CONCEPT OF DHATUPRDOSHAJA VIKARA CHIKITSA

BY Dr. M.RATHOD Introduction SÉåwÉkÉÉiÉÑqÉsÉqÉÔsÉÇ ÌWû zÉUÏUqÉç || xÉÑ.xÉÔ 15/3 rÉjÉÉ uÉë¤ÉÉSÏlÉÉÇ xÉÇpÉuÉÎxjÉÌiÉmÉësÉrÉåwÉÑ qÉÑsÉÇ mÉëkÉÉlÉÇ iÉjÉÉ zÉUÏUxrÉ uÉÉiÉÉSrÉÉ CirÉjÉï|| Dosha , Dhatu, Mala these are the mula or samawai karana of the sharira. The cloth which is made with and ghata is made with mud particles in the same way the sharira is made with three basic components are the mula of the sharira. The vrudhi and ksya of the plant is based on its root if any disturbances takes place in the root level then it going to produce the impact on the whole plant, in the same way if any disturbances in these three components then it leads to produce different types of diseases. • To introduce the different kind of dhatu pradoshsja vikar we have to know dhatu, its dhatwagni, role of samprapti ghataka in relation with dhatu pradosja vikara, rogamarga, srotodusti, sama pradosha etc in brief • xÉqÉSÉåwÉÈ xÉqÉÉÎalÉ¶É xÉqÉkÉÉiÉÑqÉsÉÌ¢ürÉÉÈ| mÉëxɳÉÉiqÉåÎlSìrÉlÉÉ: xuÉxjÉ CirÉÉÍpÉkÉÏrÉiÉå || xÉÑ. xÉÔ 15/41 The one who is having dosh, dhatu, mal and vyapar in equilibrium state and his indriya, man, atma should be prasann then he is considered to be swastha. “Acc to WHO health is a state of comlete physical, mental,spiritual and social well being and not merely the of the absence of disease infirmity “ Prakrta of Dhatu mÉëÏhÉlÉÇ eÉÏuÉlÉÇ sÉåmÉÈ xlÉåWûÉå kÉÉUhÉmÉÔUhÉå | aÉpÉÉåïimÉÉS¶É MüqÉÉïhÉÏ kÉÉiÉÑlÉÉÇ ¢üqÉzÉÉå ÌuÉSÒÈ ||A.xÉÇ.xÉÔ.1/33 These are the normal dhatu functions and these are nourishes with according to different dhatu paramaparas like ksheera dadhi etc. Due to obstructive pathologies like sanga etc the uttarottara dhatus are not get proper nourishment and leads to cause a different kinds of disease related with that particular dhatu. So before treating the exact pathology one has to understand these phenomenon in a proper way. Even dhatwagnis plays a very crucial role in production of the different kinds of disease.

Dhatwagni

• Dhatwagnis are specilised form of bhutagni, bhutagni as explained by chakrapani and gangadhar as like a substance reside inside a particle of a as every particle is a panchabhoutika, the portion of agnimahabhuta inside it may be termed as bhutagni. As depending upon the panchbhoutika composition and mahabhuta predominance the substance can be determined as parthiva, apya….etc the particle named as parthiv agni, apyagni etc.. • Several such particle when combine together and forms a cells of dhatus and then the tissues and they combined get the name of dhatu and the same total of bhutagni in each particle and dhatwagni. If these bhutagnis hampered with different reasons then it leads to cause disturbances in different cellular level and produces the different pathological events. Role of samprapti ghatakas in producing the dhatupradoshaja vikara The samprapti ghatakas like dosha, dushya etc are very • Pradosha mÉë¢ü¹Éå SÉåwÉÉå rÉxrÉåÌiÉ SÒ¹å – mÉëSÉåwÉ. zÉoSMüsmÉSìÓqÉ

SÉåwÉ SÕÌwÉiÉåwÉÑ CirÉÉjÉïÍqÉirÉÉÌS | SÉåzÉæUåuÉ SÕÌwÉiÉåwÉÑ kÉiÉÑwuÉirÉjÉï SÉåwÉeÉåwÉÑ ÌuÉMüÉUåwÉÑ UxÉeÉÉÌSxÉÇ¥ÉÉ- rÉjÉÉ – bÉëiÉSakÉxiÉæsÉSakÉxiÉÉqÉëSakÉÉå sÉÉåWûSakÉæ CÌiÉ | A§É bÉëiÉÌSzÉoSålÉ bÉëÑiÉÉÌSxjÉÉå uÉÎlWûsÉï¤rÉiÉå, LuÉÇ UxÉÉÌSeÉÉå urÉÍkÉËUirÉ§É UxÉÉÌSÎxjÉiÉuÉÉiÉÌSSÉåwÉÉ sɤÉliÉå || xÉÑ.xÉÔ.24/8

• Rogamarga • §ÉrÉÉå UÉåaÉqÉaÉï CÌiÉ- zÉÉZÉÉ, qÉqÉÉïÎxjÉxÉlkÉrÉ:, MüÉå¹¶É | iÉ§É zÉÉZÉÉ U£üÉSrÉÉå kÉÉiÉuÉxiuÉMçü cÉ, xÉ oÉɽÉå UÉåaÉqÉaÉïÈ, qÉqÉÉïÍhÉ mÉÑlÉoÉïÎxiɾûSrÉqÉÔkÉÉïÌSÌlÉ, AÎxjÉ xÉlkÉrÉÉåÅÎxjÉxÉÇrÉÉåaÉÉx§ÉÉåmÉÌlÉoÉkÉÉ¶É xlÉÉrÉÑ:MühQûUÉ:, xÉ qɱqÉÉåUaÉqÉaÉïÈ, MüÉå¹È mÉÔlÉÂcrÉiÉå qÉWûÉxÉëÉåiÉÈ zÉËUUqÉkrÉÇ qÉWûÉÌlÉqlÉqÉÉqÉmYuÉÉzÉrɶÉåÌiÉ mÉrÉÉïrÉwÉoSæxiÉl§Éæ, xÉ UÉåaÉqÉÉaÉï AprÉliÉU: || cÉ.xÉÔ.11/48 iÉ§É aÉhQûÌmÉQûMüÉsÉerÉmÉcÉÏcÉqÉïMüÐsÉÉÍkÉqÉÉÇxÉqÉwÉMüMÑü¹urÉ…¡ûÉSrÉÉåÌuÉMüÉUÉ oÉÌWûqÉÉïaÉïeÉÉ¶É ÌuÉxÉmÉïµÉrÉjÉÑaÉÑsqÉÉzÉÉåïÌuÉSìkrÉÉSrÉ: zÉÉZÉÉlÉÑxÉËUhÉÉå pÉuÉÎliÉ UÉåaÉÈ, mɤÉuÉkÉaÉëWûwÉiÉÉlÉMüÉÌSïiÉzÉÉåzÉÉUÉeÉrɤÉqÉÉÎxjÉ xÉÎlkÉzÉÑsÉaÉÑSpÉëÇzÉÉSrÉÈ zÉÏUÉå¾û¯ÎxiÉUÉåaÉSrÉ¶É qÉkrÉqÉqÉÉaÉÉïlÉÑxÉÉËUhÉÉå pÉuÉÎliÉ UÉåaÉÉÈ, euÉËUÌiÉxÉÉUcNûSïsÉxÉMüÌuÉxÉÑÍcÉMüÉMüÉxɵÉÉxÉÌWû‚üÉlÉÉWûÉåSUÎmsÉWûÉåSUÎmsÉWûÉSrÉÉåÅliÉ UqÉÉaÉïeÉɶÉÌuÉxÉmÉïµÉrÉjÉÑaÉÑsqÉÉzÉÉåïÌuÉSìkrÉÉSrÉ: MüÉåAɹÉlÉÑxÉÉËUhÉÉå pÉuÉÎliÉ UÉåaÉÉÈ| cÉ.xÉÔ.11/49 RASA PRADOSHAJA VIKARA

A´É¬É cÉÉÂÍcɶÉÉxrÉuÉæUxrÉqÉUxÉlrÉiÉÉ | ¾ûssÉÉxÉÉå aÉÉæUuÉÇ iÉlSìÉ xÉÉXûqÉSÉåï euÉUxiÉqÉÈ || mÉÉlQÒûiuÉÇ xÉëÉåiÉxÉÉÇ UÉåkÉÈ xÉÉSÈ ¢üzÉÉXûiÉÉ | lÉÉzÉÉåÅalÉåUrÉjÉÉMüÉsÉÇ uÉsÉrÉÈ mÉÍsÉiÉÉÌlÉ cÉ || UxÉmÉëÉåSÉåzÉeÉÉ UÉåaÉÉ, Rakta Pradoshaja Vikara uɤÉrÉliÉå U£üSÉåwÉeÉÉÈ MÑü¹uÉÏxÉmÉïÌmÉQûMüÉ U£üÌmɨÉqÉÉxÉëaSUÈ || aÉÑSqÉåRíûÉxrÉmÉÉMü¶É ÎmsÉWûÉaÉÑsqÉÉåÅjÉ ÌuÉSìÍkÉÈ| ÌlÉÍsÉMüÉ MüqÉsÉÉ urÉXû: ÌmÉmsÉuÉÎxiÉsÉMüÉsÉMüÉ:| SSìÓ¶ÉqÉïSsÉÇ ÍµÉ§ÉÇ mÉÉqÉÉ MüÉåPûÉxÉëqÉhQûsÉqÉç | U£ümÉëSÉåzÉeÉrÉliÉå,

Mamsa Pradoshaja Vikara ´ÉhÉÑ qÉÉÇxÉmÉëSÉåwÉeÉÉlÉç AÍkÉqÉÉÇxÉÉoÉÑïSÇ MüÐsÉÇ aÉsÉzÉÉsÉÑMüzÉÑÎhQûMåü | mÉÔÌiÉqÉÉÇxÉÉsÉeÉÏaÉhQûaÉhQûqÉÉsÉÉåmÉÎeÉÌÀûMüÉ:| uÉåkrÉÉlqÉÉÇxÉÉ´ÉrÉÉlÉç, Medo Pradoshaja Vikara qÉåSÈ xÉÇ´ÉrÉÉÇxiÉÑ mÉëcɤqÉWåû | ÌlÉÎlSiÉÉÌlÉ mÉëqÉåWûhÉÉÇ mÉÑuÉïÂmÉÉÍhÉ rÉÉÌlÉ cÉ || Asthi Pradoshaja Vikara AkrÉÎxjÉSliÉÉæ SliÉÉÎxjÉ pÉåSzÉÑsÉÇ ÌuÉuÉhÉïiÉÉ | MåüzÉsÉÉåqÉlÉZÉ´ÉÑSÉåwÉɶÉÉÎxjÉ mÉëSÉåwÉeÉÉÈ ||

Majja Pradoshaj Vikara ÂMçü mÉuÉïhÉÉÇ pÉëqÉÉå qÉÑcNûÉï SzÉïlÉÇ iÉqÉxiÉjÉÉ | AÂwÉÉÇ zjÉÑsÉqÉÑsÉÉlÉÉÇ mÉuÉïeÉÉlÉÉÇ cÉ SzÉïlÉqÉç || qÉ‹mÉëSÉåwÉÉiÉç, Shukra Pradoshaja Vikara zÉÑ¢üxrÉ SÉåwÉÉiÉç YsÉæorÉqÉWûwÉïhÉqÉç | UÉåÌaÉ uÉÉ ÎYsÉoÉqÉsmÉÉrÉÑÌuÉïÂmÉÇ uÉÉ mÉëeÉÉrÉiÉå || lÉ rÉÉxrÉ eÉÉrÉiÉå aÉpÉï: mÉiÉÌiÉ mÉëxÉëuÉirÉÉÌmÉ | zÉÑ¢Çü ÌWû SÒ¹Ç xÉÉmÉirÉÇ xÉSÉUÇ oÉÉkÉiÉå lÉUqÉç ||

Dushya Pradoshaja Vikara

xlÉÉrÉÉæ ÍxÉUÉMühQûUÉprÉÉå SÒ¹ÉÈ ÎYsÉzlÉÉÎliÉ qÉÉlÉuÉqÉç | xiÉqpÉxÉÇMüÉåcÉZÉÎssÉÍpÉaÉëïÎljÉ xTÑüUhÉxÉÑÎmiÉÍpÉ:

xÉëÉåiÉÉåÌuÉ® sɤÉhÉ AiÉ FkÉïÇ xÉëÉåiÉxÉÉÇ qÉÔsÉÌuɬsÉÉhÉqÉÑSå¤rÉÉqÉÈ | iÉÉÌlÉ iÉÑ mÉëÉhÉɳÉÉåSMüUxÉU£üqÉÉÇxÉ qÉåSÉåqÉѧÉmÉÑUÏwÉ zÉÑ¢üÉiÉïuÉuÉÉÌWûÌlÉ, rÉåwuÉÍkÉMüÉUÈ rÉåMåüwÉÉÇ oÉWÒûÌlÉ ; LiÉåwÉÉÇ ÌuÉzÉåwÉÉ oÉWûiÉÈ | iÉ§É mÉëÉhÉuÉWåû ²å, iÉrÉÉåqÉÔïsÉÇ ¾ûSrÉÇ UxÉuÉÉÌWûlrÉ¶É kÉqÉlrÉ:, iÉ§É ÌuÉ®xrÉÉ ¢üÉåzÉlÉ ÌuÉÌlÉqÉlÉ qÉÉåWûlÉ pÉëqÉhÉ uÉåmÉlÉÉÌlÉ qÉUhÉÇ uÉÉ pÉuÉÌiÉ ; A³ÉWåû ²å, iÉrÉÉåqÉÔïsÉqÉÉqÉÉzÉrÉÉåÅA³ÉuÉÉÌWûlÉ¶É kÉqÉlrÉÈ ;iÉ§É ÌuÉkÉxjÉÉkqÉÉlÉÇ zÉÔsÉÉåÅA³É²åwɶÉÌSï: ÌmÉmÉÉxÉÉÅÅlkrÉÇ qÉUhÉÇ cÉ ; ESMüuÉWåû ²å, iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ iÉÉsÉÑ YsÉÉåqÉ cÉ , iÉ§É ÌuÉ®xrÉ ÌmÉmÉÉxÉÉ xÉkrÉÉåqÉUhÉÇ cÉ; UxÉuÉWåû ²å, iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ ¾ûSrÉÇ UxÉuÉÉÌWûlÉ¶É kÉqÉlrÉÉÈ; iÉ§É ÌuÉ®xrÉzÉÉåwÉmÉëÉhÉÉxrÉ ÌuɲgcÉ qÉUhÉÇ iÉÎssÉXûÉÌlÉ cÉ ; U£üuÉWåû ²å , iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ rÉ¢üÎimsÉWû: mÉÉhQÕûiÉÉ zÉÉåÍhÉiÉÉaÉqÉlÉÇ U£ülÉå§ÉiÉÉ cÉ ; qÉÉÇxÉuÉWû ²å, iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ, iÉrÉÉåqÉÔïsÉÇ xlÉÉrÉÑiuÉcÉÇ U£üuÉWûÉ¶É kÉqÉlrÉÈ,iÉ§É ÌuÉkSxrÉ µÉrÉjÉÑqÉÉïÇxÉzÉÉåwÉÈ ÍxÉUÉaÉëljÉrÉÉå qÉUhÉÇ cÉç, qÉåSÉåuÉWåû ²å , iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ MüÌOû uÉë‚üÉå cÉ , iÉ§É ÌuÉ®xrÉ xuÉåSÉaÉqÉlÉÇ ÎxlÉakÉÉlaÉiÉÉ iÉÉsÉÑzÉÉåwÉÈ xjÉÑsÉzÉÉåTüiÉÉ ÌmÉmÉÉxÉÉ cÉ, qÉѧÉuÉWåû ²å , iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ oÉÎxiÉqÉåRíÇû cÉ ,iÉ§É ÌuÉ®xrÉÉlÉ®oÉÎxiÉiÉÉ qÉѧÉÌlÉUÉåkÉÈ xiÉokÉqÉåRíûiÉÉ cÉ, mÉÔUÏwÉuÉWûϲå , irÉÉåqÉÑïsÉÇ mÉYuÉÉzÉrÉÉå aÉÑSÇ cÉ ; iÉ§É ÌuÉkÉxrÉÉlÉÉWûÉå SÒaÉïlkÉiÉÉ aÉëÍjÉiÉÉl§ÉiÉÉ cÉ; zÉÑ¢ü uÉWåû ²å , iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ iÉxlÉÉæ uÉëwÉhÉÉæ cÉ iɧÉÌuÉ®xrÉ ÎYsÉoÉiÉÉ ÍcÉUÉiÉç mÉëxÉåMüÉå U£üzÉÑ¢üiÉÉ cÉç; AiÉïuÉWû ²å , iÉrÉÉåqÉÑïsÉÇ aÉpÉÉïzÉrÉ AiÉïuÉuÉÉÌWûlrÉ¶É kÉqÉlrÉÈ , iÉ§É ÌuÉ®ÉrÉÉ uÉlkrÉiuÉÇ qÉæjÉÑlÉÉxÉÌWûwhÉÑiuÉqÉÉiÉïuÉlÉÉzÉ¶É , mÉëaÉÑ£üÍqÉÌiÉxÉëÉåiÉÉåÌuÉkÉÇ iÉÑ mÉëirÉZrÉÉmÉÉåmÉcÉUåiÉ, ESèSìèiÉzÉsrÉÇ iÉÑ ¤ÉiÉÌuÉkÉlÉålÉÉåmÉcÉUåiÉç || 12|| xÉÔ. zÉÉ. 9 ÍcÉÌMüixÉÉ ÌuÉÌuÉkÉÉSÍzÉiÉiÉÉ mÉÏiÉÌWûiÉÎssÉRûZÉÉÌSiÉÉiÉç | pÉuÉlirÉåiÉå qÉlÉÑwrÉÉhÉÉÇ ÌuÉMüÉU cÉ ESɾûiÉÉ È || iÉåwÉÉÍqÉcNû³ÉlÉÑimĘ́ÉÇ xÉåuÉåiÉ qÉÌiÉqÉÉlÉç xÉSÉ | ÌWûiÉÉlrÉåuÉÍzÉiÉÉÌSÌlÉ lÉ xrÉÑxiÉ‹ÉxjÉiÉÉÅÅqÉrÉÉ|| UxÉeÉÉlÉÉÇ ÌuÉMüÉUÉhÉÉÇ xÉuÉïÇ sɆ¡ûlÉqÉÉæwÉkÉqÉç|| ÌuÉÍkÉzÉÉåÍhÉÌiÉMåüÅkrÉÉrÉå qÉåSÉåeÉÉlÉÉÇ ÍcÉÌMüÎixÉiÉqÉç || AxjrÉÉxÉërÉÉhÉÉÇ urÉÍkÉlÉÉÇ mÉlcÉMüqÉÉïÍhÉpÉåzÉeÉqÉç | oÉxiÉrÉÈ ¤ÉÏUxÉÌmÉïÌwÉ ÌiÉYiMüÉåmÉÌWûiÉÉÌlÉ cÉ || qÉ‹ÉzÉÑ¢üxrÉ qÉÑijÉÉlÉÉqÉÉæwÉkÉÇ xuÉÉSÒÌiÉ£üMüqÉç | lÉuÉåaÉÉlkÉÉUhÉåÅkrÉÉrÉå ÍcÉÌMüixÉÉxÉÇaÉëWû: ¢üiÉ: | qÉsÉeÉlÉÉÇ ÌuÉMüÉUÉhÉÉÇ ÍxÉή¶ÉÉå£üÉ YuÉÍcÉiYuÉÍcÉiÉç ||