UROCZYSKO PORSZEWICE – MIEJSCE PRZYJAZNE DLA LUDZI I ŒRODOWISKA

Dariusz Anderwald

Wstêp 2 Wed³ug Organizacji Narodów Zjednoczonych obecnie /3 wszystkich Euro- pejczyków mieszka na obszarach zurbanizowanych. W obecnych nienajzdrowszych dla cz³owieka Homo urbanus czasach coraz czêœciej jedynym lekarstwem jest œwiadome zwolnienie tempa, a tak¿e pu³apu ¿ycia. Trend ten powsta³ w Kanadzie i nosi swoj¹ nazwê: „downshiwting”. Chodzi o to, ¿eby godnie ¿yæ, realizowaæ swoje cele, ale nie braæ udzia³u w tzw. „wyœcigu szczurów”, „miejskich zawo- dowców” itp. Ukszta³towany w du¿ej mierze przez mass media konsumpcyjny model ¿ycia jest jednym z g³ównych zagro¿eñ globalnych ludzkoœci, obok niew³aœci- wych stosunków spo³eczno-ekonomicznych, powszechnej urbanizacji, wyœcigu zbrojeñ i czasów wojny. Notabene I wojna œwiatowa odcisnê³a swoje okrutne piêtno tak¿e na Uroczysku Porszewice. Obecnie swoistym antidotum na syndrom stresu Homo urbanus jest emigracja ludzi z miast na ich obrze¿a. Mamy wiêc do czynienia ze zjawiskiem zupe³nie odwrotnym, ni¿ mia³o to miejsce w industrial- nym XIX wieku, kiedy swoj¹ piêkn¹ legendê tworzy³a „Ziemia obiecana”. Czym i czy by³aby £ódŸ bez tamtego amalgamatu czterech kultur? Uroczysko Porsze- wice, to obszar leœny po³o¿ony w³aœnie na obrze¿ach £odzi, jednej z najwiêk- szych aglomeracji miejskich w Polsce. Bliskie s¹siedztwo miasta wymusza na za- rz¹dzaj¹cych tymi terenami podejmowanie dzia³añ zmierzaj¹cych do ich odpo- wiedniego przygotowania rekreacyjno-turystycznego. Ludzie przyje¿d¿aj¹ do la- sów z wielu wzglêdów; np. artyœci dla zaspokojenia potrzeb estetycznych, na- ukowcy – badawczych, grzybiarze – po grzyby, jedni chc¹ spacerowaæ, inni jeŸ- dziæ konno lub na quadach. Najwiêksza grupa ludzi przyje¿d¿a do lasu zwyczajnie po ciszê, spokój i „po zdrowie” (Grzywacz 2011). Czêsto trudno jest pogodziæ te wszystkie oczekiwania w jednym miejscu. Miasto £ódŸ w swoich granicach admi- nistracyjnych posiada dobrze przygotowane dla spo³eczeñstwa skwery, ma³e parki i ogrody, czêsto przy dawnych willach i pa³acach ³ódzkich fabrykantów. Zosta³y tak¿e specjalnie zachowane lub urz¹dzone du¿e kompleksy leœne jak „Las £agiew- nicki” (pozosta³oœæ Puszczy £ódzkiej, która szumia³a tu jeszcze 200 lat temu) i park „Zdrowie” zaprojektowany po raz pierwszy w 1904 roku. W granicach i na obrze¿ach miasta funkcjonuje Leœnictwo Miejskie – £ódŸ podleg³e i finansowa- ne z œrodków Urzêdu Miasta £odzi. Natomiast Uroczysko Porszewice formalnie znajduje siê na ternie Lasów Pañstwowych w Nadleœnictwie Grotniki. Dziêki sta- raniom osób prywatnych (mieszkañców Porszewic) oraz wspó³pracy wielu instytu- cji, w tym g³ównie: Nadleœnictwa Grotniki, Oœrodka Konferencyjno-Rekolek- cyjnego Archidiecezji £ódzkiej oraz Leœnego Zak³adu Doœwiadczalnego SGGW 178 Dariusz Anderwald Uroczystko Porszewice – miejsce przyjazne... w Rogowie, Uroczysko Porszewice zosta³o przygotowane w 2011 roku do pe³nie- nia funkcji rekreacyjno-turystycznych dla okolicznej ludnoœci, spo³eczeñstwa aglomeracji ³ódzkiej jak i osób przyje¿dz¹cych tu z ca³ego kraju, tzw. rekolek- tantów. Ocenia siê, ¿e w skali roku ³¹cznie ze œcie¿ek dendrologicznych w Uro- czysku Porszewice skorzysta oko³o 3 tys. osób. Lasy Pañstwowe ju¿ od pocz¹tku lat 90. XX wieku przyst¹pi³y do tworzenia w ca³ej Polsce szeroko rozumianej leœnej infrastruktury edukacyjnej, w odpowiedzi na oczekiwania spo³eczne. W ca³ym kraju wytyczono w terenie wiele kilometrów tras s³u¿¹cych do rekre- acji oraz oko³o tysi¹ca leœnych œcie¿ek edukacyjnych – g³ównie przyrodni- czych i przyrodniczo-leœnych. Powsta³o prawie pó³ tysi¹ca wiat i zadaszeñ, pod którymi mo¿na przeprowadzaæ „zielone lekcje” w lesie (Pigan 2009, Pigan 2011). Wybudowano liczne drewniane i murowane pomosty, tarasy widokowe, wie¿e ob- serwacyjne. Gdzieniegdzie za³o¿ono te¿ ogrody botaniczne, zwierzyñce i leœne muzea. Dziêki staraniom leœników rocznie w 10-15 tys. „zielonych lekcji” prze- prowadzanych bezpoœrednio w lesie bierze udzia³ oko³o 300-450 tysiêcy dzieci i m³odzie¿y. To ogromny trud podjêty przez ludzi w zielonych mundurach. Rów- nie¿ œcie¿ki dendrologiczne na terenie Uroczyska Porszewice zosta³y przygoto- wane staraniem leœników z Nadleœnictwa Grotniki: trasy oznaczone zosta³y od- powiednimi piktogramami na drzewach; na kilkuset drzewach zamieszczono nie- wielkie, ale trwa³e tabliczki identyfikacyjne (oznaczenie gatunku), postawiono 3 tablice sytuacyjne (ryc. 1), 2 informuj¹ce o zasadach zachowania w lesie i 1 dotycz¹c¹ hodowli lasu.

Opis terenu Uroczyska Porszewice Uroczysko Porszewice to czêœæ starych lasów mieszanych Nadleœnictwa Grotniki (sosna zwyczajna, lipa drobnolistna, wi¹z i d¹b szypu³kowy, klon jawor, buk) rosn¹cych na siedlisku ¿yznego lasu œwie¿ego (gr¹d) stanowi¹cych strefê ochrony widokowej i ekologicznej za³o¿enia parkowo-willowego z pocz¹tku XX wieku o powierzchni 31 ha. Za³o¿enie to jest wpisane do rejestru zabytków. 140- letnie drzewostany Lasów Pañstwowych (fot. 1) przenikaj¹ siê tutaj ze zdzicza- ³ym obecnie najwiêkszym w województwie ³ódzkim parkiem wiejskim powsta³ym oko³o 100 lat temu, tworz¹c jednolit¹ ca³oœæ. Park wiejski za³o¿ony zosta³ na pocz. XX w. i jest wpisany do rejestru zabytków. W parku rosn¹ chronione jako pomniki przyrody: lipa drobnolistna „S³awa” o obwodzie 450 cm, klon srebrzysty „Srebrnik” (330 cm), choina kanadyjska „Hydra” (wielopniowa), kasztanowiec zwy- czajny „Leon” (275 cm) i wiele innych drzew pomnikowych, m.in. imponuj¹cych rozmiarów topola czarna „Szeregowy Lindler”. Na terenie dawnego parku znajduj¹ siê w rozproszeniu drewniane i murowane wille o urokliwych nazwach, w tym willa-dworek ³ódzkiego fabrykanta R. Steiner- ta powsta³a w 1912 roku. Po II wojnie œwiatowej w dworku w Porszewicach mie- œci³a siê szko³a podstawowa. Obecnie budynek jest w³asnoœci¹ prywatn¹ pod- dawan¹ sukcesywnej renowacji. Na fasadzie budynku od strony po³udniowej znaj- duje siê ³aciñski napis „Ora et Labora” („Módl siê i pracuj!”). Trzy ocala³e jeszcze drewniane wille letniskowe z okresu miêdzywojennego wybudowane zosta³y przez ³ódzkich fabrykantów pochodzenia niemieckiego. Po- Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 179 siadaj¹ elementy ozdób secesyjnych. Po II wojnie œwiatowej zosta³y przysto- sowane do potrzeb Pañstwowego Domu Dziecka dla sierot po czasach okupacji hitlerowskiej. Do 1960 roku jedynym œrodkiem lokomocji, którym dowo¿ono ¿yw- noœæ, dzieci do lekarza, wszystkie artyku³y potrzebne do funkcjonowania pla- cówki by³ zaprzêg konny. Poniewa¿ wille stoj¹ w rozproszeniu, w celu lepszej orientacji dzieci nada³y im wdziêczne nazwy. Najwiêksza i najlepiej zachowana, „Lipy” (fot. 2) – z ciekawym podjazdem i kru¿gankiem, jest obecnie w zarz¹dzie

e

c i

w

e

z

s

r

o

P

o

k

s

y

z

c

o

r ych w Uroczysku Porszewice (proj. D. Anderwald

U

n i

s

h

t

a

p

l

a

c i

r

o

t

s i

h

d

n

a

c i

g

o l

o

r

d

n

e

d

f

o

e l

b

a

t

l

a

n

o i

t

a

u

Tablica sytuacyjna œcie¿ek dendrologiczno-historyczn t i

S

.

1

.

g i

Ryc. 1. F

180 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... wspólnoty mieszkaniowej, pozosta³e („Jaskó³ka” i „Jutrzenka” i „Orlêta””) s¹ w³asnoœci¹ prywatn¹. „Zgoda” nale¿y do Pañstwowego Domu Dziecka. Do naj- wiêkszej willi „Lipy” prowadzi pomnikowa Aleja lipowa prosto od XIX wiecznej drewnianej kuŸni. Jest to jedyny czynny obiekt tego typu w województwie ³ódz- kim (fot. 3). Na terenie dawnego parku wœród starych drzew gatunków rodzimych, jak: lipy drobnolistne, dêby i wi¹zy szypu³kowe, buki zwyczajne, modrzewie europej- skie znajduje siê wiele gatunków drzew obcego pochodzenia, stanowi¹cych obec- nie cenne okazy dendrologiczne. S¹ to m.in.: choiny kanadyjskie, daglezje zielone, sosny czarne, sosny wejmutki, jod³y kalifornijskie, robinie akacjowate, kaszta- nowce bia³e, ró¿ne gatunki topoli, klon srebrzysty, tulipanowiec amerykañski i inne. W oparciu o najcenniejsze fragmenty wyznaczono w terenie (kolorem czerwonym) œcie¿kê imienia Miêdzynarodowego Roku Lasów 2011. Przebiega ona na odcinku oko³o 2 km po gruntach Lasów Pañstwowych, czêœciowo zaœ (200 m) po gruntach Gminy Pabianice, która tak¿e w³¹czy³a siê w prace udostêp- niania œcie¿ek.

Fot. 1. W Uroczysku Porszewice 140-letnie drzewostany Lasów Pañstwowych przenikaj¹ siê ze zdzicza³ym obecnie najwiêkszym w województwie ³ódzkim parkiem wiejskim po- wsta³ym oko³o 100 lat temu, tworz¹c jednolit¹ ca³oœæ (fot. D. Anderwald) Photo. 1. In Uroczysko Porszewice 140-year-old tree stands of the National Forests inter- mingle with, currently wild, the largest in the Lodz region country park founded around 100 years ago, creating a unified whole

Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 181 A B

Fot. 2. Najwiêksza i najlepiej zachowana willa „Lipy” z ciekawym podjazdem i kru¿gankiem (fot.: A – A. Grad; B – D. Anderwald) Photo 2. The largest and best preserved „Lipa” villa with an interesting driveway and the cloister

Fot. 3. XIX wieczna drewniana kuŸnia. Jedyny czynny obiekt tego typu w województwie ³ódzkim (fot. D. Anderwald) Photo 3. Nineteenth century wooden forge. The only active object of this type in the Lodz region 182 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... Fot. 4. Widok na Oœrodek Konferencyjno-Rekolekcyjny Archidiecezji £ódzkiej w Uro- czysku Porszewice. Widoczny system solarów wspomagaj¹cych system podgrzewania wody (fot. A. Grad) Photo 4. View of the Conference and Retreat Center of the Archdiocese of Lodz in Uro- czysko Porszewice. Visible solar system modules supporting water heating system

Miejsce przyjazne dla ludzi – Oœrodek Archidiecezji £ódzkiej Od 2009 roku w obrêbie Uroczyska Porszewice funkcjonuje Oœrodek Konfe- rencyjno-Rekolekcyjny Archidiecezji £ódzkiej, idealnie wkomponowany w prze- strzeñ leœn¹ poprzez nasadzenia okalaj¹ce nowopowsta³e budynki, zielone patio oraz przylegaj¹ce do nich nowe za³o¿enie ogrodowo-parkowe (fot. 4). To ostat- nie powsta³o pod okapem kilkudziesiêcioletniego lasu wyros³ego w wyniku spon- tanicznej sukcesji drzew, gdzie wprowadzono obecnie liczne gatunki krzewiaste, jak: magnolie, ró¿aneczniki, azalie, derenie, forsycje i inne. Dla osób odwiedzaj¹- cych Oœrodek przygotowano oko³o 600 m œcie¿kê imienia Jana Paw³a II. W jej sk³ad wchodzi mini-ogród dendrologiczny ze skalniakiem, klombami, alejkami spa- cerowymi, w tym jedn¹ z najd³u¿szych w kraju "œcie¿k¹ zmys³ów", czyli miej- scem, gdzie boso przemierza siê po bardzo urozmaiconym pod³o¿u prawie 40 m! Oœrodek wyposa¿ony jest w system solarów wspomagaj¹cych podgrzewanie wody oraz ekologiczn¹ oczyszczalniê œcieków. Miejsce to w porozumieniu z Nadleœnictwem Grotniki oraz Urzêdem Gminy w Pabianicach w³¹czono do systemu edukacyjnych œcie¿ek dendrologicznych w Uroczysku Porszewice. Przebieg œcie¿ki oznaczono kolorem niebieskim.

Miejsce martyrologii – dawny cmentarz Do Uroczyska Porszewice mo¿na tak¿e zaliczyæ powsta³y na skraju lasu, praw- dopodobnie pod koniec XIX w., dawny cmentarz ewangelicko-augsburski, na którym w 1914 roku pochowano oko³o 150 ¿o³nierzy poleg³ych w tym miejscu podczas jednej z najwiêkszych i najkrwawszych batalii I wojny œwiatowej, tzw. Bitwy £ódz- kiej. Od 100 lat cmentarz ten, poroœniêty leciwymi dêbami, lipami i brzozami, by³ nieu¿ywany i zapomniany. Staraniem mieszkañców Porszewice oraz gospodarzy miej- sca, leœników Nadleœnictwa Grotniki, cmentarz zosta³ oczyszczony z zakrzaczeñ, natomiast w centralnym miejscu umieszczono g³az z pami¹tkow¹ tablic¹. Park na Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 183 dawnym cmentarzu poroœniêty jest starymi drzewami nastêpuj¹cych gatunków: d¹b szypu³kowy (w sumie 16 egz.: 7 o obwodach do 200 cm – 130, 167, 167, 170, 175, 177, 180 oraz 9 o obwodach powy¿ej 200 cm – 212, 213, 217, 220, 228, 250, 251, 257, 291); lipa drobnolistna (12 egz.: 8 o obwodach do 200 cm – 125, 144, 167, 170, 176, 181, 192, 195 oraz 4 o obwodach powy¿ej 200 cm – 204, 217, 272, 283) i robiniami (5 egz.: 159, 161, 195, 203, 209 cm). Ozdob¹ s¹ 3 stare brzozy brodawkowate (185, 216, 249 cm), 2 jod³y kalifornijskie (przewrócona – 84 cm, stoj¹ ca – 97cm) i roz- dwojony klon polny (12/127 cm). Najciekawsze egzemplarze wymieniono w tab. 1.

Tab. 1. Cenne przyrodniczo drzewa na œcie¿ce imienia Bitwy £ódzkiej 1914 roku (pomia- ry – luty 2011 rok) Table 1. Valuable natural trees in the path named after the Battle of Lodz 1914 (measure- ment - February 2011)

Gatunek Nazwa ³aciñska Nazwa w³asna Obwód na koordynaty wysokoœci pierœnicy (cm) D¹b czerwony Quercus rubra Piotr 315 51°43'26.53"N 19°18'17.73"E D¹b czerwony Quercus rubra Marcin 335 51°43'22.38"N 19°18'10.02"E D¹b czerwony Quercus rubra Grzegorz 364 51°43'21.90"N 19°18'9.48"E D¹b czerwony Quercus rubra Pius 368 51°43'23.94"N 19°18'12.36"E D¹b szypu³kowy Quercus robur Jan 297 51°43'20.75"N 19°18'7.03"E D¹b szypu³kowy Quercus robur - 231 51°43'26.40"N 19°18'18.24"E D¹b szypu³kowy Quercus robur - 251 51°43'21.18"N 19°18'4.86"E D¹b szypu³kowy Quercus robur Benedykt 287 51°43'19.92"N 19°18'6.01"E D¹b szypu³kowy Quercus robur Pawe³ 291 51°43'20.22"N 19°18'4.92"E Brzoza Betula pendula - 249 51°43'21.75"N brodawkowata 19°18'3.27"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 272 51°43'20.16"N 19°18'3.60"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 283 51°43'20.88"N 19°18'5.70"E Robinia akacjowa Robinia - 209 51°43'19.62"N pseudoacacia 19°18'4.38"E

Od pó³nocy prowadzi do cmentarza oko³o 300 metrowa aleja dêbów czerwo- nych, wsadzonych przez leœników po II wojnie œwiatowej w celach dekoracyj- nych. Aleja poroœniêta jest starymi roz³o¿ystymi drzewami nastêpuj¹cych ga- tunków: d¹b czerwony (w sumie 21 egz.: 9 o obwodzie od 152-200 cm; 8 od 200- 300 cm; 4 powy¿ej 300 cm); d¹b szypu³kowy (4 egz. o obwodach: 200, 231, 287

184 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... i 297 cm). Urozmaiceniem alei jest sosna wejmutka (80 cm), kasztanowiec bia³y (134 cm) oraz dochodz¹ce do 200 cm obwodu 4 robinie. Mimo ¿e d¹b czerwony w ca³ej Europie jest gatunkiem obcego pochodzenia (pochodzi ze wschodniej czê- œci Ameryki Pó³nocnej) zaliczanym do roœlin inwazyjnych niebezpiecznych dla rodzimej flory, ze wzglêdu na walory estetyczne (czerwone liœcie jesieni¹) i wiek drzewa porastaj¹ce alajê zas³uguj¹ na zachowanie. Od parkingu leœnego do dawnego cmentarza wyznaczono kolorem ¿ó³tym œcie¿kê dendrologiczno-historyczn¹ imienia Bitwy £ódzkiej 1914 roku. Ca³kowi- ta d³ugoœæ tej œcie¿ki wynosi oko³o 600 m.

Miejsce przyjazne dla œrodowiska – drzewa pomnikowe i pomniki przyrody „Przed laty trzydziestu (czyli w 1823 r. – przyp. DA) w obrêbie ziemi £êczyc- kiej, wœród dziewiczych dooko³a lasów, drzema³a snem zapomnianym nêdzna mieœcina /…/ ma³y brudny rynek i z niego rozpryœniêtych kilka ulic /…/ by³y przytu³kiem kilkuset mieszkañców z rolnictwa siê utrzymuj¹cych” (Flatt 1853). Jak wynika z opisu Oskara Flatta dotycz¹cego czasów przed 1821 rokiem, kiedy to £ódŸ zosta³a oficjalnie uznana za osadê fabryczn¹ i nast¹pi³ jej gwa³towny industrialny rozwój, £ódŸ i okolice otacza³y rozleg³e lasy Puszczy £ódzkiej. Im szybciej powstawa³o w tym miejscu miasto, tym szybciej znika³y drzewa pora- staj¹ce puszczê. Rozwój miasta bowiem u³atwia³y liczne przywileje dla prywat- nych inwestorów stawiaj¹cych domy dla swoich pracowników – tkaczy. W zdecy- dowanej wiêkszoœci by³y to domy drewniane. Tylko w ci¹gu kilku pierwszych lat (do 1828 roku) staraniem administracji rz¹dowej zbudowano oko³o stu takich domów, aby zachêciæ osadników z ró¿nych stron kraju i œwiata do zamieszkania i pracy w tym regionie. Ju¿ w 1851 roku w £odzi by³o ponad 1200 posesji, z czego oko³o 830 zabudowanych stawianymi seryjnie domami w czêœci lub ca³oœci drew- nianymi. Powsta³o miejsce, na wzór dzisiejszych specjalnych stref ekonomicz- nych, gdzie okoliczne pañstwowe lasy mo¿na by³o eksploatowaæ za darmo, nato- miast ceg³y kupowaæ w miejskiej cegielni po cenie produkcji (Kunze 2010). Dziœ po XIX-wiecznych czy nawet XX-wiecznych drewnianych domach ³ódzkich tka- czy nie pozosta³ ¿aden œlad. Jedyny taki oryginalny dom znajduje siê w Skanse- nie Miejskiej Architektury Drewnianej w £odzi i zosta³ sprowadzony ze Zgierza. Jednak przetrzebiona Puszcza £ódzka trwa nadal, choæ reprezentowana przez bardzo nieliczne pomniki przyrody pozostawione czasem z rozmys³em, czêœciej jednak przez przypadek. Do dziœ wœród ³ódzkich blokowisk, spuœcizny realne- go socjalizmu, mo¿na spotkaæ niemych œwiadków tamtych czasów, g³ównie leci- we dêby szypu³kowe. W Uroczysku Porszewice najstarsze drzewa to lipy drobnolistne: „S³awa” i „Faustyna” (fot. 5) maj¹ce odpowiednio 450 cm i 437 cm obwodu na wysokoœci pierœnicy i oko³o 180 lat. Podczas przeprowadzonej inwentaryzacji Uroczyska wraz z ternem dawnego parku wiejskiego (poza ogrodzonym terenem okalaj¹cym willê-dworek Steinerta) zidentyfikowano kilkadziesi¹t rodzimych i obcego po- chodzenia gatunków drzew, cennych przyrodniczo pod wzglêdem sk³adu gatunko- wego, wielkoœci lub wygl¹du. Wiele z nich formalnie spe³nia wymogi, aby zakwa- lifikowac je jako pomniki przyrody. Najcenniejszym osobnikom nadano nazwy w³a- sne (oznaczone na mapce i tabliczkach identyfikacyjnych) w celu podkreœlenia Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 185 Fot. 5. Najbardziej okaza³ym drzewom nadano indywidualne nazwy. Na zdjêciu S³awa o obwodzie 450 cm oraz (w tle) S³awka o obwodzie 377 cm (fot. D. Anderwald) Photo 5. The most stately trees have been given individual names. Pictured S³awa in cir- cumference 450 cm, and (in background) S³awka, 377 cm in circumference ich szczególnych w³aœciwoœci. W tab. 2 zestawiono najciekawsze drzewa z okolic zabytkowych willi, natomiast w tab. 3 najcenniejsze drzewa z Alei lipowej. Dendrologiczne skarby znajduj¹ siê równie¿ w bliskim otoczeniu Uroczyska Porszewice. Oko³o 3 km na SW od Uroczyska wœród pól w okolicy wsi Majówka (gmina Lutomiersk) znajduje siê grupa potê¿nych dêbów, z których najwiêkszy ma ponad 520 cm obwodu (szacunkowo oko³o 215 lat). Na czeœæ dawnych osadników nadano mu nazwê „Pabian”. W oddalonej oko³o 3 km na NE dolinie meandruj¹cego Neru w okolicach Oko³owic rosn¹ dwa potê¿ne klony zwyczajne („Neruœ” i „Chro- puœ”) oraz oko³o 200-letnie dêby szypu³kowe („Jêdruœ” i „Kapliczny”). Nazwa jednego z klonów nawi¹zuje do bagnistych toni zwanych w œredniowieczu „chro- pami”. Ta staropolska nazwa dziœ ju¿ nie funkcjonuje w jêzyku polskim. By³y to poros³e krzewami, mchami, porostami trzêsawiska i moczary, które tworzy³y siê w czasie wiosennych przyborów Neru i Dobrzynki. Chropy nad Nerem by³y w³a- snoœci¹ ksiêcia, który dopiero w po³owie XI wieku rozpocz¹³ kolonizacjê roz- proszonych po sródleœnych polanach osad rolniczych, m.in. Pabian. Pod koniec XI stulecia para ksi¹¿êca, W³adys³aw Herman i Judyta, przekazali te obszary kapi- tule krakowskiej w podziêkowaniu za narodziny d³ugo oczekiwanego syna – Bole- s³awa Krzywoustego. Historycznym œladem tego wydarzenia jest tablica Judyty znajduj¹ca siê w koœciele œw. Mateusza w Pabianicach, tej samej treœci tablica znajduje siê równie¿ na Wawelu. Z kolei nazwa jednego z dêbów („Kapliczny”) nawi¹zuje do znajduj¹cej siê na nim wspó³czesnej kapliczki. Od czasów s³owiañskich bowiem do dziœ obowi¹zuje niepisany zakaz wycinania takich drzew. Przyk³adowo nieopodal Grupowej Oczysz- czalni Œcieków przy samej drodze stoi nietkniêta przez ludzi leciwa, zupe³nie 186 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... Tab. 2. Cenne przyrodniczo drzewa na œcie¿ce imienia Miêdzynarodowego Roku Lasu w okolicach zabytkowych willi: Lipy, Jaskó³ka i Jutrzenka (pomiary – luty 2011 rok) Table 2. Valuable natural trees in the path named after the International Year of the Forest near the historic villas: Lipa, Jaskó³ka and Jutrzenka (measurement - February 2011)

Gatunek Nazwa ³aciñska Nazwa w³asna Obwód na koordynaty wysokoœci pierœnicy (cm) Buk zwyczajny Fagus sylvatica - 284 51°42'57.54"N 19°17'55.98"E Cis Taxus baccata - krzew 51°42'58.32"N 19°17'52.44"E Choina kanadyjska Tsuga canadensis - 130 / 149 51°42'57.06"N 19°17'57.00"E Choina kanadyjska Tsuga canadensis Hydra wielopniowa 51°42'58.41"N 19°17'54.68" Czereœnia ptasia Prunus avium - 75 / 122 51°42'56.76"N 19°17'59.76"E Grab zwyczajny Carpinus betulus - 158 51°42'56.34"N 19°17'56.16"E Jod³a Abies concolor - 107 51°42'56.28"N kalifornijska 19°17'57.78"E Jod³a Abies concolor - 120 51°42'57.12"N kalifornijska 19°17'58.92"E Jod³a Abies concolor Kalifornia 172 51°42'57.12"N kalifornijska dream 19°17'53.76"E Kasztan Aesculus Leon 275 51°42'57.48"N zwyczajny hippocastanum 19°17'51.78"E Kasztan Aesculus Lewiatan wielopniowy 51°42'57.82"N zwyczajny hippocastanum 19°17'59.88"E Klon srebrzysty Acer Srebrnik 330 51°42'58.62"N saccharinum 19°17'54.12"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 241 51°42'57.24"N 19°17'51.72"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 247 51°42'57.60"N 19°17'51.72"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 250 51°42'58.32"N 19°17'51.60"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 260 51°42'57.96"N 19°17'51.90"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 260 51°42'57.24"N 19°17'51.36"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Brzuchata 270 51°42'56.76"N 19°17'54.60"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 310 51°42'58.38"N 19°17'52.14"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Gruba £ucja 322 51°43'2.08"N 19°17'55.26"E

Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 187 Tab. 2. C.d. Lipa drobnolistna Tilia cordata S³awka 377 51°42'56.76"N 19°17'53.94"E Lipa drobnolistna Tilia cordata S³awa 450 51°42'56.94"N 19°17'53.82"E Robinia akacjowa Robinia Zofia 220 51°42'56.40"N pseudoacacia 19°18'0.60"E Robinia akacjowa Robinia Lena 315 51°42'57.08"N pseudoacacia 19°17'51.22"E Robinia akacjowa Robinia Antonina 326 51°42'56.46"N pseudoacacia 19°18'0.42"E Topola czarna Populus nigra Szeregowy > 500 51°42'58.87"N Lindler 19°18'3.56"E ¯ywotnik - 64 51°42'57.24"N zachodni 19°17'53.28"E

Tab. 3. Cenne przyrodniczo drzewa na œcie¿ce imienia Miêdzynarodowego Roku Lasu Aleja lipowa (pomiary – luty 2011 rok) Tab. 3. Valuable natural trees in the path named after the International Year of the Forest near the Linden Avenue (measurement - February 2011)

Gatunek Nazwa ³aciñska Nazwa w³asna Obwód na koordynaty wysokoœci pierœnicy (cm) Choina Tsuga - 162 51°43'3.06"N kanadyjska canadensis 19°17'48.48"E Daglezja zielona Pseudotsuga - 242 51°43'3.36"N menziesii 19°17'51.48"E D¹b czerwony Quercus rubra - 285 51°43'3.42"N 19°17'47.82"E D¹b szypu³kowy Quercus robur - 250 51°43'2.52"N 19°17'50.16"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 225 51°43'3.30"N 19°17'51.48"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 227 51°43'8.10"N 19°17'48.84"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 255 (z³om) 51°43'4.08"N 19°17'51.06"E Lipa drobnolistna Tilia cordata - 267 51°43'3.72"N 19°17'50.88"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Bo¿ena 337 51°43'5.10"N 19°17'50.40"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Fabiola 341 51°43'1.62"N 19°17'52.02"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Emanuela 344 51°43'0.36"N 19°17'52.38"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Klara 354 51°43'6.06"N 19°17'49.80"E Lipa drobnolistna Tilia cordata Edyta 380 51°43'8.04"N 19°17'48.18"E

188 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... Tab. 3. C.d. Lipa drobnolistna Tilia cordata Faustyna 437 51°43'5.82"N 19°17'50.04"E Modrzew Larix decidua - 260 51°43'3.30"N europejski 19°17'50.40"E Wi¹z szypu³kowy Ulmus laevis - 255 51°43'4.92"N 19°17'50.76"E sucha sosna, na której tak¿e wisi kapliczka. Równie¿ w Uroczysku Porszewice, pod- czas uroczystoœci oficjalnego otwarcia œcie¿ek w dniu 1 lipca 2011 roku, na jed- nym z drzew w Alei lipowej poœwiêcono kapliczkê zwi¹zan¹ z kultem œw. Faustyny.

Las - miejsce magiczne S³owianie zwykle traktowali drzewa w sposób u¿ytkowy bez poszanowania na- wet wiekowych okazów (Stañczuk 2011). Bez skrupu³ów wycinali nawet stare drze- wa, ¿eby rozpaliæ ognisko. Istnia³y jednak wyj¹tki obejmuj¹ce okazy, na któ- rych zawieszono krzy¿e lub kapliczki, drzewa ra¿one piorunem lub o nietypowych kszta³tach. Mo¿na by rzec, ¿e by³y to drzewa „przyjazne” ludziom. Drzewa te by³y uwa¿ane za siedziby duchów i istot nadprzyrodzonych (np. Matki Boskiej lub œwiêtych). Drzewa o dziwnych kszta³tach, np. posiadaj¹ce pieñ rozdzielaj¹cy siê u podstawy i zrastaj¹cy powy¿ej, posiada³y w³aœciwoœci lecznicze. Podob- nie jak niektóre konkretne gatunki drzew, np. d¹b – leczy³ ból gard³a, dzi¹se³ i zêbów; wierzba – przeziêbienie. Wœród krzewów szczególnie cenione by³y bzy, dobre na ka¿d¹ chorobê. Chc¹c pozbyæ siê jakiejœ przypad³oœci mówiono: „Œwiêty bzie, weŸ moje bolenie pod swoje korzenie” (Stañczuk 2011). Z kolei szak³ak i ja³owiec odpêdza³ z³e duchy. Ka¿dy szanuj¹cy siê wêdro- wiec posiada³ w tamtych czasach szak³akowy kijek lub ja³owcow¹ laskê, którymi zatacza³ wokó³ siebie magiczny kr¹g niedostêpny dla z³ych mocy. Krzewy, z których wyrabiano wêdrowne kijki, wycinano w dzieñ œw. Micha³a (ludowy gro- mow³adca), nastêpnie œwiêcono w koœciele. W dawnych czasach w wielu regionach ludy rolnicze las traktowa³y jako natu- raln¹ œwi¹tyniê znajduj¹c¹ siê „pod go³ym niebem”. Dla nich las by³ miejscem œwiêtym, pe³ni¹cym funkcje oczyszczaj¹ce, trochê na podobieñstwo greckiego katharsis b¹dŸ chrzeœcijañskiego spotkania z sacrum. Dlatego uwa¿no, ¿e po po¿ytki do kniei powinno siê chodziæ fizycznie i moralnie nieskalanym, w bia³ym lub "œwie¿ym" ubraniu, boso, w tajemnicy, w milczeniu, powstrzymuj¹c siê od œmiechu i ziewania, po zmówieniu modlitwy i zrobieniu znaku krzy¿a. Pracuj¹c w lesie winno siê tu u¿ywaæ nowych i czystych przedmiotów.

Podsumowanie Uroczysko Porszewice dziêki walorom przyrodniczym i kulturowym, a tak¿e nowym wartoœciom, jak funkcjonowanie Oœrodka Archidiecezji £ódzkiej i po- wstanie œcie¿ek edukacyjnych jest przyjazne dla ludzi z wielu powodów. Jedni szukaj¹ tu ciszy, spokoju czy zdrowia; spaceruj¹ i biegaj¹ w ka¿dy weekend po leœnych œcie¿kach lub je¿d¿¹ konno po przebiegaj¹cym nieopodal metropolital- nym szlaku konnym. Inni z kolei poszukuj¹ lub rozwijaj¹ wartoœci duchowe pod- czas ciesz¹cych siê du¿ym powodzeniem rekolekcji ignacjañskich. Jednak jest Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 189 jeszcze wiele do zrobienia. Zamieszka³e przez ludzi drewniane wille, podobnie jak za³o¿enie parkowe sprzed stu lat, wymagaj¹ renowacji. Niektóre drzewa na- le¿y poddaæ zabiegom ratowniczym. W Uroczysku Porszewice jest kilkadziesi¹t pomników przyrody. Dla niektórych ludzi s¹ to po prostu zwyczajne stare drzewa. Dla wielu jednak s¹ godne podziwu, niezwyk³e, piêkne czy wrêcz „magiczne”. Na jednym z nich, wiekowej lipie, z szacunku dla potêgi i „ukrytych mocy” drzewa zawieszono kapliczkê poœwiêcon¹ œw. Faustynie. Byæ mo¿e moc drzewa w po³¹- czeniu z kultem œwiêtej sprawi¹, ¿e miejsce to rzeczywiœcie bêdzie jeszcze bardziej przyjazne ludziom i œrodowisku. Odwa¿nych decyzji od w³odarzy tych terenów wymaga rozwi¹zanie proble- mów dotycz¹cych przemys³owego zagospodarowania przestrzeni okalaj¹cej Uro- czysko Porszewice tak, by na linii styku tych dwóch œwiatów mo¿liwe by³o ich wspólne funkcjonowanie oparte na poszanowaniu dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego tych okolic. Albowiem stosunek ludzi do tworów przyrody i szerzej – œrodowiska naturalnego, a tak¿e wartoœci kulturowych – dawnych obrzêdów i tradycji lub obecnych wierzeñ i zwyczajów, s¹ miar¹ wielkoœci wspó³czesnego cz³owieka. Cz³owieka nara¿onego na wiele problemów cywilizacji XXI wieku, np.: digitalizacji ¿ycia, konsumpcjonizmu, globalizacji wartoœci. Uroczysko Porszewice jest miejscem urozmaiconym zarówno pod wzglêdem przy- rodniczym jak i kulturowym. Splata siê tu wiele w¹tków dawnej i najnowszej histo- rii „ziemi obiecanej”, pocz¹wszy od czasów osad rolniczych dawnej Puszczy £ódz- kiej, poprzez gwa³towny rozwój oœrodka miejsko-przemys³owego £odzi, Konstan- tynowa i Pabianic, I wojnê œwiatow¹, budowê letnich rezydencji fabrykantów do czasów wspó³czesnych, tworzenia nowych wartoœci takich, jak Oœrodek Konfe- rencyjno-Rekolekcyjny Archidiecezji £ódzkiej wraz z mini-ogrodem dendrologicz- nym oraz edukacyjnymi œcie¿kami dendrologicznymi Nadleœnictwa Grotniki. W czasach dla wielu narodów trudnych, czasach wojennych, pisarka i filozof, Zofia Na³kowska w powieœci Medaliony napisa³a, ¿e „cz³owiek jest taki, jak miejsce, w którym jest”. Rozwa¿my myœl sprzed stu lat! Bez wzglêdu na to czy bêdzie to „urocze” Uroczysko, nowoczesny Oœrodek, lasy, parki i ogrody, czy po prosu zwyczajny przydomowy ogródek, ka¿dy cz³owiek upiêkszaj¹c „miejsce, w którym jest” sam staje siê lepszy i piêkniejszy...

Literatura Dana B. 2011. 500 z³otych za zabytek. Gazeta Wyb. z dnia 22 lipca, £ódŸ. Flatt O. 1953. Opis miasta £odzi pod wzglêdem historycznym, statystycznym i przemy- s³owym. Warszawa: 9. Grzywacz A. 2011. Zdrowe lasy – zdrowe spo³eczeñstwo. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 3 (28): 19-27. Kunze P. 2010. Architektura drewnianej £odzi. Mag. kult.-spo³. Kultura i Biznes, rok. IX, nr 57, s. 7. Na³kowska Z. 1990. Medaliony. Wyd. Poznañskie, Poznañ. Pigan M. 2009. Rola Lasów Pañstwowych w propagowaniu turystyki przyrodniczo-leœnej. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 4 (23): 14-20. Pigan M. 2011. Rola obiektów edukacyjnych w edukacji leœnej spo³eczenstwa. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 1 (26): 8-13. Stañczuk M. 2011. Las w ¿yciu s³owiañskich ch³opów. G³os lasu 2 (488): 36-37. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ora_et_labora

190 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne... UROCZYSKO PORSZEWICE – MIEJSCE PRZYJAZNE DLA LU- E L

C DZI I ŒRODOWISKA. Streszczenie: Uroczysko Porszewice for- I T malnie le¿y na terenie Nadleœnictwa Grotniki i obejmuje fragment R A

/ 140-letniego lasu gr¹dowego stanowi¹cego strefê ochrony ekolo- Y

£ gicznej i widokowej zespo³u parkowo-willowego z koñca XIX i pocz. U

K XX wieku. W miesi¹cach zimowych 2010/2011 przeprowadzono Y

T szczegó³ow¹ inwentaryzacjê dendroflory najwiêkszego w wojewódz- R

A twie parku wiejskiego, lasu gr¹dowego, dawnego cmentarza wojen- nego z 1914 roku oraz lasów gospodarczych okalaj¹cych Oœrodek Konferencyjno-Rekolekcyjny Archidiecezji £ódzkiej. W lipcu 2011 roku wytyczono w terenie, oznakowano i oddano do u¿ytku trzy œcie¿ki spacerowe: dendrologiczno-historyczn¹ im. Bitwy £ódzkiej 1914 roku, dendrologiczn¹ im. Jana Paw³a II oraz dendrologiczn¹ im. Miêdzy- narodowego Roku Lasów. Uporz¹dkowano teren dawnego cmentarza, na którym staraniem mieszkañców Porszewic posadowiono g³az i od- s³oniêto pamiatkow¹ tablicê. Na trasie wszystkich œcie¿ek posprz¹- tano œmieci, usuniêto niebezpieczne ga³êzie, oznaczono sto kilka- dziesi¹t drzew tabliczkami gatunkowymi. Wytypowano ponad 20 drzew do objêcia ich ochron¹ jako pomniki przyrody. Uporz¹dkowano Alejê lipow¹. Na jednym z drzew umieszczono i poœwiêcono kapliczkê. Sta- raniem Nadleœnictwa Grotniki zakupiono ³awo-sto³y wraz z zada- szeniem na miejscu dawnego parkingu leœnego. Dziêki wspó³pracy Centrum Edukacji Przyrodniczo-Lesnej LZD SGGW w Rogowie z Oœrodkiem Konferencyjno-Rekolekcyjnym A£ w Porszewicach zorganizowano I Konferencjê „Lasy, parki i ogrody – miejsca przy- jazne ludziom i œrodowisku”, podczas której dokonano uroczystego otwarcia œcie¿ek oraz posadzono pierwszy w Polsce d¹b beatyfi- kacyjny (d¹b bezszypu³kowy), bed¹cy „œwiadkiem” beatyfikacji Jana Paw³a II w Rzymie w 1 maja 2011 roku. Wydano 10 rodzajów pocztówek, mapkê oraz broszurê dotycz¹c¹ wartoœci przyrodni- czych, kulturowych i historycznych Uroczyska Porszewice. Dziêki staraniom osób prywatnych (mieszkañców Porszewic) oraz wspó³- pracy wielu instytucji, Uroczysko Porszewice zosta³o przygotowa- ne do pe³nienia funkcji rekreacyjno-turystycznych dla okolicznej ludnoœci, spo³eczeñstwa aglomeracji ³ódzkiej jak i osób przyje¿- dz¹cych tu z ca³ego kraju, tzw. rekolektantów. Ocenia siê, ¿e w skali roku ³¹cznie ze œcie¿ek skorzysta oko³o 3 tys. osób. S³owa kluczowe: Bitwa £ódzka 1914 roku, d¹b beatyfikacyjny, Miêdzynarodowy Rok Lasów, Oœrodek Konferencyjno-Rekolekcyj- ny, Porszewice, rekolektanci, œcie¿ki dendrologiczne, Uroczysko Porszewice, willa-dworek Steinerta, zespó³ parkowo-willowy UROCZYSKO PORSZEWICE – FRIENDLY PLACE FOR PEOPLE AND THE ENVIRONMENT. Abstract: Uroczysko Porszewice is formally located within the Forest District Grotniki and covers a part of 140-year-old oak-hornbeam forest stand forming a zone of ecological protection and a landscaping zone for the park and Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 4 (29) / 2011 191 residential unit from the late nineteenth and early twenty centu- ries. In winter 2010/2011 there was conducted a detailed invento- ry of dendroflora of the region's largest country park, oak-horn- beam stand forest, the old military cemetery from 1914 and econo- mic forests surrounding the Retreat and Conference Center of the Archdiocese of £ódŸ. In July 2011 there were laid out, marked and put into service three paths: dendrological-historical route named after the 1914 Battle of Lodz, dendrological one named John Paul II and dendrological named International Year of Forests. Former cemetery grounds were cleaned where, with the efforts of Porsze- wice residents, memorial stone was placed and unveiled a comme- morative plaque. On the route of all paths trash was cleaned up, removed were dangerous branches, trees were marked with over a hundred species boards. More than 20 trees were selected to be protected as natural monuments. Linden Avenue was cleaned up. On one of the trees a chapel was placed and dedicated. Thanks to the efforts of the Grotniki Forestry Inspectorate benches-tables with roofing were purchased, and placed in the former forest parking. In cooperation with Nature and Education Center of Forest LZD University in Rogow and Conference and Retreat Center of LA in Porszewice there was organized Ist Conference „Forests, Parks and Gardens – a place friendly for people and the environment”, during which was performed the grand opening of paths and plan- ted the first beatification oak in Poland (sessile oak), a „witness” the beatification of John Paul II in Rome in 1 May 2011. There were published 10 kinds of postcards, a map and a brochure on the natural, cultural and historical values of Uroczysko Porszewice. Thanks to the efforts of private individuals (residents of Porsze- wice) and the cooperation of many institutions, Uroczysko Porsze- wice has been prepared to serve its recreation and tourist func- tions for the surrounding population, society and the £ódŸ agglo- meration as well as people coming here from all over the country, so called retreat participants. It is estimated that the annual total of the people benefitting from educational paths will be about 3 tho- usand.

Keywords: 1914 Battle of Lodz, beatification oak, the Internatio- nal Year of Forests, Conference and Retreat Center, Porszewice, retreat participants, dendrological paths, Uroczysko Porszewice, Steinert villa-manor, park and residential unit

Mgr Dariusz Anderwald SGGW Leœny Zak³ad Doœwiadczalny w Rogowie [email protected]

192 Dariusz Anderwald Uroczysko Porszewice – miejsce przyjazne...