Langs de oevers van het Oer-IJ

E-bike route door het historische landschap van naar Castricum en via Velsen terug 115 km, 1 route, 5 trajecten Langs de oevers van het Oer-IJ

INLEIDING

Geschiedenisboek nog steeds herkenbaar in de huidige land- In deze route staat het landschap centraal. schappen. (zie beeld AHN op pagina 3) Vooral het landschap dat wordt bepaald door Eeuwenlang woonden er in het kustgebied een verdwenen rivier. Door de eeuwen heen mensen op de hogere, droge delen, dat is het stroomgebied van dat Oer-IJ onderhe- waren de strandwallen; evenwijdig aan de vig geweest aan verandering, vooral door de kust lopende zandruggen. Ook de oeverwal- rol van het water en de strijd van de mens len langs de rivierlopen en de hogere zand- tegen en met dat water. Voor wie goed kijkt platen in het Oer-IJ mondingsgebied waren al zijn tal van sporen uit vroegere eeuwen nog vroeg bewoond. altijd in het huidige landschap te herkennen. En als je die eenmaal ziet, dan kun je het De monding slibt dicht als het binnenmeer landschap lezen als een geschiedenisboek. Flevo een blijvende open verbinding met de Deze route kunt u daarbij gebruiken als gids. Waddenzee/Noordzee krijgt. In het van over- stromingen afgesloten vruchtbare kleigebied Ontwikkeling van het landschap achter de kust nam de bevolking snel toe. Het Oer-IJ was voor het begin van onze jaar- Door stagnerend water echter werd het oude telling de noordelijke tak van de Rijn, die via mondingsgebied van het Oer-IJ geleidelijk de Vecht en het Flevomeer in noordwestelij- een groot veenmoeras. ke richting stroomde en bij Castricum in zee uitmondde. Omdat later in de bedding van De middeleeuwen deze riviertak tussen Velsen en Amsterdam In de middeleeuwen werd het moeras- het IJ lag, heeft deze voormalige tak van de gebied in cultuur gebracht. Door sloten te Rijn de naam ‘Oer-IJ’ gekregen. graven werd veen land droger en geschikt Rond het begin van de jaartelling is de voor akkerbouw en bewoning. Maar door monding dichtgeslibd, maar de laaggelegen deze ontwatering kon het veen oxideren, bedding blijft nu, na 2000 jaar, nam het volume van het veenpakket af en begon het gebied te dalen. Veenstroom- pjes die het water afvoerden, werden door oeverafslag steeds breder, waardoor talloze meren ontstonden, zoals het Alkmaarder- en Uitgeestermeer. Het inklinkende land werd te nat voor akkerbouw en werd daarna gebruikt voor het weiden van vee. Nog altijd is het grootste deel van buitengebied in gebruik voor de melkveehouderij.

In deze periode lag in de voormalige Oer-IJ bedding tussen Amsterdam en Velsen het steeds breder wordende IJ. Het IJ kwam uit in de Zuiderzee en daardoor in contact met de Noordzee. Door wisselende waterstanden kon de zee steeds dieper het land binnen- dringen en ontstond een langwerpig meer. Vanaf Velsen ontstond naar het noorden, in de oude bedding van het Oer-IJ, het Wijker- meer en een serie waterlopen zoals de Dije Het stroomgebied van het Oer-IJ van bron tot (Die) en de Schulpvaart. monding; van Amsterdam naar Castricum (Kaart beschikbaar gesteld door Het Parool) 2 Het woord “IJ” dat in dit gebied veel voorkomt in namen van wateren betekent “water”.

Tussen het Wijkermeer en de Noordzee lag een smalle strook duinen, die ‘Holland op zijn smalst’ wordt genoemd. Ten noorden daarvan lag het Schermermeer (het Alkmaardermeer is daarvan een restant) en ten zuiden het . In de late middeleeuwen werden vanwege de toenemende dreiging van het water uit de Zuiderzee, dijken en dammen aangelegd en ontstond zo het poldersysteem. In de dam- men werden spuisluizen gemaakt om het Actuele hoogtekaart van het mondingsgebied polderwater bij laag buitenwater (eb) op het bij Castricum. De slinger van de oorspronkelijke IJ te kunnen lozen. Via schutsluizen konden rivierloop is nog altijd goed waarneembaar boten de dammen en dijken passeren. Later was het land zo laag dat het water met mo- Het huidige landschap lens en gemalen uitgemalen moest worden. Het gebied rond het voormalige IJ ligt in de dynamische noordvleugel van de Randstad. Vanaf begin 17e eeuw werden veel meren Dat is goed te zien aan de uitbreiding van drooggemalen. De middeleeuwse dijken de vele stedelijke functies, zoals woonwijken, hoeven nu geen buitenwater meer te keren, bedrijfsterreinen en infrastructuur. Zo lopen maar vormen nog wel de grens tussen de de stadsuitbreidingen en havengebieden verschillende polders. Dat de meeste dijken van Amsterdam en Zaandam nagenoeg in nog altijd aanwezig zijn komt omdat er elkaar over.Hetzelfde geldt voor het IJmond- wegen op liggen. gebied. Deze groei was het sterkst vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw en gaat tot Veranderingen in de negentiende eeuw op de dag van vandaag door. Rond 1875 werd het Noordzeekanaal gegra- ven om de haven van Amsterdams een korte De stedelijke gebieden van Amsterdam/ verbinding met de Noordzee te geven. Tege- Zaanstad en de IJmond worden aan de lijkertijd werden ook het IJ en het Wijkermeer noordkant van het kanaal nog altijd geschei- drooggelegd. Deze nieuwe waterweg wordt den door open agrarische poldergebieden ook wel het ‘Neo IJ’ genoemd. en aan de zuidkant door Recreatiegebied Spaarnwoude en aangrenzende weide- en Eind negentiende eeuw werd de Stelling van natuurpolders. Amsterdam aangelegd, een waterlinie die Amsterdam moest beschermen tegen vijan- Deze e-bike route laat zien hoe rijk het Oer-IJ delijke invasies. In het Oer-IJ gebied is daar- gebied is aan hoogwaardig en afwisselend voor de natuurlijke laagte van de voormalige landschap, en de grote rol van het watererf- Oer-IJ bedding gebruikt. Van dit Unesco goed daarin. Werelderfgoed is nog veel in het landschap van het Oer-IJ gebied terug te vinden, zoals Wij wensen u veel fietsplezier. forten en liniedijken.

3 Langs de oevers van het Oer-IJ

Over de route Over de inhoud De E-bike route “Langs de oevers van het Dit boekje bevat: Oer-IJ” is gemaakt in het kader van “2021 • Inleiding over het landschap Ode aan het Nederlandse landschap”. “Langs de oevers van het Oer-IJ” Stichting Oer-IJ heeft dit thema opgepakt • Overzichtskaart in het midden van het voor het Oer-IJ gebied, een boeiende regio boekje geprojecteerd op het stroomgebied tussen Amsterdam, en Alkmaar. De van het Oer-IJ samenhang in het Oer-IJ gebied valt te her- • 5 trajecten, elk herkenbaar aan een kleur, leiden tot de voormalige rivier Het Oer-IJ, die met steeds een trajectkaartje, algemene weliswaar aan het begin van onze jaartelling informatie over de route/knooppunten, feitelijk ophield te bestaan, maar waarvan de stations, parkeerplaatsen, bezienswaar- sporen nog altijd als laagten in het landschap digheden langs de route, horeca e.d. aanwezig zijn. Die depressies vulden zich ook • Informatie van en over de organisaties weer met water waartegen de mens zich die deze route mogelijk hebben gemaakt. in de loop van de eeuwen door middel van • Informatie over enkele musea met wie dijken en dammen moest beschermen. Deze wij samenwerken en die te bezoeken zijn. route volgt, waar mogelijk via eeuwenoude dijken, het stroomgebied van dat Oer-IJ. Gebruikte symbolen

De fietsroutes gaan van Amsterdam naar 34 Knooppunt KP Zaandam en Heemskerk grotendeels over voormalige zeedijken. Naar Castricum en 1 Nummers in de tekst verwijzen naar daarna naar Velsen volgt de route middel- bezienswaardigheid langs de route. eeuwse polderdijken en liniedijken van de Stelling van Amsterdam. Van Velsen weer Kleurenbalk bovenzijde pagina: kleur terug naar Amsterdam gaat de route weer correspondeert met trajectkleur op kaarten: over oude zeedijken. TRAJECT 1 De route is totaal 115 km lang (en met uitstapjes ruim 120 km). Vanwege deze TRAJECT 2 lengte is gekozen voor de E-bike als vervoer- middel. De route is verdeeld in vijf trajecten TRAJECT 3 die elk in het routeboekje worden besproken en toegelicht en die op een overzichtskaart TRAJECT 4 midden in het boekje en op trajectkaarten zijn weergegeven. TRAJECT 5

In het gebied langs de route zijn meerdere LA = linksaf RA = rechtsaf NS stations te vinden waardoor het mogelijk is een traject te fietsen en vervolgens met Er is ook een podcast de trein terug te gaan naar het startpunt. beschikbaar met boeiende Natuurlijk staat het u vrij om er een meer- achtergrondinformatie­ ge- daagse tocht van te maken. Door deze geven door deskundigen. combinatie van fietstrajecten en stations is de route ook geschikt voor fietsen zonder Scan de QR code trapondersteuning. voor de podcast

De route is digitaal te vinden via de QR code.

Scan de QR code voor de route 4 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1 s r e t e m

n i 0 5

, , 0 5 0 , , , e 4 1 t - - 1 3 6 g o o H TRAJECT 1: Van Pontplein Amsterdam-Noord naar Pontplein Buitenhuizen Over de middeleeuwse Noorder IJ en Zeedijken 5 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1

PRAKTISCHE GEGEVENS

lengte: totaal 24 km

startpunt: Pontplein Amsterdam-Noord.

p-startpunt: nabij Amsterdam CS en Pontplein Noord is bijna geen parkeergelegenheid.

stations: Amsterdam CS en Zaandam

bewegwijzering: gedeeltelijk door fietsknooppunten (KP)

horeca: in Amsterdam-­Noord, Zaandam en Pontplein Buitenhuizen

ROUTEBESCHRIJVING Vanaf hier vervolgens de KP 55 69 67 De route volgt zoveel mogelijk de en 10 volgen over de Hogendijk, Knooppunten (KP), waar dat niet kan is Westzanerdijk, Westzaner Overtoom, dat hieronder aangegeven. Nauerna naar Pontplein Buitenhuizen. Amsterdam CS, achterzijde: Pont richting Buiksloterweg, in Noord richting KP 36 ONDERWEG over het fietspad langs NH-kanaal.

Na 2,5 km, bij T-kruising, LA Buiksloterdijk op. Bij volgende T-kruising LA en direct RA onder viaduct door, vervolg onder aan de Buiksloterdijk het fietspad.

Bij het Gemaal wordt het Land- smeerderdijk, deze dijk vervolgen, wordt Oostzanerdijk.

Aan het eind de Molenaarsweg overste- ken, aan de overkant LA Coentunnelcircuit, wordt na de A10 weer Oostzanerdijk, welke overgaat in de Noorder IJ- en Zeedijk.

De Noorder IJ- en Zeedijk blijven volgen, deze gaat over in de Zuiddijk, hier met fietstunnel onder weg door, direct na de tunneltje RA en vervolgens LA de Zuiddijk vervolgen.

De Zuiddijk tot de Lohmanstraat volgen (groot wit kantoor aan de linkerkant), LA richting Wilhelminabrug. Tracé Noordzeekanaal van Amsterdam naar IJmuiden, dwars door ‘Holland op z’n smalst’ 6 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1

1 Amsterdam-Noord Het eerste deel van de route gaat door de aaneengesloten bebouwing van Amster- dam-Noord naar Zaandam, oorspronkelijk respectievelijk Waterland en de Zaanstreek. Deze gebieden werden al in de loop van de 13e eeuw door dijken omringd. De route gaat over de middeleeuwse Noorder IJ en Zeedijk. Elk deel van de dijk heeft een eigen naam, behorend bij het betreffende dorp in de voor- malige veenpolders.

Ieder dorp had een eigen schut- en spuisluis Historische prent van naar het IJ. Toen het IJ, tijdens de aanleg van het Noordzeekanaal (1875), was Buiksloterdijk drooggelegd, werd na elke sluis door het Buiksloot was van oorsprong een nederzet- drooggemaakte land een zijkanaal gemaakt ting van pionierende boeren in Waterland. naar het nieuwe Noordzeekanaal. Vanaf de late middeleeuwen bouwden bewoners hun huizen op de Waterlandse Direct aan het IJ lagen de haven en industrie- Zeedijk. Tussen 1832 en 1851 maakte het gebieden, maar sinds begin eenentwintigste uitzicht op het IJ plaats voor Buiksloterham- eeuw vindt hier ook een grote verandering polder, maar het dorp bleef een belangrijk plaats naar woon-, creatieve en knooppunt voor de scheepvaart dankzij de vrijetijdsfuncties. Buikslotertrekvaart (1662). De vroegere bewoners van het dorp Tussen Amsterdam en Zaandam zijn de leefden dan ook voornamelijk van de dijken aan weerszijden volgebouwd; in handel en scheepvaart. het zuiden liggen hier de tuindorpen van ­Amsterdam-Noord. Tuindorpen zijn stadswij- Oostzanerdijk ken met een typisch dorps karakter, gebouwd Tot de aanleg van het Noordzeekanaal in de vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw 19e eeuw en het ontstaan van de Noorder om een tegenwicht te bieden aan de armoe- IJ-polder, klotsten de golven van het IJ nog dige arbeiderswoningen in de oude stad. tegen dit oude deel van de Waterlandse Zeedijk. 2 Middeleeuwse dorpen Landinwaarts strekten zich in noordelijke Opvallend is dat de middeleeuwse dorpen richting eindeloze weilanden uit en in de en zeedijken met de sluizen nog duidelijk verte waren de silhouetten van Zaandam en herkenbaar zijn in het huidige landschap. Oostzaan te zien. Westelijk van Zaandam verandert dit, hier is de oorspronkelijke veenpolder nog altijd In de 16e en 17e eeuw lagen hier in het IJ, een open, waterrijk en agrarisch veen-­­ dat toen nog een zeearm van de Zuiderzee weidegebied.­ was, Oostzaanse handelsschepen. In de 17e eeuw leverde het dorp Oostzaan bemannin- gen voor de walvisvaarders die de Noordelij- ke IJszee bevoeren. Later kwamen er pakhui- zen aan de Oostzanerdijk en traankokerijen langs het riviertje ‘t Twiske. De pakhuizen en traankokerijen leverden werk aan honderden mensen.

7 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1

3 Noorder IJ-dijken met braken De oude zeedijk brak heel vaak door en dat is Toen eenmaal de plas was gegraven werden te zien aan de talloze ‘braken’, de kolkgaten, de oeverlanden nauwelijks gebruikt en nam die nu vaak als ronde waterpartijen in een de natuur het in bezit. bocht van de dijk herkenbaar zijn. In de komende jaren gaat de gemeente Deze braken langs de slingerende dijk vertel- Amsterdam dit gebied geleidelijk ontwikkelen len veel over de onstuimige geschiedenis van tot een stadspark, dat een verbindende scha- de strijd tegen het water. kel moet gaan vormen tussen Amsterdam, Oostzaan en Zaanstad.

5 Zaandam

Wilmkebreekpolder: weiland in de stad, inge- klemd tussen en Kadoelen. Een bijzondere braak of breek is de Wilmke- breekpolder. Dit stukje weiland in de stad, Gravure van Oude sluis te Zaandam, ontstond doordat begin 16e eeuw de Oost- datering 1786-1792 zanerdijk bij een stormvloed meerdere keren werd weggeslagen. Het gevolg was een Dam in de Zaan diepe plas (-3,5 m NAP), de Wilmkebreek Het is onduidelijk wanneer precies de mon- of Westerbreek. ding van de Zaan in het IJ is afgedamd. Die dam was in ieder geval in 1314 een feit. In Dit water werd in 1632 drooggelegd en is de Hogen- of Zaanderdam zaten vanouds nu één van de oudste en kleinste poldertjes sluizen voor de afwatering en de scheepvaart van Nederland. In het voorjaar broeden in naar het IJ. dit natuurgebiedje onder andere grutto’s en tureluurs. De in 1547 gebouwde Grote of Hondsbossche sluis vormde tot het begin van de 19e eeuw 4 Coentunnelcircuit en Noorder IJ plas een vitale schakel in het verkeer te water De route gaat onder de viaducten van een van noord naar zuid. druk knooppunt van snelwegen door. Hier komen de Ringwegen West en Noord en de In de jaren 1608-1718 was over de dam Coentunnelweg bij elkaar en gaan richting de bovendien een grote overtoom (een plek Coentunnel (1966). Voor de aanleg van deze waar schepen over een dijk getrokken kon- wegen was veel zand nodig. Daarvoor werd den worden) aanwezig waarover langs de de IJplas aangelegd in de vroegere Noorder Binnenzaan gebouwde scheepscasco’s in het IJpolder. Dit was een landbouwpolder die ont- IJ werden gesleept. De dam was bebouwd stond na de aanleg van het Noordzeekanaal. met woningen en herbergen.

8 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1

6 Tussen Zaandam en Pont Buitenhuizen Hier slingert de Westzanerdijk en vanaf de Daarbij is de loop van het doodlopende water buurtschap Nauerna de Assendelver Zeedijk ‘t Twiske gebruikt. door het landschap. De bochten in de dijk zijn het gevolg van de vele dijkdoorbraken en de Langs het kanaal bij Nauerna staat sinds 2017 daardoor ontstane plassen. De braken waren de nieuw opgebouwde molen De Paauw, diep en daarom legde men het nieuwe een hennepklopper, die in het weekend dijktracé met een slinger om de braak heen. bezocht kan worden. Het contrast tussen de polders aan de rech- terzijde en linkerzijde van het traject is groot. 8 De stortbergen bij Nauerna Aan de rechterkant (noord) zijn nog altijd de Aan de voet van de stortbergen van NV Af- middeleeuwse veenweidepolders herken- valzorg wordt een uitgestrekt natuurontwik- baar. De voormalige akkergebieden in de kelingsgebied gerealiseerd. Op de stortber- drooggemaakte IJpolders zijn nu grotendeels gen wordt een recreatiepark aangelegd. als bedrijfsterrein in gebruik. Landschap-Noord-Holland is hier actief met een proefproject om veenvorming weer op De eerste polder westelijk van Zaandam is de gang te brengen. polder Westzaan. Deze waterrijke veenpolder is anders omdat het water hier licht brak is. Bij Pont Buitenhuizen is een rustplek met een Dat levert een bijzondere flora op. Het groot- prachtig overzicht over alle activiteiten rond ste deel van de polder is nu natuurgebied. het Noordzeekanaal. Ook is hier een korte wandeling mogelijk langs de oevers van het 7 Nauernasche Vaart kanaal. Ter hoogte van de buurtschap Nauerna loopt vanuit het noorden de kaarsrechte Nauerna- Desgewenst kunt u vanaf hier terugfietsen sche Vaart. Het is een gegraven waterloop naar Amsterdam via de zuidkant van het om het water uit het veengebied in het noor- kanaal. Volg dan vanaf KP 11 via 17 den beter af te kunnen voeren naar het IJ. Het kanaal met een lengte van 8,5 kilometer naar 14 en vanaf daar LA traject 4 naar tussen Westknollendam en Zijkanaal D van Amsterdam CS. Zie traject 4 op pagina 24. het Noordzeekanaal bij Nauerna, is in 1633 aangelegd.

Vliegerfoto van natuurgebiedje aan de oever van het Noordzeekanaal bij de Pont Buitenhuizen 9 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

TRAJECT 2: Van Pontplein Buitenhuizen naar Station Castricum Over zee-, polder- en liniedijken

Hoogte in meters -4,0 -1,5 1,0 3,5 6,0

10 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

PRAKTISCHE GEGEVENS

lengte: 24 km

startpunt: Pontplein Buitenhuizen, Station Castricum

p-Startpunt: Pontplein Buitenhuizen

stations: Uitgeest en Castricum

bewegwijzering: fietsknooppunten (KP)

horeca: Pontplein Buitenhuizen en op verschillende plekken langs de route

ROUTEBESCHRIJVING KP 10 99 07 08 39 40 37 38 85 84 24 02 01 20 21 22 richting 16 tot eindpunt Castricum station. De vele bochten in de dijk herinneren aan ONDERWEG diverse dijkdoorbraken die hier in de afgelo- pen eeuwen zijn geweest, restanten van de KP 10 99 07 braken zijn nu natuurgebiedjes. Het landschap links en rechts van de dijk verschilt sterk. Aan 1 Assendelverzeedijk de rechterkant de langwerpige veenweide Vanaf Pont Buitenhuizen slingert de route strokenverkaveling van de Zuiderpolder en kilometers lang over de middeleeuwse links de blokverkaveling van de 19e-eeuwse Assendelverzeedijk (Noorder IJ en Zeedijk). polder De Wijkermeer.

Dijkdoorbraken als gevolg van de Kerstvloed 1717 11 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

Gezicht op Beverwijk vanaf het Wijkermeer, geschilderd door Salomon van Ruysdael in 1666

2 Wijkermeerpolder 3 De Nieuwendijk Het Wijkermeer was een uitloper van het In de Kerstnacht in het jaar 1717 breken de IJ, maar vele eeuwen belangrijk voor de dijken rond de Crommenije en Wijkermeer haven van Beverwijk en de scheepvaart­ op zeven plaatsen door (zie kaartje pag 11). verbinding tussen het zuiden en het noorden van Noord-Holland. In het noorden ging het Als definitieve oplossing tegen het oprukken- Wijkermeer over in de Cromme IJe. de buitenwater werd er een ‘nieuwe dijk’ Deze waterloop eindigde in het huidige aangelegd op de grens van het Wijkermeer Alkmaardermeer. en de Kil/Cromme IJe, tussen de St. Aagten- dijk en Assendelver Zeedijk. Deze laatste dijk In 1875 werd het Wijkermeer drooggelegd blijft een belangrijke zeewerende functie en is nu een polder die voornamelijk in houden tot de drooglegging van het Wijker- gebruik is voor akkerbouw. Vanaf de Noorder meer. Nu is deze Nieuwendijk de scheiding IJ en Zeedijk is heel goed het verschil te zien tussen twee polders. tussen de veenweidepolder aan de rech- terhand en de droogmakerij(polder) aan de RA bij KP 08 St. Aagtendijk. linkerkant.

LA bij KP 07 over de Nieuwendijk, met zicht op de Kil. 12 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

4 De Aagtendijk Waarschijnlijk kwam al rond het jaar 1200 het De hoog opgeslibde gronden in de Cromme eerste gedeelte van de, naar de bescherm- IJe/Kil werden na de kerstvloed van 1717 heilige van Beverwijk vernoemde, Sint Aag- bedijkt. Daarna lag de midden- tendijk tot stand. Deze dijk omringde eerst in het land. Van de Kil resteert slechts een alleen de weidegebieden bij Beverwijk en smalle waterloop. Heemskerk, maar werd later verlengd langs de Cromme IJe tot het dorp Uitgeest. KP 39 40 37 38 85

5 De Nieuwendam (Busch en Dam) 6 Stelling van Amsterdam In 1357 werd in de waterloop Cromme IJe, De route gaat verder over de Middeleeuwse bij de buurtschap Busch en Dam, een dam dijken, langs de westkant van de Cromme gelegd om de gebieden ten noorden ervan IJe, over de slingerende Hoogedijk, Busch en te beschermen tegen hoge vloedstanden Dam en Lagendijk naar Uitgeest. Deze dijken van het Wijkermeer, dat in open verbinding vallen grotendeels samen met de liniedijken stond met de Zuiderzee. Dat betekende een van de Stelling van Amsterdam. aanzienlijke bekorting van de Sint Aagtendijk. De dijk eindigde voortaan bij deze dam. Deze waterlinie had de functie van een verdedigingslinie, gelegen op 15 tot 20 Omdat de Cromme IJe een belangrijke kilometer rond ‘de hoofdstad’ Amsterdam. scheepvaartverbinding was tussen de steden De totale Stelling is 135 kilometer lang, bevat in het noorden en zuiden van Holland, sloot 45 forten en is aangelegd tussen 1880 en de Nieuwendam deze waterloop niet geheel 1920. Langs deze route liggen drie forten: af. Er zat een opening in ten behoeve van de Veldhuis, Aan den Ham en Krommeniedijk. visserij en scheepvaart. Pas na 1544 is sprake Nagenoeg het hele systeem van de Stelling van afsluiting met een sluis. In het stagne- van Amsterdam is nog intact en is vanwege rende water bij de dam slibde de Cromme IJe zijn grote historische waarde geplaatst op de echter snel dicht. lijst van UNESCO Werelderfgoed. In de forten langs de route zijn nu musea ondergebracht.

Fort K’IJK in het landschap bij Krommeniedijk

13 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

Bij KP 85 Bij KP 84

Fort K’IJK Houtzaagmolen De Hoop in Uitgeest Fort K’IJK Erfgoedpark De Hoop Fort bij Krommeniedijk heet nu Fort Het Erfgoedpark De Hoop heeft met K’IJK. Het is te bezoeken. horeca en verblijfsaccommodaties een In dit ‘Belevingscentrum K’IJK’ komen nieuwe recreatiebestemming gekregen. natuur en het strategische landschap Nog steeds wordt gezocht naar van de Stelling van Amsterdam tot mogelijkheden om hier, als eerbetoon leven. Verbeelding, projecties, licht en aan Cornelis Corneliszoon van Uitgeest, donker tonen de unieke architectuur een werkende houtzaagmolen te van het fort. In een deel van het fort bouwen. Het is de bovendien bedoeling hebben jongvolwassenen met autisme om in de historische droogloods op het een woonplek. Binnen in het fort is terrein een infocentrum in te richten, een Theeschenkerij. met onder meer het verhaal over deze uitvinder van het op windkracht zagen Rondom het fort liggen uitgestrekte van hout . Daarmee leverde hij rond weilanden, broedgebied en leefgebied 1600 een belangrijke bijdrage aan de van allerlei diersoorten. economische ontwikkeling van ons land. www.landschapnoordholland/fortkijk.nl www.houtzaagmolen-uitgeest.nl

14 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

Vliegerfoto van de Eendenkooi van der Eng bij Uitgeest

KP 02 Het weidegebied in de Castricummerpolder is 7 Uitgeest nu voor een groot deel natuurgebied in be- Het dorp Uitgeest ligt op een relatief hoger heer bij de ‘St. Hooge Weide’ en ‘Landschap gelegen zandrug, een oude kustlijn die we Noord-Holland’. Daardoor zijn delen van deze nu strandwal noemen. Het oude dorp is een polder zeer rijk aan weide en moerasvogels typische langgerekte lintbebouwing. Vanaf en is ook de botanische rijkdom erg hoog. de jaren zestig is ook Uitgeest gegroeid met nieuwe woonwijken en bedrijfsterreinen. 9 Castricum De lagere delen rond de bebouwde kom, lig- De plaats Castricum ligt midden in het gen nu onder zeeniveau en zijn polders. Elke voormalige mondingsgebied van het Oer-IJ. polder heeft een eigen bemaling. U passeert Aan het begin van onze jaartelling had dit achtereenvolgens de gemaaltjes bij de nog gebied het karakter van een rivierdelta met maalvaardige 2e Broekermolen, het gemaal zandplaten en kreken. In die tijd woonden Meldijk en de molens de Kat en de Dog. mensen hier op de hogere oeverwallen en platen. Waar de route de bebouwing van KP 02 01 20 21 22 Castricum binnen komt, ligt de voormalige richting 16 eindpunt Castricum buurtschap “Oosterbuurt”, de klinkerweg loopt over zo’n oeverwal. Op veel plaatsen 8 Mondingsgebied Oer-IJ wordt de Bredeweg begrensd door hagen Dit Tussen Uitgeest en Castricum ligt de Castri- soort perceel scheidingen duiden, in het natte cummerpolder met meerdere slingerende Noord-Holland, op hogere gronden. In de rest kreken die nog terugverwijzen naar het van de laag gelegen provincie worden sloten mondingsgebied van het Oer-IJ. gebruikt als perceelscheiding. Net buiten de bebouwing van Uitgeest ligt Eendenkooi van der Eng, de oudste eenden- Het traject eindigt bij station Castricum, kooi van Noord-Holland. gelegen aan de rand van de duinen.

15 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 2

Uitkijktoren Papenberg

Papenberg Huis van Hilde in Castricum Westelijk van Huis van Hilde ligt de Papenberg, een hoog duin met daar­ Huis van Hilde bovenop een uitkijktoren. Vanaf Huis van Hilde is een bijzonder museum deze uitkijktoren hebt u een magnifiek over de archeologie van Noord-Holland. uitzicht over de hele omgeving, Het opvallende gebouw staat in Castri- inclusief het mondingsgebied van cum, pal achter het NS-station aan de het Oer-IJ en het Noord-Hollands rand van de duinen. Meer dan duizend Duinreservaat. originele bodemvondsten zijn gebruikt om hier aan de hand van een tijdlijn chronologisch het verhaal over de bewo- ningsgeschiedenis van de provincie te vertellen.

Bezoekers staan oog in oog met achttien levensechte mensfiguren; fascinerende reconstructies gemaakt op basis van bij archeologisch onderzoek gevonden skeletten, onder wie dat van een jonge vrouw die Hilde is genoemd. De vaste expositie is recent uitgebreid met ‘de 17e eeuw’. Bezoekerscentrum De Hoep Natuur en drinkwater Ook voor kinderen valt er van alles Het bezoekerscentrum De Hoep van te beleven. Ze kunnen zelfstandig op het PWN in Castricum ligt feitelijk in onderzoek en leren zo wat archeologie de voormalige monding van het Oer-IJ. betekent. Sinds kort is de museumjaar- kaart hier geldig. Huis van Hilde is ook Binnen alles over drinkwaterproductie VVV Informatiepunt. en natuurbehoud in het Noord-Hollands duinservervaat. Westerplein 6 1901 NA Castricum Johannisweg 2 023 – 514 32 47 1901 NX Castricum www.huisvanhilde.nl pwn.nl/bezoekerscentrum-de-hoep

16 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 3

Hoogte in meters -4,0 -1,5 1,0 3,5 6,0

TRAJECT 3: Van Castricum naar Pont Velsen Langs de westkant van de Oer-IJ bedding 17 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 3

PRAKTISCHE GEGEVENS

lengte: totaal 18 km

startpunt: Station Castricum, Pontplein Beverwijk/Velsen

p-startpunt: P+R Castricum of De Brink Castricum

stations: Castricum, Heemskerk, Beverwijk

bewegwijzering: fietsknooppunten (KP)

horeca: op meerdere plekken langs de route

ROUTEBESCHRIJVING De Breedeweg komt uit in het open land- Vanaf station Castricum/Westerplein, schap van de Castricummerpolder, de hier KP 22 99 36 37 40 06 41 aanwezige sloten en waterlopen laten zien dat dit deel van het mondingsgebied van 01 02 naar Pont Velsen. oorsprong veel natter was. Die slingerende waterlopen en diverse middeleeuwse dijken ONDERWEG zijn kenmerkend voor dit gebied. 1 Mondingsgebied Oer-IJ Via de Noordermaatweg, een middeleeuwse dijk, gaat de route richting Heemskerk. Aan weerszijden van de weg liggen vogelrijke natuurgebieden; de Maden (links) en het Noorderveld (rechts). De plas van het Noorderveld is aangelegd in een voormalige laagte van het Oer-IJ. Het bos op de achter- grond hoort bij het landgoed Marquette en staat op een uitloper van de strandwal van Heemskerk.

In Heemskerk gaat de route langs de Noord- dorperbeek en De Neksloot die in de zuidelij- De plas van het Noorderveld is aangelegd ke geul van de oude Oer-IJ bedding liggen. in de bedding van het Oer-IJ Aan de oostkant van de A9 volgt de route de De plas van het Noorderveld is aangelegd St. Aagtendijk en komt uit in de bebouwing in een voormalige laagte van het Oer-IJ. van Beverwijk. Het oudste deel van Castricum is de voormalige buurtschap “Oosterbuurt”. Deze stad lag vroeger aan het Wijkermeer, Hoewel deze ‘buurt’ momenteel onderdeel is maar is sinds de aanleg van het Noordzee- van de bebouwing, is het historische karakter kanaal nog altijd een zeehaven rijk. De be- nog goed te zien aan de woningen langs bouwing van Beverwijk gaat over in die van de klinkerstraat Breedeweg. Deze weg loopt Velsen-Noord. Hier eindigt de route bij over een voormalige oeverwal van het Oer-IJ. de pont over het Noordzeekanaal.

18 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 3

3 Polderdijken en liniedijken

Dijkdoorbraak bij Fort Veldhuis. De route voert langs de bebouwde kom van Heemskerk, gaat een spoorlijn en een snel- weg over en komt dan weer in het buitenge- bied. Vanaf hier volgt de route middeleeuwse dijken en liniedijken van de Stelling van Amsterdam. Dat we bij KP 37 te maken hebben met een oude dijk is te zien aan de braak direct rechts van de weg bij Slot Assumburg het kruispunt. Hier ligt een klein watertje. Dit is een voormalige doorbraakkolk, een 2 Slot Assumburg plek waar ooit de dijk was doorgebroken. Rond Heemskerk en Beverwijk hebben in De nieuwe dijk, met daarop de weg, is de late middeleeuwen meerdere kastelen daarna om de braak heen gelegd. gestaan. Slot Assumberg is als enige daar- van overgebleven. De meeste kastelen stonden in dit gebied op de overgang van de hogere strandwalgronden en de natte laagten van het voormalige Oer-IJ.

De landheren konden vanuit die kastelen hun territoriale belangen regelen. Slot Assumburg dateert waarschijnlijk uit de 13e eeuw, maar werd in 1546 verbouwd, en is genoemd naar de buurtschap Assum tussen Heemskerk en Uitgeest. De kracht die het kasteel uitstraalt, is meer schijn dan werkelijkheid. Plasje bij Fort Veldhuis dat herinnert aan een dijkdoorbraak Het is in feite een imitatie van een middeleeuws kasteel. De dunne muren zouden een beleg niet hebben doorstaan. Stelling van Amsterdam Een dergelijk kasteel wordt ook wel een Aan uw rechterhand ligt Fort Veldhuis. pronk kasteel genoemd. Dit is een van de 45 forten uit de Stelling Tien jaar geleden werd de 18e-eeuwse van Amsterdam. Deze verdedigingslinie, rond 1900 als een ring rond Amsterdam aange- kasteeltuin in originele staat hersteld en legd, moest de vijand, die uit het westen is een bezoek meer dan waard (gratis). werd verwacht, op afstand houden. Deze tuin bevat onder meer een fruit- Met een ingenieus systeem kon het land boomgaard, een rosarium, een groente- onder water worden gezet (inundatie). De en kruidentuin en een groot gedeelte met diepte van het water werd op ongeveer 40 geometrische vlakken met daarin de hof cm gehouden, waardoor het gebied zowel vijver. onbegaanbaar en onbevaarbaar werd. Op locaties waar dijken, kanalen of spoorlijnen Voor een bezoek bij de Tolweg RA en dan door de inundatievelden liepen (de acces- na 100 m LA naar het slot Assumburg. Ga sen), werden forten gebouwd. na uw bezoek terug naar de Tolweg, RA de Communicatieweg op naar KP 36 37 RA bij Fort Velsen, de Genieweg op.

19 Langs de oevers van het Oer-IJ

20 OVERZICHTSKAART VOLLEDIGE ROUTE

Op deze kaart met als ondergrond de huidige situatie is de loop van het Oer-IJ rond 500 v. Chr. geprojecteerd. Hierop zijn de 5 trajecten van de route weergegeven

21 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 3

Naast de reeds aanwezige dijkjes van het 4 Buitenplaatsen rond de Wijkermeer bestaande poldersysteem was het noodza- In de 17e en 18e eeuw bouwden rijke kelijk te zorgen voor extra inundatiekades, Amsterdamse kooplieden buitenverblijven liniedijken, waterinlaten, damsluizen en ka- buiten de stad in gebieden met een schoon zematten. Hier is nog veel van terug te zien milieu. De stad immers was in die tijd vooral en al die elementen zijn in deze fietsroute in de zomer ongezond omdat het water in de opgenomen. grachten sterk vervuild was. De buitenverblij- ven moesten wel goed bereikbaar zijn en dat Alle forten hebben een nieuwe functie waren de oevers van het Wijkermeer. Hier- gekregen. Sinds 1996 is de Stelling UNESCO- door ontstond hier een zone van buitenplaat- Werelderfgoed! sen. De meeste buitenplaatsen zijn gesloopt en hebben plaatsgemaakt voor woningen, Bij KP 40 gaat de Genieweg in zuidelijke bedrijven en wegen. In Beverwijk zijn nog richting over in de St. Aagtendijk. twee fraaie voorbeelden aanwezig.

Nieuwendijk Dwars op Aagtendijk ligt de Nieuwendijk. Deze kaarsrechte dijk werd aangelegd in 1718, omdat een jaar eerder, tijdens de kerststorm in 1717, de dijken hier op veel plekken doorbraken en een groot deel van het gebied onder water kwam te staan. Na deze ramp werd besloten om een dwarsdijk (De Nieuwendijk) aan te leggen waardoor de lengte aan zeewater kerende dijken hier sterk werd ingekort. De lage gronden ten zuiden van deze nieuwe dijk werden de Gravure uit 1768, toegangspoort Akerendam Buitenlanden genoemd omdat ze nog door de zee overstroomt kon worden. De door Akerendam de Nieuwendijk beschermde gronden ten Deze buitenplaats werd in de jaren dertig noorden hiervan, waarin de Cromme IJe/Kil van de 17e eeuw gebouwd door Jan Bicker. zijn gelegen, werden nu een polder. Huis en tuin werden in renaissancestijl aan- gelegd. Halverwege de achttiende eeuw is St. Aagtendijk het huis verbouwd naar de Lodewijk XV-stijl. Deze middeleeuwse dijk beschermde de De negentiende-eeuwse theekoepel aan de gronden aan de binnenduinrand tegen het Velserweg gaf een fraai uitzicht op de om- water van het Wijkermeer. geving en het Wijkermeer. Het vrije uitzicht naar het oosten is pas in de twintigste eeuw Zo ontstond de toen laag gelegen Broek- veranderd door de bouw van het station en polder. De heuvel in het landschap is van kantoren. Huis en park zijn niet vrij toegan- recentere oorsprong en ontstaan doordat hier kelijk. decennia geleden de vuilstort van Beverwijk Scheybeeck lag. Deze stort is afgedekt met schone grond De buitenplaats Scheybeeck is ontstaan rond en is omgevormd tot het Aagtenpark. 1620 als een van de vele buitenplaatsen De Aagtendijk eindigt in de bebouwing van in Kennemerland en is genoemd naar de Beverwijk, waar deze aansluit bij de hoger beek die vanuit het duingebied richting de gelegen strandwal waarop Beverwijk is Beverwijkse haven stroomt. Tot op de dag gelegen. van vandaag vormt deze duinrel de grens tussen de gemeenten Velsen en Beverwijk. De buitenplaats ligt nu ingeklemd tussen de bebouwing van Beverwijk en drukke toegangswegen.

22 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 3

Toch is het park de moeite van een bezoekje waard. In 2002 is het park aangewezen als Rijksmonument, hetgeen duidelijk maakt dat de cultuurhistorische en ook de ecologische waarden hoog zijn. Het park is vrij toegan- kelijk.

5 Industrieel complex langs Noordzeekanaal

Museum Kennemerland* Het sympathieke kleinschalige streekmuseum Kennemerland aan het Westerhoutplein in Beverwijk, onder- gebracht in het oude raadhuisje van de geannexeerde gemeente Wijk aan Zee en Duin, heeft een verrassend gevari- eerde collectie. Dat verhaal begint al bij het begin van de jaartelling, als de Ro- Aanleg Noordzeekanaal maakte vestiging zware meinen er aan de oevers van het Oer-IJ industrie mogelijk twee havens aanleggen. Langs het Wijkermeer bouwen de welgestelden Door de aanleg van het Noordzeekanaal uit de grote stad er in de 17e eeuw hun werd het mogelijk om op de grens van land buitenplaatsen. De lokale tuinders zijn en zee aan de zuidoever een nieuwe haven lang landelijk beroemd vanwege hun (IJmuiden) en aan de noordoever een indus- triegebied met overwegend zware industrie heerlijke aardbeien. En niet iedereen te realiseren. Aan de noordkant is een enorm kent de befaamde Kinheim tapijten- complex van zware industrie ontstaan met fabriek uit Beverwijk, of het sierlijke het bedrijf Hoogovens (nu Tata Steel) als Velser Aardewerk uit de jaren dertig, basis. De productie van ijzer begon in 1923. onder verzamelaars nog steeds een Het bedrijf ligt buiten de sluizen om de gewild artikel. Staalgigant Tata Steel grondstoffen eenvoudiger te kunnen aan- voorheen Hoogovens is ook onderdeel voeren. Uit de restproducten van de ijzer en van de regionale geschiedenis, waar in staalfabricage ontstonden veel andere bedrij- de vaste tentoonstelling aandacht aan ven zoals een cementindustrie (ENCI), wordt besteed. een kunstmestfabriek (inmiddels opgehe- ven), een elektriciteitscentrale en talloze andere verwante bedrijven. Westerhoutplein 1, 1943 DK Beverwijk’ Het industriële complex is goed te overzien 0251-214507 vanaf de pont en de zuidzijde van het Noord- www.museumkennemerland.nl zeekanaal. * Geen onderdeel van deze route

23 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4 H o o g 6 3 1 - - t 1 4 e , , , 0 5 0 , ,

5 0 i n

m e t e r s De zuidelijke IJ dijken en een groene scheg TRAJECT 4 (KP Van Pont Velsen naar Amsterdam CS 03 T/M 30 ) :

24 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4

PRAKTISCHE GEGEVENS

lengte: totaal 34 km.

startpunt: Pontplein Velsen, Pontplein Buitenhuizen (zuidoever).

p-startpunt: Pontplein Velsen Zuid.

stations: Beverwijk, Halfweg, Amsterdam-Sloterdijk, Amsterdam CS.

bewegwijzering: fietsknooppunten (KP).

horeca: Pontplein Velsen, Recreatiegebied Spaarnwoude, Spaarndam, Amsterdam

ROUTEBESCHRIJVING Pont Velsen, KP 03 95 94 38 35 16 14 13 12 30 28 26 het Brettenpad volgen naar 05 A’dam CS (aangegeven op fietsrichtingaanwijzers, groene tekst)

ONDERWEG Buitenplaats Beeckestijn in Velsen-Zuid 1 Holland op z’n smalst Het Noordzeekanaal heeft van de kop van Beeckestijn Noord-Holland echt een eiland gemaakt. Voor In Velsen-Zuid onderscheidt zich van 1875 werd het gebied ter hoogte van Velsen andere buitenplaatsen door de aan- ‘Holland op z’n smalst’ genoemd. dit omdat wezigheid van wel zes verschillende slechts een 7 km brede kustzone het noorden tuinstijlen. Van Frans classicisme tot met het zuiden van de provincie verbond. Engels landschappelijk. Bijzonder zijn ook de slangenmuur, kruidentuin en Meer naar het oosten werd de provincie een Kapelwoning als folly. Het hoofd- verdeeld door het brede Wijkermeer en IJ. gebouw heeft tegenwoordig een De aanleg van het kanaal heeft grote gevol- museale functie en is in bezit van Ver- gen gehad voor deze regio. De duinen en de landgoederenzone werden doorsneden en eniging Hendrick de Keyser. De tuinen voor een deel opgeofferd, maar ook werd de zijn door de gemeente verkocht aan gemeente Velsen in tweeën gedeeld en kon Natuurmonumenten en zijn vrij toe- de plaats IJmuiden (IJ monding) ontstaan. Ook gankelijk. Na het landgoederengebied het enorme industriële complex aan de noor- van Velsen-Zuid gaat de route door een doever van het kanaal is een rechtstreeks infrastructuur landschap. Het landschap gevolg van de aanleg. wordt hier gedomineerd door het Noordzeekanaal en twee snelwegen, 2 Buitenplaatsen de A9 en A22, die vlak bij elkaar onder Door de aanleg van het Noordzeekanaal rond het kanaal doorgaan (te zien aan de 1850 werd de gemeente Velsen verdeeld in ontluchtingstorens). Recent is ook de Velsen-Noord en Velsen-Zuid. Tot Velsen-Zuid hoogspanningsstraat geheel vernieuwd behoort ook de historische kern van Velsen, en en nadrukkelijk aanwezig. waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan. 25 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4

Ook de landgoederenzone werd opgeknipt. Momenteel liggen hier nog drie buitenplaat- sen: Velserbeek, Waterland en Beeckestijn. Om deze buitenplaatsen te bezoeken moet u even van de route afwijken.

3 Recreatiegebied Spaarnwoude De route gaat verder door het Recreatiege- bied Spaarnwoude. Dit gevarieerde en bosrij- ke gebied is in de jaren tachtig van de vorige eeuw aangelegd als groene buffer tussen het stedelijk gebied van Amsterdam en Haarlem/ Kerkje Spaarnwoude IJmond. Het gebied is grotendeels aangelegd in de drooggemaakte IJ polders. Kerkje Spaarnwoude Toen in de jaren zestig en zeventig van de Vlak bij Spaarndam ligt het dorpje vorige eeuw een grote uitbreiding van het Spaarnwoude. Dit dorpje ligt op een Amsterdamse havengebied in westelijk rich- hogere plek in het landschap. Het is ting langs het Noordzeekanaal plaatsvond, een duidelijk voorbeeld van de oudste werd besloten om het open gebied tussen strandwallen (oude kustlijn van 5000 Amsterdam en Haarlem/IJmond te bestem- jaar geleden) van Nederland. Op het men tot recreatiegebied om te voorkomen hoogste punt staat het kerkje met de dat de stedelijke gebieden aan elkaar vast ‘stompe toren’. Deze toren dateert uit zouden groeien. De oude IJpolders werden omgevormd tot bosrijke recreatiegebieden de dertiende eeuw. Het dorp werd bij en de veenpolders behielden hun functie als het beleg van Haarlem (1573) in brand veenweidegebied met natuurwaarden. Na gestoken door de Spanjaarden, maar het viaduct onder de A9 loopt de route langs de toren bleef behouden en daar is de Zijkanaal B huidige kerk (1746) tegenaan ge- bouwd. In de muur bevinden zich twee 4 Zijkanalen stenen die de spanwijdte van de armen van Klaas van Kieten, de reus van Spaarnwoude aangeven. De spanwijdte wordt vaam of vadem genoemd en is ongeveer 1.83 meter.

Bereikbaar via 16 15 91 Kaart met tracé Noordzeekanaal met zijkanalen (Spaarnwoude), hierna door naar 12 en 30 en traject vervolgen. Bij de aanleg van het Noordzeekanaal en de (KP 91 = Spaarnwoude). inpoldering van het IJ zijn negen zijkanalen (A t/m I) gegraven om de waterverbinding tussen de verschillende plaatsen langs het IJ in stand te houden. Zijkanaal B komt zelfs uit Na Halfweg gaat de route door een van de op een plas die nog altijd de naam “IJ’ draagt, groene scheggen die kenmerkend zijn voor dit water is dan ook een laatste restant van de stedenbouwkundige uitleg van Amster- het voormalige grotere IJ. Aan de zuidkant dam. Een groene scheg was bedoeld om de van de dam in Spaarndam ligt het Spaarne. stadsbewoners dicht bij groene gebieden te Deze veenrivier was eeuwenlang erg belang- brengen. Via het Brettenpad komt u dan ook rijk voor de afvoer van water uit een groot dicht bij Amsterdam Centraal. achterland, het gebied van het Hoogheem- raadschap van Rijnland.

26 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4 s r e t e m

n i 0 5

, , 0 5 0 , , , e 4 1 t - - 1 3 6 g o o H ) : 05 T/M 30 Van Pont Velsen naar Amsterdam CS TRAJECT 4 (KP De zuidelijke IJ dijken en een groene scheg 27 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4

5 Spaarndam Zoals de naam al zegt ontstond Spaarndam Dit is een prachtig gebied om water- en rond een dam in de monding van de rivier, moerasvogels te spotten. Bij de eerste weg het Spaarne. Als sinds eind dertiende eeuw links is een uitzichtheuveltje opgeworpen. waren er sluizen in de dam. Het plaatsje leef- Vanaf dit uitzichtpunt is een recent gerecon- de van tolheffing bij de sluizen en ook van de strueerd stukje ‘Oer-IJ’ te zien. visserij in dit waterrijke gebied. Nu is de kern van Spaardam bij de Kolksluis een bezoekje 7 Halfweg waard. Aan het pleintje onder de IJdijk staat de oude Hervormde kerk uit 1627.

De voortdurende strijd tegen het water wordt gesymboliseerd door het beeldje van Hansje Brinker op de IJdijk. Deze romanfiguur komt uit een Amerikaans boek waarin hij als held wordt neergezet omdat hij, door het steken van zijn vinger in het gat van de dijk, het land behoedde voor overstroming. Spaarndam stond halverwege de zeedijk tussen Amsterdam en Haarlem en daarom werd hier door het Hoogheemraadschap van Rijnland een Gemeenlandshuis gebouwd. Schilderij met afbeelding Halfweg. Overstapplek Dit huis diende als vergaderlocatie voor het passagiers bestuur en als woonhuis voor de opziener die was belast met de dijkbewaking. De route komt uit bij Halfweg waar het Haar- lemmermeer en het IJ slechts door een smal- 6 Inlaagdijk le strook land van elkaar werden gescheiden. Rond Spaarndam overheersen de veenpol- Vanouds was de bebouwing en infrastructuur ders van het oude land, die tegen het op- op deze smalle strook geconcentreerd. Deze dringende water werden beschermd door de landengte werd door oeverafslag steeds Spaarndammerdijk. Regelmatig gaat de route smaller. over deze voormalige oude zeedijk. Halfweg heette eerst ‘’. Vanaf KP 16 gaat deze dijk in een strakke Toen in de 17e eeuw een trekvaart tussen lijn rechtdoor, maar onze route gaat LA Amsterdam en Haarlem werd gegraven, naar KP 14 omdat varen over het IJ soms heel gevaarlijk was, kon in de smalle landstrook de vaart Hier begint de Inlaagpolder, daar liep in het niet worden doorgetrokken. De vaart bestond verre verleden de zeedijk omheen. daarom uit twee delen. Halverwege moesten Maar in de jaren 1421, 1452 en 1477 vonden de passagiers overstappen. Deze locatie grote dijkdoorbraken plaats. Daarna werd die kreeg toen de naam ‘Halfweg’. gedeeltelijk kaarsrechte inlaagdijk (landin- waarts verplaatste dijk) aangelegd, waardoor Op deze smalle plek in de Spaarndammer- een deel van het gebied buiten de Spaarn- dijk kon het zuidelijk gelegen gebied van dammerdijk kwam te liggen, de Inlaagpolder. het Hoogheemraadschap van Rijnland zijn Dit buitendijkse land werd voortaan slechts overtollige boezemwater gemakkelijk lozen door een lage kade beschermd tegen het op het IJ en daarom werden hier sluizen water van het IJ. De route loopt hier deels aangelegd die in de loop van de tijd werden langs en overheen. uitgebreid.

Vanaf KP 14 gaat de route langs de gegraven Westhoffplas.

28 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 4

Bij de sluizen staat het in 1648 gebouwde 9 Sloterdijk Gemeenlandshuis ‘Swanenburg’. Na de droogmaking van het Haarlemmermeer (1852) werd het gebouw verkocht aan een suikerfabriek die toen de oude gevel en de poort opnamen in de uitbouw van de fabriek. Ook de twee grote ronde voormalige silo’s hoorden bij de in 1992 gesloten fabriek.

Tegenwoordig maakt het gebouw deel uit van het complex Sugar City, een verzame- ling van evenementenlocaties, kantoren en winkels.

8 De Brettenzone Oude prent van Sloterdijk De ‘Lange Bretten is de naam van een gebied tussen Halfweg en de Amsterdamse Haarlemmerpoort. De benaming Brettenzone Iedereen kent tegenwoordig station is afkomstig uit het Algemeen Uitbreidings- Amsterdam Sloterdijk, maar Sloterdijk is plan van Amsterdam uit 1934, waarin een ook de naam van een wijk van Amsterdam. groene strook werd opgenomen tussen de Het ontleent zijn naam aan het vroegere dorp Westelijke Tuinsteden en het Havengebied. Sloten. Ter bescherming van het landelijk Veel van deze groene zone werd bebouwd, gebied van deze plaats tegen het nog open maar van een deel bleef het groene karakter water van het IJ, werd in de dertiende eeuw behouden. Het hele gebied kent al een lange de Spaarndammerdijk aangelegd. Bij een geschiedenis, waardoor er sprake is van een dam in het hier in het IJ uitmondende riviertje zeer gevarieerd en bijzonder landschap. In de Slooter, ontstond een haven en handels- 1839 werd de eerste spoorlijn van Nederland plaatsje; ‘Slooterdyck’. aangelegd langs de bestaande trekvaart van Haarlem naar Amsterdam. De combinatie Er resteert nog een stuk van de oude dijk van de parallel aan elkaar lopende trekvaart, met daarop wat oude bebouwing en een spoorlijn en snelweg vormt nu de zuidgrens kerkje (1663). Nu ligt Sloterdijk midden in de van deze groene scheg. Scheggen zijn groene bebouwing van het huidige bedrijvengebied wiggen die vanaf het centrum van de stad met dezelfde naam. naar het buitengebied lopen en zijn bestemd voor recreatie van de stedelingen. Andere 10 Westergasfabriek bekende scheggen zijn het Amsterdamse Bos Het terrein en de gebouwen van de voorma- en de Amstelscheg. lige Westergasfabriek heeft sinds het begin van deze eeuw een culturele en recreatieve Momenteel wordt het oostelijke einde van bestemming. Tot de komst van het aardgas de Brettenzone afgebakend door de Wester- werd hier sinds 1883 het zgn. stadsgas ge- gasfabriek. Verder liggen volkstuinparken, maakt uit steenkool. Dit stadsgas werd vooral het oude dorp Sloterdijk en sportpark Spie- gebruikt voor de verlichting van straten en ringhorn tussen het groen, met aan het wes- gebouwen. De gebouwen op het terrein zijn telijke uiteinde het natuurgebied ‘De Kluut’. gebouwd in de Hollandse neorenaissance De Brettenzone ten westen van Sloterdijk stijl. Het Westergas terrein is nu vrij toegan- ontstond pas in de jaren zestig in zijn huidige kelijk. vorm door het opspuiten van de polders. Blijf het Brettenpad volgen naar eindpunt: Centraal Station.

29 Tegenwoordig zijn de gevolgen van Rijnland en het IJ verschillende dijkdoorbraken (zoals de Sint Elisabethsvloed in 1421 en de storm- Een zichtbare herinnering aan de eeuwen- vloed van 1675) nog steeds te zien in het lange strijd van hoogheemraadschap van landschap rondom de Spaarndammerdijk, in Rijnland met het water is de Spaarndam- de vorm van wielen of kolken. Veel is naar merdijk. Deze bijzondere dijk kwam al in verloop van tijd gewijzigd, maar het stuk de 13e eeuw tot stand en een deel van de tussen Halfweg en Spaarndam is nog gro- fi etsroute “het IJ rond” loopt hier overheen. tendeels intact en duidelijk in het landschap We nemen u mee langs de route en het be- aanwezig. lang hiervan voor Rijnland (en Nederland). De waterkeringsfunctie die de Spaarndam- Tijdens de late middeleeuwen maakte het merdijk vroeger had is nagenoeg verloren, landschap aan de noordgrens van Rijnland maar het blijft een imposante fysieke grote veranderingen door. Om het land herinnering aan ruim 765 jaar van waterbe- tegen het IJ te beschermen werden lokale heersing door het hoogheemraadschap van initiatieven opgezet om dijken te plaatsen. Rijnland. Iets wat nog vele jaren voortgezet Uiteindelijk vormden deze afzonderlijke zal worden. dijken één doorlopende waterkering, de Spaarndammerdijk. Een dam in de mon- Want water is zowel een levensbron als ding van het Spaarne beschermde het land levensbedreigend, dat is in al die eeuwen tegen het zeewater en door de sluizen kon rondom het IJ wel duidelijk geworden. het overtollige water worden afgevoerd. Daarom moeten we er goed voor zorgen en De lokale heemraadschappen, die verant- goed op letten. Rijnland is verantwoordelijk woordelijk waren voor het onderhoud en voor de waterhuishouding in het spannend- toezicht van deze kunstwerken, ontwikkel- ste deel van Nederland, dat voor 90% on- den zich uiteindelijk tot het hedendaagse der zeeniveau ligt. Wij zorgen voor schoon hoogheemraadschap. water, voldoende water en droge voeten om te leven, werken en recreëren.

Foto credit: De Spaarndammerdijk tussen Spaarndam en Polanen (Halfweg). Detail uit de overzichtskaart van Rijnland uit 1615 (HHR, Collectie kaarten, A-4065). Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5 s r e t e m

n i 0 5

, , 0 5 0 , , , e 4 1 t - - 1 3 6 g o o H TRAJECT 5: Rond de monding van het IJ Over historische IJ-dijken en dijkdorpen in de stad 31 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5

PRAKTISCHE GEGEVENS

lengte: totaal 15 km

startpunt: IJplein Amsterdam Noord

p-startpunt: P+R I + II

stations: Amsterdam CS

bewegwijzering: beschreven in dit routeboekje

horeca: op meerdere plekken langs de route

ROUTEBESCHRIJVING Traject 5 is een lus met een lengte van 15 » P Voor wie met de auto komt kan hier km, die rond het oostelijk deel van het IJ parkeren bij P+R Zeeburg (I en II). Ga de loopt. Zuiderzeeweg op in zuidelijke richting.

» Neem vanaf de IJ-kant van Amsterdam » De Zuiderzeeweg gaat via een brug CS de pont richting IJplein. het Amsterdam Rijnkanaal over, aan Vanaf de pont rechtdoor naar het eind van het talud rechts Meeuwenlaan. Deze blijven volgen tot aanhouden en de Zeeburgerdijk op. de Nieuwendammerdijk. Deze blijven volgen onder het spoorviaduct door en verderop RA » RA (richting KP 46, – richting de molen en Brouwerij Het IJ. ) de Nieuwendammerdijk op. Steeds » Voorbij de molen LA en na het de dijkweg blijven vervolgen tankstation RA de Hoogte Kadijk op, door de dijkdorpen Nieuwendam deze uitrijden tot Kadijksplein. dat overgaat in Schellingwoude tot de » LA en direct RA, brug over RA en bij de Schellingwouderbrug. verkeerslichten LA de Prins Hendrik Kade op. » Ga door naar KP 46 en dan LA de brug op. Of klim met de fiets aan de hand » De Prins Hendrikkade blijven volgen de brug op en ga de brug over en volg tot de eerste brug rechts. RA brug de Zuiderzeeweg in zuidelijke richting. over (Oosterdokskade) en onder het Bij de drukke kruising van weg en spoorviaduct door. Bij verkeerslichten trambaan oversteken en rechtdoor LA (De Ruijterkade) richting rijden. Amsterdam CS.

32 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5

Rembrandt maakte een prent van het galgenveld

ONDERWEG Het Oer-IJ begon waar ruim 5000 jaar gele- den het Flevomeer overging in een rivier die Het monumentale 18e-eeuwse Gemeenlandshuis afwaterde op de Noordzee, dat was globaal waar nu de Oranjesluizen en Schellingwou- Op en neertje langs Gemeenlandshuis derbrug liggen. Toen was dit de bron van het Langs de Diemerzeedijk (no 28) ligt het Oer-IJ en stroomde het water in noordwes- monumentale 18e-eeuwse Gemeen- telijke richting naar de kust, maar rond het landshuis, gebouwd als vergaderlocatie begin van de jaartelling, toen de monding voor het bestuur van het waterschap bij Castricum dichtslibde, stroomde het en onderkomen voor de ambtenaren water van het Oer-IJ in omgekeerde richting en kwam het in het Flevomeer, nu IJmeer, die waren belast met de dijkbewaking. terecht. Wat dus eerst de ‘bron’ van het Oer-IJ Het Gemeenlandshuis doet denken aan was werd vanaf de 1e eeuw de monding van een vroegere buitenplaats. Dit beeld het Oer-IJ. wordt nog versterkt doordat vroeger achter het pand nog een stal en koets- Neem vanaf de IJ-kant van Amsterdam CS huis lagen. de pont richting IJplein. Het was ruim 250 jaar in het bezit van 1 Amsterdam Noord het Hoogheemraadschap van den Zee- Amsterdam benoorden het IJ bestond burg en Diemerzeedijk en zijn rechtsop- aanvankelijk slechts uit het schiereiland- volgers waaronder Waterschap Amstel, je, de Volewijck, waarover de stad in 1393 Gooi en Vecht. Deze waterschappen zeggenschap kreeg. Tot 1795 lag hier het droegen zorg voor de Zuiderzeedijk galgenveld van de stad, waar veroordeelden tussen Amsterdam en Muiden. na de executie werden opgehangen, als afschrikwekkend voorbeeld voor de rest van de bevolking. Sinds 2008 is het pand in eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser. Pas in de 19e eeuw groeide dit stuk Amster- dam aan door aanplemping met havenslib en droogmaking van een deel van het IJ. Voor een bezoek aan het Amsterdam-Noord kreeg zijn huidige omvang Gemeenlandshuis gaat u vlak voor toen de gemeente in 1921 ook in het noor- de brug LA de Diemerzeedijk op. den landelijke gebieden annexeerde.

33 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5

De Oranjesluizen, archieffoto Adobe Stock

Dit werd bespoedigd doordat de gemeenten Fiets na de middeleeuwse Nieuwendammer- aan de noordkant van het IJ door de wa- dijk en de Schellingwouderdijk, richting de tersnoodramp van 1916 zo zwaar getroffen Oranjesluizen en de Schellingwouderbrug. waren, dat ze niet op eigen kracht verder Het is mogelijk om over de Oranjesluizen konden. naar het zuiden te gaan, maar omdat de wachttijd voor fietsers erg lang kan zijn, In 1921 was de annexatie van de gemeenten is gekozen via de Schellingwouderbrug het Buiksloot, Nieuwendam (met Zunderdorp) en IJ over te gaan. De Oranjesluizen zijn vanaf (met Schellingwoude, de brug goed te zien. en ) een feit en was Amsterdam Noord een realiteit. In 1966 werd nog een 3 De Oranjesluizen. deel van de gemeente Landsmeer alsmede De Oranjesluizen vormen de scheiding tussen een deel van de gemeente Oostzaan aan het Binnen- en Buiten IJ. De aanleg van deze het Amsterdamse grondgebied toegevoegd. sluizen begon in 1865. Het IJ werd bij, de Tegenwoordig is Noord een stadsdeel met aanleg van het Noordzeekanaal, hier door bijna 100.000 inwoners. een dam afgesloten van de Zuiderzee. Dit omdat de werking van eb en vloed in het Vanaf IJplein de Meeuwenlaan volgen en nieuwe kanaal ongewenst was. Door het RA bij de Nieuwendammerdijk. Noordzeekanaal kreeg de haven van Amster- dam een kortere verbinding met de Noord- 2 Nieuwendammerdijk zee, maar een verbinding met de Zuiderzee Langs de Nieuwendammerdijk ligt, net was, vooral voor de binnenvaart, nog steeds als langs alle noordelijke IJ-dijken, oude nodig, daarom werd in deze afsluitdam een dorpsbebouwing. Hier staan nog steeds oude sluizencomplex gebouwd. Het complex be- sluizen zoals bij de Grote en Kleine Die, met staat tegenwoordig uit drie sluizen, waardoor bijbehorende sluiswachtershuisjes en cafés. o.a. de beroepsvaart van de pleziervaart kan Ook liggen er nog oude dijkdoorbraken, zoals worden gescheiden. de Schellingwouderbreek. De oude dijkdor- pen zijn sinds begin 20e eeuw omgeven door tuindorpen.

34 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5

Of u het IJ overgaat via de Oranjesluizen of De dijk verbond Amsterdam met Muiden en de Schellingwouderbrug brug, u komt nu aan was lange tijd de enige landverbinding met de zuidzijde van het IJ terecht en gaat door Naarden. Vanaf de negentiende eeuw werd naar de volgende brug over het Amsterdam het gebied bebouwd. De uitbreiding van de Rijnkanaal. stad gaat hier tot op de dag van vandaag nog door.

Onder het spoorviaduct door en bij ver- keerslichten RA Zeeburgerstraat in (richting molen) Stellingmolen de Gooyer torent hoog boven het gebouw van Brouwerij ’t IJ uit.

Kaart van het Amsterdam-Rijnkanaal

Terug naar de Zuiderzeeweg. Ga de brug over het Amsterdam Rijnkanaal over en daarna de RA de Zeeburgerdijk op.

4 Amsterdam-Rijnkanaal Stellingmolen De Gooyer Dit kanaal verbindt sinds 1952 het IJ in Am- sterdam met de Waal bij Tiel. Het kanaal is Deze molen en is zo hoog omdat ze tussen een belangrijke binnenvaartverbinding tussen de bebouwing stond en toch wind moest de haven van Amsterdamse en het Ruhr- vangen. Het is een voormalige korenmolen gebied in Duitsland en het drukst bevaren die sinds 1814 op deze plek staat, maar al kanaal ter wereld. Er varen ongeveer 100.000 dateert uit de zestiende eeuw. In vroegere schepen per jaar over het kanaal, dat 72 eeuwen stond de molen al op andere plek- kilometer lang, 100 tot 120 meter breed en 6 ken in de stad. tot 9 meter diep is. LA na de molen en RA na het tankstation, 5 Zeeburg/Zeeburgerdijk Hoogtekadijk Zeeburg is een wijk in stadsdeel Oost van Amsterdam. De dijk die het land beschermde Halverwege deze straat bevind zich Museum- tegen het water van het IJ is de Zeebur- werf ‘t Kromhout. Deze voormalige scheeps- gerdijk. Deze is genoemd naar de vesting werf is nog tot 1970 in gebruik geweest. ‘Seeburg’ die in de zeventiende eeuw langs de dijk stond. Deze dijk was een deel is van de oude dijk langs de Zuiderzee.

35 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 5

Het Centraal Station Amsterdam rond 1900

De werf ontstond in het midden van de De aanleg van het stations-eiland, stations- achttiende eeuw langs een historische gebouw en emplacement heeft twintig jaar Amsterdamse zeedijk, die nu bekend is als de geduurd. Vooral de aanleg van de fundering Hoogte Kadijk. In de twintigste eeuw werden was problematisch omdat het eiland gedeel- in dit complex vooral vrachtauto’s, bussen en telijk in de Oergeul/Oer-IJ lag. Maar liefst scheepsmotoren gemaakt. 9000 palen werden geheid om de bouwwer- ken een stevig fundament te geven. Met de Aan het eind LA Kadijksplein op, direct RA uitvoering van het plan werd de brug over RA en bij verkeerslichten LA afgesloten van het IJ. Op 15 oktober 1889 werd het nieuwe Centraal Station geopend. 6 Prins Hendrikkade en Centraal Station De Prins Hendrikkade vormde vele eeuwen Neem vlak voor het stationsgebied de de noordelijke begrenzing van de stad en de eerste brug RA, de Oosterdokskade en ga zuidelijke oever van het IJ. De omgeving be- onder het spoorviaduct door tot De Ruyter- hoorde tot het historische havengebied van kade. LA, u bent terug op het beginpunt. Amsterdam. Hieraan kwam een einde toen eind negentiende eeuw de stations-eilanden werden aangelegd in het IJ. Het zand voor de eilanden kwam uit de duinen bij Velsen, dat vrijkwam bij het graven van het Noordzeeka- naal en de sluizen van IJmuiden.

36 Lekker uitwaaien langs het water

Waterschap Amstel, Gooi en Vecht heeft voor fi etsliefhebbers aantrekkelijke fi etsroutes geselecteerd om eens lekker uit te waaien en het hoofd weer fris te maken. Het gebied is zo prachtig, omdat het waterschap zorgt voor voldoende en schoon water én droge voeten voor iedereen die hier woont, werkt en recreëert. Kijk op www.agv.nl/droogwaterland voor alle fi ets-, wandel- en vaarroutes!

agv.nl/droogwaterland

waterschapagv

@waterschapagv PODCAST Over de e-bike fietsroute ‘Langs de Oevers van het Oer-IJ’ is ook een podcast gemaakt. Daarin wordt de luisteraar meegenomen naar het ontstaan van dit eeuwenoude getijdenlandschap en de invloed die de rivier op de omgeving heeft gehad. Er wordt verslag gedaan over nog zichtbare sporen van dit verleden en deskundigen van de hoogheemraadschappen vertellen spannende verhalen over de eeuwigdurende strijd tegen het water.

Scan de QR code Gebruik de mobiele telefoon en scan de voor de podcast QR-code om de podcast op te halen.

38 COLOFON

Uitgave 2021, Stichting Oer-IJ

Routeontwerp: Lia Vriend-Vendel. Teksten: Jos Teeuwisse en Lia Vriend-Vendel. Cartografie: Gerard Hogervorst, bron: openstreetmap.org. Beeld: Noord-Hollands Archief, Tom Kisjes (vliegerfoto’s), Léon Klein Schiphorst, Lia Vriend e.a. Ontwerp & vormgeving: Eveline Raap, Salmay Communicatie. Podcast: Pauline van Vliet, Caleidoscoop. Productie: Léon Klein Schiphorst.

Dank gaat uit naar Kees Helderman (routecontrole) en Renée Gelauff (tekstcorrectie). Het project ‘Langs de oevers van het Oer-IJ’ bestaat uit een fietsrouteboek- je en een podcast, ontwikkeld in het kader van het themajaar ‘Ode aan het landschap’. De fietsroute is digitaal beschikbaar op de website oerij.eu .

Met dank aan recreatieschappen:

Financieel mogelijk gemaakt door:

39 Ga eropuit! Beleef de IJdijken en laat je verrassen door de mooie verhalen

Scan hier voor het boek en de podcast