Ζ Α Β Ο Ρ Δ Α Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα INSTITUTE FOR BYZANTINE STUDIES OF SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS MONOGRAPHS 46

Gojko SUBOTIĆ Hieromonk IOUSTINOS

Z A V O R D A The hermitage of Saint Nikanor

Editor Ljubomir MAKSIMOVIĆ

BELGRADE 2017 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 46

Γκόικο ΣΟΥΜΠΟΤΙΤΣ Ιεροµόναχος ΙΟΥΣΤΙΝΟΣ

Ζ Α Β Ο Ρ Δ Α Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Διευθυντής Λιούµποµιρ ΜΑΞΙΜΟΒΙΤΣ

ΒΕΛΙΓΡΑΔΙ 2017 ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ CONTRIBUTORS

Σχέδια: Drawings: Νίκολα ΝΤΟΥΝΤΙΤΣ Νikola DUDIĆ

Σχέδιο αγίου Νικάνορα: Drawing of St Nikanor: Ντράγκοµιρ ΤΟΝΤΟΡΟΒΙΤΣ Dragomir TODOROVIĆ

Σχέδια αρχιτεκτονικά: Architectural Drawings: Γιάννης ΓKIΚΑΣ Giannis GIKAS

Σχεδιασµός: Design: Ντράγκοσλαβ ΜΠΟΡΟ Dragoslav BORO

Εξώφυλλο: Cover design: Κωστής ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Kostis ANTONIADIS

Φωτογραφίες: Photographs: Γκόικο ΣΟΥΜΠΟΤΙΤΣ Gojko SUBOTIĆ Αιµιλιανός ΓΚΕΚΑΣ Αimilianos GEKAS Γιάννης ΓΚΙΚΑΣ Giannis GIKAS Ιεροµόναχος ΝΕΙΛΟΣ Hieromonk NEILOS Ιεροµόναχος ΙΟΥΣΤΙΝΟΣ Hieromonk IOUSTINOS Αντώνιος ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ Αntonios VASILEIADIS

Μεταφράσεις: Translations: Βουκοσάβα ΣΤΕΒΟΒΙΤΣ (ελληνική) Vukosava STEVOVIĆ (greek) Ξένια ΤΟΝΤΟΡΟΒΙΤΣ (αγγλική) Ksenija TODOROVIĆ (english) Ιάκωβος ΛΙΛΛΗ (αγγλική) James LILLIE (english)

Επιµέλεια κειµένων: Text editor: Χρυσούλα ΚΑΠΙΟΛΔΑΣΗ-ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Chrysoula KAPIOLDASI-SOTIROPOULOU

Χάρτες: Maps: Μιρέλα ΜΠΟΥΤΙΡΙΤΣ Mirela BUTIRIĆ

Ευρετήριο: Index: Μπόγιαν ΜΙΛΚΟΒΙΤΣ Bojan MILJKOVIĆ

Παραγωγή: Print: GRAFOSTIL, Κραγκούγιεβατς GRAFOSTIL, Kragujevac ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / CONTENTS

ΠΡΟΛΟΓΟΣ / PROLOGUE ...... 9

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ / INTRODUCTION ...... 13 1. Ο παρά τον Αλιάκµονα µοναχισµός / Monasticism Along the River Aliakmon ...... 15 2. Η ζωή στο ασκηταριό / Life in the hermitage ...... 19 3. Χρονολογική διερεύνηση του βίου του αγίου Νικάνορα / Chronological Research of the Life of St Nikanor ...... 25

2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ / THE ARCHITECTURE ...... 29 1. Η πρόσβαση στο ασκηταριό / Access to the Hermitage ...... 31 2. Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα: περιγραφή, παρατηρήσεις, σχέδια / St Nikanor’s Hermitage: Description, Observation, Plans ...... 39 3. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου / The Church of St George ...... 45 4. Κτηριακές προσθήκες του 18ου αιώνα / Building Additions of the 18th Century ...... 51

3. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ / THE PAINTINGS: THE CHURCH OF ST GEORGE ...... 59 1. Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης (τέλος 15ου αι.) / The Wall-Paintings on the façade (end of the 15th c.) . 61 2. Οι τοιχογραφίες του 1462/3 / The Wall-Paintings from 1462/3 ...... 69 3. Οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα / The Wall-Paintings from the 16th century ...... 77

4. ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΞΥΛΟΥ / EXAMPLES OF THE WOOD CARVING ART ...... 115 1. Η θύρα του ναού / The Doors of the church ...... 117 2. Το αναλόγιο του ναού / The Lectern of the church ...... 119

5. ΟΙ ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ / INSCRIPTIONS BY VISITORS ...... 129

6. Ο ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ / THE CEMETERY CHURCH OF THE ARCHANGEL MICHAEL ...... 139

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / BIBLIOGRAPHY ...... 147

ENGLISH SUMMARY ...... 153

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ / INDEX ...... 181

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Εικ. 1 ο ενδιαφέρον για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα και η ενασχόληση µε ό,τι πολύτιµο Πανοραµική άποψη Τ βρέθηκε σε αυτό διαρκούν ακριβώς σαράντα πέντε χρόνια. Πριν από την πρώτη κοινή της µονής Ζάβορδας επίσκεψή µας στον παλαιό αυτόν τόπο διαµονής αναχωρητών, στην κλεισούρα του Αλιάκ- από νοτιοδυτικά. µονα, οι µοναχοί του Μεγάλου Μετεώρου, µε το θάρρος που τους έδινε η νεότητα και µε την Το µοναστήρι πείρα που απέκτησαν αναζητώντας εγκαταλελειµµένα ασκηταριά µοναχών στους ψηλούς στην κορυφή, το και ολισθηρούς βράχους των Μετεώρων, έκαναν τα πρώτα βήµατα, όπως πιστεύουµε, στα ασκηταριό στον όρια του αδυνάτου. κρηµνό αριστερά και κάτω ο Από την οµάδα των µοναχών, ο πιο ψύχραιµος, ο Βησσαρίων, αγνοώντας την πλάγια επι- Αλιάκµονας που τα κίνδυνη πρόσβαση στο ασκηταριό, και χωρίς οποιονδήποτε εξοπλισµό, αναρριχήθηκε από περιβάλλει την κατακόρυφη πλευρά, στηριζόµενος µε τα δάχτυλα των χεριών και µε τα πέλµατα στις αβαθείς εσοχές του βράχου, ανυπόµονος να δει τί έκρυβε το προ πολλού ακατοίκητο ασκη- ταριό των αναχωρητών. Ευτυχώς, στην επιστροφή, την οποία η κατάβαση µε τον ίδιο τρόπο θα την έκανε ακόµη πιο επικίνδυνη, αντιλήφθηκε, στο ύψος του ασκηταριού, την ύπαρξη πλάγιας πρόσβασης. Κάλεσε τότε τους συµµοναστές του Γερβάσιο, Ιουστίνο και Μητροφάνη, οι οποίοι πρόσφατα είχαν λάβει το µοναχικό σχήµα, και αναρριχήθηκαν µε τη βοήθεια σχοι- νιού στο οποίο έδεσαν µία πρόχειρη και επισφαλή ανεµόσκαλα. Εξέτασαν το ασκηταριό όλοι µαζί, µε ιδιαίτερη προσοχή, και συνειδητοποίησαν το καταπληκτικό εσωτερικό του. Αυτό συνέβη στα τέλη του 1972. Τότε ο µοναχός Ιουστίνος τράβηξε και τις πρώτες φωτογραφίες. Το επόµενο έτος επανέλαβαν το εγχείρηµα, µε το ζήλο να καταγράψουν σχολαστικά όσα παρατήρησαν σε αυτόν τον, ώς τότε, άγνωστο κόσµο.

Σύντοµα το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα έγινε µέρος των ευρύτερων ενδιαφερόντων των µοναχών του Μεγάλου Μετεώρου ταυτόχρονα µε την έρευνα σε σπηλαιώδεις ναούς και οικήσεις µοναχών στον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων. Την εποχή εκείνη δεν δόθηκε προ- τεραιότητα στο ασκηταριό της Ζάβορδας. Πραγµατοποιήθηκε, βέβαια, σειρά επισκέψεων σε αυτό (1976 και αργότερα), αλλά η προσοχή µας ήταν κυρίως στραµµένη σε άλλους ιερούς τόπους και σε πολύτιµα έργα τέχνης, πρωτίστως στα Μετέωρα. Συνεπώς, το βιβλίο για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα δεν δηµιουργήθηκε αµέσως. Άλλωστε, µε την πάροδο του χρόνου οι γνώσεις µας επεκτείνονταν και, εν τω µεταξύ, για το ασκηταριό ενδιαφέρθηκαν Εικ. 2 και άλλοι επιστήµονες. Ο άγιος Νικάνορας. Τοιχογραφία Με ευγνωµοσύνη θυµόµαστε την υποστήριξη που παρείχε σε κάθε περίπτωση ο ηγούµενος στο καθολικό αρχιµανδρίτης Αιµιλιανός, παρακολουθώντας, επικεφαλής της αδελφότητας, τις προσπά- της µονής Ζάβορδας θειες να γίνει ευρύτερα γνωστό το παρελθόν των Μετεώρων και των γύρω περιοχών. Οι (δεκαετία 1540) επισκέψεις µας στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα συνεχίστηκαν και όταν η αδελφότητα 10 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

του Μεγάλου Μετεώρου εγκαταστάθηκε στη Σιµωνόπετρα του Αγίου Όρους. Οι σηµειώ- σεις για το ασκηταριό µε την πάροδο του χρόνου συµπληρώνονταν και εµπλουτίζονταν. Σε αυτό συνέβαλαν ιδιαίτερα µε τα σχέδιά τους ο καθηγητής Nikola Dudić, αρχιτέκτων, και ο Dragomir Todorović, ιστορικός τέχνης. Τα τελευταία χρόνια πολύτιµοι συνεργάτες στη δουλειά µας ήταν οι φίλοι Ευάγγελος Χεκίµογλου, ιστορικός, Αντώνιος Βασιλειάδης, ερευνητής, Γιάννης Χρυσάφης, δηµοσιογράφος, Γιάννης Γκίκας, αρχιτέκτων, και Αιµιλιανός Γκέκας, συντηρητής έργων τέχνης και φωτογράφος.

Ο πρέσβης της Ελλάδας στη Σερβία (2009-2013) κύριος Δηµοσθένης Στωίδης επέδειξε θερ- µό ενδιαφέρον για την παρούσα έκδοση και συνέβαλε µε γενναιοδωρία. Ο Bojan Miljković και ο µοναχός Νήφων Σιµωνοπετρίτης συνέβαλαν ουσιαστικά και σε πολλά επίπεδα για την αρτιότερη εκδοτική παρουσίαση του έργου. Ο νέος κοινοβιάρχης της µονής Ζάβορδας, αρ- χιµανδρίτης Σεραφείµ, άνδρας φιλόσιος και φιλίστωρ, µας βοήθησε επίσης ποικιλοτρόπως.

Προς όλους εκφράζουµε τις θερµές ευχαριστίες µας.

Εικ. 3 Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Άποψη από νοτιοδυτικά

12 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 4 Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της µονής Ζάβορδας

Εικ. 5 Η µονή Ζάβορδας και τα πέριξ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

1. Ο παρά τον Αλιάκµονα µοναχισµός

Εικ. 6 παρά τον Αλιάκµονα µοναχισµός δεν Η ακµή του µοναχισµού στην περιοχή του Το ασκηταριό του O µπορεί παρά να έχει σχέση µε αυτόν του Αλιάκµονα, µε σπουδαιότερο κέντρο τη σκή- Αγίου Νικάνορα. Άθω, της Θεσσαλονίκης, της Βέροιας, των τη της Βέροιας, όπου µόνασε ο όσιος Αντώ- Άποψη από Σερβίων και των Μετεώρων. Και επειδή ο νιος ο Νέος (10ος-11ος αι.), κορυφώνεται το νοτιοανατολικά αθωνικός µοναχισµός, επίσηµα και µε τεκµή- 14ο αιώνα µε τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαµά (φωτ. 1976) ρια, οργανώνεται τον 9ο αιώνα, µε το τέλος (†1359) και άλλους ησυχαστές, και το 16ο της εικονοµαχίας, στην ίδια περίπου εποχή αιώνα µε τον άγιο Διονύσιο τον Ολυµπίτη πρέπει να τοποθετήσουµε και την αρχή του (†1541). Η περιοχή όπου βρίσκεται το µονα- µοναχισµού στην περιοχή του Αλιάκµονα. στήρι της Ζάβορδας και ειδικότερα ο λόφος επάνω στον οποίο είναι κτισµένο, λόγω της Ήδη από την εποχή του Ιουστινιανού γίνε- µορφολογίας του και της ασφάλειας που αυ- ται προσπάθεια για τη δηµιουργία σειράς τός παρέχει, µε βεβαιότητα επέτρεψε την κα- κάστρων από τον Θερµαϊκό κόλπο µέχρι τοίκησή του σε πολύ πρώιµους αιώνες. την Αδριατική. Η γραµµή που δηµιουργείται περνάει από το γεωγραφικό σύνορο Θεσσα- Τα ερείπια και τα θεµέλια, καθώς και η εικό- λίας και Μακεδονίας. Στην ίδια λογική κινεί- να της Μεταµορφώσεως που βρήκε µε θεία ται και η πολιτική του αυτοκράτορα Βασι- αποκάλυψη στην κορυφή του λόφου ο άγιος λείου Β΄ (976-1025), για έναν επιπλέον λόγο, Νικάνωρ (†1549), οδηγούν στο να υποστηρί- επειδή είχε προηγηθεί η από βορρά κάθοδος ξουµε ότι αυτά ανήκαν τουλάχιστον στο 14ο πληθυσµών. αιώνα, αιώνα ακµής του ησυχαστικού µονα- χισµού και οικοδόµησης σηµαντικού αριθµού Η οργάνωση του κάστρου των Σερβίων µοναστηριών στο όνοµα της θείας Μεταµορ- από τον αυτοκράτορα Βασίλειο, η υπαγωγή φώσεως. Το εκτεταµένο οικοδοµικό έργο του κάστρου των Σταγών (Καλαµπάκας) σε του αγίου Νικάνορα, όµως, εξαφάνισε όλα τα αυτό, η οργάνωση της επισκοπής Σταγών, τα προηγούµενα τεκµήρια. προνόµια που της δόθηκαν στη συνέχεια (έγ- γραφα των ετών 1163, 1336 και 1393) και ο Ως προς τη µοναχική ζωή, τόσο στο ασκη- προσδιορισµός των γεωγραφικών συνόρων ταριό της Ζάβορδας, που τιµάται στο όνοµα της έχουν µεγάλη σηµασία για την ασφά- του αγίου Γεωργίου, όσο και στη γύρω περι- λεια της περιοχής. Η επισκοπή Σταγών περι- οχή, µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι άρχισε λαµβάνει τα περισσότερα περάσµατα από τη τουλάχιστον από το 12ο αιώνα, παράλληλα Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και την Ήπει- µε αυτή των Μετεώρων. Εξάλλου, όχι µα- ρο, όπως αυτά της Δεσκάτης, της Ασπροκ- κριά από το ασκηταριό, στο µέσο της οδού κλησιάς, του Βελιµιστίου (Αγιοφύλλου), του Ζάβορδας - Μετεώρων, στο χωριό Ασπροκ- Όστροβου (Αγναντιάς), του Μετσόβου και κλησιά, στο µικρό µοναστηριακό ναό της της Άρτας.1 Παναγίας, σώζεται τοιχογραφία των αρχών 16 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

του 11ου αιώνα µε τη µορφή του ηγουµένου δηλαδή, δει κάποιος το βουνό από το βορρά, Αθανασίου.2 το ασκηταριό βρίσκεται ακριβώς πίσω από αυτό. Το 15ο αιώνα, στις ενεπίγραφες και µε ακρί - βεια χρονολογηµένες τοιχογραφίες στο α- Η µορφή του αγίου Νικάνορα κυριάρχησε σκηταριό της Ζάβορδας (1462/3), µνηµονεύ- στην ευρύτερη περιοχή όλους τους επόµε- εται η σπουδαία µορφή του «αγιοτάτου πα- νους αιώνες. Στην κυριαρχία αυτή οφείλεται, τρός» Καλλίστρου. σε κάποιο βαθµό, η απουσία άλλων παραδό- σεων µοναχικής παρουσίας στον µέσο ρου Το όνοµα Κάλλιστρος της επιγραφής ανα- του Αλιάκµονα. «Στον ιερό αυτό χώρο τε- γράφεται µε τον ίδιο τύπο και σε ενθύµη- λέστηκαν ιερά µυστήρια και εκκλησιαστικές ση κώδικα της µονής Ζάβορδας (αρ. 134): τελετουργικές πράξεις σπουδαίες και σωτή- + ἔκιµΐθη ω κάληστρους ἔτους ζ´ µηνή σεπτε- ριες. Αγίασαν αναχωρητές, έγιναν θαύµατα, ρίω στας ιδ´ (= 14 Σεπτεµβρίου 1582). πέρασαν ευσεβείς προσκυνητές και άφησαν το δάκρυ τους. Απόθεσαν τον πόνο και τα Κατά την άποψή µας αποτελεί παραφθορά µυστικά της καρδιάς τους και βρήκαν παρη- του ευ ρέως διαδεδοµένου µοναχικού ονόµα- γορία. Συντελέστηκαν ψυχοσωτήριες ιερο- τος Κάλ λιστος. Την παραφθορά τού Κάλλι- τελεστίες. Όµως όλες αυτές οι πράξεις δε στος σε Κάλλιστρος συναντούµε στο όνοµα γράφονται στα χαρτιά και δεν τις βρίσκουν µεσαιω νικού µοναστηριού των Μετεώρων, εύκολα οι ερευνητές».4 ώς ακόµη, και σε αλληλογραφία του 20ού αι- ώνα στο Άγιον Όρος. Στη συνέχεια, επειδή το Κάλλιστρος δεν υπάρχει ως όνοµα, διορ- 1 Δ. Σοφιανός, Acta Stagorum. Τα υπέρ της θώνεται «επί το λογιώτερον» από τους βιο- θεσσαλικής επισκοπής Σταγών παλαιά βυζαντινά έγ- γράφους του αγίου Νικάνορα όχι σε Κάλλι- γραφα (των ετών 1163, 1336 και 1393). Συµβολή στην στος αλλά σε Καλλίστρατος. Έτσι προέκυψε ιστορία της επισκοπής, Τρικαλινά 13 (1993) 7-38. το όρος του Καλλιστράτου, ονοµασία που 2 Ν. Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλί- υπάρχει ώς σήµερα. ας από το 10ο αιώνα ώς την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393, Αθήναι 1979, 86-90, πίν. Στο Βίο του αγίου Νικάνορα σηµειώνεται, 34-36. επίσης, ότι το βουνό στην περιοχή λεγόταν 3 Πλήρη κατάλογο και περιγραφή των κωδί- Κονιβός. Το τοπωνύµιο Κονιβός προέρχε- κων της βιβλιοθήκης της µονής Ζάβορδας δίνει ο ται πιθανότατα από το σλαβικό Коня во (Ko­ Λίνος Πολίτης (βλ. Βιβλιογραφία). njavo), φωνητικά παραλλαγµένο σε Κονιβό 4 Ι. Δηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα εκ- (δηλαδή Кониво ­ Konivo). Σχετίζεται µε τη κλησιαστικά, Κοζάνη 1994, 107. λέξη кон (σε παλαιότερες εποχές γραφόταν конь), που σηµαίνει ίππος, άλογο.

Η γεωγραφική θέση του ασκηταριού του Εικ. 7 Αγίου Γεωργίου έδωσε στο λόφο το όνοµα Το ασκηταριό Ζάβορδα. Το Ζάβορδα προέρχεται από τη του Αγίου σλαβική φράση за бьрдо (za b’rdo), που ση- Νικάνορα. Άποψη µαίνει «πίσω από το φρύδι (ή την κορυφο- από νοτιοανατολικά γραµµή) του βουνού (ή του λόφου)», ό,τι (φωτ. 1976) ακριβώς συµβαίνει στην περίπτωσή µας. Αν,

2. Η ζωή στο ασκηταριό

Εικ. 8 προσπάθεια να γνωρίσουµε το παρελ- να υλοποιηθεί, παραιτούνταν από την προ- Το ασκηταριό του Η θόν και να ορίσουµε το χρόνο ίδρυσης σπάθεια. Σήµερα, µετά από τόσους αιώνες, Αγίου Νικάνορα. κάποιου ασκηταριού στηρίζεται πρωτίστως οι εγκαταλελειµµένοι τόποι διαµονής µάς Άποψη από νότια σε υλικά ίχνη – σε ευρήµατα που ανακαλύ- δίνουν ελλιπή εικόνα, καθώς διασώζουν πτονται σε αυτό. Όµως, το υλικό που µας συνήθως ένα µικρό µόνο µέρος του χώρου παρέχουν τα λιτά και κατεδαφισµένα, συνή- κατασκευασµένο από ξύλο, ή τα σταθερά οι- θως, κτίσµατα δεν έχει, µε την έννοια αυτή, κοδοµήµατα από πέτρα και κονίαµα.4 ερευνηθεί ούτε έχει υποστεί επεξεργασία µε σύγχρονο τρόπο.1 Για εκείνους οι οποίοι, µόνοι ή µε κάποια µι- κρή βοήθεια άλλων αδελφών, προσπαθού- Συγκεκριµένες πληροφορίες παρέχουν οι πη- σαν σε απρόσιτα σηµεία να καθιερώσουν γές, τις περισσότερες φορές οι Βίοι των αγί- νέα θέση για την πνευµατική τους άσκηση, ο ων. Ωστόσο, η αναφορά στο πρόσωπο που δρόµος ήταν επώδυνος. Όταν επρόκειτο για αποφάσισε να εγκαταλείψει τα εγκόσµια και µεγάλους χώρους, τις περισσότερες φορές να αναζητήσει τόπο άσκησης, στο Βίο γίνε- δεν ήταν σε θέση να τους ολοκληρώσουν. ται συχνά σε πολύ συγκεκριµένο ιστορικό Ωστόσο, επί αιώνες σε αυτούς εξελισσόταν πλαίσιο, µερικές φορές, µάλιστα, και µε ιδι- η θρησκευτική ζωή, σε περιβάλλον το οποίο αίτερα γλαφυρό τρόπο.2 µπορούµε να φανταστούµε µόνο από κάποια σπάνια υπολείµµατα τοίχων, δοκών και των Περισσότερο εµπεριστατωµένα, ακόµη ώς εσοχών τους στο βράχο.5 σήµερα, το παρελθόν «διαβάζεται» στον εν- τοίχιο διάκοσµο. Οι εικόνες, ως µέρος της Η διερεύνηση όλο και περισσότερων τόπων πρακτικής που συνόδευε τη λατρεία, ανταπο- διαµονής, διασκορπισµένων σε αποµακρυ- κρίνονταν στις λειτουργικές ανάγκες και σµένα σηµεία και πάντοτε µε δύσκολη πρό- αποτελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο ενός σβαση, συµπλήρωσε τις γνώσεις µας για τον συ νόλου. Σπάνια, ωστόσο, µαρτυρούν για εντοίχιο διάκοσµό τους και µας έδωσε τη την ίδια την απαρχή της ασκητικής ζωής.3 δυνατότητα να γνωρίσουµε καλύτερα την ιδιόµορφη εξέλιξη αυτού του κλάδου ζω- Τις προσπάθειες των ασκητών να βρουν τό- γραφικής. Ενδιαφέρον έχει ότι στους µέσα πο εγκαταβίωσης για την πνευµατική τους σε σπηλιές τόπους διαµονής, στις άνισες άσκηση και να προσαρµόσουν τα φυσι κά επιφάνειες των βράχων, νωρίς συναντούµε σχήµατα των βράχων στις ανάγκες τους συ- έργα εξαιρετικής αξίας. Όµως, το εσωτερικό νόδευαν πολλές δοκιµασίες. Έκτιζαν µε λι- των σπηλαίων, µε την πάροδο του χρόνου, γοστούς πόρους και για µακρό χρονικό διά- διαµορφωνόταν σε έναν τροποποιηµένο, στηµα, άλλαζαν όµως οι συνθήκες και, καθώς αρχιτεκτονικά οµαλότερο χώρο, και οι ζω- η αρχική ιδέα ήταν, πολύ συχνά, αδύνατο γράφοι δηµιουργούσαν «µε µεγαλύτερη πει- 20 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

θαρχία». Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό Στην κλεισούρα του Αλιάκµονα, το ασκη- σε εκείνα τα ασκηταριά στα οποία, αντί για ταριό του Αγίου Νικάνορα απέκτησε, σε απλή προσαρµογή των χώρων προσευχής όλο το πλάτος, τοίχο αντιστήριξης, πάνω στο βραχώδες περιβάλλον, κτίζονταν µικροί από τον οποίο, στη διάρκεια των αιώνων, ναοί κανονικών σχηµάτων. Τα στοιχεία των κτίζονταν το ένα µετά το άλλο κτίσµατα, χώρων και οι επιφάνειες των τοίχων, το πε- έως ότου έκλεισε ολόκληρος ο χώρος. Οι ριεχόµενο και η διάταξη των εικόνων, όπως τοιχογραφίες που έχουν διασωθεί στο ναό ωραία δείχνουν οι ναοί στα Μετέωρα, αντα- του Αγίου Γεωργίου χρονολογούνται στο ποκρίνονται στους ναούς που ανεγέρθηκαν 1462/3, στο τέλος του 15ου και στο 16ο αιώ- σε ελεύθερο χώρο. να. Αυτό φυσικά δεν σηµαίνει ότι η οικοδό- µησή του και, ακόµη λιγότερο, η άφιξη των Η εποχή που, στον ευρύτερο βαλκανικό χώ- πρώτων ερηµιτών θα πρέπει να συνδεθεί µε ρο, άφησε µαρτυρίες όχι µόνο στην αγιολο- την εποχή αυτή. Δικαιολογηµένα θα πρέπει γική γραµµατεία αλλά και σε πολυάριθµα να πιστεύουµε ότι η ζωή των ασκητών εδώ ασ κηταριά και στην εντοίχια ζωγραφική τους άρχισε πολύ νωρίτερα. είναι ο 13ος και 14ος αιώνας. Ξεκινώντας από τα βόρεια, στο Κοσσυφοπέδιο υπήρχαν Πιστεύουµε, επίσης, ότι το παρελθόν του τα ασκηταριά στη βραχώδη περιοχή Ko riša,6 ασκηταριού ήταν συνδεδεµένο µε τη µονή στις κλεισούρες των ποταµών που ρέουν Ζάβορδας, παλαιότερο πνευµατικό κέντρο. πλάι στο πατριαρχείο του Ιπεκίου και στη Δεν υπάρχουν, όµως, πηγές που να αναφέ- µονή Dečani, τα ασκηταριά στην περιο χή της ρονται στην πριν από το 16ο αιώνα ζωή της µονής Lesnovo στο Kratovo,7 στις όχθες των µονής, ούτε ειδήσεις για τις σχέσεις της µε το λιµνών της Αχρίδας και της Πρέσπας,8 στην ασκηταριό. Όµως, είναι γνωστό ότι το ασκη- κοιλάδα του ποταµού Iskar στη Βουλγαρία. ταριό σηµείωσε µεγάλη ανάπτυξη χάρη στον Στον ελλαδικό χώρο ασκηταριά υπήρχαν όσιο ερηµίτη Νικάνορα, ο οποίος εγκατα- στον Άβαντα της Αλεξανδρούπολης, 9 στα βίωσε σε αυτό, έγινε ηγούµενος και κάποια Μετέωρα και στον Κίσσαβο10 της Θεσσαλί- στιγµή το εγκατέλειψε για να ανεγείρει, έξω ας, στο Γηροµέρι της Παραµυθιάς, στη Βαρ- από την κλεισούρα, στο ανοιχτό υψίπεδο, νάκοβα της Αιτωλοακαρνανίας, στον Λούσιο µεγάλη µονή µε ισχυρό συγκρότηµα, η οποία ποταµό της Αρκαδίας, στον Βρονταµά της επιβάλλεται στην ευρύτερη περιοχή. Λακωνίας και αλλού.

Σε νεότερες εργασίες, αφιερωµένες στις µορ- 1 Έχουµε υπόψη µας πρωτίστως το ξύλο ως φές και στην οργάνωση της µοναστικής ζωής υλικό, η εξέταση του οποίου µε σύγχρονες µεθό- στον ορθόδοξο κόσµο, αντικείµενο προσο- δους µπορεί µε επιτυχία να ορίσει το χρόνο κοπής του δένδρου. Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, χής έγινε η σχέση των αναχωρητών µε τις για παράδειγµα, στην εκκλησία, σε µερικά σηµεία, µοναστικές κοινότητες στο περιβάλλον των µε µεγάλη σαφήνεια φαίνεται όχι µόνο η σχέση του οποίων αυτοί ζούσαν.11 Από την ιστορία του παλαιού στρώµατος των τοιχογραφιών µε το νεότε- Αγίου Όρους είναι γνωστά τα παραδείγµατα ρο, αλλά και ο βασικός κατασκευαστικός ιστός κάτω των µεγάλων αδελφοτήτων που βοηθούσαν από αυτό µε την ξυλοδεσιά και τις άλλες τοποθε- τους ασκητές, όπως, επίσης, τα παραδείγµα- τηµένες δοκούς. Μετά από δενδρολογική ανάλυση αυτών των στοιχείων θα µπορούσε να διαπιστωθεί τα ερηµιτών οι οποίοι, σύµφωνα µε τις αφη- ο χρόνος ανέγερσης του ναού και, στη συνέχεια, µε γήσεις των Βίων, ύστερα από κάποια εσωτε- την εξέταση της δοκού στην οποία στηρίζεται ο θό- ρική φωνή ή σηµάδι από τον ουρανό, ίδρυαν λος, και η εποχή ανακαίνισής του. µονές. 2 Σε ένα εµπνευσµένο έργο περιγράφεται ο Εισαγωγικά 21

βίος του ερηµίτη Πέτρου, τέλος 12ου-αρχές 13ου νους κτήτορές του που προσάρµοσαν µε επιτυχία το αιώνα, στο ασκηταριό στην Koriša του Prizren – συ- ναό, ο οποίος έχει αρµονικές διαστάσεις και εξωτε- νοριακή περιοχή µεταξύ Βυζαντίου και Σερβίας. Ο ρική δι ακόσµηση, στο διαθέσιµο χώρο. Με τη µορ- προικισµένος συγγραφέας του Θεοδόσιος ο Χιλαν- φή αυτή, εκτεθειµένη στα βλέµµατα των πιστών, οι δαρινός, σηµαντικά νεότερος, µετέβη για να γνω- οποίοι την έβλεπαν από χαµηλά, η µονή θα πρέπει ρίσει το µέρος και να ακούσει την παράδοση που να δηµιουργούσε εντύπωση. µετέδιδαν οι θαυµαστές της αρετής του Πέτρου. Ο 5 Δείγµα καταπληκτικής φωλιάς πάνω από ίδιος γνώριζε καλά τη ζωή των αναχωρητών, τις την πεδιάδα της Θεσσαλίας αποτελούσε ο Στύλος πνευµατικές εµπειρίες και τις ησυχαστικές αντιλή- Σταγών (Καλαµπάκας) των Μετεώρων. Στον ψηλό- ψεις, οι οποίες είχαν ανανεωθεί στην εποχή του, γι’ αυτό και µπόρεσε να περιγράψει την άσκηση του Πέτρου, την οποία διέκρινε αυστηρή απάρνηση και προσευχή, ταυτόχρονα και τον πνευµατικό αγώνα, τους πειρασµούς που συνόδευαν τη διακοπή των δεσµών µε τον εξωτερικό κόσµο και τις δυσκολίες της επιβίωσης. Αναζητώντας τόπο που θα του πα- ρείχε ηρεµία, ο νεαρός Πέτρος, όπως αναφέρει ο Θεοδό σιος, ανέβηκε στο όρος που ονοµάζεται Άγιο και, στη συνέχεια, έφθασε στην κοιλάδα του ποτα- µού Koriško, την οποία περιβάλλουν βράχοι µε πολ- λούς αµµόλιθους. Ανέβηκε σε έναν από αυτούς και εγκαταστάθηκε για να ζήσει σε µία από τις δυσπρό- σιτες σπηλιές, στραµµένη «προς τον αέρα και µε τον ήλιο στα µάτια». Μόναζε, ενώ «τον πάγωνε η πα- γωνιά και τον έψηνε ο ήλιος», «σαν να είναι ασώµα- τερο βράχο βρίσκεται το ασκηταριό των Αρχαγγέ- τος», «µαζεύοντας αγριόχορτα και πικρά βελανίδια, λων, στο οποίο µόναζαν οι πρώτοι ερηµίτες της µε- αν µπορεί αυτό να ονοµαστεί τροφή» (Teodosije ταγενέστερης µεγάλης κοινότητας των Μετεώρων. Hilandarac, Žitije svetoga Petra Koriškog, έκδ. D. Η ευρύχωρη σπηλιά, µε µεγάλο βάθος, ήταν διαιρε- Bogdanović, Βeograd 1988, 271). µένη καθ’ ύψος. Στο κάτω µέρος έχουν διασωθεί 3 Σε πολλές περιπτώσεις η χρονολόγηση των υπολείµµατα τοίχων, και σε κάποιο ύψος στοιχεία τοιχογραφιών, όταν δεν υπάρχουν άλλες παράµε- της ξύλινης κατασκευής –δοκοί– και οι λαξευµένες τροι, στηρίζεται µόνο στην ανάλυση των εικονο- στο βράχο εσοχές. Στις αδρές επιφάνειες των βρά- γραφικών και τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών, οι χων έχουν διατηρηθεί ώς σήµερα τµήµατα του αλλαγές και η εξέλιξη των οποίων παρακολουθού- εντοίχιου διάκοσµου, και µάλιστα στο ύψος του νται στα µνηµεία που έχουν χρονολογηθεί µε βεβαι- επάνω πατώµατος, πράγµα που επιβεβαιώνει ότι ότητα. Από την άλλη πλευρά, είναι γνωστές και οι εκεί βρισκόταν ο χώρος προσευχής. Όπως και αλ- αποκλίσεις από τις κύριες τεχνοτροπικές εξελίξεις, λού, η θεία λατρεία εξελισσόταν στο επάνω πάτωµα, καθώς και οι αρχαϊκές εικονογραφικές και εικαστι- ενώ το χαµηλότερο χρησιµο ποιείτο για την καθηµε- κές λύσεις. Οπωσδήποτε θα έχει ενδιαφέρον, όταν ρινή ζωή των µοναχών και για τις πρακτικές ανά- σε διαφορετικές, ευνοϊκότερες, υλικές συνθήκες γκες. Στο Στύλο Σταγών, όπως και στο ασκηταριό εξα σφαλιστούν, µε νέα τεχνικά µέσα, ευρήµατα – του Αγίου Νικάνορα, η παλαιότερη ορατή κατα- έχου µε υπόψη και τις αναλύσεις υλικών οργανικής σκευή ήταν ο τοίχος που οριοθετούσε το χώρο εξω- προ έλευσης– και συγκριθούν µε τα πορίσµατα στα τερικά. οποία κατέληξαν οι ιστορικοί της τέχνης µόνο βάσει 6 V. J. Djurić, Najstariji živopis isposnice pusti­ της τεχνοτροπίας και της εικονογραφίας. Είτε επι- nožitelja Svetog Petra Koriškog, ZRVI 5 (1958) 73- βεβαιωθούν, είτε διορθωθούν, τα ευρήµατα αυτά 102. Olivera Marković-Kandić, Ostaci manastira Petra θα συµβάλουν στη δηµιουργία πληρέστερης και πιο Koriškog, Starine Kosova i Metohije 4-5 (1968-1971) αξιόπιστης εικόνας για την εξέλιξη της ζωγραφικής. 409-420. G. Subotić, L’art médiéval du Kosovo, Paris 4 Σπανίζουν τα συγκροτήµατα που έχουν 1998, 16-19. ανεγερθεί χωρίς διακοπή, όπως είναι η µονή της 7 D. Todorović, Lesnovska isposnica svete Bo­ Υπαπαντής στα Μετέωρα. Εξαίρετο συγκρότηµα, gorodice, Zograf 8 (1977) 59-62. οικοδοµήθηκε χάρη στους επιφανείς και µορφωµέ- 8 Dj. Bošković, K. Tomovski, L’ architecture mé­ 22 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

diévale d’Ohrid, Recueil de travaux, Ohrid 1961, 97­ σποραδικά. Angeličin-Žura, Pešternite crkvi vo oh rid­ 99. R. Ljubinković, Mirjana Ćorović-Ljubinković, La sko–prespanskiot region, σποραδικά (µε σχετική βι- peinture médiévale à Ohrid, ό.π., 140 και σποραδικά. βλιογραφία). G. Subotić, Pećinska crkva Arhandjela Mihaila kod 9 Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Το σπή­ Struge, Zbornik ilozofskog fakulteta 8/1 (1964) 299- λαιο των Αγίων Θεοδώρων, Byzantinische Forschungen 331. C. Grozdanov, Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo 14/1 (1989) 279­302 και 14/2 (1989) πίν. 72­96. Struškiot kraj, Struga i Struško, Struga 1970, σπορα- 10 Ν. Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί, 125-129, δικά. C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV πίν. 58-60. veka, Beograd 1980, σποραδικά. G. Subotić, Ohridska 11 Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Ο αθωνικός µο- slikarska škola XV veka, σποραδικά. Angeličin-Žura, ναχισµός, Αρχές και οργάνωση, Αθήνα 1992, 54-135. Stranici, σποραδικά. Angeličin-Žura, Pešternite crk vi,

Εικ. 9 Το κρηµνώδες πέρασµα προς το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα (πάνω δεξιά)

24 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 10 Ο άγιος Νικάνωρ. Σχέδιο από τοιχογραφία στο καθολικό της µονής Ζάβορδας 3. Χρονολογική διερεύνηση του βίου του αγίου Νικάνορα

16ος αιώνας βρίσκει τον ελληνισµό να (†1568) στον Κίσσαβο, τον άγιο Συµεών τον Ο αναλαµβάνει από τις τροµερές συνέπει- Ανυπόδητο (†1594) στο Πήλιο, τον άγιο Σε- ες της οθωµανικής κατάκτησης. Η αναγέν- ραφείµ (†1602) στη Λειβαδιά, τον άγιο Δαβίδ νηση που παρατηρείται στον εκκλησιαστικό (1601) στην Εύβοια, τον άγιο Ιγνάτιο (†1566) χώρο εστιάζεται στο Οικουµενικό Πατριαρ- στη Λέσβο, τον άγιο Γεράσιµο (†1579) στην χείο και στα µεγάλα µοναστικά κέντρα, όπως Κεφαλλονιά, τον άγιο Διονύσιο (†1622) στη το Άγιον Όρος και τα Μετέωρα. Με την οι- Ζάκυνθο. κονοµική βοήθεια που έρχεται κυρίως από τις παραδουνάβιες ηγεµονίες ανεγείρονται µο- Ο άγιος Νικάνωρ († 7 Αυγούστου 1549) είναι ναστηριακοί ναοί, τράπεζες, πύργοι, αρσανά- ο κτήτορας τής παρά τον Αλιάκµονα περίφη- δες, και σπουδαίοι καλλιτέχνες δηµιουργούν µης µονής της Ζάβορδας, της µεγαλύτερης εξαιρετικά έργα µνηµειακής ζωγραφικής, φο- και σηµαντικότερης στη δυτική Μακεδονία. ρητών εικόνων και µικροτεχνίας. Πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του αντλούµε κυρίως από τη βιογραφία του, που Σε όλο τον ελλαδικό χώρο, ενάρετοι µοναχοί, περιέχεται στις εκδεδοµένες ακολουθίες,1 µε την ασκητική και αγία βιοτή τους, ανα- από τις δύο διαθήκες του2 και από τεκµήρια νεώνουν το µοναχισµό, ανακαινίζουν βυζα- αρχιτεκτονικής και µνηµειακής ζωγραφικής ντινά µοναστήρια που είχαν καταστραφεί ή που διασώθηκαν στο ασκηταριό και στο µο- κτίζουν καινούργια. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί ναστήρι του. µε ιδιαίτερη ευλάβεια τούς τιµούν ως αγίους, τόσο εν ζωή όσο και µετά το θάνατό τους. Ο άγιος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στη Τα καθιδρύµατά τους, παρά τις διαµέσου συνοικία του Αγίου Μηνά, στην αρχή της των αιώνων δυσκολίες, επέζησαν ώς τις µέ- τελευταίας δεκαετίας του 15ου αιώνα, από ρες µας και γνωρίζουν νέα άνθηση. Οι άγιοι επιφανείς, πλούσιους και ευσεβείς γονείς, τον αυτοί προσφυώς ονοµάστηκαν άγιοι της ελ- Ιωάννη και τη Μαρία, και βαπτίστηκε Νικό- ληνικής υπαίθρου. Μπορούµε να µνηµονεύ- λαος. Ευφυής στο νου έλαβε καλή εκκλησια- σουµε, κατά γεωγραφικά διαµερίσµατα, τον στική µόρφωση. Στη µοναχική κουρά έλαβε άγιο Θεωνά (†1541) στη Θεσσαλονίκη και τη το όνοµα Νικάνωρ. Ο µητροπολίτης Θεσσα- Χαλκιδική, τον άγιο Διονύσιο (†1541) στον λονίκης τον χειροτόνησε διάκονο, πρεσβύ- Όλυµπο, τον άγιο Θεοφάνη (16ος αι.) στη τερο και τυπικάριο. Όταν ήταν είκοσι επτά Νάουσα της Ηµαθίας, τον άγιο Νικάνορα χρονών, πιθανότατα το 1517, άκουσε ουρά- (†1549) στη δυτική Μακεδονία, τους αγίους νια φωνή που του έλεγε: «Νικάνορ, ἔξελθε αυταδέλφους Θεοφάνη (†1544) και Νεκτάριο ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σου καὶ (†1550) στα Μετέωρα, τον άγιο Βησσαρίω- πορεύου εἰς τὸ τοῦ Καλλιστράτου ὄρος καὶ να (†1540) στα Τρίκαλα, τον άγιο Σεραφείµ ἀγωνίζου ἐκεῖ καλῶς. Καὶ ἐγὼ ἔσοµαι µετὰ (†1601) στην Καρδίτσα, τον άγιο Δαµιανό σοῦ τοῦ διαφυλάττειν σὲ πάσας τὰς ἡµέρας 26 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

τῆς ζωῆς σου καὶ ἀκουστὸν ποιήσω τὸ ὄνοµά Η σύνοδος αποφαίνεται να συνεχίσει να είναι σου καὶ δοξάσω σὲ εἰς πάντας τοὺς αἰώνας».3 ηγούµενος του Αγίου Γεωργίου ο Νικάνωρ, Ο Νικάνωρ άφησε τη Θεσσαλονίκη και ξεκί- να µην ενοχλείται από κανέναν, ούτε να πει- νησε για τον τόπο που του υποδείχθηκε. Στα ράζει κανείς την περιουσία του µοναστηριού, χωριά και στα κάστρα απ’ όπου περνούσε δί- που αποτελούνταν από χωράφια, αµπέλια δασκε τους χριστιανούς και τους στερέωνε και περιβόλια, όλα προσφορές ευσεβών χρι- στην πίστη. Φθάνει στην επαρχία Γρεβενών, στιανών. Όποιος παραβαίνει τις απαγορευτι- στο όρος του Καλλιστράτου (Κονιβό), έναν κές αυτές διατάξεις αφορίζεται. Οι µοναχοί απόκρηµνο πρόβουνο, απέναντι από τα Καµ- οφείλουν να ζουν κοινοβιακά, άλλως είναι βούνια όρη, στο µέσα µέρος µεγάλης καµπής αφορισµένοι και ασυγχώρητοι. του Αλιάκµονα. Πάνω από την αριστερή όχθη του ποταµού, στο κοίλωµα δυσανάβατου και Η δεύτερη χρονολογική µαρτυρία υπάρχει απροσπέλαστου βράχου, βρήκε το µονύδριο στη, σύντοµη, πρώτη διαθήκη του αγίου Νι- του Αγίου Γεωργίου. Το ανακαινίζει και ζει κάνορα. Η διαθήκη αρχίζει µε τη δήλωση της εκεί µε αυστηρή άσκηση. Ο ίδιος γράφει για ηγουµενικής του ιδιότητας στον Άγιο Γεώρ- τον Άγιο Γεώργιο: «Ἐνεχειρίσθην τὴν ἐν τῷ γιο: «Ἐγὼ ὁ ἡγούµενος ὁ Νικάνωρας ἀπὸ τὸν Καλλιστράτῳ ὄρει οἴκησιν καὶ τὴν ἀνάκτησιν Ἅγιον Γεώργιον ἀπὸ τὴν Ζάµπουρδα, εἰς τὸ τῆς σεβασµίας µονῆς τῆς εἰς ὄνοµα τιµώµε- καντιλίκι τοῦ Γρεβενοῦ...»6 και τελειώνει µε νον Ἅγιος Γεώργιος (sic!), κἀκεῖθεν µετανα- τη χρονολογία ͵ζµη΄(7048=1539/40). στεύω λοιπὸν συχνὰ ἀπὸ ὄρος εἰς ὄρος».4

Η πρώτη χρονολογική µαρτυρία για την πα- ραµονή του αγίου Νικάνορα στον Άγιο Γε- ώργιο προέρχεται από συνοδική πράξη του µητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ. Σύµ- φωνα µε το έγγραφο αυτό, µε την ευκαιρία της εορτής τού πολιούχου αγίου Δηµητρίου, συνήλθε στις 30 Οκτωβρίου 1527 η επισκο- πική σύνοδος της µητρόπολης Θεσσαλονί- κης, στην οποία ήταν παρόντες έξι επίσκοποι και οι κληρικοί της µητρόπολης. Στoυς επι- σκόπους παρουσιάστηκαν και διαβάστηκαν: «Γράµµατα πρὸς ἡµᾶς πάντας, τοῦ ἀρχιεπι- Ενώ ασκήτευε στον Άγιο Γεώργιο ο άγιος σκόπου Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας Νικάνωρ, θεία φωνή τον καλεί λέγοντας: κῦρ Διονυσίου καὶ τοῦ πανιερωτάτου µη- «Νικάνορ, ἀνάβηθι ταχέως εἰς τὴν κορυφὴν τροπολίτου Γρεβενῶν κῦρ Δωροθέου, ἐπαι- τοῦ ὄρους καὶ ἐκεῖ θέλεις εὕρει τὴν εἰκό- νοῦντα καὶ ἄξιον δεικνύοντα εἰς πᾶν ἔργον να µου ἐν τῇ γῇ κεκρυµµένην καὶ κτίσον ἀγαθὸν τὸν τιµιώτατον ἐν ἱεροµονάχοις κῦρ ἐκκλησίαν ἐκεῖ εἰς τὸ ἐµὸν ὄνοµα, καὶ κελ- Νικάνορα, τὸν καθηγούµενον τῆς ἱερᾶς καὶ λία, ὅτι λαὸν θέλεις µοῦ ποιµάνει περιούσι- σεβασµίας µονῆς τοῦ ἁγίου ἐνδόξου µεγα- ον».7 Ο ίδιος στην εκτενή δεύτερη διαθήκη λοµάρτυρος καὶ θαυµατουργοῦ Γεωργίου του αναφέρει: «καὶ ἀπὸ τοῦ Καλλιστράτου, τοῦ τροπαιοφόρου, τοῦ ἐπίκλην Ζάµπουρτζα, ἐρχόµενος ἀπάνου, εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἄλλων τιµίων ἀνθρώπων βουνοῦ, εὕρον πεπαλαιωµένον καὶ χαλασ- καὶ ἐκ τῶν ἡµετέρων ἐκεῖσε γενοµένων τὴν µένον θεµέλιον, καὶ τόπος δύσβατος καὶ καλὴν µαρτυρίαν ἔχοντας».5 λόγγος πολύς, καὶ δι’ ἀποκάλυψιν Θεοῦ Εισαγωγικά 27

ἐρχοµένου µου ἀπάνου εἰς τὸ ὄρος καὶ δου- 1543, γιατί στο έτος αυτό αντιστοιχεί ινδι- λεύοντας τὸν τόπον εὑρὼν τὴν εἰκόνα τοῦ κτιών β΄. Σωτῆρος Χριστοῦ τῆς Μεταµορφώσεως, κἀκεῖ µὲ πολλοὺς κόπους καὶ µόχθους, ἀνή- Η τέταρτη χρονολογική µαρτυρία, σχετική µε γειρα τὸν ναὸν τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ τῆς την κτητορική ιδιότητα του αγίου Νικάνορα, Μεταµορφώσεως, µετὰ τῶν κελλίων καὶ αναγράφεται στη µαρµάρινη πλάκα του κα- τράπεζαν καὶ ἀρχονταρίκιν καὶ µαγκιπεῖον θολικού της µονής Ζάβορδας, εντοιχισµένη καὶ ἀµπελικαῖς καὶ τὰ µετόχια, τὴν Σουζου- σήµερα στον ανατολικό τοίχο εξωτερικά του µάδη λέγω, µετὰ δύο µύλους, καὶ τὴν Σύνι- κωδωνοστασίου: † ΗΓΕΙΡΕ ΝΑΟΝ ΕΚ ΒΑ- τζα καὶ τὴν Λογκὰ µὲ τὰ ὠριά της καὶ µὲ τὰ ΘΡΩΝ ΤΩ CΩΤΗΡΙ / ΝΙΚΑΝΩΡ ΠΡΟCΤΑ- χωριὰ τῆς Κλεισούρας». Η εύρεση της εικό- ΤΗC ΤΕ ΜΟΝΗC ΤΗC ΘΕΙΑC / CΥΝ ΤΗ νας της Μεταµορφώσεως και του παλαιού ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΙ ΨΥΧΗC ΕΚ ΠΟΘΟΥ / και χαλασµένου θεµελίου µαρτυρούν την ΤΟΥΤΟΙC ΛΟΓΕ ΔΩΡΗCΕ ΠΤΑΙCΜΑΤΩΝ ύπαρξη κατεστραµµένης µονής, της οποίας ΛΥCΙΝ. η ίδρυση θα πρέπει να ανάγεται στα ύστε- ρα βυζαντινά χρόνια, και το πιθανότερο στο Ακολουθεί η αναγραφή της χρονολογίας, η 14ο αιώνα, τον αιώνα του ησυχασµού. Τότε οποία, παρότι διατηρείται σε καλή κατάστα- κτίστηκε σηµαντικός αριθµός µοναστηριών ση, η ανάγνωσή της συνεχίζει να αποτελεί αφιερωµένων στη θεία Μεταµόρφωση. Εν- πρόβληµα για τους ερευνητές. Συγκεκριµέ- δεικτικά σηµειώνουµε, στον άξονα Αγί- να: µετά το ΕΝ ΕΤΕΙ ζ΄ ακολουθεί κενό, το ου Όρους - Θεσσαλίας, τις µεγάλες µονές οποίο δεν είναι αποτέλεσµα απόξεσης, αλλά Κουτλουµουσίου και Παντοκράτορος στο απουσία χάραξης. Συνεχίζει µε άλλα δύο Άγιον Όρος, Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη, γράµµατα, τα οποία συνήθως διαβάστηκαν Ολυµπιώτισσας στην Ελασσόνα, Μεγάλου ως ΙΝ(δικτιών) β΄. Παρατηρούµε ότι και εδώ Μετεώρου και Ρουσάνου στα Μετέωρα, συµβαίνει το ίδιο µε το αντίγραφο της δεύτε- Δουσίκου στα Τρίκαλα. ρης διαθήκης του αγίου κτήτορα που µόλις αναφέραµε και πως το ινδικτιών β΄ αντιστοι- Η τρίτη χρονολογική µαρτυρία υπάρχει χεί στο χριστιανικό έτος 1543/4. πάλι στη δεύτερη διαθήκη του αγίου Νικά- νορα. Η διαθήκη αρχίζει µε τη δήλωση της Μία νέα ανάγνωση της επιγραφής θα µπο- ηγουµενικής ιδιότητας στη µονή του Σω- ρούσε να είναι η εξής: το ΙΝ(δικτιών) β΄ να τήρος Χριστού: «Νικάνωρας ἱεροµόναχος, διαβαστεί ως Νβ´, οπότε έχουµε: ζ΄ Νβ΄ τάχα καὶ πνευµατικὸς πατὴρ καὶ ἡγούµενος [7052], το οποίο αντιστοιχεί στο έτος 1543/4 τῆς ἐν τῇ µονῇ τῆς σεβασµίας τοῦ Σωτῆρος και σε ινδικτιώνα β´. Παρατηρούµε λοιπόν Χριστοῦ, ὡ γέγονας καὶ κτήτωρ τῆς αὐτῆς ότι και οι δύο αναγνώσεις φέρουν το ίδιο µονῆς, κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ γενοµέ- αποτέλεσµα, δηλαδή ανέγερση του καθο- νου», και τελειώνει χωρίς να σηµειώνεται λικού της Ζάβορδας το έτος 1543/4. Στην κάποια χρονολογία. Στο αντίγραφο όµως πρώτη περίπτωση έχουµε ελλειπές το έτος της ίδιας διαθήκης, που υπάρχει σε χειρό- και δεδοµένη την ινδικτιώνα, ενώ στη δεύ- γραφο κώδικα (Μάρτιος 1692), σηµειώνε- τερη είναι πλήρες το έτος και απουσιάζει η ται: «Ἐν µηνὶ Ὀκτωβρίῳ, ἰνδικτιῶνος β΄».8 ινδικτιώνα. Η χρονολογία αυτή συνάδει και Εάν ο µήνας και η ινδικτιών είναι σωστά και µε τα στοιχεία του βίου του αγίου Νικάνορα. δεδοµένου ότι η πρώτη διαθήκη είναι του Εφόσον η πρώτη διαθήκη του Αγίου γρά- έτους 1539/40, τότε η χρονολογία σύνταξης φτηκε το έτος 1539/40, όταν βρισκόταν ακό- της διαθήκης είναι ο µήνας Οκτώβριος του µη στον Άγιο Γεώργιο, είναι πολύ λογικό να 28 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

συνέταξε τη δεύτερη διαθήκη τον Οκτώβριο τηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και του 1543 συγχρόνως µε την ανοικοδόµηση όπου υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις του καθολικού, λίγα χρόνια πριν από την ει- κατοίκησης. Έτσι µπορούµε να ερµηνεύσου- ρηνική εκδηµία του († 7 Αυγούστου 1549).9 µε και την απόκτηση νωρίς κτηµάτων και µετοχίων στο όνοµα της µονής του Αγίου Τις χρονολογίες του βίου του αγίου Νικάνο- Γεωργίου. ρα θα πρέπει να τις δούµε και σε σχέση µε αυ- τές του αγίου Διονυσίου του Ολυµπίτη (σκή- Τη δεκαετία του 1540 ο κτήτορας την αφιε- τη Βέροιας από το 1523/4 έως πριν από το ρώνει στην ανοικοδόµηση της µεγάλης µο- 1535, κοίµηση το 1541), µε τον οποίο συνδε- νής της Μεταµορφώσεως του Σωτήρος της όταν µε φιλία πνευµατική. Στενές ήταν και οι Ζάβορδας, η οποία σήµερα είναι γνωστή µε σχέσεις του µε τους δύο κτήτορες της µονής το όνοµά του. Βαρλαάµ Μετέωρων, τους αυταδέλφους αγί- ους Θεοφάνη (†1544) και Νεκτάριο (†1550).

Αξίζει να σηµειώσουµε ότι το καθολικό της 1 Η ακολουθία του αγίου Νικάνορα εκδόθηκε µονής Βαρλαάµ «ἐτελειώθη» τον Μάιο του στη Βενετία το 1774. Ο βίος και η πολιτεία του περι- έτους ͵ζνβ΄ (7052=1544), το ίδιο έτος µε αυτό έχεται στις σελίδες 16-35 και είναι το συναξάριο του της Ζάβορδας. πρώτου βιογράφου του. Υπάρχει και δεύτερη ακο- λουθία που τη δηµοσιεύει ο µητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος από χειρόγραφο του 1774 της Δηµοτικής Συνοψίζοντας, µπορούµε να έχουµε τις παρα- Βιβλιοθήκης Κοζάνης και ο µητροπολίτης Γρεβενών κάτω χρονολογίες. Ο άγιος Νικάνωρ φθάνει Σέργιος από χειρόγραφο του 1771 της µονής Ζάβορ- στον Άγιο Γεώργιο περίπου το 1517 σε ηλι- δας. Και τα δύο χειρόγραφα είναι έργο του ηγουµένου κία είκοσι επτά χρονών. Γράφει ο ίδιος στην της Ζάβορδας ιεροµονάχου Τιµοθέου Σιατιστέως. Ο εκτενή διαθήκη του: «Ἐνεχειρίσθην τὴν ἐν τῷ Απόστολος Γλαβίνας δηµοσιεύει κατάλογο των εκδό- Καλλιστράτῳ ὄρει οἴκησιν καὶ τὴν ἀνάκτη- σεων της ακολουθίας καθώς και το βίο του αγίου. Βλ. σιν τῆς σεβασµίας µονῆς τῆς εἰς ὄνοµα τιµώ- Ο όσιος Νικάνορας, σ. 49-86.. 2 Η πρώτη διαθήκη δηµοσιεύεται από τον µη- µενον Ἅγιος Γεώργιος». Τον Οκτώβριο του τροπολίτη Σέργιο και η δεύτερη από τον Ν. Δελιαλή 1527 εκδίδεται η συνοδική πράξη, στην οποία (βλ. Βιβλιογραφία). µνηµονεύεται και επαινείται ο τιµιότατος ιε- 3 Βίος και πολιτεία στο Γλαβίνας, Ο όσιος Νι- ροµόναχος Νικάνωρ, ο καθηγούµενος της κάνορας, 73. ιεράς και σεβασµίας µονής του Αγίου Γεωρ- 4 Δελιαλής, Το πρωτότυπον, 245. γίου, του επίκλην Ζάµπουρτζα. Το 1539/40 5 Η συνοδική πράξη του 1527 δηµοσιεύτη- κε από τον µητροπολίτη Γρεβενών Σέργιο το 1991 ο κτήτορας συντάσσει τη σύντοµη πρώτη (Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος, 37-38). Βλ. και Γλαβί- διαθήκη, στην οποία δηλώνει: «Ἐγὼ ὁ ἡγού- νας, Ο όσιος Νικάνορας, 29-31. µενος ὁ Νικάνωρας ἀπὸ τὸν Ἅγιον Γεώργιον 6 Σιγάλας, Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος, 10, 34. ἀπό τὴν Ζάµπουρδα...». Εποµένως, η οίκηση 7 Βίος και πολιτεία στο Γλαβίνας, Ο όσιος Νι- και ανάκτηση της µονής του Αγίου Γεωργίου, κάνορας, 78. η οποία σήµερα είναι γνωστή ως το ασκητα- 8 Δελιαλής, Η διαθήκη, 425. ριό του Αγίου Νικάνορα, έγινε από το 1517 9 Γλαβίνας, Ο όσιος Νικάνορας, 38-44. περίπου ώς το 1539/40.

Λόγω της στενότητας χώρου του ασκηταριού θεωρείται βέβαιο ότι η εγκατάσταση των πο- λυάριθµων µοναχών την εποχή αυτή έγινε και στο χώρο όπου είναι κτισµένος ο κοιµη- 2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

1. Η πρόσβαση στο ασκηταριό

Εικ. 11 ο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα βρί- τη του ποταµού, µε δυσδιάκριτο και άκρως Ασκηταριό Τ σκεται νοτιοδυτικά του µοναστηριού, σε επικίνδυνο πέρασµα προς το ασκηταριό. Για του Αγίου απόκρηµνη όχθη του Αλιάκµονα και σε ύψος να φθάσει κανείς σε αυτό, πρέπει να προχω- Νικάνορα. σαράντα περίπου µέτρων από την επιφά- ρεί προσκολληµένος στην κάθετη επιφάνεια Ανάβαση µε την νεια του ποταµού, ο οποίος στο σηµείο αυτό, του βράχου, µε την πλάτη στραµµένη στον ανεµόσκαλα καθώς ρέει µέσα από βαθύ φαράγγι, κάνει γκρεµό και µε τα χέρια ανοιχτά, µέχρι να συ- (φωτ. 1973) µια απότοµη καµπή προς το βορρά (εικ. 1). ναντήσει τον πέτρινο περίβολο µε τη µικρή Μπορεί να φθάσει κανείς στο ασκηταριό από πόρτα (εικ. 54, 55) και την πολεµίστρα (εικ. µονοπάτι που ξεκινάει µπροστά από το µονα- 53) που προστατεύουν το ασκηταριό. Δεύτε- στήρι, εκεί όπου βρίσκεται ο ναός του Αγίου ρη πόρτα οδηγεί από τον περίβολο στο εσω- Δηµητρίου µε την κατοικία και τα βοηθητι- τερικό του κτηριακού συγκροτήµατος. κά κτίσµατα. Το µονοπάτι περνάει γύρω και κάτω από το µοναστήρι µέσα από χαµηλό Οι νεαροί σε ηλικία µοναχοί του Μεγάλου δάσος, κυρίως πουρναριών, και καταλήγει σε Μετεώρου, το φθινόπωρο του 1972, µε την µικρό πλάτωµα όπου είναι κτισµένος ο ναός εµπειρία που απέκτησαν από τις αναβάσεις του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, γνωστός ως κοι- τους στα ασκηταριά των Μετεώρων, κα- µητηριακός ναός του µοναστηριού (εικ. 121). τόρθωσαν, χωρίς οδηγό-γνώστη της περι- Το µονοπάτι, µετά το ναό του Αρχαγγέλου, οχής, να ανέβουν και να ανακαλύψουν ότι χάνεται και, µετά από µια απότοµη και επι- το ασκηταριό κρύβει µέσα του πολύτιµα ίχνη κίνδυνη κατωφέρεια, φθάνει στη ρίζα του από τη ζωή των ησυχαστών και καλλιτεχνι- βράχου, κάτω από το ασκηταριό. Η άνοδος κά εµπλουτισµένο ιερό οικοδόµηµα, παντε- στο εσωτερικό του ασκηταριού γινόταν µε λώς άγνωστα στη βιβλιογραφία. ξύλινη αρθρωτή ανεµόσκαλα (εικ. 11), όπως ακριβώς και στα µοναστήρια των Μετεώρων Στο νεότερο κτήριο του ασκηταριού, στη (εικ. 20-22 και 26). βά ση της θύρας του κάτω ορόφου, σώζεται η άκρη των δοκών απ’ όπου κρεµόταν η ξύ- Με κατεστραµµένη επί δεκαετίες την ανε- λινη ανεµόσκαλα (εικ. 18), µέλη της οποίας µόσκαλα, την πρόσβαση στο ασκηταριό την σώζονται σε γωνία του εσωτερικού (εικ. 19). κατόρθωναν µόνο νέοι σε ηλικία, από τη Στον εξώστη του άνω ορόφου διατηρούνται γύρω περιοχή, κυρίως στην εορτή της µονής, οι υποδοχές που στήριζαν τον οριζόντιο ξύ- αλλά µέσω άλλου «περάσµατος». Συγκεκρι- λινο άξονα (εικ. 12, 13), ο οποίος έχει επίσης µένα, δυτικά του µοναστηριού, µέσα από διασωθεί. Ο άξονας, απλός αλλά πολύτιµος κρηµνώδη και δασώδη πλαγιά, κατεβαίνει µηχανισµός, περιστρεφόταν οριζόντια, όπως µονοπάτι που φθάνει στο ύψος του ασκητα- η ανέµη πηγαδιού. Σε αυτόν τυλιγόταν το ριού και σε µικρή απόσταση από αυτό. Εκεί σχοινί που ανεβοκατέβαζε το δίχτυ και εξα- συναντιέται, πάνω ακριβώς από την κοί- σφάλιζε στους αναχωρητές την εύκολη µε- 32 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 12 Ο εξώστης µε τον οριζόντιο άξονα Εικ. 13 Ο οριζόντιος άξονας στον οποίο τυλίγεται το σχοινί για την ανέλκυση φορτίων

Εικ. 14 Οι κάτω πρόβολοι του εξώστη. Στο µεσαίο αρθρώνεται το καρούλι Αρχιτεκτονική 33

Εικ. 15 ταφορά φορτίων. Είναι πολύ πιθανό να Το ξύλινο στέλεχος χρησίµευε στα νεότερα χρόνια και για την στο οποίο αρµόζεται ανάσυρση της ανεµόσκαλας. το καρούλι Παράλληλα µε την ανεµόσκαλα και τον ερ- γάτη, λειτουργούσε ένας ακόµη µηχανισµός, επιβοηθητικός στο έργο του εργάτη και πε- ρισσότερο εύχρηστος, το λεγόµενο «καρού- λι». Ο µηχανισµός αυτός αποτελείται από ξύλινο στέλεχος, του οποίου το λεπτυσµένο άνω άκρο (εικ. 15) περνά και στηρίζεται στην εγκοπή οριζόντιου προβόλου του εξώστη (εικ. 14). Στην εγκοπή που το στέλεχος έχει στο κάτω άκρο αρµόζεται ξύλινο καρούλι το οποίο περιστρέφεται σε σιδερένιο οριζόντιο άξονα.

Κάτω από το ναό του ασκηταριού, στα ξύλα της βάσης της αρχικής εισόδου, µετασκευ- ασµένης αργότερα σε παράθυρο, διακρίνο- νται οι φθορές από τη λειτουργία της ανεµό- σκαλας και πιθανόν από την αλυσίδα µε την οποία αυτή ανασυρόταν για ασφάλεια µετά τη χρήση.

Ο εργάτης και το καρούλι αποτελούσαν βα- σικά στοιχεία για τη ζωή των ασκηταριών. Σε µονές της Αιγύπτου, στο Σινά (εικ. 23), στα Μετέωρα (εικ. 20-22 και 26), στις µονές Ζάβορδας και Δουσίκου (εικ. 24), και αλ- λού έχουν διασωθεί παρόµοιοι µηχανισµοί. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφέρουµε ότι ο ερ- γάτης, στη βασική του µορφή, ως εργαλείο για το ευκολότερο και ασφαλές ανέβασµα φορτίων, χρησιµοποιείτο ευρύτερα και για άλλες εργασίες. Σε τοιχογραφία του 14ου αι- ώνα, στην Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας, στη σκηνή της Βαπτίσεως παριστάνεται η χρήση εργάτη στην αλιεία. Σε µία διαδικασία σε εξέλιξη, τέσσερις νέοι γυρίζουν τον άξονα του εργάτη στον οποίο τυλίγεται το σχοινί και βγαίνει το δίχτυ. Αυτή τη φορά, ωστόσο, στο δίχτυ, εκτός από τα ψάρια, «έχει πιαστεί» Εικ. 16 και ένα αγόρι (εικ. 25). Ο εξώστης 34 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 17 Η θύρα της κύριας εισόδου. Θέαση από το εσωτερικό

Εικ. 18 Οι δύο πρόβολοι από τους οποίους Εικ. 19 κρέµεται η Μέλη της ξύλινης ανεµόσκαλα ανεµόσκαλας Αρχιτεκτονική 35

Εικ. 20 Το ασκηταριό του Αγίου Γρηγορίου στα Μετέωρα

Εικ. 21 Η ξύλινη ανεµόσκαλα του ασκηταριού του Αγίου Γρηγορίου στα Μετέωρα

Εικ. 22 Το καρούλι του ασκηταριού του Αγίου Γρηγορίου στα Μετέωρα 36 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 23 Εικ. 24 Το τείχος της µονής Αγίας Αικατερίνης Ο πύργος µε την ξύλινη ανεµόσκαλα και το στο Σινά. Ο εξώστης είναι του ίδιου τύπου µε δίχτυ της µονής Δουσίκου Τρικάλων. αυτόν του ασκηταριού του Αγίου Νικάνορα. Σχέδιο του L. Heuzey (1858) Χαρακτικό (1857)

Εικ. 25 Σκηνή µε ψαράδες που ανασύρουν τα δίχτυα µε τη βοήθεια κάθετου άξονα. Τµήµα τοιχογραφίας µε τη σκηνή της Βαπτίσεως. Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας (γύρω στο 1320) Αρχιτεκτονική 37

Εικ. 26 Ο πύργος µε την ξύλινη ανεµόσκαλα και το δίχτυ στο Μεγάλο Μετέωρο. Χαλκογραφία (1782)

2. Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα: περιγραφή, παρατηρήσεις, σχέδια

Εικ. 27 µορφή του αρχικού σπηλαίου που επέ- ανάλογα µε τις καταστάσεις και τα πρόσωπα Το ασκηταριό Η λεξαν εδώ οι ασκητές για να µονάσουν που εγκαταβίωναν, µε την πάροδο του χρό- του Αγίου δεν µας είναι γνωστή. Όµως, µπορούµε να νου προσλάµβαναν πιο σύνθετη και πλούσια Νικάνορα. Άποψη εικάσουµε τη βασική σειρά δόµησης του χώ- µορφή. Στο βαλκανικό χώρο, στο πλαίσιο από νότια ρου. Είναι φυσικό οι ασκητές να ανέβηκαν της βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι χώροι δια- και για ένα διάστηµα να παρέµειναν, πιθανό- µονής των αναχωρητών αποκαλύπτουν πλη - τατα, στη δεξιά, την ανατολική πλευρά, την θώρα παραλλαγών, προσαρµοσµένων, µερι- οποία κλείνει ο απότοµος και λείος βράχος (εικ. κές φορές µε µεγάλη φαντασία, στις ιδιαίτερες 27). Στον ανασφαλή και χωροταξικά απροσ- συνθήκες δόµησης σε κοιλότητες βρά χων και διόριστο τόπο διαµονής, οι ασκητές έπρεπε στις ανάγκες των οικητόρων τους. πρώτα να κατασκευάσουν τοίχο, ο οποίος αποτέλεσε την πρόσοψη, δηµιούργησε στα- Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, στο θερή επίπεδη βάση και κάλυψε από την αρχή οποίο οι πρώτοι αναχωρητές αναζήτησαν ολόκληρο το πλάτος του διαθέσιµου χώρου. πνευµατική ηρεµία, οι ιδιόµορφες ανισότητες Στην αριστερή πλευρά, το θεµέλιο του τοί- της ανατολικής πλευράς έδιναν τη δυνατότη- χου σήµερα παρουσιάζει σηµάδια καταστρο- τα λάξευσης του βράχου για τη διαµόρφωση φής. Σε µεγάλο βαθµό έχει χάσει το δέσιµο του ιερού βήµατος του ναού, ο οποίος κατα- από κονίαµα, και σε πολλά σηµεία έχει χάσει σκευάστηκε πάνω από τους χώρους που εξυ- ακόµη και ολόκληρους λίθους (εικ. 27). πηρετούσαν τις καθηµερινές ανάγκες.

Ψηλότερα είναι ευδιάκριτη οριζόντια στηρι- Θα µπορούσε κάποιος να εικάσει, από τις κτική δοκός, πάνω από την οποία, µε λίθους διαφορές στην όψη, ότι οι χώροι κάτω από και κονίαµα ανοιχτότερου και ψυχρότερου το ναό είχαν κατασκευαστεί σε δύο διαφο- τόνου, κατασκευάστηκε το διόροφο κτήριο ρετικές φάσεις. Στην πρόσοψη, στην πρώτη του έτους 1773. Η δόµηση της δεξιάς πλευ- σειρά, φαίνονται οι δοκοί, τοποθετηµένες µε ράς, µε τους δύο ορόφους και το ναό επάνω σκοπό να εξασφαλίσουν την ισοµερή καθί- από αυτούς είναι από το θεµέλιο µέχρι την ζηση της µάζας των τοίχων (εικ. 30). Αυτές, απόληξή της ενιαία. Χωρίς, ωστόσο, λεπτο- όµως, δεν βρίσκονται µόνο στο βάθος του µερή εξέταση της τοιχοποιίας και συσχέτι- τοίχου, αλλά είναι ορατές και στην ίδια την ση των επιµέρους επιφανειών δεν είναι εύ- πρόσοψή του. Ωστόσο, δεν δηµιουργείται κολο να διαπιστωθούν όλα τα στάδια της η εντύπωση ότι πρόκειται για διαφορετικές δόµησης. φάσεις δόµησης. Η εξωτερική πλευρά, κάτω από το ναό, διαιρέθηκε µε δοκούς κάθετα Πολυάριθµα παραδείγµατα ασκηταριών σε πεδία, πράγµα που καθιστά το «σχέδιό» στον ορθόδοξο κόσµο παρέχουν συγγενικές τους πιο ζωντανό. Υπήρχαν πρακτικοί λόγοι λύσεις διαµόρφωσης του χώρου, οι οποίες, γι’ αυτό. Εδώ αρχικά βρισκόταν η είσοδος 40 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

του ασκηταριού, η οποία, αργότερα, κτίστη- πλάκες. Από τις βροχοπτώσεις την προστά- κε στο κάτω µέρος της και µετατράπηκε σε τευε και ο βράχος που προεξέχει. παράθυρο (εικ. 33, 35). Σε µία τέτοια διαί- ρεση των επιφανειών των τοίχων –γνωστή Δεν είναι γνωστή η µορφή τής πρόσβασης στην αρχιτεκτονική παράδοση– οι δοκοί εί- στον κάθε χώρο. Στην αρχιτεκτονική τού χαν λειτουργικό ρόλο, θα µπορούσαµε µά- χαρακτήρα αυτού τα σηµαντικότερα στοι- λιστα να πούµε, σε µικρότερο βαθµό, και χεία ήταν από ξύλο, ιδιαίτερα όταν έπρεπε διακοσµητικό ρόλο. Ως προς τη χρήση των να συνδεθούν χώροι σε σπήλαια δυσανάλο- χώρων, αξίζει να αναφέρουµε ότι ο κάτω, ο γων σχηµάτων και ιδιόµορφης θέσης. Δικαι- οποίος δεν φωτιζόταν, κατά πάσα πιθανότη- ολογηµένα θα πρέπει να υποθέσουµε ότι για τα λειτουργούσε ως αποθήκη. την πρόσβαση χρησιµοποιείτο το δυτικό τµή- µα του χώρου, διαχωρισµένο µε ξύλο, όπου Το όλο οικοδόµηµα θα πρέπει να προστα- υπήρχαν σκάλες (εικ. 29) από τις οποίες γι- τευόταν µε στέγη, κολληµένη στο βράχο, νόταν η είσοδος στο ναό και στο διαµέρισµα µονοκλινή και πιθανόν καλυµµένη µε λίθινες κάτω από αυτόν. Αρχιτεκτονική 41

Εικ. 28 Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Αρχιτεκτονικό σχέδιο: νότια όψη 42 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα Αρχιτεκτονική 43

Εικ. 29 Ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Αρχιτεκτονικά σχέδια: κατόψεις και τοµές

3. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου

Εικ. 30 µονόκλιτος ναός µε δυσκολία προ- κατασκευή της στέγης, δεν µπορούσε να εί- Ο ναός Ο σαρµόστηκε στα ανώµαλα σχήµατα ναι ψηλός. Μόνο στη δυτική πλευρά, όπου ο του Αγίου των βράχων. Η κεκλιµένη και τραχιά βόρεια τοίχος, επίσης σε συγκεκριµένο βαθµό, προ- Γεωργίου. πλευρά δεν ήταν δυνατό να ανταποκριθεί σαρµόστηκε στο βράχο, ο ναός απέκτησε µε- Νότια όψη στις ανάγκες, ούτε ως στήριγµα της κατάλ- γαλύτερο ύψος. Εξωτερικά, µάλιστα, πάνω ληλης κατασκευής, ούτε ως υπόστρωµα στο από την είσοδο, επέτρεψε τη δηµιουργία στο οποίο θα µπορούσε κάποιος να ζωγραφίσει. υπέρθυρο αβαθούς αψίδας όπου ιστορήθηκε Μόνο στην ανατολική πλευρά, µετά από το µαρτύριο του αγίου Γεωργίου (εικ. 57). λάξευση, επιτεύχθηκαν κοίλες επιφάνειες, κατάλληλες για απεικόνιση µορφών στην Το εσωτερικό του ναού φωτίζεται µόνο από αψίδα του ιερού και στο τυφλό αψίδωµα της ένα τετράγωνο παράθυρο στο νότιο τοίχο πρόθεσης. Νότια και δυτικά, ο χώρος κλεί- (εικ. 32). Στον ανατολικό τοίχο και το ιερό νει µε τοίχους που ακολουθούν τις καθέτους βήµα απέκτησε µικρό παράθυρο, απαραίτη- των κάτω τµηµάτων του οικοδοµήµατος. το στον ιερέα, όχι όµως ακριβώς στη µέση της αψίδας αλλά λίγο πλάγια προς το νότο, προς Χωρίς αµφιβολία, ο χαρακτήρας της τοιχο- την πηγή του φωτός, δεδοµένου ότι ανατο- ποιίας των κάτω ορόφων δείχνει την ικανό- λικά ο ναός είναι λαξευµένος στο βράχο. τητα των µαστόρων που αποδέχτηκαν την πρόκληση να κατασκευάσουν, µε σκληρό Στην εξωτερική πλευρά ο νότιος τοίχος, υλικό, οικοδόµηµα στο οποίο θα εγκαταβίω- όπως και στο κάτω τµήµα, σε ολόκληρο το ναν ασκητές. Επειδή, όµως, έπρεπε να προ- µήκος είναι διαιρεµένος µε δοκό στην οποία σαρµοστούν στις συνθήκες του τόπου, για στηρίζεται το παράθυρο. Η τραχιά επιφάνεια να διαµορφώσουν χώρο προσευχής, οι αρχι- του τοίχου είναι κατασκευασµένη µε λίθο τέκτονες –δεν γνωρίζουµε εάν επρόκειτο για και κονίαµα. Μόνο πάνω από το παράθυρο τους ίδιους τους µάστορες– δεν ανέλαβαν απέκτησε µία λιτή σειρά πλάγια τοποθετη- πιο σύνθετο εγχείρηµα, όπως θα ήταν η κά- µένων λεπτών πλίνθων, οι οποίες δηµιουρ- λυψη µε θόλο, λόγω του ακανόνιστου σχή- γούν ζιγκ-ζαγκ κόσµηµα και, λίγο ψηλότερα, µατος του βράχου στη βόρεια πλευρά. Αυτό κάτω από το στήριγµα του θόλου που κα- έγινε, όπως αποδείχτηκε, αργότερα, όταν ο τασκευάστηκε µεταγενέστερα, σε όλο το µή- ναός προσέλαβε τη σηµερινή µορφή. κος, ταινία ίδιου χαρακτήρα (εικ. 32).

Στο πρώτο στάδιο, το εσωτερικό του ναού Ωστόσο, στην ίδια πρόσοψη γίνονται αντι- προστατευόταν από κεκλιµένη ξύλινη στέ- ληπτές κάποιες διαφορές που µαρτυρούν ότι γη, η οποία στη βόρεια πλευρά ήταν προσ- ο νότιος τοίχος του ναού δεν κατασκευάστη- κολληµένη στο βράχο. Για το λόγο αυτόν κε ολόκληρος ευθύς εξαρχής. Οι διαφορές ο νότιος τοίχος, στον οποίο στηριζόταν η αυτές γίνονται ευκολότερα αντιληπτές εάν 46 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

ρα αντιληπτή στην εξωτερική πρόσοψη, δί- πλα στο παράθυρο, όπου το ανατολικό τµή- µα προεξέχει (εικ. 32).

Οι σηµαντικές αλλαγές στο ασκηταριό, που έγιναν από τον ίδιο τον άγιο Νικάνορα µε βεβαιότητα στο πρώτο µισό του 16ου αιώ- να, είναι περισσότερο ορατές στον ίδιο το ναό. Δύσκολα µπορούµε να πούµε εάν πριν από τον αιώνα αυτόν είχε ήδη οικοδοµηθεί το τµήµα δυτικά του ναού, αυτό που αντι- κατέστησε την ξύλινη κατασκευή µε τις σκάλες. Η προβληµατική στέγη τους χειµε- ρινούς µήνες δεν προστάτευε επαρκώς το εσωτερικό από τον αέρα και το κρύο· ήταν Εικ. 31 συσχετιστούν µε τον εντοίχιο διάκοσµο στο απαραίτητο, λοιπόν, να ανακαινιστεί, οπότε Η στέγη εσωτερικό. Πρόκειται για δύο φάσεις δόµη- µέρος του νότιου τοίχου του ναού, ανακατα- από νοτιοδυτικά. σης από τις οποίες στην παλαιότερη ανή- σκευάστηκε και ενισχύθηκε. Δηµιουργήθηκε, Διακρίνεται τµήµα κουν η πρόθεση, το δυτικό µέρος του νότιου έτσι, σταθερή βάση για την κάλυψη τού εσω- τοιχογραφίας τοίχου µε το παράθυρο και ο δυτικός τοίχος. τερικού του ναού µε ηµικυλινδρική καµάρα. µε την παράσταση Ο ναός, εννοείται, ήδη στην πρώτη φάση Στην αντίθετη πλευρά, όµως, δεν υπήρχε δυ- του έφιππου αγίου είχε οικοδοµηθεί εξ ολοκλήρου και, κατόπιν, νατότητα να στηριχτεί η καµάρα, και στην Γεωργίου απέκτησε τοιχογραφίες σε όλες τις διαθέσι- πρόκληση αυτή ο αρχιτέκτονας απάντησε µε µες επιφάνειες. Ωστόσο, σε κάποια εποχή, µια ασυνήθιστη, θα µπορούσαµε µάλιστα να απώλεσε τµήµατα των τοίχων του µαζί µε πούµε έξυπνη, ιδέα. Μπροστά από το βρά- τις τοιχογραφίες. Πότε θα µπορούσε να είχε χο στη βόρεια πλευρά και κατά µήκος, στο συµβεί αυτό; Αν υποθέσουµε ότι η δυτική ύψος της αρχής της ηµικυλινδρικής καµάρας, πρόσοψη ιστορήθηκε στα τέλη του 15ου αι- τοποθέτησε ισχυρή δοκό, η οποία στη δυτι- ώνα, αυτό δεν συνέβη νωρίτερα, διότι στην κή πλευρά στηρίζεται στον τοίχο, ενώ στην περίπτωση αυτή πρώτα θα είχαν ανακαινι- ανατολική εισχωρεί στο βράχο, αντέχοντας στεί τα κατεστραµµένα τµήµατα του κτηρίου έτσι το βάρος του θόλου (εικ. 39). Το µαρτυ- και κατόπιν θα είχαν ιστορηθεί οι κατάλλη- ρούν µε τον καλύτερο τρόπο οι τοιχογραφί- λες επιφάνειές τους. Αργότερα, όµως, ο νέος ες, στις οποίες δεν υπάρχει ούτε µία ρωγµή. εντοίχιος διάκοσµος στον κυρίως ναό συν- δέθηκε µε την προσωπικότητα του αγίου Νι- Το εσωτερικό του ναού, στη νέα του µορφή κάνορα. Εποµένως, ο ναός υπέστη αλλαγές δουλεύτηκε προσεκτικά και προστατεύτηκε στο ενδιάµεσο διάστηµα, µετά την ιστόρηση από την υγρασία. Και αυτό µαρτυρείται, µε της πρόσοψης και πριν από την ανακαίνιση, τον καλύτερο επίσης τρόπο, από την κατά- µε πρωτοβουλία του αγίου (µεταξύ του 1517 σταση στην οποία διασώθηκαν ώς σήµερα περίπου και του 1549). Τότε η εκκλησία απέ- οι τοιχογραφίες. κτησε θόλο, και, ίσως για στατικούς λόγους που συνδέονται µε τη στήριξή του, µπορεί να εξηγηθεί γιατί το τµήµα του νότιου τοίχου που ανακαινίστηκε είναι παχύτερο από τον αρχικό τοίχο. Η διαφορά αυτή είναι καλύτε- Αρχιτεκτονική 47

Εικ. 32 Τµήµα της νότιας όψης

Εικ. 33 Τµήµα της νότιας όψης

Εικ. 34 Η νοτιοανατολική γωνία των θεµελίων 48 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 35 Κάτω όροφος. Η κλεισµένη εξωτερική παλαιά είσοδος

Εικ. 36 Κάτω όροφος. Η θύρα

Εικ. 37 Κάτω όροφος. Οι δοκοί στήριξης του δαπέδου του ναού

Εικ. 38 Κάτω όροφος. Η θύρα από µέσα Εικ. 39 Ο βράχος της βόρειας πλευράς µε την ξύλινη δοκό που στηρίζει την καµάρα του ναού

4. Κτηριακές προσθήκες του 18ου αιώνα

Εικ. 40 εν υπάρχουν λεπτοµερή στοιχεία για ότι αργότερα τµήµα της ανακαινίστηκε και Ασκηταριό Δ την αρχική µορφή του δυτικού τµήµα- ενισχύθηκε, ιδιαίτερα στο τµήµα κάτω από του Αγίου τος του ασκηταριού. Την πρόσοψη του ναού την είσοδο, όπου ο τοίχος δεν είναι κατακό- Νικάνορα. οπωσδήποτε προστάτευε κάποιο στέγαστρο, ρυφος αλλά επικλινής προς το βράχο στον Το νέο κτήριο συµπέρασµα στο οποίο οδηγούν οι τοιχο- οποίο στηρίζεται. Για το λόγο αυτόν διαφέ- (1773 και 1793). γραφίες οι οποίες, σε αυτή την πλευρά, εξω- ρει από τις γειτονικές επιφάνειες, ιδιαίτερα Νότια όψη τερικά, βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση. ως προς την τοιχοποιία και το χρώµα. Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι επρόκειτο για ξύ- λινη κατασκευή µε σκάλα, η οποία αργότερα Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι µοναχοί µε τη βο- αντικαταστάθηκε από κτιστό οικοδόµηµα. ήθεια της ανεµόσκαλας ανέβαιναν, πιθανό- Στα υπολείµµατά της ανήκουν, οπωσδήποτε, τατα, µέχρι την πόρτα του παλαιού τµήµα- τµήµατα των δοκών που φαίνονται ώς σήµε- τος του ασκηταριού, η οποία βρίσκεται κάτω ρα κάτω από τη σκηνή της Βαπτίσεως (εικ. από το παράθυρο του ναού και, µέσω αυτής, 57). µοναδικής την εποχή εκείνη, εισέρχονταν στο εσωτερικό (εικ. 33). Με την προσθήκη Πριν από το πλήρες κλείσιµο του χώρου της νέας πτέρυγας το άνοιγµα µετατοπίστη- κάτω από το βράχο –στη µορφή που έφθασε κε στο νέο τµήµα, στο ίδιο ύψος (εικ. 40), ώς τις µέρες µας– κτίστηκε, δυτικά του ναού, ενώ η πόρτα κτίστηκε στο κάτω µέρος της τοίχος ο οποίος διαφέρει αισθητά και ως προς και µετατράπηκε σε παράθυρο. Την επιδιόρ- το χαρακτήρα της τοιχοποιίας και ως προς το θωση της αρχικής εισόδου την εποχή εκείνη φωτεινότερο χρώµα του υλικού κατασκευής βεβαιώνει η όψη του κτισµένου τµήµατος. (εικ. 40). Ο τοίχος αυτός στην πρόσοψή του, Το χρώµα της πέτρας και του επιχρίσµατος αριστερά κάτω, έχει οριζόντια δοκό η οποία, είναι πιο ανοιχτό, γκριζωπό, και όχι ζεστό, ως προς τη θέση της, ανταποκρίνεται στην όπως η υπόλοιπη πρόσοψη του ναού. Συνε- τοιχοποιία του παλαιότερου οικοδοµήµατος. πώς, ταιριάζει στο χαρακτήρα του δυτικού Με τη βοήθεια εγκάρσιων δοκών η µεταξύ χώρου που προστέθηκε και, κατά πάσα πι- των ορόφων κατασκευή έχει ως αποτέλεσµα θανότητα, είναι έργο του ίδιου τεχνίτη. οι χώροι στο παλαιό και στο καινούργιο τµή- µα να βρίσκονται στο ίδιο ύψος. Πάνω από τη νέα, ευρύτερη και µεγαλύτε- ρη, είσοδο κατασκευάστηκε και δεύτερη, η Συνεπώς, µε το πρόσκτισµα, στην πλευρά οποία, µαζί µε τα στοιχεία της σύνθετης κα- αυτή η ξύλινη κατασκευή µε τις σκάλες αντι- τασκευής, είχε σκοπό να εξυπηρετεί στο ανέ- καταστάθηκε µε σκληρό υλικό. Το πρόσ- βασµα των φορτίων. Δεν υπάρχει αµφιβολία κτισµα αυτό διακρίνεται σήµερα καθαρά ότι, παράλληλα µε το µηχανισµό αυτόν, χρη- στο πλήρες ύψος, από τον κάτω τοίχο µέχρι σιµοποιείτο και η ανεµόσκαλα. Τη µορφή και την αδρή κατασκευή της στέγης. Φαίνεται τον τρόπο κατασκευής ανεµόσκαλας, απο- 52 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 41 Τµήµα του νέου κτηρίου (1773). Νότια όψη

Εικ. 42 Τµήµα του νέου κτηρίου (1793) µε την κύρια είσοδο και τον εξώστη

κλειστικά από ξύλινα στοιχεία, µπορεί να δει ις χρονους 1773». Ενθύµηση τρίτη (εικ. 119): κανείς και σήµερα στη µονή Δουσίκου (εικ. «Θιµισιν οταν / ξανασιαρα/µη τα κιραµι/δια 24) και κυρίως στα Μετέωρα (εικ. 20-22 και ιγο ο Κο/στας µε τον π(α)πα Βαρθωλοµε(ον) 26), όπου τα συγκεκριµένα συστήµατα ανά- 1782 νοεµβριου 5». Ενθύµηση τέταρτη (εικ. βασης λειτούργησαν και τελειοποιήθηκαν 118): «Ο µαστορας ο Κωστας απο Κοζιανι από το 12ο αιώνα ώς το µεσοπόλεµο. / ετος 1782 νοεµβριου 5 / θιµισιν οταν εξα- νασιαραµη / την σκιπαστη ιγο ο Κοστας και Οι οικοδοµικές δραστηριότητες στο νέο κτή- ο / π(α)πα Βαρθολοµαιος και ιρθαµι / µερα ριο αναλήφθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα. σαβατο και το τι/λιοσαµι. Εγο ο παπα Βαρ- Πέντε ενθυµήσεις, οι τέσσερις γραµµένες θολοµαιος γραφω». Ενθύµηση πέµπτη (εικ. στην επιφάνεια της τοιχογραφίας της Βαπτί- 120): «θηµησι οτι εφτα/σαµε τον τιχον απο σεως και η πέµπτη χαραγµένη στο βράχο της τασκιταριο µε τον θολο / 1793». βόρειας πλευράς, καθώς και µία κτητορική επιγραφή, διασώζουν ακριβείς χρονολογίες Η κτητορική επιγραφή, τοποθετηµένη στο και σηµαντικές πληροφορίες για τα πρόσω- νότιο τοίχο του νέου κτηρίου, ανάµεσα στο πα που εργάστηκαν. ναό και τη θύρα του εξώστη έχει ως εξής (εικ. 43): Ενθύµηση πρώτη (εικ. 114): «1773 δεκεµβριου IC ΧC 20 / Εγο ο Νικολας το παπαδουλι / µαστο- ΝΙ ΚΑ ρεφτηασα τον τιχον / ολον τον κινουριον / 1793 ΙΟΥΝΊΟΥ 17 δια λλαιγια 150 / απο Κοζανιν». Ενθύµηση ΔΙΑ CΙ(Ν)ΔΡ(Ο)Μ(ΗC) Ζ(Α)Χ(Α)Ρ(Ι)ΟΥ δεύτερη, χαραγµένη στο βράχο της βόρειας ΙΓ(ΟΥ)Μ(Ε)Ν(ΟΥ) πλευράς, (εικ. 117): «θυµυσης / εγο ο νηκο- ΚΕ ΕΞ(Ο)ΔΟ(Υ) Χ(Α)ΤΖΙ Ζ(Α)Χ(Α)ΡΗΟΥ λας κ(αὶ) ο Μαθος κ(αὶ) ο Τζίκος / κ(αὶ) ο ΕΚ Χ(Ω)Ρ(ΑC) ΠΙΛ(Ο)ΡΙ ΚΕ ΛΙΠΟΙ Γριγορις εφτηασαµε τον τι/χον τον κυνου- Π(Α)Τ(Ε)ΡΕC ΚΕ Ο ΤΕΚΤΟΝ ριον / κ(αὶ) ο Κοστας το κυνουριον / βυττζι ΑΘΑΝΑΣΙΣ ΕΚ ΜΠΛΑΤΖΙ Αρχιτεκτονική 53

Εικ. 43 Η κτητορική επιγραφή στο νέο κτήριο (1793) 54 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 44 Το εσωτερικό του νέου κτηρίου από δυτικά. Το ξύλινο πάτωµα το χωρίζει σε δύο στάθµες. Στο βάθος, η πρόσοψη του ναού

O ηγoύµενος Ζαχαρίας µνηµονεύεται: σε Αν συνεξετάσουµε τις δύο ενθυµήσεις του αργυρά δικηροτρίκηρα (1742) ως παπα Ζα- 1773 που αναφέρονται στο «φτιάσιµο» και- χαρίας ιεροµόναχος, σε ενθύµηση (1773), νούργιου τοίχου και καινούργιου βιντσίου, χαραγ µένη στο βράχο του ναού του ασκητα- τις δύο ενθυµήσεις του 1782 που αναφέρο- ριού, ως Ζαχαρίας ιεροµόναχος, σε διαθήκη νται σε εργασία ανάσυρσης κεραµοσκεπής, (1789) ως ηγούµενος ιεροµόναχος Ζαχαρίας, την ενθύµηση του 1793 «ὅτι ἐφτιά/σαµε τὸν σε αρτοφόριο (1801 Μαΐου 15) ως προηγού- τίχον ἀπὸ τἀσκιταριὸ µὲ τὸν θόλο» και την µενος ιεροµόναχος Ζαχαρίας. Χειρόγραφη κτητορική επιγραφή του 1793, µπορούµε, ενθύµηση σε έντυπο της βιβλιοθήκης της συνοψίζοντας, να υποστηρίξουµε ότι το έτος µονής (αρ. 326) αναφέρει « Ἔχω θήµησιν τῶν 1773 κτίζεται ο τοίχος του νέου κτηρίου από κυρῶν ὥπου ἀπέθανεν ὁ µακαρίτης ὁ προη- τους κοζανίτες µαστόρους Νικόλα, Μάνθο, γούµενος ὁ χατζη παπα Ζαχαρίας καὶ ἦταν Τζίκο, Γρηγόρη και Κώστα, µε µονοκλινή ἀπὸ χορίον Πιλουρὶ 1801 Δικεµβρίου 27 ἡµέ- κεραµοσκεπή στέγη. Είκοσι χρόνια µετά, το ρα Παρασκεβί». Τα χωριά Πιλορί και Μπλά- 1793, γίνονται νέες οικοδοµικές εργασίες στο τζι µνηµονεύονται στον κώδικα-παρρησία ίδιο κτήριο από τον Μπλατζιώτη µάστορα (αρ. 201) της µονής Ζάβορδας, στον οποίο οι Αθανάσιο. Οι εργασίες αυτές προσδιορίζο- εγγραφές αρχίζουν από το 1692 και εξής, ως νται στην κατασκευή καµάρας σε όλο το Πιλορή, Πιλουρί και Πυλωροί και ως Μπλά- µήκος του νέου κτηρίου και την κάλυψη της τζι ή Μπλάτσι. Το πρώτο ανήκει στο νοµό στέγης µε σχιστόπλακα. Έτσι, το κτήριο απέ- Γρεβενών και το δεύτερο στο νοµό Κοζάνης. κτησε τη µορφή που έχει σήµερα. Αρχιτεκτονική 55

Εικ. 45 Το εσωτερικό του νέου κτηρίου από ανατολικά. Στο βάθος αριστερά η δυτική είσοδος 56 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 46 Εικ. 47 Εσωτερικό του πρώτου ορόφου του νέου κτηρίου από Κτιστός πεσσός στον πρώτο δυτικά. Στο βάθος η κύρια είσοδος όροφο του νέου κτηρίου

Εικ. 48 Εικ. 49 Παράθυρο στον πρώτο όροφο Εσωτερικό του πρώτου ορόφου του νέου κτηρίου από του νέου κτηρίου ανατολικά. Στο βάθος η δυτική είσοδος Αρχιτεκτονική 57

Εικ. 50 Η θύρα της δυτικής εισόδου του νέου κτηρίου

Εικ. 52 Τµήµα της θύρας της δυτικής εισόδου του νέου κτηρίου

Εικ. 51 Η κλειδαριά της θύρας της δυτικής εισόδου του νέου κτηρίου 58 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 53 Τµήµα του περιτειχίσµατος στα δυτικά του ασκηταριού

Εικ. 55 Η πόρτα του περιτειχίσµατος του ασκηταριού

Εικ. 54 Η πόρτα του περιτειχίσµατος του ασκηταριού 3. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

1. Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης (τέλος 15ου αι.)

Εικ. 56 ι τοιχογραφίες της δυτικής πρόσοψης επιβίωσαν ως οι συχνότερα απαντώµενες Ναός του Ο του ναού ιστορήθηκαν στο τέλος του παραστάσεις. Αγίου Γεωργίου. 15ου αιώνα. Ο τοίχος, και µετά την πρόσκτι- Η Βάπτισις ση νέας οικοδοµής στην πλευρά αυτή, ήταν Τα υπολείµµατα της εικόνας στην πρόσο- του Χριστού. επαρκώς προστατευµένος από τα καιρικά ψη µαρτυρούν ότι εδώ θα πρέπει να είχε Τοιχογραφία φαινόµενα, µε αποτέλεσµα οι τοιχογραφίες τοιχογραφηθεί η απλούστερη παράσταση, στην πρόσοψη να έχουν διασωθεί σε καλή κατάσταση. αυτή του έφιππου αγίου πολεµιστή που (τέλος 15ου αι.) σκοτώνει µε το κοντάρι το τέρας.2 Στην Πάνω από την είσοδο, η µορφή του προ- πιο σύνθετη και αφηγητικά πλουσιότερη στάτη αγίου Γεωργίου παρουσιάζεται µε εκδοχή,3 που στηριζόταν στο θρύλο, πα- την παράσταση του µαρτυρίου στον τρο- ριστανόταν και η πόλη µε το βασιλιά, τη χό, σύνθεση η οποία µε το λιτό σχήµα της βασίλισσα, τους κατοίκους στο λόφο και προσαρµόζεται στην ηµικυκλική επιφάνεια την πριγκίπισσα, η οποία µε το σχοινί στο της αβαθούς κόγχης (εικ. 59). Το κεντρικό χέρι οδηγεί το ηττηµένο ερπετό. Και οι δύο µέρος του πεδίου καταλαµβάνει ο τροχός εκδοχές ζωγραφίζονταν εκτός του εικονο- στον οποίο συνθλίβεται το σώµα του αγίου, γραφικού κύκλου,4 σε περίπτωση όµως που στο κάτω µέρος παριστάνονται αιχµηρές ήταν συνδεδεµένες µε αυτόν, αποκτούσαν λόγχες, και δεξιά και αριστερά οι δήµιοι που ξεχωριστή σηµασία.5 έδεσαν το λαιµό και τα πόδια του µάρτυρα µε σχοινιά. Στο αριστερό µέρος, η σκηνή Η λιτή επιλογή παραστάσεων στην πρόσο- συµπληρώνεται µε τις λέξεις: ΜΕΛΙΖΕΤΕ ψη του ναού ανταποκρίνεται στην ιδιαίτε- Ο ΓΕΟΡ(ΓΙΟC), και στη δεξιά µε το: ΥΠΟ ρη θέ ση που είχαν στην εικονογραφία του (ΔΥΟ) (;). µάρτυρα οι παραστάσεις: «Ὁ ἅγιος Γεώργιος φονεύων τὸν δράκοντα» και «Ὁ ἅγιος Γεώρ- Στα δεξιά αυτής της παράστασης, υπάρχει γιος βαλλόµενος ἐν τῷ τροχῷ». Ο C. Walter άλλη θριαµβευτική παράσταση του αγίου δικαιολογηµένα τις διαχώρισε από το σύνο- Γεωρ γίου. Σε ένα µικρό απόσπασµα δια- λο, τονίζοντας ότι αποτελούν «τυπικές σκη- κρίνονται οι οπλές του αλόγου που µαρτυ- νές» του αγίου.6 ρούν ότι ο άγιος παριστανόταν έφιππος (εικ. 60).1 Από το κεφάλι του, στην επάνω δεξιά Μπορούµε να αντιληφθούµε το λόγο για τον πλευρά, σώζεται µόνο το πρόσωπο µε το οποίο εδώ, πάνω από την είσοδο του ναού, φωτοστέφανο, και η επιγραφή: [Ο ΑΓΙ]ΟС απεικονίζεται η παράσταση του µαρτυρίου ΓΕΩΡΓΙΟС (εικ. 31). Θα µπορούσε να είναι και όχι η αντιπροσωπευτική και συχνότερα µία από τις δύο εκδοχές της παράστασης απαντώµενη παράσταση του αγίου «ως νι- του έφιππου αγίου πολεµιστή µε το δράκο. κητή». Την εποχή που εικονογραφήθηκε η Και οι δύο ήταν διαδεδοµένες και επί αιώνες πρόσοψη, εκείνοι που κοίταζαν το ναό από 62 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 57 κάτω µπορούσαν να δουν καλύτερα την επι- λείται τα Θεοφάνια,7 στο δυτικό τµήµα του Ναός του φάνεια στο νότιο τµήµα της, όπου ο άγιος ναού, στο νάρθηκα, όπου και φυλάσσεται Αγίου Γεωργίου. Γεώργιος παριστάνεται ως πολεµιστής και στη συνέχεια ολόκληρο το χρόνο.8 Πολυά- Η πρόσοψη προστάτης. ριθµα παραδείγµατα µοναστηριακών ναών και ζωγραφικού διακόσµου βεβαιώνουν την Στις υπόλοιπες επιφάνειες της πρόσοψης, άµεση σχέση αυτής της παράστασης στους δεξιά και αριστερά της εισόδου στο ναό, ει- νάρθηκες µε την τελετή που ετελείτο σε αυ- κονίζεται αριστερά η σκηνή της Βαπτίσεως τούς. Με την έννοια αυτή έχουν ενδιαφέρον και δεξιά η µορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ οι περιπτώσεις απεικόνισης εκ των υστέ- (εικ. 57). ρων της συγκεκριµένης σκηνής στο σηµείο αυτό.9 Η ιδιαίτερη απεικόνιση της Βαπτίσεως στην πρόσοψη σχετίζεται µε την τελετή του αγια- Την πράξη του αγιασµού στη θεία λατρεία σµού στον οποίο αποδίδεται ιδιαίτερη δύνα- ορίζουν τα τυπικά των µονών.10 Σύµφωνα µε µη. Η ακολουθία του αγιασµού των υδάτων αυτά, χωρίς αµφιβολία, γινόταν ο αγιασµός προέκυψε από την τελετή της Βαπτίσεως.8 και στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Το Ο σηµαντικότερος, ο µέγας αγιασµός, τε- δοχείο στο οποίο φυλασσόταν ο αγιασµός, Ζωγραφική 63

Εικ. 58 Ναός του Αγίου Γεωργίου. Σχέδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών της πρόσοψης

και το οποίο σύµφωνα µε τους κανονισµούς άνθρωποι µε ακάθαρτο νου και ρυπαρή του 11ου αιώνα καλυπτόταν για να µη χαθεί καρδιά. Στη ζωή των αναχωρητών –όπως η δύναµη της ιερότητάς του, οπωσδήποτε γλαφυρά αναφέρονται σε αυτήν οι Βίοι– ο δεν ήταν µεγάλο στο ασκηταριό και πιθα- αρχάγγελος κατείχε ιδιαίτερη θέση, γιατί νι- νόν όχι µαρµάρινο, όπως στις µονές, όπου κούσε τις δαιµόνιες δυνάµεις. Ένα µέρος τής, ακέραια ή σε τµήµατα έχουν διασωθεί ώς µε πολεµική ενδυµασία, µορφής του –όπως σήµερα πολλά δείγµατα.11 και η παράσταση του έφιππου αγίου Γεωρ- γίου πάνω από αυτόν– σήµερα δεν φαίνεται Δεξιά της εισόδου στον κυρίως ναό, πιο ογ- λόγω του τοίχου που προσκτίστηκε. Ο επι- κώδης συγκριτικά µε άλλες παραστάσεις κεφαλής των επουράνιων δυνάµεων σηκώ- του, απεικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ νει µε το δεξί χέρι το ξίφος και στο αριστερό /Ο ΑΡΧ(ΑΓΓΕΛΟC) [MΙΧΑΗΛ]/ (εικ. 57). πιθανόν κρατεί ειλητάριο στο οποίο περι- Η παρουσία του εµπόδιζε να πλησιάζουν έχεται απειλή προς τους αναξίους να µην 64 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 59 προσέρχονται στον ιερό χώρο. Τα εγχει- θος χώρου και πλαστική αξία, η οποία θα Ναός του Αγίου ρίδια ζωγραφικής περιέχουν τα µηνύµατα προσδιόριζε πειστικά τα τοπία και τις µορ- Γεωργίο. µε τα οποία ο αρχιστράτηγος απευθυνόταν φές, περιλούζεται µε οµοιόµορφο φως, και Το µαρτύριο στους πιστούς στην είσοδο. Η λατρεία του το σύνολο χαρακτηρίζεται από µία ήρεµη του αγίου Γεωργίου αρχαγγέλου ως φύλακα ήταν ευρέως δια- τάξη ήπια σχηµατοποιηµένων µορφών. Στη στον τροχό. δεδοµένη.13 Η µορφή του στο ρόλο αυτόν ζεστή παλέτα χρωµάτων, στην οποία επι- Τοιχογραφία ήταν και σε άλλα µέρη µερικές φορές ογκω- κρατούν σιένα ψηµµένη και ώχρα, χάθηκαν στην πρόσοψη δέστερη σε σύγκριση µε άλλες. σχεδόν όλες οι χρωµατικές αξίες εκτός από (τέλος 15ου αι.) το σταχτί και το λευκό. Ενδέχεται να είναι Για το συνοπτικό πρόγραµµα στο οποίο, εκ- αυτό συνέπεια κάποιας πυρκαγιάς που επέ- τός από τη σκηνή της Βαπτίσεως και τον δρασε στη χρωµάτωση των εικόνων στο αρχάγγελο Μιχαήλ, ιστορήθηκαν δύο µό- εσωτερικό του ναού. Οι µορφές του αγί- νο επεισόδια από τον κύκλο του αγίου ου Ιωάννη του Προδρόµου και του αγίου Γεωργίου, χρησιµοποιήθηκε λιτή εικαστι- Ονουφρίου στην πίσω πλευρά του τοίχου κή γλώσσα. Η απλή σύνθεση, χωρίς βά- έχασαν και αυτές την αξία των χρωµάτων Ζωγραφική 65

τους, και σε σηµαντικό βαθµό, µε τη φθορά χνοτροπικά, µπορούν να συνδεθούν και µε το τέλος του τελευταίου στρώµατος, έχασαν και την του 11ου αιώνα (Adishi της Γεωργίας), και συγκεκρι- πλαστικότητα, µε αποτέλεσµα οι επιφάνειες µένα την εποχή γύρω στο 1100 (Bočorma της Γεωρ­ γίας) (Walter, he Warrior Saints, 142). Στη Ρωσία, το να δείχνουν επίπεδες. θαύµα µε την πριγκίπισσα συναντάται το 1167/8 (ή τη δεκαετία του ’80 του 12ου αι.) στη Staraja Ladoga Εικονογραφικά, η άκρως συνοπτική και χα- (V. N. Lazarev, Freski staroj Ladogi, Mόσχα 1960, 32- ρακτηριστική ιστόρηση της πρόσοψης µε τις 35, πίν. 10-14), και στο Βυζάντιο περίπου το 1190 συγκεκριµένες παραστάσεις συµπληρώνει –µαζί µε άλλες παραστάσεις από τη ζωή του αγίου το θεµατικό πρόγραµµα του κυρίως ναού. Γεωργίου– στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά, πράγµα που συµπίπτει µε την εποχή Ο διάκοσµος της πρόσοψης τεχνοτροπι- της παλαιότερα γνωστής εκδοχής του θρύλου στην κά ανήκει στον ίδιο κύκλο, εικαστικά όµως ελληνική παράδοση (Walter, he Warrior Saints, 351. είναι πιο λιτός, µολονότι την εποχή εκεί- Πελεκανίδης, Χατζηδάκης, Καστοριά, 24-25). Τους νη στον ευρύτερο χώρο της Θεσσαλίας και επόµενους αιώνες το συµβάν, συχνά και µε πολύ πα- της Μακεδονίας εµφανίζονταν µνηµεία µε ραστατικό τρόπο, παρουσιάζεται, για παράδειγµα, πλουσιότερο περιεχόµενο και καλλιτεχνικά στο Staro Nagoričino (1316-1318), στη µονή Dečani ισχυρότερα. (1346/7) και αλλού. 4 Για τις παραστάσεις στο πλαίσιο του εικο- νογραφικού κύκλου, εκτός από την παλαιά µελέτη Με αυτή την, αρχιτεκτονικά πιο αδρή, µορ- του J. Myslivec, Svetý Jiří ve východokřstanské umění, φή, η οποία ως προς το χαρακτήρα και τις Byzantinoslavica 5 (1933/4), 304-369, βλ. Temily Mark- κατασκευές παρουσίαζε οµοιότητες µε τους Weiner, Narrative Cycles of the Life of St George in γνωστούς την εποχή εκείνη τόπους εγκα- Byzantine Art, I–II, New York 1977. Walter, he Cycle ταβίωσης αναχωρητών στα Μετέωρα, το of Saint George, 348-349. Todić, Staro Nagoričino. Walter, he Warrior Saints, 134-138. Ανασκόπηση ασκηταριό πιθανόν υποδέχτηκε τον 16ο του κύκλου του αγίου Γεωργίου στη Γεωργία δηµο- αιώνα. Οι καιροί που ακολούθησαν έφεραν σίευσε η Εka Privalova (βλ. όπ.π.). αλλαγές και καταστροφές που απαιτούσαν 5 Walter, The Cycle of Saint George, 352. τη βελτίωση των συνθηκών στις οποίες ζού- 6 Ό.π., 351-353. Walter, The Warrior Saints, σαν οι ασκητές και την ανακαίνιση του χώ- 138-142. ρου προσευχής. 7 Вλ. την εξαίρετη µελέτη για το θέµα αυτό, µε πηγές και πληθώρα στοιχείων, του Kandić, Fonts, 61-78. 8 Вλ. Τρεµπέλας, Μικρόν Ευχολόγιον, Β΄, 5-17. 1 Οι οπλές του αλόγου µαρτυρούν ότι ο άγιος 9 Στην Παναγία Μαυριώτισσα στην Καστο- Γεώργιος, κατά τη συνήθεια, παρουσιαζόταν πάνω ριά, στο νάρθηκα, µαζί µε τον καλά διασωθέντα πα- σε άλογο λευκού χρώµατος, όπως ήταν οι ιεροί ίπ- λαιό διάκοσµο, η σκηνή της Βαπτίσεως ζωγραφίστη- ποι, ή, στη Ρώµη, οι ίπποι που έσερναν τα άρµατα κε στα τέλη του 12ου αιώνα σε νέο στρώµα πάνω των θριαµβευτών (Jolivet-Lévy, La Cappadoce, 345). από παράσταση άλλου θέµατος. 2 Η απλούστερη εκδοχή είναι οπωσδήποτε 10 Kandić, Fonts, 62 (µε βιβλιογραφία). πα λαιότερη από την παράσταση µε την πριγκίπισσα 11 Ό.π., 64-76. (Walter , he Cycle of Saint George, 350). 12 Εἰς δὲ τὴν τοῦ ναοῦ εἴσοδον ἵσταται ὁ ἀρχι­ 3 Ο θρύλος για το θαύµα του αγίου Γεωργί- στράτηγος μετὰ χάρτου ἐξεσπαθωμένος καὶ λέγων· ου ο οποίος σώζει την πριγκίπισσα δηµιουργήθηκε Στίχοι: Τοῖς μὴ καθαραῖς προστρέχουσι καρδίαις ἐν στη Γεωργία. Το παλαιότερο κείµενο έχει διασωθεί τῷ καθαρῷ τοῦ Θεοῦ θείῳ δόμῳ ἀσυμπαθῶς μου τὴν σε χειρόγραφο του 11ου αιώνα στην πατριαρχική σπάθην ἐκτιννύω. Ἕτεροι: Θεοῦ στρατηγός εἰμι· τὴν βιβλιοθήκη των Ιεροσολύµων. Το εξέδωσε σε µετά- σπάθην φέρω· τείνω πρὸς ὕψος, ἐκφοβῶ Θεοῦ φόβῳ· φραση η Eka Privalova, Pavnissi, Tbilisi 1977, 73. Βλ. καταφρονητὰς ἐκδιχάζω συντόμως. Ἕτεροι: Πρόδηλος Walter, he Warrior Saints, 140-141, η δε παλαιότερη ὡς ἵσταμαι καθωπλισμένος βλέπων ἱλαρὰ τοὺς καλῶς γνωστή σκηνή βρίσκεται στην Pavnissi της Γεωργίας προσιόντας, τοὺς δὲ κακοὺς κτίννυμι τῷ ξίφει τῷδε. (1154-1158), µολονότι ορισµένες παραστάσεις, τε- (Δανιήλ ιερομονάχου, Βιβλίον της ζωγραφικής τέχνης. 66 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

(1674), Medić, Stari slikarski priručnici, II, 334). Zidno slikarstvo Manastira Dečana, 359­366. Στη µο- 13 Α. Ξυγγόπουλος, Αρχάγγελος Μιχαήλ ο νή Sopoćani, εικονίζεται ο αρχάγγελος στην είσοδο, Φύλαξ, Πρακτικά της ΧΑΕ, Γ΄, 1 (1932), 18. Mirjana κάτω από το καµπαναριό, µε γυµνό ξίφος στο χέρι: Ta tić-Djurić, Archanges gardiens de porte à Dečani, Djurić, Sopoćani, 162. Vojvodić, Zidno slikarstvo, 116.

Εικ. 60 Ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Τοιχογραφία στην πρόσοψη (τέλος 15ου αι.)

2. Οι τοιχογραφίες του 1462/3

Εικ. 61 εν υπάρχουν ίχνη που να µαρτυρούν ότι µπορούσε να λεχθεί ότι ήταν διακεκριµέ- Ναός του Δ το ασκηταριό είχε τοιχογραφίες πριν νος ασκητής και γέροντας της συνοδείας, Αγίου Γεωργίου. κτιστεί το ανατολικό τµήµα του µε το ναό. ο οποίος, κατά την ανέγερση και ιστόρηση Οι άγιοι Ιωάννης Οι παλαιότερες από αυτές συνδέονται µε του ναού κατέβαλε ιδιαίτερα µεγάλες προ- ο Πρόδροµος την εποχή για την οποία µαρτυρεί η επιγρα- σπάθειες. Για το πρόσωπό του, πέρα από την και Ονούφριος. φή στον κυρίως ναό. Το κείµενό της είναι χρονολογηµένη κτητορική του ιδιότητα, δεν Τοιχογραφία γραµµένο στο νότιο τοίχο µε λευκό χρώµα γνωρίζουµε περαιτέρω στοιχεία. To όνο- στο κάτω στρώµα σε γκρι φόντο. µα Κάλλιστρος, όπως ήδη έχουµε εξηγήσει, (1462/3) αποτελεί παραφθορά του ονόµατος Κάλλι- Η επιγραφή, όσον αφορά στο περιεχόµενο στος και συνδέεται άµεσα µε την ονοµασία και τον τρόπο αφήγησης, είναι «κλασικού» του όρους. χαρακτήρα, γραµµένη όχι σε ειδικό πεδίο αλλά µεταξύ δύο ολόσωµων ιερών προσώ- Εάν ληφθεί υπόψη η αρχική µορφή του ναού, πων (εικ. 62).1 Οι παραστάσεις αυτών βρί- οι τοιχογραφίες είχαν ιστορηθεί στις επιφά- σκονται δίπλα στο παράθυρο, τη µοναδική νειες του ανατολικού, του νότιου και του πηγή φωτός στον κυρίως ναό. Το κείµενο δυτικού τοίχου. Τµήµατα των τοιχογραφιών, της επιγραφής (εικ. 63) έχει ως εξής: άλλωστε, διακρίνονται στις πλευρές αυτές. Στην ανατολική πλευρά, σε σηµεία κάτω από + ΑΝΗСΤΟΡΙΘ(Η) Ο ΠΑΝСΕΠΤ[ΟС] / Κ(ΑΙ) τη νεότερη διακόσµηση, φαίνεται η παλαιό- ΘΙΩС ΝΑΟС ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΓΑΛ[Ο]/ΜΑΡ- τερη. Εάν κρίνουµε από τις µεταγενέστερες ΤΙΡΟС ΓΕΩΡΓΙΟΥ · ΔΙΑ Ε/ΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΤΗ- παραστάσεις που κάλυψαν τη διακόσµηση ΜΙΟΤ(Α)Τ(ΟΥ) ΕΝ ΙΕΡΟΜΟ/ΝΑΧΗС ΚΥΡ του 1462/3, στην προσκοµιδή, παλαιότερα, ΘΕΟ ΔΟСΙΟΥ ΤΟΥ / ΨΑΛΤΙ · ΚΟΠΟC ΚΤ(ΗС) - παριστανόταν ο πρωτοµάρτυρας Στέφανος ΜАTOC ΤΟΥ ΑΓΙO/Τ(Α)Τ(ΟΥ) / Π(ΑΤ)Ρ(Ο)С (εικ. 88), στην αψίδα του ιερού η Παναγία ΗΜ(ΩΝ) ΚΑΛΙСΤΡ(ΟΥ) Κ(ΑΙ) Ν(Ε)ΙΛΟΥ ΙΕ- Πλατυτέρα µε τον Χριστό σε προτοµή (εικ. ΡΟΜΟ/ΝΑΧ(ΩΝ) · ΕΠΙ ΕΤΟ(Υ)С ͵ς · Ϡ · Ο · Α : . 89) και, κάτω, δύο άγγελοι Κυρίου ως διά- (6971 = 1462/3). κονοι, δύο συλλειτουργούντες αρχιερείς και η παράσταση του Μελισµού (εικ. 90, 91).2 Οι Τα πρόσωπα που αναφέρονται στην επιγρα- επιφάνειες γύρω από τις παραστάσεις αυτές φή δεν είναι βέβαιο ότι εγκαταβίωναν όλα καλύπτονται µε κοσµήµατα προσαρµοσµένα στο ασκηταριό. Ο Θεοδόσιος, µε τη διπλή του στις τραχιές επιφάνειες των βράχων. Πάνω ιδιότητα, ως ιεροµόναχος και ψάλτης, καθώς από αυτές, σε σχετικά καλά εκτελεσµένο και ο συνασκητής του ιεροµόναχος Νείλος, ηµικυκλικό σχήµα, ιστορήθηκε αργότερα η είχαν, όπως είναι φυσικό, σηµαντικό ρόλο παράσταση της Μεταµορφώσεως (εικ. 87). στη λατρευτική ζωή της κοινότητας. Για τον Αυτή βρίσκεται στον τοίχο ο οποίος και «ἁγιότατον πατέρα ἡµῶν» Κάλλιστρο θα προηγουµένως έκλεινε το χώρο, οπότε, κατά 70 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

πάσα πιθανότητα, η ίδια παράσταση υπήρχε 92, 93) και Αχιλλείου (εικ. 94, 95). Ενδέχεται, και πριν στη θέση αυτή. Αξίζει να παρατη- στη θέση αυτή και παλαιότερα να βρίσκο- ρηθεί ότι στο κάτω µέρος της σκηνής, στο νταν τα ίδια πρόσωπα. σηµείο όπου µία διαγώνια ρωγµή αποκαλύ- πτει το υπόστρωµα του τοίχου, φαίνεται το Στις πλάγιες πλευρές του παραθύρου απει- περίγραµµα µιας µορφής, µέρος παλαιότερης κονίζονται δύο στυλίτες.3 Στην αριστερή, παράστασης, πράγ µα που επιβεβαιώνει την ανατολική επιφάνεια, ιστορείται ο άγιος Συ- υπόθεση αυτή. µεών ο Στυλίτης /Ο ΔΗΚΕΟС С[ΥΜΕΩΝ]/ (εικ. 66).4 Στη δεξιά, δυτική επιφάνεια, ιστο- Με δεδοµένο το µικρό ύψος του εξωτερικού ρείται ο άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης /О ΑΓ]Ι[Ο] τοίχου στον οποίο στηριζόταν η µονοκλι- С ΔΑ[ΝΙ]ΗΛ Ο СΤ[ΥΛΙ]Τ[ΗС]/ (εικ. 67).5 Τα νής στέγη, στη νότια πλευρά, υπήρχε χώρος χαρακτηριστικά του προσώπου των δύο στυ- µόνο για µία σειρά ολόσωµων µορφών στην λιτών συµπίπτουν µε την περιγραφή τους αρχική διακόσµηση. Στο ιερό υπάρχουν οι στα εγχειρίδια ζωγραφικής. Και οι δύο βρί- µορφές των αγίων αρχιερέων Νικολάου (εικ. σκονται στην κορυφή στύλων µε περίφραξη

Εικ. 62 Η κτητορική επιγραφή στο κάτω στρώµα των τοιχογραφιών (1462/3) Ζωγραφική 71

Εικ. 63 από πλάκες, φορούν µοναχικό ένδυµα, µαύ- Σχέδιο ρο κουκούλι στο κεφάλι και έχουν καλυµµέ- της κτητορικής να τα χέρια. Δυτικά του παραθύρου, τα δύο επιγραφής πρόσωπα µε αποστολική ενδυµασία τα ταυ- στο κάτω στρώµα τοποιούµε χάρη στην επιγραφή ΠΑΥ[ΛΟΣ] των τοιχογραφιών που σώζεται σε τµήµα του ολοκληρωτικά (1462/3) κατεστραµµένου σήµερα επάνω στρώµατος. Δεν υπάρχει, λοιπόν, αµφιβολία ότι στο κάτω στρώµα παρουσιάζονταν τα ίδια πρόσωπα, οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος, στραµµένα ελάχιστα το ένα προς το άλλο (εικ. 62). Στο άνω µέρος του κάτω στρώµατος, καλυµµένο σήµερα µε νέο στρώµα τοιχογραφιών, οι δύο απόστολοι πρέπει να είχαν εναρµονισµένες κινήσεις, πιθανώς µε τα χέρια υψωµένα σε στάση προσευχής προς τον Χριστό, ο οποίος σε προτοµή τους ευλογούσε µέσα από δεσµί- δα φωτός.6 Το ύψος των µορφών τους, που το καθόριζε η τότε αρχιτεκτονική, ταιριάζει άγιος Ονούφριος εικονίζεται ασκεπής, µα- µε τις άλλες µορφές στο νότιο τοίχο.7 κρυµάλλης, µε γενειάδα µακριά µέχρι τα πόδια, µε περίζωµα από φύλλα γύρω από τη Στη δυτική πλευρά, αριστερά της εισόδου, µέση, αλλά χωρίς το ειλητάριο µε τη συχνά έχουν διασωθεί ακέραιες οι µορφές του αναγραφόµενη επιγραφή.9 Επάνω από αυ- αγίου Ιωάννου του Προδρόµου /Ο ΑΓΙΟС τούς, όπως και στην άλλη πλευρά της εισό- ΙΩ(ΑΝΝΗC) Ο ΠΡ(O)ΔΡ(O)ΜΟС/ και του δου, την ελεύθερη επιφάνεια –εδώ σε µορφή αγίου Ονουφρίου /Ο ΑΓΙΟС [Ο]ΝΟΥΦΡΙΟС/ τριγώνου– ο ζωγράφος την αξιοποίησε για (εικ. 61). Ο πρώτος ετιµάτο ως πρόδροµος να δηµιουργήσει κόσµηµα, το κύριο µοτί- της αναχωρητικής ζωής και ο δεύτερος ως βο του οποίου θυµίζει «κίνηση ηλίου» (εικ. διακεκριµένος εκπρόσωπός της. Ο άγιος Ιω- 65). Πάνω από την είσοδο, στο πλαίσιο της άννης ο Πρόδροµος εικονίζεται µε εκφρα- νεότερης τοιχογράφησης, στη συνηθισµένη στικά χαρακτηριστικά, µαλλιά σε βοστρύ- θέση, παρουσιάζεται η Κοίµηση της Θεο- χους, µε το δεξί χέρι σε στάση προσευχής τόκου (εικ. 83). Δεν αποκλείεται στο κάτω και κλειστό ειλητάριο στο αριστερό. Φορεί στρώµα να είχε ιστορηθεί η ίδια παράσταση. µηλωτή και από επάνω ιµάτιο, πιθανόν από Δεξιά της εισόδου εικονίζεται ο άγιος Μερ- λινάρι. Ο Πρόδροµος παριστάνεται εδώ όχι κούριος (εικ. 101). Δεν γνωρίζουµε εάν ο ως ο τελευταίος προφήτης, µε µήνυµα το άγιος απεικονιζόταν και στο αρχικό στρώµα. οποίο αναγγέλλει την άφιξη της επουρά- Η µορφή του, στο πλαίσιο της νεότερης ζω- νιας βασιλείας («Μετανοείτε...»), ούτε ως γραφικής, στο κάτω τµήµα, έχει κοπεί αδέ- µάρτυρας (κρατώντας την κοµµένη κεφαλή ξια και έχει υποβαθµιστεί. του σε πινάκιο), αλλά ως ο πρώτος ερηµί- της.8 Για το λόγο αυτόν δίπλα του βρίσκε- Με το γυµνό βράχο στη βόρεια πλευρά και ται ο άγιος Ονούφριος, η µορφή του οποίου το χαµηλό τοίχο στη νότια, στον οποίο στη- εκπροσωπεί τους άλλους ερηµίτες, και από ριζόταν η µονοκλινής στέγη, ο ναός στο κοινού προσωποποιούν τη ζωή των µονα- αρ χικό του σχήµα είχε επίπεδες επιφάνει- χών στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Ο ες µόνο στις πλάγιες πλευρές, στις οποίες 72 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

µπορούσαν να τοποθετηθούν οι ολόσωµες ταυτόσηµη µε εκείνη της κάτω ζώνης, όµως µορφές και, πάνω από αυτές, πιθανόν όπως είναι δύσκολο να διαπιστωθεί αν πρόκειται και στο νεότερο στρώµα, οι σκηνές της Με- για την ίδια σκηνή. ταµορφώσεως (εικ. 87) και της Κοιµήσεως (εικ. 83). Η κατάσταση στην οποία οι τοιχογραφίες του 1462/3 υποδέχτηκαν την ανακαίνιση του Οι υπόλοιπες άγιες προσωπικότητες, η ει- ναού επιτρέπει να διαπιστωθούν οι αλλαγές κονογράφηση των οποίων ήταν στενότερα που έγιναν στο µεταξύ. Στον όχι καλά προ- συνδεδεµένη µε το χαρακτήρα του ιερού, στατευµένο χώρο, µέρος των τοιχογραφιών τοιχογραφήθηκαν στην κάτω ζώνη του νό- καλύπτεται από ένα γκρι-άσπρο στρώµα νι- τιου και του δυτικού τοίχου. Την εποχή τρικού καλίου που δηµιουργήθηκε από την εκείνη δεν ήταν δυνατόν να παρουσιαστεί υγρασία. Για το λόγο αυτόν τα χρώµατα οποιοδήποτε από τα θέµατα τα οποία στους έχασαν εν µέρει την ηχηρότητά τους, πράγ- ναούς αποκτούσαν θέση στις ψηλότερες ζώ- µα που είναι ιδιαίτερα αισθητό στη σύγκριση νες. µε τα ζωντανά χρώµατα των νεότερων τοι- χογραφιών, οι οποίες έχουν άριστα διατηρη- Η µόνη εξαίρεση θα µπορούσε να είναι η θεί στον ανανεωµένο ναό, το εσωτερικό του Κοίµησις της Θεοτόκου, η οποία στο πλαίσιο οποίου προστατεύεται από καµάρα. της νεότερης διακόσµησης είχε τοιχογραφη- θεί στον κύκλο του Δωδεκαόρτου. Μία ζηµία Από την άλλη πλευρά, οι πλαστικές αξίες του Εικ. 64 στο κάτω µέρος της παράστασης, πάνω από παλαιότερου στρώµατος στηρίζονταν σε µι- Τµήµα τοιχογραφίας την πόρτα, δείχνει ότι κάτω από το επάνω κρότερο βαθµό στον πλούτο της εικονογρα- στο κάτω στρώµα στρώµα υπήρχε παλαιότερη τοιχογράφηση, φικής ύλης. Τα διαφορετικά χρωµατικά στοι- (1462/3)

Εικ. 65 Ρόδακας. Τοιχογραφία στο κάτω στρώµα (1462/3) Ζωγραφική 73

Εικ. 66 Ο άγιος Συµεών ο Στυλίτης. Τοιχογραφία στο κάτω στρώµα (1462/3)

Εικ. 67 Ο άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης. Τοιχογραφία στο κάτω στρώµα (1462/3)

χεία της σκηνής, το καθένα για τον εαυτό του, χθεί εξίσου όλες οι µορφές, ούτε µπορούν όλα προέκυψαν από τις σχέσεις φωτός-σκιάς που τα χαρακτηριστικά τους να µελετηθούν µέχρι εκφράζονταν ισχυρά και στο πλαίσιο ενός το τέλος. Ο ερηµίτης Ονούφριος απώλεσε τα χρώµατος. Αυτό φαίνεται καλά και στον λιτό, τελευταία στρώµατα χρώµατος και µαζί µε σχεδόν µονόχρωµο, αλλά ζωηρό προπλασµό αυτά και την πλαστικότητα της διαµόρφωσης των µορφών των δύο στυλιτών. Οι µορφές µε τις τελευταίες πινελιές. Όµως, ο βασικός αυτές ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, έργο των χαρακτήρας, µε όλα όσα θα υποδείκνυαν την βοηθών και όχι του ζωγράφου ο οποίος ιστό- προέλευση του ζωγράφου, δεν έχει απολεσθεί ρησε τους αποστόλους Πέτρο και Παύλο µε και πιστεύουµε ότι γενικότερα µπορούµε να έντονα χρώµατα. Ωστόσο, δεν έχουν διαφυλα- υποδείξουµε την παράδοση που ακολούθησε. 74 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Πρόκειται για έργο της Καστοριάς, του ισ- 7 Ιδιαίτερα τιµώµενοι, οι Πέτρος και Παύλος, χυρότερου ζωγραφικού κέντρου της εποχής ήδη στη νεότερη χριστιανική τέχνη παρουσιάζονταν εκείνης στην κεντρική περιοχή των Βαλκα- µαζί σε τοιχογραφίες, σε εικόνες και σε έργα εφαρµο- σµένης τέχνης, στη Ρώµη µάλιστα σε µεγαλοπρεπείς νίων, οι ζωγράφοι του οποίου στο δεύτερο διαστάσεις, πρωτίστως σε µωσαϊκά (F. Gerke, Duces µισό του 15ου αιώνα χρησιµοποιούσαν ιδι- in militaria Christi. Die Anfänge der Petrus­Paulus αίτερη, πιο ελεύθερη εν πολλοίς, καλλιτε- Ikonographie, Kunstchronik 7 (1954), 97-101). Ως χνική γλώσσα. Ο ευρύτερος και ηπιότερος πισ τοί συνοδοί του Χριστού ηγούνται άλλων µαθη- προπλασµός αντικατέστησε την υψηλή και τών στις παραστάσεις των δραστηριοτήτων του, άπταιστη, τεχνικά αυστηρή, επεξεργασία. στη σκηνή της Μεταλήψεως µεταλαµβάνουν πρώτοι Εάν εξαιρέσουµε τις τοιχογραφίες της Ανα- τον Άρτο και τον Οίνο, στη Δευτέρα Παρουσία βρί- σκονται επικεφαλής των κριτών κ.λπ. Eκτεταµένη λήψεως στο Leskovec του 1461/2, οι οποίες ανασκόπηση έχουµε στο Tatić-Djurić, Ikona apostola συνδέονται µε την Αχρίδα, αλλά θα µπορού- Petra i Pavla, 11-16 (µε βιβλιογραφία). Στη βυζαντινή σαν να είναι και έργο καστοριανού καλλιτέ- εντοίχια διακόσµηση, οι πρωτοκορυφαίοι απόστολοι χνη, δεν µας είναι γνωστά µνηµεία της δεκα- παριστάνονται µπροστά από το ιερό, στις παραστά- ετίας του ’60 και του ’70 του 15ου αιώνα. Η δες που φέρουν τον τρούλο, πράγµα που θυµίζει το εποχή αυτή προηγήθηκε του δηµιουργικού ρόλο τους στη δηµιουργία της Εκκλησίας – το ρόλο του ιδρυτή της (ό.π., σ. 12-13). Σε πολλά µνηµεία κύµατος, τα έργα του οποίου έκαναν διάση- παρουσιάζονταν µερικές φορές και ταυτόχρονα, δί- µα τα καστοριανά εργαστήρια τις τελευταίες πλα στην είσοδο – στον άγιο Νικόλαο του Κασνί- δεκαετίες του 15ου αιώνα. Έργο καστορια- τζη (περί το 1190) στην πρόσοψη, από τη µία και την νού ζωγράφου αποτελούν και οι τοιχογρα- άλλη πλευρά της πόρτας, η οποία πιθανώς προστα- φίες της πλησιόχωρης στη Ζάβορδα µονής τευόταν από στέγαστρο. Πολύ συχνότερα απεικονί- της Παναγίας Τορνικίου, οι οποίες, σύµφω- ζονταν σε κατάλληλες επιφάνειες στον κυρίως ναό να µε επιγραφή, χρονολογούνται στο έτος – στην Παναγία Περίβλεπτο στην Αχρίδα (Miljković 10 -Pepek, Deloto, 5), στην Παναγία Ljeviška στο Prizren 1481/2. (Panić, Babić, Bogorodica Ljeviška, 58, 127), στην εκ- κλησία της µονής της Χώρας στην Κωνσταντινού- πολη (Underwood, he Kariye Djami, I, 43, πίν. 30- 1 Τα άνω τµήµατα αυτών των µορφών καλύ- 31), στο ναό του Παντοκράτορα στη µονή Dečani φθηκαν αργότερα µε νέο στρώµα τοιχογραφιών. (Marković, Pojedinačne igure svetitelja, 245) και αλ- 2 Βλ. την εκτενή µελέτη: Χαρά Κωνσταντινί- λού. Στο Staro Nagoričino (Todić, Staro Nagoričino, δη, Ο Μελισµός, Θεσσαλονίκη 2008. 77, 124) και στο Lesnovo (Gabelić, Manastir Lesnovo, 3 Για τους στυλίτες και την παρουσίασή τους 75-76, 133) απεικονίζονται και στο ανατολικό ζεύγος στις τοιχογραφίες βλ. Α. Ξυγγόπουλος, Οι στυλίται των παραστάδων δίπλα στο τέµπλο και δίπλα στην εις την βυζαντινήν τέχνην, ΕΕΒΣ 19 (1949), 116- είσοδο στη δυτική πλευρά. Με εντυπωσιακό τρόπο, Εικ. 68 129. I. Djordjević, Die Säule und die Säulenheiligen µε παράσταση της εκκλησίας στον ώµο (ο άγιος Πέ- Σταυρός. als hellenistisches Erbe in der byzantinischen τρος) και µε βιβλίο πάνω στο κεφάλι (ο άγιος Παύ- Τοιχογραφία und serbischen Wandmalerei, Jahrbuch der λος) απεικονίζονται στις πλάγιες επιφάνειες του τό- ξου πάνω από την είσοδο, κάτω από τον πύργο του στο κάτω στρώµα Österreichischen Byzantinistik 32/5 (1982), 93-100. I. Djordjević, Sveti stolpnici, 41-48. καµπαναριού της εκκλησίας του Σωτήρος στη Žiča (1462/3) 4 Παριστάνεται γέρων, κοντοδιχαλογένης. Βλ. (1309-1316) (Djurić, La royauté et le sacerdoce, 123 κ. Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερµηνεία της ζωγραφικής τέ- α.). χνης, Medić, Stari slikarski priručnici III, 424-425. 8 Ε. Lupieri, John the Baptist, the First Monk, 5 Γέρων, οξυγένης, ό.π. Word and Spirit 6 (1984), 11-23. Του ιδίου, Felices sunt 6 Τέτοιου είδους δείγµα παρέχει µικρογραφία qui imitantur Iohannem, Augustinianum 24 (1984), σε χειρόγραφο του Κρατικού Ιστορικού Μουσείου 33-71 (Gabelić, Manastir Lesnovo, 122). Το χαρακτήρα της Μόσχας του 1220, µε τις λεπτές µορφές των απο- της µορφής του και τη θέση του στο θεµατικό σύνο- στόλων κάτω από τριµελές τόξο (Tatić-Djurić, Ikona λο φανερώνει η ποµπή δέκα περίπου προσώπων στο apostola Petra i Pavla, εικ. στη σ. 13). νότιο τοίχο της Παναγίας Οδηγήτριας στο Ιπέκιο. Ζωγραφική 75

Επικεφαλής αυτών είναι ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρο- in der Kunst des christlichen Ostens, München 1943, µος και ακολουθούν οι άγιοι Σάββας Ιεροσολύµων, 27-38. K. Wessel, Johannes Baptistes (Prodromos), Αντώνιος ο Μέγας και άλλοι (S. Tomeković, Monaška Reallexikon zur byzantinischen Kunst, III, Stuttgart tradicija u zadužbinama i spisima arhiepiskopa Danila 1978, 616-647. II, Arhiepiskop Danilo II, 426-427). Κρατώντας ανοι- 9 Σύµφωνα µε την περιγραφή της βασικής απ- χτό ειλητάριο στο οποίο αναγράφεται «Μετανοεῖτε, εικόνισης στο εγχειρίδιο του Διονυσίου του εκ Φουρ- ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν», ο άγιος Ιωάν- νά, Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης, 420. νης ο Πρόδροµος κλείνει τις προφητείες της Παλαι- 10 Σ. Βογιατζής, Η µονή Κοιµήσεως της Θεο- άς Διαθήκης που αναγγέλλουν την έλευση του Ιησού τόκου στο Τορνίκι Γρεβενών, ΔΧΑΕ 15 (1989-90), και ταυτόχρονα ηγείται εκείνων που τον ακολούθη- 241-256. Ν. Μουτσόπουλος, Γρεβενά, Θεσσαλονίκη σαν στην έρηµο, όπου, ζώντας ασκητικά, παρέµεινε 2006, 214-217. Σ. Κίσσας, Η χρονολόγηση των πα- σαράντα ηµέρες. Για τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρο- λαιότερων τοιχογραφιών της Παναγίας Τορνικίου, µο εκτενέστερα βλ. E. Sdrakas, Johannes der Täufer Δυτικοµακεδονικά Γράµµατα 4 (1993), 28-29.

3. Οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα

Εικ. 69 ηµαντικές αλλαγές στο ασκηταριό έγι- Ηλίας /Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΗΛΙ(ΑC)/ κρα- Ναός του Σ ναν, όπως ήδη αναφέρθηκε, µε µέριµνα τεί στο δεξί χέρι ειλητάριο µε τα λόγια που Αγίου Γεωργίου. του ίδιου του αγίου Νικάνορα, στο πρώτο απευθύνονται στον Ελισαίο: Εἶπεν ᾿Ηλίας τῷ Ο άγιος Γεώργιος µισό του 16ου αιώνα, µε πιο ορατές τις αλλα- ῾Ελισεέ· κάθου δὴ ἐνταῦθα /ΕΙΠΕΝ ΗΛΙΑC (λεπτοµέρεια). γές στον ίδιο το ναό, όπου η ώς τότε επικλι- ΤΟ ΕΛΗCΕΕ ΚΑΘΟΥ ΔΗ ΕΝΤΑΥΘΑ/,2 ο Τοιχογραφία νής στέγη, που δεν προστάτευε το εσωτερικό οποίος /Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΕΛΗCΕΕ/ παρι- (16ος αι.) από τον αέρα και το κρύο αντικαταστάθηκε στάνεται στα δεξιά του προφήτη Ηλία, κρα- από θόλο. τώντας ειλητάριο µε το απόσπασµα: Ἰδοὺ ἡ Παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται Ὑιόν / Στον ανακαινισµένο αυτό χώρο του ναού δη- ΗΔΟΥ Η ΠΑΡΘΕΝΟC ΕΝ ΓΑCΤΡΙ ΕΞΗ µιουργήθηκαν νέες συνθήκες για τοιχογρά- ΚΑΙ ΤΕΞΕ .../.3 Τρίτος, µπροστά από τον φηση, οπότε όλες σχεδόν οι παλαιές παρα- Χριστό, παριστάνεται ο προφήτης Σαµουήλ στάσεις καλύφθηκαν µε άλλες, νεότερες. Στις /Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΣΑΜΟΥΗΛ/ µε το κέ- επιµήκεις πλευρές του θόλου δηµιουργήθη- ρας στο χέρι. Και οι τρεις προφήτες φορούν καν επιφάνειες που οδήγησαν στην αλλαγή χιτώνα και ιµάτιο, έχουν οµοιόµορφο προ- του ώς τότε πρόγραµµατος. Στην αρχική πλασµό, χωρίς ιδιαίτερα τονισµένα εκφρα- επιλογή περιλαµβάνονταν κυρίως µεµονω- στικά χαρακτηριστικά (εικ. 70). µένες µορφές και σκηνές, µε ιδιαίτερη ση- µασία, µερικές από αυτές, για το χαρακτήρα Στα δεξιά του Χριστού και στραµµένοι προς του ναού. Στο νέο εσωτερικό, µολονότι µικρό αυτόν, µε ειλητάρια στα χέρια, εικονίζονται από άποψη χώρου, ο ζωγράφος µπορούσε να δύο ακόµη προφήτες, ο Ιωήλ /Ο ΠΡ(Ο)Φ(Η) προσεγγίσει µε τις ιδέες του ένα περισσότε- ΤΗC ΗΩΗΛ/, µε γραµµένα στο ειλητάριο τα ρο σύνθετο και πλουσιότερο εικονογραφικό λόγια του προφήτη Ζαχαρία: Χαῖρε σφόδρα, πρόγραµµα.1 θύγατερ Σιών, κήρυσσε... /ΧΕΡΕ CΦΩΔΡΑ ΘΥΓΑΤΕΡ CΙΟΝ ΚΥΡΙC/,4 και ο Δανιήλ /Ο Στο κλειδί του ηµικυλινδρικού θόλου η τοι- ΠΡ(Ο)Φ(Η)ΤΗC ΔΑΝΙΗΛ/, που αναγγέλλει χογράφηση µιµείται τη διακόσµηση των τον Παλαιό των Ηµερών: Ἐγὼ Δανιὴλ ἐθεώ- υψηλότερων επιφανειών των τρουλαίων εκ- ρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι... /ΕΓΩ ΔΑΝΙΗΛ κλησιών. Στο κέντρο, στηθαίος σε δισκάριο ΕΘΕΟΡΟΥΝ ΕΩC Υ ΘΡΟΝΗ/.5 ο Χριστός Παντοκράτωρ /I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙ- CΤΟ)С/ (εικ. 71) κρατεί κλειστό ευαγγέλιο Τα δισκάρια µε τους στηθαίους προφήτες και στο αριστερό χέρι και ευλογεί µε το δεξί. Αρι- τον Χριστό στο κέντρο, πλεγµένα µε κλιµα- στερά και δεξιά, στο ίδιο ύψος, επίσης στη- τίδες, στη διάταξη αποτελούν ξεχωριστό σύ- θαίοι και σε δισκάρια, οι προφήτες, οι µορφές νολο και θυµίζουν την παράδοση της µικρο- των οποίων παριστάνονται στο τύµπανο του τεχνίας από το πρόγραµµα της οποίας, κατά θόλου. Στη δυτική άκρη, πρώτος ο προφήτης πάσα πιθανότητα, έχουν ληφθεί τα µοτίβα. 78 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 70 Εκτός από τον Χριστό και τους προφήτες στο µετέχουν στο λουτρό του µικρού Χριστού, Οι προφήτες κλειδί, οι νέες επιφάνειες στο θόλο βοήθησαν ενώ µπροστά του εικονίζονται οι βοσκοί µε Ηλίας, Ελισαιέ ώστε να απεικονιστούν, σε περιορισµένη επι- καπέλα τριγωνικού σχήµατος.6 και Σαµουήλ. λογή, και παραστάσεις από το Δωδεκάορτο. Τοιχογραφία Ο αριθµός και η επιλογή τους προσαρµόζο- Οι µορφές, ζωγραφισµένες µε λιτή επι- στην καµάρα νται στις διαστάσεις των παλαιότερων πα- λογή χρωµάτων και πλατιές πινελιές που (16ος αι.) ραστάσεων και στις δυνατότητες που δίνει προβάλλουν το σχέδιο, ως ερµηνευτές της η κατάλληλη διάταξη. Για την παράσταση σκηνής είναι σταθερά τοποθετηµένες στο του Ευαγγελισµού, η οποία συνήθως παρου- διαθέσιµο πλαίσιο, αλλά δεν έχουν τις ίδιες σιάζεται στον ανατολικό τοίχο, δεν υπήρχε αναλογίες, ούτε σχηµατίζουν ορατά οργα- χώρος, διότι εδώ, για ειδικούς λόγους, όπως νωµένη σύνθεση. ήδη αναφέρθηκε, στο ηµικυκλικό πεδίο παρι- στάνεται η Μεταµόρφωσις /Η ΜΕΤΑΜΟΡ- Το παραπάνω είναι λιγότερο αισθητό στο ΦΟCΙC/ (εικ. 87). χώρο των αναλογικά ογκωδών αρχιτεκτονι- κών σχηµάτων στην παράσταση της Υπαπα- Οι τρεις πρώτες σκηνές του Δωδεκαόρτου ντής /Υ ΗΠΟΠΑΝΤΙ/ (sic!) την οποία, πίσω έχουν τοιχογραφηθεί στο ίδιο ύψος, στη νό- και σε όλο το πλάτος, κλείνει ένα τείχος στο τια πλευρά του θόλου. Στην επιφάνεια που χρώµα της ώχρας µε τρεις πύργους και κιβώ- δηµιουργείται στο βάθος του ιερού παρι- ριο µπροστά (εικ. 81). Από αριστερά προς τα στάνεται η Γέννησις /Η ΓΕΝΗCΙC/ (εικ. 80). δεξιά, ο Ιωσήφ, µε καλυµµένα τα χέρια, προ- Παρά τον περιορισµένο χώρο, στη σύνθεση σφέρει δύο τρυγόνια ή δύο νεοσσούς περιστε- υπάρχουν όλα τα κύρια στοιχεία της σχετι- ριών και συνοµιλεί µε την προφήτιδα Άννα, κής αφήγησης: η µορφή της Παναγίας /ΜΗ- η οποία κρατεί ειλητάριο όπου το κείµενο: (ΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ/ µε το τέκνο, τοποθετηµένη τοῦτον τὸ βρέφος οὐρανὸν καὶ γῆν ἐστερέ- διαγώνια στο σκοτεινό πεδίο της σπηλιάς, ωσεν, αναγράφεται τροποποιηµένο /ΤΟΥΤΟ αριστερά της οι Μάγοι, µε ανατολίτικα κα- ... ΟΥ(ΡΑ)ΝΟΝ ΕСΤΕΡΕΟСΕ Κ(ΑΙ) ΓΗΝ/.7 πέλα, φέρουν τα δώρα και δεξιά, στο επάνω Μπροστά από αυτούς παριστάνεται η Πανα- µέρος, πίσω από το λόφο, οι άγγελοι. Χαµη- γία /ΜH(TH)Ρ Θ(EO)Υ/ µε το θείο βρέφος. λότερα βρίσκεται ο Ιωσήφ, σκυµµένος, µε Ανάµεσα στην Παναγία και τον Συµεών, στο γυρισµένη την πλάτη στις γυναίκες που συµ- µέσο της σκηνής, πάνω στην αγία τράπεζα Ζωγραφική 79

Εικ. 71 υπάρχει ευαγγέλιο κλειστό, στολισµένο µε το ύψος της καταλαµβάνει η µεγάλη µορφή Ο Χριστός µαργαριτάρια. Μπροστά από το κιβώριο, ο του Χριστού /Ι(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C/ επί και οι προφήτες Συµεών ο Θεοδόχος ευλογεί µε το δεξί χέρι πώλου όνου. Μπροστά από τον ανοιχτό- Ιωήλ και Δανιήλ. και είναι έτοιµος µε το, καλυµµένο από σε- χρωµο λόφο, στην αριστερή πλευρά, τον Τοιχογραφία στην βασµό, αριστερό να παραλάβει τον Χριστό.8 ακολουθούν οι απόστολοι. Το κεντρικό τµή- καµάρα (16ος αι.) Ενδιαφέρον έχει ότι στη σκηνή ο Χριστός µα το κλείνουν τείχη µε πύργο, και δεξιά, δεν παριστάνεται στα χέρια του Συµεών του µπροστά από την πόλη, τον Σωτήρα υπο- Θεοδόχου αλλά στην αγκαλιά της Παναγίας, δέχονται κάτοικοι της Ιερουσαλήµ. Τα τείχη εκδοχή που ανήκει στην παλαιότερη κυρίως της πόλης, µε τέσσερις πύργους στις γωνίες, εικονογραφική παράδοση.9 περικλείουν κτήρια µε κόκκινες στέγες και γκρίζους τρούλους. Το αριστερό τµήµα της Μολονότι η σκηνή εξελίσσεται σε χώρο στον πόλης καλύπτει δένδρο λιτής φόρµας. Αγόρι οποίο τα πρόσωπα είναι ελεύθερα τοποθε- µε λευκή φορεσιά είναι ανεβασµένο στο δέν- τηµένα, όµως και εδώ οι αναλογίες δεν είναι δρο, ενώ άλλα τρία, µε οµοιόχρωµη ενδυµα- αρµονικές, ούτε οι διαστάσεις των ίδιων των σία, κάθονται χαµηλά, στα πόδια του πώλου, µορφών παρουσιάζουν συνέπεια. Ωστόσο, µάλλον φοβισµένα, µπορούµε να πούµε, χω- ορισµένες µορφές έχουν απαλό προπλασµό ρίς να κρατούν τα βάγια µε τα οποία χαιρε- που προσδίδει σε αυτές ευγένεια παρόµοια µε τούσαν χαρµόσυνα την είσοδο του Χριστού αυτή των µεγαλόσωµων µορφών στην κάτω στην πόλη τους. ζώνη. Στην εικόνα εκτίθενται όλα τα βασικά στοι- Στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου έπρεπε να πα- χεία της αφήγησης. Ωστόσο, οι µεγαλόσω- ριστάνεται και η Βάπτιση. Όµως, για λατρευ- µες στερεότυπες µορφές, µε µεγάλα κεφάλια τικούς λόγους, η σκηνή αυτή παριστάνεται και κοντά σώµατα, στο διαθέσιµο πεδίο, δη- στην πρόσοψη του ναού. Για την επόµενη µιουργούν βαριά σύνθεση. Ο ζωγράφος δεν στη σειρά, τη σκηνή της Μεταµορφώσεως, µπόρεσε να εξαντλήσει τις εξαιρετικές δυνα- δόθηκε χώρος στον ανατολικό τοίχο. Για το τότητες που παρείχε, σε χαρακτήρα και σε λόγο αυτόν, στη συνέχεια, στη νότια πλευ- περιεχόµενο, το γεγονός. Στον πληθωρικό ρά του θόλου, παριστάνεται η Βαϊοφόρος /Η εικονογραφικό τύπο, µε αφηγητικά επεισό- ΒΑΗΟΦΟΡΟС/ (εικ. 82). Σχεδόν ολόκληρο δια και γραφικές λεπτοµέρειες που κάνουν 80 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 72 Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του ανατολικού τοίχου Ζωγραφική 81

Εικ. 73 Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του νότιου τοίχου και της καµάρας 82 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 74 Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του δυτικού τοίχου Ζωγραφική 83

Εικ. 75 Σχεδιαστική απεικόνιση των τοιχογραφιών του βόρειου τοίχου 84 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 76 Tοιχογραφίες του ανατολικού τοίχου Ζωγραφική 85

Εικ. 77 Τοιχογραφίες του νότιου τοίχου και της καµάρας 86 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ 78 Τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου Ζωγραφική 87

Εικ. 79 Τοιχογραφίες του βόρειου τοίχου 88 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 80 Η Γέννησις του Χριστού. Τοιχογραφία (16ος αι.)

τη σκηνή σύνθετη, η Βαϊοφόρος προβάλλε- σε σηµαντικά µικρότερες διαστάσεις, µορφή ται, στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου, µε ελα- αγγέλου µε πολεµική ενδυµασία και ο Ιεφω- φρότητα, ζωντάνια και ευθυµία.10 νίας, τα χέρια του οποίου κόβει ο άγγελος. Στο επάνω µέρος της παράστασης, ο Χρι- Στο δυτικό τοίχο, προσαρµόστηκε στην ηµι- στός /I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)С/, µεταξύ δύο κυκλική επιφάνεια πάνω από την είσοδο η αγγέλων, µε καλυµµένα χέρια, παραλαµβά- πολυπρόσωπη παράσταση της Κοιµήσεως νει την ψυχή της Μητέρας του φασκιωµέ- της Θεοτόκου /Η ΚΥΜΙС(ΙC) Τ(ΗC) Θ(ΕΟ- νη µε λευκό ύφασµα. Η ωοειδής δόξα γύρω ΤΟΚ)ΟΥ/ (εικ. 83). Στα αριστερά της νεκρι- από τη µορφή του Χριστού και ένα ευρύτε- κής κλίνης της Παναγίας, σε πρώτο πλάνο, ρο πεδίο πλαισιωµένο µε ασυνήθιστα οδον- βρίσκονται πέντε αρχιερείς, στο µέσο, σκυµ- τωτά σχήµατα θυµίζει µε το σκούρο χρώµα µένος επάνω από τη Θεοτόκο ο γηραιός Ιω- του τον «άλλο κόσµο», από τον οποίο ήρθε άννης ο Θεολόγος και, δεξιά, έντεκα ακό- ο Σωτήρας, χώρο ο οποίος στην παλαιότερη µη απόστολοι, τα µάτια των οποίων είναι ζωγραφική τέχνη προβαλλόταν µε το λεγό- ασυνήθιστα στραµµένα στον παρατηρητή. µενο grisaille, έναν ωχρό µονόχρωµο, ανοι- Κάτω, σχεδόν βυθισµένοι στο στολισµένο χτό γκρίζο, τόνο. Επάνω από ολόκληρη τη ύφασµα της νεκρικής κλίνης, εικονίζονται, σκηνή αιωρείται εξαπτέρυγο χερουβείµ, στο Ζωγραφική 89

Εικ. 81 Η Υπαπαντή. Τοιχογραφία (16ος αι.)

χρώµα της φλόγας, ενώ δεξιά και αριστερά συχνά ακολουθούσαν επεισόδια που έκα- την παράσταση πλαισιώνουν ψηλά κτήρια ναν περισσότερο σύνθετη και πλούσια την συνδεδεµένα µε βήλο. παράσταση.11

Οι διαστάσεις της επιφάνειας επάνω από Στο ίδιο πνεύµα, συνεπτυγµένα, µε την πα- την είσοδο, στην οποία ο ζωγράφος ιστόρη- ρουσίαση µόνο των βασικών στοιχείων, συ- σε την Κοίµηση, συνέβαλαν ώστε η σκηνή νεχίστηκε η αφήγηση στη βόρεια πλευρά. να είναι ιδιαίτερα υψηλή, και οι συµµετέ- Στο πρώτο πεδίο παριστάνεται η σκηνή της χοντες σε αυτήν, που βρίσκονται στο κάτω Σταυρώσεως /Η СΤ(ΑΥ)ΡΩСΙС/ (εικ. 84). Σε µέρος –και οι οποίοι περιορίζονται µόνο σε δύσκολο σηµείο, στην αρχή του θόλου που αρχιερείς και αποστόλους– να είναι στρι- προσκτίστηκε και στηρίζεται σε δοκό, η πα- µωγµένοι. Όµως, θα πρέπει να έχουµε υπό- ράσταση δεν έχει οµαλή επιφάνεια, και ο ζω- ψη ότι, στο πλαίσιο του Δωδεκαόρτου, η γράφος την προσάρµοσε τοποθετώντας στην εικονογραφία της Κοιµήσεως, εµπνευσµένη αριστερή πλευρά την Παναγία /ΜΗ(ΤΗ)Ρ από τα απόκρυφα κείµενα και την εκκλη- Θ(ΕΟ)Υ/, η οποία, σε έκφραση λύπης, στηρί- σιαστική ποίηση, ήταν ιδιαιτέρως πλούσια. ζει το µάγουλο στην παλάµη. Δίπλα της βρί- Για το λόγο αυτόν το βασικό περιεχόµενο σκονται δύο µυροφόρες από τις οποίες φαί- 90 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 82 Η Βαϊοφόρος. Τοιχογραφία (16ος αι.)

νεται µόνο η πρώτη, η οποία κρατεί στο χέρι ορατές στη Σταύρωση απ’ ό,τι στις άλλες αγγείο και στρέφει το κεφάλι στο πλάι. Το σκηνές, ίσως και λόγω της άνισης επιφάνει- µεσαίο τµήµα, µε τα τείχη της Ιερουσαλήµ ας της παράστασης. Αυτό οπωσδήποτε επέ- στο βάθος, καλύπτει ο Χριστός στο σταυρό βαλε την ανισοµερή διαίρεση της σύνθεσης, /I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C/, στην οριζόντια κε- µε υψηλότερη την αριστερή πλευρά, στην ραία του οποίου αναγράφεται: Ὁ βασιλεὺς οποία οι γυναικείες µορφές είναι πιο εύσω- τῆς δόξης /Ο ΒΑСΙΛΕΥС ΤΙС ΔΟΞΗС/. Δε- µες, ενώ η µορφή του Λογγίνου, παρόλο ξιά, θλιµµένος επίσης, στέκεται ο ευαγγελι- ότι συµµετέχει ενεργά στο γεγονός, λόγω στής Ιωάννης /ΙΩ(ΑΝΝΗC)/, και, πίσω του, έλλειψης χώρου, είναι κατά ένα µέρος κοµ- ο εκατόνταρχος Λογγίνος /Λ(ΟΓΓΙΝΟC)/, ο µένη. Είναι ευνόητος ο λόγος για τον οποίο οποίος µε σηκωµένο το χέρι δείχνει ότι στο από τη σκηνή απουσιάζουν όλες οι λεπτοµέ- πρόσωπο του Εσταυρωµένου αναγνώρισε ρειες και τα σύµβολα που σχεδόν πάντοτε τον Υιό του Θεού, όπως επιβεβαιώνουν οι υπάρχουν. λέξεις: Ἀληθῶς Θεοῦ Υἱὸς ἦν οὗτος (αλυθ(ο) ς ηος θ(εο)υ ην ουτος).12 Στη συνέχεια, µολονότι στις διαθέσιµες επιφά- νειες δεν ήταν δυνατόν να ιστορηθούν όλες οι Η δυσαναλογία των µορφών και η αδρότη- σκηνές των Δωδεκαόρτου, ωστόσο παριστά- τα στη σχηµατοποίηση είναι περισσότερο νονται και οι δύο εκδοχές της Αναστάσεως. Η Ζωγραφική 91

Εικ. 83 Η Κοίµησις της Θεοτόκου. Τοιχογραφία (16ος αι.)

πρώτη, οι Μυροφόρες στον Τά φο, από λάθος τον τάφο, µαζί µε τις µυροφόρες, επισκέφθη- επισηµαίνεται µε τη λέξη: Χαί ρετε /ΧΕΡΕΤΑΙ/ κε και η Παναγία.13 Δεξιά, δίπλα στον τάφο, (εικ. 85), µε την οποία ο Χριστός απευθύνθη- µέσα στο βράχο, στη γωνία παριστάνονται οι κε αργότερα προς αυτές, όταν εµφανίστηκε στρατιώτες που έχουν αποκοιµηθεί. ενώπιόν τους. Στην πα ράσταση κυριαρχεί, µε ανοιγµένη τη δεξιά φτερούγα, ο άγγελος /ΑΓ- Η δεύτερη παράσταση της Αναστάσεως, µε ΓΕΛ(Ο)С Κ(ΥΡΙΟ)Υ/ καθήµενος σε λίθο, που συµµετρική διάταξη των βράχων στο βάθος, επισηµαίνεται ως: Ὁ λίθος /Ο ΛΥΘΟС/, και απεικονίζει περιληπτικά την Εἰς Ἅδου Κά- δείχνει τον κενo τάφο. Η πρώτη από τις γυ- θοδον /Η ΑΝΑСΤΑСΙС/ (εικ. 86). Σε ωοει- ναίκες επισηµαίνεται ως: Μήτηρ /ΜΗ(ΤΗ)Ρ/, δή δόξα, ο Χριστός /I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ) µολονότι οι ευαγγελιστές δεν αναφέρουν ότι C/ στέκεται µπροστά στις σπασµένες πύλες 92 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 84 του Άδη, κάτω από τις οποίες παριστάνεται λου, να πα ρουσιαστεί εικονογραφικά σε πιο Η Σταύρωσις η γυµνή µορφή ενός γέροντα µε άσπρη γε- σύνθετη µορφή. Ωστόσο, µε τη θέση της εδώ του Χριστού. νειάδα και µουστάκια, προσωποποίηση του ανταποκρίνεται στην πρακτική να εικονίζε- Τοιχογραφία Άδη. Η σωτηρία του ανθρώπινου γένους από ται η παράσταση στο ιερό. (16ος αι.) τις αµαρτίες, που έφερε η θυσία του Υιού του Θεού, απεικονίζεται εύγλωττα: ο Χριστός Η σκηνή αυτή της Αναστάσεως, που περι- απλώνει τα χέρια προς τους προπάτορες, τον γράφεται στα απόκρυφα κείµενα, µε το δρα- Αδάµ (εικ. 132) και την Εύα, οι οποίοι σηκώ- µατικό περιεχόµενό της ενέπνευσε πολλούς νονται από τους τάφους τους, ενώ πίσω τους, εκκλησιαστικούς συγγραφείς, επέδρασε στη στους δικούς τους τάφους, απεικονίζονται θεία λατρεία και αποτέλεσε πλούσια βάση και άλλα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, ο για την εικονογραφία του θέµατος.14 Δαβίδ και ο Σολοµών µε τα χαρακτηριστικά στέµµατα, ο Ιωάννης ο Πρόδροµος, δεξιά, Όπως ήδη αναφέρθηκε, στον ανατολικό τοί- και ένας νεαρός προφήτης, πίσω αριστερά. Η χο, στο ίδιο ύψος παριστάνεται η Μεταµόρ- Εις Άδου Κάθοδος, τελευταία στη σειρά στο φωσις /Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΟСΗС/ (εικ. 87).15 βόρειο τοίχο, δεν ήταν δυνατόν, στην υπο- Λόγω της σηµασίας που είχε για τις αντιλή- λειπόµενη περιορισµένη επιφάνεια του θό- ψεις των ησυχαστών, η Μεταµόρφωση, όπως Ζωγραφική 93

Εικ. 85 φαίνεται, παριστανόταν στην ίδια θέση και τις σαρκοφάγους. Κάτω από αυτούς, γύρω Οι Μυροφόρες στο παλαιότερο, που διακρίνεται κάτω από από σχηµατοποιηµένα κυπαρίσσια, οι από- στον Τάφο. το νέο, στρώµα τοιχογραφιών. στολοι αντιδρούν διαφορετικά στο θαύµα, ο Τοιχογραφία Πέτρος όρθιος απευθύνεται προς τον Χρι- (16ος αι.) Στο πεδίο µε τοξοειδή απόληξη, σε υποκί- στό τείνοντας το δεξί χέρι, ο νεαρός Ιωάν- τρινο κάµπο, βρίσκονται σε διάταξη οι µε- νης, γεµάτος φόβο, πέφτει µε το πρόσωπο τέχοντες και µάρτυρες του γεγονότος. Στο στη γη, ενώ ο Ιάκωβος, τυφλωµένος από το επάνω µέρος, οι βράχοι του όρους Θαβώρ θείο φως και έκθαµβος, βρίσκεται διπλωµέ- µόλις και διακρίνονται. Στην παράσταση ο νος κάτω δεξιά. Χριστός µε υπόλευκη ενδυµασία, εκπέµπο- ντας ευρεία ακτινοβολία, εµφανίζεται µέσα Παρά τη βαθιά µυστικιστική σηµασία του σε δόξα η οποία δεν είναι, όπως συνηθίζε- φωτός στη Μεταµόρφωση του Χριστού –φως ται, λευκού χρώµατος, µε το οποίο περιγρά- για το οποίο οι ησυχαστές πίστευαν ότι είναι φεται η λάµψη, αλλά γκρίζου. Οι προφήτες θεϊκή ενέργεια στην οποία µπορεί να µετέχει Μωυσής και Ηλίας, οι οποίοι συνήθως πα- ο άνθρωπος από την παρούσα ζωή–, οι πα- ριστάνονται στους βράχους, εδώ, γεµάτοι ραστάσεις του συµβάντος αυτού δεν έχουν θαυµασµό, απευθύνονται στον Σωτήρα από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στους ναούς των 94 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 86 ησυχαστών οι παραστάσεις αυτές εικονογρα- λούσαν τη βάση του χριστιανικού δόγµατος. Η Ανάστασις φούνται σε ιδιαίτερη θέση ή µε κάποια µορφή Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστάνεται του Χριστού. που να ξεχωρίζει, αλλά όχι µε ιδιαίτερα εικο- η Παναγία Πλατυτέρα /Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ Τοιχογραφία νογραφικά χαρακτηριστικά. Τη θέση που κα- Η ΠΛΑΤΙΤΕΡΑ/ (εικ. 89). Με απλωµένα τα (16ος αι.) τέχει η παράσταση της Μεταµορφώσεως στο χέρια, µε τη στηθαία µορφή του Ιησού Χρι- ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, στο χώρο στού /I(ΗCΟΥ)C Χ(ΡΙCΤΟ)C/, στο στήθος, του ιερού, πάνω από την αγία τράπεζα, θα η Παναγία δείχνει ότι µε τον Θεάνθρωπο µπορούσε κανείς µε βεβαιότητα να τη συν- µέσα της είναι η Πλατυτέρα των Ουρανών. δέσει µε τον ησυχασµό του 14ου αιώνα και µε την αφιέρωση στη Μεταµόρφωση του µε- Κάτω από την Παναγία παριστάνονται οι γάλου µοναστηριού, πάνω από το ασκηταριό, συλλειτουργούντες αρχιερείς.17 Στο κέντρο, στην κορυφή του όρους του Καλλιστράτου.16 κάτω από το παράθυρο, σε ωοειδές δισκά- ριο βρίσκεται ο µικρός Χριστός /I(ΗCΟΥ)C Χαµηλότερα, οι µικρές επιφάνειες της αψίδας Χ(ΡΙCΤΟ)C/ και πάνω από αυτόν: Ο Μελι- του ιερού και της προσκοµιδής δεν επέτ ρεπαν σµός /Ο ΜΕΛΗCΜΟC/ (εικ. 90). Δεξιά και να εικονογραφηθούν ευρέως οι παραστά σεις αριστερά του παραθύρου παριστάνονται άγ- της ενσάρκωσης και της θυσίας, που αποτε- γε λοι /ΑΓΓΕΛ(ΟC) Κ(ΥΡΙΟ)Υ/, οι οποίοι λει- Ζωγραφική 95

Εικ. 87 τουργούν ενδεδυµένοι ως διάκονοι: φορούν σώπων, οι µορφές των δύο λειτουργών δεν Η Μεταµόρφωσις λευκό στιχάριο και οράριο στο οποίο ανα- παρουσιάζονται ολόσωµες. Πρόκειται µάλ- του Χριστού. γράφεται АГΙОC, АГΙОC και κρατούν ριπί- λον για αδέξια παρέµβαση. Οι µορφές στην Τοιχογραφία διο. Στην αριστερή άκρη εικονίζεται ο άγιος αψίδα, µολονότι µικρές, έχουν αδρά χαρα- (16ος αι.) Βασίλειος /О АГΙОC ΒΑCΙΛΗΟC/ (εικ. 90) κτηριστικά, και οι κινήσεις του πινέλου είναι µε ειλητάριο το οποίο περιέχει την εκφώνη- «ηµιτελείς». ση από τη λειτουργία: ἐξαιρέτως τῆς Πανα- γίας ἀχράντου Δεσποίνης ἡµῶν /ΕΞΕΡΕΤΟC Στην κόγχη της προσκοµιδής ιστορείται ΤΗC ΠΑΝΑΓΙΑC ΑΧΡΑΝΤΟΥ ΔΕCΠΗΝΗC στηθαίος και µετωπικός, ο άγιος Στέφα- ΗΜΟΝ/,18 ενώ στη δεξιά ο άγιος Ιωάννης νος ο πρωτοµάρτυς /Ο ΑΓΙΟC CΤΕΦΑ- ο Χρυσόστοµος /О ΑΓΙΟC ΙΩ(ΑΝΝΗC) Ο ΝΟC Ο ΠΡOΤΟΜΑΡΤHC/ (εικ. 88). Φορεί ΧΡ(ΥCΟCΤΟΜΟC/ (εικ. 91) µε ειλητάριο υπόλευκο διακονικό στιχάριο διακοσµηµένο στο οποίο αναγράφεται: ὅτι σὸν τὸ κράτος µε γραµ µωτές ταινίες, από τον δεξιό ώµο καὶ σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία /ΟΤΙ CΟΝ ΤΟ ΚΡΑ- κρέµεται το διακονικό οράριο, ενώ τον αρι- ΤΟC Κ(ΑΙ) CΟΥ ΕCΤ(ΙΝ) Η ΒΑCΗΛΗΑ/.19 στερό καλύπτει διακοσµηµένο βλατίο πορ- Για να διατηρήσουν µία κατά προσέγγιση φυρού χρώµατος. Με το δεξί κρατεί ακάλυ- αναλογία µεγέθους, έναντι των άλλων προ- πτο άγιο ποτήριο.

Ζωγραφική 97

Εικ. 89 Η Πλατυτέρα. Τοιχογραφία στην αψίδα του ιερού (16ος αι.)

Η πορεία των ιεραρχών συνεχίζεται και στο Δίπλα του, σε ίδια στάση και όψη, παριστά- νότιο τοίχο του ιερού, και σε αυτή συµµετέ- νεται ο άγιος Αχίλλειος Λαρίσης /Ο ΑΓΙΟC χουν ιδιαίτερα τιµώµενοι ιεράρχες. Πρώτος ΑΧΥΛΗΟC/ (εικ. 94, 95). Στο ειλητάριο ανα- παριστάνεται ο άγιος Νικόλαος /Ο ΑΓΙΟC γράφεται: Οὐδεὶς ἄξιος τῶν συνδεδεµένων ΝΙΚΟΛΑΟC/ (εικ. 92, 93). Φορεί λευκό σάκ- ταῖς σαρκικαῖς ἐπιθυµίαις /ΟΥΔΗC ΑΞΗΟC κο µε πτυχώσεις, κοσµηµένο ψηλό περιλαί- ΤΟΝ CΗΝΔΕΔΕΜΕΝΟΝ ΤΑΙC CΑΡΚΙ- µιο και επιµανίκια, από επάνω επιτραχήλιο ΚΑΙC ΕΠΙΘΥΜΙΑΙC/.21 Στο ωµοφόριο του και κατόπιν φαρδύ πολυσταύριο. Από τους Αχιλλείου, όπως και σε αυτό του προηγού- ώµους του πέφτει το ωµοφόριο, περασµέ- µενου ιεράρχη, οι κεραίες των σταυρών είναι νο στο αριστερό χέρι µε το οποίο κρατεί το αρχαϊκές φυλλοειδείς. κάτω µέρος ανοιχτού ειληταρίου. Γενικά, η ενδυµασία του είναι η συνήθης για τους αρ- Στον οικείο χώρο του, τη Θεσσαλία, ο άγι- χιερείς την εποχή εκείνη, όµως, απροσδό- ος κατέλαβε θέση στο στενότερο κύκλο των κητα, εµφανίζει ένα αρχαϊκό χαρακτηριστι- µετεχόντων στη λειτουργία αρχιερέων. Το κό: οι κόκκινοι σταυροί στο ωµοφόριο είναι κύρος του στηρίζεται στην παράδοση ότι, φυλλοειδείς και ακολουθούν την παράδοση σύµφωνα µε τον Σκυλίτζη, ως επίσκοπος Λα- Εικ. 88 που είχε εγκαταλειφθεί τρεις αιώνες νωρί- ρίσης την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντί- Ο άγιος Στέφανος. τερα. Στο ειλητάριο αναγράφεται: Δέσποτα νου, έλαβε µέρος στην Πρώτη Οικουµενική Τοιχογραφία Παν τοκράτορ, ὁ πᾶσαν τὴν κτίσιν /ΔΕCΠΟ- Σύνοδο.22 Η λατρεία του διατηρήθηκε στη στην πρόθεση ΤΑ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡ • Ω ΠΑCΑΝ Τ(ΗΝ) Θεσσαλία, µολονότι, µετά την κατάληψη της (16ος αι.) ΚΤΗ(CΙΝ)/.20 Λάρισας, ο τσάρος Σαµουήλ µετέφερε τα λεί- 98 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 90 Ο άγιος Βασίλειος, άγγελος Κυρίου και ο Μελισµός. Τοιχογραφία στην αψίδα του ιερού (16ος αι.)

ψανά του, ως ανεκτίµητο ιερό κειµήλιο, στην σιογνωµία του, η µακριά ίση γενειάδα στη πρωτεύουσά του, την Πρέσπα, όπου ανήγει- µεταβυζαντινή εποχή αποκτούσε πότε πότε ρε µνηµειώδη βασιλική,23 και το νησί ονοµά- ατίθασους βοστρύχους. Ο Διονύσιος εκ στηκε προς τιµήν του αγίου. Κατόπιν στους Φουρνά συνιστούσε, µάλιστα, να παριστά- ναούς της αρχιεπισκοπής Αχρίδος επίσης τι- νεται ως γέρων βουρλογένης.27 Στο ασκη- µούσαν τον άγιο και τον απεικόνιζαν µετα- ταριό εικονίζεται, όπως και ο άγιος Νικόλα- ξύ των επιφανέστερων αγίων πατέρων.24 Όχι ος, σε δεξιά στροφή τριών τετάρτων, µε το σπάνια, όπως στο ασκηταριό του Αγίου Νι- βλέµµα στραµµένο προς τον παρατηρητή. κάνορα, του δινόταν θέση δίπλα στον άγιο Ο πλατύς προπλασµός του προσώπου µε τα Νικόλαο, στο νότιο τµήµα του ιερού.25 γκριζοάσπρα µαλλιά και τη λίγο πιο ανοι- χτόχρωµη κυµατιστή γενειάδα µε βοστρύ- Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα η µορ- χους προσδίδει ηπιότητα και ζεστασιά που φή του επισκόπου Λαρίσης παρουσιάζει ιδι- κάνουν το πορτρέτο αυτό το οµορφότερο αίτερη ευγένεια. Όπως έχει παρατηρηθεί, γνωστό του αγίου. τη µορφή του δεν χαρακτηρίζουν τα καθι- ερωµένα και µε συνέπεια επαναλαµβανόµε- Στον κυρίως ναό, ανάµεσα στο τέµπλο και να χαρακτηριστικά προσώπου,26 µολονότι στο παράθυρο, παριστάνεται, σύµφωνα µε πάντοτε παριστανόταν ως γηραιός ασπρο- τη συνήθεια, ο προστάτης άγιος Γεώργιος ο µάλλης ιεράρχης. Στη µακροπρόσωπη φυ- Τροπαιοφόρος /Ο ΑΓΙΟC ΓΕΩΡΓΙΟC ΤΡΟ- Ζωγραφική 99

του αγίου Γεωργίου έχει µελετηθεί εξαντλη- τικά και υπάρχει ενδιαφέρουσα και πλούσια βιβλιογραφία.29

Στη συνέχεια, από την άλλη πλευρά του παρα- θύρου, προς το δυτικό τοίχο, στο ίδιο στρώ- µα υπήρχαν οι µορφές των αγίων Πέτρου και Παύλου, οι οποίες αφαιρέθηκαν πιθανώς όταν, κάτω από αυτούς, βρέθηκαν οι τοιχο- γραφίες µε επιγραφή του 1462/63. Οι παλαι- ότερες τοιχογραφίες των πρωτοκορυφαίων αποστόλων, από τη µέση και πάνω παραµέ- νουν καλυµµένες από το κονίαµα, πάνω στο οποίο έχουν διασωθεί καλά οι τοιχογραφίες του 16ου αιώνα. Στην επιµήκη επιφάνεια, η αριστερή άκρη της οποίας βρίσκεται πάνω από το παράθυρο, παριστάνονται στηθαίοι τρεις άγιοι πολεµιστές (εικ. 97). Η παρουσία Εικ. 91 τους συµπληρώνει το πρόγραµµα των ασκη- Άγγελος Κυρίου ταριών. και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστοµος. Από αριστερά πρώτος στη σειρά είναι ο άγι- Τοιχογραφία ος Δηµήτριος /Ο ΑΓΙΟC ΔΙΜΗΤΡΙΟC/ (εικ. στην αψίδα 98). Κάτω από την πανοπλία του, που απο- του ιερού (16ος αι.) τελείται από σειρά φολίδων,30 φαίνεται, στο επάνω µέρος, η κυκλική απόληξη της χλα- ΠΕΟΦΟΡΟC/ (εικ. 69, 96). Όπως τονίστηκε, µύδας, διακοσµηµένης µε µαργαριτάρια, και απεικονίζεται στην επιφάνεια που ανακαινί- πάνω από το δεξιό ώµο περασµένος γκριζο- στηκε όταν επιδιορθώθηκε το τµήµα αυτό γάλαζος χιτώνας. Στη µέση παριστάνεται ο του τοίχου, θέση στην οποία οπωσδήποτε άγιος Θεόδωρος ο Τήρων /Ο ΑΓΙΟC ΘΕΩ- βρισκόταν και προηγουµένως. Εδώ παρου- ΔΟΡ(ΟC) Ο ΤΥΡ(ΩΝ)/ (εικ. 99), επίσης µε σιάζεται η αντιπροσωπευτική και συχνότερα πανοπλία αλλά από µικρότερες φολίδες, και απαντώµενη παράσταση του αγίου ως νικη- µε κόκκινο χιτώνα περασµένο πάνω από τή, ενώ στην πρόσοψη του ναού παρουσιάζε- τους ώµους του. Τρίτος στη σειρά βρίσκεται ται ο άγιος στον τροχό και έφιππος. Ο άγιος ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης /Ο ΑΓΙΟC Γεώργιος µε στολή πολεµιστή στέκεται όρ- ΘΕΩΔ(Ο)Ρ(ΟC) Ο CΤΡΑΤΙΛΑΤΗC/ (εικ. θιος και πατά πάνω στο δράκο του οποίου 100), µε παρόµοια ενδυµασία. διατρυπά το στόµα µε το κοντάρι. Ο άγιος, προσωποποίηση της νίκης κατά του κακού, Με την ίδια επιλογή, και µάλιστα σε κάποιους προστάτευε θέσεις στις οποίες εγκαταβίω- ναούς µε ιδιαίτερα παρόµοιο τρόπο διάταξης, ναν µοναχοί. Μερικά µοναστήρια, µάλιστα, οι µορφές των αγίων πολεµιστών ανήκουν αφιέρωσαν προς τιµήν του παρεκκλήσια στις στο συνεπτυγµένο πρόγραµµα του εντοίχιου κορυφές των πύργων, µε χαρακτηριστικό διάκοσµου, στην εµφάνιση και τη σηµασία παράδειγµα τον πύργο της µονής Χιλανδα- του οποίου δεν χρειάζεται ιδιαίτερη αναφορά. ρίου.28 Το θέµα του εικονογραφικού κύκλου Η λατρεία του αγίου Δηµητρίου και ο βίος 100 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

εικόνες και µικρογραφίες, στις οποίες σχεδόν πάντοτε παριστάνεται ως πολεµιστής. Στο ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, µολονότι η παράστασή του είναι στηθαία, όσο επέτρεπε η νέα διάταξη και θέση των τοιχογραφιών, ο άγιος Δηµήτριος απεικονίζεται µε τον συνή- θη, κατά τους τελευταίους αιώνες της βυζα- ντινής τέχνης, τρόπο, όταν άγιοι πολεµιστές καταλαµβάνουν τις χαµηλότερες ζώνες των εικονογραφηµένων ναών.

Οι δύο άγιοι Θεόδωροι, ο Τήρων και ο Στρα- τηλάτης, παρουσιάζονται σε µορφή που δεί- χνει τη λήξη της εξέλιξης της εικονογραφίας τους. Γνωρίζουµε ότι ώς τη µεσοβυζαντινή εποχή απεικονίζεται µόνο ο ένας, ο µάρτυ- ρας στρατιώτης, που δολοφονήθηκε την εποχή του Μαξιµιανού, και ότι το µαρτύριό του βρισκόταν στην πόλη Ευχάιτα.31 Το αρ- γότερο τον 10ο αιώνα στη λατρεία του προ- στέθηκε και ένας άλλος άγιος πολεµιστής, µε το ίδιο όνοµα αλλά µε την επωνυµία Στρα- τηλάτης, τον οποίο συνέδεαν µε την κοντινή Εικ. 92 πόλη Ευχάνεια (=Θεοδωρούπολη, αργότερα), Ο άγιος Νικόλαος. όπου και µεταφέρθηκαν τα λείψανά του. 32 Ο Τοιχογραφία κοινός εορτασµός τους, µετά την πτώση των (16ος αι.) µικρασιατικών τµηµάτων της αυτοκρατορί- ας, βρήκε θέση σε ναούς της Κωνσταντινού- πολης και ιδιαιτέρως των Σερρών.33 Από το του, πλούσιος σε επεισόδια, αποτελούσαν τη 12ο αιώνα, οι δύο Θεόδωροι απεικονίζονται, βάση για την πλούσια εικονογραφία του προ- µε κάποιες εξαιρέσεις, µαζί, στη στενότερη στάτη της δεύτερης πόλης της αυτοκρατορί- επιλογή των αγίων πολεµιστών και στη σει- ας. Η εικονογραφία αυτή αλλά και ο ρόλος ρά ολόσωµων µορφών.34 Οι άγιοι Θεόδωροι του στη ζωή της πόλης του άλλαζε, σε συνάρ- στο ασκηταριό παριστάνονται µε τη µορφή τηση µε τις ιστορικές συγκυρίες. Από τη συνε- και τα γνωρίσµατα που τους χαρακτηρίζουν πτυγµένη παράσταση του προστάτη, που µε επί αιώνες σε πολυάριθµα παραδείγµατα και χειρονοµία προσευχής συστήνει ιεράρχες και όπως τους περιγράφουν οι χρονολογικά κο- προσκυνητές στο ναό που ανεγέρθηκε προς ντινές οδηγίες της ζωγραφικής τέχνης, το τιµή του στο σηµείο όπου µαρτύρησε, ο άγιος 1566. Ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων περιγρά- Δηµήτριος, µετά την εισβολή των βαρβαρι- φεται «µαυρογένης, τὰς τρίχας ἄνωθεν τῶν Εικ. 93 κών φύλων, προσέλαβε νέο ρόλο, αυτόν του ὠτίων ἔχων», ο δε Θεόδωρος ο Στρατηλάτης Ο άγιος Νικόλαος φύλακα της Θεσσαλονίκης, και την ανάλογη «σγουροκέφαλος, διχαλογένης».35 Στο βιβλίο (λεπτοµέρεια). όψη. Με την πάροδο του χρόνου, η τιµή που της ζωγραφικής τέχνης του παπα Δανιήλ, Τοιχογραφία του αποδιδόταν επεκτείνεται και στις γειτο- του 1674, προτείνεται να απεικονιστούν ο (16ος αι.) νικές περιοχές και χώρες, σε τοιχογραφίες, µεν πρώτος «µαυρογένης, µαδαροπώγονος,

102 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

πολεµιστή αγίου. Στραµµένος κατά τα τρία τέταρτα προς τα δεξιά, απλώνει το αριστε- ρό, αφύσικα κοντό, χέρι του, για να ελέγξει την καταλληλότητα του βέλους, ενώ από το δεξί κρέµεται το αδέξια τοποθετηµένο τόξο. Στο κεφάλι φορεί τριγωνικό κράνος µε γείσο, πάνω από τον κοντό χιτώνα φορεί θώρακα µε ενισχύσεις ιδιαίτερα στους ώµους, στα χέ- ρια και στο κάτω µέρος της κοιλιάς, και πάνω από τους ώµους έχει ρίξει χλαµύδα που πέ- φτει πίσω από την πλάτη.37

Ο άγιος Μερκούριος στο ασκηταριό έλαβε τη θέση που του ανήκει στον κύκλο των επί- λεκτων αγίων στρατιωτών.38 Εκτός από τον προστάτη άγιο Γεώργιο, ο οποίος φέρει το επίθετο Τροπαιοφόρος και παρουσιάζεται να σκοτώνει το δράκο (εικ. 96), και οι λοιποί πολεµιστές στο ασκηταριό του Αγίου Νικά- νορα δοξάζονταν για τα κατορθώµατά τους. Έτσι, ο άγιος Δηµήτριος, προστάτης της Θεσσαλονίκης, παριστάνεται να σκοτώνει από τα τείχη τον τσάρο Ιωάννη Καλογιάν- Εικ. 94 νη ή Σκυλογιάννη, ο άγιος Μερκούριος να Ο άγιος Αχίλλειος. νικά τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, και οι άγιοι Τοιχογραφία Θεόδωροι το δαµασµένο φίδι. Την πίστη στη (16ος αι.) δύναµη και την αποτρεπτική σηµασία των µορφών τους συµπλήρωνε στην πρόσοψη του ναού η µορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ τὰς τρίχας ἔχων ἄνωθεν τῶν ὤτων», και ο (εικ. 60). δεύτερος «σγουροκέφαλος, διχαλογένης».36 Το θεµατικό σύνολο των τοιχογραφιών του Ο τελευταίος στη σειρά των αγίων πολεµι- 16ου αιώνα, το οποίο αναπτύχθηκε στις επι- στών, ο άγιος Μερκούριος /Ο (Α)Γ(Ι)ΟC φάνειες ενός σχετικά µικρού χώρου, µόνο µε- ΜΕΡΚΟΥΡΙΟC/ (εικ. 101) –όπως ήδη ανα- ρικώς προσαρµόστηκε στο περιεχόµενο της φέρθηκε– βρίσκεται σε παράξενη δυσαρµονία παλαιότερης διακόσµησης. Παρέµειναν µόνο µε τις λοιπές παραστάσεις στον κυρίως ναό, οι καλύτερα διασωθείσες µορφές, του αγίου τόσο στο παλαιότερο, όσο και στο νεότερο Ιωάννη του Προδρόµου και του αγίου Ονου- στρώµα. Η µορφή είναι σηµαντικά µικρότε- φρίου (εικ. 61). Μικρός αριθµός µορφών, στη ρη και χωρίς το κάτω µέρος, µε ακατάλληλες νότια πλευρά, έπρεπε να ιστορηθεί πάλι, διότι Εικ. 95 ή κακές αναλογίες, σχεδόν στριµωγµένη και ο τοίχος στο σηµείο αυτό ανακαινίστηκε, και Ο άγιος Αχίλλειος κακά τοποθετηµένη στο υφιστάµενο πλαί- ορισµένες παραστάσεις επαναλήφθηκαν ή (λεπτοµέρεια). σιο. Είναι, επίσης, ζωγραφισµένη µε λιγότε- αντικαταστάθηκαν. Δηµιουργήθηκε, λοιπόν, Τοιχογραφία ρη προσοχή από τις άλλες µορφές της ίδιας ένα σύνολο το οποίο προσπαθούσε να επανα- (16ος αι.) ζώνης, έχει όµως τα βασικά γνωρίσµατα του λάβει, µολονότι σε συνεπτυγµένη µορφή, τη

104 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

θεµατική διάρθρωση πιο σύνθετων οικοδο- την κλεισούρα, µέσα από την οποία ρέει ο µηµάτων: από τον Χριστό µε τους προφήτες Αλιάκµονας, ανήγειρε τη µονή µε πανέµορφο στο θόλο µέχρι τις ιστάµενες µορφές στην ναό και τον ανέθεσε σε έµπειρους ζωγράφους κάτω ζώνη. Λόγω της έλλειψης επιφανειών, από τη Θήβα ή τα Γιάννενα για να τον ιστο- προκειµένου να εκτεθεί το πλήρες πρόγραµ- ρήσουν αµέσως µετά το 1542/3.40 µα, απουσιάζουν οι παραστάσεις των ευαγ- γελιστών, ο αριθµός των παραστάσεων του Οι τοιχογραφίες στο ασκηταριό, ωστόσο, Δωδεκαόρτου είναι µειωµένος, και η επιλογή δεν είναι έργο ζωγράφων από τους κύκλους των ιστάµενων µορφών προσαρµόστηκε στο αυτούς, ζωγράφων οι οποίοι µε πλούσιο πρό- χαρακτήρα του ασκηταριού. Η Μεταµόρφω- γραµµα και ιδιαίτερη δεξιοτεχνία –µαζί µε σις στο ασκηταριό αντικατέστησε και απέ- τον κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη και τους συ- κλεισε την παράσταση του Ευαγγελισµού.39 νεχιστές του– προσπαθούσαν να επαναφέ- ρουν στη ζωγραφική το κύρος και τη λάµψη Μειώνοντας την επιλογή σκηνών από τον που είχε πριν από την πτώση της Κωνστα- κύκλο του Δωδεκαόρτου, ο ζωγράφος των ντινούπολης. Αντίθετα, οι τοιχογραφίες στο νεότερων τοιχογραφιών στον κυρίως ναό ασκηταριό, µε συγκεκριµένα εικονογραφικά είχε υπόψη του ότι στο πλαίσιο της διακό- στοιχεία και ιδιαίτερα τεχνοτροπικά χαρα- σµησης της πρόσοψης είχε ιστορηθεί ήδη κτηριστικά, θυµίζουν µια σηµαντικά παλαι- η Βάπτισις. Συνεπώς την παρέλειψε, όπως ότερη εποχή. Έτσι, δεν παραξενεύει το γε- παρέλειψε και τις παραστάσεις του Ευαγ- γονός ότι ορισµένοι επιστήµονες θεώρησαν γελισµού, της Αναστάσεως του Λαζάρου, ότι πρόκειται για έργο του 13ου αιώνα. Στο της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής. Είναι συµπέρασµα αυτό οδηγούν οι µορφές του ασυνήθιστο το ότι, παρά την έλλειψη διαθέ- αγίου Νικολάου (εικ. 92, 93) και του αγίου σιµων επιφανειών, ο ζωγράφος ιστόρησε τη Αχιλλείου (εικ. 94, 95), δηµοσιευµένες χωρίς σκηνή της Αναστάσεως και στις δύο εκδο- εικαστικό πλαίσιο στο οποίο ο χαρακτήρας χές: την Εις Άδου Κάθοδο (εικ. 86) και τις τους θα µπορούσε µε µεγαλύτερη βεβαιότη- Μυροφόρες στον Τάφο (εικ. 85). τα να εκτιµηθεί. Όπως ήδη αναφέρθηκε, στα ωµοφόρια των αρχιερέων οι σταυροί ήταν Οπωσδήποτε σε συµφωνία µε τον µορφω- «φυλλοειδείς», στοιχείο αρχαϊκό, το οποίο µένο παραγγελιοδότη, ο οποίος βρισκόταν στην εικονογραφία της υστεροκοµνήνειας πίσω από την ανακαίνιση του ασκηταριού και εποχής χαρακτήριζε µία σηµαντικά παλαιό- επέλεξε τους καλλιτέχνες που έπρεπε να κο- τερη εποχή. σµήσουν το χώρο, επιτεύχθηκε ένα σαφές και κλειστό θεµατικό σύνολο. Η ταυτότητα του Περισσότερο πειστικά παραπέµπουν σε πα- κτήτορα και η εποχή κατά την οποία ιστο- λαιότερη εποχή οι φυσιογνωµίες των αρ- ρήθηκαν οι τοιχογραφίες δεν δηλώνονται χιερέων και ο τρόπος προπλασµού τους. άµεσα, όπως στο παλαιότερο στρώµα, όµως Αναλογία, µολονότι έµµεση, παρέχουν µνη- µια καλύτερη µατιά στην εποχή, στο ασκη- µεία του 13ου αιώνα. Μετά την κορύφωση ταριό όπου εγκαταβίωνε ο άγιος Νικάνορας στην ανάπτυξη της υστεροκοµνήνειας ζω- και στην ιστορία της µονής Ζάβορδας, την γραφικής στα τέλη του 12ου αιώνα, επήλ- οποία ανήγειρε, δείχνει τη στενή σύνδεσή θε θεµελιώδης διαφοροποίηση. Άρχισαν να τους. Δικαιολογηµένα θα πρέπει να θεωρή- χάνονται η δραµατικότητα και η έντονη σουµε ότι η ανακαίνιση του ασκηταριού έγινε γραµµικότητα που αποτελούσαν τα βασικά τα χρόνια της πλήρους δραστηριότητας του χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας. Η στα- αγίου µοναχού. Ο ίδιος, εξάλλου, πάνω από θερή πλαστική φόρµα, µε έντονη αντίθεση Ζωγραφική 105

ανοιχτόχρωµων και σκουρόχρωµων πεδί- ων, αντικαταστάθηκε από έναν ευρύτερο και πιο απαλό προπλασµό, κυρίως σε τόνους κόκκινου και ώχρας µε σβησµένες πράσινες σκιές. Αυτή η «αποκοµνηνοποίηση» του ει- καστικού λόγου, ορατή πρώτα σε µνηµεία ζωγράφων που βάσιµα µπορεί να θεωρηθεί ότι προέρχονταν από την πρωτεύουσα, µαρ- τυρεί ότι η λεγόµενη µνηµειακή τεχνοτρο- πία εµφανίστηκε στην ίδια της την πηγή και αποτελούσε ριζική άρνηση της παλαιάς έκ- φρασης. Οι δρόµοι υλοποίησής της στη δι- άρκεια του 13ου αιώνα ήταν διαφορετικοί. Στην επικράτεια της αυτοκρατορίας, η οποία µετά το 1204 απώλεσε την πολιτική ενότητα, η Κωνσταντινούπολη δεν εξέπεµπε πλέον την παλιά της δύναµη και δεν όριζε το χαρα- κτήρα των καλλιτεχνικών εξελίξεων, οπότε και τα εργαστήρια ζωγραφικής εργάζονταν στηριζόµενα σε διαφορετική παράδοση. Σε ορισµένες περιοχές διατηρείτο ακόµη ο χα- ρακτηριστικός κοµνήνειος γραφικισµός, ενώ παράλληλα εµφανίζονταν και νέες, συνε- πτυγµένες, φόρµες.41

Δύσκολα µπορούµε να πούµε ποια µνηµεία, νέα ως προς το πνεύµα, ο ζωγράφος του ασκηταριού του Αγίου Νικάνορα είχε την ευ- καιρία να δει. Από τις παλαιότερες, ως προς τον ευγενή πλαστικό προπλασµό, συγγενι- κή µε τις µορφές στη Ζάβορδα, ήταν η δια- κόσµηση της εκκλησίας της Παναγίας στη Studenica του 1208/9. Έργα του ίδιου κύ- κλου κωνσταντινουπολιτών καλλιτεχνών µπορούσε να συναντήσει κανείς σε διάφορα τµήµατα της αυτοκρατορίας.

Παραµένει η δυνατότητα ο καλλιτέχνης να έβρισκε πρότυπα και υποκίνηση και στα χει- ρόγραφα του 13ου αιώνα, που του ήταν προ-

Εικ. 96 Ο άγιος Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος Τοιχογραφία (16ος αι.) 106 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

σιτά, και να έµαθε την τεχνοτροπία και τον καν αδρά. Είναι φανερό ότι ο ζωγράφος είχε τρόπο έκφρασης σε αυτά. Στο συµπέρασµα ανεπαρκή ζωγραφική παιδεία, όµως η καλή αυτό για το ασκηταριό οδηγούν συγκεκρι- επιλογή των προτύπων που τον ενέπνευσαν µένα χαρακτηριστικά. Οι παραστάσεις του αναβάθµισε τη γενική εντύπωση για την αξία Δωδεκαόρτου είναι αυστηρά συνεπτυγµένες του έργου του. στα βασικά στοιχεία της αφήγησης. Ούτε µία από αυτές δεν είναι διευρυµένη µε κάποιο Τα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται µε τον επεισόδιο που να προστίθεται στο βασικό πε- άγιο Νικάνορα, ο οποίος εγκαταβίωνε στο ριεχόµενο, όπως συχνά συµβαίνει στην τοι- ασκηταριό και, µετά από θεϊκό όραµα, έλαβε χογράφηση. Εικονογραφικά και εικαστικά, µήνυµα να ανοικοδοµήσει στη θέση του πα- οι σκηνές του Δωδεκαόρτου θυµίζουν συνε- λαιού ιερού τη µονή Ζάβορδας, µαρτυρούν πτυγµένα σχήµατα, όπως εκείνα των µικρο- ότι µε δικούς του κόπους ανακαινίστηκε και γραφιών, τα οποία ως προς τις διαστάσεις ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη σπηλιά και και την «καθαρότητα» του περιεχοµένου εί- ότι µε την ευκαιρία αυτή οι παλιές τοιχογρα- ναι προσαρµοσµένα και «τοποθετηµένα» στο φίες αντικαταστάθηκαν µε νέες. Αυτό, µε πλαίσιο της διακόσµησης των βιβλίων. βά ση τα χρονολογικά δεδοµένα της ζωής και της δράσης του τοποθετείται στην περίοδο Ο προπλασµός ορισµένων µορφών, ιδιαιτέ- µεταξύ του 1517 περίπου, όταν έφτασε στην ρως των αγίων Νικολάου και Αχιλλείου, δεί- περιοχή, ώς το 1549, έτος της κοίµησής του. χνει ιδιαίτερη ευγένεια, πράγµα που οδηγεί στο συµπέρασµα ότι ο καλλιτέχνης µπορού- Πρέπει, τέλος, να παρατηρήσουµε ότι και σε να βρει πολλά πρότυπα σε χειρόγραφα η γραφή του ζωγράφου δεν ανταποκρινό- όπου τα «πορτρέτα» των ευαγγελιστών, µε ταν στο επίπεδο του εικαστικού λόγου. Μο- επιµέλεια ζωγραφισµένα, ήταν τα συχνό- λονότι τα ονόµατα των ιερών προσώπων, τερα. Ένα από τα παραδείγµατα, µολονότι οι ονοµασίες των σκηνών και οι σύντοµες δεν αποτελεί άµεση αναλογία, είναι η δια- επιγραφές από βιβλία προφητών και αγίων κόσµηση του τετραευάγγελου, κώδικας 56, πατέρων ανήκουν στο πρόγραµµα των συ- της µονής Σταυρονικήτα από το πρώτο µισό χνότερα εικονιζόµενων εντοίχιων παραστά- του 13ου αιώνα, µε τις µορφές των τεσσάρων σεων, τα λάθη στη γραφή είναι πολλαπλά, ευαγγελιστών.42 Σε ό,τι αφορά στην τεχνο- ιδιαίτερα στα φωνήεντα και στις διφθόγγους τροπία δεν είναι µεµονωµένο δείγµα, και οι (ι, η, οι, υ, ει). Μόνο σε µερικές περιπτώσεις, ερευνητές παρατήρησαν παρόµοιες µικρο- όπως στη λέξη Υ ΗΠΟΠΑΝΤΙ (εικ. 81), είναι γραφίες και σε σειρά χειρογράφων τα οποία πιο δύσκολο να εξηγηθεί το λάθος. Εν πάση χαρακτήρισαν έργα της «σχολής της Νίκαι- περιπτώσει, η αγραµµατοσύνη των ζωγρά- ας» ή της «οµάδας 2400».43 φων είναι µεγάλη, αν συγκριθεί µε το επί- πεδο εκπαίδευσης άλλων καλλιτεχνών της Ορισµένα εικαστικά χαρακτηριστικά της νε- ίδιας εποχής, ιδιαιτέρως εκείνων από την ότερης ζωγραφικής στο ασκηταριό οπωσ- Καστοριά, η µόρφωση των οποίων στηριζό- δήποτε πάρθηκαν από έργα που δηµιουρ- ταν στο λογοτεχνικά πολύ µορφωµένο πε- γήθηκαν σε χώρο µε υψηλό πολιτισµό, όµως ριβάλλον της πρωτόθρονης µητρόπολης της γενικά δεν τα συνόδευε η ανάλογη ικανό- αρχιεπισκοπής Αχρίδος. τητα του ζωγράφου. Από την περιγραφή κάποιων µορφών και σκηνών είδαµε ότι συγκεκριµένα συνθετικά σχήµατα και µορ- 1 Bλ. Suzy Dufrenne, Les programmes icono­ φές υποβαθµίστηκαν και σχηµατοποιήθη- graphiques des coupoles dans les églises du monde Ζωγραφική 107

Εικ. 97 byzantin et postbyzantin, L’information d’histoire de Rec klinghausen 1963. Jacqueline Lafontaine-Dosogne, Οι άγιοι Δηµήτριος, l’art 10/5 (Paris 1965), 185-199. Les représentations de la Nativité du Christ dans l’art Θεόδωρος ο Τήρων 2 Εἶπεν ᾿Ηλιοὺ πρὸς ῾Ελισαιέ· κάθου δὴ ἐνταῦθα, de l’Orient chrétien, Miscellanea codicologica F. Masai, ὅτι Κύριος ἀπέσταλκέ με ἕως Βαιθήλ· (Βασιλειῶν Δ΄ Ghent 1979, 11-21. και Θεόδωρος ο 2,2). 7 Το κείµενο, η τροποποιηµένη και ελλιπής Στρατηλάτης. 3 Ἰδοῦ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται εκδοχή του οποίου αναφέρεται εδώ, δεν βρίσκεται Τοιχογραφία υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ (Ἠσα- στα κείµενα του Ευαγγελίου. Ο M. Marković υπεν- (16ος αι.) ΐας 7,14). Σύµφωνα µε τις συστάσεις του Διονυσίου θυµίζει ότι η εκδοχή αυτή συνηθίζεται στα βυζαντινά εκ Φουρνά, τα λόγια αυτά αναγράφονται, εκτός από µνηµεία (Παραδείγµατα από τα τέλη του 11ου-αρχές την παράσταση του Ευαγγελισµού, και στο ειλητάριο 12ου αι. αναφέρει η Ντούλα Μουρίκη, Τα μωσαϊκά της του προφήτη Ησαΐα (Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερµηνεία, Νέας Μονής στη Χίο, Αθήνα 1985, 121, αναφέρει πα- 252-253). Ο προφήτης Ελισαίος παριστάνεται γέρο- ραδείγµατα από τα τέλη του 11ου-αρχές 12ου αι.) και ντας µε µακρύ λευκό γένι, ο οποίος µάλιστα µοιάζει υποθέτει ότι προέρχεται από την εκκλησιαστική ποί- µε τον Ηλία, και όχι φαλακρός, όπως αναφέρεται στο ηση (Marković, Ciklus Velikih praznika, 108-109). Βασιλειών Δʹ (2,23), λόγω του οποίου ο Διονύσιος 8 Α. Ξυγγόπουλος, Υπαπαντή, ΕΕΒΣ 6 (1929) τον περιγράφει: νέος φαρακλός βουρλογένης (ό.π., 328-339. D. C. Shor, he Iconographic Development of 240). Τέτοια παράσταση της µορφής του δεν είναι µε- the Presentation in the Temple, Art Bulletin 28 (1946) µονωµένη. Με παρόµοια µορφή παριστάνεται -όπως 17-32. παρατηρήθηκε και σχολιάστηκε- στο θόλο της µονής 9 Η παλαιότερη εκδοχή, µε τον Χριστό στα Lesnovo (Gabelić, Manastir Lesnovo, 57-58, εικ. 4). χέρια της µητέρας του, παριστανόταν και αργότερα, 4 Χαῖρε σφόδρα, θύγατερ Σιών, κήρυσσε, θύγατερ για παράδειγµα στις πληθωρικού τύπου παραστά- ῾Ιερουσαλήμ· (Ζαχαρίας 9,9). σεις στις µονές Dečani και Lesnovo (Gabelić, Manastir 5 Ἐθεώρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ἐτέθησαν, καὶ πα- Lesnovo, 78. Βλ. και H. Maguire, he Iconography of λαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο (Δανιὴλ 7,9). (Βλ. Διονύσιος εκ Symeon with Christ Child in Byzantine Art, DOP 34- Φουρνά, Ερµηνεία, 368). 35 (1980-1981) 260-269. 6 Για την εικονογραφία της Γεννήσεως: N. 10 Τη λογοτεχνική βάση για µία τέτοια παρου- V. Pokrovskij, Evangelie v’ pamjatnikah’ ikonograii σίαση παρείχαν και τα τέσσερα ευαγγέλια (βλ. Millet, preimuščestvenno vizantijskih’ i russkih’, Trudy VIII Recherches, 255-284). Παράδειγµα πλούσιας και πλη- Arheologičeskogo s’ezda, S.­Peterburg’ 1892, 48­93. θωρικής σκηνής µε σπάνια επεισόδια στη νεότερη Millet, Recherches, 93-163. Κ. Καλοκύρης, Η Γέννησις εντοίχια ζωγραφική τέχνη παρέχει ο ναός της µο- του Χριστού εις την βυζαντινήν τέχνην της Ελλάδος, νής Dečani (µέσα 14ου αι.) (Marković, Ciklus Velikih Αθήνα 1956. G. Ristow, Die Geburt Christi in der früh­ praznika, 110-111, µε βασική βιβλιογραφία). Λεπτο- christlichen und byzantinisch­ostkirchlichen Kunst, µέρειες βλ. Doula Mouriki, he heme of the ‘Spinario’ 108 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 98 in Byzantine Art¸ ΔXAE 6 (1972) 61-66. βλ. Millet, Recherches, 216-231. Ј. Мyslivec, Verklärung Ο άγιος Δηµήτριος. 11 Ludmila Wratislav-Mitrović, N. Okunev, La Dor­ Christi, Lexikon der christlichen Ikonographie 4 (1972) Τοιχογραφία mition de la Sainte Vierge dans la peinture médiévale 416-421. orthodoxe, Byzantinoslavica 3 (1931) 134-180. C. Kalo- 16 Μολονότι δεν υπάρχουν άµεσες ειδήσεις για (16ος αι.) kyris, La Dormition et l’ ‘Assomption’ de la heo tokos τη σχέση µεταξύ των επιµέρους λατρευτικών τόπων dans l’art de l’Eglise Orthodoxe, Επιστηµονική Επετηρίς στην περιοχή αυτή, θα πρέπει να έχουµε υπόψη ότι Θεολογικής Σχολής Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ενάµιση αιώνα νωρίτερα στην περιοχή της κοντινής 19 (1974) 133-143. Δυναµικές αλλαγές και διεύρυνση Βέροιας, σε ένα ασκηταριό, εγκαταβίωνε και έγραφε του εικονογραφικού προγράµµατος της παράστασης ο κύριος εκπρόσωπος της ησυχαστικής διδασκαλίας, της Κοιµήσεως σηµειώθηκαν στην εποχή των Παλαι- ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαµάς (Δ. Τσάμης, Φιλοθέου ολόγων. Αυτό µπορούµε να το παρακολουθήσουµε Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος εις άγιον Γρηγόριον µε τον καλύτερο τρόπο στα έργα των θεσσαλονικέ- Παλαµάν αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, Θεσσαλο- ων καλλιτεχνών Μιχαήλ και Ευτυχίου των Αστρα- νίκη 1984). πάδων, αρχίζοντας από την Παναγία Περίβλεπτο 17 Για την εικονογραφική εξέλιξη και την ορι- στην Αχρίδα (1294/5). Βλ. S. Radojčić, Besede Jovana στική όψη της παράστασης του Μελισµού βλ. V. J. Damaskina i freske Uspenja Bogorodičinog u crkvama Djurić, Najstariji živopis isposnice pustinožitelja Svetog kralja Milutina, Uzori i dela starih srpskih umetnika, Petra Koriškog, ZRVI 5 (1958) 73-102. Για τα κείµε- Beograd 1975, 181-193. Babić, Kraljeva crkva, 162-167. να που αναγράφονται στα ειλητάρια των αρχιερέ- Todić, Staro Nagoričino, 103-107, 129-130. Του ιδίου, ων βλ. Babić, Walter, he Inscriptions, 269-280. J.-M. Gračanica, 152-155. Ιδιαίτερα αξιόλογες παρατηρή- Spieser, Liturgie et programmes iconographiques, TM σεις σχετικά µε την εικονογραφία της Κοιµήσεως βλ. 11 (1991) 575-590. Εκτενή µελέτη για την εµφάνιση Gabelić, Manastir Lesnovo, 82-84. και τις εκδοχές της παράστασης του Χριστού-Αµνού 12 Ἀληθῶς Θεοῦ Υἱὸς ἦν οὖτος. (Ματθαίος 27, στην παράσταση του Μελισµού δηµοσίευσε πρόσφα- 54-55). Περί του Λογγίνου: Α. Ξυγγόπουλος, Αι πα- τα η Χαρά Κωνσταντινίδη, Ο Μελισµός, Θεσσαλονί- ραστάσεις του εκατοντάρχου Λογγίνου και των µετ’ κη 2008. αυτού µαρτυρησάντων δύο στρατιωτών, ΕΕΒΣ 30 18 Εκφώνηση µετά τον καθαγιασµό: Ἐξαιρέτως (1960-1961) 54-84, 706-707. τῆς Παναγίας, ἀχράντου, ὑπερευλογημένης, ἐνδόξου, 13 Σύµφωνα µε τον Ματθαίο (28,1), οι µυροφό- δεσποίνης ἡμῶν, Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας ρες ήταν η Μαρία η Μαγδαληνή και η «άλλη Μαρία»· (Brightman, Liturgies, 330–331). σύµφωνα µε τον Μάρκο (16,1), η Μαρία η Μαγδαλη- 19 Η εκφώνηση στο ειλητάριο του Χρυσοστό- νή, η Μαρία, µητέρα του Ιακώβ, και η Σαλώµη· σύµ- µου είναι από τη λειτουργία του αγίου Χρυσοστόµου φωνα µε τον Λουκά (24,10), η Μαρία η Μαγδαληνή, (Brightman, Liturgies, 311). η Ιωάννα και η Μαρία, µητέρα του Ιακώβ· σύµφωνα 20 Λειτουργία των Προηγιασµένων, ευχή οπι- µε τον Ιωάννη (20,1), µόνο η Μαρία η Μαγδαληνή. σθάµβωνος: Δέσποτα Παντοκράτορ, ὁ πᾶσαν τὴν κτί- Μόνο στις οδηγίες του Διονυσίου εκ Φουρνά η εµ- σιν ... (Κωνσταντινίδη, ό.π., 228). Δέσποτα ὁ Θεὸς ὁ Εικ. 99 φάνιση ενώπιον των µυροφόρων που επακολούθησε παντοκράτωρ ὁ τὴν κτίσιν ἐν σοφίᾳ δημιουργήσας ... Ο άγιος Θεόδωρος περιγράφεται: «Ὁ Χριστὸς ἱστάµενος εὐλογῶν µὲ τὰ (Brightman, Liturgies, 352). ο Τήρων. δύο του χέρια, καὶ ἐκ δεξιῶν του ἡ Παναγία, ἐξ ἀρι- 21 Babić, Walter, he Inscriptions, 271. Brightman, Τοιχογραφία στερῶν ἡ Μαγδαληνὴ Μαρία, γονατισµέναι καὶ αἱ Liturgies, 318. Από την ευχή την οποία αναγιγνώσκει (16ος αι.) δύο, φιλοῦσαι τοὺς πόδας του» (Διονύσιος εκ Φουρνά, χαµηλόφωνα ο ιερέας όσο ψάλλεται το χερουβικό. Ερµηνεία, 306). Η παρουσία της Παναγίας στο Ευαγ- 22 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, γέλιο του Ματθαίου (28,8-10) δεν αναφέρεται ούτε III, Beograd 1966, 83-84. Νέα έκδοση των Χρονικών στην περιγραφή της εµφάνισης του Χριστού ενώπιον του Σκυλίτζη: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, των µυροφόρων. επιµ. H. hurn, Berlin 1973. 14 Βλ. R. Lange, Die Auferstehung, Recklinghau­ 23 Μετά το 985 ή το 986: J. Ferluga, Vreme po­ Εικ. 100 sen 1966. A. Grabar, Essai sur les plus anciennes repré­ dizanja crkve sv. Ahileja na Prespi, ZLUMS 2 (l966) 3-7. sentations de la Résurrection du Christ, Monuments Για τη βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα, Ο άγιος Θεόδωρος et mémoires publiés par l’Academie des Inscriptions βλ. Ν. Μουτσόπουλος, Ανασκαφή της βασιλικής του ο Στρατηλάτης. et Belles­Lettres 63 (1980) 105-141. Anna Kartsonis, Αγίου Αχιλλείου, Θεσσαλονίκη 1960. Πελεκανίδης, Τοιχογραφία Anastasis. he Making of an Image, Princeton 1986. Βυζαντινά και µεταβυζαντινά µνηµεία, 78. (16ος αι.) 15 Για την εικονογραφία της Μεταµορφώσεως 24 Βλ. εκτενή ανασκόπηση στις εργασίες του

112 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Grozdanov, Portreti na svetitelite, 145­159. Grozdanov, Ahil Lariski, 19-23. 25 Στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Kur- binovo (1191) ο άγιος Αχίλλειος, στην παράσταση του Μελισµού, στη σειρά των ιεραρχών στη νότια πλευρά της αψίδας του ιερού, πίσω από τον Ιωάν- νη τον Χρυσόστοµο και τον Αθανάσιο Αλεξανδρεί- ας και µπροστά από τον άγιο Νικόλαο εικονίζεται ο άγιος Αχίλλειος (Hadermann-Misguich, Kurbinovo, 83-84). Παριστάνεται, επίσης, την ίδια εποχή, στους Αγίους Αναργύρους στην Καστοριά (Πελεκανίδης, Χατζηδάκης, Καστοριά, 25), και κατόπιν και στον Άγιο Νικόλαο στο Μοναστήρι το 1271 (D. Koco, P. Miljković-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 77-78). Στις νότιες περιοχές η παλαιότερη µορφή µάς είναι γνω- στή στον Όσιο Λουκά Φωκίδος (E. Diez, O. Demus, Byzantine Mosaics in Greece. Hosios Lukas and Daphni, Cambridge 1931, εικ. 31). Κατά το τέλος του 12ου αιώνα βρίσκεται στο ιερό της βασιλικής των Σερβίων (Ξυγγόπουλος, Τα µνηµεία των Σερβίων, 41, πίν. 10.1). Πολύ νωρίς η λατρεία του αγίου Αχιλ- λείου επεκτάθηκε στα βόρεια, και η µορφή του ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα απαντάται στη Σερβία, στην εκκλησία της Παναγίας στη Studenica (1208/9) και αλλού. Ιδιαίτερα σηµαντική ήταν η εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου στο Arilje, που ανακαινίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα στη θέση του παλαιότερου ναού, όπου πιθανώς έφτασε µέρος των λειψάνων του (Čanak-Medić, Sveti Ahilije, 68-70, µε βιβλιογραφία). Για τις µορφές του αγίου Αχιλλείου βλ. Vojvodić, Zid­ no slikarstvo, 113-114, 138-139. Και τον επόµενο αιώ- να, η µορφή του ιεράρχη της Λάρισας απεικονιζόταν συχνά, µε ευλάβεια, σε τοιχογραφίες εκκλησιών της περιοχής της Αχρίδας και της Πρέσπας, στην Κα- στοριά και στα Μετέωρα: βλ. Grozdanov, Portreti na svetitelite, 154 κ.ε., όπου συγκέντρωσε πολλά δείγ- µατα από µία ευρύτερη περιοχή από την εποχή της τουρκοκρατίας, Subotić, Počeci monaškog života, 167. 26 Grozdanov, Portreti na svetitelite, 159. 27 Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερµηνεία, 396. 28 Μ. Kovačević, Bedemi i pirgovi, Manastir Hilandar, Beograd 1998, 134-141. 29 Η εικονογραφία του αγίου Γεωργίου και η εξέλιξή της εκφράζονται πολύπλευρα σε ευρύ χώρο, από την πατρίδα της λατρείας του, τη Γεωργία, µέχρι τη Μέση Ανατολή και τα µέρη υπό τη δικαιοδοσία της

Εικ. 101 Ο άγιος Μερκούριος Τοιχογραφία (16ος αι.) Ζωγραφική 113

Ρώµης (ανασκόπηση µε άριστη ανάλυση βλ. Walter, κή στρατιωτική ενδυµασία του 6ου-5ου αιώνα π.Χ. he Cycle of Saint George, 347-357, και κατόπιν εκτε- (θώραξ λεπιδωτός ή θώραξ φολιδωτός) – Marković, νέστερη µελέτη του ίδιου συγγραφέα στο he Warrior O ikonograiji svetih ratnika, 597. Βλ. επίσης: Τ. Πα- Saints, 109-144. Ιδιαίτερα αξιόλογη µελέτη για τους παµαστοράκης, Ιστορίες και ιστορήσεις βυζαντινών στρατιωτικούς αγίους στην ανατολικοχριστιανική παλληκαριών, ΔXAE 20 (1998) 222-228. τέχνη, στην οποία η µορφή του αγίου Γεωργίου κατέ- 31 Η λατρεία του, συνοδευόµενη από την ανέ- χει ιδιαίτερη θέση, βλ. Marković, O ikonograiji svetih γερση ναών αφιερωµένων σε αυτόν και από εικαστι- ratnika, 567-630, µε πηγές και εκτενή βιβλιογραφία). κές παραστάσεις στις οποίες πολύ συχνά εικονιζόταν Πολύ νωρίς, ήδη από τον 5ο-6ο αιώνα, ο άγιος Γε- να σκοτώνει το δράκο, διαδόθηκε ευρέως (Marković, ώργιος απεικονιζόταν και ως στρατιώτης, µολονότι O ikonograiji svetih ratnika, 574-577, 594-597, µε οι στρατιωτικοί άγιοι-µάρτυρες, πριν από το 843, εκτενή βιβλιογραφία). φορούσαν κυρίως απλούς χιτώνες µε µανδύα ή υπα- 32 Βλ. Ν. Oikonomidès, Le dédoublement de saint τική στολή µε χλαµύδα που στερεώνεται µε πόρπη héodore et les villes d’Euchaïta et d’Euchaneia, AB 104 και µε ταυλίο (ό.π., 568-571). Πολεµική ενδυµασία (1986) 327-335. Παπαµαστοράκης, ό.π., 213-222 (για φέρει ο άγιος Γεώργιος σε µικρό ορειχάλκινο σταυ- τον άγιο Γεώργιο και τους αγίους Θεοδώρους). ρό από τη Συρία, πιθανώς από τα τέλη του 6ου αιώ- 33 33. Α. Ορλάνδος, Η Μητρόπολις των Σερ- να, σε τοιχογραφία του βόρειου ναού της µονής του ρών, Αρχείον Βυζαντινών Μνηµείων της Ελλάδος 5 Απόλλωνος στο Bawit Αιγύπτου, από την εποχή του (1939-1940) 153-166. Ιουστινιανού, και σε κεραµική πλάκα από τη Vinica 34 Liliana Mavrodinova, Sv. Teodor – razvitie i Βουλγαρίας (ό.π., 578, µε βιβλιογραφία). Σε νεότερα osobenosti na ikonografskija mu tip na srednovekov­ µνηµεία ο άγιος Γεώργιος παριστάνεται και έφιππος. nata živopis, Izvestija na instituta za iskustvoznanie 13 Στη Γεωργία, στο Aghtamar (915-921), έφιππος, καρ- (Soia 1969) 33-52. φώνει µε το κοντάρι µια ανθρώπινη µορφή η οποία σε 35 Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης (1566), άλλες περιπτώσεις παρουσιάζεται µε αυτοκρατορική Medić, Stari slikarski priručnici, II, 198. ενδυµασία, σε µία µάλιστα περίπτωση επισηµαίνε- 36 Δανιήλ ιερομονάχου, Βιβλίον της ζωγραφικής ται και ως Διοκλητιανός (G. N. Čubinašvili, Georgian τέχνης (1674), Medić, Stari slikarski priručnici, II,, Repoussé Work, 8th­18th Centuries, Tbilisi 1957). Σει- 372. ρά δειγµάτων έχουν διασωθεί στην εντοίχια ζωγρα- 37 Σύγκρινε τις περιγραφές και αναλύσεις σει- φική της Καππαδοκίας. Ήδη στον παλαιότερα χρονο- ράς µορφών του αγίου Μερκουρίου στο: Μυρτάλη λογηµένο ναό, στην Αγία Βαρβάρα στο Soğanli της Αχειµάστου-Ποταµιάνου, Η µονή των Φιλανθρωπι- Τουρκίας (1006 ή 1021), και κατόπιν και στους µετα- νών και η πρώτη φάση της µεταβυζαντινής ζωγρα- γενέστερους, ο άγιος Γεώργιος καρφώνει τέρας-φίδι, φικής, Αθήνα 1983, 103, 167-168. Για το χαρακτήρα δράκο ή κάποιο µυθολογικό ον και όχι ανθρώπινη και την προέλευση των επιµέρους τµηµάτων της φυσιογνωµία (Walter, he Cycle of Saint George, 352. ενδυµασίας των αγίων πολεµιστών βλ. Marković, O Jolivet-Lévy, La Cappadoce, 344-345). Πλήρης ανα- ikonograiji svetih ratnika, 567-626. σκόπηση των παραστάσεων τέτοιου είδους γίνεται 38 Σύµφωνα µε το Συναξάρι της Κωνσταντινου- στην εργασία του D. Le Henaf de Maulde, Recherches πόλεως, έζησε και µαρτύρησε την εποχή του Δεκίου sur l’iconographie des saints militaires en Cappadoce (248-251) και του Βαλεριανού (251-259), η µορφή του rupestre, Paris, 1970. Για τις παραστάσεις του αγίου συνδέεται ιδιαίτερα µε τον Ιουλιανό τον Αποστάτη Γεωργίου στη βυζαντινή, γεωργιανή και ρωσική τέχνη (361-363), ο οποίος επιχείρησε να επαναφέρει τον πα- βλ. V. N. Lazarev, Novyj pamjatnik stankovoj živopisi i γανισµό (Synaxarium Ecclesiae Constantinoplitanae, obraz Georgija­voina v vizantijskom i drevnerusskom Bruxelles 1902, 258-259). Ο Ιωάννης Μαλάλας, πα- iskusstve, VV 6 (1953) 186-222. Του ιδίου, Russkaja ρουσιάζοντας στη Χρονογραφία του το τελευταίο srednevekovaja živopis: stati i issledovanija, Moskva µέρος της αυτοκρατορικής ζωής του Ιουλιανού, πε- 1970, 55-102. M. V. Alpatov, Obraz Georgija­voina ριγράφει τη δολοφονία του, όπως την είδε στον ύπνο v iskusstve Vizantii i drevnej Rusi, Trudy Otdela του ο επίσκοπος Καισαρείας Βασίλειος: ο άγιος Μερ- drevnerusskoj literatury 12 (Moskva ­ Leningrad 1956) κούριος, φέρων λαµπερή πανοπλία, ανταποκρίθηκε 292-310. Inga Lordkipanidze, Žitijnyj cikl svjatogo στο κάλεσµα του ένθρονου Χριστού και δολοφόνησε Georgija v Ubisi, Dečani i vizantijska umetnost, 97-108. τον αποστάτη αυτοκράτορα (he Chronicle of John 30 Μολονότι σχηµατοποιηµένες, επαναλαµ- Malalas, edd. by Elizabeth Jefreys, M. Jefreys, R. Scott et βάνουν τα στοιχεία που υπάρχουν στην ελληνι- al., Melbourne 1986, 181-182). 114 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

39 Chryssanthi Baltoyanni, Christ, the Lover of της δραµατικής υστεροκοµνήνειας έκφρασης, τόσο Mankind, has become Flesh. Portrayals of Christ pro­ στη γραφική επεξεργασία της πτυχολογίας όσο και claiming his Incarnation, Cristo nell’Arte Bizantina e στα εκφραστικά χαρακτηριστικά του προσώπου, ενώ Postbizantina, Venezia 2002, 5-17. άλλοι δηµιουργούσαν τις φυσιογνωµίες τους µε απα- 40 Α. Σέµογλου, Παρατηρήσεις στον εντοίχιο λό προπλασµό, κυρίως µε ώχρα και ήπιες πράσινες διάκοσµο του καθολικού της µονής του Οσίου Νικά- σκιές. νορα στη Ζάβορδα Γρεβενών, Τα Γρεβενά. Ιστορία 42 Χρυσάνθη Μαυροπούλου-Τσιούµη, Γ. Γαλά- - Τέχνη - Πολιτισµός, Θεσσαλονίκη - Γρεβενά 2004, βαρης, Ιερά Μονή Σταυρονικήτα. Εικονογραφηµένα 143-147. χειρόγραφα: από τον 10ο έως τον 17ο αιώνα, I, Άγιον 41 Δείγµα σύνθετου συνόλου τοιχογράφησης, Όρος 2008, 99-106, II, Άγιον Όρος 2007, 9, 149-166. οι ζωγράφοι του οποίου διέφεραν ιδιαίτερα, διασώ- 43 Ό.π., I, 105 (µε υποσηµειώσεις 173-186 στη σ. ζεται στη µεγάλη βασιλική του Αγίου Νικολάου στο 164). Π. Βοκοτόπουλος, Μικρογραφίες των βυζαντι- Moriovo του Μοναστηρίου. Την ίδια εποχή, το 1271, νών χειρογράφων του Πατριαρχείου Ιεροσολύµων, ορισµένοι καλλιτέχνες ακολουθούσαν την παράδοση Αθήνα - Ιεροσόλυµα 2002. 4. ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΞΥΛΟΥ

1. Η θύρα του ναού

Εικ. 102 τον προστατευµένο και χωρίς υγρα- ρώσεως. Κάτω από το σταυρό, σχηµατοποι- Ασκηταριό Σ σία χώρο του ασκηταριού διασώθηκαν ηµένα επίσης, παριστάνεται ο Γολγοθάς µε του Αγίου καλά όχι µόνο οι τοιχογραφίες αλλά και πο- λοξά κοµµένα τεµάχια «πήχεων». Μέσα στο Νικάνορα. Η ξύλινη λύτιµα δείγµατα καλλιτεχνικής επεξεργασί- περίγραµµα του λόφου διακρίνεται η συνέ- θύρα του ναού ας του ξύλου. Η θύρα του ναού ενδέχεται να χεια της κάθετης κεραίας του σταυρού, ενώ του Αγίου Γεωργίου προέρχεται από παλαιότερη περίοδο. Είναι χαµηλότερα ένα τρίγωνο κενό που, χωρίς (15ος αι.) κατασκευασµένη από σκληρό ξύλο οξιάς και αµφιβολία, συµβολίζει τον τάφο του Αδάµ. βρίσκεται σε άριστη κατάσταση, in situ, µαζί Σε κάθε πλευρά των θυρόφυλλων, στο ύψος µε τις παραστάδες, γύρω από τις οποίες έχει των χειρολαβών, προς το κέντρο, βρίσκεται τοποθετηθεί προσεκτικά το υπόστρωµα των από ένας κρίκος στερεωµένος σε στρογγυ- τοιχογραφιών του τέλους του 15ου αιώνα λή βάση από διακοσµητικά επεξεργασµένο (εικ. 102). σφυρήλατο σίδηρο.

Η θύρα, µε το σχήµα και την επεξεργασία Τα πεδία µε τους σταυρούς περιβάλλονται της, ανήκει στο διαδεδοµένο ήδη το 13ο και από ταινίες ίδιου χαρακτήρα και από καρ- 14ο αιώνα, σε διάφορα µέρη του βαλκανικού φιά, οι σειρές των οποίων συµπληρώνουν χώρου, τύπο. Τα θυρόφυλλα αποτελούνται τη διακόσµηση. Εκτός από τους «πήχεις», από σκληρές επίπεδες πλάκες µε κόσµηµα από τη µία ή και από τις δύο πλευρές, στα από «πήχεις», δηλ. ταινίες ίδιου πάχους, που κάθετα τµήµατα του πλαισίου βρίσκονται στην επιφάνειά τους φέρουν αβαθή διακό- στερεωµένα και στενά «κορδόνια», διακο- σµηση µε λεπτές παράλληλες χαρακιές και σµηµένα µε χαράξεις, τα οποία δηµιουργούν σταθεροποιούνται στη βάση µε πλατυκέφα- κόσµηµα που µοιάζει µε το κλασικό µοτίβο λα και µε ροδέλες καρφιά. Τα καρφιά, µε το του αστράγαλου. Τέλος, και οι παραστάδες, σχήµα τους, πυκνά τοποθετηµένα σε όλη την οι οποίες στις άκρες βρίσκονται στο επίπεδο επιφάνεια, δείχνουν διακοσµητικά. Εποµέ- του επιχρίσµατος µε την τοιχογράφηση, εί- νως, η επεξεργασία σε δύο επίπεδα, από τα ναι µε τον ίδιο τρόπο επεξεργασµένες. Όπως οποία το επάνω φέρει τις χαρακιές, µολονότι και στα θυρόφυλλα, εκτός από τις κάθετες διακριτική, έχει συγκεκριµένη αξία γραφικής ταινίες, προστέθηκαν και στενά «κορδόνια» παράστασης. µε το µοτίβο του αστράγαλου.

Το βασικό µοτίβο της διακόσµησης της θύ- Στη θέση αυτή, οι σταυροί του Γολγοθά ρας είναι σταυροί του Γολγοθά, ένας σε αντιστοιχούν στις γνωστές παραστάσεις οι κάθε φύλλο. Οι σταυροί έχουν δύο οριζό- οποίες, λόγω του αποτρεπτικού ρόλου τους, ντιες του ιδίου πλάτους κεραίες. Η κάτω παριστάνονται, στο πλαίσιο του εντοίχιου κεραία, σε σχηµατοποιηµένη µορφή, επέχει διάκοσµου, στις πλάγιες πλευρές της εισό- τη θέση υποποδίου σε παραστάσεις Σταυ- δου και των παραθύρων. 118 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Θύρες τέτοιου χαρακτήρα ήταν έργα εργα- Ίδια χαρακτηριστικά έχει και η θύρα του στηρίων τα οποία για µεγάλο χρονικό διά- καθολικού της, του τέλους του 13ου αιώνα. στηµα ασχολούνταν µε παρόµοιες, στην ου- Έναν αιώνα αργότερα κατασκευάστηκαν σία ξυλουργικές, εργασίες. Παραδείγµατα µε την ίδια τεχνική οι δύο µονόφυλλες θύ- ανάλογης καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου ρες στον πλησιόχωρο µικρό ναό των Αγίων έχουµε στην Αχρίδα. Με τον τρόπο αυτό έχει Κωνσταντίνου και Ελένης, της όγδοης δεκα- γίνει η επεξεργασία της βαριάς πύλης της ει- ετίας του 14ου αιώνα, η µία στη νότια είσοδο σόδου στη µονή της Παναγίας Περιβλέπτου. του ναού και η άλλη στην είσοδο του παρεκ- κλησίου της Αγίας Παρασκευής. Τέλος, πα- ρόµοια θύρα έχει, στη νότια πλευρά, και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Νοσοκο- µείου, δίπλα στη λίµνη.1

Από τα παραδείγµατα που έχουν σωθεί σε διάφορα µέρη, αξίζει να αναφέρουµε και την πιθανόν παλαιότερη, πιο πλούσια διακοσµη- µένη, θύρα της Παναγίας Μαυριώτισσας στην Καστοριά, µε διπλούς σταυρούς και δι- ακόσµηση στις ελεύθερες επιφάνειες.2

1 Subotić, Sveti Konstantin i Jelena, 45-48. Η Mirjana Ćorović­Ljubinković Στο βιβλίο της για τη µεσαιωνική ξυλογλυπτική (Srednjevekovni duborez, 43-44) βάσιµα συµπέρανε ότι ο προαναφερόµενος τρόπος εργασίας, λόγω της απλότητας χρήσης των στοιχείων, χρησιµοποιούνταν για µεγαλύτερο χρονι- κό διάστηµα στην περιοχή της Αχρίδας. Για το λόγο αυτόν υπάρχουν δυσκολίες στην ακριβή χρονολόγη- ση των έργων. 2 Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Παναγία η Μαυριώτισσα, Αθήνα 1967, πίν. 40 και 40α.

Εικ. 103 Σχεδιαστική απεικόνιση της ξύλινης θύρας του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι.) 2. Το αναλόγιο του ναού

εγαλύτερη δεξιοτεχνία και τέχνη απαι- τα οποία στη µέση δηµιουργούν µάλλον επι- Μ τούσαν τα καλλιτεχνικά επεξεργασµέ- µήκεις κόµβους (εικ. 104). Πρόκειται για το να κοµµάτια εκκλησιαστικών επίπλων. Μο- καλά γνωστό και µε µακρά παράδοση µοτί- λονότι ο αριθµός τους, στο λιτό εσωτερικό βο, τον «ηράκλειο κόµβο». Tο διακοσµητικό του ναού του ασκηταριού, ήταν περιορισµέ- και σαφούς σχήµατος µοτίβο, που προέρχε- νος, διασώθηκε ώς τις µέρες µας, σχεδόν άρ- ται από την παµπάλαιη εµπειρία των ναυ- τιο, ένα ωραίο δείγµα αναλογίου (εικ. 105). τικών, ως ένας από τους τρόπους µε τους Το βασικό σώµα του, το οποίο σχηµατίζουν οποίους έδεναν τα σχοινιά, απαντά και στην τέσσερις κίονες και είναι από σκληρό υλικό, κλασική εποχή,2 και κατόπιν, επί αιώνες, σε µε την πάροδο του χρόνου δέχτηκε επισκευ- διάφορα υλικά και µε διαφορετικές τεχνικές, ές και συµπληρώθηκε µε πολλά εγκάρσια λε- υπάρχει στην τέχνη του Μεσαίωνα. Απέκτη- πτότερα σανιδάκια από µαλακό ξύλο ελάτης. σε ιδιαίτερη θέση στα εσωτερικά ναών, σε Με το ίδιο ξύλο επισκευάστηκε και το υψη- ανάγλυφα στοιχεία και σε έπιπλα. Η ευαι- λότερο µέρος, του οποίου οι πλάγιες επιφά- σθησία του υλικού συνέβαλε ώστε να σπανί- νειες στο κάτω µέρος είναι ηµικυκλικές. ζουν δείγµατα αυτού του είδους σε ξύλο. Σε µεγαλύτερο αριθµό έχουν διασωθεί σε λίθο, Οι µικροί κίονες, τετράγωνοι και διακοσµη- ιδιαίτερα σε τέµπλα –για παράδειγµα στην µένοι, σε πολλά σηµεία έχουν τοµές, µε απο- εκκλησία της Πόρτα Παναγιάς στα Τρίκαλα3 τέλεσµα κάποιες επιφάνειες να γίνονται και στο καθολικό της µονής Χιλανδαρίου,4 οκτάπλευρες. Όλες είναι καλυµµένες µε στη Μητρόπολη του Μυστρά,5 στην εκκλη- αβαθή σκαλισµένα σχέδια, ως επί το πλεί- σία του Κράλη στη Studenica,6 στον Άγιο στον πυκνές χαρακώσεις, οι οποίες σε κά- Γεώργιο στο Γεράκι, στον Άγιο Γεώργιο στο ποια σηµεία σχηµατίζουν δίχτυ τετράγωνων Staro Nagoričino7 (πιθανόν από τη βυζαντι- ή ροµβοειδών πεδίων (εικ. 104). Σε κάποια νή εποχή), στον Άγιο Γεώργιο στο Mlado σηµεία βυθίζονται εναλλάξ, οπότε τα µοτίβα Nagoričino8 και αλλού. Στον εντοίχιο διά- γίνονται ανάγλυφα.1 Μία από τις επιφάνειες κοσµο, µικροί κίονες µε τον ηράκλειο κόµβο απέκτησε σχηµατοποιηµένη µορφή που δύ- βρήκαν θέση στη ζωγραφική απεικόνιση στο σκολα µπορεί να προσδιοριστεί. Πρόκειται Djurdjevi Stupovi κοντά στο Novi Pazar (πε- πιθανόν για ιερό πρόσωπο, ίσως για γενει- ρίπου το 1170),9 στο Kurbinovo (1191), στην οφόρο µοναχό (εικ. 104). Τα κοψίµατα στις Ευαγγελίστρια στο Γεράκι10 και αλλού. γωνίες θυµίζουν τον τρόπο δουλειάς που εφαρµόζεται ώς σήµερα στη λαϊκή ξυλογλυ- Τα παλαιότερα και πολυαριθµότερα δείγµα- πτική. τα ηράκλειου κόµβου απαντούν σε µικρο- γραφίες,11 αρχίζοντας από το Μηνολόγιο του Στο µεσαίο τµήµα οι τετράγωνοι µικροί κίο- Βασιλείου Β´.12 Είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένος νες διαµορφώθηκαν σε τέσσερα «σχοινιά», το 12ο αιώνα,13 τις περισσότερες φορές σε 120 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

µικρούς κίονες του πλαισίου γύρω από τις χωρίζει στην τοιχογραφία τους αρχιερείς από µορφές των ευαγγελιστών14 ή των πινάκων τον προστάτη άγιο Γεώργιο. αντιστοιχίας των κανόνων15 και σε παραστά- σεις ιερών χώρων.16 Το µοτίβο του κόµβου σε Για το τεχνοτροπικό και το χρονολογικό µικρούς κίονες εµφανίζεται και σε άλλα έργα, πλαίσιο στα οποία ο τεχνίτης του αναλο γίου σε παραστάσεις των αγίων πολεµιστών, σε της Ζάβορδας εργάστηκε, έχει σηµασία το µικρές εικόνες από στεατίτη, όπως του αγίου αναλόγιο που βρήκαµε το 1973 στην κρύ- Γεωργίου από τον 11ο αιώνα στη µονή Βατο- πτη-σκευοφυλάκιο της µονής του Μεγάλου πεδίου.17 Τέλος, το µοτίβο των «δεµένων κι- Μετεώρου (εικ. 107, 108). Είναι ανάλογης όνων» φέρουν και οι βυζαντινές ορειχάλκινες κατασκευής, αλλά καλύτερα διασωθέν, και θύρες στην Ιταλία από το 11o-12ο αιώνα.18 δυνατών καθαρών σχηµάτων, µε στοιχεία Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο θέµα αυτό έδωσε σκακιού, τα οποία φανερώνουν την εµπειρία ο G. N. Čubinašvili στη εργασία του για το του τεχνίτη. Κατασκευάστηκε πιθανότατα τρίπτυχο Račinskij από ελεφαντόδοντο.19 τα πρώτα χρόνια µετά την αποπεράτωση τoυ ναού (1387/8), τον οποίο ανήγειρε ο πρώην Μολονότι σπάνια, ωστόσο διασώθηκαν και βασιλιάς Ιωάννης Ούρεσης, µοναχός Ιωά- ξύλινα τέµπλα. Κάποια αξιόλογα έργα µνηµό- σαφ µετά τη λήψη του µοναχικού σχήµατος. νευσε ο Γ. Σωτηρίου.20 Ενδιαφέρον δείγµα µε Η παράδοση στο είδος αυτό της βυζαντινής µοτίβο τον ηράκλειο κόµβο έχει διασωθεί στη γλυπτικής, όπως αυτή µε τα στοιχεία του πα- Santa Maria in Valle Porclaneta.21 Σε περιοχές λαιού τέµπλου της µονής, είναι ορατή και σε κοντά στη Ζάβορδα, πλησιέστερο ως προς άλλα έργα τα οποία, µέσω της αδελφής τού το χαρακτήρα ήταν το τέµπλο της εκκλησίας Ιωάσαφ, της βασίλισσας Μαρίας Αγγελίνας των Μικρών Αγίων Αναργύρων στην Αχρίδα, Παλαιολογίνας, έφθασαν από τα Γιάννενα πιθανόν των µέσων του 14ου αιώνα (εικ. 110). στο Μετέωρο. Πιθανώς, µαζί µε τους ζω- Από το παλαιό τέµπλο διασώθηκαν οι κατα- γράφους, τους χρυσοχόους και τους άλλους κόρυφοι κίονες, που διαφέρουν ως προς το τεχνίτες, τα χρόνια εκείνα, περίπου το 1390, διάκοσµο και είναι σχετικά αδρής κατασκευ- στο Μετέωρο ανέβηκαν και ξυλογλύπτες. ής. Άξιο προσοχής µεταξύ αυτών είναι ένα Εκεί, µαζί µε τους άλλους τεχνίτες, άφησαν ζεύγος (κιόνων) µπροστά από την προσκοµι- ένα από τα πλουσιότερα σύνολα της υστερο- δή µε µοτίβο το «σχοινί» δεµένο σε κόµβο.22 βυζαντινής τέχνης.

Λίγο µεταγενέστερο δείγµα, έργο σηµαντι- Το αναλόγιο του ασκηταριού του Αγίου Νι- κά ανώτερης τέχνης, βρίσκεται στο ναό της κάνορα, εκτός από το µοτίβο του «ηράκ λειου µονής του Μεγάλου Μετεώρου, στο τέµπλο κόµβου» της «υψηλής» βυζαντινής παράδο- του οποίου έχουν ενσωµατωθεί τµήµατα του σης, έχει και κοσµήµατα που δανείστηκε από παλαιού τέµπλου, του τέλους του 14ου αιώ- τη λαϊκή ξυλογλυπτική. Είναι, συνεπώς, του να (εικ. 109).23 Η παρόµοια επεξεργασία και ιδίου τύπου µε το δείγµα από τη µονή του τα µοτίβα στο αναλόγιο του ασκηταριού της Μεγάλου Μετεώρου, αλλά δηµιουργήθηκε Ζάβορδας, το οποίο οπωσδήποτε ανήκε στον σε τοπικό εργαστήριο ξυλογλυπτικής, επαρ- παλαιό εσωτερικό χώρο, οδηγούν στη σκέψη χιακού χαρακτήρα. Κρίνοντας από όλα αυτά, ότι µε τον ίδιο τρόπο, µε τον «ηράκλειο κόµ- είναι κάπως νεότερο και προέρχεται από το βο» στη µέση, θα έπρεπε να είχε κατασκευα- πρώτο µισό του 15ου αιώνα. στεί και το τέµπλο του ναού. Σήµερα ο ναός έχει νεότερο τέµπλο, στην ίδια, αναµφίβολα, Συγκρίνοντας τα δύο αναλόγια, αν και κι- θέση όπου βρισκόταν το παλαιότερο, και που νούνται στην ίδια βασική αντίληψη, παρα- Δείγµατα καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου 121

Εικ. 104 Σχέδια του ξύλινου αναλογίου του ναού του Αγίου Γεωργίου 122 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 105 Το ξύλινο αναλόγιο του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι.)

τηρούµε ορισµένες διαφορές. Στο δείγµα ωστόσο µε ελεύθερο τρόπο σκαλίζονται τα του Μετεώρου, µε διακόσµηση κλασικού πεδία σκακιού –τετράγωνα και ροµβοειδή προγράµµατος, είναι εµφανή και τα τορ- σχήµατα, φυσιογνωµίες και άλλα– στοιχείο νετυά στοιχεία. Ωστόσο όµως κινούνται που µαρτυρεί για την ελευθερία που είχαν στα όρια της αυστηρής πρόσβασης, χωρίς οι τεχνίτες αντικειµένων από ξύλο. Έχουµε, ελευθερία και αυτοσχεδιασµό, σε ρηχά ανά- επίσης, και τα χαρακτηριστικά κοψίµατα µε γλυφες επιφάνειες. Στο δείγµα της Ζάβορ- µαχαίρι, που εµφανίζονται σε όλα τα σηµεία. δας, µολονότι εµφανίζονται «αιωρούµενοι» Τορνευτά στοιχεία, εξάλλου, εµφανίζονται κόµβοι, δηλαδή στοιχεία από την παλαιό- το µεσαίωνα σε ζωγραφισµένα έπιπλα και σε τερη και «ανώτερη» βυζαντινή παράδοση, µικρογραφίες. Δείγµατα καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου 123

Εικ. 106 Λεπτοµέρειες από το ξύλινο αναλόγιο του ναού του Αγίου Γεωργίου (15ος αι.)

Δείγµατα εκκλησιαστικών έργων αυτού του είδους είναι πολύ σπάνια, γιατί πρόκειται για αντικείµενα φορητά, κατασκευασµένα από ευπαθές υλικό, τα οποία γι’ αυτόν το λόγο καταστρέφονται ευκολότερα. Και στους δύο χώρους, στο Μετέωρο και τη Ζάβορδα, προ- στατευµένα σε µεγαλύτερο βαθµό, επιβίω- σαν.

Για τη γλυπτική σε ξύλο στη βυζαντινή τέ- χνη ο Γ. Σωτηρίου δηµοσιεύει το 1930 το µοναδικό ώς σήµερα γνωστό δείγµα αναλο- γίου από τη βυζαντινή εποχή, του ναού του Αγίου Στεφάνου στην Καστοριά (εικ. 111).24 Πρόκειται, όµως, για αναλόγιο διαφορετικής κατασκευαστικής δοµής και διαφορετικού διακοσµητικού προγράµµατος, µε πλατιές οριζόντιες πλάκες, διακοσµηµένες µε ανά- γλυφο, µεταξύ των οποίων βρίσκονται σει- ρές κιόνων. Στο δείγµα αυτό προστέθηκε σε µεταγενέστερη εποχή κινητό άνω τµήµα, µε λοξές επιφάνειες, στις οποίες, κατά την ανά- γνωση, στηρίζονται τα βιβλία. 124 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 107 Μονή Μεγάλου Μετεώρου. Σχέδια του ξύλινου αναλογίου Δείγµατα καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου 125

Εικ. 108 Κρίνοντας από άλλα έργα, όπως το περί- δικασία κατασκευής, διαπιστώνουµε ότι πρό- Μονή Μεγάλου φρακτο κτητορικού τάφου25 και το τµήµα κειται για άλλη ξυλογλυπτική τεχνική, αν και Μετεώρου. ουρα νού προσκυνηταρίου-εικονοστασί- της ίδιας πιθανόν εποχής. Το ξύλινο αναλόγιο ου26 του ίδιου ναού, το αναλόγιο27 και τα (τέλος 14ου αι.). τµήµατα ουρανού προσκυνηταρίων του Νεότερα δείγµατα, σε βορειότερες περιοχές, Σύνολο και βυζαντινού µουσείου Καστοριάς,28 καθώς στην κοιλάδα του ποταµού Crna Reka του λεπτοµέρειες και το τέµπλο του ασκηταριού στο νησί Κοσσυφοπεδίου, και σε άλλες µονές, παρου- Mali Grad της Μεγάλης Πρέσπας,29 του σιάζουν εντελώς διαφορετική ξυλογλυπτική ιδίου πνεύµατος και µε εκλεπτυσµένη δια- αντίληψη και κατασκευή. 126 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

1 Παράδειγµα τέτοιας επεξεργασίας συναντά- ται σε πλούσια διακοσµηµένο ξυλόγλυπτο βηµόθυρο (αριστερό φύλλο), που προέρχεται από το Πέραµα Ιωαννίνων (σήµερα στο µουσείο του µητροπολιτι- κού µεγάρου), µε την παράσταση του αρχαγγέλου Γαβριήλ και του αποστόλου Πέτρου (13ος-14ος αι.). Το βάθος των ανάγλυφων παραστάσεων έχει απο- δοθεί µε διάτρητη τεχνική και κοσµείται µε σχέδια που δηµιουργούν τετράγωνα πεδία σκακιού ή ζατρί- κια στο διάχωρο µε τον απόστολο (κάτω), τα οποία παίρνουν το σχήµα του ρόµβου στο διάχωρο µε τον αρχάγγελο (πάνω), ενώ γίνονται ωοειδή στην από- ληξη (Sotiriou, La sculpture sur bois, 175, εικ. 3. Πα- ρασκευή Παπαδηµητρίου, Η εξέλιξη του τύπου και της εικονογραφίας του βηµόθυρου από τον 10ο έως και τον 18ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008, 101, εικ. στη σ. 106). Πρόκειται για παλαιά µοτίβα, χαρακτηρι- στικά όχι µόνο στην καλλιτεχνική επεξεργασία του ξύλου αλλά και στην αρχιτεκτονική. Εκτός από τα πεδία σκακιού που χαρακτηρίζουν τη ρωµαϊκή, και κατόπιν και τη βυζαντινή πρακτική δόµησης, κά- πως πιο πολύπλοκη ήταν η δόµηση µε κατάλληλα, διαγώνια τοποθετηµένα, τεµάχια πλίνθου ή λίθου µε την µπροστινή πλευρά τετράγωνου σχήµατος, η λεγόµενη opus reticulatum. Γνωστός ήδη στα έργα του Βιτρούβιου και του Πλίνιου, ο προαναφερόµε- νος τρόπος δόµησης διατηρήθηκε ώς το τέλος, όχι µόνο στην αρχιτεκτονική του Βυζαντίου, αλλά και στην αρχιτεκτονική των υπό την επιρροή του γει- τονικών χωρών (G. Subotić, Keramoplastični ukras, Istorija primenjene umetnosti kod Srba, I, Beograd 1977, 44 κ.ε.). 2 Η Mirjana Ćorović­Ljubinković, η οποία αφι- έρωσε χωριστό κεφάλαιο στα ξυλόγλυπτα τέµπλα, µνηµονεύει δείγµατα κοσµηµάτων µε το µοτίβο αυτό, καθώς και τα έργα του Μουσείου Μπενάκη και του Εθνικού Μουσείου Βελιγραδίου. Το µοτίβο εµφανίζεται και σε άλλα έργα εφαρµοσµένης τέχνης, για παράδειγµα σε αρχαίο αγγείο από ψηµένο πηλό από τη Budva, σήµερα στο Εθνικό Μουσείο Βελιγρα- δίου (Βλ. Ćorović-Ljubinković, Srednjevekovni dubo­ rez, 22, σηµ. 87). 3 Γ. Σωτηρίου, Χριστιανική και βυζαντινή αρ- χαιολογία, Ι, Αθήνα 1942, εικ. 114 (σύµφωνα µε τη Εικ. 109 Mirjana Ćorović­Ljubinković). Mονή Μεγάλου 4 Dj. Bošković, M. Kovačević, Hilandar. Saborna Μετεώρου. crkva. Beograd 1992, σχ. 14 και 16. S. Nenadović, Σχέδιο του κίονα Osam vekova Hilandara. Beograd 1997, 90, εικ. 195. Εικ. 110 5 G. Millet, Monuments byzantins de Mistra, από το τέµπλο του Paris 1910, 273, πίν. XLIV, 2 και XLV. Ναός Μικρών Αγίων Αναργύρων παλαιού καθολικού 6 Gordana Babić, V. Korać, S. Ćirković, Studeni­ στην Αχρίδα. Σχέδιο των κιόνων (τέλος 14ου αι.) ca, Beograd 1986, 96-98. του τέµπλου (µέσα 14ου αι.) Δείγµατα καλλιτεχνικής επεξεργασίας ξύλου 127

7 Todić, Staro Nagoričino, εικ. 3. stvo, 96). Η συγγραφέας δεν αποκαλεί το µοτίβο 8 Όπου κατασκευάστηκε µε πιο απλοποιηµένο ηράκλειο κόµβο, αλλά λέει ότι οι µορφές παρουσι- τρόπο, σε µορφή που σηµείωσε ο M. Vasić, La date de άζονται κάτω από τόξα, ανάµεσα σε δύο κολόνες οι l’église Saint­Georges à Mlado Nagoričino, Mélanges οποίες στη µέση διαπλέκονται. Charles Diehl, II, Paris 1930, εικ. 11. 12 Il Menologio di Basilio II, Torino 1907, πίν. 9 J. Nešković, Djurdjevi Stupovi u starom Rasu, 285, 3. P. Buberl, H. Gerstinger, Die byzantinischen Kraljevo 1984, εικ. 24. Handschriten, II, Leipzig 1938, 204, πίν. VI, 1, 2, πίν. 10 Ν. Μουτσόπουλος, Γ. Δηµητροκάλλης, Γε- VII, 1, 2, πίν. XXVII, 1. Lazarev, Istorija, πίν. 244 (ευαγ- ράκι. Θεσσαλονίκη 1981, εικ. 185, 186. γέλιο της Πάρµα, Biblioteca Palatina, Palat. 5, τέλη 6ου 11 Την εµφάνισή τους στις µικρογραφίες πα- αι.). J. Ebersolt, La miniature byzantine, Paris–Bruxelles ρουσίασε ιδιαίτερα η Alisa V. Bank, Prikladnoe iskus­ 1926, πίν. XVII. A. Grabar, L’art de la in de l’Antiquité et du Moyen âge, I­III, Paris 1968, πίν. 121. 13 V. N. Beneševič, Pamjatniki Sinaja arheo lo­ gičeskie i paleograičeskie, I, Leningrad 1925, πίν. 31. Lazarev, Istorija, πίν. 156, 207, 208. Του ιδίου, Storia della pittura bizantina, Torino 1967, πίν. 240. 14 Σε ελληνικό τετραευαγγέλιο του 12ου αιώνα στην Εθνική Ρωσική Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρού- πολης, αρ. 223, (Βλ. Isskustvo Vizantii v sobraniah SSSR, II, Μoskva 1977, 67). 15 Στο χειρόγραφο αρ. 296, επίσης του 12ου αι- ώνα (ό.π., 523). 16 Το µοτίβο, τονίζει η Mirjana Ćorović­Ljubin­ ković, εµφανίζεται σε ναούς και τέµπλα στο χειρό- γραφο του µοναχού Ιακώβου (Βλ. A. I. Nekrasov, Les frontispices architecturaux dans les manuscrits russes avant l’époque de l’imprimerie, L’art byzantin ches les Slaves, II/1, Paris 1932). Εµφανίζεται επίσης, σε χειρό- γραφο του Σινά του 13ου αιώνα. 17 Bank, Prikladnoe iskusstvo, 94-96, σχ. 80, όπου παρουσιάζει και σχέδια της διακόσµησης, ιδι- αίτερα των κιόνων δεµένων σε κόµβο, σχ. 83. Κάτια Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Βυζαντινή µικροτεχνία, Μεγί- στη Μονή Βατοπαιδίου, II, Άγιον Όρος 1996, 460, εικ. 392. 18 G. Matthiae, Le porte bronze bizantine in Ita­ lia, Roma 1971 (στο Βατικανό, εικ. 9 και στο Monte Sant Angelo, εικ. 62). Σε κάποιες θύρες οι δεσµοί, πι- θανότατα ίδιου χαρακτήρα, ορίζονται µε στιλιζαρι- σµένη µορφή (στο ναό San Paolo fuori le mura της Ρώµης, εικ. 3, 34, 36, 38, 40, 41, 43, 45-48, στον καθε- δρικό του Αµάλφι, εικ. 3 και στο ναό San Marco της Βενετίας, εικ. 82-84, 86-95, 98, 100, 103-112). 19 G. N. Čubinašvili, Voprosy istorii iskusstva: Issledovanija i zametki, I, Tbilisi 1970 (Račinskiij trip­ Εικ. 111 tih iz slonovoj kosti, 206-235, πίν. 80-93). Ναός Αγίου 20 Sotiriou, La sculpture sur bois, 173-176. Στεφάνου 21 Το αρχικό σχήµα του σε σχέδιο παρουσίασε ο E. Bértaux στο έργο L’art dans l’Italie méridionale, Καστοριάς. Paris 1904, 555-556, πίν. 251 και 252. Ξύλινο αναλόγιο 22 Ćorović-Ljubinković, Srednjevekovni duborez, (14ος αι.) 19-23, εικ. 3. Σχετικά µε το µοτίβο του ηράκλειου 128 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

κόµβου στη Δύση, η συγγραφέας επισηµαίνει ότι και 27 Το αναλόγιο του βυζαντινού µουσείου Κα- ο Е. Mâle θεωρούσε ότι στη Λοµβαρδία έφθασε από στοριάς συγγενεύει σε µεγάλο βαθµό, ως προς την το Βυζάντιο (Е. Mâle, L’art religieux du XIIe siècle en κατασκευαστική δοµή και το διάκοσµο, µε το ανα- France, Paris 1928). λόγιο του ναού του Αγίου Στεφάνου. 23 G. Subotić, Justinos Simonopetritis, L’iconos­ 28 Τα ξυλόγλυπτα έργα του µουσείου τα έκανε tase et les fresques de la in du XIVe siècle dans le mo­ γνωστά σε εµάς ο αρχαιολόγος Γιάννης Σίσιου, για nastère de la Transiguration aux Météores, Actes du το οποίο τον ευχαριστούµε. XVe Congrès des études byzantines, II, Athènes 1981, 29 Sotiriou, La sculpture sur bois, 173. 751-758. 24 Sotiriou, La sculpture sur bois, 174-175, πίν. Σηµείωση: Το αναλόγιο το εν τοπίσαµε στο ναό του XIV, 2β. ασκηταριού το έτος 1972. Με τρήθηκε και φωτογρα- 25 Ό.π., 174-175, πίν. XIV, 2α. φήθηκε το 1976 στη µορφή που δηµοσιεύεται. Μετά 26 Ό.π., 174-175. Πρόκειται για δηµοσίευση την κατασκευή ξύλινης σκάλας, η ανάβαση στο σχεδίου από τµήµα ουρανού προσκυνηταρίου σε ασκηταριό έγινε εύκολη και ασφαλής για µεγάλο ανάπτυγµα. Τµήµατα ουρανού άλλων προσκυνητα- αριθµό ανθρώπων. Σε νεότερη επίσκεψή µας (Απρί- ρίων του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς έχουν λιος 2004), το αναλόγιο, θλιβερά κοµµένο στη µέση, παρεµφερή µε αυτόν, σε διάταξη και εκτέλεση, διά- βρισκόταν εκτός του ναού, έχοντας, φυσικά, απολέ- κοσµο και κίονες. Η σύγκριση δηµιουργεί τη βεβαι- σει τα χαρακτηριστικά και τη λειτουργικότητά του. ότητα ότι πρόκειται για έργα του ίδιου εργαστηρίου Σε άλλη ανάβαση (Σεπτέµβριος 2007) δυστυχώς δεν και ότι πιθανόν και αυτά να προέρχονται από το ναό σωζόταν κανένα από τα δύο τµήµατα. του Αγίου Στεφάνου. 5. ΟΙ ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ

Oι ενθυµήσεις των επισκεπτών (16ος-20ός αι.)

Εικ. 112 συνήθεια του «προσκυνήµατος» είναι γονται στους πρώτους αιώνες του Χριστια- Ναός του Η παγκόσµια και πανανθρώπινη. Στο νισµού. Ο µεγάλος αριθµός των επιγραφών Αγίου Γεωργίου. πλαίσιο κάθε θρησκείας παρατηρείται το που βρίσκονται διεσπαρµέ νες σε ολόκληρη Ενθυµήσεις ίδιο φαινόµενο: συχνά οι πιστοί ταξιδεύ- τη Μεσόγειο είναι µία ένδειξη ότι η συνήθεια των επισκεπτών ουν σε µακρινούς τόπους, που είναι ευρέως των προσκυνητών να αφήνουν γραπτά στην τοιχογραφία γνωστοί για τα θαύµατα που συνέβησαν ση µάδια αποτέλεσε απαραίτητο και σχεδόν της Βαπτίσεως σε αυτούς ή για κάποιον θαυµατουργό επίσηµο χαρακτηριστικό του χριστιανικού του Χριστού άγιο. Στον τόπο αυτόν ελπίζουν να πάρουν προσκυνήµατος. ευλογία, να ενθαρρυνθούν στον καθηµερι- νό τους αγώνα και να βρουν παρηγοριά. Στον 18ο αιώνα, ο περίφηµος προσκυνητής Βασίλειος Μπάρσκι ανήγαγε την παράδο- Επειδή ο προσκυνητής βιώνει µία ιδιαίτε- ση της ενθύµησης στο επίπεδο της τέχνης. ρη πνευµατική κατάσταση, αισθάνεται την Καλύπτοντας τους τοίχους µε λεπτοµε- ανάγκη να την καταγράψει και να απαθανα- ρείς ενθυµήσεις και πληροφορίες αναβάθ- τίσει το γεγονός ότι βρίσκεται στον συγ- µισε την προσωπική µαρτυρία σε ιστορικό κεκριµένο τόπο. Έτσι δηµιουργούνται οι τεκµήριο. Όµως πρόκειται για εξαίρεση. Οι διάφορες «επιγραφές» και «ενθυµήσεις». Οι περισσότεροι προσκυνητές ικανοποιούνται επιγραφές χριστιανών προσκυνητών ανά - σηµειώνοντας απλώς το όνοµά τους ή τη

Εικ. 113 Ενθυµήσεις των επισκεπτών στην τοιχογραφία της Βαπτίσεως του Χριστού (1561/2, 1618, 1642) 132 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 114 χρονολογία του προσκυνήµατος και ελάχι- Στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου σώ ζον- Ενθύµηση κτητορική στες άλλες πληροφορίες για το άτοµό τους. ται περισσότερες από εκατό ενθυµήσεις. (αρ. 22) στην Ο κατάλογος που ακολουθεί δεν είναι τοιχογραφία Επειδή οι ενθυµήσεις αυτές είναι συνήθως εξαντλητικός, λόγω του µεγάλου αριθµού της Βαπτίσεως χαραγµένες πάνω σε τοίχους και συχνά πάνω των ενθυµήσεων, των δυσκολιών στην του Χριστού (1773) σε τοιχογραφίες, ενδέχεται να αποκ τούν ανάγνωση και άλλων συναφών προβλη- στα µάτια µας τις διαστάσεις βανδαλισµού µάτων. Χρονολογικά, οι ενθυµήσεις κλιµα- ή ασύγνωστης «εικονοµαχικής» πράξης. κώνονται από το 16ο αιώνα ώς σήµερα. Εί ναι, πάντως, διαπιστωµένο ότι, εφόσον Μεγάλος αριθµός σύγχρονων προσκυ- υπάρ χει ελεύθερη επιφάνεια, οι περισσό- νητών επισκέφθηκαν το ασκηταριό και τεροι προσκυνητές γράφουν στα άκρα άφησαν και αυτοί τα ονόµατά τους. Σύµφω- των τοιχογρα φιών, προσπαθώντας να µη να, όµως, µε το σκοπό αυτής της µελέτης, βλά ψουν τις κύριες µορφές των παραστάσε- δίνουµε έµφαση στις παλαιές ενθυµήσεις. ων. Με το πέρασµα του χρόνου, οι προσκυ- νηµατικοί τόποι γεµίζουν µε ονόµατα και Πολλές ενθυµήσεις υπογραµµίζουν το ενθυµήσεις και έτσι οι καινούργιοι προσκυ- γεγο νός ότι οι προσκυνητές «ανέβηκαν», νητές δεν διστάζουν να προσθέσουν και τονίζοντας έτσι τον κόπο και το βίωµα εκείνοι τα δικά τους ονόµατα. της ανοδικής πορείας προς το ασκηταριό. Επιπλέον, πολλές ενθυµήσεις προέρχον- Σήµερα σε πολλά µοναστήρια υπάρχει ται από ιερείς και διακόνους προσκυνητές, το λεγόµενο «βιβλίο επισκεπτών», και οι οποίοι λειτούργησαν στο ναό. Άλλοι οι προσκυνητές, αντί να γράφουν στους προσκυνητές άφησαν το σηµάδι τους την τοίχους, παρο τρύνονται να σηµειώνουν τα ηµέρα της εορτής του αγίου Γεωργίου, την ονόµατά τους σε χαρτί. Όµως, η παλαιά προσφορότερη για να επισκεφθεί κανείς συνήθεια συνεχίζεται… το ασκηταριό, και, πιθανώς, η πανηγυρική Οι ενθυµήσεις των επισκεπτών 133

ατµόσφαιρα τους ενθάρρυνε να χαράξουν δύο µοναχούς από το Άγιον Όρος, έναν τα ονόµατά τους. Παρόλο που οι περισ- από τον Πρόδροµο της Βέροιας και έναν σότερες ενθυµήσεις είναι γενικής φύσεως, ιεροδιάκονο από το Καρπενήσι. ορισµένες προσφέρουν ενδιαφέρουσες πληρο φο ρίες, όπως για παράδειγµα οι πέντε ενθυµήσεις (αρ. 22, 23, 31, 32, 35) Ενθυµήσεις που αναφέρονται στις κτηριακές προσθή- κες των ετών 1773-1793. Μνηµονεύονται 1 * 1561/2 (εικ. 113) σε αυτές τα πρόσωπα που εργάστηκαν, ο + ετους ͵ζο΄ (7070) οπου ιρθε ο Διονισιος τόπος καταγωγής τους, η συγκεκριµένη οι κοδοµική εργασία που επιτέλεσαν, καθώς 2 * 1582 και το ποσό της αµοιβής τους. Διµιτριος ιεροµ(όναχος) ͵αφπβ΄ Εικ. 115 Ενθυµήσεις Η προέλευση των επισκεπτών του ασκητα- 3 * 1593/4 των επισκεπτών ριού είναι από τις γειτονικές επαρχίες των έτος ͵ζρβ΄ (7102) / ανεβη(;) ο Γλιγόριος ... στο βράχο, Γρεβενών, της Σιάτιστας, της Κοζάνης, της βόρειας πλευράς των Σερβίων, της Ελασσόνας, του Τυρνά- 4 * 1618 του ναού βου και της Καλαµπάκας. Έχουµε όµως και + ὀταν ήρθα εγω ὁ Φϊλώθεος ϊεροδιάκον ὁ 134 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 116 Ενθυµήσεις των επισκεπτών στο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού

Τυρ ναβιὄτης κ(αι) ελειτούργισα µε τον παπα 7 * 1642 κυρ Ησαία / ηµέρα του µεγάλου Γεωργίου :. + ηρθα εγω ω π(α)πα Νικηφόρος µε των Κωστά- ἔτους ͵ζρκς΄ (7126) νττιω κ(αι) µε τον Κιριακόν και ελητουργήσα / τιν τριτιν τις διακινησιµου: ω αγι(ος) Γεώργηος / 5 * 1618 […] µην ιουνιος κατα το ετος ͵ζρν΄ (7150) Φϊλώθεος ϊερο/διακον ὁ Τυρναβιοτης ετος / ͵ζρκς΄ (7126) 8 * 1653/4 έτος ͵ζρξβ΄ (7162) 6 * 1621/2 ͵ζρλ΄ (7130) 9 * 1662 ετους ͵αχξβ΄ ἐδο / ήρθα ο π(α)πα Λουκάς / κ(αι) ἐλἴτουργισα.

10 * 1662 έτος ͵αχξβ΄ ήρθα / ὀ π(α)πά Λουκάς / µε τόν Γαβριήλ / κ(αί) ἑλιτούργισα.

11 * 1714 Εικ. 117 ͵αψιδ΄ / ετος ἀνέβικα / εγό ο Διονίσιος / απο τον Ενθύµηση κτητορική Πρ(ό)δ(ρο)µον (αρ. 23) στο βράχο της βόρειας πλευράς 12 * 1744 του ναού (1773) τιν µερα του αγιου Γιοργιου / θιµισις πος ιλθα Οι ενθυµήσεις των επισκεπτών 135

ιγο ο / παπας Ζοσιµας µε τον / Δανυιλ κ(αι) τον 18 * 1764 Γερονδιο κ(αι) / ελητουργισαµε 1744 1764 ιουνηου - 13 / ο Σιλβεστρος κατεβηκα / ο Λαβρηοτης 13 * 1748 εἰς τούς 1748 / χάρην προσκυνίσεως / Δωρόθεος 19 * 1768 ἱερο/διάκονος 1768 Μαρκο[ς] Πουρνάρος / απο Κοζανι

14 * 1750 20 * 1770 + Σωφρόνιος / µοναχός / ἀγιῶρήτις / προσκινη- ἐτως 1770 / απριλίου µηνός 22 / ήρθα εγο ο π(α) τίς 1750 / τοῦ ἀγῖου - / µηνί αὐγούστου 15 πα Ζωσιµάς κ(αι) ο π(α)π(α) Άνθιµος / κ(αι) ο π(α)πα Σήλβιστρος κ(αι) ο π(α)πα Θιοφα/νις και 15 * 1760 ο διακος κ(αι) ελητουργίσαµη έτος 1760 ανεβη/κα εγο ο π(α)πα Ανθι/µος και ανέβασα τα βηβλη/α / µαΐου /4 που εφι/ 21 * 1773 ράµε τις αυτις µονις / λιτουργισα / εγο ο Ζαχαρίας ιεροµοναχος / ετος - 1773 / µινι δικεµβρίου 5 16 * 1760 ἐτος 1760 µαρτίου 5 / ἀνεβικα ἐγώ / ὁ π(α)πά 22 * 1773 Ἀνθιµος ἰός / τίς καλογριάς α/πο Αὐλές κ(αί) ἐ/ 1773 δεκεµβρίου 20 / εγο ο Νικολας το παπαδου- προσκύ/νισα / ἡµε/ρα κυ/ρια/κή λι / µαστορεφτηασα τον τιχον / ολον τον κινου- ριον / δια λλαιγια 150 / απο Κοζανιν 17 * 1764 1764: / υουνυου 13 / ανεβηκα / εγο ο Σιλβε/στρος 23 * 1773 (εικ. 117) απο / αγιον ωρος θύµυσης / εγο ο νηκολας κ(αι) ο Μάθος κ(αι) ο

Εικ. 118 Ενθύµηση κτητορική (αρ. 32) στην τοιχογραφία της Βαπτίσεως του Χριστού (1782) 136 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Τζίκος / κ(αι) ο Γριγόρις εφτηασαµε τον τι/χον 33 * 1792 τον κυνουριον / κ(αι) ο Κόστας το κυνουριον / ιρθα εγό ὁ παπα / Γεοργις απο Κο/πλητζα / 1792 βυττζι ις χρονους 1773 34 * 1792 24 * 1773 1792 ηρθα εγο π(α)πα Γρηγόρης / απο την Αγια ήρθα εγό ο π(α)πα Βυσαρίον / απο χορίου Τριαδα / απο Σταγους Ασπροκλισάς / 1773 35 * 1793 (εικ. 120) 25 * 1775 θυµησι οταν εφτ[ι]α/σαµε τον τιχο απο τασκιτα- Μαρλάς / ανεβηκα αυγουστου 6 / του ετους ριο µε τον θόλο / 1793 1775 36 * 1793 26 * 1776(;) 1793 ἰουνίου 15 / κἀγώ προσῆλθον προσκυνή- Ἰωάννης / ἀνεψιός του Γρεβενών / ἤλθεν ἐδώ σεως χάριν / Στέφανος Κωνσταντινίδης Κοζανί- καί λίαν / εφοβήθη / 1776 µαΐου 1 της

27 * 1777 37 * 1795 1777 οκτοµβρίου 20 / ἤρθα ἐγώ ὁ Γεόργιος / 1795 νοεµ(βρίου) ιγ´ / κἀγώ ο Ανανίας / ιεροδιά- Πασχάλη ἐκ πόλεος / Κοζάνης κονος ἐκ κώ/µης Καρπενησίου / ἤλθον

28 * 1778 38 * 1825 Εγο ο Μανθος το παπαδουλι θυµισιν οταν / 1825 µαρτίου 26 / Σίλβεστρος / Ζάβορδα ηρθα εκ Κοζανις 39 * 1832 29 * 1780 1832 γιναρις 20 / Γιανακις / Νικολας / Καλιαν θιµισιν όταν / ιρθα εγο ο π(α)πα Βαρθολοµαίος / ις τον αγιον Γεοργιον απο Κοζανιν / ετος 1780 40 * 1832 αυγουστου 5 ετους 1832 / ωντας ηρ/θα εγο παπα Γη/ανης απο

30 * 1781 θιµισιν οταν / ίρθα εγο ο / Χαραλαµ/πος στον α/ γιον Γεοργιον / προσκυνιτις / ετος 1781 / αυγού- στου / 7.

31 * 1782 (εικ. 119) Θιµισιν οταν / εξανασα[ρα]/µι τα κιραµι/δια ιγο ο Κο/στας µι τον π(α)πα Βαρθωλοµε(ον) 1782 νοεµβριου 5

Εικ. 119 32 * 1782 (εικ. 118) Ενθύµηση κτητορική ο µαστορας ο Κώστας απο Κοζιανι / ετος 1782 (αρ. 31) στην νοεµβρίου 5 / θιµισιν οταν εξανασιαραµη / την τοιχογραφία της σκιπαστή ιγό ο Κοστας και ο / π(α)πα Βαρθολο- Βαπτίσεως του µαίος και ίρθαµι / µερα σάβατο και το τι/λιοσαµι. Χριστού (1782) Εγο ο παπα Βαρθο λοµαίος γράψω Οι ενθυµήσεις των επισκεπτών 137

/ χορηον Κησαρ/για Κωνσταντη Ξανθος τῆς αγιας Κυριακῆς / 7 Ιουλίου 1916 / µαζή µε τον / Κοσµαν κ(αι) τον / Νεοφυτον 41 * 1833 1833 Δικεµβριου 25 / ηρθα εγο ο Γιανακις / 48 * 1926 Τζαπαλας 1926 Ἰουν(ίου) 4. / + Ἀρχιµ(ανδρίτης) Νικη- φόρος Α. Παπασιδέρης / και Μοναχ(ός) Κοσ µᾶς 42 * 1835 Καραπατά[κης] 1835 Σταµος / Γιανακι / Καλιαν 49 * 1945 43 * 1835 Ἄθανασιος / Λαζαργιώτης χοριον Κατα/καλη 1835 Στεργιος / Τουτζικας / Καληανι 1945

44 * 1850 50 * 1952 1850 ϊουνίου 13 / τί Γιάνης Τάνζου παπασατιστι- Τό ἔτος / 1952 / ἤρθα εἰς τήν / ἐορτήν /τοῦ ἁγίου νός / Παναγότις Αποστολι / Λουνζας Διµιτριου / µας Κυρτανζου και Γληγόρις Μιχαλ Κουκοσις (:)

45 * 1898 Γεώργιος Ἀνατολίου / Νικόλαος Ν. Ἀλούση / Σιατιστεῖς / Αὐγούστου 16 / 1898

46 * 1907 1907 Αὐγ(ούστου) 4. Ἱεροδ(ιάκονος) Νικη φό- ρος Ἀθ(ανασίου) Παπασιδέρης / καί Μοναχ(ός) Σηµείωση Οι ενθυµήσεις: Κοσµᾶς Καραπατάκης αρ. 1, 3-4, 7-11, 13-17, 20, 22, 28-33, 35, 38, 41, 44, 46-50 βρίσκονται στις τοιχογραφίες του ναού και οι 47 * 1916 αρ. 2, 5-6, 12, 18-19, 21, 23-27, 34, 36-37, 39-40, 42-43, 45 Παρθενιος Παπανικολαου / ελητουργησα εδώ / βρίσκονται στο βράχο της βόρειας πλευράς του ναού.

Εικ. 120 Ενθύµηση κτητορική (αρ. 35) στην τοιχογραφία της Βαπτίσεως του Χριστού (1793)

6. Ο ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ

Ο κοιµητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Εικ. 121 ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, γνω- γράφονται στην πλάκα παρατηρούµε ότι η Η µονή Ζάβορδας Ο στός ως κοιµητηριακός, βρίσκεται κά- πρώτη, του 1618/9, αναφέρεται σε κοινοτά- και ο ναός του τω από το µοναστήρι, στο µονοπάτι που οδη- φιο, δηλαδή κοιµητήριο των µοναχών, που Αρχαγγέλου Μιχαήλ γεί στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου. Είναι κτίστηκε επτά δεκαετίες µετά την κοίµηση (κάτω). κτισµένος σε τοποθεσία µε πυκνή και χαµη- του αγίου Νικάνορα. Η χρονολογία 1773 Γενική άποψη λή βλάστηση δρυός και πουρναριού, και µε αναφέρεται στην ανακαίνιση του ναού ή, το από νότια απόκρηµνες κατωφέρειες προς το ποτάµι. πιθανότερο. στην ανοικοδόµησή του το έτος αυτό. Εποµένως, η επιγραφή βρίσκεται στη Ο ναός, ορθογωνικού σχήµατος, µε δικλινή θέση αυτή πιθανότατα σε δεύτερη χρήση. Αν στέγη, αψίδα και στηρικτικές αντηρίδες στα εξετάσουµε, επίσης, τη γεωγραφική εγγύτητα ανατολικά, προστατεύεται από ανοικτό νάρ- του ναού του Αρχαγγέλου µε το ασκηταριό θηκα στα δυτικά. Ο νάρθηκας εκτείνεται και του Αγίου Γεωργίου και τη στενότητα του προς το νότιο εξωτερικό κλίτος του ναού, το χώρου που αυτό έχει, µπορούµε µε βεβαιότη- οποίο είναι φανερό ότι υπήρχε, και στο οποίο τα να υποθέσουµε ότι το κοιµητήριο υπήρχε φυλάσσονταν τα οστά των πατέρων. Στην στην ίδια θέση από την αρχή της κατοίκησης πρόσοψη του ναού, στη γωνία δεξιά, σε επα- του ασκηταριού. Η µορφολογία του εδάφους φή µε τη θύρα που οδηγούσε από το νάρθη- επέτρεπε στους ασκητές να έχουν εκεί βοη- κα στο οστεοφυλάκιο, είναι τοποθετηµένη θητικά κτήρια και άλλες εγκαταστάσεις για µαρµάρινη πλάκα (εικ. 126) µε χαραγµένη την κάλυψη των αναγκών τους, δεδοµένου την επιγραφή: µάλιστα ότι ο άγιος Νικάνορας µνηµονεύεται ως ηγούµενος µονής του Αγίου Γεωργίου. Με Ετελιόθι το παρόν κηνοταφι[ον] την ανοικοδόµηση από τον ίδιο του µεγάλου Έτος ͵ζρκζ (7127=1618/9) µοναστηριού ο ναός παρέµεινε ως κοιµητη- ηγούµενεβοντος Γαβριήλ ριακός. […] πακας Στην αβαθή αψίδα πάνω από τη θύρα του Ο ηγούµενος Γαβριήλ, σύµφωνα µε προσω- ναού εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ, µε πογραφικά στοιχεία που µας δίνουν δύο εν- το ξίφος στο δεξί χέρι και τη ζυγαριά στο αρι- θυµήσεις του κώδικα αρ. 134 της µονής Ζά- στερό. Πάνω από τον αρχάγγελο εικονίζεται Εικ. 122 βορδας, επωνοµαζόταν Πάκας, καταγόταν ο Χριστός ευλογών µε τα δύο χέρια, δεξιά δε Ναός του από την Καστοριά, έγινε διάκος το 1604 και και αριστερά οι άγιοι Νικάνορας και Διονύ- Αρχαγγέλου εκοιµήθη στις 27 Ιουλίου 1636.1 σιος ο Ολυµπίτης, σύγχρονοι άγιοι, οι οποίοι Μιχαήλ. συνδέονταν µε στενή πνευµατική φιλία. Τοιχογραφίες Η µαρµάρινη πλάκα, στο επάνω µέρος δεξιά, πάνω από τη θύρα έχει χαραγµένη µία ακόµη χρονολογία: 1773. Στο εσωτερικό του κατάγραφου ναού, πάνω (1835) Εξετάζοντας τις δύο χρονολογίες που ανα- από τη θύρα, βρίσκεται η επιγραφή (εικ. 128): 142 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 123 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Η δυτική όψη

ΙΣΤΟΡΙΣΘΗ ΤΕ ΚΑΙ ΕΚΑΛΛΟΠΙΣΘΗ ΤΟ και στα κατάστιχα της µονής.2 Ο ζωγράφος ΘΕΙΟΝ ΚΑΙ ΙΕΡΟΝ ΤΟΥΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗ- Γεώργιος µνηµονεύεται σε φορητές εικόνες, ΣΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ως γιος του Μανουήλ, και η καλλιτεχνική ΜΙΧΑΗΛ / ΚΑΙ ΓΑΒΡΙΗΛ, ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ του δραστηριότητα τοποθετείται µεταξύ των ΚΑΙ ΙΕΡΑΣ ΗΜΩΝ ΜΟΝΗΣ ΖΑΒΟΥΡ- ετών 1812 και 1835.3 ΔΑΣ. ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΜΕΝ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗ, ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΑ/ΘΗΓΟΥΜΕ- Ο Γεώργιος µαζί µε το γιο του Μανουήλ, ΝΟΥ ΚΥΡΙ(ΟΥ) ΑΓΑΠΙ(ΟΥ), ΚΑΙ ΚΥΡ όπως µαρτυρείται από επιγραφή, ιστορούν ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΑΝΟΥ, ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ την ίδια χρονιά µε το ναό του Αρχαγγέλου ΑΥΤΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΤΩΝ. 1835 Μιχαήλ και το νάρθηκα του καθολικού της Ἰουνί(ου) 14. Διὰ χειρὸς / Γεωργίου Ζωγρά- µονής Ζάβορδας (5 Απριλίου 1835). Ο Μα- φου, καὶ υἱοῦ αὐτοῦ Μανουὴλ ἐκ Σελίτζης. νουήλ, όπως επίσης µαρτυρείται από επιγρα- φές, επιδιορθώνει την παλαιά τοιχογραφία Ο ηγούµενος Αγάπιος µνηµονεύεται και του καθολικού (20 Οκτωβρίου 1869), ιστορεί στην πρόθεση του ναού. Μνηµονεύεται επί- τον τρούλο του και αγιογραφεί τις δεσπο- σης στη χαλκογραφία της µονής (1819), στο τικές εικόνες του τέµπλου (10 Δεκεµβρίου τέµπλο του παρεκκλησίου του Αγίου Αθα- 1869). Τέλος, η αναφερόµενη στην επιγραφή νασίου (1820), σε ενθυµήσεις, σε βιβλιογρα- πατρίδα των ζωγράφων Σέλιτζα ταυτίζεται φικά σηµειώµατα ως γραφέας χειρογράφων µε τη σηµερινή Εράτυρα Κοζάνης. Ο κοιµητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ 143

Εικ. 124 Σηµαντικές επίσης επιγραφές υπάρχουν Ναός του εντός του ιερού βήµατος: Αρχαγγέλου Μιχαήλ. α. Στην αψίδα της προθέσεως: Η νότια όψη Τῶν Ἱεροµονάχων / Κωνσταντίνου. Θεοφά- νου. Ζαχαρί(ου). Ἀγαπίου τῶν: / ἱεροµονά- χων.

β. Στη δεξιά αψίδα (εικ. 127): Λαϊκῶν / Παναγιώτου καὶ τῶν γονέων καὶ αδελφῶν αὐτῶν. Χρίστου. / Στέργιου. Γιά- νους κ(αὶ) τῶν τέκνων αὐτῶν. Ἀλεξίου. Βέρ- γου. / Χαρισί(ου). Ἰωάννου συµβίας κ(αὶ) τῶν τέκνων. Τριανταφυλιὰς. / Γεωργί(ου): συµβίας κ(αὶ) τέκνων.

Οι τοιχογραφίες, παρά τη φθορά του χρόνου, την εγκατάλειψη του ναού και την εισροή των νερών της βροχής, διατηρούν τα ζωηρά χρώµατά τους (εικ. 130). Αποτελούν, µάλι- στα, καλό και αντιπροσωπευτικό δείγµα των εργαστηρίων της Δυτικής Μακεδονίας αυ- τής της εποχής, οι δραστήριοι τεχνίτες των οποίων ζωγράφισαν πολλούς ναούς στην ευ- ρύτερη περιοχή.

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέµπλο του ναού (εικ. 129). Τα έντονα κόκκι- να χρώµατα, οι ζωγραφιές µε τοπία και άνθη, δηµιουργούν καλό αποτέλεσµα και καλό δείγµα της λαϊκής ζωγραφικής του πρώτου µισού του 19ου αιώνα.

1 Οι ενθυμήσεις στον κώδικα έχουν ως εξής: «† ἑτους ζριβ´ [1604] ἑγινα ἑγῶ ὁ πάκας διάκος το ἁγι(ον) πάσκα», «ἐκϊμήθη ο π(απ)ά γαβρϊήλ ο ϊγούμε­ νος ο πάκας είς στιν καστωρία εν μηνί ϊωλίω εἰς στας κζ´ του αγιου παντελεϊμον[oς] E(τος) ζρμδ´[1636]». 2 Δρακοπούλου, Έλληνες ζωγράφοι, 219 (όπου και η σχετική βιβλιογραφία).

Εικ. 125 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Η ανατολική όψη 144 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Εικ. 126 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Κτητορική επιγραφή σε µάρµαρο (1618/9)

Εικ. 127 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Κτητορικά ονόµατα στη δεξιά αψίδα του ιερού (1835)

Εικ. 128 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Η κτητορική επιγραφή (1835) Ο κοιµητηριακός ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ 145

Εικ. 130 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Ο άγιος Πέτρος Αλεξανδρείας. Τοιχογραφία (1835)

Εικ. 129 Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Το τέµπλο

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εικ. 131 Ο άγιος Νικάνωρ µετά από όραµα, βρίσκει την εικόνα του Σωτήρος Χριστού. Τοιχογραφία στο ναό Κοιµήσεως της Θεοτόκου στη Σαµαρίνα Γρεβενών (1819) Βιβλιογραφία

ΕΕΒΣ = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Κίσσας Σ., Η ιερά µονή Οσίου Νικάνορος (βιβλιοκριτι- κή), Δυτικοµακεδονικά Γράµµατα 3 (1992) 298-304 ΔΧΑΕ = Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Κίσσας Σ. (επιµ.), Μακεδονία [Οδηγός. Έκδοση ΕΟΤ RÉΒ = Revue des Études Βyzantines και ΠΤΙ ΕΤΒΑ], Αθήνα 1997, 238-243

ZLUMS = Zbornik za Likovne Umetnosti Matice Srpske Λυριτζής Γ., Ο όσιος Νικάνωρ και το µοναστήρι του, Γρεβενά 1995 ZRVI = Zbornik Radova Vizantološkog Instituta Μαυροπούλου-Τσιούµη Χρυσάνθη, Οι τοιχογραφίες Βογιατζής Σ., Συµβολή στην ιστορία της εκκλησιαστι- του ασκηταριού του Οσίου Νικάνορα. Η σχέση τους κής αρχιτεκτονικής της Κεντρικής Ελλάδος κατά τον µε τον όσιο, Τα Γρεβενά, Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισµός, 16ο αιώνα. Οι µονές του Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο) 130-134 και του Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδα), Αθήνα 2000 Μιχαηλίδης Μ., Νέα στοιχεία ζωγραφικού διακόσµου Βογιατζής Σ., Το καθολικό της ιεράς µονής Ζάβορδας δύο µνηµείων της Μακεδονίας, Αρχαιολογικά Ανάλε- Γρεβενών. Μία πρωτοπορία του 16ου αιώνα, Τα Γρεβε- κτα εξ Αθηνών 4 (1971) 346-356 νά, Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισµός, 75-94 Μουτσόπουλος Ν., Γρεβενά. Αρχαιότητες, κάστρα, οι- Γλαβίνας Α., Ο όσιος Νικάνορας. Ένας Θεσσαλονικέας κισµοί, µοναστήρια και εκκλησίες του νοµού Γρεβενών, ιδρυτής µονής († 7 Αυγούστου 1549), Κατερίνη 1993 Θεσσαλονίκη 2006, 134-150

Γρεβενά (Τα), Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισµός, Θεσσαλο- Μπρατσιώτης Π., (επιµ.), Η Παλαιά Διαθήκη κατά νίκη - Γρεβενά 2004 τους Εβδοµήκοντα, Αθήνα 1961 [στηρίζεται στην έκ- δοση του Ralphs] Δελιαλής Ν. Π., Η διαθήκη του Οσίου Νικάνορος του Θεσσαλονικέως, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 416-425 Νικονάνος Ν., Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από το 10ο αιώνα ώς την κατάκτηση της περιοχής από τους Δελιαλής Ν. Π., Το πρωτότυπον της διαθήκης του οσίου Τούρκους το 1393, Αθήνα 1979 Νικάνορος του Θεσσαλονικέως και τέσσερα άλλα ανέκ- δοτα έγγραφα, Μακεδονικά 9 (1969) 243-265 Παρχαρίδου-Αναγνώστου Μαγδαληνή, Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραµµα των µοναστηρια- κών Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης ναών της δυτικής Μακεδονίας σε σχέση µε την αναγέν- (M. Medić, Stari slikarski priručnici, III, Beograd 2005) νηση του 16ου αιώνα, Τα Γρεβενά, Ιστορία - Τέχνη - Πο- λιτισµός, 148-164 Δρακοπούλου Ευγενία, Έλληνες ζωγράφοι µετά την Άλωση (1450-1830), III, Αθήνα 2011 Πελεκανίδης Σ., Βυζαντινά και µεταβυζαντινά µνηµεία της Πρέσπας, Θεσσαλονίκη 1966 Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, I-II, Αθήνα 1996 Πελεκανίδης Σ., Χατζηδάκης Μ., Καστοριά, Αθήνα 1984 Καρακίτσιος Α., Το ασκηταριό του Οσίου Νικάνορα: η επιγραφή του 1793, Τα Γρεβενά, Ιστορία - Τέχνη - Πο- Πολίτης Λ., Συνοπτική αναγραφή χειρογράφων ελλη- λι τισµός, 123-129 νικών συλλογών, Θεσσαλονίκη 1976, 11-29 150 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Πολίτης Λ., Κατάλογος χειρογράφων ιεράς μονής Ζά­ Bank Alisa.V., Prikladnoe iskusstvo Vizantii IX­XII vv., Moskva βορδας, Θεσσαλονίκη 2012 1978

Σαββοπούλου-Κατσίκη Ξανθή, Μεταβυζαντινή εκκλη- Ćorović-Ljubinković Mirjana, Srednjevekovni duborez u σιαστική αρχιτεκτονική στο νοµό Γρεβενών. Συµβολή istočnim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965 στη µοναστηριακή αρχιτεκτονική στη Δυτική Μακεδο- νία από το 15ο έως το 19ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2010 Brightman F. E., Liturgies Eastern and Western, Oxford 1896 Σιγάλας Σέργιος, µητροπολίτης Γρεβενών, (επιµ.), Ακο- λουθία του οσίου και θεοφόρου πατρός ηµών Νικά νορος Dečani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Beo­ του θαυµατουργού, Γρεβενά 19982 grad 1989

Σιγάλας Σέργιος, µητροπολίτης Γρεβενών, Ιερά µονή Djurić V. J., Sopoćani, Beograd 1991 Οσίου Νικάνορος (Ζάβορδας) και το κειµηλιοφυλάκιον αυτής, Γρεβενά 1991 Djurić V. J., La royauté et le sacerdoce dans la décoration de Žiča, Manastir Žiča, Kraljevo 2000, 123­147 Σοφιανός Δ., Ο άγιος Αχίλλιος Λαρίσης, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 3 (1990) 97-213 Djordjević I. M., Sveti stolpnici u srpskom zidnom slikar­ stvu srednjeg veka, ZLUMS 18 (1982) 41­51 Τρεµπέλας Π. Ν., Μικρόν Ευχολόγιον, I-II, Αθήνα 19982 Gabelić Smiljka, Manastir Lesnovo, Beograd 1998 Τσιάπαλη Μαρίζα, Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Η Σκήτη του Οσίου Νικάνορος στη Ζάβορδα Γρεβενών, Θεσσαλονίκη Grozdanov C., Kultot na car Samoil kon Ahil Lariski i ne­ 2016 goviot odraz vo likovnata umetnost, Likovna umetnost 8­9 (Skopje 1983) 71­84 (= Portreti na svetitelite od Ma­ Τσιάπαλη Μαρία, Ο ζωγραφικός διάκοσµος της σκήτης kedonija od IX–XVIII vek, Skopje 1983, 145­159) του Οσίου Νικάνορα στη Ζάβορδα Ν. Γρεβενών: το πρώτο στρώµα, Βελλά Επιστηµονική Επετηρίδα, VI, 567-580 Grozdanov C., Ahil Lariski vo vizantiskiot i postvizantiskiot ži­ vopis, Zbornik Srednovekovna umetnost 3 (Skopje 2001) Xατζηιωάνου Μαρία Χριστίνα, Η µονή Ζάβορδας και ο 19­23 οικισµένος χώρος στην κοιλάδα του µέσου Αλιάκµονα, Η Κοζάνη και η περιοχή της, I, Κοζάνη 1997, 541-550 Hadermann-Misguich Lydia, Kurbinovo, Bruxelles 1975

Xατζηιωάνου Μαρία Χριστίνα, Η ιστορική εξέλιξη των Ivković Zorica, Živopis iz XIV veka u manastiru Zrze, οικισµών στην περιοχή του Αλιάκµονα κατά την τουρ- Zograf 11 (1980) 68­82 κοκρατία. Ο κώδικας αρ. 201 της µονής Μεταµορφώσε- ως του Σωτήρος Ζάβορδας, Αθήνα 2000 Jolivet-Lévy Catherine, La Cappadoce médiévale, Paris 2001 Angeličin Žura G., Stranici od istorijata na umetnosta na Ohrid i Ohridsko: XV­XIX vek, Ohrid 1997 Kandić Olivera, Fonts for the Blessing of the Waters in Ser­ bian Medieval Churches, Zograf 27 (1998/9) 61­78 Angeličin Žura G., Pešternite crkvi na bregot od Ohrid­ skoto Ezero, Ohrid 1999 Lazarev V. N., Istorija vizantijskoj živopisi, II, Moskva 1986

Angeličin Žura G., Pešternite crkvi vo Οhridsko­prespanski­ Manastir Žiča, Kraljevo 2000 ot region (R. Makedonija, R. Albanija, R. Grcija), Struga 2004 Marković M., Pojedinačne igure svetitelja u naosu i para­ klisima, Zidno slikarstvo Manastira Dečana, Beograd 1995, Arhiepiskop Danilo II i njegovo doba, Beo grad 1991 243­264

Babić Gordana, Kraljeva crkva u Studenici, Beograd 1987 Marković M., O ikonograiji svetih ratnika u istočno­hri­ šćanskoj umetnosti i o predstavama ovih svetitelja u De­ Babić Gordana, Walter C., he Inscriptions upon liturgical čanima, Zidno slikarstvo manastira Dečana, Beograd Rolls in Byzantine Apse Decoration, RÉΒ 34 (1976) 269­ 1995, 567­630 280 Βιβλιογραφία 151

Marković M., Ciklus Velikih praznika, Zidno slikarstvo Subotić G., Ohridska slikarska škola XV veka, Beograd manastira Dečana. Gradja i studije, Beograd 1995, 107­ 1980 120 Subotić G., T’ ασκηταριά των Μετεώρων, Πρακτικά της Medić M., Stari slikarski priručnici, I­III, Beograd 1999­ Ακαδηµίας Αθηνών 82/2 (2007) 189­202 2005 Tatić-Djurić Mirjana, Ikona apostola Petra i Pavla u Vati­ Miljković-Pepek P., Deloto na zograite Mihailo i Eutihij, kanu, Zograf 2 (1967) 11­16 Skopje 1967 Todić B., Gračanica. Slikarstvo, Priština 1988 Millet G., Recherches sur l’iconographie de l’Evangile aux XIVe, XVe et XVIe siècle, Paris 1916 Todić B., Staro Nagoričino, Beograd 1993

Panić Draga, Babić Gordana, Bogorodica Ljeviška, Beo­ Vojvodić D., Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Arilju, grad 1975 Beograd 2005

Petit L., Bibliographie des acolouthies grecques, Bruxelles Čanak-Medić M., Sveti Ahilije u Arilju, Beograd 2002 1926, 205­207 Walter C., he Cycle of Saint George in the Monastery Politis L., Die Handschritensammlung des Klosters Za­ of Dečani, Dečani i vizantijska umetnost sredinom XIV vorda und die neuaufgefundene Photios–Handschrit, veka, Beograd 1989, 347­357 Philologus 105 (1961) 136­144 Walter C., he Warrior Saints in Byzantine Art and Tradi­ Sotiriou G., La sculpture sur bois dans l’art byzantin, Mé­ tion, England 2003 langes Charles Diehl, II, Paris 1930, 171­180 Zidno slikarstvo Manastira Dečana. Gradja i studije, Beo­ Subotić G., Počeci monaškog života i crkva manastira Sre­ grad 1995 tenja u Meteorima, ZLUMS 2 (1966) 125­181

Subotić G., Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu, Βeograd 1971

Εικ. 132 Ναός του Αγίου Γεωργίου. Η Ανάστασις του Χριστού (λεπτοµέρεια). Τοιχογραφία (16ος αι.) 152 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα ZAVORDA: The hermitage of Saint Nikanor

Summary 155

PROLOGUE

Interest in the hermitage of Saint Nikanor and involvement with its precious antiquities began some forty ive years ago. Before our joint visit to this time­honoured haven of hermits, in the ravine of the River Aliakmon, the monks of the Great Meteora, took the irst, next­to­impossi­ ble steps, aided by their youthful exuberance and the experience they had gained in seeking out abandoned hermitages in the towering and perilous rocks of Meteora.

One of this group of monks was the imperturbable Vissarion. Ignoring the precarious path to the side, he climbed the sheer face, without any equipment, clinging with his ingers and the soles of his feet to the barely visible protrusions, impatient to see what the long­abandoned her­ mitage had to reveal. On his return, which would have been even more risky had he attempted the same feat, he fortunately spotted the side path, on the height above the rock. He shouted to his fellow­monks, Gervasios, Mitrofanis and Ioustinos, who had but recently taken their vows, and they climbed up with the help of a rope, to which they attached a rough and ready, unreli­ able ladder. Together, they investigated the hermitage carefully and realized just how astonish­ ing the interior was. his occurred at the end of 1972, and it was then, too, that Monk Iustinos took the irst photographs. he next year, the undertaking was repeated, out of a strong desire to record what they had seen in a world hitherto unknown.

It was not long before the hermitage of Saint Nikanor became part of the wider interests of the monks of the Great Meteora, as well as of those who followed them, also taking the opportunity to investigate cave churches and monastic settlements in the Balkan region in general.

At that time, priority was not given to the hermitage in Zavorda, though a series of visits were made (1976 and aterwards). Our attention was directed in the main towards other holy places and art work of note, particularly in Meteora. So the book on Saint Nikanor’s hermitage did not materialize immediately. As time went by, our knowledge increased and, besides, there were others who were interested in the hermitage.

We remember with gratitude the support we were given by our abbot, Archimandrite Aimi­ lianos, who, as the head of the brotherhood, followed our eforts to make the past of Meteora and its environs better known. Our visits to the hermitage also continued ater the community moved to Simonopetra on the Holy Mountain. With the passage of time, our notes on the her­ mitage were expanded and supplemented. An important factor in this were the sketches made by Professor Nikola Dudić, an architect, and the art historian Dragomir Todorović. In recent years we have had valuable assistance in our work from our friends Evangelos Hekimoglou, a researcher, Antonios Vasileiadis, a researcher, Giannis Chrysais, a journalist, Aimilianos Gekas, an art restorer and photographer, and Giannis Gikas, an architect.

he Greek ambassador to Serbia (2009­2013), H. E. Dimosthenis Stoïdis has shown a lively interest in the present publication and has contributed generously to it. Bojan Miljković and Monk Niphon Simonopetritis provided crucial help, through their essentially contribution, in preparing the presentation of this edition. he new cenobiarch of Zavorda’s mo nastery, archi­ mandrite Seraphim, history and saint­lover, has helped us in various ways.

Our warmest thanks go to all of them. 156 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

1. INTRODUCTION Veria, where Saint Anthony the Younger lived as a monk in the 10th – 11th centuries. 1. Monasticism along the River Aliakmon Regarding the region where the monastery of he monasticism that lourished beside the Zavorda lies, we might briely note the follow­ River Aliakmon cannot but be linked to that of ing points. he hill on which it is built, due to Athos, hessaloniki, Veria, Servia and Meteora. its morphology and the security this provides, And, in view of the fact that Athonite monas­ certainly allowed its habitation in very early ticism, both oicially and as documented, be­ times. he ruins and foundations, as well as came organized during the 9th century, with the icon of the Transiguration which, through the end of iconoclasm, we should date the be­ divine revelation, was found at the top of the ginning of monasticism in the vicinity of the hill by Saint Nikanor (†1549), lead us to claim Aliakmon to the same general period. that these belonged to certainly no later than the 14th century, which was a century when From as early as the time of Justinian, at­ hesychastic monasticism was at its height and tempts were already being made to create when a signiicant number of monasteries de­ a chain of fortiications reaching from the dicated to the Holy Transiguration were built. hermaic Gulf to as far as Dyrrachion. he he extensive building work of Saint Nikanor, line created passes through the geographical however, eliminated any traces of earlier work. border of hessaly and Macedonia. Emperor Basil II’s (976­1025) policy followed the same As regards the monastic life, both in the her­ line of thinking for another reason, too: the mitage of Zavorda, which is dedicated to Saint inlux of populations from the north, which George, and the surrounding area, we may had already occurred. say that it started there from at least the 12th century, at the same time as it did in Meteora. he measures which were of great signiicance Moreover, not far from the hermitage, half­ to the safety of the region were the following: way along the Zavorda–Meteora road, there is the organization of the fortiications of Servia a wall­painting, dating from the beginning of by Emperor Basil, and the ailiation to it of the the 11th century, with the portrait of Abbot fortiications of Stagoi (Kalambaka); the or­ Athanasios. his wall­painting is in the small ganization of the diocese of Stagoi, the privileg­ monastic church of Our Most Holy Lady, in es that were later given to it (documents from the village of Asprokklisia. 1163, 1336 and 1393), as well as the delinea­ tion of its geographical borders. he diocese of In the 15th century, the great igure of “the most Stagoi includes most of the passes from hes­ holy father” Kallistros is commemorated in the saly to Macedonia and Epiros, such as those inscribed and accurately dated frescoes at the of Deskati, Asprokklisia, Velimisti (Agioillo), hermitage of Zavorda (1462/3). In our opinion, Ostrovos (Agnantia), Metsovo and Arta. the name Kallistros on the inscription is a cor­ ruption of the common monastic name Kallis­ Monasticism in the region of the Aliakmon, tos. he corruption of Kallistos to Kallistros reached its height in the 14th century, with is also to be found in the name of a medieval Saint Gregory Palamas (†1359) and other he­ monastery in Meteora, in names at the ofer­ sy chasts, and again in the 16th century with tory during the years of Turkish rule, and even Saint Dionysios of Olympos (†1541). he most in 20th century correspondence. hereater, important centre in the area was the skete of given that there is no such name as Kallistros, Summary 157

it is corrected by Saint Nikanor’s biographers inds discovered there. But the material provid­ not to Kallistos but Kallistratos, “to be more ed by the humble and usually more or less de­ scholarly”. his resulted in Mount Kallistratos, molished buildings, has not, in this sense, been a name that exists up to the present day. In the investigated nor has it been processed in an up­ Life of Saint Nikanor, it is also noted that the to­date way. mountain in the area was called Konivos. he name Konivos probably comes from the Slavic he sources, usually the Lives of the saints, pro­ Коняво (Konjavo), which, by vowel change, vide speciic information. However, references became Konivo (that is Кониво ­ Konivo). It to someone who decides to abandon the things is connected with the word коњ (older: конь), of this world and become a hermit are usually which means horse. given in their Life in a very speciic historical context, sometimes, indeed, in a particularly he geographic location of the hermitage of vivid manner. Saint George also resulted in the name Za­ vorda being given to the mountain or hill. Za­ To be more speciic, even to this day the past is vorda comes from the Slavic phrase за бърдо still “read”, through the decoration on the walls. (za b’rdo), that means “behind the eyebrow (or he icons, as part of the practice that accom­ the ridge) of the mountain (or the hill)”, which panied worship, corresponded to functional is precisely the case here. If, that is, you look at needs and were an integral part of a whole. the mountain from the north, the hermitage is Rarely, however, do they testify to the actual be­ situated exactly behind it. ginnings of ascetic life.

he igure of Saint Nikanor was pre­eminent in he eforts of hermits to ind suitable quarters the surrounding area throughout the ensuing for their spiritual endeavours and to adapt the centuries. his dominance is, to some extent, natural shapes of the rocks to their needs, were the reason why there is an absence of other full of trial and error. hey built with scant re­ traditions of monastic presence along the mid­ sources and over a long period of time, but con­ dle stretches of the Aliakmon. “In this sacred ditions changed, and as the initial idea was very place, holy sacraments and acts of ecclesiasti­ oten impossible to execute, they would give cal ritual were accomplished, which were both up the attempt. Today, ater so many centuries, important and of a saving nature. Anchorites abandoned dwellings give us only an incom­ became saints, miracles took place, and devout plete picture, since they usually preserve only a pilgrims came bringing with them their tears. very small portion of those places built of wood, hey unburdened themselves of their pain and or more solid structures of stone and mortar. the secrets of their hearts and found consola­ tion. Services were performed for the salva­ It was a tortuous road for those who, either tion of the soul. But all these deeds are neither by themselves or with a little help from other written in the papers nor do researchers ind brothers, tried, in inaccessible places, to es­ them easily ”. tablish a new locus for their spiritual eforts. And when it came to large locations, they we­ 2. Life in the Hermitage re almost always unable to complete their plans. Nevertheless, religious life evolved for centuries Attempts to know the past and to deine the in these places, in an environment that we can date at which any particular hermitage was only guess at, going by some few remnants of founded rely principally on material traces – on walls, beams and their receptors in the rock. 158 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

Our knowledge about the decoration of the organization of monastic life in the Orthodox walls has been augmented through the explo­ world. As is known from the history of Mount ration of an increasing number of dwellings, Athos, there are instances of large brotherhoods scattered in distant and inaccessible places, and helping ascetics, as well as examples of hermits this in turn has enabled us to understand even who, according to the accounts of their Lives, better the unique evolution of this branch of founded monasteries ater experiencing some painting. It is particularly interesting that in inner voice or a sign from heaven. the dwellings inside the rocks, on the uneven surfaces of the caves, we very soon come across In the gorge of the River Aliakmon, the hermit­ works of exceptional value. But, with the pas­ age of Saint Nikanor acquired a full­length re­ sage of time, the interiors of the caves were ar­ taining wall, above which, throughout the ensu­ ranged into a modiied, architecturally more ing the centuries, a succession of buildings were normal space, and the painters worked “with erected, until the entire area was enclosed. he greater discipline”. his is particularly appar­ frescoes that have been preserved in the church ent in those hermitages where, instead of sim­ of Saint George date to the year 1462/3, to the ply adjusting the places of prayer to the rocky end of the 15th century, as well as to the 16th environment, small churches of regular shape century. his of course does not mean that the were built. he features of the premises and the construction of the church, and, even less, the surfaces of the walls, the content and layout of arrival of the irst hermits, should be linked to icons, correspond to those churches built in this era. We would be justiied in claiming that open spaces, as is beautifully demonstrated in the life of the ascetics here started much earlier. the churches of Meteora. We also believe that the life of the hermitage It is the 13th and 14th centuries which, in the was connected with the older spiritual centre of Balkans as a whole, let proof not only of hagio­ the monastery of Zavorda. here are, however, logical literature but also of numerous hermit­ no sources referring to the life of the mo nastery ages and their wall­paintings. Beginning in the before the 16th century, nor any information north, in Kosovo, there were the hermitages in about its relationship with the hermitage. Yet it the rocky area of Koriša, the river gorges low­ is known that the hermitage developed greatly ing alongside the patriarchate of Peć and the under the auspices of Saint Nikanor the hermit, monastery of Dečani, the hermitages in the re­ who came to live in it, became its superior and gion of the monastery of Lesnovo in Kratovo, later let to build a large monastery with a com­ on the shores of Lakes Ohrid and Prespa, and plex of substantial buildings in the open pla­ in the valley of the River Iskar in Bulgaria. In teau beyond the narrow gorge. his monastery Greece there were hermitages at Avantas in Al­ dominates the wider area. exandroupolis, in Meteora and in Kissavos in hessaly, at Giromeri in Para mythia, at Varna­ 3. Chronological Research of the Life kova in Aitoloacarnania, on the River Lousios of Saint Nikanor in Arkadia, at Vrontamas in Lakonia, and else­ where. he 16th century found the Greeks recovering from the terrible consequences of the Ottoman he relationship of anchorites to the monastic conquest. he regeneration observed in the communities in the environment where they ecclesiastical ield focused on the Ecumeni­ lived became the object of attention in later cal Patriarchate and the large monastic cen­ works which were dedicated to the types and tres, such as Mount Athos and Meteora. With Summary 159

the inancial assistance that came mainly from ginning of the last decade of the 15th century, the Trans­Danubian principalities, monastery in the neighbourhood of Saint Minas in hes­ churches, refectories, towers, and boat­houses saloniki, and was baptized Nikolaos. He was were built, and great artists created exceptional very bright and received a good, ecclesiastical works of monumental painting, portable icons education. At his monastic tonsure he received and miniatures. the name Nikanor. he Archbishop of hes­ saloniki ordained him deacon and priest and hroughout the Greek realm, virtuous monks, put him in charge of services. When he was 27 with their ascetic and holy way of life, renewed years old, probably in 1517, he heard a heavenly monasticism, renovated Byzantine monaste­ voice telling him: Nikanor, leave your land and ries that had been destroyed or built new ones. your kin and go to Mount Kallistratos and ight Orthodox Christians honoured them as saints the good ight. And I will follow you to protect with particular reverence, both while they were you all the days of your life and will make your alive and ater their deaths. Despite the diicul­ name known and will praise you to the ages of ties they have faced throughout the centuries, ages. Nikanor let hessaloniki and began his their foundations survive to this day and are journey to the location indicated. In the villag­ experiencing a second lowering. hese saints es and the fortresses that he passed, he taught have most ittingly been called the saints of the the Christians and strengthened them in their Greek countryside: Saint heonas (†1541) in faith. He arrived in the region of Grevena, at hessaloniki and Halkidiki, Saint Dionysios Mount Kallistratos (Konivo), a steep hill oppo­ (†1541) of Olympos, Saint heofanis (16th c.) site the Kamvounia Mountains and situated on in Naousa in Imathia, Saint Nikanor (†1549) in the inside of a large bend in the River Aliak­ Western Macedonia, the brothers Saints heo­ mon. Above the let bank of the river, in the fanis (†1544) and Nektarios (†1550) in Mete­ cavity of a steep and inaccessible rock, he found ora, Saint Bessarion (†1540) in Trikala, Saint the small monastic house of Saint George. He Seraphim (†1601) in Karditsa, Saint Damianos renovated it and lived there in strict asceticism. (†1568) in Kissavos, Saint Simeon the Bare­ He himself writes about Saint George: I took foot (†1594) in Pelion, Saint Serafeim (†1602) in hand the house in Mount Kallistratos and in Livadia, Saint David (1601) in Evia, Saint the rebuilding of the venerable monastery of Ignatios (†1566) in Lesvos, Saint Gerasimos Saint George, and from there I oten trek from (†1579) in Kefallonia, and Saint Dionysios mountain to mountain. (†1622) on Zakinthos. he irst chronological testimony about Saint Saint Nikanor († August 7th, 1549) is the foun­ Nikanor staying in Saint George comes from der of the famous monastery of Zavorda which a synodal act by Archbishop Ioasaf of hes­ lies beside the River Aliakmon; it is the big­ saloniki. According to this document, on the gest and most signiicant monastery in West­ occasion of the Saint Dimitrios patronal feast, ern Macedonia. Information about his life and the Episcopal synod of the cathedral of hes­ deeds is derived mostly from his biography, saloniki met in October 30, 1527, with six bish­ which is included in the published services, ops and the priests of the cathedral present. from his two testaments and from any surviv­ he bishops were presented with and were ing evidence of architectural and monumental read: Letters to all of us, from Dionysios, Arch­ paintings in his hermitage and his monastery. bishop of Justiniana and all Bulgaria and his he saint was born of prominent, wealthy and holiness, Dorotheos, Metropolitan of Grevena, devout parents, Ioannis and Maria, at the be­ praising and extolling the worthiness of the 160 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

good works of the honourable monk Nikanor, Souzoumadi, with two mills, and Sinitza and superior of the holy and vene rable monastery Loga with all its beauty and with the villages of the glorious great martyr and miracle­work­ of Kleisoura. er, Saint George the Trophy­bearer, known as Zambourtza, as well as of many other honour­ Taking on account the synodal act of 1527, the able people, including some of our own, hav­ year Saint Nikanor’s irst testament is dated ing good evidence of everything that happens (1539/40), the dating of his second and extend­ there. ed testament (1543), as well as the inscription about the foundation of the church, dated in he synod decided that Nikanor should con­ 1543, we could summarize Saint Nikanor’s life tinue to be the Abbot of Saint George, that he as following: in 1517 he arrives at the hermit­ was not be troubled by anyone, and that no­ age of Saint George, twenty­seven years old; in one would be allowed to harm the monastery 1537/40 he writes his irst testament, where he property which comprised ields, vineyards is mentioned as abbot of the hermitage of Saint and gardens, all of which were oferings by de­ George in Zambourtza; in the meanwhile he vout Christians. Anyone breaching these pro­ should have rebuilded the small monastery of visions would be excommunicated. he monks Saint George. Due to the restricted space ca­ were to be required to live the coenobitic life or pacity of the hermitage it is almost sure that a else they would be excommunicated unshriven. number of monks have been also dwelled near the church of Archangel Michael, where it be­ Apart from the synodal act of 1527, the saint’s came also the cemetery of the brotherhood. irst testament (1539/40) also starts with the In 1540s Saint Nikanor founds the monastery statement of his capacity as abbot: I, abbot Ni­ dedicated to the Transiguration of Christ on kanor of Saint George of Zambourda, in the the top of Kallistratos mountain. Finally he re­ kadilik (magistrate) of Grevena… posed in 1549.

While he was living the ascetic life in Saint 2. ARCHITECTURE George, Saint Nikanor heard a divine voice calling him: Nikanor, ascend the mountain 1. Access to the Hermitage and there you will ind my icon hidden in the ground. Build a church bearing my name, and he hermitage of Saint Nikanor is situated to cells, and you will be shepherd to my chosen the southwest of the monastery, on a steep people. He himself mentions in his extensive bank of the Aliakmon and about 40 metres testament: and, going up from Mount Kallis­ above the river, which, at that point, as it lows tratos I reached the peak of the mountain, I through the deep gorge, makes a sudden turn found an ancient and ruined foundation, a to the north. he hermitage can be reached by place inaccesible and densely wooded, and using a footpath which starts in front of the by God’s revelation, having arrived at the monastery, where the church of Saint Dem­ top of the mountain, and clearing this place etrios, the house and the auxiliary buildings I found the icon of Christ the Saviour of the are located. he path goes around and below Transiguration, and there, with a great deal the monastery through a low forest, mainly of labour and toil, I built the church of Christ of oaks, and ends at a small plateau where the Saviour of the Transiguration, with cells the church of the Archangel Michael stands; and refectory and guest rooms and bakery it also known as the cemetery church of the and vineyards, and the dependencies, I mean monastery. Summary 161

Beyond the church of the Archangel, the horizontal, wooden axle are preserved, as is trail disappears, and, after a steep and dan­ the axle itself. he axle, a simple but valua­ gerous slope, reappears at the base of the ble mechanism, rotated horizontally, just as rock, beneath the hermitage. The climb to the winch of a well does. Wrapped around it the interior was made by using a hinged would be the rope which brought the net up wooden ladder, exactly as at the monaster­ and down thus ensuring that the anchorites ies of Meteora. had ease of transport. It is very possible that it was also used in more recent times to draw With the ladder having been damaged for up the ladder. decades, only young people from the sur­ rounding area were able to access the her­ Along with the ladder and the axle, there mitage, usually only on the monastery’s feast, was another, supplementary, mechanism, and by way of another “pass”. To be speciic, which was actually easier to use, called the west of the monastery, through a steep and winch. his mechanism consists of a wooden wooded hillside, there is a path that goes shat, the thinner, upper edge of which goes down and reaches the same level as the her­ through and rests on a slot of the horizontal mitage at just a short distance from it. here, support of the balcony. A wooden winch its exactly above the river­bed, it joins a barely into the slot which the shat has on its lower visible and very dangerous passage towards end and rotates in a horizontal, iron axle. the hermitage. To get to it, you have to scram­ ble, spread­eagled, along the vertical side of Below the hermitage church, on the wood the rock, with your back to the ravine and of the principal entrance door, which was arms wide­spread, until you reach the stone later modiied into a window, the damage in­ courtyard with the small door and the em­ licted by the operation of the ladder can be brasure protecting the hermitage. A second seen quite distinctly. his damage may quite door leads from the courtyard to the interior probably have been caused by the chain with of the building complex. which the ladder, for reasons of safety, was retrieved ater use. In the autumn of 1972, the young monks of the Great Meteora, without a guide or he axle and winch were key elements in the anybody at least familiar with the area, but life of the hermitages. Similar mechanisms armed with the experience gained from their have been preserved in monasteries of Egypt, ascents to the hermitages of Meteora, man­ Sinai, and Meteora, in the monasteries of Za­ aged to climb up and so discovered that the vorda and Dousikou, and elsewhere. However, hermitage harbours valuable traces of the life we should mention that the axle, in its basic of the hesychasts, as well as a sacred building form as a tool for easier and safer uploading, with art work and which is totally unknown was also widely used for other tasks. In a 14th in the bibliography. century fresco in the Old Metropolis of Ve­ ria, in the Baptism scene, the use of an axle In the newest building of the hermitage, at in ishing is depicted. In the presentation of the base of the door on the lower loor, you the action as it is unfolding, four young men can still see the edge of the beams from which are turning the axle, round which the rope is hung the ladder, parts of which are preserved wound, and the net is emerging. On this oc­ in a corner on the inside. On the upper­loor casion though, apart from ish, a boy has also balcony the recesses that supported the been caught. 162 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

2. Saint Nikanor’s Hermitage: Description, In the hermitage of Saint Nikanor, in which Observations, Plans the irst anchorites sought spiritual tranquility, the peculiar asymmetry of the eastern side of­ he form of the original cave in which the her­ fered the possibility of hewing the rock in or­ mits chose to lead a monastic life here is not der to create the sanctuary of the church that known to us. We can, however, make a reason­ was built above the rooms which provided for able guess at the basic stages of construction. everyday needs. It is only natural that the hermits would have climbed up, and in all probability stayed for a Judging by the diferences in appearance of the while, on the right­hand side, that is to say, the rooms below the church, it can be surmised that eastern one, which is protected by steep, sheer they were constructed in two diferent stages. rock. As regards the unprotected land, which In the façade, on the irst row, the beams are could have been developed for living quarters visible, arranged in order to ensure an equal as they chose, the hermits had irst to build a distribution of weight on the walls. hese are wall, which made up the façade, creating a lat, not only deep inside the wall, but are also vis­ stable base which, from the outset, covered ible on the surface itself. However, it does not the entire breadth of the available space. On create the impression that these are diferent the let­hand side, the western one, the foun­ stages of construction. he exterior, below the dation of the wall now shows signs of dilapida­ church, was divided vertically into sections by tion. It has largely lost the mortar tie, and in wooden supports, which makes their “pattern” many places even whole stones. more striking. here were practical reasons for this. Initially this was where the entrance of Higher up, a horizontal supporting beam is the hermitage was, but an entrance was later visible, above which a two­storey building constructed on the lower part, and this origi­ was constructed in the year 1793, comprising nal one was turned into a window. In such a stones and mortar of a lighter and cooler tone. division of the surfaces (common in architec­ he construction on the eastern, right­hand tural tradition) the supports had a functional side, with the two loors and the church above role, and, it could even be said, a decorative them, is all of a piece, from the initial founda­ one, too, though to a lesser extent. As to the tion until the very end. But without a detailed use to which the rooms were put, we might examination of the masonry and correlation mention that the lower loor, which was unlit, of the indivi dual surfaces, it is not easy to probably served as a storage room. identify all the various stages of construction. he entire structure must have been protected Numerous examples of hermitages in the Or­ by a roof, attached to the rock, mono­pitched thodox world provide comparable examples and probably covered with stone slabs. he of the way space was utilized, which, depend­ overhanging rock also protected the roof from ing on the circumstances and the people liv­ rainfall. ing there, acquired a more complex and richer form as time went by. In the Balkan region, he type of access to each room is not known. under the Byzantine Empire, the abodes of In architecture of this kind the most impor­ anchorites reveal many variations, adapted, tant elements were made of wood, especial­ sometimes most ingeniously, to the special ly when rooms in caves of disproportionate building conditions in rock cavities and to the shapes and peculiar position had to be con­ needs of their inhabitants. nected. We can justiiably conjecture that Summary 163

the western part of the area was used for ac­ in the lintel where Saint George’s martyrdom cess, marked of with wood, where there were was depicted. stairs, by which the church as well as the area below it were entered. he interior of the church was lit only by a square window on the south wall. On the east­ 3. he Church of Saint George ern side, the sanctuary also acquired a small window which was required for the priests. It was with diicultly that the single­naved his window was not exactly in the middle of church was adapted to the uneven shapes of the the arch but slightly towards the south, closer to rocks. he sloping, rough north side could not the source of light, given that at the eastern end contribute, either as support for suitable con­ the church is hewn into rock. struction, nor as an under­surface for painting on. Only on the eastern side, ater it was hewn, On the outer side, the southern wall, including were there hollow surfaces suitable for depict­ the lower loor, throughout its entire length, is ing igures on the arch of the sanctuary and in divided by a wooden post which supports the the blind apse of the preparation. To the south window. he rough surface of the wall is made and west, the area is enclosed by walls that fol­ of hewn stone and mortar. Only above the low the vertical lines of the lower parts of the window is there a sparse line of narrow bricks building. placed sideways to create a zig­zag ornamenta­ tion, and, a little higher, under the support for he construction of the walls downstairs de­ the dome which was created later on, a similar monstrates beyond doubt the skill of the crats­ ornamental line can be seen. men who accepted the challenge of building a place for the hermits to live, and of construct­ However, on the same façade, certain difer­ ing it using hard materials. But since it was ences can be seen which show that the southern necessary for them to adapt to the conditions wall of the church was not built in its entirety of the place in order to construct a place for from the outset. hese diferences are easier to prayer, the architects (we do not know if they identify if they are compared with the wall dec­ were the builders themselves) did not attempt oration on the inside. We are talking about two a more complex operation, such as covering it phases of construction, the older consisting of with a dome, due to the uneven shape of the the northern side of the sanctuary, the western rock on the north side. his was achieved later, part of the southern wall with the window and it appears, when the church acquired its present the western wall. Naturally, the church was built form. in its entirety even in the irst phase and later ac­ quired frescoes on all available surfaces. But, at In the irst stage, the interior of the church was some point, it lost parts of the walls along with protected by a sloping wooden roof which was the frescoes. When could that have happened? attached to the wall on the north side. For this Assuming that the wall­paintings on the west­ reason, the southern wall which supported the ern façade date to the end of the 15th century, roof construction could not be built to any great this could not have happened earlier than that, height. Only on the western side, where again because if that were the case the ruined parts the wall was adapted to the rock to a speciic of the building would have been restored irst degree, did the church acquire any signiicant and then their available surfaces would have height, externally of course, and above the en­ been painted. But later the new wall decoration trance it allowed the creation of a shallow arch in the main church was linked the personality 164 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

of Saint Nikanor himself. So the church under­ 4. Building Additions of the 18th Century went these changes some time in the interven­ ing period, i.e. ater the painting of the façade here is no detailed information about the and before the renovation initiated by the saint original construction of the western part of the ( between ca. 1517 and 1549). It was then that hermitage. he frontage of the church was def­ the church also acquired a dome, which may initely protected by some sort of porch, as can explain why the part of the southern wall which be deduced from the fact that the wall­paint­ was renovated is thicker than the original wall, ings on this side, the outside, are still in very due to the statics associated with the support good condition. here is no doubt that it was a of the dome. his diference can best be under­ wooden construction with stairs, and that this stood next to the window in the outer façade, was later replaced by a more substantial build­ where the eastern part protrudes. ing. Parts of the beams of what remain of this wooden structure are certainly visible, even to­ he signiicant changes to the hermitage which day, below the scene of the Baptism. were made by Saint Nikanor himself are most noticeable in the church itself and these date Before the space beneath the rock was fully certainly from the irst half of the 16th centu­ enclosed and acquired the form that it still has ry. It is diicult to say whether the part of the today, a wall was built to the west of the church, hermitage to the west of the church had already which is considerably diferent both in the na­ been built before that century. his is the part ture of the masonry and in the lighter colour which replaced the wooden structure with stairs. of the building material. In its façade this wall During the winter months the precarious state has a horizontal beam which, so far as its posi­ of the roof did not suiciently protect the inte­ tion is concerned, corresponds to the masonry rior from the wind and the cold, and so it had of the older structure. On this, with the help of to be renovated. hus, part of the southern wall cross beams, the rooms constructed between of the church was restructured and reinforced. the loors were supported in such a way that In this way a stable base was created for cover­ the rooms of both the older and the newer sec­ ing the inside of the church with a dome. On tions were on the same level. the opposite side, though, it was not possible for the dome to be supported, so the architect rose So, along with the extension, the wooden con­ to this challenge with an unusual and ingen­ struction on this side, with the stairs, was re­ ious idea: in front of the rock on the northern placed by hard material. his extension is side, along the length, at the height of the base clearly visible today at its full height, from of the semi­cylindrical dome, he placed a stout the lower wall to the rough construction of beam, which on the western side rests on the the roof. It seems that its frontage was later wall, while on the eastern side is inserted into renovated and reinforced, especially in the the rock itself, thus bearing the weight of the lower region, where the wall is not vertical but dome. he frescoes are the best testimony to slopes towards the rock against which it leans. this as there is not a single crack in any of them. And this is why it is diferent from the neigh­ bouring surfaces, particularly with regard to In its modern form, the interior of the church the masonry and the colour. was crated very carefully and was protected from humidity. And this, too, is best corrobo­ As already mentioned, the monks climbed rated by the state in which the frescoes have up, with the help of a ladder most probably, survived until today. to the door of the old part of the hermitage Summary 165

which is beneath the window of the church, Regarding the Abbot Zacharias who assist­ and through this door, the only one at that ed in the reconstruction, we know, based on time, they would enter. With the addition of commemorative notes of printed books, on a the new wing, the opening was moved to the commemorative engraving on the rock of the new part, at the same height, while the door northern side of the hermitage church and was built up at the bottom and turned into a on his testimony that he was already a monk window. he repair of the original entrance priest in 1773, an abbot in 1789 and that he at that time is conirmed by the appearance died on 27th December 1801. We have no of the constructed section. he colour of both further information about either the found­ stone and coating is lighter, greyish, and not er, Hatzizacharias from Pilori, or the builder, warm like the rest of the façade of the church. Athanasios from Blatzi. We do, however, know It thus matches the character of the additional, something about their villages, as these are western part and is, in all probability, the work mentioned in codex 201 of the Zavorda mon­ of the same cratsman. astery, in which records begin in 1692 and continue thereater. he irst village is referred Above the new, wider and larger, entrance, a to variously as Pilori village, Pilouri village and second one was built, which with its elements Piloroi. here is today a village named Piloroi of complex construction was aimed at facilitat­ which belongs to the former municipality of ing the liting of loads. here is no doubt that, Ventsia and is situated on the Zavorda–Greve­ in addition to this mechanism, a ladder was na road. he second village, that of Blatzi or also used. he form and construction of the Blatsi and now known as Vlasti, belongs to the ladder, made exclusively of wooden elements, prefecture of Kozani and is situated four kilo­ can be seen even today at the monastery itself, meters north­east of the ruins of the basilica of as well as at Dousiko monastery and, above all, ancient Sisani. in Meteora, where speciic climbing systems such as these operated and were reined from he added part of the hermitage, as well as the the 12th century until the period between the eastern one, has three basic storeys separated Wars. by the loor construction. It remains, howev­ er, a single, ediice, all built at the same time, hese construction activities were undertaken where the raters with loor partitions do not in the late 18th century. here is a marble in­ close the strictly separated spaces. At its high­ scription is on the southern wall of the new est part it is covered by a semicircular vault, building, between the church and the balcony adjusted to the rock on northern side and re­ door which provides basic information about inforced by two transverse arches. those who assisted the cratsman in the build­ ing of it and also about the period in which it he interior of the building is lit in this part was built: through three apertures, visible in its wide fa­ çade, and below them, closer to the let end, IC XC NI KA there are two narrow single windows. Still 1793 JUNE 17 THROUGH THE lower, in three rows, there are the remains of CONTRIBUTION OF ABBOT ZACHARIAS the beams, now cut of, which were inserted AND THE FUNDS OF HATZI ZACHARIAS into the wall. hey were supported by barge­ FROM THE PILORI REGION AND boards carrying long balconies which the OTHER FATHERS AND THE ARCHITECT monks used for outer communication. hese ATHANASIS FROM BLATZI balconies were of the same height as interior 166 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

spaces. heir possible aspect is suggested by saint pierces the dragon with the spear. he numerous examples from Mount Athos and other, narratively much richer version would Meteora. One of the balconies, originally in have been much more complex, containing the front of the church, probably belonged to a representation of the city of the king, the queen later period. When the hermitage was built to and the population on the ramparts, and in the top of the cave aperture, it opened to the the lower part, the princess holding the rope outer world through its porches and balconies. in one hand and leading the conquered beast. he reduced selection of topics in the church of On the let side and on the level of the highest Saint George was related to the speciic rank of storey, the hermitage could be accessed from the above mentioned scenes. Ch. Walter justii­ the side, that is from clifs on the mountain. ably separated the scenes of Saint George Slay­ Observed as a whole, the façades of the eastern ing the Dragon and the Martyrdom of Saint and the western part of the complex are dif­ George on the Wheel from the whole, stressing ferent. he older had only a lattice of wooden that they were “typical scenes”. beams where the horizontal ones had to pre­ vent uneven settling of the walls, while the On other surfaces of the façade, on the level most recent ones, more composed and wider, of church entrance, there was the Baptism on contained a grid which was obviously hidden the northern side and the Archangel Michael in the wall mass. he lean–to roof over most of on the southern. Before that, older frescoes the space was covered with stone slates and the represented only the Transiguration and the iron vein in them gave them a warm tone. Dormition, of the Great Feasts; the former was related to the learning and prayer practice of 3. PAINTINGS: THE WALL PAINTINGS anchorite monks. THE CHURCH OF ST GEORGE he reasons for the scene of the Baptism on the 1. Wall Paintings of the façade façade are to be found in the rites of the blessing (end of the 15th c.) of the water. he most important of these, the Great Blessing of the Waters”, was performed he western façade of the nave was painted at once a year on the night before Epiphany, in the end of the iteenth century. Even before the west part of the church, where the sancti­ the hermitage was added on that side, the wall ied water was kept for the whole year. Numer­ was suiciently protected from bad weather ous examples of monastery churches and wall­ and so the frescoes were preserved in good paintings conirm a direct connection between condition. representations of the Baptism in the narthex with the act of Great Blessing, regulated by the Above the entrance to the church the patron monastery rules and undoubtedly also per­ Saint George was represented in the scene formed in the hermitage of Saint Nikanor. of his Martyrdom on the wheel. he simple compositional scheme was adapted to the To the right of the entrance to the nave, the semicircular lunette. To the right, on the sur­ presence of the Archangel Michael prevented face whose southern part was screened of by the entrance of people who had blasphemous the new wall, there was his triumphal appear­ thoughts and impure hearts. In the lives of ance on horseback, but only parts of the scene the anchorites as described in their Lives, the are visible. Most probably it was the simpler of Archangel held a speciic place because he con­ the two usual variants of the scene when the quered the demonic powers. he chief captain Summary 167

of the heavenly hosts, is depicted wit a raised + his most all­holy and divine church of the sword in his right hand and holding a scroll in holy great martyr George was painted with his let, probably containing warnings to the funds provided by the heodosios the Chanter, unworthy not to come close to the holy place. the most honourable among monks. he la­ bour of the building by our most holy father his restricted programme was realized in Kalistros and Neilos the hieromonk in the year a modest visual idiom, without any depth of 1462/3. space or plastic values which would plausibly deine the landscape or the igures. he repre­ he text is written on the southern wall between sentations are washed with uniform light and two holy igures on the level of their waist; the reduced to a quiet order of gently modelled upper parts of these igures were damaged later forms. In the warm range of colours, dominat­ during reconstruction. ed by baked sienna and ochre, all the pictorial elements except gray and white were almost he content of the inscription does not im­ completely lost. his may have been the result ply that all of the personalities mentioned in of a ire which would have afected the pig­ it stayed in the hermitage. he irst, the hier­ ment of the wall­paintings inside the church. omonk heodosios, was a chanter and most probably member of a larger monastic com­ he wall­paintings on the façade comple­ munity. His title, equivalent to precentor, car­ mented the programme of the nave which ried speciic dignity and a particular role in was, given the conditions of the interior, very worship. “Our most holy father” Kallistros was limited and speciic. Stylistically it was much most probably an anchorite who invested his more modest in the visual sense, although at eforts and made this holy place respectable. the same time churches with richer and ar­ tistically more powerful contents were being Looking at the original church, the frescoes built throughout the broader region of hes­ from 1462/3 could have been painted in the saly and Macedonia. eastern part transformed into altar space and on the surfaces of the southern and western It was probably in this form, architecturally walls where parts of them can still be seen. rougher but closer in character and construc­ Judging by later representations, Saint Stephen tion to the familiar and identical habitats of the Protomartyr was painted in the Prothesis, anchorites in Meteora, that the hermitage saw while the Mother of God “Broader than the the end of the iteenth century. he following Heavens” was in the altar apse, with the Oi­ period brought changes and damage which re­ ciating Church Fathers below. he represen­ quired much better living conditions for the tation of Transiguration above was painted hermits and full repair of the locus of prayer. much later. However, there are indications that this last scene was represented there even ear­ 2. Wall Paintings from 1462/3 lier.

here is nothing to suggest that the hermit­ Given the low height of the southern wall age contained wall­paintings before its eastern which supported the lean–to roof, it could ac­ part with the church was built. he oldest of commodate only one series of standing igures. these paintings are related to the time men­ New igures of Saint Nicholas and Saint Achil­ tioned in the inscription on the southern wall leios are probably palimpsests painted over of the nave. older igures. 168 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

On the southern wall, on the lateral, more pro­ church had lat upper surfaces only on its lateral tected parts by the window the igures of holy sides. hey could have contained, as in the most stylites Simeon and Daniel were preserved, as recent layer, representations of the Transigura­ representatives of the strictest way of the an­ tion and Dormition. he former, on the east­ choretic life, while the rest of the southern wall ern wall, held particular signiicance since the contained representations of Saints Peter and church served those who were trying through, Paul with an ktetoric inscription. he last ig­ hesychastic practice, to reach tranquility and ures are recognizable only because of a part of see the light that illuminated Christ on Mount the inscription on the remaining, more recent Tabor. For the same reasons Saint Athanasios, layer which covered them. he irst apostles founder of the monastic life in Meteora, de­ were probably represented in prayer, under­ voted his monastery on the Wide Rock to the neath the half­igure of Christ blessing them. Transiguration.

On the same level, on the western wall north he condition in which the paintings from the of the entrance, there is Saint John the Baptist iteenth century were found at the time of ren­ with expressive features and his hair in broad ovation shows that there had been changes in strands; with his right hand he expresses a the meantime. In the inadequate covered space, prayer and holds a closed scroll in his let. Next part of the wall­paintings lost the intensity of to him is Saint Onoufrios with long hair and the pigment, as in the igures of Saints Peter beard to his feet and ivy leaves around his and Paul. On the other hand, the nuances in waist. he former was revered as the forerun­ certain igures were plainly visible within one ner of anchoretic life and the latter as his most colour. his can be observed in the modest, al­ prominent representative. It is diicult to say most monochromatic but vivid characters of if Saint Merkourios, painted on the southern the two stylites, which may have been painted part of the western wall, had been represented by assistants rather than the master artisant. in the original layer. His igure within a most recent layer of painting in the lower part was On the other hand, not all of the igures are pre­ awkwardly cut and degraded. served in the same condition and some of their characteristics cannot be fully perceived. he he altar space repeated the basic wall­painting anchorite Onoufrios lost the inishing layers of programme with representations necessary for colour and also the plastic form made by the last the liturgy. he choice was very limited and brush strokes. However, the basic characteristic adapted to the then available surfaces. Saint indicating the origin of the master painter was George was certainly painted even before that not lost and we believe that the tradition he was in front of the iconostasis. Later with the epi­ following is apparent. thet Τροπαιοφόρος (Trophy­Bearer), he was represented standing on the dragon and pierc­ It is the work of an important painting centre ing its jaws with a spear. He was the patron who of the time located in the central regions of frequently protected the places where monks the Balkans, in Kastoria, the painters of which lived high up in the chapels built on top of the used a free artistic idiom in the second half of towers and the abodes of anchorites, symbol­ the 15th century. A wider and soter modelling izing the victory of good over evil. replaced the high and faultless, strict model­ ling rendered in reined and hard strokes, so With a hard rock on the northern side and a low characteristic of iconography. Apart from the wall on the southern, in its original form, the wall­paintings in the church of the Ascension Summary 169

in Leskovec, from 1461/2, related to Ohrid or tunic and cloak, uniformly modelled without to the a master–painter from Kastoria, we do any emphasized features. not know of any other churches from the 1460s or 1470s. his was the time before the creative To the right of Christ was the prophet Joel, ad­ wave and the works that made the workshops dressing others with the quotation from the from Kastoria famous in the last decades of the prophet Zacharias and at the end of the row iteenth century. was the prophet Daniel whose words told about the appearance of the Ancient of the 3. he Paintings from Days. the Sixteenth Century he medallions with the prophets and Christ Substantial alterations were made in the fol­ in the middle were interwoven into a vine and lowing century, owing to the eforts of Saint together represented a separate whole. In their Nikanor. It is diicult to say if the part of the character, ornaments with lowers resemble hermitage west of the church had already the tradition of miniature art from which the been built, that which replaced the wooden motifs were probably taken. structure with stairs. More visible changes can be observed in the church. he pre­existing New surfaces in the vault made possible a rep­ slanting roof leaning on to the rock was recon­ resentative selection of the Great Feasts to­ structed to semicircular vault. gether with Christ and prophets in the apex. he number and choice of the Great Feasts he renovated space ofered new conditions were adjusted to the arrangements and di­ for painting. Almost all the old depictions mensions of the previous scenes. However, were covered with more recent ones, while the there was no space for the Annunciation on sides of the vault ofered new surfaces whose the eastern wall because, for reasons already content essentially changed the previous pro­ mentioned, the depiction of Transiguration gramme. Only the igures of Saint John the was placed there. Baptist and Saint Onoufrios were not redone, clearly because they were in good condition On the southern part of the wall, on the same and protected by the receding steep rock. level, there were three scenes from the Great Feasts. In the Nativity, in a dense composition In the apex of the semicircular vault, frescoes with the igure of Virgin Mary placed diago­ imitated the programme designed for the nally on a dark background, there were all the highest surfaces in the decorations of domed main elements of the event. However, irmly churches. In the middle there was a half­length inserted in the available framework, they are igure of Christ (Pantokrator) and to the let not of uniform proportions nor do they make and right of him on the same level there were up an organized and clear composition. also half­length portraits of prophets, usu­ ally placed in the drum. On the west end was his is much less felt in the space of the propor­ the prophet Elijah with the scroll contain­ tionally large architectural forms in the Hypa­ ing his words directed to Elisha; then came pante painting (the Presentation of Christ in prophet Elisha with an extract from the book the Temple) depicting the wall with three tow­ of prophet Isaiah, while the prophet Samuel ers and a ciborium. In the spirit of old icono­ was placed in front of Christ with a horn in graphic tradition, Christ was painted in the his hand. All three of them were dressed in Virgin’s arms and not in the hands of Simeon. 170 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

As a whole, the scene unfolds in a place where here are two versions of Christ’s resurrec­ the characters are freely arranged but not of tion, although all of the scenes from the Great the same proportions. heir forms are not de­ Feasts could not be accommodated. he irst, ined with irm drawing that would “complete” the Holy Women at the Sepulchre, where the them. On the other hand, certain sotly mod­ heavenly messenger points to the empty grave, elled features relect a nobleness much akin is misnamed ΧΕΡΕΤΑΙ. Christ did address to the large representations of igures in the the women in these words, but only later. Be­ lower band. sides, the irst woman is designated Mother – Μ(ήτη)Ρ, but the Mother of God did not visit he rest of the wall should have contained the grave on that occasion. he scene is more the Baptism, but for the reasons already men­ powerful than the others, with the diagonals of tioned, it was painted on the façade, and the the rocky landscape emphasized by the move­ scene of Transiguration on the eastern wall. ment of the angel. herefore Palm Sunday (Entry Into Jerusalem) was painted thereater, with depictions of all In a diferent way, with rock in the background, three essential elements of the story and large the condensed resurrection represents the De­ igures of stereotypical appearance with large scent into Hell. In a mandorla, the Saviour heads and short bodies. he master painter stands on the broken gates to the nether world was not able to represent the event which of­ under which lies the naked igure of an old fered exceptional possibilities with its char­ man, a personiication of the Hades. he sal­ acter and narrative content, with picturesque vation of humankind from sin is eloquently details that usually make this scene teeming, presented: Christ stretches out His arms to­ light and cheerful. wards His forefathers, Adam and Eve, who are rising from their graves, and behind them are On the western wall, the Dormition was adap­ David and Solomon with their characteristic ted to the semi­circular surface above the crowns, Saint John the Baptist and a young en trance. In the middle part, to the let and prophet. he available surface of the vault did right of her death­bed are the high clergy and not allow a more complex iconographic repre­ apostles and above them, between two angels, sentation, although the dramatic contents, de­ is Christ, receiving His mother’s soul with His scribed in the apocryphal texts, inspired many arms covered. Above the entire scene hovers ecclesiastical writers and inluenced the litur­ a six­winged, lame­coloured cherub. Below, gical programme. Its place at the end of the engulfed in the ornamented cloth of the bier vault corresponded to the practice that the is an angel dressed as a soldier, and Jephonia scene belonged in the altar space. whose hands the angel severs. On the eastern wall, on the same level, there he narrative is continued on the northern side is the scene of the Transiguration. Because of with the Cruciixion, but on an uneven surface its signiicance in Hesychasm, it was probably and the painter had to adjust his composition in the same place in the older layer and frag­ to it, so there are clear distortions and rough ments of the older depiction can be seen be­ modelling. Particularly inelegant is the divi­ neath the newer. sion of the composition: on the let side, female igures are over­large while on the right, the he participants and witnesses to the event are igure of Longinos (an active participant in the arranged in the arched ield. In the upper part, event) is partly cut because of the lack of space. the rocks of Mt. Tabor are only suggested with Summary 171

white strokes; dressed in white, Christ appears cons while Saint Basil the Great and Saint John on Mt. Tabor in a circle of light, radiating Chrysostom as oiciating hierarchs complete Himself. In this representation, the prophets the composition. In order to preserve an ap­ Moses and Elijah, who are usually painted proximate relationship to other igures, these on hills, address the Saviour in astonishment, are not represented as whole – their lower from a sarcophagus. Beneath them, on the parts are cut of. However, here this was just a background bearing no marks, apostles are clumsy or unskilled intervention – the igures found in diferent positions before the event in the altar apse, although small are rough and of Transiguration: Peter is standing with his „incomplete“. On the let of the altar in the apse arm stretched towards Christ, young John, of the Prothesis Saint Stephen the Protomartyr in fear, falls forward on his face, while James, was painted dressed as deacon. blinded by the light, is lying on his back in ut­ ter amazement. he procession of high clergy continues on the southern wall of the altar space joined by Saint Despite the profound mystical meaning of light Nicholas and Saint Achillios of Larissa. he last in Christ’s transiguration on Mt. Tabor, the of them bears on the scroll an extract from the light which hesychasts believed to be divine prayer said very quietly by the priest while the energy which they themselves can recognize Cherubim song is sung. in their prayers in moments of full concentra­ tion, the depictions of this event have no spe­ In the land of his origin, in hessaly, Saint ciic features. In the churches of anchorites and Achillios was ranked among the most impor­ in the centres of their communities, they are tant participants because his reputation grew either accorded pride of place or some empha­ out of a tradition that as the bishop of Larissa sized aspect, but not with clearly speciic icono­ he took part in the First council of Nicaea. His graphic characteristics. As regards the position cult was fostered there although emperor Sam­ of the scene of Transiguration in the hermitage uel moved his relics to his own capital Prespa of Saint Nikanor, in the space above the altar, it ater he had conquered Larissa; Saint Achillios might be surely related to the Hesychasm tra­ was painted with much respect in the churches dition of the 14th century, as well as with the of the Ohrid archbishopric. Iconographically, foundation of the main monastery, on the top his main characteristics were consistently re­ of the mountain of Kallistratos, which was ded­ peated facial features, but he was always rep­ icated also to the feast of the Trasniguration. resented as an old, grey­haired priest. Here, in the hermitage of Saint Nikanor, his broadly he lower, small surfaces of the altar apse and modelled igure has a speciic dignity. Owing the sacristy did not allow for a more complex to its gentleness and warmth, this is the most representation of embodiment and sacriice, beautiful portrait of the saint. the essence of the Christian dogma. Mother of God with the half–length igure of young In the nave, next to the iconostasis, on the Christ on her chest was painted in the semi– surface renewed ater the reparation of that calotte. With God incarnate in her she shows particular part of the southern wall, Saint that she is Wider than Heaven (ἡ Πλατυτέρα George is painted in the place where he stood τῶν οὐρανῶν). as patron in earlier period. In continuation, on the other side of the aperture, there used Beneath her is depicted the scene of Melis­ to be the igures of Saints Peter and Paul, re­ mos with two angels of Lord, dressed as dea­ moved probably at the time when paintings 172 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

with inscriptions from 1462/3 were noticed in complex churches: from Christ with the proph­ the lower layer. ets in the vault to the standing igures in the lower belt. Since it was not possible to paint the Above them there are bust portraits of Saint full programme, representations of the Evange­ Demetrios, heodore Tiron and heodore Stra­ lists were let out and the Great Feasts reduced, tilatis. he irst as protector of the Second City of while the selection of standing igures was ad­ the Empire was represented in the aspect from justed to the character of the hermitage. Since the last centuries of Byzantine art and next to it was necessary to emphasize the event directly him are Saints heodore Teron and heodore related to hesychastic beliefs – Transiguration Stratelates, whose cult, ater the fall of the parts – this scene replaced and excluded Annuncia­ of Empire in Asia Minor, was cultivated in the tion which usually begins the illustration of the churches of Constantinople and particularly in essential Christian dogma, the dogma of divine the churches of Serres. incarnation.

Next to them is the igure of Saint Merkourios By narrowing the choice of scenes from the in a strange disharmony with other represen­ cycle of Great Feasts, the master painter of the tations in the nave: much smaller and with­ more recent frescos in the nave took into con­ out its lower part, of inadequate proportions, sideration that in the meantime the painted squeezed and clumsily positioned within the decorations on the façade contained Baptism. existing framework, in the place accorded to herefore, he omitted not only Annunciation it in the circle of selected holy warriors. hey but the scenes of Raising of Lazarus, Ascension, were all celebrated because of their deeds in and the Descent of the Holy Spirit (Pentecost). ights against evil forces and against the en­ It seems strange that then, lacking available emies of the holy places they guarded. he faith surfaces, the painter represented the scene of in their power and their apotropaic meaning Resurrection in both of its variations, as the was complemented on the outer façade of the Descent into Hell and the Holy Women at the church with the igure of Archangel Michael Sepulchre. holding a drawn out sword in order to prevent the entrance to the holy space of all who dared Doubtless ater consultation with a well­educat­ to come with “impure heart” as it is mentioned ed sponsor who planned the renovation of the above. hermitage and selected the artists who were to decorate the place with ornamentation on the he thematic whole of the wall paintings dis­ walls, a clear and thematically complete whole tributed over the surfaces of a rather mod­ was efected. he personality of the patron and est space ater the reconstruction of the upper the time when the wall­paintings were commis­ parts was only partially adapted to the contents sioned were not directly recorded, as they had of the older decoration. More precisely, only the been on the older layer, but a broader consid­ well preserved igures of anchoretic life were eration of ecclesiastical conditions indicates a kept, the igure of Saint John the Baptist and the close connection between the hermitage where igure of the distinguished anchorite Saint On­ Nikanor lived and the history of the monastery ouphrios. A number of igures on the southern of Zavorda which he built. here are reasons to side had to be painted again because the wall conclude, therefore, that the renovation of the was rebuilt in that place. In any case the new hermitage was conducted in the period of lively whole endeavoured to repeat, although in the activity at this monastery. reduced form, the thematic structure of more Nevertheless, the wall­paintings in the hermit­ Summary 173

age were not made by the painters who decorat­ no longer emanating its former power, so set­ ed his church in the monastery in Zavorda, the ting the character of artistic development and painters who endeavoured, with their rich pro­ painters’ workshops relied on diferent tradi­ gramme and accomplished skills –like heofan tions. In some areas, the characteristic Komne­ the Cretan–, to bring back to art the respect nian graphism was still preserved, but new con­ and brilliance from the time of independence. densed forms were appearing at the same time. Unlike these, the more recent wall­paintings in the hermitage with their iconographic elements It is diicult to say which of these new churches and speciic stylistic characteristics recall much the painter of the hermitage of Saint Nikanor older times; it was not unreasonable that a was able to see. One of the earliest, which is close number of professional art historians saw them to the igures in Zavorda in its digniied plas­ as thirteenth­century works. his conclusion tic modelling was the decoration in the church was particularly indicated by the igures of Saint Mother of God in Studenica from 1208/9. he Nicholas and Saint Achilleios on the southern works by artists from the same Constantinopo­ wall, as they were studied separately, without litan circles could be seen in diferent parts of their artistic context in which their character the Empire. could be assessed with more certainty. he ear­ ly dating mentioned already was inluenced by When everything is taken into account, there the fact that the crosses on the sacerdotal chas­ still remains the possibility that the painter of ubles were “leaf like” – an archaizing element in the hermitage found models and incentives in the late–Komnenian period related to a much the available thirteenth century manuscripts earlier time. and knew the style and mode of narrative. his is particularly indicated by certain iconograph­ To a greater extent, and more convincingly, older ic characteristics. he representations of Great times were indicated by the features of the high Feasts are strictly reduced to the basic elements clergy and the way they were modelled. Anal­ of the story. Not one of them is expanded by ogies, though not direct, were found in thir­ an episode, as was frequently the case in wall­ teenth­century churches: ater the peak in the paintings. Both iconographically and visually, development of the late–Komnenianpainting the scenes of Great Feasts resemble condensed towards the end of the previous century there schemes of miniatures which were, in format came profound transformations: the dramatic and “legible” content, adjusted and “inserted” quality was lost as was the emphasized linear­ into the framework of literary ornaments. ity which were the main characteristics of the he modelling of certain characters, particu­ style. A irm plastic form, in sharp chiaroscuro larly Saint Nicholas and Saint Achilleios reveals was replaced by a broader and a soter model­ speciic reinement, indicating that the models ling in mostly red and ochre tones with dull were mostly found in manuscripts where the green shadows. his change of the visual idiom, carefully painted igures of Evangelists were the observed irst in the churches whose painters most frequent. One of the examples, although can justiiably be presumed to have come from not a direct analogy is the decoration of the the capital, conirms that the so–called monu­ Four Gospels from the Monastery of Stavroni­ mental style originated in the capital as a radi­ kita, cod. 56, dating from the irst half of the cal negation of the old expression. here were a thirteenth century and containing the portraits variety of ways in which this was realized in the of the four Evangelists. It is not the only exam­ thirteenth century. In the Empire which lost its ple of that style and researchers have noticed political unity ater 1204, Constantinople was similar miniatures in a number of manuscripts, 174 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

which they have marked as the works of the also some precious examples of the art of “school of Nicaea” or “Group 2400”. wood­carving. he church doors might be from the earliest period. hey were made of Certain visual features of the more recent paint­ hard wood, oak, and are in excellent condition, ings in the hermitage were certainly imported in situ, together with the doorposts, carefully from works executed in an environment of covered by the mortar base of the wall paint­ higher culture, but, in general, they were not ings dating from the iteenth century. accompanied by commensurate skill. Depic­ tions of certain igures and scenes show that From their appearance the techniques used, some compositional schemes and igures were the doors belong to the most difuse types degraded and roughly modelled. Obviously, present in various regions from as early as the the master painter had a more limited artistic thirteenth and fourteenth centuries. he basic education, but the fortuitously chosen models items are hard plain boards decorated with that inspired him raised the general impression shingles of the same thickness. On the surface, concerning the worth of his work. they have shallow decorations of parallel thin incisions and are ixed to the boards with nails It seems that the visual idiom was accompanied of wide forged heads with washers. heir form in the same spirit by the related text: although and rhythm and the density of their arrange­ the names of the holy persons, titles of scenes ment over the whole surface make the nails and short inscriptions taken from the books look decorative. herefore, the modelling was of prophets belonged to the programme of the focused on two planes where the upper one most frequently painted scenes, there are nu­ with its incisions, although unobtrusive, had a merous spelling mistakes, particularly in vow­ certain graphic value. els and diphthongs ι, η, οι, υ, ει and the like – in forms where they are pronounced in the same he basic motif of door decorations is the so­ or a similar way. In any case, the literacy of the called Calvary crosses, one on each wing and painter of the hermitage cannot be compared on the level of the latch and the ring, ixed to the knowledge of other painters of the same on to a circular base made from decorative period, particularly those from Kastoria. wrought iron.

From the sources that describe Nikanor’s life in On the vertical parts of the door, next to the the ravine of the River Aliakmon and his eforts frame, there are narrow shingles decorated with to build the Zavorda monastery on the site of incisions that constitute ornaments very like the old church, it may be concluded that he had the classical astragal motif. In this position the the church of Saint George reconstructed while Calvary crosses are related to the well­known living in the hermitage and later renewed the representations and signs which were painted old wall decorations in it. as wall decorations next to the entrance or the window, because of their apotropaic role. 4. EXAMPLES OF WOOD Doors of this simple type were made in work­ CARVER’S ART shops engaged in basic carpentry during a longer period. Similar examples are found in 1. he Doors of the Church Ohrid. Also the heavy gates at the entrance to the monastery of Mother of God Perivleptos he protected dry space of the hermitage was were treated in a similar way. And the same able to preserve not only wall paintings, but characteristics can be found on the doors to Summary 175

the main monastery church from the end of to the Middle Ages where it continued to live the thirteenth century. One century later, two on in diferent materials and diferent tech­ one­wing doors made by the same technique niques. It acquired a special place in church were ixed to the nearby church dedicated to interiors on plastically­treated parts of altar Saints Constantine and Helen, dating from partitions and church furnishings. Because of the 1380s. Much richer and probably older the sensitivity of the material, examples of this doors of the church of Mother of God Mavri­ kind made in wood are very rare. In painting, otissa near Kastoria should also be mentioned small columns with Hercules knots acquired here, because of their double crosses and dec­ a place in painted architecture both in wall­ orations on free surfaces. paintings and in miniatures, most frequently appearing above the igures of the Evangelists 2. he Lectern of the Church or the correlation tables of the canons, but also on various objects of applied art. Greater skill and technique were required for the construction of the church furnishings. Although rare, examples of Hercules knots Although their number is very limited in the have been preserved in iconostasis partitions modest interior of the cave church, a good made in wood. In the regions close to Zavorda example of a lectern was surveyed completely they can be found in the church of Mali Sveti and recorded in 1976. his lectern had only Vrači in Ohrid dating from the mid­fourteenth one inal movable part missing, that which century and in a more skillful work from the supported the books during reading. he ba­ church of the monastery of Transiguration in sic body of the lectern, formed by four staves, Meteora, dating from the late fourteenth cen­ was made in hard wood and repaired several tury. he lectern found in 1976 in the secret times. chamber of the monastery of Transiguration in Meteora is very signiicant for the one in he legs of the lectern are rectangular and Zavorda. Its construction is the same but it is decorated. he ends are cut in several places, better preserved, has strong, pure forms and so that certain surfaces are octagonal. hey is obviously the work of a better cratsman. It are all covered with shallow­cut ornaments, was probably made in the irst years ater the mostly dense incisions making up a network completion of the church built by ex–Emperor of rectangular or rhomboid ields. In certain Jovan Uroš (Ioasaf as monk) in 1387/8. his places these ields are alternately pulled back tradition of Byzantine plastic art, as shown in so that the motifs become relief. he incisions elements of the old iconostasis, can also be on the corners resemble the work still present observed in other works that arrived in the in folk woodcutting. monastery of Transiguration thanks to Ioas­ af’s sister, basilissa Maria Angelina Doukaina In their middle part these rectangular legs are Palaiologina. Probably woodcutters climbed transformed into four “ropes”, shaped into onto the Wide Rock together with painters, elongated knot­like patterns in the middle. goldsmiths and other artisans around 1390, his is a well­known motif, known as the Her­ where they worked together on one of the most cules knot, with a very long tradition. It origi­ luxurious complexes of late Byzantine art. nated in the ancient maritime community as one of the ways of tying rigging and it rep­ he lectern from the hermitage of Saint Ni­ resents a decorative motif of very clear form kanor is essentially of the same type as the one known in classical antiquity and then exported from the monastery of Transiguration, but it 176 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

was made in the local woodcut workshop of a Since these personal notes are usually in­ less gited cratsman, presumably in the irst scribed on walls, and oten on wall­paintings, half of iteenth century. it is possible that they will be viewed by us as vandalism or as an act of unpardonable icono­ On our last visit to the hermitage, in the au­ clasm. Yet it can be shown that, where there tumn of 2007, only the lower part of the lec­ is a free surface, most pilgrims write at the tern, which had already been damaged to a edges of the depictions. With the passage of certain extent before, was found. time, the pilgrimage sites became illed with names and personal inscriptions, and more 5. INSCRIPTIONS BY VISITORS recent pilgrims have not hesitated to add their (16th­ 20th Centuries) own. Today, many monasteries have a “visitors’ book” and pilgrims, instead of writing on the he custom of the “pilgrimage” is universal walls, are urged to record their names on paper. and common to the whole of humankind. But old habits die hard. More than a hundred Within the context of every religion, the same of these personal records have been preserved phenomenon can be observed: the faithful at the hermitage of Saint George, dating from travel to, oten, far­away places which are the 16th century until today. widely known either for the miracles which have occurred there or for some wonder­ A large number of contemporary pilgrims ha­ working saint. In these places, they hope to ve visited the hermitage and let their names. receive a blessing, encouragement in their Many of them underline the fact that the pil­ everyday struggle, and consolation. grims “climbed”, an indication of the efort and the experience of the upward path to get to the Since pilgrims have a special awareness of hermitage. As well as this, many of the records their spiritual state, they also feel the need come from priests and deacons who celebrated to record and immortalize the fact that they in the church. Other pilgrims indicated the day have found themselves in this particular of the feast of Saint George, which would be an place. his is how the various “inscriptions” appropriate day on which to visit the hermitage or “mementos” come about: the inscriptions and, no doubt, the festal atmosphere encour­ of Christian pilgrims to Christian sites. he aged them to inscribe their names. Although large number of such inscriptions scattered most of the inscriptions are of a general nature, throughout the whole of the Mediterranean some of them provide interesting information, is an indication that the habit of pilgrims such as that contained in the ive inscriptions leaving written signs of their presence was a (nos. 23, 23, 31, 32, and 35) which mention necessary and almost oicial feature of any building additions between the years 1773­93. Christian pilgrimage. In the 18th century, hese mention the people who were engaged in the pilgrim Vasilij Barskij raised the tradition the work, where they came from, the particular of personal inscriptions to that of art: cover­ construction tasks which they carried out and ing the walls with detailed, individual infor­ the amount they were paid. he visitors to the mation elevated the testimony to the status hermitage came from the neighbouring areas of historical evidence. his is an exception, of Grevena, Siatista, Kozani, Servia, Elassona, however. Most pilgrims are content to simply Tyrnavos and Kalambaka. hough we also make a note of their names or the date of the have two monks from the Holy Mountain, one pilgrimage, with very few other details about from the Forerunner in Veria and a hierodea­ themselves. con from Karpenisi. Summary 177

age of Saint George and the narrow space this Note: the inscriptions numbered 2, 5­6, 12, 18­19, 21, occupies, we may surmise, with some certain­ 23­7, 34, 36­7, 39­40, 42­3 and 45 are from the rock on the north side of the church, while the rest are from ty, that the cemetery was in the same position wall­paintings.. from the time the hermitage was irst lived in. he lie of the land allowed the monks to 6. THE CEMETERY CHURCH OF have auxiliary buildings and other facilities to THE ARCHANGEL MICHAEL meet their needs, especially given that Saint Nikanor is mentioned as the abbot of the he church of the Archangel Michael, known monastery of Saint George. Ater the latter’s as the cemetery church, lies below the monas­ reconstruction of the great monastery, the tery, on a path leading to the hermitage of Saint church remained as that of the cemetery. In George. It is built on a site with dense, low veg­ the shallow apse above the door of the church, etation consisting of oaks and kermes oaks, there is a depiction of the Archangel Michael, and with steep slopes down to the river. with a sword in his right hand and a pair of scales in his let. Above the Archangel, Christ he rectangular­shaped church, with a pitched is shown blessing with both hands, while to roof, an apse and supporting buttresses on the the right and let are Saints Nikanor and Dio­ east, is protected by an open narthex on the nysios of Olympos, contemporary saints who west. he narthex is also prolonged to the were linked in close spiritual friendship. southern, external nave of the church, which it is clear once existed and housed the bones On the interior of the richly­painted church, of the fathers. On the façade of the church, in above the door, there is the inscription: THIS the corner to the right and in contact with the DIVINE AND SACRED CHAPEL OF THE door which led from the narthex to the ossu­ GREATEST CHIEF CAPTAINS MICHAEL ary, there is a marble plaque with the inscrip­ AND GABRIEL OF OUR DIVINE AND SA- tion: he present cenotaph was completed in CRED MONASTERY OF ZAVORDA WAS the year 7127 (=1618/9), during the abbacy of PAINTED AND DECORATED THROUGH Gavriil […]pakas. Abbot Gavriil, according to THE EFFORTS AND FINANCES OF THE commemorative notes from codex 103 of the MOST BLESSED ABBOT AGAPIOS AND main monastery, was called Pakas, was com­ OF CHRISTOS PANOS IN REMEMBRAN- ing from the Kastoria region, he was ordained CE OF THEMSELVES AND OF THEIR deacon in 1604 and he died on 27th July 1636.. PARENTS. 1835 June 14. By the hand of George the Painter and his son Manuel, from On the top right hand part of the marble Selitza. plaque, another date is inscribed: 1773. If we examine the two dates recorded on the plaque, Abbot Agapios is also mentioned in the north we see that the irst, from 1618/9, refers to the apse of the church, in a copper engraving of cenotaph, that is the cemetery of the monks, the monastery (1819), on the templon of the which was built seven decades ater the repose parekklesion of Saint Athanasios (1820), in of Saint Nikanor. he date of 1773 refers to the commemorative inscriptions, in bibliograph­ renovation of the church, or more probably, ical notes as the scribe of manuscripts, and its reconstruction in that year. So the plaque in the oicial prayer lists of the monastery. in that position has most likely been reused. If George the painter is also mentioned on port­ we also examine the geographical propinquity able icons as the son of Manuel, and was artis­ of the church of the Archangel to the hermit­ tically active between the years 1812 and 1835. 178 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

As an inscription testiies, George and his son below the River Aliakmon Manuel also did the paintings in the narthex of 2. Saint Nikanor. Wall­painting in the main the main church of the monastery of Zavorda church of the Monastery of Zavorda (1540s) (5 April 1835), the same year as they did those 3. he hermitage of Saint Nikanor. View from of the church of the Archangel Michael. An­ the south­west other inscription also mentions that Manuel 4. Map of greater area around the Monastery was responsible for the paintings in the dome of Zavorda and repaired the old wall­painting in the main 5. he Monastery of Zavorda and its environs church (20 October 1869). He also did the 6. he hermitage of Saint Nikanor from the main icons of feasts of the Lord on the tem­ south­east (1976) plon (10 December 1869). Moreover the name 7. he hermitage of Saint Nikanor. View from Selitza, mentioned in the inscription and refer­ the south­east (1976) ring to the place where the painters came from, 8. he hermitage of Saint Nikanor from the is today’s Eratyra, in the prefecture of Kozani. south 9.he precipitous pass to the hermitage of In the sanctuary, in the apse on the north side, Saint Nikanor (above right) there is the inscription: Of the Hieromonks 10. Saint Nikanor. Drawing from a wall­paint­ Konstantinos. heofanis. Zacharias. Agapios ing in the main church of the Monastery of the hieromonks. In the right­hand apse there is Zavorda the inscription: Of the laymen Panayiotis and 11. he hermitage of Saint Nikanor. Ascent by their parents and siblings. Christos. Stergios. rope­ladder (1973) Yianou and their children. Alexios. Vergos./ Cha­ 12. he platform with the horizontal axle risios. Ioannis his spouse and children. Trian­ 13. he horizontal axle round which the rope dafylia, George: spouse and children. winds to lit loads 14. he lower struts of the platform. he winch Despite the ravages of time, the abandoned is secured to the middle one condition of the church and the inlux of rain­ 15. he wooden shat on which the winch sits water, the wall­paintings have retained their 16. he platform vivid colours. hey are, indeed, a ine and rep­ 17. he door of the main entrance, viewed resentative sample of the workshops of West­ from the interior ern Ma cedonia at that time, whose active 18. he two struts from which the ladder is artists did the paintings in a large number of suspended churches in the wider area. 19. Rungs of the wooden ladder 20. he hermitage of Saint Gregory in Meteora Of particular interest, also, is the templon of 21. he wooden ladder at the hermitage of the church. he intense reds and the paintings Saint Gregory in Meteora with landscapes and lowers have been well 22. he winch at the hermitage of Saint Greg­ handled and are a good example of the folk ory in Meteora painting of the irst half of the 19th century 23. he wall of the Monastery of Saint Cathe­ rine on Sinai. he platform is of the same kind TABLE OF PICTURES as that of the hermitage of Saint Nikanor, en­ graving (1857) 1. General view of the Monastery of Zavorda 24. he tower with the wooden ladder and net from the south­west. he monastery at the top, at the Dousikou Monastery, Trikala, drawing the hermitage on the sheer face to the let and by L. Heuzey (1858) Summary 179

25. Picture of ishermen hauling their nets 48. Window on the irst loor of the new build­ with the aid of a vertical axle. Detail of a wall­ ing painting of the scene of the Baptism, Old Me­ 49. Interior of the irst loor of the new build­ tropolis of Berroia (ca. 1320) ing from the east. In the background, the west­ 26. he tower with the wooden ladder and net ern entrance at Great Meteora, copper engraving (1782) 50. he door of the western entrance 27. he hermitage of Saint Nikanor. View from 51. he lock of the door of the western en­ the south trance 28. Hermitage of Saint Nikanor. South façade 52. Part of the door of the western entrance of 29. Hermitage of Saint Nikanor. Floor plans the hermitage and sections 53. Part of the precinct to the western side of 30. Church of Saint George from the south the hermitage 31. he roof from the south­west 54. he gate in the precinct 32. Part of the southern façade 55. he gate in the precinct 33. Part of the southern façade 56. Church of Saint George. he Baptism of 34. he south­eastern corner of the founda­ Christ. Wall­painting on the façade (end of tions the 15th c.) 35. Lower loor. he od outer entrance, closed 57. Church of Saint George. he western fa­ of çade 36. Lower loor. he door 58. Church of Saint George. Drawing of the 37. Lower loor. he beams supporting the wall­paintings on the western façade loor of the church 59. Church of Saint George. he martyrdom 38. Lower loor. he gate from the inside of Saint George on the wheel. Wall­painting 39. he rock of the northern side with the above the door (end of the 15th c.) wooden beam supporting the arch of the 60. Church of Saint George. he Archangel church Michael . Wall­painting on the western façade 40. Hermitage of Saint Nikanor. he new (end of the 15th c.) building (1773 and 1793). Southern façade 61. Church of Saint George. Saints John the 41. he new building (1773). Part of the south­ Baptist and Onouphrios. Wall­painting of the ern façade older layer (1462/3) 42. Part of the new building (1793), with the 62. he founder’s inscription on the older layer main entrance and the platform of wall­paintings (1462/3) 43. he founder’s inscription in the new build­ 63. Drawing of the founder’s inscription on ing (1793) the older layer of wall­paintings (1462/3) 44. he interior of the new building from the 64. Part of the older layer of wall­paintings west. he wooden loor divides it into two lev­ (1462/3) els. In the background the façade of the church 65. Rosette. Wall­painting of the older layer 45. he second loor of the new building from (1462/3) the east, with its barrel­vaulted roof. In the 66. Saint Symeon the Stylite. Wall­painting of background on the let, the western entrance. the older layer (1462/3) 46. Interior of the irst loor of the new build­ 67. Saint Daniel the Stylite. Wall­painting of ing from the west. In the background, the the older layer (1462/3) main entrance 68. Cross. Wall­painting of the older layer 47. Built pillar on the irst loor of the new (1462/3) building 69. Church of Saint George. Saint George (de­ 180 Zavorda. The hermitage of Saint Nikanor

tail). Wall­painting (16th c.) 96. Saint George the Trophy­Bearer. Wall­ 70. he Prophets Elijah, Elisha and Samuel. painting (16th c.) Wall­painting from the vault (16th c.) 97. Saints Demetrios, heodore Teron and 71. Christ with the Prophets Joel and Daniel. heodore Stratelates. Wall­painting (16th c.) Wall­painting from the vault (16th c.) 98. Saint Demetrios. Wall­painting (16th c.) 72. Drawing of the wall­paintings on the east­ 99. Saint heodore Teron. Wall­painting (16th ern wall c.) 73. Drawing of the wall­paintings on the 100. Saint heodore Stratelates. Wall­painting southern wall and the vault (16th c.) 74. Drawing of the wall­paintings on the west­ 101. Saint Merkourios. Wall­painting (16th c.) ern wall 102. Hermitage of Saint Nikanor. he wooden 75. Drawing of the wall­paintings on the door of Saint George’s church (15th c.) northern wall 103. Drawing of the wooden door of the 76. he wall­paintings on the eastern wall church (15th c.) 77. he wall­paintings on the southern wall 104. Drawing of the wooden lectern of the and the vault church (15th c.) 78. he wall­paintings on the western wall 105. he wooden lectern of Saint George’s 79. he wall­paintings on the northern wall church (15th c.) 80. he Nativity of Christ. Wall­painting (16th 106. Details of the wooden lectern (15th c.) c.) 107. Monastery of Great Meteora. Drawing of 81. he Hypapante . Wall­painting (16th c.) the wooden lectern (late 14th c.) 82. Entry into Jerusalem. Wall­painting (16th 108. Monastery of Great Meteora. he wooden c.) lectern (late 14th c.). he whole and details 83. he Dormition of Virgin Mary. Wall­ 109. Monastery of Great Meteora. Drawing painting (16th c.) of the column of the templon in the old main 84. he Cruciixion. Wall­painting (16th c.) church (late 14th c.) 85. he Myrrophoroi on the Tomb. Wall­ 110. Mali Sveti Vrači in Ohrid. Drawing of the painting (16th c.) templon columns (mid­14th c.) 86. he Resurrection of Christ. Wall­painting 111. Church of Saint Stephen, Kastoria. Wood­ (16th c.) en lectern (14th c.) 87. he Transiguration. Wall­painting (16th 112. Church of Saint George. Visitors’ inscrip­ c.) tions on the wall­painting of the Baptism of 88. Saint Stephen. Wall­painting in the proth­ Christ esis apse (16th c.) 113. Visitors’ inscriptions on the wall­painting 89. he Mother of God broader than the Heav- of the Baptism of Christ (1561/2, 1618, 1642) ens. Wall­painting in the altar apse of the sanc­ 114. Founder’s inscription (no. 22) on the wall­ tuary (16th c.) painting of the Baptism of Christ (1773) 90. Basil the Great , angel of the Lord and 115. Visitors’ inscriptions on the rock on the Melismos. Wall­painting (16th c.) northern side of the church 91. Angel of the Lord and Saint John Chrysos­ 116. Visitors’ inscriptions on the rock on the tom. Wall­painting (16th c.) northern side of the church 92. Saint Nicholas. Wall­painting (16th c.) 117. Founder’s inscription (no. 23) on the rock 93. Saint Nicholas (detail) on the northern side of the church (1773) 94. Saint Achilleios. Wall­painting (16th c.) 118. Founder’s inscription (no. 32) on the wall­ 95. Saint Achilleios (detail) painting of the Baptism of Christ (1782) Summary 181

119. Founder’s inscription (no. 31) on the wall­ er’s inscription in marble (1618/9) painting of the Baptism of Christ (1782) 127. Church of the Archangel Michael. Names 120. Founder’s inscription (no. 35) on the wall­ of the founders in the right apse of the sanctu­ painting of the Baptism of Christ (1793) ary (1835) 121. he monastery of Zavorda and the church 128. Church of the Archangel Michael. Found­ of the Archangel Michael. General view from er’s inscription (1835) the south 129. Church of the Archangel Michael. he 122. Church of the Archangel Michael. Wall­ templon painting above the door (1835) 130. Church of the Archangel Michael. Saint 123. Church of the Archangel Michael. West­ Peter of Alexandria. Wall­painting (1835) ern façade 131. Ater a vision, Saint Nikanor inds the 124. Church of the Archangel Michael. South­ icon of Christ the Saviour. Wall­painting in ern façade the church of the Dormition of the Virgin 125. Church of the Archangel Michael. East­ Mary in Samarina of Grebena (1819) ern façade 132. Church of Saint George. he Resurrection 126. Church of the Archangel Michael. Found­ of Christ (detail). Wall­painting (16th c.)

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Άβαντας 20 Αλιάκµονας 15, 16, 20, 25, 26, 31, 104 Αδάµ 92, 117 Αλούσης Νικόλαος 137 Άδης 92 Αµάλφι 127 Αδριατική 15 Ανάληψις 74, 104 Αγάπιος, ιεροµόναχος και καθηγούµενος της Ανανίας, ιεροδιάκονος 136 Ζάβορδας 142, 143 Ανάστασις 90, 92, 104 Αγία Βαρβάρα στο Soğanli 113 Ανάστασις του Λαζάρου 104 Αγία Παρασκευή, παρεκκλήσιο του ναού των Αγίων Ανατολίου Γεώργιος 137 Κωνσταντίνου και Ελένης στην Αχρίδα 118 Άνθιµος, παπάς 135 Αγία Τριάδα Σταγών 136 Άννα, προφήτιδα 78 Άγιον Όρος 15, 16, 20, 25, 27, 133 Αντώνιος, ο Μέγας 75 Άγιος Αθανάσιος, παρεκκλήσιο στη Ζάβορδα 142 Αντώνιος, ο Νέος 15 Άγιος Αχίλλειος στο Arilje 112 Απόλλωνα, µονή (του) 113 Άγιος Αχίλλειος στην Πρέσπα 112 Arilje 112 Άγιος Γεώργιος, ασκηταριό Αγίου Νικάνορα 15, 16, Αρκαδία 20 20, 26, 27, 28, 45, 69, 106, 132, 141 Άρτα 15 Άγιος Γεώργιος στο Γεράκι 119 Αρχαγγέλου Μιχαήλ, κοιµητηριακός ναός της Άγιος Γεώργιος στο Kurbinovo 111, 112, 119 Ζάβορδας 28, 31, 141, 142, 143, 145 Άγιος Γεώργιος στο Mlado Nagoričino 119 Αρχαγγέλων, ασκηταριό (των) 21 Άγιος Γεώργιος στο Staro Nagoričino 65, 74, 119 Ασπροκκλησιά (χωριό) 15, 136 Άγιος Δηµήτριος 31 Αυλές (χωριό) 135 Άγιος Μηνάς στη Θεσσαλονίκη 25 Αχίλλειος, άγιος 70, 97, 104, 106, 111 Άγιος Νικόλαος στο Μοναστήρι 112, 114 Αχρίδα 20, 26, 74, 98, 106, 108, 112, 118, 120 Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη 74 Άγιος Νικόλαος του Νοσοκοµείου 118 Βαιθήλ 107 Άγιος Στέφανος στην Καστοριά 123, 128 Βαϊοφόρος 79, 88 Αγιόφυλλο, βλ. Βελεµίστι Βαλεριανός (253–260) 113 Άγιοι Ανάργυροι στην Καστοριά 65, 112 Βαλκάνια 74 Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη στην Αχρίδα 118 Βάπτισις 33, 51, 52, 62, 64, 65, 79, 104 Αγναντιά, βλ. Όστροβος Βαρθολοµαίος, παπάς 52, 136 Aghtamar 113 Βαρλαάµ Μετεώρων 28 Adishi 65 Βαρνάκοβα 20 Αθανάσιος Αλεξανδρείας, 112 Βασίλειος, o Μέγας 95, 108, 113 Αθανάσιος, ηγούµενος 16 Βασίλειος Β´ (976–1025) 15, 119 Αθανάσιος, µάστορας 52, 54 Βατικανό 127 Αθήνα 28 Βατοπαιδίου, µονή 120 Άθως, βλ. Άγιον Όρος Bawit 113 Αίγυπτος 33, 113 Βελεµίστι 15 Αιτωλοακαρνανία 20 Βενετία 28, 127 Αλεξανδρούπολη 20 Βέργος, Αλέξιος 143 186 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Βέροια 15, 27, 33, 108, 133 Διονύσιος (1) 133 Bértaux, Emile 127 Διονύσιος (2) 134 Βησσαρίων, άγιος 25 Διονύσιος, αρχιεπίσκοπος της Αχρίδας 26 Βιτρούβιος 126 Διονύσιος εκ Φουρνά 98, 108 Βλατάδων, µονή 27 Διονύσιος Ζακύνθου, άγιος 25 Bočorma 65 Διονύσιος, µητροπολίτης Κοζάνης 28 Βουλγαρία 20, 26, 113 Διονύσιος, ο Ολυµπίτης 15, 25, 28, 141 Βρονταµάς 20 Djurdjevi Stupovi 119 Βυζάντιο 21, 65, 126,128 Δουσίκου, µονή 27, 33, 52 Βησσαρίων, παπάς 136 Δωδεκαόρτου, κύκλος (του) 72, 78, 79, 88, 89, 90, 104, 106 Γαβριήλ, αρχάγγελος 126, 142 Δωρόθεος ιεροδιάκονος 135 Γαβριήλ, ηγούµενος της Ζάβορδας 141 Δωρόθεος, µητροπολίτης Γρεβενών 26 Γαβριήλ 134 Γέννησις του Χριστού 78, 107 Εθνική Ρωσική Βιβλιοθήκη της Πετρούπολης 127 Γεράκι 119 Εθνικό Μουσείο Βελιγραδίου 126 Γεράσιµος, άγιος 25 Εις Άδου Κάθοδος 91, 92, 104 Γερόντιος 135 Ελασσόνα 27, 133 Γεωργία 65, 112, 113 Ελένη, αγία 118 Γεώργιος, άγιος 26, 27, 28, 45, 62, 63, 64, 65, 98, 99, Ελισαίος, προφήτης 77, 107 102, 112, 120, 132, 136 Εράτυρα, βλ. Σέλιτζα Γεώργιος, ζωγράφος εκ Σελίτζης 142 Εύα 92 Γεώργιος, παπάς 136 Ευαγγέλιο 79, 106, 107, 108, 127, Γηροµέρι 20 Ευαγγελισµός 78, 104, 107 Γιαννάκης Νικόλας 136 Ευαγγελίστρια στο Γεράκι 119 Γιάννης, παπάς 136 Εύβοια 25 Γιάννενα, Ιωάννινα 104, 120, 126 Ευτύχιος, καλλιτέχνης 108 Γλαβίνας, Απόστολος 28 Ευχάιτα 100 Γολγοθάς 117 Ευχάνεια 100 Γρεβενά 26, 28, 54, 133, 136 Γρηγόριος 133 Ζάκυνθος 25 Γρηγόρης, µάστορας 52, 54, 136 Ζαχαρίας, ιεροµόναχος 52, 54, 135, 143 Γρηγόρης, παπάς 136 Ζαχαρίας, προφήτης 77, 107 Γρηγόριος, ο Παλαµάς 15, 108 Ζαχαρίας, χατζής 52, 54 Žiča 74 Δαβίδ, άγιος 25 Ζωσιµάς, παπάς 135 Δαβίδ, προφήτης 92 Δαµιανός, άγιος 25 Ηλίας, προφήτης 77, 93, 107 Δανιήλ, παπάς και ζωγράφος 100 Ηµαθία 25 Δανιήλ, προφήτης 77, 107 Ήπειρος 15 Δανιήλ, ο Στυλίτης 70 Ησαΐας, παπάς 134 Δανιήλ 135 Ησαΐας, προφήτης 107 Δεσκάτη 15 Dečani, µονή 20, 65, 74, 107, 108 Θαβώρ 93 Δέκιος (249–251) 113 Θεόδωρος, ο Στρατηλάτης 99, 100, 102, 113 Δελιαλής, Νικόλαος 28 Θεόδωρος, ο Τήρων 99, 100, 102, 113 Δευτέρα Παρουσία 74 Θεοδωρούπολη, βλ. Ευχάνεια Δηµήτριος, άγιος 26, 99, 100, 102 Θεοδόσιος, ιεροµόναχος 69 Δηµήτριος ιεροµόναχος 133 Θεοδόσιος, ο Χιλανδαρινός 21 Δηµοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης 28 Θεοτόκος, Δέσποινα, Παναγία, Παρθένος 16, 65, 69, Διοκλητιανός (284–305) 113 71, 72, 74, 75, 77, 78, 79, 88, 89, 91, 94, 95, 105, 108, Ευρετήριο 187

112, 118, 119 Καρδίτσα 25 Θεοφάνης, κτήτωρ της µονής Βαρλαάµ Μετεώρων Καρπενήσι 133, 136 25, 28 Καστοριά 65, 74, 106, 112, 113, 118, 123, 125, 128, 141 Θεοφάνης, ιεροµόναχος της Ζάβορδας 143 Κατάκαλη (χωριό) 137 Θεοφάνης, κρητικός ζωγράφος 104 Κεφαλλονιά 25 Θεοφάνης της Νάουσας, άγιος 25 Κησάργια (χωριό) 137 Θεοφάνης, παπάς 135 Κυριακός 134 Θεοφάνια, βλ. Βάπτισις Κίσσαβος 20, 25 Θερµαϊκός κόλπος 15 Κλεισούρα 27 Θεσσαλία 15, 20, 21, 27, 65, 97 Κοζάνη 28, 52, 54, 133, 135, 142 Θεσσαλονίκη 15, 25, 26, 27, 100, 102 Κοίµησις της Θεοτόκου 71, 72, 88, 89, 108 Θεωνάς, άγιος 25 Κονιβός, βλ. Καλλιστράτου όρος Θήβα 104 Κόπλητζα (χωριό) 136 Koriša 20, 21 Ιάκωβος, απόστολος 93, 108 Κοσµάς Καραπατάκης, µοναχός 137 Ιάκωβος, µοναχός 127 Κοσσυφοπέδιο 20, 125 Ιγνάτιος, άγιος 25 Κουκόσης Γρηγόρης 137 Ιεροσόλυµα 65, 75, 79, 90, 107 Kurbinovo 112, 119 Ιεφωνίας 88 Κουτλουµουσίου, µονή 27 Ιησούς Χριστός, Αµνός, Δεσπότης, Εµµανουήλ, Κράλη, εκκλησία (του) 119 Θεάνθρωπος, Παντοκτάτωρ, Σωτήρ, Υιός του Θεού Κρατικό Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας 74 26, 27, 28, 69, 71, 74, 75, 77, 78, 79, 88, 90, 91, 92, 93, Kratovo 20 94, 97, 104, 107, 108, 114, 141 Κυρτάνζου, Δηµήτριος 137 Ιουλιανός, ο Αποστάτης (361–363) 102, 113 Κωνσταντινίδης Στέφανος, Κοζανίτης 136 Ιουστινιανή, βλ. Αχρίδα Κωνσταντίνος, ο Μέγας (306–337) 97, 118 Ιουστινιανός Α´ (527–565) 15, 113 Κωνσταντίνος, ιεροµόναχος της Ζάβορδας 142, 143 Ιπέκιο 20, 75 Κωνσταντινούπολις 74, 100, 105, 113 Iskar 20 Κωστάντιος 134 Ιταλία 120 Κώστας, µάστορας 52, 54, 136 Ιωάννα, µυροφόρος 108 Ιωάννης 143 Λαζαριώτης Αθανάσιος 137 Ιωάννης, ανεψιός του Γρεβενών 136 Λακωνία 20 Ιωάννης, ο Θεολόγος 88, 90, 93, 108 Λάρισα 97, 98, 112 Ιωάννης, πατέρας του αγίου Νικάνορα 25 Λειβαδιά 25 Ιωάννης, ο Πρόδροµος 64, 71, 75, 92, 102 Λέσβος 25 Ιωάννης Ούρεσης (µοναχός Ιωάσαφ), βασιλεύς Leskovec 74 (1371/2) 120 Lesnovo 20, 74, 107 Ιωάννης, Χρυσόστοµος 95, 108, 112 Λογγίνος 90, 108 Ιωάσαφ, µητροπολίτης Θεσσαλονίκης 26 Λογκάς 27 Ιωήλ, προφήτης 77 Λοµβαρδία 127 Ιωσήφ, ο µνήστωρ 78 Λουκάς, ευαγγελιστής 108 Λουκάς, παπάς 134 Καλαµπάκα, βλ. Σταγοί Λούνζας, Παναγιώτης 137 Κάλιανη (χωριό) 136 Λούσιος ποταµός 20 Κάλλιστος / Κάλλιστρος 16, 69 Καλλιστράτου όρος 16, 25-26, 28, 94 Μάγοι 78 Καλλίστρου (µονή) στα Μετέωρα 16 Μάνθος, µάστορας 52, 54, 135 Καλογιάννης ή Σκυλογιάννης, Ιωάννης (1197–1207) Μακεδονία 15, 25, 65, 143 102 Μαλάλας, Ιωάννης 113 Καµβούνια όρη 26 Mâle, Еmile 128 Καππαδοκία 113 Mali Grad 127 188 Ζάβορδα. Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα

Μανουήλ, γιος του Γεωργίου εκ Σελίτζης 142 Νικόλας, µάστορας 52, 54, 135 Μαξιµιανός (285–305) 100 Novi Pazar 119 Μαρία Αγγελίνα Δούκαινα Παλαιολογίνα 120 Μαρία, η Μαγδαληνή 108 Ξάνθος Κωνσταντής 137 Μαρία, µητέρα του αγίου Νικάνορα 25 Μαρία, µητέρα του Ιακώβ 108 Οικουµενικό Πατριαρχείο 25 Μαρία, µυροφόρος 108 Ολυµπιώτισσα (µονή) 27 Μάρκος, ευαγγελιστής 108 Όλυµπος 25, 141 Μαρλάς 136 Ονούφριος, άγιος 64, 71, 73, 102 Ματθαίος, ευαγγελιστής 108 Οσίου Λουκά Φωκίδος (µονή) 112 Μεγάλη Πρέσπα, βλ. Πρέσπα Όστροβος 15 Μεγάλου Μετεώρου (µονή) 27, 31, 120, 122 Μελισµός 69, 94, 108, 112 Pavnissi 65 Μερκούριος, άγιος 71, 102, 113 Παλαιά Διαθήκη 75, 92 Μεσαίωνας 119, 122 Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας 33 Μέση Ανατολή 112 Παλαιολόγοι 108 Μεσόγειος 131 Παλαιός των Ηµερών 77 Μετάληψις 74 Παναγία Ljeviška 74 Μεταµόρφωσις 15, 26, 27, 72, 78, 79, Παναγία Μαυριώτισσα 65, 118 92, 93, 94, 104, 108 Παναγία, ναός στο χωριό Ασπροκκλησιά 15 Μεταµόρφωσις του Σωτήρος Χριστού της Ζάβορδας, Παναγία Οδηγήτρια στο Ιπέκιο 75 µονή 15, 26, 27, 28 Παναγία Περίβλεπτος στην Αχρίδα 74, 108, 118 Μετέωρα 15–16, 20, 21, 25, 27, 31, 33, Παναγία Πλατυτέρα, Πλατυτέρα των Ουρανών 69, 52, 65, 112, 120, 123 94 Μέτσοβο 15 Παναγία Τορνικίου (µονή) 74 Μηνολόγιον του Βασιλείου Β´ 119 Παναγιώτης 143 Μητρόπολη του Μυστρά 119 Πάνου, Χρίστος 142, 143 Μικροί Άγιοι Ανάργυροι στην Αχρίδα 120 Παντοκράτορος (µονή) 27 Μιχαήλ, αρχάγγελος 62, 63, 64, 102, 141 Παπανικολάου, Παρθένιος 137 Μιχαήλ Αστραπάς, καλλιτέχνης 108 Παπασιδέρης Νικηφόρος Αθανασίου 137 Mlado Nagoričino 119 Παραµυθιά 20 Monte Sant Angelo 127 Πασχάλης Γεώργιος 136 Moriovo 114 Πάτρα 28 Μόσχα 74 Παύλος, απόστολος 71, 73, 74, 99 Μπάρσκι, Βασίλειος 131 Πειραιάς 28 Μπενάκη, Μουσείο 126 Πεντηκοστή 104 Μπλάτζι 52, 54 Πέραµα Ιωαννίνων 126 Μυροφόρες στον Τάφο 91, 104, 108 Πέτρος, απόστολος 71, 73, 74, 93, 99, 126 Μυστράς 119 Πέτρος, ο ερηµίτης 21 Μωυσής, προφήτης 93 Πήλιο 25 Πιλορί (χωριό) 52, 54 Νάουσα 25 Πλίνιος 126 Νείλος, ιεροµόναχος 69 Πόρτα Παναγιά (µονή) 119 Νεκτάριος, κτήτωρ της µονής Βαρλαάµ Μετεώρων Πουρνάρος Μάρκος 135 25, 28 Πρέσπα 20, 98, 111, 112, 125 Νεόφυτος 137 Privalova, Eka 65 Νίκαια 106 Prizren 21, 74 Νικηφόρος, βλ. Παπασιδέρης Πρόδροµος Βέροιας (µονή) 133, 134 Νικηφόρος, παπάς 134 Πρώτη Οικουµενική Σύνοδος 97 Νικόλαος, άγιος 70, 97, 98, 104, 106, 112 Ρώµη 65, 74, 113, 127 Νικόλαος, βαφτιστικό όνοµα του αγίου Νικάνορα 25 Ρωσία 65 Ευρετήριο 189

Ρουσάνου (µονή) 27 Συµεών, ο Ανυπόδητος 25 Συµεών, ο Θεοδόχος 78–79 Σάββας Ιεροσολύµων 75 Συµεών, ο Στυλίτης 70 Σαλώµη, µυροφόρος 108 Συναξάρι της Κωνσταντινουπόλεως 113 Σαµουήλ, προφήτης 77 Σύνιτζα (χωριό) 27 Σαµουήλ, τσάρος (976–1014) 97 Συρία 113 San Marco της Βενετίας 127 Σωτηρίου Γεώργιος 120, 123 San Paolo fuori le mura 127 Σωφρόνιος µοναχός 135 Santa Maria in Valle Porclaneta 120 Σέλιτζα 142 Τάνζου Γιάννης 137, 143 Σεραφείµ Καρδίτσας, άγιος 25 Τζίκος, µάστορας 52, 54, 136 Σεραφείµ Λειβαδιάς, άγιος 25 Τιµόθεος Σιατιστεύς, ιεροµόναχος 28 Σερβία 21, 112 Τουρκία 113 Σέρβια 112, 133 Τούτζικας Στέργιος 137, 143 Σερβίων κάστρο 15 Τριαντάφυλλος Γεώργιος 143 Σέργιος, µητροπολίτης Γρεβενών 28 Τρίκαλα 25, 27, 119 Σέρρες 100 Τζαπάλας Γιαννάκης 137, 143 Σιάτιστα 133 Ćorović­Ljubinković Mirjana 118, 126, 127 Σίλβεστρος Λαυριώτης 135 Crna Reka 125 Σίλβεστρος 136 Čubinašvili Georgij Nikolaevič 120 Σινά 33, 127 Τύρναβος 133 Σίσιου Γιάννης 128 Σιών 77, 107 Υπαπαντή 78, 106 Σκυλίτζης Ιωάννης 97, 112 Soğanli 113 Vinica 113 Σολοµών, βασιλιάς του Ισραήλ 92 Sopoćani 66 Φιλόθεος ιεροδιάκονος ο Τυρναβιώτης 133, 134 Σουζουµάδη 27 Σταγοί 15, 21, 133, 136 Χαλκιδική 25 Στάµος Γιαννάκης 137 Χαράλαµπος 136 Staraja Ladoga 65 Χαρίσιος 143 Staro Nagoričino 65, 74, 119 Χιλανδαρίου (µονή) 99, 119 Σταυρονικήτα (µονή) 106 Χριστιανισµός 131 Σταύρωσις 89, 90, 117 Χρονικόν του Σκυλίτζη 111 Στέφανος, πρωτοµάρτυρας 69, 95 Χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα 113 Studenica 105, 112, 119 Χώρας (µονή) 74 Στύλος Σταγών, βλ. Μετέωρα CIP ­ Каталогизација у публикацији ­ Народна библиотека Србије, Београд

726.76(495) 271.222(495)­9

Subotić, Gojko, 1931­ Zavorda : to askētario tou Agiou Nikanora / Gkoiko Soumpotits, Ioustinos ; dieuthyntes Lioumpomir Maximovits ; [schedia Nikola Ntountits ; schedia agiou Nikanora Ntragkomir Tontorovits ; schedia architektonika Giannēs Gkikas ; phōtographies Gkoiko Soumpotits, Aimilianos Gkekas, Giannēs Gkikas, Neilos, Ioustinos, Antōnios Vasileiadēs ; metaphraseis sta ellēnika Voukosava Stevovits ; sta agglika Xenia Tontorovits kai Iakōvos Lillē ; chartes Mirela Mpoutirits]. ­ Beligradi : Institouto Byzantinōn Ereunōn­SAET, 2017 (Kragujevac : Grafostil). ­ 189 str. : ilustr. ; 29 cm. ­ (Monographies ; 46)

Nasl. na spor. nasl. str.: Zavorda : he Hermitage of Saint Nikanor / Gojko Subotić, Hieromonk Ioustinos. ­ Grčki tekst i engl. prevod. ­ Tekst štampan dvostubačno. ­ Tiraž 600. ­ Napomene i bibliografske reference uz tekst. ­ Bibliograija. str. 149­151. ­ Summary: Zavorda : he hermitage of Saint Nikanor. ­ Registar.

ISBN 978­86­83883­24­0 1. Ioustinos, jeromonah 1948­ [аутор] [фотограф] a) Грчка православна црква ­ Свештенство b) Свети Никанор (1491­1548) c) Испоснице ­ Грчка COBISS.SR­ID 235642636