Stadsbeeld Integratie Maart 2019

Integratie in Rotterdam

Het Stadsbeeld Integratie in Rotterdam geeft een overzicht van de beschikbare feiten en cijfers over de verhoudingen tussen Rotterdammers. Waar mogelijk schetsen wij een beeld van de Rotterdamse situatie in de context van landelijke gegevens. Het Stadsbeeld presenteert met name formele gegevens uit onderzoek en beleid. Waar dit soort gegevens ontbreken, geven wij ook signalen uit het veld weer, van organisaties en personen die specia- listische kennis hebben.

In de keuze van onderwerpen hebben we ons laten leiden door de bestaande politieke en bestuurlijke discussies enerzijds, en door de lacunes in deze discussies anderzijds. Dat betekent dat zowel voor de hand liggende thema’s als minder vaak besproken onderwerpen de revue passeren. Zo be- steden we aandacht aan nieuwkomers (vluchtelingen en EU-migranten), discriminatie, de mate waarin Rotterdammers zich verbonden voelen met hun stad en buurt, en economische scheidslijnen die de stad doorkruisen.

Mis je bepaalde informatie of onderwerpen? Laat het ons weten via [email protected]. De Stadsbeelden worden regelmatig geactuali- seerd.

Het Stadsbeeld Integratie in Rotterdam is een uitgave van IDEM, expertisecen- trum integratie, discriminatie, vrouw/man-emancipatie en lhbt-emancipatie. www.idemrotterdam.nl

Versie: Maart 2019

Samenvatting

Integratie Integratie is geen eenduidige term. Wij benaderen integratie als een idee dat betrekking heeft op de stad als geheel en bespreken onderwerpen die raken aan de verhoudingen tussen Rotterdammers.

Hyperdiverse stad Rotterdam is een hyperdiverse stad en telt ongeveer 170 verschillende nationaliteiten. Daarmee lijkt Rotterdam op andere grote steden van Nederland. Iets meer dan de helft van de Rotterdammers heeft een migratieachtergrond. De afgelopen jaren is Rotterdam gegroeid met tussen de 4000 en 6000 inwoners per jaar.

Vluchtelingen in de stad Het aantal Rotterdammers met een vluchtelingenachtergrond is in de afgelopen tien jaar licht gestegen, maar blijft betrekkelijk laag. In totaal zijn in Rotterdam in 2016 en de eerste helft van 2017 2.429 statushouders gehuisvest. Het grootste deel van de statushouders heeft de Syrische nationaliteit.

EU-migranten Eind 2016 staan in totaal 24.851 eerste- en tweedegeneratiemigranten uit Midden-, Oost- en Zuid- Europa ingeschreven bij de gemeente Rotterdam. Daarnaast wonen duizenden niet-geregistreerde EU-migranten in de stad. De meeste migranten uit Midden- of Oost-Europa wonen in Charlois, Feij- enoord of Delfshaven. Uitbuiting van EU-migranten op de arbeidsmarkt, woonoverlast, en de situatie van kinderen van EU-migranten zijn onderwerpen die veel publieke en politieke aandacht krijgen.

Etnische segregatie en verbondenheid met Rotterdam De etnische segregatie in Rotterdamse buurten en wijken is in de periode 2000-2011 afgenomen. Vooral Rotterdammers zonder migratieachtergrond wonen vaak ‘onder elkaar’. Drie kwart van de Rot- terdammers zegt zich verbonden te voelen met de stad. Dit is lager dan het aandeel inwoners van Amsterdam dat zich verbonden voelt met hun stad (88%).

Discriminatie Rotterdammers met een migratieachtergrond krijgen vaker dan gemiddeld te maken met discriminatie. 20% van de Rotterdammers met een migratieachtergrond gaf aan discriminatie te hebben ervaren in 2017, tegen 14% van de Rotterdammers zonder migratieachtergrond.

Economische scheidslijnen in Rotterdam Rotterdam is sterk gesegregeerd op basis van inkomen. Een aantal gebieden, zoals Rotterdam-Cen- trum en Hillegersberg-Schiebroek, heeft een relatief hoog inkomen. Charlois en Feijenoord kennen het grootste aandeel lage inkomens. Toch is er binnen deze gebieden een aantal buurten dat een relatief hoog inkomen heeft, zoals Charlois Zuidrand en de Kop van Zuid.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 1

Introductie Kernbegrip: integratie Integratie is geen eenduidige term. Verschil- Structuur lende mensen en organisaties bedoelen er uit- In dit Stadsbeeld wordt eerst de invulling eenlopende dingen mee. Sommigen gebruiken van de gemeente Rotterdam aan de term in- de term om te focussen op de sociale, econo- tegratie toegelicht en de bevolkingssamen- mische of culturele situatie van mensen met stelling van Rotterdam besproken. Daarna een migratieachtergrond. Anderen wijzen erop worden verschillende thema’s die van be- dat integratie een collectief proces is, waarbij lang zijn voor integratie besproken. Het iedereen werkt aan de integratie van de Rot- Stadsbeeld heeft de volgende indeling: terdamse samenleving als geheel. Weer ande- ▪ Rotterdamse aanpak ren wijzen het gebruik van de term volledig af, ▪ Bevolkingssamenstelling van Rotter- omdat het bijdraagt aan onnodig onderscheid dam tussen ‘de samenleving’ en ‘de niet-geïnte- ▪ Thema 1: Nieuwkomers: vluchtelingen greerden’. Tot slot wordt in academische krin- ▪ Thema 2: Nieuwkomers: EU-migranten gen in toenemende mate gesproken over ▪ Thema 3: Etnische segregatie en ver- ‘interculturalisatie’, een concept waarmee de bondenheid overlap tussen verschillende groepen in een ▪ Thema 4: Discriminatie en veiligheid samenleving wordt benadrukt.1 ▪ Thema 5: Taal

▪ Thema 6: Economische scheidslijnen in Tegen de achtergrond Wij benaderen in- Rotterdam van deze debatten be- tegratie als koepel- ▪ Thema 7: Radicalisering en rechts-ex- term voor onder- naderen wij integratie tremisme werpen die raken in dit stadsbeeld als aan de verhoudin- ▪ Thema 8 : Banden met het moederland gen tussen Rotter- koepelterm voor on-

dammers. derwerpen die raken aan de verhoudingen tussen Rotterdammers, de situatie van nieuw- Rotterdamse aanpak Het nieuwe college van Rotterdam besteedt in komers in de stad en tegenstellingen tussen het coalitieakkoord 2018-2022 ‘Nieuwe ener- personen en groepen waar mensen mee te gie voor Rotterdam’ aandacht aan integratie. maken krijgen. Wij benaderen integratie daar- De focus ligt net als voorgaande jaren op de mee vooral als een idee dat betrekking heeft maatschappelijke positie van nieuwkomers en op de stad als geheel. mensen met een migratieachtergrond. Om ervoor te zorgen dat iedereen mee kan doen, blijft investeren in beheersing van de Neder- landse taal (spreken, lezen en schrijven) een

Personen met een migratieachtergrond In het kader van integratie werden de termen ‘allochtonen’ en ‘autochtonen’ vaak gebruikt. Na een jarenlange discussie besloot het Centraal Bureau voor de Statistiek in oktober 2016 om de woorden ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ niet meer te gebruiken. Een reden voor deze wijziging is de negatieve betekenis die de term ‘allochtoon’ heeft gekregen. Daarbij is de term een container- begrip dat weinig recht doet aan de diversiteit van Nederlanders met een migratieachtergrond. Veel beleidsmakers, politici en onderzoekers volgden het CBS en besloten andere bewoordingen te gebruiken. In dit Stadsbeeld wordt gesproken over mensen met of zonder migratieachtergrond.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 2

speerpunt. Ook armoede en de aanpak van groei plaats vond in Rotterdam-Zuid.6 Iets min- werkloosheid, en specifiek jeugdwerkloosheid, der dan de helft van de Rotterdammers heeft krijgen veel aandacht in het coalitieakkoord. geen migratieachtergrond (313.635 tegen 324.546).7 Het overgrote deel heeft de Neder- In de ‘Nota Integratie en Samenleven 2019- landse nationaliteit (566.797). Van 3959 Rot- 2022’ worden verschillende doelen genoemd terdammers is hun nationaliteit onbekend vol- die de stad wil behalen, die in lijn staan met de gens de Nederlandse autoriteiten, of ze zijn ge- collegetargets uit het coalitieakkoord. Ook registreerd als staatloos.8 worden acties besproken die moeten bijdragen aan de ‘ontspannen samenleving’, waarin Als we inzoomen op Rotterdammers met een iedere Rotterdammer wordt gezien en ge- migratieachtergrond, onderscheiden we zes hoord en er acceptatie is voor diversiteit.2 grote groepen: Surinaams-Nederlandse Rot- terdammers (52.577), Turks-Nederlandse Rot- Het beleidskader Taal 2015-2019 draagt de ti- terdammers (47.682), Marokkaans-Neder- tel ‘Met Taal versta je elkaar’ en is gericht op landse Rotterdammers (44.133), Antilliaans- taalverbetering van laaggeletterden, met Nederlandse en Arubaans-Nederlandse Rot- name van vrouwen, werklozen en jongeren terdammers (24.819), en Kaapverdisch-Neder- met een migratieachtergrond en EU-arbeids- landse Rotterdammers Rotterdam is uniek migranten.3 Taal wordt gezien als voorwaarde (15.397).9 Rotterdam is wat betreft het aan- om te kunnen participeren op de arbeidsmarkt uniek wat betreft het tal Kaapverdisch- Nederlandse men- en in de samenleving. Dit beleidskader is ook aantal Kaapverdisch- sen dat in de stad een verdere uitwerking van de nota Integratie Nederlandse mensen dat woont. 010. in de stad woont: maar liefst 71% van alle Kaapverdische-Nederlan- Bevolkingssamenstelling van ders woont in Rotterdam.10 Dit betekent dat Rotterdam Rotterdam na Lissabon de grootste Kaapverdi- Omdat het bij integratie over verschillende sche gemeenschap in Europa huisvest. groepen in de samenleving gaat, vaak gerelateerd aan de migratieachtergrond, beginnen Er wonen tussen de 25.000 en 30.000 hoogge- we met een overzicht van de bevolkingssamen- schoolde migranten in Rotterdam, de door- stelling van Rotterdam. gaans genoemde ‘expats’.11 Zij werken met name in de transport-, logistiek- en architec- Migratieachtergrond tuursector. Over het algemeen is de bevolking Rotterdam is een hyperdiverse stad4 en telt on- van Rotterdam relatief laaggeschoold.12 Veel geveer 170 verschillende hoogopgeleiden die in Rotterdam werken rei- nationaliteiten.5 Daar- Rotterdam is een zen vaak tussen hun werk en hun woning bui- mee lijkt de bevolkings- hyperdiverse stad en telt onge- ten de stad heen en weer. samenstelling van Rot- veer 170 verschil- terdam op die van an- lende nationali- Leeftijd teiten. dere grote steden van Rotterdam is in vergelijking met de gemiddelde Nederland. In totaal wonen op 1 januari 2018 leeftijd in Nederland een relatief jonge stad.13 officieel 638.181 mensen in Rotterdam. In een Het merendeel van de Rotterdammers is tus- periode van zes maanden is dit aantal gestegen sen de 20 en 35 jaar (159.448). Meer dan 60% naar 641.052 mensen, waarbij de sterkste van de bewoners van Rotterdam is tussen de

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 3

15 en 60 jaar. 44% van de Rotterdamse bevol- Over het algemeen probeert de gemeente Rot- king is tussen de 15 en 45 jaar oud. Van de to- terdam zoveel mogelijk hoogopgeleiden en tale Nederlandse bevolking is dit 37%. In alle mensen met midden- en hoge inkomens in de leeftijdsgroepen zijn er net iets meer vrouwen stad te houden. Onder dan mannen. de groep die Rotter- Onder de groep die de laatste jaren uit dam verliet zijn gezin- Rotterdam vertrok Huishoudens nen oververtegen- zijn gezinnen over- Rotterdam telt 327.763 huishoudens.14 De vertegenwoordigd, woordigd, al is dat in al is dat in recente meeste huishoudens zijn eenpersoonshuis- recente jaren afgeno- jaren afgenomen. houdens (46% van het totaal). Dit wordt ge- men. Daarentegen zijn volgd door meerpersoonshuishoudens zonder het vooral jongvolwassenen (15-30 jaar) die kinderen (21%), meerpersoonshuishoudens naar Rotterdam verhuizen.17 met kinderen (18%), en eenouderhuishoudens (11%). Rotterdam-Zuid Veel mensen die naar Rot- Veel mensen die Veranderende bevolking terdam verhuizen, vestigen naar Rotterdam Veranderingen in de bevolkingssamenstelling zich in eerste instantie in verhuizen, vestigen zich in eerste in- van een gemeente kan zowel een positief als Rotterdam-Zuid. Van de stantie in Rotter- negatief effect hebben op diverse terreinen mensen die naar Rotter- dam-Zuid. van het publieke leven. Hieronder gaan we dam-Zuid verhuizen, komt daarom kort in op de mobiliteit van Rotter- de meerderheid dan ook van buiten Rotter- dammers. dam.18 De mensen die Rotterdam-Zuid verla- ten gaan vaker in een ander deel van Neder- Rotterdam groeit. In januari 2018 staan er circa land wonen dan in een ander gebied van Rot- 4.000 mensen meer ingeschreven bij de ge- terdam. Net als in de rest van Rotterdam vesti- meente dan een jaar eerder. Dit groeicijfer is gen vooral jongvolwassenen zich in Rotter- iets lager dan in het jaar ervoor.15 dam-Zuid.

In de periode 2000-2015 verhuisden jaarlijks In vergelijking met overig Rotterdam bevinden gemiddeld bijna 60.000 mensen van en naar zich onder de nieuwe vestigers in Rotterdam- Rotterdam.16 72% van deze verhuizingen be- Zuid relatief meer huishoudens met een lager stond in 2015 uit binnenlandse migratie. Dit inkomen, laag of midden opleidingsniveau en betekent dat Rotterdammers zich ergens an- met een migratieachtergrond. Nog steeds ver- ders in Nederland vestigen of dat mensen die laten meer Nederlanders zonder migratieach- eerst ergens anders in het land woonden zich tergrond Rotterdam-Zuid dan er nieuw bijko- in Rotterdam vestigen. Er wordt minder ver- men. Sinds 2007 is dit ‘vertrekoverschot’ van huisd binnen de eigen buurt of gebied dan in Nederlanders zonder migratieachtergrond uit de jaren negentig. Afgelopen decennia verlie- Rotterdam-Zuid echter afgenomen.19 ten meer mensen Rotterdam dan er naar de stad verhuisden.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 4

en in de context van de wereldwijde oorlog te- Integratiethema’s gen terrorisme is er weer een toename van asielaanvragen van mensen uit met name Irak 1. Nieuwkomers: vluchtelingen en Afghanistan. Daarnaast kwam in de jaren Net zoals in de rest van Nederland is er in Rot- negentig ook een relatief grote groep vluchte- terdam veel aandacht voor asielzoekers en lingen naar Nederland uit voormalig Joegosla- vluchtelingen. Vanwege de verhitte discussies vië. over deze groep nieuwkomers is het belangrijk om in kaart te brengen hoeveel vluchtelingen Hoeveel vluchtelingen zijn er in Rotter- dam? er in Rotterdam wonen, wat hun sociaalecono- In totaal zijn er in Rotterdam in 2016 en de eer- mische positie is, of er opvang en huisvesting is ste helft van 2017 2.429 statushouders gehuis- voor deze groep en welk beleid de gemeente vest.22 1.532 statushouders hebben de Syri- voert om deze mensen een plek te geven in de sche nationaliteit. Verder gaat het om 244 Eri- stad. treeërs, 106 Ethiopiërs en 547 statushouders

met een andere nationaliteit. Vluchtelingen in Nederland hebben verschil- Het aandeel Rotterdammers Midden 2017 wo- lende landen van herkomst. Syrische vluchte- met een vluchtelingenach- nen er 1.532 status- lingen zijn veel in het nieuws en onderwerp van tergrond is licht gestegen houders met een debat. De tweede grote groep vluchtelingen Syrische nationali- tussen 2005 en 2015, maar die op het moment asiel aanvraagt in Neder- teit in Rotterdam. blijft betrekkelijk laag.23 land bestaat uit Eritreeërs. Zij ontvluchten de militaire dictatuur in hun land. Ook in Rotter- Naast het aandeel vluchtelingen waarvan de dam vormden Syriërs en Eritreeërs in 2016 en nationaliteit bekend is bij de Nederlandse au- 2017 de grootste groepen vluchtelingen.20 toriteiten, is er een groep vluchtelingen wiens

nationaliteit niet bekend is of als staatloos ge- De vier grootste groepen die, los van de hui- registreerd is. Dit geldt in 2018 voor 3959 per- dige actualiteit, veel worden besproken zijn sonen in Rotterdam.24 Het blijven echter altijd Irakese-Nederlanders, Iraanse-Nederlanders, schattingen, omdat veel ongedocumenteer- Afghaanse-Nederlanders en Somalische-Ne- den niet geregistreerd zijn bij de overheid. Het derlanders.21 Mensen met deze achtergronden Landelijk Ongedocumenteerden Steunpunt zijn sinds de jaren tachtig en negentig naar Ne- schat dat het aantal ongedocumenteerde men- derland gekomen. Na de millenniumwisseling sen in Nederland rond de 100.000 ligt.25

Migranten, asielzoekers en vluchtelingen Mensen kunnen zich om verschillende redenen in Nederland vestigen. Zij kunnen bijvoorbeeld als vluchteling komen, maar ook als arbeidsmigrant. Bij arbeidsmigranten denken we vaak aan laaggeschoolde mensen, maar ook hoogge- schoolde personen vallen hieronder. Zij worden doorgaans ‘expats’ genoemd. Migranten kunnen voor een korte periode in Nederland verblijven of zich hier definitief vestigen en de Nederlandse nationaliteit aannemen.

Asielzoekers vragen asiel aan in Nederland om uiteenlopende redenen. Mensen worden officieel beschouwd als vluchteling wanneer hun reden om te vluchten overeenkomt met de gronden voor asiel zoals die zijn vastgelegd in het VN Vluchtelingenverdrag van Genève uit 1951 en het aanvullende Protocol uit 1967. Mensen die een asielvergunning hebben gekregen worden ‘statushouders’ of ‘vergunninghouders’ genoemd. Wie vijf jaar een asielvergunning heeft en aan bepaalde eisen voldoet, kan de Nederlandse nationaliteit aanvragen.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 5

Huisvesting van statushouders Sociaaleconomische positie van vluchtelin- Asielzoekers die een verblijfsvergunning krijgen gen stromen uiteindelijk door naar reguliere In oktober verscheen de Monitor Rotterdamse huisvesting. Het Centraal Orgaan opvang Asiel- Aanpak Statushouders 2016-2020, die inzicht zoekers (COA) wijst deze vergunninghouders gaf in de uitvoering en voortgang van de in toe aan gemeenten. Het is de taak van de ge- 2016 opgestelde ‘Rotterdamse Aanpak Status- meente om vervolgens passende woonruimte houders 2016-2020’. De resultaten gaven weer te vinden. In 2018 heeft de gemeente een taak- dat ongeveer 95% van de in Rotterdam gehuis- stelling van het COA gekregen om 879 status- veste statushouders geen betaalde baan heeft houders te huisvesten.26 De wisselende taak- en een bijstandsuitkering ontvangt. Tevens is stelling beïnvloedt de vraag naar huisvesting. een deel van de overige 5% nog afhankelijk van In 2017 en 2018 is veel gebruik gemaakt van de voorzieningen zoals leefgeld van het COA.30 woningen van ‘Stichting Nieuw Thuis Rotter- De gemeenteraad besprak de uitkomsten in fe- dam’ (SNTR) en het Gemeentelijke Versnellings bruari 2018 en nam diverse moties aan die op- Arrangement (GVA). Echter, beide mogelijkhe- riepen tot een intensieve maatwerkaanpak ge- den zijn weggevallen en sinds augustus 2018 richt op werk. Samen met andere aanleidingen wordt een groter beroep gedaan op woning- om de aanpak te actualiseren, is de Rotter- corporaties.27 damse Aanpak Statushouders 2019-2022 ont- wikkeld. Deze aanpak omvat alle basiscompo- Landelijke Vreemdelingenvoorziening nenten voor succesvolle participatie in de sa- Eind november 2018 is een akkoord gesloten menleving.31 over landelijke vreemdelingenvoorzieningen (LVV’s). De ontwikkeling van de LVV’s zal De helft van de vluchtelingen had in 2010 een plaatsvinden in een aantal lokale pilots, waar- verblijfsstatus voor bepaalde tijd, wat bete- onder de gemeente Rotterdam. De LVV’s zijn kent dat hun recht om te verblijven na verloop bedoeld voor ongedocumenteerden die van- van een vooraf bepaalde periode opnieuw in wege uiteenlopende redenen niet terugkeren overweging wordt genomen door de Immigra- naar hun land van herkomst en niet meer in tie en Naturalisatiedienst (IND).32 Dit is van in- aanmerking komen voor rijksopvang. Het ak- vloed op iemands toekomstperspectief en mo- koord is een doorbraak in de discussie rondom gelijkheid om via werk of op een andere ma- de zogenaamde ‘bed, bad en brood voorzie- nier deel te nemen aan de Nederlandse en Rot- ning’.28 terdamse samenleving. De LVV’s zijn niet vrijblijvend. Het is de bedoe- lingen dat gebruikers ervan meewerken aan Uit landelijk onderzoek weten we dat Af- een bestendige oplossing voor hun situatie. ghaanse en Iraanse migranten van de vier Van de maatschappelijke organisaties die er- vluchtelingengroepen het vaakst werk heb- aan verbonden zijn, kunnen ongedocumenten- ben.33 Daarnaast is het aandeel Iraans-Neder- deerde mensen rekenen op ondersteuning, be- landse en Afghaans-Nederlandse kinderen dat geleiding en bemiddeling richting juridische onderwijs volgt op havo/vwo-niveau relatief bijstand en overheidsinstanties. Ook is er veel hoog. Somalische-Nederlanders zijn daarente- aandacht voor zorg en scholing.29 gen vaker werkloos en leven bovengemiddeld vaak van een bijstandsuitkering, ook in Rotter- dam.34 Dit is onder andere te verklaren door

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 6

het feit dat het merendeel van hen in vergelij- aanmerking komen voor het programma, king tot de drie grote vluchtelingengroepen wordt bepaald door de gemeente. sinds een kortere tijd in Nederland woont. 2. Nieuwkomers: EU-migranten Rotterdams beleid Niet alleen naar vluchtelingen, maar ook naar Het huidige college besteedt in de nota Inte- migranten uit Midden-, Oost- en Zuid-Europa gratie en Samenleven en de beleidsdocumen- gaat veel aandacht uit. Het merendeel van de ten Rotterdamse aanpak statushouders 2016- EU-migranten komt naar Nederland om tijde- 2020, 2019-2022 aandacht aan de vluchtelin- lijk te werken.36 Daarnaast is er een kleinere gen in de stad. groep die zich definitief wil vestigen in Neder- land. Tot slot zijn er studiemigranten, die voor Om de sociaalecono- De gemeente focust hun opleiding naar Nederland komen. Hieron- mische positie van op het bieden van der belichten we de achtergronden van deze laagdrempelige taal- vluchtelingen te ver- nieuwkomers en hun positie in de Rotter- trajecten zodat de beteren, focust de ge- vluchteling zelf kan damse samenleving. werken aan het ver- meente onder andere beteren van zijn of op het bieden van in- Hoeveel EU-migranten zijn er in Rotter- haar maatschappelijke positie. tensieve taaltrajecten dam? zodat de vluchteling De meeste EU-migranten in Nederland wonen zelf kan werken aan het verbeteren van zijn of in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam.37 Eind haar maatschappelijke positie. Ook is er aan- 2016 staan in totaal 24.851 eerste- en tweede- dacht voor huisvesting, zorg en betere toelei- generatiemigranten uit Midden-, Oost- en ding naar werk.35 Zuid-Europa ingeschreven bij de gemeente Rotterdam.38 Uit deze cijfers blijkt dat meer mi- Stichting Nieuw Thuis granten uit Midden- Eind 2016 staan er in In 2016 heeft Stichting De Verre Bergen het en Oost-Europa totaal 25.535 eerste- initiatief genomen om tweehonderd Syrische (14.777) dan uit Zuid- en tweedegeneratiemigranten uit Mid- gezinnen met een verblijfsvergunning een Europa (10.074) in de den-, Oost- en Zuid- nieuw thuis in Rotterdam te bieden, zodat ze stad wonen. De drie Europa ingeschreven zo snel mogelijk kunnen meedoen in de Neder- grootste migranten- in Rotterdam. landse samenleving. Voor dit programma zijn groepen uit Midden- tweehonderd huizen gekocht die worden ver- en Oost-Europa zijn afkomstig uit Polen (7711), huurd aan Syrische vluchtelingen. Het initiatief Bulgarije (2577) en Hongarije (1126). In poli- wordt uitgevoerd door een aparte organisatie: tieke debatten en rapporten over migranten Stichting Nieuw Thuis Rotterdam (SNTR). uit deze regio wordt vaak over migranten uit Het programma bestaat uit aanbieden van een Roemenië gesproken. In Rotterdam wonen huurwoning, een versnelde taalcursus, het le- 919 mensen die afkomstig zijn uit Roemenië. ren kennen van de wijk en de stad, en begelei- Binnen de groep Zuid-Europese migranten ding naar passend (vrijwilligers)werk en/of on- gaat het om personen uit Griekenland (1464), derwijs. De Erasmus Universiteit, onder leiding Italië (2042), Portugal (4025) en Spanje (2543). van professor Jaco Dagevos (bijzonder hoogle- raar Migratie en Integratie) onderzoekt of de Het aantal mensen uit Midden- en Oost- gezinnen zich hierdoor inderdaad snel thuis Europa dat zich heeft ingeschreven in Rotter- voelen in Rotterdam. Welke gezinnen in dam blijft de afgelopen jaren groeien.39 Het

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 7

aantal migranten uit Zuid-Europa fluctueert en en de positie van zowel legale als illegale seks- is in 2016 lager dan in de periode 2012-2015. werkers te versterken. Over het algemeen verblijven Zuid-Europea- nen langer in Rotterdam dan Midden- en Oost- Kwetsbaarheid en uitbuiting Europeanen. Veel EU-migranten in Rotterdam en heel Ne- derland hebben een zwakke arbeidspositie en 45 Niet alle migranten schrijven zich in bij de gelopen een grotere kans op uitbuiting. Dit meente. Volgens de recentste schatting ver- heeft te maken met het feit dat ze regelmatig bleven in 2015 bijna 14.000 EU-migranten in op tijdelijke contracten werken, vaak in het in- Rotterdam die zich hebben ingeschreven in de formele circuit werken of onder het minimum- Basisregistratie Personen (BRP) en ruim 7.000 loon verdienen. Soms 40 hangt dit samen met Veel EU-migranten in mensen die zich niet hebben ingeschreven. Rotterdam en heel Waarschijnlijk liggen de werkelijke aantallen malafide uitzendbu- Nederland hebben hoger. reaus of detache- een zwakke arbeidspositie en lopen een ringsconstructies grotere kans op uit- Werk waarbij een werkne- buiting. Het merendeel van de mer wordt gedeta- Het merendeel van arbeidsmigranten uit cheerd vanuit het land van herkomst. de arbeidsmigranten doet laaggeschoold Midden-, Oost- en en laagbetaald werk, Zuid-Europa doet Huisvesting bijvoorbeeld in de De meeste EU-migranten wonen in Rotterdam- laaggeschoold en bouw, schoonmaak, Zuid. De meeste van de migranten uit Midden- horeca of in de land- laagbetaald werk, bij- of Oost-Europa wonen in Charlois, Delfshaven en tuinbouw. voorbeeld in de of Feijenoord. Veel migranten uit Zuid-Europa bouw, schoonmaak, wonen in Delfshaven, Charlois en Kralingen- horeca of in de landen tuinbouw.41 In toene- Crooswijk.46 mende mate werken zij als zzp’er. Daarnaast zijn steeds meer hoogopgeleide arbeidsmigranten actief in de stad, die bijvoorbeeld als Huisvestingssituatie Het grootste deel van de EU-arbeidsmigranten ingenieur of architect werken op de Maas- woont in een particuliere huurwoning in het la- vlakte II. Steeds vaker werken vrouwelijke mi- gere segment.47 Uit onderzoek onder deze granten, bijvoorbeeld als kapper of schoon- groep blijkt dat een groot deel tevreden is over heidsspecialiste.42 Uit Rotterdams onderzoek de woonsituatie. De migranten die aangeven blijkt dat het met de meeste EU-migranten re- niet tevreden te zijn, zijn vooral migranten die latief goed gaat op de arbeidsmarkt. Het aan- relatief kort in Rotterdam verblijven en niet in- deel werkzoekenden onder deze groep is geschreven staan in de BRP (in sommige geval- laag.43 len omdat de huiseigenaar dit niet toestaat).

Volgens de gemeente werken relatief veel Bul- Onderzoek uit 2017 naar de huisvestingssitua- gaarse en Roemeense vrouwen in de Rotter- tie van migranten uit Bulgarije, Polen en Roe- damse seksindustrie.44 Een deel hiervan werkt menië in Rotterdam laat zien dat Bulgaarse mi- mogelijk illegaal en onder dwang. De nota granten vaker in een kamer in een gedeeld Prostitutie en seksbranche uit 2015 besteedt huis, appartement of wooncomplex wonen.48 aandacht aan deze problematiek en is erop gericht het vergunningenbeleid aan te scherpen

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 8

Poolse en Roemeense migranten hebben daar- met verslavings- of psychische problemen naar entegen iets vaker accommodatie waarbij ze Nederland is gekomen en daardoor dakloos de keuken en badkamer niet hoeven te delen. raakt. Rotterdam maakt, net zoals veel Neder- Woonvormen zoals een tent of caravan op het landse gemeenten, gebruik van de regeling van land van de werkgever, komen vaker voor op ‘regiobinding’.52 Dit betekent dat mensen pas plattelandslocaties en minder in de stad. Parti- toegang krijgen tot maatschappelijke opvang culiere huisbazen brengen EU-migranten in als de persoon binding heeft met de betref- een kwetsbare positie door woonruimte ille- fende gemeente. In de praktijk komt dit erop gaal en zonder contract te verhuren en/of een neer dat tijdelijke arbeidsmigranten niet in zeer hoge huurprijs te rekenen. Een studie naar aanmerking komen voor nachtopvang voor de onderkant van de Rotterdamse particuliere daklozen. Het gevolg is dat zij op straat moeten woningmarkt, haar bewoners en malafide overnachten en geen sanitaire voorzieningen huurpraktijken wijst uit dat eigenlijk weinig on- ter beschikking hebben, waardoor zij overlast derzoek bekend is waarin de veelgehoorde kunnen veroorzaken. Het aantal dakloze mi- klachten over wantoestanden op de Rotter- granten uit Midden- en Oost-Europa in Rotter- damse woningmarkt en specifiek in Rotter- dam wordt geschat op honderd tot tweehon- dam-Zuid worden gedocumenteerd, ondanks derd mensen.53 het feit dat Rotterdam hier actief beleid op voert met onder andere de uitvoering van de Kinderen en jongeren Rotterdamwet.49 Hoge mobiliteit EU-migranten hebben een hoge mobiliteit, wat Overlast betekent dat ze geregeld binnen Nederland Woonoverlast van EU-migranten is een pro- verhuizen of heen en weer reizen tussen Ne- bleem dat veel publieke en politieke aandacht derland en het land van herkomst.54 Dit geldt krijgt. Deze is verbonden aan krappe huisves- met name voor migranten uit Midden- en ting en kamergewijze verhuur.50 Geluidsover- Oost-Europa. Twee derde van deze migranten last is vaak het gevolg van het verblijf van veel verblijft minder dan vijf jaar in Rotterdam.55 De mensen in één korte verblijfsduur heeft gevolgen voor de situ- woning. Ook het ver- Woonoverlast door atie van de kinderen van deze migranten. Hier- EU-migranten is keerd aanbieden van vaak te wijten aan onder schetsen we in het kort de situatie. afval wordt als over- krappe huisvesting last ervaren door en kamergewijze Registratie en leerplicht verhuur. buurtbewoners en ge- Er bestaan zorgen over meentelijke ambtena- de impact van deze Er zijn geen sterke mobiliteit op de regi- aanwijzingen dat ren. Rotterdam te ma- stratie van kinderen ken heeft met grote bij de gemeente en aantallen niet-gere- Daarnaast wordt overlast veroorzaakt door EU- gistreerde en niet- migranten zonder vaste verblijfplaats. EU-mi- het naleven van de schoolgaande kin- granten kunnen dakloos raken na verlies van leerplicht. Onderzoe- deren. werk en hebben vaak geen middelen om op ei- kers van het Risbo con- gen kracht uit deze situatie te komen. Dit kan cludeerden echter dat er geen sterke aanwij- gepaard gaan met overmatig alcoholgebruik zingen zijn dat Rotterdam - en met name de en het ontstaan van verslavingsproblematie- Tarwewijk waarover veel zorgen leefden - te ken.51 Er is een kleine groep EU-migranten die

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 9

maken heeft met grote aantallen niet-geregi- zij ook vaker een hoger niveau volgen in het streerde en niet-schoolgaande kinderen.56 Ook voortgezet onderwijs.58 Bulgaarse kinderen zijn er niet veel niet-geregistreerde maar wél hebben meer achterstand, onder andere om- schoolgaande leerplichtige kinderen en ook dat de leerplicht in Bulgarije geldt voor kin- geen grote aantallen niet-geregistreerde kinderen vanaf 8 jaar. Verder stellen de onderzoe- deren of jongeren zonder voogden. Hoewel kers dat tieners, als een ‘tussengeneratie’, de het in zeer geringe mate voorkomt, laat het on- meeste risico’s lopen op het ontwikkelen van derzoek zien dat één van de redenen waarom een leerachterstand. Het zijn kinderen die niet EU-migranten zichzelf en hun kinderen niet in- in Nederland zijn geboren, maar hier wel op- schrijven te maken heeft met hun kwetsbare groeien en onderwijs volgen. Zij kunnen moei- positie op de Rotterdamse woningmarkt. Vaak lijker een achterstand inhalen. Ook geven Ne- moeten zij gebruikmaken van de informele derlandse scholen aan dat het wegwerken van particuliere woningmarkt. Het is op deze infor- achterstanden bij kinderen van EU-migranten mele markt niet ongewoon dat de huurder zich veel inspanning kost, maar dat zij hiervoor niet officieel mag inschrijven op het adres. Het geen extra financiële middelen krijgen. Dit in kan ook zijn dat EU-migranten zich niet durven tegenstelling tot extra geld dat beschikbaar in te schrijven vanwege angst voor de malafide wordt gesteld voor het wegwerken van achter- huisbaas of het verlies van de woning. standen bij Turks-Nederlandse en Marok- kaans-Nederlandse kinderen. Tot slot laat dit Jonge moeders onderzoek zien dat met name Poolse kinderen Verder valt op dat een risico lopen in armoede op te groeien en in in Rotterdam In Rotterdam is 20,1% slechtere woonomstandigheden te verblijven 20,1% van de van de Poolse vrouwen en 28,5% van de (bijvoorbeeld overbewoning). Poolse vrouwen en Bulgaarse vrouwen in 28,5% van de Bul- de leeftijdscategorie Zelforganisaties 16 tot 23 jaar moeder. gaarse vrouwen in De resultaten de leeftijdscatego- Midden- en Oost-Europea- van een onder- nen in Rotterdam hebben rie 16 tot 23 jaar zoek onder Rot- veel behoefte aan zelforga- moeder is.57 Dat is beduidend meer dan het ge- terdamse mi- nisaties. De gemeente kan een belangrijke rol spelen middelde van 5,9% van alle Rotterdamse vrou- granten uit Mid- in de opstartfase van deze wen in dezelfde leeftijdscategorie. Poolse en den- en Oost-Eu- organisaties . Bulgaarse vrouwen in deze leeftijdscategorie ropa laten zien zijn relatief vaak jong moeder, respectievelijk dat grote behoefte bestaat aan zelforganisa- 20,1% en 28,5%. Daarentegen is slechts 5% van ties.59 Vooral zelforganisaties die zich bezig- de Roemeense vrouwen in de stad jong moe- houden met praktische zaken, zoals het verder. Er zijn geen gegevens bekend over jong va- strekken van informatie over rechten en plich- derschap. ten en informatie om uitbuiting met betrekking tot werk en huisvesting tegen te gaan. Daar- Landelijk onderzoek naar kinderen van naast wordt de behoefte aan Nederlandse taal- EU-migranten in Nederland lessen veel genoemd. De deelnemers verwach- Landelijk onderzoek naar de situatie van ten dat het spreken van de Nederlandse taal Poolse, Bulgaarse en Roemeense kinderen laat hun kansen op de arbeidsmarkt zal vergroten. zien dat Poolse kinderen over het algemeen goed meekomen in het basisonderwijs, en dat

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 10

De gemeente Rotterdam kan volgens de on- (BRP). Deze strikte registratie moet de ge- derzoekers een belangrijke rol spelen in de op- meente verder in staat stellen om de orde te startfase van zelforganisaties van EU-migran- handhaven en te controleren. ten in de stad, bijvoorbeeld door trainingen aan te bieden. In de context van bezuinigingen Daarnaast hanteert de gemeente een gebieds- kan de gemeente ook ruimte proberen te vin- gerichte aanpak. In de uitvoeringsagenda staat den voor het verlenen van subsidies aan dat de gemeente zich vooral richt op de woon- (sub-)activiteiten van zo’n zelforganisatie die situatie van EU-migranten en de hiermee ge- bij het gemeentelijke beleid passen, zoals taal- paarde overlast in de gebieden Delfshaven, lessen. Feijenoord en Char-

lois. Een belangrijk De gemeente richt zich Op het moment is een beperkt aantal zelforga- instrument hierin vooral op de woonsitu- nisaties van EU-migranten actief in de stad. In zijn de huisvesting- atie van EU-migranten en de hiermee ge- Delfshaven zijn er bijvoorbeeld twee Bulgaarse vergunningen. De paarde overlast in de stichtingen die zich bezighouden met voorlich- landelijke wetge- gebieden Delfshaven, Feijenoord en Charlois. ting over rechten en plichten, evenals tegen- ving hierover (Wet gaan van overlast in de buurt.60 Ook is in dit ge- bijzondere maatre- bied een Griekse stichting en een Poolse kerk gelen grootstedelijke problematiek) heet in de gevestigd. In Noord is Nuestra Casa te vinden, volksmond ook wel de Rotterdamwet. Deze een Spaanse parochie en aanspreekpunt voor wet werd opgesteld in 2006 en weert niet-wer- de Spaans(talig)e gemeenschap in Rotterdam. kenden (dat wil zeggen, geen inkomen uit werk, pensioen of studiefinanciering) die zich Rotterdams beleid willen vestigen in een gebied waarop de Rot- Het vorige college terdamwet van toepassing is. Het vorige col- De Rotterdamwet van B en W had een heeft niet bijgedragen lege paste deze regel toe om de leefbaarheid aan een aantoonbare plan van aanpak op- in de gebieden waarop de Rotterdamwet van verbetering van de vei- gesteld om uitbui- toepassing is te verbeteren. Per 1 januari 2017 ligheid en leefbaarheid ting van EU-migran- van de gebieden. is de Rotterdamwet uitgebreid en mogen toe- ten en overlast te komstige bewoners ook beoordeeld worden bestrijden. Het belangrijkste beleidsdocument op overlast, criminaliteit, extremisme, stabili- is de uitvoeringsagenda ‘EU-arbeidsmigratie teit van het inkomen en opleidingsniveau. 61 2015-2018’. Een nieuw beleidsdocument op dit onderwerp moet nog verschijnen. Een recentelijk gepubliceerd evaluatierapport concludeert echter dat de Rotterdamwet niet In dit document wordt onder andere ingezet heeft bijgedragen aan een aantoonbare verbe- op striktere registratie van EU-arbeidsmigran- tering van de veiligheid en leefbaarheid van de ten die voor het eerst arriveren in Nederland. gebieden. Daarnaast laat het rapport zien dat EU-migranten die korter dan vier maanden in het aanbod betaalbare woningen de afgelopen Nederland verblijven moeten hun eerste adres tien jaar in Rotterdam aanzienlijk is gedaald, registreren als niet-ingezetene in Rotterdam. waardoor de geweerde doelgroep naar andere In de Uitvoeringsagenda stelt de gemeente dat buurten met een lage status en negatieve ont- zij bij de nationale overheid aandringt op een wikkelingen verhuist. Desondanks gaat het wetswijziging in de Basisregistratie personen Rotterdamse huisvestingsvergunningenbeleid

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 11

door en heeft de gemeente de selectieve wo- 26% naar 21%), de Antilliaans-Nederlandse ningtoewijzing in een aantal Rotterdamse wij- Rotterdammers (van 31% naar 26%), de ken (Bloemhof, Carnisse, Hillesluis, Oud Char- Turkse-Nederlandse Rotterdammers (van 48% lois, Tarwewijk en vijf straten in het gebied naar 38%) en de Marokkaans-Nederlandse Delfshaven) laten verlengen. Rotterdammers (van 43% naar 35%). Dat bete- Verder focust de gemeente op het verbeteren kent dat deze groepen meer gespreid over de van de Nederlandse taalvaardigheid van EU- stad wonen. migranten. De gemeente wil samenwerken met de bedrijven waar de EU-arbeidsmigran- Wat opvalt is de hoge segregatie-index voor ten werken, maar ondervindt nog problemen Rotterdammers zonder migratieachtergrond: met het betrekken van werkgevers bij het be- maar liefst 45%.63 Dit percentage bleef relatief strijden van taalachterstanden. stabiel in de periode 2000-2011 en is beduidend hoger dan de segregatie-index van Ne- 3. Etnische segregatie en sociale derlanders zonder migratieachtergrond in een verbondenheid andere grote, hyperdiverse stad: in Amster- dam is het percentage 27% voor deze groep.64 Ruimtelijke segregatie Kortom: Rotterdam- Etnische segregatie in buurten en wijken wordt mers zonder migra- Rotterdammers zonder migratieachter- over het algemeen als onwenselijk gezien. De tieachtergrond wo- grond wonen boven- argumentatie: als mensen van verschillende nen bovengemiddeld gemiddeld vaak ‘onder elkaar’. achtergronden in een diverse stad als Rotter- vaak ‘onder elkaar’. dam elkaar in de buurt niet tegenkomen, omdat zij simpelweg ge- Sociaal contact tussen etnische groepen De meningen over de scheiden van elkaar Deze hoge score op de segregatie-index voor wenselijkheid om se- wonen, kan men Rotterdammers zonder migratieachtergrond gregatie gericht aan te pakken door mid- moeilijk spreken van komt overeen met de lage score van deze del van interventies een goed geïnte- groep als het gaat om het hebben van sociaal zijn verdeeld. greerde stad. Tegelij- contact buiten de eigen etnische groep. 62% kertijd zijn de meningen verdeeld over de wen- van de Rotterdammers zonder migratieachter- selijkheid om die segregatie door middel van grond geeft aan wel eens contact te hebben 65 interventies aan te pakken . met mensen van andere etnische groepen.

De etnische segregatie in Rotter- Etniciteit damse buurten en wijken is in de De term etniciteit wordt in de context van integratie regelmatig gebruikt om de sociaal-culturele achtergrond van een persoon aan te duiden. De periode 2000-2011 afgenomen.62 term heeft daarmee te maken met de gewoonten, waarden en normen, en De segregatie-index geeft aan welk overtuigingen die iemand van huis uit heeft meegekregen. Etniciteit heeft percentage van een bevolkings- te maken met processen van zelfidentificatie en identificatie door anderen. groep zou moeten verhuizen naar een andere buurt om een evenre- Sinds de Tweede Wereldoorlog worden gegevens over religieuze en culturele identiteit niet meer op systematische wijze op nationaal niveau gere- dige spreiding te krijgen van die gistreerd in Nederland. Wel wordt in statistieken, beleidsstukken en onder- groep over de hele stad. Er is met zoeken de term etniciteit regelmatig gebruikt. Vaak wordt dan eigenlijk name een aanzienlijke daling van nationale afkomst bedoeld. Strikt genomen zijn dit twee verschillende be- deze index onder de Surinaams- grippen en zegt nationale afkomst of migratiegeschiedenis niet per se iets over iemands etniciteit. Nederlandse Rotterdammers (van

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 12

Rotterdammers met migratieachtergrond heb- Sociaal contact in de buurt ben daarentegen vaker contact met personen Op gebiedsniveau geeft gemiddeld 54% van de uit andere etnische groepen (70% tot 80%). bewoners aan dat Rotterdammers met en zon- Turks-Nederlandse Rotterdammers hebben der migratieachter- Op gebiedsniveau minder contact met andere groepen dan Suri- grond goed met el- geeft gemiddeld 53% naamse-Nederlanders en Marokkaanse-Ne- kaar omgaan.68 Daar- van de bewoners naast vindt 47% van aan dat Rotterdam- derlanders in de stad. mers met en zonder de Rotterdammers migratieachtergrond dat de verschillende goed met elkaar om Verbondenheid in de stad en buurt gaan. Als mensen zich verbon- etnische groepen in Drie kwart van de hun woonbuurt goed met elkaar omgaan. Rotterdammers den voelen met de stad zegt zich verbon- waar zij wonen, kan dit den te voelen bijdragen aan de sociale Opvallend is dat deze scores beduidend lager met de stad. samenhang. Men deelt zijn in buurten waarin overwegend Nederlan- 69 dan tenslotte een gezamenlijke identiteit. Drie ders zonder migratieachtergrond wonen. In kwart van de Rotterdammers zegt in 2010 zich Hillegersberg-Schiebroek geeft slechts 38% verbonden te voelen met de stad.66 Dit is lager van de bewoners aan dat etnische groepen dan bijvoorbeeld het aandeel Amsterdammers goed met elkaar om gaan. Dit aandeel is met dat zegt zich verbonden te voelen met de eigen 27% nog lager in het Molenlaankwartier. Nog stad: in 2008 was dit 88%. geen 5% van deze wijk heeft een niet-westerse migratieachtergrond. Ook in Hoek van Holland Het valt daarbij op dat Marokkaans-Neder- is het percentage dat aangeeft dat etnische landse Rotterdammers zich het vaakst verbon- groepen goed met elkaar omgaan beduidend den voelen met de stad (83%), terwijl dat bij lager dan het Rotterdamse gemiddelde, name- Rotterdammers zonder migratieachtergrond lijk 36%. In dit gebied wonen overwegend net onder het gemiddelde ligt (73%). Daar- (87%) Nederlanders zonder migratieachter- naast zegt 60% van de Rotterdammers zonder grond. Het is niet met zekerheid te zeggen of migratieachtergrond zich verbonden te voelen dit betekent dat met name Rotterdammers met de eigen buurt.67 Dit is iets hoger dan het zonder migratieachtergrond negatief aankij- aandeel van Rotterdammers met een migratie- ken tegen het samenleven van verschillende achtergrond. Opmerkelijk is dat voornamelijk etnische groepen of dat juist in die wijken min- Surinaams-Nederlandse Rotterdammers zich der goede contacten tussen etnische groepen minder thuis voelen in hun eigen buurt. Er zijn bestaan. helaas geen recentere cijfers bekend over de mate waarin Rotterdammers zich verbonden 4. Discriminatie voelen met de stad en hun buurt. De omvang van discriminatie is een indicator voor (gebrek aan) sociale samenhang in de stad. Bovendien is discriminatie een van de factoren die het moeilijker De omvang van discri- maken voor nieuwko- minatie is een indica- mers om zich in de stad tor voor (gebrek aan) sociale samenhang in te vestigen. de stad.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 13

Rotterdammers met een migratieachtergrond ‘Met Taal versta je elkaar 2015-2019’, het be- krijgen vaker dan gemiddeld te maken met dis- leidsdocument ‘Rotterdamse aanpak status criminatie.70 20% van Rotterdammers met een houders 2016-2020’ en ‘2019-2022’. Het ver- migratieachtergrond gaf aan discriminatie te beteren van de taalvaardigheid van laaggelet- hebben ervaren in 2017, tegen 14% van Rotter- terden, en met name van vrouwen en jongeren dammers zonder migratieachtergrond. In 2017 met een migratieachtergrond, wordt gezien als gaan ook de meeste discriminatiemeldingen bij een belangrijk onderdeel van het verbeteren RADAR over discriminatie vanwege herkomst van de arbeidspositie van deze groepen, het of huidskleur (43% van alle meldingen). Ook bestrijden van crimi- In het Rotterdamse discriminatie vanwege een beperking of chro- integratiebeleid naliteit en tegengaan nische ziekte wordt relatief vaak gemeld, net wordt het beheersen van schulden en ar- van de Nederlandse 74 als discriminatie vanwege geslacht. Discrimina- taal gezien als een es- moede. tie vanwege religie, wat meestal om discrimi- sentiële voorwaarde natie van moslims gaat, wordt minder vaak ge- voor integratie. Het taalbeleid be- meld dan eerdere jaren.71 staat er onder andere Rotterdammers voelen zich niet vaak gediscri- uit dat het bevorderen van Nederlandse taal- mineerd in hun directe woonomgeving. 82% vaardigheid onder laaggeletterden onderdeel van de Rotterdamse deelnemers aan de En- wordt van andere beleidsterreinen, zoals werk quête Wijkonderzoek Rotterdam 2018 voelt en inkomen, armoedebestrijding en gezond- zich niet gediscrimineerd in hun eigen buurt.72 heidszorg. Dit betekent concreet dat de ge- De verschillen tussen de wijken zijn vrij groot. meente activiteiten en projecten subsidieert In bijvoorbeeld Hille- die gericht zijn op het bevorderen van taalver- Rotterdammers er- gersberg-Zuid en betering. Hierbij sluit de gemeente soms aan varen discriminatie relatief vaak op Hoek van Holland zegt bij bestaande projecten door deze in te kopen, straat, tijdens het 92% van de inwoners of zij steunt de ontwikkeling van een toege- winkelen, tijdens het zich niet gediscrimi- spitste aanpak om een specifieke doelgroep te uitgaan en op de werkvloer. neerd te voelen in de bereiken, zoals vrouwen met een migratieach- wijk, tegenover 71% tergrond en afstand tot de arbeidsmarkt.75 in Oude Westen en 72% in Tarwewijk. In Uit de Omnibusenquête uit 2017 blijkt dat Rotter- De gemeente Rotterdam heeft onderzoek la- dammers relatief vaak discriminatie ervaren in ten doen naar laaggeletterdheid onder de Rot- de openbare ruimte en de online wereld, zoals: terdamse bevolking.76 21% van de bevolking is op straat (42%), tijdens het winkelen (25%), op laaggeletterd, wat naar schatting neerkomt op de werkvloer (31%) en op het internet of in de tussen 80.000 en 96.500 mensen. Landelijk ligt media (20%).73 het gemiddelde met 11,9% aanzienlijk lager dan in de gemeente Rotterdam. Ook in verge- 5. Taal lijking met de G4 wonen in Rotterdam relatief Een belangrijk onderdeel van het Rotterdamse veel laaggeletterden. 13% van de Rotterdam- integratiebeleid is de focus op Nederlandse mers geeft daarnaast zelf aan moeite te heb- taalvaardigheid. Het beheersen van de Neder- ben met Nederlands spreken.77 landse taal wordt gezien als een essentiële voorwaarde voor integratie. Dit komt terug in verschillende beleidsstukken, zoals in de nota ‘Integratie en Samenleven’, het beleidskader

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 14

De drie gebieden waar met 16% hoger dan het landelijke gemiddelde In Delfshaven, Feij- enoord, Rotterdam- het minste aandeel van 9%. Rotterdam kent een relatief laag per- Centrum en Kralin- bewoners moeite centage huishoudens met pensioen als inko- gen-Crooswijk is het aandeel bewoners heeft met het spreken mensbron: 23% tegen 28% landelijk. dat moeite heeft met van Nederlands zijn het spreken en schrij- Pernis (2%) en Hoek De afgelopen jaren ven van Nederlands Ruim 7% van de Rot- 78 het grootst. van Holland (3%). De terdamse beroepsbe- daalt de werkloosheid hoogste percentages volking is werkloos, in Rotterdam. Eind wat hoger is dan het zijn 20% van de inwoners van Delfshaven en landelijk gemiddelde. 2017 is 8% van de Rot- 19% in Feijenoord. terdamse beroepsbe- volking werkloos, wat hoger is dan in de rest 6. Economische scheidslijnen in van de G4. Uit cijfers van eerdere jaren blijkt Rotterdam dat het aandeel werklozen onder Rotterdam- Naast de positie van mers met een migratieachtergrond hoger is Naast de positie van nieuwkomers in de dan het aandeel onder Rotterdammers zonder nieuwkomers in de stad, zoals vluchtelin- migratieachtergrond. In 2017 was 12% van de stad is ook de verde- Rotterdammers met een migratieachtergrond ling van rijkdom en gen en EU-migran- armoede over de stad ten, is ook de verde- werkloos. Dit is een daling ten opzichte van cij- een belangrijke indi- ling van rijkdom en fers uit voorgaande jaren.80 Toch zijn Rotter- cator voor sociale cohesie en integratie. armoede over de dammers met een migratieachtergrond gemid- stad een belangrijke deld actiever op de arbeidsmarkt dan Rotter- indicator voor sociale cohesie en integratie. dammers zonder migratieachtergrond.81 Dit Economische en financiële ongelijkheid kan komt door het relatief grote aandeel gepensio- schadelijk zijn voor de sociale samenhang, neerden onder Rotterdammers zonder migra- vooral wanneer de verschillen erg groot zijn of tieachtergrond. gekoppeld zijn aan specifieke kenmerken of achtergronden van personen. Hierbij speelt De structuur van de Rotterdamse arbeidsmarkt niet alleen de migratieachtergrond van men- is aan het veranderen vanwege onder andere sen een rol, maar ook factoren als leeftijd, gen- bezuinigingen en de flexibilisering van de ar- der en gezinssamenstelling. Daarom bespre- beidsmarkt, met consequenties voor verschil- ken we hieronder de spreiding van rijkdom en lende groepen werkenden. Het aantal zelfstan- armoede over de stad en onder haar inwoners. digen zonder personeel (zzp’ers) neemt de afgelopen jaren toe. Op 1 januari 2016 had Rot- Werkenden, zelfstandigen en werkloos- terdam 28.000 zzp’ers.82 Er is met name een heid groei van zelfstandigen onder Rotterdammers In Rotterdam zijn verhoudingsgewijs minder met een migratieachtergrond.83 Dit geldt sterk mensen actief op de arbeidsmarkt dan in an- voor Marokkaanse-Ne- Er is met name dere steden. In 2015 had 58% van de Rotter- derlanders, namelijk van een groei van 79 damse huishoudens een inkomen uit werk. 2% zelfstandigen onder zelfstandigen Dit is een inkomen uit loon of winst als zelfstan- onder Rotter- de werkende beroepsbe- dammers met dige (inclusief inkomen uit vermogen). Dit per- volking in 2001-2003 naar een migratie- centage is lager dan het landelijke gemiddelde 10% in 2008-2010. Als we achtergrond. van 61% en het laagste binnen de G4. Het aan- kijken naar de arbeidsparticipatie van vrou- tal huishoudens dat leeft van een uitkering is wen, zien we dat vooral Turks-Nederlandse en

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 15

Marokkaans-Nederlandse vrouwen als zelf- ▪ Het onderwijsniveau dat jongeren vol- standig ondernemer starten in de stad.84 Meer gen, eventueel naast een (kleine) dan een derde van de Rotterdamse onderne- baan, is fors gestegen: 78% van de Rot- mers die zijn gestart in 2012, is vrouw. terdamse jongeren volgt onderwijs op mbo-3 niveau of hoger. Werk en jongeren ▪ Bij risicojongeren, waarbij een opeen- In 2015 is 10% van de Rotterdamse jongeren in stapeling van problematieken speelt, de leeftijd 15 tot 27 jaar werkzoekend.85 Vanaf zijn zeven op de tien jongeren man. 2013 daalt het aantal werkzoekende jongeren, Daarentegen is van onzichtbare jonge- net als in andere grote steden. Het aantal ren (die niet ingeschreven staan bij werkloze jongeren in Rotterdam is hoger dan een studie, geen werk hebben en ook in de rest van de G4. De afdeling Onderzoek en niet ingeschreven staan als werkzoe- Business Intelligence (OBI) van gemeente Rot- kend bij het UWV) ruim de helft vrouw. terdam brengt de kwetsbaarheid van Rotter- Onzichtbare jongeren kunnen onder damse jongeren en hun arbeidsmarktpositie in andere onbetaald zorgen of werken in beeld.86 Hoewel hun arbeidsmarktpositie is het eigen huishouden. verbeterd, zijn een aantal conclusies uit dit onderzoek nog relevant: Ander onderzoek naar trajecten die jeugdwer- ▪ Duidelijk is dat de flexibilisering van de keloosheid aanpakken, laat zien dat succes be- arbeidsmarkt jongeren raakt: meer haald wordt, maar dat een lange adem nodig jongeren hebben in 2014 een kleine is. Dit is vooral wanneer het gaat om het risico- baan van minder dan twaalf uur per jongeren.87 In januari 2016 had 35 procent van week of werken als zzp’er dan in 2009, de afgeronde trajecten geleid tot een baan. en het aantal jongeren in vaste dienst Gemeenschappelijke factoren voor succes die is afgenomen. worden genoemd zijn: aansluiten bij leefwe- ▪ Vrouwen werken vaker dan mannen reld en taalgebruik van jongeren, bieden van minder dan twaalf uur per week. Man- duidelijkheid en structuur, kijken naar wensen nen werken iets vaker dan vrouwen van jongeren en realistische mogelijkheden, meer dan twaalf uur per week. betrekken van werkgevers in een vroeg sta- ▪ Ook valt op dat ruim 50% van de jon- dium en goede samenwerking tussen instellin- geren die ingeschreven staan bij het gen en de gemeente Rotterdam. UWV een middelbaar onderwijsniveau heeft; dit was in 2009 nog slechts 36%. Inkomensbronnen verdeeld over de stad en Middelbaar opgeleide jongeren heb- inwoners ben het kennelijk moeilijker op de ar- Werkende en niet-werkende Rotterdammers beidsmarkt. zijn niet gelijk verdeeld over de stad. De gebie- ▪ Het aandeel laagopgeleide jongeren den Feijenoord, IJsselmonde en Prins Alexan- der hebben het laag- onder werklozen is veel hoger dan on- Werkende en niet- der werkende jongeren. Opleidingsni- ste aandeel werken- werkende Rotter- 88 veau hangt dus samen met het hebben den. In Prins Alexan- dammers zijn niet ge- der komt dit vooral lijk verdeeld over de van werk, vooral wanneer het gaat om stad. banen van meer dan twaalf uur per door de bovengemid- week. delde vergrijzing. In Feijenoord leeft juist een

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 16

relatief groot aantal inwoners van een uitke- Hoge en lage inkomens verdeeld over de ring. In de leeftijdsgroep 15 tot 35 jaar is het stad aantal werkenden of studerenden in Rotter- 54% van de Rotterdamse huishoudens heeft dam relatief hoog.89 Noord, Rotterdam-Cen- een laag inkomen, een percentage dat bedui- trum en Delfshaven zijn de ‘jongste’ gebieden; dend hoger ligt dan het landelijke gemiddelde 94 hier wonen dan ook bovengemiddeld veel wer- van 40%. Daarnaast heeft 13% van de huis- kenden. In Delfshaven wonen relatief veel houdens in Rotterdam een hoog inkomen. Dit mensen die een uitkering ontvangen. is lager dan het landelijk gemiddelde van 20%. Binnen Rotterdam zijn er echter grote verschil- Uitkeringsgerechtigden len tussen gebieden: Marokkaanse-Nederlanders, Surinaamse-Ne- ▪ In de gebieden Hillegersberg-Schiebroek derlanders, Antilliaanse-Nederlanders en en Hoek van Holland wonen relatief de Turkse-Nederlanders leven vaker dan gemid- meeste huishoudens met een hoog inko- deld van een uitkering.90 Het gaat daarbij met men, respectievelijk 27% en 20%.95 name om de eerste generatie. De tweede ge- ▪ In Charlois, Feijenoord en Delfshaven neratie in Rotterdam valt juist op vanwege de woont het kleinste aandeel hoge inko- hoge arbeidsparticipatie en de relatief geringe mens: respectievelijk 6%, 9% en 9%. afhankelijkheid van uitkeringen. Verder leven ▪ In Feijenoord (64%), Charlois (64%) en vooral alleenstaande moeders en alleen- Delfshaven (62%) woont het hoogste aan- staande mannen van een uitkering.91 deel huishoudens met een laag inkomen.

Inkomensongelijkheid in de stad Segregatie op basis van inkomen Inkomensongelijkheid tussen groepen wordt Op basis van deze gege- uitgedrukt met de Gini-coëfficiënt. Dit is een vens kunnen we con- Rotterdam is getal tussen de 0 en 1, waarbij de 0 volledige cluderen dat Rotter- sterk gesegregeerd is op basis gelijkheid betekent (alle inkomens zijn even dam sterk gesegre- van inkomen. hoog) en de 1 volledige ongelijkheid (1 huis- geerd is op basis van in- houden heeft al het inkomen en de rest heeft komen. Een aantal ge- geen inkomen).92 Rotterdam-Centrum, Kralin- bieden heeft een relatief hoog inkomen, zoals gen-Crooswijk en Hillegersberg-Schiebroek Hillegersberg-Schiebroek. Daarnaast bevinden hebben de hoogste inkomensongelijkheid (een de gebieden met het grootste aandeel lage in- Gini-coëfficiënt van 0,35). De laagste inko- komens zich vooral in Rotterdam-Zuid, name- mensongelijkheid vinden we in Pernis (0,22), lijk in Charlois en Feijenoord. Ook valt Delfsha- Hoogvliet (0,23) en Rozenburg (0,23). Rotter- ven op. Toch is er binnen deze gebieden een dam als geheel heeft een Gini-coëfficiënt van aantal buurten dat een relatief hoog inkomen 0,29.93 Dit is hoger dan het landelijke gemid- heeft, zoals Charlois Zuidrand en de Kop van delde van 0,28 en samen met Utrecht het laag- Zuid. Dit kan het gevolg zijn van beleid gericht ste van de G4. Amsterdam en Den Haag verto- op het ‘mengen’ van inkomens en van het Na- nen dus een grotere inkomensongelijkheid dan tionaal Programma Rotterdam Zuid. De ver- Rotterdam. schillen tussen buurten binnen de gebieden in Zuid verklaren dan ook dat de inkomensongelijkheid van deze gebieden gemiddeld is en niet uitgesproken klein (weinig ongelijkheid). Dit zou wel een logische verwachting

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 17

zijn, omdat het merendeel van de huishoudens 2015.100 In dat jaar had 20% van de Rotter- in Zuid een laag inkomen heeft. damse huishoudens een inkomen van 110% van het wettelijke sociaal minimum of lager.101 Vermogen Landelijk lag het percentage op 11%. Het aan- Als we niet naar inkomen maar naar vermogen tal Rotterdamse huishoudens dat leefde op of kijken, blijkt dat Rotterdammers zonder migra- onder het sociaal minimum was voor het eerst tieachtergrond rijker zijn dan de gemiddelde in jaren afgenomen met 0,4% ten opzichte van Rotterdammer. De beschikbare gegevens zijn 2014. Landelijk was de afname 0,2%. Rotter- uitgesplitst naar huishoudens, waarbij de mi- dam scoort dus in de landelijke vergelijking gratieachtergrond van de hoofdkostwinnaar slecht op zowel sociale uitsluiting als armoede. bekend is. Het gemiddelde vermogen van huishoudens met een hoofdkostwinnaar zonder Wie is arm in Rotterdam? migratieachtergrond bedraagt ruim €110.000, Armoede is ongelijk verdeeld over de verschil- terwijl het gemiddelde vermogen van huishou- lende typen huishoudens in Rotterdam. Als we dens met een hoofdkostwinnaar die een ‘niet- kijken naar huishoudens die op of onder grens westerse’ achtergrond heeft circa €8.400 be- van 110% van het sociaal minimum leeft, valt draagt.96 Huishoudens met een hoofdkostwin- het volgende op: naar met westerse migratieachtergrond zitten ▪ Het merendeel (61%) van de huishoudens met een gemiddeld vermogen van ruim bestaat uit eenpersoonshuishoudens.102 €73.000 ertussen in. Bij vermogen gaat het om ▪ Er is een grote groep eenoudergezinnen die het saldo van bezittingen en schulden van een leeft onder deze grens (19%). huishouden, inclusief het eigen huis en hypo- ▪ 60% van de doelgroep van het Rotterdamse theekschuld. armoedebeleid is vrouw.103 ▪ 24% van de Rotterdamse kinderen woont in Sociale uitsluiting en armoede een arm huishouden.104 Landelijk ligt dit Sociale uitsluiting en isolatie staat haaks op in- percentage ruim de helft lager. De ge- tegratie en samenhang. Sociale uitsluiting be- meente Rotterdam is daarmee de landelijke tekent dat mensen niet volledig kunnen mee- koploper wat betreft het aandeel kinderen doen aan de samenleving vanwege individuele dat in een gezin met een laag inkomen op- en maatschappelijke factoren. Uit landelijk on- groeit.105 derzoek van het CBS ▪ In 68% van de arme huishoudens met kin- 12,2% van de Rot- terdamse volwas- blijkt dat in Rotterdam deren is de kostwinner iemand met als ach- senen is sociaal uit- de meeste huishou- tergrond een eerstegeneratiemigrant.106 gesloten. Dit is het dens met een risico op hoogste percen- ▪ Ruim 18% van de Rotterdamse kinderen tage onder de G4. armoede wonen (ruim leeft in armoede. 107 15%) van alle Neder- 97 landse gemeenten. 12,2% van de Rotter- Armoede leidt tot segregatie onder kinderen. 98 damse volwassenen is sociaal uitgesloten. Dit Recent onderzoek wijst uit dat kinderen in de is het hoogste percentage onder de G4. Lande- regel gescheiden van elkaar opgroeien, ook al lijk ligt het gemiddelde op 5%. wonen kinderen uit verschillende sociaal-economische klassen in dezelfde buurt.108 Kin- Armoede is een centrale factor bij sociale uit- deren uit minder financieel welgestelde gezin- 99 sluiting. De meest recente cijfers over inko- nen nemen vaak deel aan buurtactiviteiten, mensverdeling in Rotterdam gaan over terwijl rijkere kinderen op muziekles of clubs

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 18

zitten buiten de eigen buurt. Ook houden ou- meer ondersteuning is dan verleend door de ders met een lager inkomen en een migratie- gemeente alleen”.111 Het college schrijft in het achtergrond hun kind vaker binnen, omdat zij coalitieakkoord dat de aanpak van armoede en de wijk niet veilig genoeg achten. schulden met name bij Rotterdamse gezinnen grote prioriteit heeft, waarbij er meer kansen- Waar wonen Rotterdamse armen? gelijkheid komt. Ook willen zij ervoor zorgen De vijf gebieden met het grootste aandeel dat de risico’s om in armoede en schulden te- arme huishoudens zijn Feijenoord (23% van recht te komen worden verlaagd.112 alle huishoudens heeft De vijf gebieden een inkomen van met het grootste 7. Radicalisering, extremisme en aandeel arme huis- 110% van het sociaal polarisatie in Rotterdam houdens zijn Feij- minimum of minder), Een aantal ontwikkelingen hebben zich de af- enoord, Delfshaven, Charlois, Kralingen- Delfshaven (22%), gelopen periode in de stad voorgedaan. Hoe- Crooswijk en Noord. Charlois (19%), Kralin- wel door de afbrokkeling van het kalifaat – gen-Crooswijk (18%) door het verliezen van terrein in Syrië en Irak 109 en Noord (16%). Drie gebieden met het min- – de kans op uitreizen kleiner is geworden, ste aandeel arme huishoudens zijn Pernis (5%), blijft een reële dreiging met betrekking tot Rozenburg (6%) en Hoek van Holland (7%). aanslagen bestaan. Dit is ook terug te zien bij het Rotterdamse Meld- en Adviespunt Radica- Rotterdams armoedebeleid lisering (MAR), waar het aantal casussen is ge- Armoedebeleid is een voorbeeld van beleid dat stegen en de zwaarte van deze casussen is alle Rotterdammers raakt, ongeacht of ze een toegenomen.113 migratieachtergrond hebben. Het is daarmee een voorbeeld van generiek beleid in plaats In de publicatie van het AIVD, ‘Rechts-extre- van doelgroepenbeleid, waarin integratie zo- misme in Nederland, een fenomeen in bewe- gezegd ‘gemainstreamd’ wordt. Generiek ar- ging’, is te zien dat het alt-rightgedachtegoed moedebeleid heeft desondanks impact op de voet aan de grond heeft gekregen.114 In Rot- ‘traditionele’ doelgroep van integratiebeleid terdam zijn vier extreemrechtse organisaties (Nederlanders met een migratieachtergrond), actief. Zij uiten zich voornamelijk door middel omdat zij onderdeel uitmaken van de doel- van deelname aan demonstraties en het op- groep ‘armen in Rotterdam’. Generiek armoe- zoeken van confrontaties. Dit gebeurt onder debeleid wordt door wetenschappers gezien meer tijdens acties van extreemlinks. 115 als een belangrijk onderdeel van integratiebe- Naast incidenten die zijn gerelateerd aan ex- leid.110 tremisme en radicalisering, is Rotterdam de

afgelopen tijd geconfronteerd met een toe- Het uitgangspunt van name van polarisatie tussen groepen in de Armoedebeleid het armoedebeleid zo- raakt alle Rotter- stad. Over de thema’s integratie, immigratie, dammers, ongeacht als opgesteld door het religie en cultuur worden veel heftige discus- of ze een migratie- college, is dat “schuld- achtergrond heb- sies gevoerd waarbij gematigde geluiden preventie en educatie ben. steeds meer ruimte vinden. Dit zorgt voor on- kansen bieden op ver- derlinge afstand.116 betering van de financiële positie, inkomens- ondersteuning maatwerk is, kinderen en oude- ren ontzien worden, werken moet lonen en er

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 19

Rotterdam blijft investeren in het tegengaan van radicalisering. In het programma ‘Rotter- damse aanpak radicalisering 2015-2018’ lag de focus met name op de aanpak ‘geradicali- seerde personen’. Om die reden is er voor ge- kozen om in het programma ‘Aanpak radicalisering, extremisme en polarisatie 2018-2022’ de focus te verschuiven naar een meer inte- grale benadering. Hierbij is het van groot be- lang om de voedingsbodems van radicalise- 117 ring aan te pakken. Ook in het actieprogramma ‘Integratie en Samenleven 2019- 2022’ is er aandacht voor het verstevigen van verbindingen tussen mensen in de stad en met de stad. Hiermee hoopt de stad de voe- dingsbodem voor radicalisering, extremisme 118 en polarisatie te verkleinen.

1 Erasmus Universiteit, netwerkgesprek, 13 januari 2016, 14 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdam in cijfers. Rotterdam. Rotterdam: Gemeente Rotterdam. 2 Gemeente Rotterdam (2018). Actieprogramma Inte- 15 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart: bevolkings- gratie & Samenleven 2019-2022. Rotterdam. monitor Rotterdam eerste halfjaar 2018. Rotterdam 3 Gemeente Rotterdam (2015). Beleidskader 2015-2019. 16 Dujardin, M. & Zanden, M. van der (2016). Komen en Met Taal versta je elkaar. Rotterdam. Gaan 2013. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- 4 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- gence. gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en 17 Dujardin, M. & Zanden, M. van der (2016). Komen en Gemeente Amsterdam. Gaan 2013. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- 5 Centrum voor Onderzoek en Statistiek (2011). Bevol- gence. king van Rotterdam naar land van nationaliteit, op 1-1- 18 Dujardin, M. & Zanden, M. van der (2016). Komen en 2001 t/m 2011. Rotterdam. NB: over de jaren heen fluc- Gaan 2013. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- tueert het aantal nationaliteiten in de stad tussen de gence. 173-160. 19 Dujardin, M. & Zanden, M. van der (2016). Komen en 6 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart: bevolkings- Gaan 2013. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- monitor Rotterdam eerste halfjaar 2018. Rotterdam gence. 7 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdam in cijfers. Rot- 20 Gemeente Rotterdam (2017). Rotterdamse Aanpak terdam: Gemeente Rotterdam. Statushouders 2016–2020. Monitor 2016 september 8 CBS (2018). Bevolking; geslacht, leeftijd, nationaliteit 2017. en regio, 1 januari. Den Haag: Centraal Bureau voor de 21 Dourleijn, E., Muller, P., Dagevos, J., Vogels, R., Doorn, Statistiek (CBS). Online tabel in CBS Statline. van M., & Permentier, M. (2011). Vluchtelingen groepen 9 Rotterdam in Cijfers (2018). Bevolking van Rotterdam in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau naar herkomstgroepering . Onderzoek en Business Intel- (SCP). ligence: Rotterdam. 22 Gemeente Rotterdam (2017). Rotterdamse Aanpak 10 Gemeente Rotterdam (2014). Rotterdam #Trendingto- Statushouders 2016–2020. Monitor 2016 september pic. Onderzoek en Business Intelligence: Rotterdam. 2017. 11 Entzinger, H. & Engbersen, G. (2014). Rotterdam. A 23 Rotterdam in Cijfers (2015). Bevolking van Rotterdam long time port of call and home to immigrants. Washing- naar herkomstgroepering op 1 januari 2005 t/m 2015. ton: Migration Policy Institute. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 12 Entzinger, H. & Engbersen, G. (2014). Rotterdam. A 24 CBS (2018). Bevolking; geslacht, leeftijd, nationaliteit long time port of call and home to immigrants. Washing- en regio, 1 januari. Den Haag: Centraal Bureau voor de ton: Migration Policy Institute. Statistiek (CBS). Online tabel in CBS Statline. 13 CBS (2018). Bevolking; geslacht, leeftijd, nationaliteit 25 ‘Steunpunt: tienduizenden illegalen in Nederland’. en regio, 1 januari. Den Haag: Centraal Bureau voor de Brabants Dagblad. Website artikel. Statistiek (CBS). Online tabel in CBS Statline.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 20

46 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU arbeidsmi- 26 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdamse Aanpak gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- Statushouders 2019-2022. Rotterdam gence. 47 27 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdamse Aanpak Seidler, Y., Van den Heerik, A., Boom, J. de en Welte- Statushouders 2019-2022. vrede, A.J. (2017) Schaduweffecten van EU-arbeidsmi- 28 ‘Doorbaak: kabinet en gemeenten eens over op- gratie in Rotterdam. Een onderzoek naar de positie van vang en terugkeer uitgeprocedeerde migranten’, personen met een EU-achtergrond in Rotterdam. Rotter- dam, Risbo EUR nrc.nl, 22 november 2018. 48 29 Seidler, Y., Van den Heerik, A., Boom, J. de en Welte- ‘Akkoord over landelijke vreemdelingenvoorzie- vrede, A.J. (2017) Schaduweffecten van EU-arbeidsmi- ningen (LVV’s)’, Rijksoverheid, 29 november 2018. gratie in Rotterdam. Een onderzoek naar de positie van 30 Gemeente Rotterdam (2017). Rotterdamse Aanpak personen met een EU-achtergrond in Rotterdam. Rotter- Statushouders 2016-2020. Monitor 2016 september dam, Risbo EUR 2017. Rotterdam 49 Hart, M. ‘t (2015). Verkennende literatuurstudie naar 31 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdamse Aanpak de onderkant van de Rotterdamse Statushouders 2019-2022. Rotterdam woningmarkt. Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotter- 32 Oostrom, L., Goedhuys, M., Dalm, S., Schreven, L. & dam. Haar, ter D. (2010). Vluchtelingen in Nederland 2010. 50 Gestel, van B., Straalen, van E.K. & Verhoeven, M.A. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2013). Overlast, lokaal beleid en arbeidsmigranten uit 33 CBS (2018). Jaarrapport Integratie 2018. Den Haag: Midden- en Oost-Europa. Den Haag: Wetenschappelijk Centraal Bureau voor de Statistiek Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC). 34 San, M. van, J. de Boom en Y. Seidler (2017). ‘Ze zien 51 Gestel, van B., Straalen, van E.K. & Verhoeven, M.A. ons nog steeds als zielige vluchtelingen’. Structurele inte- (2013). Overlast, lokaal beleid en arbeidsmigranten uit gratie van Somalische Rotterdammers. Rotterdam: Midden- en Oost-Europa. Den Haag: Wetenschappelijk Risbo. Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC). 35 Gemeente Rotterdam (2018). Rotterdamse Aanpak 52 Snel, E., Faber, M. & Engbersen, G. (2014). Footlose Statushouders 2019-2022. Rotterdam migranten in beeld. Rotterdam: Erasmus Universiteit. 36 Gijsberts, M., & Lubbers, M. (2013). Nieuw in Neder- 53 Snel, E., Faber, M. & Engbersen, G. (2014). Footlose land. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP); migranten in beeld. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Gijsberts, M. & Lubbers, M. (2015). Langer in Nederland. 54 Vogels, R., Gijsberts, M. & Draak, den M. (2014). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Poolse, Bulgaarse en Roemeense kinderen in Nederland. 37 KIS (2015). Enquête gemeenten & EU-migranten. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Utrecht: Kennisplatform Integratie & Samenleving. 55 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU arbeidsmi- 38 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU Arbeidsmi- gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- gence. gence. 56 Seidler, Y., Weltevrede, A.M., Boom, de J. & Leerkes, 39 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU arbeidsmi- A. (2015). ‘Ongeregistreerde’ kinderen met een EUach- gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- tergrondin Rotterdam. Rotterdam: Risbo / Erasmus Uni- gence. versiteit. 40 Seidler, Y., Van den Heerik, A., Boom, J. de en Welte- 57 Boom, de J., Weltevrede, A., Wensveen, van P., Seid- vrede, A.J. (2017) Schaduweffecten van EU-arbeidsmi- ler, Y, San, van M. & Hermus, P. (2014). Rotterdamse Ri- gratie in Rotterdam. Een onderzoek naar de positie van sicogroepen 2014. Rotterdam: Risbo / Erasmus Universi- personen met een EU-achtergrond in Rotterdam. Rotter- teit. dam, Risbo EUR. 58 Vogels, R., Gijsberts, M. & Draak, den M. (2014). 41 Seidler, Y., Van den Heerik, A., Boom, J. de en Welte- Poolse, Bulgaarse en Roemeense kinderen in Nederland. vrede, A.J. (2017) Schaduweffecten van EU-arbeidsmi- Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). gratie in Rotterdam. Een onderzoek naar de positie van 59 Weltevrede, A.M., Seidler, Y. & Boom, de J. (2014). personen met een EU-achtergrond in Rotterdam. Rotter- Zelforganisaties van Midden- en Oost-Europeanen. Rot- dam, Risbo EUR. terdam: Risbo / Erasmus Universiteit. 42 Belfor, R. (2011). Scan arbeidsmigranten Stadsregio 60 Gemeente Rotterdam (2015). Monitor EU arbeidsmi- Rotterdam. Rotterdam: St. CMO Stimulans. gratie 2014. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- 43 Seidler, Y., Van den Heerik, A., Boom, J. de en Welte- gence. 61 vrede, A.J. (2017) Schaduweffecten van EU-arbeidsmi- Gemeente Rotterdam (2015). Uitvoeringsagenda EU- gratie in Rotterdam. Een onderzoek naar de positie van arbeidsmigranten 2015-2018. Rotterdam. 62 personen met een EU-achtergrond in Rotterdam. Rotter- Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- dam, Risbo EUR. gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en 44 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU arbeidsmi- Gemeente Amsterdam. 63 gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- gence. gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en 45 Gemeente Rotterdam (2017). Monitor EU arbeidsmi- Gemeente Amsterdam. gratie 2016. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelli- gence.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 21

90 Moors, F., & Graaf, P.A. de (2013). Monitor lage inko- 64 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- mens Rotterdam. Onderzoek en Business Intelligence: gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en Rotterdam. Gemeente Amsterdam. 91 Moors, F., & Graaf, P.A. de (2013). Monitor lage inko- 65 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- mens Rotterdam. Onderzoek en Business Intelligence: gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en Rotterdam. Gemeente Amsterdam. 92 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- 66 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. Gemeente Amsterdam. 93 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- 67 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. Gemeente Amsterdam. 94 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- 68 Enquête Wijkonderzoek Rotterdam 2018. gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau 69 Enquête Wijkonderzoek Rotterdam 2018. 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 70 Gemeente Rotterdam (2018). Resultaten Ominibusen- 95 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- quête 2017. Rotterdam.. gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau 71 RADAR / Nationale Politie (2018). Monitor discrimina- 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. tie 2017. Politie-eenheid Rotterdam. Rotterdam: RADAR. NB: Het gestandaardiseerde inkomen per huishouden is 72 Enquête Wijkonderzoek Rotterdam 2018. gecorrigeerd voor de grootte en samenstelling van het 73 Gemeente Rotterdam (2018). Resultaten Ominibusen- huishouden om het besteedbare inkomen per huishou- quête 2017. Rotterdam. den te bepalen. 96 74 Gemeente Rotterdam (2015). Beleidskader 2015- CBS statline (2018), Vermogen; particuliere huishou- 2019. Met Taal versta je elkaar. Rotterdam. dens, kenmerken en regio, 1 januari. Website artikel. 97 75 Gemeente Rotterdam (2015). Beleidskader 2015- CBS (2018). Armoede en sociale uitsluiting 2018. Den 2019. Met Taal versta je elkaar. Rotterdam. Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. 98 76 Gemeente Rotterdam. Laaggeletterdheid in Rotter- Bergen, van A. & Gilissen, R. (2015). ‘Sociaal uitgeslo- dam. ten burgers in kaart’, Epidemiologisch bulletin, nr 4. Den 77 Enquête Wijkonderzoek Rotterdam 2018. Haag: GGD Haaglanden. 99 78 Enquête Wijkonderzoek Rotterdam 2018. CBS (2018). Armoede en sociale uitsluiting 2018. Den 79 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek. 100 gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau NB: Dit zijn de meest recente gegevens. Publicatie van 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 101 gegevens over 2016 wordt eind 2018 verwacht. Gemeente Rotterdam (2016). Feitenkaart Inkomens- 80 CBS statline (2017), Arbeidsdeelname; regionale bevol- gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau. king. 2013. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 102 81 Moors, F., & Graaf, P.A. de (2013). Monitor lage inko- Gemeente Rotterdam (2017). Feitenkaart Inkomens- mens Rotterdam. Onderzoek en Business Intelligence: gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau. Rotterdam. 2014. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 103 82 Gemeente Rotterdam (2018). De staat van de stad Moors, F., & Graaf, P.A. de (2013). Monitor lage inko- 2018. Feiten en cijfers over Rotterdam. mens Rotterdam. Onderzoek en Business Intelligence: 83 Entzinger, H. & Scheffer, P. (2012). De staat van inte- Rotterdam. 104 gratie. Rotterdam/Amsterdam: Gemeente Rotterdam en Gemeente Rotterdam (2017). Feitenkaart Inkomens- Gemeente Amsterdam. gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau. 84 Dijk, D. van & Jagmohansingh, S. (2013). Staat van 2014. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 105 Emancipatie Rotterdam. Onderzoek en Business Intelli- CBS (2016). Meer dan 400 duizend kinderen met risico gence: Rotterdam. op armoede. Website artikel. 106 Moors, F., & Graaf, P.A. de (2013). Monitor lage inko- 85 Gemeente Rotterdam (2018). De staat van de stad mens Rotterdam. Onderzoek en Business Intelligence: 2018. Feiten en cijfers over Rotterdam. Rotterdam. 86 Roode, A. & Graaf, P. de, (2016). Rotterdamse jonge- 107 Tierolf, B., Gilsing, R. & Steketee, M. (2017).Kinderen ren en de arbeidsmarkt. Editie 2015. Rotterdam: Onder- in tel Databoek 2016 : Het leven en de ontwikkeling van zoek en Business Intelligence. kinderen tussen 2013 en 2015. Utrecht : Verwey-Jonker 87 Aa, P. van der (2016). Quickscan resultaten pilots ‘Jon- Instituut. geren aan de Slag’. Rotterdam: Onderzoek en Business 108 Intelligence. Karsten, L., & Felder, N. (2016). Parents and children 88 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- consuming the city: geographies of family outings across gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau class. In H. Schänzel & N. Carr (Eds.), Children, families 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. and leisure (pp. 39-52). London: Routledge. 89 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 22

114 AIVD (2018). Rechts-extremisme in Nederland: een fe- 109 Gemeente Rotterdam (2018). Feitenkaart Inkomens- nomeen in beweging. Den Haaf: Algemene Inlichtingen- gegevens Rotterdam op deelgemeente- en buurtniveau en veiligheidsdienst. 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. 115 Gemeente Rotterdam (2018). Aanpak Radicalisering, 2015. Rotterdam: Onderzoek en Business Intelligence. extremisme en polarisatie 2018-2022. Rotterdam: Direc- 110 Entzinger, H. & Engbersen, G. (2014). Rotterdam. A tie Veiligheid. long time port of call and home to immigrants. Washing- 116 Gemeente Rotterdam (2018). Aanpak Radicalisering, ton: Migration Policy Institute. extremisme en polarisatie 2018-2022. Rotterdam: Direc- 111 College B en W (2015). Koersdocument Rotterdams tie Veiligheid. armoedebeleid en evaluatiecriteria van beleid. Rotter- 117 Gemeente Rotterdam (2018). Aanpak Radicalisering, dam: Gemeente Rotterdam. extremisme en polarisatie 2018-2022. Rotterdam: Direc- 112 Gemeente Rotterdam (2018). Nieuwe energie voor tie Veiligheid. Rotterdam, Coalitieakkoord 2018-2022. Rotterdam. 118 Gemeente Rotterdam (2018). Aanpak Radicalisering, 113 Gemeente Rotterdam (2018). Aanpak Radicalisering, extremisme en polarisatie 2018-2022. Rotterdam: Direc- extremisme en polarisatie 2018-2022. Rotterdam: Direc- tie Veiligheid. tie Veiligheid.

Stadsbeeld - Integratie - in Rotterdam 23