Effecten van grootschalige commerciële evenementen en muziekfestivals in parken en groengebieden op natuurwaarden - review van literatuur

Sjoerd Dirksen & Jim de Fouw

Sjoerd Dirksen Ecology research, consultancy & management

Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

rapport nr. SjDE 16-01 titel: Effecten van grootschalige commerciële evenementen en muziekfestivals in parken en groengebieden op natuurwaarden - review van literatuur auteurs: S. Dirksen, J. de Fouw status: eindrapport datum: 25 april 2016 opdrachtgever: Gemeente Amsterdam, R. Daalder foto’s voorkaft: met toestemming van AIR overgenomen van www.amsterdamopenair/photos

© Sjoerd Dirksen Ecology / Gemeente Amsterdam Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Sjoerd Dirksen Ecology, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.

Sjoerd Dirksen Ecology research, consultancy & management [email protected]

KvK 63444372

2 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

Inhoud

1 Inleiding en vraagstelling ...... 5 2 Afbakening en achtergrondinformatie ...... 6 2.1 Typen evenementen ...... 6 2.2 Locaties met natuurwaarden waar evenementen worden gehouden ...... 6 2.3 Natuurwaarden van de evenementenlocaties ...... 6 3 Methoden: welke literatuur is gezocht en waar is dat gedaan? ...... 8 4 Welke elementen van evenementen/festivals kunnen effecten op natuurwaarden hebben? ...... 9 4.1 Geluidverstoring ...... 9 4.2 Lichtverstoring ...... 9 4.3. Verstoring door aanwezigheid mensen en betreding ...... 10 5 Literatuur studie – mogelijke effecten incidentele verstoring ...... 11 5.1 Vogels ...... 11 5.2 Zoogdieren ...... 13 5.2.1 Vleermuizen ...... 13 5.2.2 Landzoogdieren ...... 14 5.2.3 Insecten ...... 15 5.2.4 Amfibieën en reptielen ...... 15 5.2.5 Flora ...... 15 6 Bespreking en conclusies ...... 17 7 Literatuur ...... 19

3 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

4 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

1 Inleiding en vraagstelling

In Amsterdam worden veel grootschalige, commerciële evenementen georganiseerd in parken en andere groengebieden. Bekende evenementenlocaties in en rond Amsterdam zijn Gaasperpark, Westerpark, Flevopark, Sloterpark, Amsterdamse Bos, Diemerbos, Twiske en Spaarnwoude. Deze evenementen leiden tot voortdurende maatschappelijke en politieke discussie. In oktober 2015 nam de raad een motie aan waarin wordt gevraagd om het in beeld brengen van de ecologische effecten van evenementen. Door deze effecten in beeld te brengen kan de discussie meer gebaseerd worden op feiten en minder op vermoedens.

Het doel van deze studie is in beeld te brengen wat wereldwijd bekend is over de effecten van evenementen met hoge geluidsbelasting (zoals dance festivals) op fauna en flora. Voornaamste middel is onderzoek van literatuur uit binnen- en buitenland. We willen zo exact mogelijk nagaan wat de bekende effecten zijn van evenementen (geluidsbelasting en drukte) in groengebieden op de daar aanwezige fauna en flora. Hierbij is met name bij de fauna een uitsplitsing naar soortgroepen gehanteerd: (broedende) vogels, vleermuizen, landzoogdieren, amfibieën, insecten.

Om de literatuurstudie praktisch bruikbaar te maken gaat het niet alleen om een goede weergave van literatuurgegevens, maar ook om de weging daarvan. Niet elke quickscan zal even betrouwbare gegevens opleveren. Van belang is een overzicht van effecten die echt onomstotelijk zijn aangetoond. Als er voldoende onderbouwd is aangetoond dat er geen effecten zijn van bijvoorbeeld geluidsbelasting op een bepaalde soortgroep, dan is dat ook een belangrijk resultaat.

De discussie over eventuele effecten van grootschalige evenementen op fauna en flora die in Amsterdam geregeld gevoerd wordt, is gebaat bij een overzicht van feiten en bestaande kennis. Dat maakt het makkelijker om ‘feiten en fictie’ in de discussie te scheiden. Op basis van een korte literatuurstudie kan inzicht verkregen worden in aard, omvang en mate van zekerheid van de veronderstelde effecten. In dit rapport proberen we die informatie te verstrekken.

5 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

2 Afbakening en achtergrondinformatie

2.1 Typen evenementen

De evenementen waarvan de effecten onderzocht moeten worden zijn door de Gemeente Amsterdam samengevat als ‘grootschalige, commerciële evenementen’. Daaronder worden, na overleg met de gemeente, voor deze studie de volgende typen evenementen verstaan • muziek/dance festivals (één of meerdere dagen): hoewel de bezoekersaantallen verschillen kenmerken deze evenementen zich door grote concentraties mensen op een klein oppervlak, zijn er een of meer podia en (vele) andere tijdelijke voorzieningen zoals aanvoerwegen met rijplaten en parkeerruimte, en wordt er gedurende het hele festival geluid van hoge sterkte geproduceerd; • andersoortige festivals: qua verschijningsvorm vergelijkbaar, maar zonder de geluidsproductie van de muziekfestivals: grootschalige markten, theater of andere festivals. Geluid zal er vast geproduceerd worden, maar niet in die sterkte als bij de muziek/dance festivals; • vuurwerkshows, al dan niet als onderdeel van voorgaande festivals of apart ( het vuurwerk bij de Sloterplas op Koningsdag bijvoorbeeld). Uitgesloten zijn bijvoorbeeld tijdelijke campings, alles met gemotoriseerde vehikels (auto/motorcrosses etc.), alle soorten grootschalige sportwedstrijden (hardlopen etc.), evenementen op het water (Sail) en evenementen die niet in het groen plaatsvinden, maar in het stedelijke gebied (zoals de Dam, Museumplein, het NDSM terrein).

2.2 Locaties met natuurwaarden waar evenementen worden gehouden

In Amsterdam worden de evenementen waar het om gaat gehouden in parken en andere groengebieden. Dit zijn over het algemeen gebieden die qua omvang en natuurwaarden te zien zijn als kleine natuurgebieden binnen de stadgrenzen. Dit zijn wel gebieden die volledig zijn opengesteld, en dus buiten de festivals ook voor publieksactiviteiten (en daarbij horende verstoring) toegankelijk zijn.

Bekende evenementenlocaties zijn Gaasperpark, Westerpark, Flevopark, Sloterpark, Amsterdamse Bos, Diemerbos, Twiske en Spaarnwoude. Twiske en Spaarnwoude liggen buiten de gemeente, maar vallen binnen gemeenschappelijke regelingen waar de gemeente deel van uit maakt.

2.3 Natuurwaarden van de evenementenlocaties

Voor de belangrijkste evenementenlocaties is uit de gegevensbestanden van de Gemeente Amsterdam een overzicht van waargenomen (broed-)vogels, zoogdieren en andere fauna gegenereerd. Aan de hand van dit overzicht wordt hier een kort beeld geschetst van kenmerkende waarden in deze parken en groengebieden. Het gaat nadrukkelijk om een globale schets met de nadruk op bijzondere en kenmerkende soorten. Voor meer informatie biedt de website van de gemeente een ingang1.

Het Gaasperpark is een afwisselend gebied, met hoger bos, bosschages, open delen en water met ook rietranden. De lijst van soorten die hier voorkomen is dan ook gevarieerd: blauwe reiger (in een kleine kolonie), vele soorten zangvogels, watervogels als fuut en meerkoet. Maar ook in sommige jaren soorten als havik, ijsvogel, ransuil en wielewaal.

1 https://www.amsterdam.nl/toerisme-vrije-tijd/groen-amsterdam/

6 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

Zoogdieren als egel, bunzing en eekhoorn worden gemeld, maar ook verschillende soorten vleermuizen waaronder de watervleermuis.

In het Flevopark worden veel typische bosvogels vastgesteld: bosuil, boomklever, boomkruiper, verschillende soorten spechten. Ransuil en sperwer passen hier ook bij. Soorten als sprinkhaanzanger, kleine karekiet en bosrietzanger komen voor in delen met lagere en deels nattere begroeiing. Eekhoorn en egel komen ook hier voor, onder de vleermuizen is onder andere de laatvlieger vastgesteld.

Het Sloterpark lijkt qua vogel- en dierenbevolking op de voorgaande parken. Bossoorten, maar ook watervogels komen er voor. Broedende blauwe reigers komen in meer Amsterdamse parken voor, maar een lepelaar als broedvogel is natuurlijk bijzonder. Bosuil, buizerd en sperwer worden gemeld, evenals rosse vleermuis en watervleermuis.

Het Amsterdamse Bos is het grootste en meest gevarieerde in de lijst van gebieden die hier kort besproken worden. Er delen die alle kenmerken hebben van intensief gebruikt stedelijk groen, en er zijn delen die ook op andere plekken als kern van een natuurgebiedje niet zouden misstaan. Dit betekent overigens ongetwijfeld direct dat belangrijke delen van het Amsterdamse Bos om meerdere redenen ongeschikt zullen zijn voor festivals en evenementen. Kenmerkende en/of voor stedelijk gebied opmerkelijke soorten zijn bijvoorbeeld groene specht, havik, kleine bonte specht, matkop en sprinkhaanzanger. Het Amsterdamse Bos is binnen de stad van belang voor eekhoorns.

In het Diemerbos komen veel van de al voor de andere stadsbossen vermelde soorten voor, maar ook zijn er open delen met weidevogels (grutto, kievit, scholekster) en nattere habitats met soorten als kleine karekiet, rietzanger, rietgors, snor en sprinkhaanzanger. Dit gebied is duidelijk gelegen op de overgang van de stad naar meer open en van oorsprong vochtiger gebieden.

7 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

3 Methoden: welke literatuur is gezocht en waar is dat gedaan?

In eerste instantie is gezocht naar publicaties die gaan over directe, waargenomen en gedocumenteerde effecten van verschillende vormen van evenementen. Dat wil zeggen dat gezocht is naar publicaties waarin geprobeerd is (mogelijke) effecten tijdens en/of na evenementen daadwerkelijk vast te stellen. Dat betekent: onderzoek, waarnemingen en metingen van effecten in het veld. ‘Quick scans’, ‘natuurtoetsen’ of andere documenten waarin alleen op basis van in het gebied aanwezige soorten effecten zijn ingeschat en mitigerende maatregelen voorgesteld, zijn daarom niet in de review betrokken. We zijn er wel de nodige tegen gekomen.

Omdat al snel duidelijk werd dat dergelijk onderzoek waarin effecten van evenementen integraal zijn onderzocht schaars is, is ook ingezet op het beschrijven van effecten van de verschillende ‘stressfactoren’ die een evenement in zich heeft (bijvoorbeeld geluid, verlichting, betreding/tijdelijke bebouwing etc.). Van die factoren worden effecten van continue verstoring beschreven als achtergrondinformatie en ‘worst case’. De effecten van incidenteel optreden van deze factoren is voor evenementen van directer belang, en deze worden dan ook uitgebreider beschreven. Ten slotte is een evenement te beschouwen als een optelsom van incidentele verstoring door diverse factoren.

Om een compleet beeld te krijgen van wat er bekend is over de effecten van evenementen op flora en fauna is er in de nationale en internationale literatuur gezocht. Allereerst is er in de wetenschappelijke literatuur gezocht via ‘Web of Science’. Ook is gebruik gemaakt van de gebruikelijke zoekmachines om op internet literatuur te vinden: via ‘Google’ en ‘Google scholar’. Uiteraard werden ook de literatuurlijsten van gevonden referenties gescreend op voor de review zinvolle verwijzingen/artikelen. Ten slotte is er als aanvulling er een vraag2 gesteld in het wetenschappelijk forum in ‘Researchgate’ om vakgenoten te bereiken. Op die manier is geprobeerd ook ‘grijze literatuur’, verslagen en rapporten, te ontsluiten. Dat leverde een aantal zinnige reacties op en een kleine serie verwijzingen. Toch vermoeden we dat er juist in publicaties die niet via bijvoorbeeld Web of Science vindbaar zijn, met name in andere landen nog wel casestudies kunnen zijn, die wij niet gevonden hebben.

2 Tekst van de op Researchgate gestelde vraag: Effects of short-term disturbances like music festivals on wildlife? For a local council, I am compiling a literature review on effects of festivals and other large events (people, music, food, cars, fireworks in different combinations and numbers) on nature (mainly birds, bats and mammals on/in the ground). These festivals are often organized in or near areas with natural values (city parks, nature or green areas close to cities). Regular papers can of course be found, but I hope there is ‘grey literature’ on this in different countries: case studies where not only assessments from literature have been made but where effects have been assessed and measured in the field. Suggestions, references, pdf’s are welcome!

8 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

4 Welke elementen van evenementen/festivals kunnen effecten op natuurwaarden hebben?

4.1 Geluidverstoring

Geluidverstoring door menselijk toedoen kan negatief effect hebben op het gedrag, fysiologie en het voorkomen dieren. Vrij recent zijn er een aantal rapportages verschenen die geluidsverstoring op flora en fauna beschrijven. Hierin wordt duidelijk omschreven wat de effecten zijn van geluidsverstoring op het gedrag van dieren (Kleijn 2008, Krijgsveld et al. 2008). Het moment, de intensiteit en de locatie van de verstoring zijn belangrijke factoren die bepalen of er daadwerkelijk effect is van de verstoring. In algemene zin zijn dieren vaak afhankelijk van geluid voor hun overleving en reproductie. Dat wil zeggen dat geluid belangrijk is bij het vinden van voedsel, het vinden van een partner maar ook het oppikken van signalen wanneer er gevaar dreigt (anti-predatie reactie). De afhankelijkheid van geluid is daarmee sterk afhankelijk van het seizoen. Bijvoorbeeld tijdens het groot brengen van jongen is het vinden van genoeg voedsel in de nabijheid van het nest belangrijk. Buiten het broedseizoen is uitwijken naar een alternatieve locatie om voedsel te zoeken minder problematisch. Maar ook bij het vinden van een partner in het vroege voorjaar wanneer vogels veel meer plaatsgebonden zijn aan hun territorium. Naast timing gedurende het seizoen is ook het moment van de dag of nacht van belang. Vleermuizen zoeken bijvoorbeeld hun voedsel tijdens de schemer na zonsondergang en voor sommige vogels is juist de vroege ochtend van belang. Omdat het moment en de intensiteit van geluidsverstoring bepalend kan zijn of er daadwerkelijk verstoring optreed is er een groot verschil te verwachten tussen het effect van continue verstoring (bijvoorbeeld snelwegen, industrie) en incidentele verstoring (evenementen). De mate van geluidverstoring is waarschijnlijk sterk afhankelijk van de geluidssterkte, frequentieverdeling en de duur maar dit is niet goed onderzocht. Het is dus daarom lastig vast te stellen wat ‘erger’ is of een groter effect heeft, continue- of incidentele verstoring. De bovengenoemde rapportages gaan vooral over de eerste vorm van verstoring en een duidelijk overzicht over de effecten van incidentele verstoring (‘pulse verstoring’) is vooralsnog niet voorhanden.

4.2 Lichtverstoring

Licht en verlichting kan op vogels en zoogdieren in verschillende vormen effecten hebben. Een aantal daarvan zijn soms in detail onderzocht. Bekend zijn de voorbeelden van vogels die ’s nachts op trek zijn en worden verstoord door kunstmatige lichtbronnen (Poot et al. 2008). Vogels raken hun oriëntatie kwijt en er zijn gevallen bekend waarbij vogels gedurende de nacht rondjes blijven cirkelen boven de lichtbron (Alerstam 1990). Een bekend voorbeeld is de lichtverstoring van vuurtorens en offshore platforms. Er zijn gevallen bekend waar duizenden trekvogels rondjes vliegen rond een platform (Alerstam 1990, Bruinzeel et al. 2009). Weidevogels (grutto’s) hebben een voorkeur voor nestlocaties verder weg van de lichtbron. Dit wekt de suggestie dat een nest verder van de lichtbron de voorkeur had, maar een effect op het broedsucces kon niet worden aangetoond (Molenaar et al. 2000).

Tegelijk is hiervan veel voor evenementen en festivals niet relevant. Deze spelen zich af in het zomerhalfjaar, en worden meestal geheel of grotendeels in daglicht gehouden. Lichtshows e.d. zijn bovendien beperkt tot de aanwezige podia. Wat over blijft is een aanzienlijke uitbreiding van de ‘gewone verlichting’ aangebracht om de tijdelijke inrichting en constructies te verlichten voor de mensen die in schemer of donker aanwezig zijn, het terrein moeten verlaten (publiek) of er werken en bewaken. Die laatste verlichting is meestal wel langer aanwezig dan alleen het evenement zelf, ook tijdens opbouw en afbreken.

9 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

Dergelijke verlichting kan effecten hebben op vogels, vleermuizen en landzoogdieren. De literatuur daarover is voor vogels en landzoogdieren beperkt. Lichtverstoring kan vooral een rol spelen bij vleermuizen. De mate van verstoring is sterk afhankelijk van de soort vleermuis en het moment van de potentiele verstoring. Voor sommige populaties veermuizen is connectiviteit tussen foerageergebieden en tijdelijke verblijven erg belangrijk. En lichtbronnen kunnen potentieel vliegroutes in zo’n netwerk verstoren (Kuijper et al. 2008).

4.3. Verstoring door aanwezigheid mensen en betreding

Over de effecten van aanwezigheid van mensen op natuurwaarden is heel veel literatuur te vinden. De aanwezigheid van mensen kan zich op veel manieren uiten: van kortdurende verstoring door korte aanwezigheid tot definitief verdwijnen door continue aanwezigheid of door verandering in of verdwijnen van het habitat van de soort. Voor evenementen en festivals is vooral de aanwezigheid van veel mensen gedurende een periode van een of enkele dagen in de nabijheid van vogels, vleermuizen en andere zoogdieren relevant. De evenementen worden vrijwel altijd zo georganiseerd dat het aanwezige habitat niet verdwijnt, hooguit zijn met name open delen (gras etc.) enige tijd niet voor fauna beschikbaar.

Effecten van aanwezigheid verschillen sterk tussen soorten en habitats. De evenementen vinden plaats in parken of parkachtige gebieden in of nabij stedelijk gebied. In z’n algemeenheid zijn dat niet zeer kwetsbare en zeldzame natuurlijke habitats. Ook is er buiten de dagen van evenementen en festivals sprake van menselijke activiteit, op een veel lager niveau. De meest verstoringsgevoelige soorten komen in deze gebieden niet of nauwelijks voor: daarvoor is er al te veel activiteit en meestal ontbreekt hun habitat ook.

10 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

5 Literatuur studie – mogelijke effecten incidentele verstoring

In dit hoofdstuk brengen we in beeld wat er in de literatuur bekend is over de effecten van evenementen (o.a. muziek festivals met hoge geluidsbelasting) op fauna en flora. Om het een en ander in een goed kader te zetten bespreken we kort wat het effect is van geluidsverstoring, lichtverstoring en betreding/aanwezigheid van veel mensen op dieren in algemene zin en vervolgens gaan we dieper in op wat er bekend is over de effecten van evenementen en festivals als geheel. Mogelijke effecten op flora worden aan het eind kort besproken.

5.1 Vogels

Geluidsverstoring Het is algemeen bekend dat vogels hun zangcapaciteit en gedrag aanpassen in een omgeving met veel geluid door menselijke activiteiten. Koolmezen bijvoorbeeld passen hun zangtoonfrequentie aan aan het lawaai in de stad (Slabbekoorn & Peet 2003, Slabbekoorn & den Boer-Visser 2006). Verschillende studies laten zien dat zowel de dichtheid als de diversiteit aan broedvogels lager is in de buurt van een snelweg en energiecentrales (o.a. Reijnen & Foppen 1994, Kuitunen et al. 1998, Bayne et al. 2008). Vrij recent is vastgesteld dat geluidverstoring direct negatief effect kan hebben op het broedsucces. Bij zebravinken Taeniopygia guttata die experimenteel werden verstoord door geluid (wegverkeer) hadden de eieren een lagere kans van uitkomen en de groei van de kuikens bleef in de eerste twee weken achter ten opzichte van de controlegroep waar geen geluidverstoring plaatsvond (Potvin & Macdougall-Shackleton 2015). In een andere studie naar oven vogels Seiurus aurocapilla werd gevonden dat onder invloed van continue geluidverstoring door industrie (o.a. generatoren) de kans bij het vinden van een partner lager was. De onderzoekers suggereerden dat dit kwam omdat de zang van de mannetjes werd verstoord door het geluid (Habib et al. 2007). Bij huismussen Passer domesticus veranderde het anti-predatie gedrag onder invloed van stadsverkeer. Dat wil zeggen dat de vogels eerder opvlogen in een verstoorde omgeving wat suggereert dat de vogels een verhoogde waakzaamheid hadden (Meillere et al. 2015). De zelfde studie vond men geen effect van geluid op broedsucces.

Effecten op vogels in het wild zijn niet altijd direct waarneembaar. Onlangs heeft een studie laten zien dat vogels onder verstoorde omstandigheden meer stresshormonen aanmaken (Blickley et al. 2012, Tarjuelo et al. 2015). Verhoogde stress kan uiteindelijk leiden tot een lagere overleving en verlaagd broedsucces. Maar er zijn ook gevallen bekend waarbij er gewenning optreedt en vogels die in een stedelijke omgeving leven juist minder gevoelig zijn voor stress (Partecke et al. 2006). Over het algemeen gaan bovenstaande voorbeelden over continue dan wel herhaalde geluidsverstoring.

Lichtverstoring Literatuur over de effecten van kortdurende felle verlichting (lichtshows), en tijdelijk aanwezige extra ‘straat- en gebouwverlichting’ is niet gevonden. Echter in de casestudies die hierboven onder ‘geluidsverstoring’ worden behandeld wordt niet specifiek onderscheid gemaakt tussen licht en geluid. Tijdens de onderzochte evenementen wordt zowel licht- als geluidversterking gebruikt en het is moeilijk de effecten van elkaar los te koppelen. In principe zou men er vanuit kunnen gaan dat bij de zelfde evenementen waar geen effect van geluid werd waargenomen er ook geen effecten van licht was.

Verstoring door aanwezigheid mensen en betreding Over het algemeen zijn vogels verstoringsgevoelig voor fysieke aanwezigheid van mensen, maar dit is erg soortafhankelijk en afhankelijk van de locatie. Vogels in de stad, die gewend zijn aan menselijke aanwezigheid, hebben een kleinere verstoringsafstand dan vogels op het platteland of in natuurgebieden (Krijgsveld et al. 2008). Het is

11 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur mogelijk dat door de aanwezigheid van een evenement sommige foerageer-habitats dicht bij het evenement tijdelijk niet of minder beschikbaar zijn voor bepaalde vogels. Dat zou er toe kunnen leiden dat volwassen vogels verder moeten vliegen voor voedsel voor de jongen wat gepaard kan gaan met een hogere energie uitgave dan normaal. Het is ook mogelijk dat vogels het voeren van de jongen tijdelijk staken. In 2012 zijn tijdens (en na) het Amsterdam Open Air festival gedragsobservaties gedaan aan broedvogels. Tijdens (en na) het festival werd er geen verschil waargenomen in zangcapaciteit (d.w.z. territoriale vogels werden zingend waargenomen). Ook waren er geen aanwijzingen dat vogels hun jongen minder of niet voerden. Tijdens het festival zijn verschillende vogel- soorten waargenomen met voedsel voor jongen (zie voor details: Krijgsveld et al. 2012).

Evenementen gaan vaak gepaard met een hogere betredingsdruk van groengebieden dan normaal. Los van de bezoekers die het terrein betreden gaat een evenement, zoals een festival, vaak gepaard met het plaatsen van tenten, podia en catering etc. Over het algemeen geldt dat de betreding en het plaatsen van faciliteiten zich concentreren op plekken die normaliter ook worden betreden. De verstoring door betreding zal zich mogelijk vooral voordoen op de oeverzones, bosschages en extensief beheerde grasranden die als potentieel foerageer- en nesthabitat worden gebruikt door vogels. Zolang deze zones worden afgezet en worden beschermd, d.w.z. als mitigerende maatregel, en aantasting is daardoor onmogelijk gemaakt zal het effect te verwaarlozen zijn (zie ‘Verstoring door evenementen/festivals’).

Er zijn ook gevallen waarin betreding en gebruik door mensen gunstig is voor bepaalde soorten. Huig et al. (in press) laten zien dat grote meeuwen na afloop van festivals het terrein veel meer dan ervoor benutten als voedselgebied: ze helpen bij het opruimen en mogelijk zijn bijvoorbeeld wormen makkelijker bereikbaar.

Verstoring door evenementen/festivals Over de effecten van incidentele verstoring zoals evenementen is weinig bekend maar er zijn recentelijk een paar studies gepubliceerd die de directe effecten van evenementen hebben vastgesteld. Het festival Amsterdam Open Air is duidelijk een uitzondering waar de mogelijke effecten al een aantal jaren worden gemonitord. Het festival vindt plaats begin juni en daarmee in het broedseizoen van vogels. Tot op heden zijn er geen verstoringseffecten waargenomen op broedvogels (Krijgsveld 2015). De festival organisatie neemt standaard een groot aantal maatregelen om potentiële verstoring te beperken. Bijvoorbeeld de toegang van de bezoekers is beperkt tot het hoofdgebied en - routes, de groenstroken (o.a. bosschages, struiken, rietkragen) werden afgezet met hekken (al dan niet bezeild). De georganiseerde activiteiten vinden niet plaats tijdens de nachtelijke uren en de verlichting werd gedurende de nacht uitgezet of niet op groenstroken gericht (zie voor meer detail bijlage 2 in: Krijgsveld et al. 2014). De organisatie van Fusion of Dance bv heeft het effect van een muziekfestival bij de Wijthmenerplas laten onderzoeken die tijdens de broedperiode plaats vond (19 mei 2012). Ook hier werden geen negatieve effecten op broedvogels geconstateerd (Oudega 2012). Voor beide gevallen geldt dan ook dat er geen overtredingen van de Flora- en faunawet zijn geconstateerd. In Ierland in Dublin werden de effecten van een muziekfestival onderzocht en ook hier werden geen duidelijke effecten vastgesteld op broedvogels en op het gedrag van de vogels in het park (Cawley 2015). De auteur merkt op dat vogels in het park waarschijnlijk gewend zijn aan verstoring in het druk bezochte park en daarmee zou het festival geen zwaardere belasting zijn op de aanwezige vogels (Cawley 2015). In 2010 en 2011 is het effect van een race evenement, TT-Assen, op broedvogels in het nabij gelegen natuurgebied Witterveld onderzocht. Er werden geen verschillen waargenomen in broedterritoria voor en na het evenement, tussen de effectzone en de controlezone en tussen jaren(Henkens et al. 2012). Wel werd er een hogere trefkans van een territorium waargenomen in de effectzone ten opzichte van de controlezone. Dit suggereert op een effect van het evenement: de zangcapaciteit van de vogels was toegenomen (zie voor details: Henkens et al. 2012). Van evenementen waar vuurwerk wordt gebruikt is bekend dat het paniek veroorzaakt bij vogels. Een klassiek

12 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur voorbeeld zijn radar beelden die laten zien dat vogels massaal de lucht in gaan tijdens het vuurwerk met oud en nieuw (Shamoun-Baranes et al. 2011). Of vuurwerk op de lange termijn negatief effect heeft is onduidelijk maar men vermoed wel dat dit soort paniek of opvlieggedrag bij vogels een negatief effect heeft op hun energie voorraad, stress niveau en het immuunsysteem. In 2014 heeft de gemeente Amsterdam de effecten van een vuurwerkshow op Koningsdag laten onderzoeken rond de Sloterplas. Voor en na de vuurwerkshow is een inventarisatie gedaan van broedvogels. Los van de al uitgekomen (uitgevlogen?) broedgevallen werd er geen verschil gevonden in broedvogels (van Dam 2014).

Discussie Op basis van bovenstaande casestudies is het moeilijk vast te stellen wat de effecten zijn in algemene zin en of deze er überhaupt zijn. De paar monitoringstudies die zijn uitgevoerd in het broedseizoen vinden geen waarneembare effecten. Vergelijkbare gevallen van incidentele verstoring kunnen wel degelijk leiden tot afname in broedsucces. Bij lammergieren Gypaetus barbatus is waargenomen dat bij toenemende incidentele verstoring het broedsucces afnam. De kans van mislukken van een broedpoging nam toe met de mate van geluidverstoring (Arroyo & Razin 2006). Het ging hier om onder andere jacht, helikopters, bosbouw, wandelaars etc. Bij broedende kleine trap Tetrax tetrax nam de stress toe vooral in de weekenden wanneer menselijke activiteit door jacht toenam. De vogels waren tijdens de weekenden waakzamer en vlogen meer rond. Na het weekend leken de vogel daarvoor te moeten compenseren en foerageerden langer (Tarjuelo et al. 2015). Buiten het broedseizoen laten verschillende studies zien dat incidentele verstoring zoals constructiewerk, vliegtuigen en helikopters gepaard gaat met tijdelijke verstoring en een afname van aantallen vogels in het verstoorde gebied (Koolhaas et al. 1993, Burton et al. 2002, Ravenscroft et al. 2007). Ook hier geldt dat het onduidelijk is of dit op de lange termijn effect heeft.

De effecten van continue verstoring zijn bekend en relatief gemakkelijk te onderzoeken. Zoals eerder opgemerkt, het is lastig om effecten van continue verstoring direct te koppelen aan incidentele verstoring. En metingen aan incidentele verstoring zijn lastig te onderzoeken maar er zijn studies die laten zien dat ‘impulsgeluid’ van helikopters/bosbouw/jacht ook duidelijk effect hebben mits deze met enige regelmaat plaatsvinden. Er zijn dus reden om aan te nemen dat wanneer evenementen regelmatig plaatsvinden op de zelfde locatie er mogelijk ook effecten optreden.

5.2 Zoogdieren

De effecten op zoogdieren zijn slecht bekend. Een aantal studies laten zien dat evenementen zoals muziek festivals tijdens het evenement er voor zorgen dat zoogdieren zich anders gedragen. Dat wil zeggen dat zoogdieren zich tijdelijk verplaatsen naar andere locaties maar na het evenement weer terug keren naar de locatie of hun gedrag aanpassen door tijdens de verstoring niet op zoek te gaan naar voedsel (Shirley et al. 2001, Phillips 2016).

5.2.1 Vleermuizen Geluidsverstoring Net als bij vogels speelt geluid een belangrijke rol tijdens het zoeken van voedsel. Vleermuizen maken namelijk gebruik van echolocatie waarbij ze ultrasoon geluid produceren om hun prooi maar ook andere objecten te lokaliseren. Tijdens de broedperiode kunnen vleermuizen gevoeliger zijn voor geluidsverstoring omdat in deze periode ook de jongen moeten worden gevoed. De effecten van geluidsverstoring door menselijke activiteiten zijn echter nog niet goed onderzocht (Russo & Ancillotto 2015). Een laboratorium experiment met vale vleermuizen Myotis myotis liet zien dat geluidsverstoring een negatief effect had op foerageeractiviteiten (Schaub et al. 2008).

13 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

Deze studie suggereerde dat bijvoorbeeld autowegen een negatief effect zouden hebben op vleermuizen. Een andere studie liet zien dat het effect van geluidsverstoring sterk afhangt van de foerageerstrategie. Bijvoorbeeld vleermuissoorten die laag bij de grond foerageerden (mopsvleermuis Barbastella barbastellus) staken de snelweg niet over.Dit in tegenstelling tot soorten die hoger in de lucht naar voedsel zochten en dit wel deden (Bechsteins vleermuis Myotis bechsteinii) (Kerth & Melber 2009). Over het algemeen zijn dit voorbeelden die gaan over continue geluidsverstoring.

Lichtverstoring In hoeverre lichtverstoring een rol speelt is sterk afhankelijk van de vleermuissoort. gewone dwergvleermuis en rosse vleermuis Nyctalus noctula worden juist foeragerend waargenomen bij lichtbronnen (Limpens et al. 2004). Dit in tegenstelling tot Myotis- vleermuissoorten (o.a. meervleermuis Myotis dasycneme, watervleermuis Myotis daubentonii, laatvlieger Eptesicus serotinus) die juist licht mijdend zijn (Limpens et al. 2004) (zie overzicht in: Hille Ris Lambers et al. 2009). Onderzoek naar meervleermuizen liet zien dat kunstmatige lichtbronnen geen effect had op de het aantal vleermuizen maar wel op het foerageergedrag (Kuijper et al. 2008). Het onderzoek toonde wel een afname aan in het aantal ‘vangstbuzzen’ (foerageergeluid) onder invloed van het licht. Dit was een duidelijke indicatie dat de vleermuizen hinder ondervonden van het licht tijdens foerageren (Kuijper et al. 2008).

Verstoring evenementen Er zijn een beperkt aantal studies die het effect hebben onderzocht van incidentele geluidsverstoring en lichtverstoring. Uit een Engelse studie blijkt dat vleermuizen hun moment van voedsel zoeken aanpasten aan een muziekfestival dat wil zeggen dat het geproduceerde geluid en licht invloed had op de tijd van foerageren maar niet op het aantal vleermuizen (Shirley et al. 2001). Een soort vergelijkbaar effect werd gevonden tijdens een muziekfestival waar de foerageer intensiteit van verschillende vleermuissoorten afnam (Whitfield & Baker 2004). In 2012 is tijdens het festival Amsterdam Open Air onderzocht of het festival effect had op de foerageeractiviteiten van vleermuizen. Er werd geen effect waargenomen in foerageeractiviteit voor en na het festival (Krijgsveld et al. 2014). Naast de foerageeractiviteit is ook onderzocht of er effect was kraamkolonies van vleermuizen in de nabije omgeving. Ook hier werd geen verstoringseffect waargenomen (Krijgsveld et al. 2014). In Ierland in Dublin werd eveneens geen effect gevonden op de foerageeractiviteit tijdens een muziekfestival en geen effect op het aantal aanwezige vleermuizen na afloop van het festival (Cawley 2015). Tijdens festivals in Nederland zijn verschillende malen foeragerende gewone dwergvleermuizen Pipistrellus pipistrellus waargenomen. Dit suggereert dat deze vleermuizen zich niks aantrokken van het geluid en licht wat werd geproduceerd door het festival (Hille Ris Lambers et al. 2009).

Discussie Net als bij vogels is op basis van bovenstaande casestudies moeilijk vast te stellen wat de effecten zijn in algemene zin en of deze er überhaupt zijn. De paar monitoringstudies die zijn uitgevoerd tijdens een festival laten enigszins tegenstrijdig resultaten zien. Maar het lijkt er op dat de timing van de verstoring van belang is. Bijvoorbeeld wanneer een evenement is afgelopen in de late avond, rond zonsondergang, dan zal dit geen effect hebben op foeragerende vleermuizen die juist rond dit tijdstip in het (schemer)donker actief worden. Ook hier geldt, net als bij vogels, dat het lastig vast te stellen of er effecten zijn van evenementen omdat er maar weinig casestudies zijn waar ook daadwerkelijk onderzoek/monitoring gedaan is.

5.2.2 Landzoogdieren Geluidsverstoring en lichtverstoring Over landzoogdieren en incidentele verstoring is vrij weinig bekend (Kleijn 2008, Hille Ris Lambers et al. 2009). Er zijn voorbeelden van verhoogd waakzaam gedrag onder invloed

14 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur van geluidverstoring bij grondeekhoorns Spermophilus beecheyi. De eekhoorns vertonen een grotere waakzaamheid en bleven dichter bij hun schuilplaatsen op locaties met windturbines, dan in een rustige controle locaties (Rabin et al. 2006). Het gebruik door landzoogdieren van drainagebuizen onder wegen om de passage te bevorderen hing sterk af van de aanwezige geluidsbelasting: bij meer geluid werden deze minder intensief benut (Clevenger et al. 2001) en was sterk soort afhankelijk (zie voor overzicht: Kleijn 2008).

Verstoring van evenementen Er zijn twee studies gevonden die het effect van evenementen hebben onderzocht. Een studie in Australië onderzocht het effect van een muziekfestival op de Koala’s. Koala’s die leven in de nabijheid van een festival verlieten hun territorium. Echter na het festival keerden ze weer terug naar hun territorium en aanvullend onderzoek is nodig om het lange termijn effect vast te stellen (Phillips 2016). Tijdens de oud en nieuw vuurwerk show in Chili verplaatsten zeeleeuwen Otaria flavescens zich naar ander locaties en namen de aantallen af op hun vaste rustplaats (Pedreros et al. 2016). Voor deze studie geld ook dat het lange termijn effect onduidelijk is en is aanvullend onderzoek nodig.

Discussie Er is weinig bekend over incidentele verstoring van geluid en licht op landzoogdieren. Het is daarom moeilijk vast te stellen of evenementen direct effect hebben op landzoogdieren. Het is vrijwel zeker dat landzoogdieren zich tijdelijk zullen verplaatsen naar andere locaties maar of deze verplaatsing lange termijn effect heeft op populatie niveau is vooralsnog niet vast te stellen. Binnen de locatie kunnen afzettingen van de groenstroken dienen als tijdelijk rust en schuil plaatst voor kleine zoogdieren (hazen, egels etc.). Er zijn wel een aantal studies gevonden die het effect van geluid en licht hebben onderzocht. Deze studies zijn vooral gedaan onder experimentele omstandigheden met in gevangenschap gehouden dieren. Het gaat dan bijvoorbeeld om honden of ratten die onder laboratorium omstandigheden worden blootgesteld aan geluidsbelasting. Of deze studies direct te vertalen zijn naar dieren in het wild is onduidelijk.

5.2.3 Insecten Over effecten van evenementen/festivals op insecten is geen literatuur gevonden.

5.2.4 Amfibieën en reptielen Over effecten van evenementen/festivals op amfibieën en reptielen is geen literatuur gevonden.

5.2.5 Flora Als er effecten van evenementen/festivals op flora en vegetatie zijn, gaat het om directe effecten: mensen of tijdelijk aanwezige constructies bevinden zich op plekken met soorten of vegetaties die beschermd zijn of die waardevol zijn. Hierover hebben we geen literatuur gevonden. Effectenonderzoek op andere locaties lijkt hier ook niet nodig om de effecten van een evenement/festival vooraf in te schatten. Betreding door grote aantallen mensen of tijdelijke constructies op plaatsen waar zich te beschermen flora/vegetatie bevindt zal zeker leiden tot beschadiging of vernietiging.

Een voorbeeld uit de praktijk is Open Air in Amsterdam. Daar is in een rapportage voorafgaand aan het festival geconstateerd dat op beschermde planten zoals Rietorchis mogelijk een effect zou kunnen zijn. Via afrastering als mitigerende maatregel is dit voorkomen(Krijgsveld et al. 2014).

15 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

type verstoring evenement effect effect beschrijving Locatie bron Vogels geluidsverstoring muziek festival nee geen afname broedvogels Amsterdam Open air, Gaasperpark Krijgsveld et al 2014 geluidsverstoring muziekfestival nee geen afname broedvogels Fusion of Dance, Wijthmenerplas Oudega 2012 geluidsverstoring muziekfestival nee geen afname broedvogels of Marlay park, Dublin Cawley 2015 aantallen vuurwerk vuurwerkshow ja massale paniek vogels Oud en Nieuw, Landelijk Shamoun-Barnes et al 2012 vuurwerk vuurwerkshow nee geen afname broedvogels Koningsdag, Sloterpark van Dam 2014 Geluidverstoring race evenement nee geen afname broedvogels TT assen, Witterveld Henkens et al 2012 geluidverstoring/ menselijke activiteiten (o.a. ja afname van broedsucces Franse Pyreneeen Arroyo en Razin 2006 betreding jacht, helikopters, bosbouw, wandelaars) geluidverstoring/ jacht, betreding ja toename in stress natuurgebied, Spanje betreding Tarjuelo et al. 2015 geluidverstoring vliegtuig/helikopters ja opvliegen, tijdelijke paniek Waddenzee Koolhaas et al. 1993 geluidverstoring constructiewerk ja afname in foeragerende vogels wadvlaktes, Engeland Burton et al. 2002 jacht, vliegtuig/helikopters opvliegen, tijdelijke paniek wadvlaktes, Engeland Ravenscroft et al. 2007

Vleermuizen geluidsverstoring muziek festival nee geen aanpassing foerageeractiviteit Amsterdam Open air, Gaasperpark Krijgsveld et al 2014

geluidverstoring muziekfestival ja aanpassen timing foerageren Kerkmuziek, Engeland Shirley et al. 2001 tijdens festival geluidverstoring muziekfestival ja afname foerageer activiteiten Park, Engeland Whitfield & Baker 2004 geluidverstoring muziekfestival nee geen afname foerageer activiteiten Marlay park, Dublin Cawley 2015 en aantallen lichtverstoring muziekfestival ja aanpassen timing foerageren Kerkmuziek, Engeland Shirley et al. 2001 tijdens festival lichtverstoring muziekfestival ja afname foerageer activiteiten Park, Engeland Whitfield & Baker 2004 lichtverstoring muziekfestival nee geen afname foerageer activiteiten Marlay park, Dublin Cawley 2015 en aantallen

Landzoogdieren geluidsverstoring muziekfestival ja tijdelijke verplaatsing koala's Byron bay, Australie Phillips 2016 vuurwerk vuurwerkshow ja Afname in aantallen zeeleeuwen Oud & Nieuw, Kustgebied, Zuid-Amerika Pedreros et al. 2016

16 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

6 Bespreking en conclusies

In het voorgaande is een overzicht gegeven van wat in de literatuur gevonden is over effecten van evenementen en festivals op natuurwaarden: vogels, vliegende en lopende dieren, flora en vegetatie. Er is in algemene zin in de literatuur veel te vinden over effecten van een grote diversiteit aan verstoringsbronnen op fauna en flora. Evenementen en festivals vallen echter vaak buiten de ‘bandbreedte’ van wat onderzocht is: ze zijn relatief kortdurend en vinden plaats in groengebieden waar sowieso al relatief veel menselijke activiteit is en die niet gezien worden als de meest kwetsbare en waardevolle natuur. In algemene zin is dit vanuit wetenschappelijke zin vaak niet interessant en vindt monitoringsonderzoek alleen plaats op het moment dat daar aanleiding voor is. De laatste jaren blijkt deze aanleiding steeds vaker aanwezig, mede omdat het aantal evenementen aanzienlijk is toegenomen.

Gezien de context is het zinvol om op een rij te zetten wat er wèl bekend is, en dat is hierboven gebeurd. Er zijn maar weinig artikelen en rapporten gevonden waarin waarnemingen en metingen in het veld van effecten gerapporteerd worden. Tegelijk is het zo dat er voor de ‘elementen’ van evenementen en festivals die de mogelijke effecten vooral zullen veroorzaken, wel studies zijn, in andere situaties. Die zijn soms bruikbaar als basis voor een effecten-inschatting. En dat is wat in de praktijk ook lijkt te gebeuren.

Uit hoofdstuk 5 is duidelijk geworden dat in de studies die rond festivals en evenementen gedaan zijn, de effecten in het algemeen beperkt of afwezig zijn. Uiteraard is dat in veel gevallen (mede) het gevolg van planning van het evenement (buiten het broedseizoen) en genomen mitigerende maatregelen (bijvoorbeeld: afschermen van de groenstroken). Maar er zijn ook enkele voorbeelden waar wel effecten werden vastgesteld, het ging daarbij om vleermuizen of andere zoogdieren. Tegelijkertijd is de hoeveelheid studies zodanig beperkt dat er niet een algemeen geldende conclusie te trekken is. Dat geldt te meer omdat voor bijvoorbeeld geluid en betreding wel degelijk effecten bekend zijn, zodat festivals en evenementen niet bij voorbaat ‘effect-loos’ zijn.

De effecten die, voor festivals en evenementen, daadwerkelijk gemeten zin betreffen vluchtgedrag bij vogels door vuurwerkshows, licht- en geluidhinder voor foeragerende vleermuizen (die daardoor minder gingen foerageren), een tijdelijke afname van resp. koala’s door geluid en zeeleeuwen door vuurwerk. Dit sluit aan op wat uit literatuur over verstoring in het algemeen bekend is.

Evenementen en festivals zijn dus niet bij voorbaat zonder effecten op natuurwaarden. Op sommige plaatsen en tijdstippen kunnen vogels en dieren op evenementen en festival-locaties wel degelijk hinder van betekenis ondervinden. Tegelijk zijn er ook voorbeelden van evenementen en festivals die zodanig georganiseerd zijn dat de lokaal voorkomende natuurwaarden niet in het geding kwamen. Omdat goed onderzoek naar effecten schaars is, is per evenement een inschatting vooraf van mogelijke effecten gewenst.

Deze literatuur-review vindt zijn oorsprong in een motie die is aangenomen in de gemeenteraad van Amsterdam. De mogelijke effecten van evenementen en festivals zijn geregeld onderwerp van maatschappelijke discussie, en rond het verlenen van vergunningen en ontheffingen lopen de discussies in sommige gevallen hoog op. Deze discussie speelt op meer en meer plekken. Vaak wordt er dan wel in enige vorm ‘natuuronderzoek’ gedaan, maar bijna altijd komt dat niet verder dan het op basis van aanwezige soorten en habitats inschatten van mogelijke effecten en het voorstellen van mitigerende maatregelen. Daadwerkelijk onderzoek wordt veelal niet of nauwelijks gedaan. In dergelijk onderzoek zou door metingen/veldonderzoek voorafgaand, tijdens en na het evenement onderzocht moeten welke effecten er optreden. Dat zijn dan de

17 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur effecten van het evenement inclusief getroffen maatregelen - effecten ook nog uitsplitsen per mitigerende maatregel is vrijwel ondoenlijk. Hierin zou de gemeente wellicht een coördinerende en stimulerende rol kunnen spelen. Organisatoren doen wat ze moeten doen of wat ze zelf vinden dat ze daar bovenop willen doen. De gemeente zou voor onderzoek geschikte evenementen kunnen uitzoeken en daar veldonderzoek kunnen doen of laten doen dat informatie oplevert die breder bruikbaar is dan voor dat ene evenement.

Nu wordt er per evenement gekeken, gediscussieerd en geprocedeerd. Een integrale blik lijkt gewenst. Een korte analyse van evenementen, tijdstippen en locaties zou kunnen leiden tot het aanwijzen van die situaties die potentieel het kwetsbaarst lijken. Daaruit zou kunnen volgen waar en wanneer je evenementen het beste kunt houden om de effecten op de natuur te minimaliseren. Het gaat dan om richtlijnen als: mijd het broedseizoen in gebieden waar zeldzamere of kwetsbare soorten voorkomen, kies voor habitats/landschaptypes die in z’n algemeenheid het minst kwetsbaar zijn (beter in parken dan in moerasgebieden), weeg af of na zonsondergang doorgaan verstandig is in verband met vleermuizen etc. Ook het opstellen van een overzicht met bewezen en/of door experts zinvol geachte mitigerende maatregelen is nuttig: organisatoren hebben dan handvaten om hun evenement zo goed mogelijk in te richten en vergunningverleners een checklist.

Er zijn dus zeker mogelijkheden om de discussie die nu verbrokkeld gevoerd wordt verder te helpen. Gezien de toename aan evenementen (vooral muziekfestivals) is een laatste punt waar nog op moet worden gewezen, dat er groengebieden zijn waarin jaarlijks meerdere evenementen/festivals worden georganiseerd. Geleidelijk verandert de impact dan van incidentele verstoring naar meer verspreide of continue verstoring.

18 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

7 Literatuur

Alerstam, T. 1990. Bird migration. Cambridge University Press, Cambridge. Arroyo, B. & M. Razin. 2006. Effect of human activities on bearded vulture behaviour and breeding success in the French Pyrenees. Biological Conservation 128:276-284. Bayne, E. M., L. Habib & S. Boutin. 2008. Impacts of Chronic Anthropogenic Noise from Energy- Sector Activity on Abundance of Songbirds in the Boreal Forest. Conservation Biology 22:1186-1193. Blickley, J. L., K. R. Word, A. H. Krakauer, J. L. Phillips, S. N. Sells, C. C. Taff, J. C. Wingfield & G. L. Patricelli. 2012. Experimental Chronic Noise Is Related to Elevated Fecal Corticosteroid Metabolites in Lekking Male Greater Sage-Grouse (Centrocercus urophasianus). PLoS ONE 7:e50462. Bruinzeel, L. W., J. van Belle & L. Davids. 2009. The impact of conventional illumination of offshore platforms in the North Sea on migration bird populations. Rapport 1227. Altenburg & Wymenga Veenwouden. Burton, N. H. K., M. M. Rehfisch & N. A. Clark. 2002. Impacts of disturbance from construction work on the densities and feeding behavior of waterbirds using the intertidal mudflats of Cardiff Bay, UK. Environmental Management 30:865-871. Cawley, S. 2015. Ecological impact assessment effects of outdoor concerts in 2015 on bats and waterfowl, Marley Perk, Co. Dublin. Clevenger, A. P., B. Chruszcz & K. Gunson. 2001. Drainage culverts as habitat linkages and factors affecting passage by mammals. Journal of Applied Ecology 38:1340-1349. Habib, L., E. M. Bayne & S. Boutin. 2007. Chronic industrial noise affects pairing success and age structure of ovenbirds Seiurus aurocapilla. Journal of Applied Ecology 44:176-184. Henkens, R., M. Liefting, C. Hallmann & A. van Kleunen. 2012. Storen broedvogels zich aan het geluid van race-evenementen? Effect van de in 2010/2011 op het TT-Circuit Assen gehouden Superbike- en Superleague-evenementen op broedvogels in het Natura 2000- gebied Witterveld. Rapport 2288. Wageningen. Hille Ris Lambers, I., F. L. A. Brekelmans, K. L. Krijgsveld & M. van der Valk. 2009. Effecten van evenementen in Stadspark Schothorst te Amersfoort op beschermde soorten. Oriënterend onderzoek (quick scan) in het kader van de Flora- en faunawet. Rapport 09-085. Bureau Waardenburg bv. Huig, N., R. J. Buijs & E. Kleyheeg. in press. Summer in the city: behaviour of large gulls visiting an urban area during the breeding season. Bird Study. Kerth, G. & M. Melber. 2009. Species-specific barrier effects of a motorway on the habitat use of two threatened forest-living bat species. Biological Conservation 142:270-279. Kleijn, D. 2008. Effecten van geluid op wilde soorten - implicaties voor soorten betrokken bij de aanwijzing van Natura 2000 gebieden. Rapport 1705. Alterra. Koolhaas, A., A. Dekinga & T. Piersma. 1993. Disturbance of foraging Knots by aircraft in the Dutch Wadden Sea in August-October 1992. Wader study group bulletin 68:20-22. Krijgsveld, K. L. 2015. Broedvogels en Amsterdam Open Air 2015. Notitie 15-068. Bureau Waardenburg bv. Krijgsveld, K. L., D. Emond & D. Beuker. 2014. Ecologische effecten van Amsterdam Open Air 2014. Toetsing in het kader van de Flora- en faunawet inclusief broedvogel- en vleermuisinventarisatie. Rapport 14-142. Bureau Waardenburg bv. Krijgsveld, K. L., R. J. Jonkvorst & F. van der Vliet. 2012. Effecten van dancefestival Amsterdam Open Air op broedvogels. Rapport 12-115. Bureau Waardenburg bv. Krijgsveld, K. L., R. R. Smit & J. van der Winden. 2008. Verstoringsgevoeligheid van vogels Update literatuurstudie naar de reacties van vogels op recreatie. Rapport 08-173. Bureau Waardenburg bv. Kuijper, D. P. J., J. Schut, D. van Dullemen, H. Toorman, N. Goossens, J. Ouwehand & H. J. G. A. Limpens. 2008. Experimental evidence of light disturbance along the commuting routes of pond bats (Myotis dasycneme). Lutra 50:37-49. Kuitunen, M., E. Rossi & A. Stenroos. 1998. Do highways influence density of land birds? Environmental Management 22:297-302. Limpens, H. J. G. A., P. Twisk & G. Veembaas. 2004. Met vleermuizen overweg. Dienst Weg- en Waterbouwkunde. Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming, Delft, Arhem. Meillere, A., F. Brischoux & F. Angelier. 2015. Impact of chronic noise exposure on antipredator behavior: an experiment in breeding house sparrows. Behavioral Ecology 26:569-577. Molenaar, d. J. G., D. A. Jonkers & M. E. Sanders. 2000. Wegverlichting en natuur III: lokale invloed van wegverlichting op een gruttopopulatie. Rapport 064. Alterra, Wageningen. Oudega, H. 2012. Monitoring broedvogels Festival Fusion of Dance. Toetsing aan de Flora- en faunawet Wijthmenerplas, Zwolle 2012. Tauw, Deventer.

19 Dirksen & de Fouw Review effecten evenementen en festivals op natuur

Partecke, J., I. Schwabl & E. Gwinner. 2006. Stress and the city: Urbanization and its effects on the stress physiology in European Blackbirds. Ecology 87:1945-1952. Pedreros, E., M. Sepulveda, J. Gutierrez, P. Carrasco & R. A. Quinones. 2016. Observations of the effect of a New Year's fireworks display on the behavior of the South American sea lion (Otaria flavescens) in a colony of central-south Chile. Marine and Freshwater Behaviour and Physiology 49:127-131. Phillips, S. 2016. Aversive behaviour by koalas (Phascolarctos cinereus) during the course of a music festival in northern New South Wales, Australia. Australian Mammalogy:-. Poot, H., B. J. Ens, H. de Vries, M. A. H. Donners, M. R. Wernand & J. M. Marquenie. 2008. Green Light for Nocturnally Migrating Birds. Ecology and Society 13:14. Potvin, D. A. & S. A. Macdougall-Shackleton. 2015. Traffic Noise Affects Embryo Mortality and Nestling Growth Rates in Captive Zebra Finches. Journal of Experimental Zoology Part a- Ecological Genetics and Physiology 323:722-730. Rabin, L. A., R. G. Coss & D. H. Owings. 2006. The effects of wind turbines on antipredator behavior in California ground squirrels (Spermophilus beecheyi). Biological Conservation 131:410-420. Ravenscroft, N., B. Parker, R. Vonk & M. Wright. 2007. Disturbance to waterbirds wintering in the Stour-Orwell estuaries SPA. Wildside Ecology, Suffolk. Reijnen, R. & R. Foppen. 1994. The effcts of car traffic on breeding bird populations in woodlands. 1. Evidence of reduced habitat quality for Willow warblers (Phylloscopus trochilus) breeding close to a highway. Journal of Applied Ecology 31:85-94. Russo, D. & L. Ancillotto. 2015. Sensitivity of bats to urbanization: a review. Mammalian Biology 80:205-212. Schaub, A., J. Ostwald & B. M. Siemers. 2008. Foraging bats avoid noise. Journal of Experimental Biology 211:3174-3180. Shamoun-Baranes, J., A. M. Dokter, H. van Gasteren, E. E. van Loon, H. Leijnse & W. Bouten. 2011. Birds flee en mass from New Year's Eve fireworks. Behavioral Ecology 22:1173- 1177. Shirley, M. D. F., V. L. Armitage, T. L. Barden, M. Gough, P. W. W. Lurz, D. E. Oatway, A. B. South & S. P. Rushton. 2001. Assessing the impact of a music festival on the emergence behaviour of a breeding colony of Daubenton's bats (Myotis daubentonii). Journal of Zoology 254:367-373. Slabbekoorn, H. & A. den Boer-Visser. 2006. Cities change the songs of birds. Current Biology 16:2326-2331. Slabbekoorn, H. & M. Peet. 2003. Ecology: Birds sing at a higher pitch in urban noise - Great tits hit the high notes to ensure that their mating calls are heard above the city's din. Nature 424:267-267. Tarjuelo, R., I. Barja, M. B. Morales, J. Traba, A. Benitez-Lopez, F. Casas, B. Arroyo, M. P. Delgado & F. Mougeot. 2015. Effects of human activity on physiological and behavioral responses of an endangered steppe bird. Behavioral Ecology 26:828-838. van Dam, B. 2014. Vuurwerkshow Koningsdag 2014 te Sloterpark, Amsterdam. Effecten op broedende vogels en overige soorten. Tauw bv, Utrecht. Whitfield, L. & R. D. Baker. 2004. Report on bat surveys conducted at Claremont Landscape Garden, Esher in July 2004. Surrey Bat Group.

20