileyerek çığın oluşmasına uygun bir zemin hazırlayarak tabakalanmasını devam ettirmektedir. Ocak ayında da ortalama kar yağışının olduğu gün sayısı 12 güne çıkmakta ve daha önceden örtü bir tabaka haline gelmiş karın üzerine yağan karın birikmesiyle kar örtüsünün kalınlığı 343 cm‟ye çıkmaktadır. Bu değer Bitlis‟te ölçülen en yüksek kar kalınlığıdır. (Çizelge 3, Şekil 4).

30

25 Kar yağışlı gün sayısı Karla örtülü gün sayısı 20

15

Gün Sayısı Gün 10

5

0 O Ş M N M H T A Ey. Ek. K A AYLAR

ġekil 3. Bitlis‟te kar yağışlı ve karla örtülü gün sayılarının aylara göre dağılışı (1975-2008) Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

Çizelge 3. Bitlis, Ahlat ve Tatvan'da en yüksek kar örtüsü kalınlığı (cm) ĠSTASYON O ġ M N M H T A Ey. Ek. K A YILLIK BİTLİS 343 341 246 172 10 25 108 170 343 AHLAT 129 191 190 60 2 2 38 78 191 TATVAN 117 200 187 64 4 15 70 90 200 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

306

ġekil 4. Bitlis, Ahlat ve Tatvan‟da en yüksek kar örtüsü kalınlığının aylara göre dağılışı Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

Bilindiği üzere arazide kalıcı kar örtüsü oluşuncaya kadar çığ tehlikesi önemsizdir. En büyük tehlike, zemin üzerindeki sıkışmış kar örtüsünün üzerine tipi sonucu taze kar yığılmasıyla yeni bir tabaka oluşması ve genellikle tipi sonrası gelen sıcak hava akımının iki tabaka arasında erime sonucu kaygan bir yüzey oluşturmasıdır. Kar kitlesinin oturduğu zeminin kaygan olması, pürüzlülüğün bulunmaması çığın hareketini kolaylaştırır (Gürer vd. 1995; Göl, 2005;Yavaş vd. 2010). Bitlis‟te şubat ve mart aylarında kar yağışlı gün sayısı azalışa geçmesine rağmen sıcaklıklar düşük olduğundan kar erimemektedir. Bu aylarda da yağan kar eski kar tabakasının üzerine istiflenmek suretiyle kar kalınlığı artmaya devam etmektedir. Zaman içindeki dağılımı itibariyle Türkiye’deki çığların yaklaşık % 80’i ocak ve şubat aylarında meydana gelmektedir (Tunçel, 1990; Gürer, 2002:3). Türkiye genelinde olduğu gibi Bitlis ilinde de meydana gelen çığ olaylarının ekseriyeti kar örtüsü kalınlığının en fazla olduğu ocak ve şubat aylarına tekabül etmektedir. Bu aylar kar örtüsünün yerde biriktiği, tabakalanmanın olduğu aylara karşılık gelmektedir. Rüzgâr yönü ve hızı çığ oluşumunda önemli bir diğer klimatik faktördür. Rüzgar, yağışın dışında bol miktardaki karı yamaç altı bölgelerde kar örtüsüne tehlikeli miktarda ekstra bir yük getirecek şekilde biriktirmesi, saçaklar oluşturması ile birçok çığın oluşumuna neden olmaktadır. Kar örtüsünün kalınlığında rüzgâr nedeni ile özellikle yakın zamanda oluşmuş olan 20 ila 50 cm'lik bir kalınlık artışı çığ riskini arttırmaktadır (Taştekin, 2010). Bitlis Meteoroloji İstasyonu‟nun 1975-2008 yılları arasındaki ölçüm kayıtlarına göre Bitlis‟te ortalama rüzgar hızı 2,3 m/sn olup, hızlı esen rüzgarlı günler ile fırtınalı günlerin sayısı sırasıyla 52,1 gün ve 2,6 gündür. Bitlis‟te rüzgarın en fazla estiği yön kuzeydoğu yönüdür (Şekil 5). Bilindiği üzere en fazla yıkıcı etkiyi yapan ve daha sık çığ oluşumuna imkan veren yamaçlar kuzeybatı ve güneydoğu bakıları arasındaki yamaçlardır. Dolayısıyla Bitlis‟te hakim olan rüzgar kuzeydoğu yönünde olup, kuzeydoğuya bakan yamaçlarda mevcut olan çığ riskini daha da arttırmaktadır.

307

ġekil 5. Bitlis‟te yönlere göre rüzgarın esme durumu (1975-2008) Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı.

Topografik faktörler, çığ oluşumunu etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Toporafik faktörler denilince akla yer şekilleri ve yer şekillerinin durumu gelmektedir. Ana kaya veya tabakaların diziliş biçimleri çığ oluşmasında etkili olmaktadır. Genellikle fiziksel ayrışmanın ilerlemiş olduğu yamaçlarda çığ oluşma tehlikesi fazladır. Düzgün yüzeyli çıplak kayalık alanlar, pürüzlü alanlara göre çığ oluşumuna daha uygundurlar. Su tutma kapasitesi yüksek, killi topraklar da kaygan zemin oluşturarak çığ oluşumunu etkileyebilmektedirler (Göl, 2005:53). Çığ olayları açısından yer şekillerinin engebeli olması, ortalama yükseltinin fazla olması, yamaç eğimi, yamaç bakısı gibi faktörler önem arz etmektedir. Bitlis ili gibi yüzölçümünün önemli bir kısmı dağlık ve en gebeli olan bir ilde bu faktör ilk sırada gelmektedir. İlin güney kesiminde Güneydoğu Toros dağları uzanmaktadır. Bu kesimde Bitlis dağları olarak adlandırılan bu alan, Paleozoik‟te teşekkül etmiştir. Sert bir yapıda olan bu dağlık alan, çeşitli renk ve bileşimde gnays ve mikaşistler, muskovitli kuvarsitler, serizitli- kloritli şistler, kalkşistler, kristalize kireçtaşları ve bantlı mermerlerden oluşmaktadır (Atalay, 1982:4). Bu dağlık alan, Bitlis Çayı ile Botan Çayı ve kolları tarafından derin bir şekilde parçalanmıştır. İlin kuzeyinde ise Nemrut ve Süphan volkanları yer almaktadır. Bu dağlık alanlar çığ olaylarının meydana gelmesi için gerekli şartlara sahiptir. Çığların meydana gelmesinde etkili olan bir diğer önemli etken de yamaç eğimidir. Yamaç eğimi, başta çığların kopma hatlarının konumu olmak üzere çığ riskini belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Bugüne kadar olmuş çığların meydana geldiği yamaçların en riskli eğim değerleri 28° ile 45° arasında bulunmaktadır. Eğimi 55°‟nin üstünde olan yamaçlarda kar çok fazla tutunamaz ve eğer bu yamaçlarda kar yağışı var ise kısa aralıklarla küçük boyutlu akmalar ve çığlar oluşmaktadır (okyanus kıyısındaki denizel iklimlere sahip bölgeler hariç). Eğim 25°‟nin altında ise özellikle binalar için fazla tehlikeli olmayan daha çok insanları ve araçları etkileyebilecek çok küçük çaplı çığlar oluşmaktadır (Göl, 2005:52). Arazinin eğim derecesi ile çığ frekansı arasında doğru bir orantı vardır. Eğim derecesi ile çığ frekansı arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için bazı sınıflamalar yapılmıştır (Smith, vd., 1997). Yapılan bu çalışmalar da bu durumu teyit etmektedir. Bu çalışmamızda eğim derecesi ile çığ frekansı arasındaki ilişkiyi ortaya koyan çalışmalardan da yararlanılarak Bitlis ili için eğim derecesine göre sınıflamalar yapılmıştır. Bitlis ilinin beş eğim grubuna ayrılarak haritalandırıldığı bu sınıflamaya göre eğimi 0°-18° arasında olan alanlar çığ tehlikesinin bulunmadığı alanlara, eğimi 18°-28° arasında olan alanlar düşük çığ riski arz eden alanlara, eğimi 28°–38° arasında olan alanlar riskli olan alanlara, eğimi

308

38°-48° arasında olan alanlar ise çok riskli olan alanlara, eğimi 48°-55° arasında olan alanlar ise düşük derecede çığ riskinin olduğu alanlara tekabül etmektedir (Şekil 6). Çığ olayını etkileyen diğer faktörlerden biri de bakıdır. Farklı bakılardaki yamaçlarda her şey aynı gibi gözükse de kar yüzeyinin altında birçok temel farklılıklar vardır. Daha sık çığ oluşumuna ve en fazla yıkıcı etkiye imkan veren yamaçlar kuzeybatı ve güneydoğu bakıları arasındaki yamaçlardır (Şekil 7). Bitlis‟te hakim olan rüzgar yönü kuzeydoğu yönlü olup, bu durum rüzgar yönü ile çığın etkili olduğu bakı yamacının örtüştüğünü göstermektedir (Şekil 5). Bu aynı zamanda bize Bitlis ilinde yerşekilleri engebeli olan, gerçek alanı ile izdüşümsel alanı arasındaki farkı fazla olan, ortalama yükseltisi nispeten yüksek olan Mutki, Hizan, Bitlis Merkez ilçeleri ile Tatvan ve Güroymak ilçelerinin güney kesimlerinde gerçekleşen çığların kuzeydoğuya bakan yamaçlarda etkili olacağını da göstermektedir.

ġekil 6. Yamaç eğimine bağlı çığ tehlikesi sınıflaması ġekil 7. Bakı faktörüne bağlı olara çığın en fazla olduğu yamaç

Çığ olaylarını etkileyen faktörler, il eğim haritası ve daha önce meydana gelen çığ olayları göz önüne alınarak Bitlis ilinde çığ riskinin olduğu alanlar tespit edilmiştir (Şekil 8). Buna göre Mutki, Bitlis Merkez ve Hizan ilçeleri ile Güroymak ve Tatvan ilçelerinin güney kısımları çığ afet alanı olarak tespit edilmiştir. Bu alanlar, Bitlis ilinin güney kesiminde yer alan Güneydoğu Toros dağlarını içerisine almaktadır. Özellikle Hizan ilçe merkezinin kuzeyinde bulunan dağlık ve engebeli arazi, çığ riskinin en yüksek olduğu saha olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek saha incelemesi esnasında edindiğimiz gözlemler ve gerekse çeşitli kurumlardan elde ettiğimiz veriler de bu durumu teyit etmektedir. Bitlis ilinin kuzeyinde yer alan Ahlat ve ilçeleri ile Tatvan ve Güroymak ilçelerinin kuzey kesimleri yerşekillerinin engebesinin az olması, genel olarak arazi eğim derecesinin 18°‟nin altında olması nedeniyle çığ alanı kapsamına girmemektedir. Ancak, bu alanda Nemrut ve Süphan dağı morfolojik ünitelerinin bazı kesimlerde eğim 18°‟nin üzerinde olup, bu alanlar da çığ riski olan alanlar içerisinde yer almaktadır.

3. Bitlis Ġlinin Çığ Risk Analizi Bitlis ilinin çığ risk analizi, çığ olayları üzerinde etkili olan klimatik, topografik, bitki örtüsü gibi faktörler ile ilde daha önce meydana gelen çığ olayları göz ününe alınarak yapılmıştır. Öncelikle Bitlis ilinin genel bir topografya haritası çizilmiş ve bu topografya haritası üzerinden Bitlis ilinin arazi eğim durumu ayrı ayrı haritalanmıştır. Bitlis ilinin eğim haritasından elde edilen verilere göre Bitlis ilinin %43‟ü (2811.8 km2) 0°-18° eğim aralığında yer almaktadır (Çizelge 4). Çığ afetini etkileyen faktörlerde de belirtildiği üzere bu eğim gurubu çığ riskinin olmadığı alanlara karşılık gelmektedir.

309

Çünkü bu eğim grubundaki alanlarda kar örtüsünün kayması kolay gerçekleşmez. Kar tabakasında kayma olsa da hız alamayacağından çığ boyutunu kazanmaz. Bu nedenle bu eğim gurubu içindeki yerleşmeler için çığ bir afet faktörü olarak görülmemektedir. Bu alanlar Bitlis ilinin kuzey kesiminde Ahlat (%85), Adilcevaz (%75.8), Güroymak (%62.1) ve Tatvan (%32.2) ilçelerinin önemli bir bölümünü kaplamaktadır (Çizelge 5-6, Şekil 9).

ġekil 8. Bitlis ilinin eğim haritası

Çizelge 4. Bitlis ilinin eğim guruplarına göre alanı ve yüzdelik oranları Kaynak:8 1/100000’lik topoğrafya haritalarından elde edilmiştir. Eğim Grubu Alan (km2) Oran (%) 0-18 2811,81 43 18,1-28 1065,63 16,3 28,1-38 977,5 14,9 38,1-48 778,64 11,9 48,1-55 418,49 6,4 55,1 493,48 7,5 Toplam 6545,55 100

310

Çizelge 5. Bitlis ilinde ilçelere göre eğim guruplarının alanı (Km2)

0-18 18,1-28 28,1-38 38,1-48 48,1-55 55,1 Toplam Hizan 101,3 131,6 184,3 178,3 98,5 103,0 797,0 Bitlis 197,2 208,5 220,7 180,1 93,1 114,6 1014,2 Tatvan 418,2 195,4 228,7 201,1 115,8 139,2 1298,4 Güroymak 336,5 88,6 61,3 32,7 11,9 10,8 541,8 Mutki 267,1 231,4 203,2 152,8 86,0 114,9 1055,4 Ahlat 823,3 108,8 26,9 6,8 1,7 0,7 968,2 Adilcevaz 677,6 105,3 56,0 30,0 13,3 12,3 894,5 Toplam 2821,3 1069,7 981,2 781,7 420,2 495,5 6569,6

Çizelge 6. Bitlis ilinde ilçelere göre eğim guruplarının oranı (%) 0-18 18,1-28 28,1-38 38,1-48 48,1-55 55,1 Toplam Hizan 12,7 16,5 23,1 22,4 12,4 12,9 100,0 Bitlis 19,4 20,6 21,8 17,8 9,2 11,3 100,0 Tatvan 32,2 15,1 17,6 15,5 8,9 10,7 100,0 Güroymak 62,1 16,4 11,3 6,0 2,2 2,0 100,0 Mutki 25,3 21,9 19,3 14,5 8,2 10,9 100,0 Ahlat 85,0 11,2 2,8 0,7 0,2 0,1 100,0 Adilcevaz 75,8 11,8 6,3 3,3 1,5 1,4 100,0 Toplam 42,9 16,3 14,9 11,9 6,4 7,5 100,0

İl arazisinin %16.3‟ü ise çığların görüldüğü 18°-28° arasındaki eğim aralığında yer almaktadır (Çizelge 4). Bu eğim aralığındaki alanlar, düşük derecede tehlike arz eden çığların olabileceği alanlara tekabül etmektedir. Bu eğim grubunda en fazla alana sahip olan ilçeler Bitlis (%20.6) ve Mutki (%21.9) ilçeleridir. Bu eğim aralığında 50 yerleşme yer almaktadır (Çizelge 5-6, Şekil 10). Bir diğer eğim grubu 28°-38° eğim aralığıdır. Bu eğim grubundaki alanlar çığ riski olan alanlardır. Bitlis il arazisinin %14.9‟u (977.5 km2) 28°-38° eğim grubunda yer almaktadır. Bu eğim aralığında ise 81 köy bulunmaktadır. Bitlis il arazisinin % 11.9‟u 38°-48° eğim grubunda yer almaktadır. Çığ afeti olma olasılığı açısından çok riskli alanlara karşılık gelen bu eğim aralığında da 59 köy bulunmaktadır. Eğimi 48°-55° arasında olan alanlar ise çığ riskinin düşük derecede olduğu alanlar olarak belirlenmiştir. Bu eğim aralığındaki alanlar il arazisinin % 6.4‟ünü kaplamaktadır. Çığ riski düşük olan bu alanlarda 12 köy bulunmaktadır (Çizelge 5-6, Şekil 11-13). Bitlis ilinde eğimi 55°‟den fazla olan alanlar ilin %7.5‟ini kaplamaktadır. Eğimi 55°‟nin üzerinde olan yamaçlarda kar tutunamadığından bu alanlar çığ riski taşımayan alanlardır (Çizelge 5-6, Şekil 14). Genel olarak çığların oluştuğu alanlar 18°-55°eğim aralığındadır. Özellikle 18°-55° eğim aralığındaki alanlarda zaman zaman felaket olarak nitelendirilen katastrofik çığlar meydana gelmektedir. Bitlis ilinde 18°-55°eğim aralığındaki alanlar ilin %49.5‟ni kaplamaktadır. İlde eğimi 0°- 18° arasında olan alanlar (%43) ile eğimi 55°‟den fazla olan alanlar (%7.5) il alanının yaklaşık yarısına tekabül etmektedir. Buna göre ilin yaklaşık yarısı çığ riski olan alanlardan ibarettir. Bitlis ilinde 18°-55°eğim aralığında 202 köy bulunmaktadır. Bu köyler çığ riski tehlikesi altındadır. Bu köylerin 140‟ı 28°-48°eğim aralığında yer almaktadır. Bu da ildeki köylerin yaklaşık yarısının yüksek çığ riski tehlikesi altında olduğunu göstermektedir.

311

ġekil 9. Bitlis ilinde eğimi 0°-18° arasında olan alanlar ġekil 10. Bitlis ilinde eğimi 18°-28° arasında olan alanlar

ġekil 11. Bitlis ilinde eğimi 28°-38° arasında olan alanlar ġekil 12. Bitlis ilinde eğimi 38°-48° arasında olan alanlar

ġekil 13. Bitlis ilinde eğimi 48°-55° arasında olan alanlar ġekil 14. Bitlis ilinde eğimi 55° den fazla olan alanlar

312

4. Sonuç Bitlis ili, Türkiye‟de çığ olaylarının en fazla görüldüğü bir alandır. Bitlis ilindeki çığ olaylarını etkileyen faktörler (kar örtüsü, rüzgar, yükselti, eğim, bakı, bitki örtüsü) ile meydana gelen çığ olayları göz önüne alındığında Bitlis Merkez, Hizan ve Mutki ilçeleri ile Güroymak ve Tatvan ilçelerinin güney kısımları çığ afet alanı olarak ortaya çıkmıştır. İlde çığ riskinin olduğu 18°-55°eğim aralığındaki alanların ilin %49.5‟ni kapladığı tespit edilmiştir. Buna göre ilin yaklaşık yarısı çığ riski olan alanlardan ibarettir. Bitlis ilinin Ahlat ve Adilcevaz ilçeleri ile Güroymak ve Tatvan ilçelerinin kuzey kesimleri ise yerşekillerinin engebesinin az olması, genel olarak arazi eğim derecesinin 18°‟nin altında olması nedeniyle çığ alanı kapsamına girmemektedir. Eğimi 0°-18° arasında olan alanlar (%43) ile eğimi 55°‟den fazla olan alanlar (%7.5), çığ riski olmayan alanlar olup, ilin yaklaşık yarısına tekabül etmektedir. Bitlis ilinin arazi eğim durumu eğim gruplarına göre sınıflandırılarak aryı ayrı haritalanmıştır. Buna göre; eğimi 0°-18° arasında olan alanlar çığ tehlikesinin bulunmadığı alanlar, eğimi 18°-28° arasında olan alanlar düşük derecede çığ tehlikesi arz eden alanlar, eğimi 28°–38° arasında olan alanlar çığ açısından riskli olan alanlar, eğimi 38°-48° arasında olan alanlar çığ olma olasılığı bakımından çok riskli alanlar, eğimi 48°-55° arasında olan alanlar ise düşük derecede çığ tehlikesinin olduğu alanlar olarak belirlenmiştir. Genel olarak çığların oluştuğu alanlar 18°-55°eğim aralığındadır. Özellikle 28°-48° eğim aralığındaki alanlarda zaman zaman felaket olarak nitelendirilen katastrofik çığlar meydana gelmektedir. Bitlis ilinde 28°-48°eğim aralığında 140 köy bulunmaktadır. Bu da ildeki köylerin yaklaşık yarısının yüksek çığ riski tehlikesi altında olduğunu göstermektedir. Bu çalışma sonucunda elde edilen eğim haritalarının ve bu haritalardan yararlanılarak elde edilen verilerin, Bitlis ilinde çığ afetlerinin önlenmesi ve çığ afetlerinde can ve mal kaybının en aza indirilmesi için yapılacak planlamalarda önemli bir katkı yapacağı kanaatindeyiz.

TeĢekkür Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Planlama ve Zarar Azaltma Daire Başkanlığında görev yapan Ömer Murat YAVAŞ, Sinan DEMİR ve Ahmet DEMİR‟e bazı verilerin elde edilmesinde yardımlarından dolayı teşekkür ederiz.

Referanslar Arınç, K. (1999) “Bitlis‟te taşkın ve sel felaketi (01-02 Mayıs 1995)”, Atatürk Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi (Ayrı Basım), 25, 1-25 Atalay, İ. (1982) Türkiye Jeomorfolojisine Giriş, Ege Üniv. Sosyal Bil. Fak. Yay. No:9, İzmir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü, (2010). Afet İstatistikleri, Ankara. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma ve Bilgi İşlem Daire Başkanlığı. (2009) Meteorolojik Veriler, Ankara. Göl, C. (2005) “Çığ olgusu ve ormancılık”. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 1, 49-63, (http://www.sdu.edu.tr/sablon/fakulteler/orman/dergiENG/dergipdf/2005_Sayi1/2005_1_5_CGol.pdf, 26.04.2010). Gürer, İ.; Yavaş, Ö.M. (1994) "Anadoluda çığ olayları", Sivil Savunma Dergisi, 36-135, 15-30 994. Gürer, İ.; Tunçel, H. (1995). “Türkiye‟de çığ sorunu ve bugünkü durumu”, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 4, 1-17. Gürer, İ. ( 2002) Türkiye’de Yerleşme Yerlerine Yönelik Kar ve Çığ Problemleri, TMH-Türkiye Mühendislik Haberleri. 420- 421-422, 147-154, (http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/3938.pdf, 26.04.2010) Kızıloğlu, F.M.; Okuroğlu, M; Örüng, İ.(2006) “Kırsal yerleşimler ve doğal afetler”, GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 23 (2), 53-58 Özey, R. (2006) Afetler Coğrafyası, Aktif Yayınevi, . Selçuk Biricik, A. (2001) “Yeryuvarında doğal olaylar ve afetler”, Marmara Coğrafya Dergisi, 3, 7-26. Smith, MJ. and McClung, DM. (1997) “Avalanche frequency and terrain characteristics at Rogers' Pass, British Columbia, Canada” Journal of Glaciology, 43(143), 165-171. Şahin, C. (1991) Türkiye Afetler Coğrafyası, Gazi Üniv. Yay. No:172, Gazi Eğitim Fak. Yay. No:21, Ankara. Taştekin, A.T. (2010) Meteoroloji ve Çığ, (http://www.dmi.gov.tr/FILES/arastirma/cigdankorunma.pdf , 26.04.2010) Tunçel, H. (1990) “Doğal çevre sorunu olarak çığlar ve Türkiye‟de çığ olayları”. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 2, 43-70. Yavaş, M.Ö.; Erenbilge, T.; Seyfe, N.; Ayhan, A. (2010) Çığlar, Türkiye’deki Etkileri ve Önlemede Kullanılan Yöntemler. (http://www.bayindirlik.gov.tr/turkce/dosya/makale9.pdf , 26.04.2010).

313

314