PİCASSO İSTANBUL’DA

Sabanc Üniversitesi Sakp Sabanc Müzesi İstanbul 2005 Bu katalog Sabanc Holding’in katklaryla baslmştr.

SERGİ Eğitim programlar Ödünç eser veren kurumlar Müge Isgöllü Fundación Almine y Bernard Ruiz- Sergi küratörleri Maryse Posenaer para el Arte Bernard Ruiz-Picasso Banu Pekol Musée Picasso, Marta-Volga de Minteguiaga-Guezala Söz Danşmanlk , Barselona Marilyn McCully Musée d’art moderne de Lille Métropole, Özel etkinlikler-Konferanslar Villeneuve d’Ascq Sergi koordinasyonu Sema Sagat Özel koleksiyonlar Nazan Ölçer Banu Pekol Selmin Kangal Kerim Bayer Hilton ParkSA Sergi sekreteryas KATALOG Hakan Erdoğan Prodüksiyon İrem Konukçu Sesli dinleme sistemi Picasso’nun tüm eserleri © Succession Picasso Lojistik destek Metin: Ferit Edgü Marilyn McCully’den makale ve katalog Haluk Bal Seslendirme: Müşfik Kenter metinlerini temin eden © Fundación Almine Ahmet Gülder Koordinatör: Can Paçacoğlu y Bernard Ruiz-Picasso para el Arte Hüsnü Paçacoğlu Kayt: NTV Stüdyolar Ltd Diğer metinler © Yazarlar ve varisleri Cem Berksun Sistem: Espro Information Technologies Ltd Ayşe Altuncu Katalog tasarm Reklam ve Halkla İlişkiler Michael Raeburn, Cacklegoose Press İstanbul Fransz Kültür Merkezi Ahter Kutadgu Çeviri Bütçeleme Suat Özyaprak Elizabeth Cowling Aytekin Aşl Nesrin Balkan Michael Raeburn Erica Bolton (Bolton&Quinn) Konservasyon Ayşen Anadol Jasper Parrott (Harrison&Parrot) Claire Guérin Priscilla Mary Işn A&B İletişim AŞ Ayşe Aldemir RPM/Radar AŞ Yayna hazrlayanlar Nurçin Kural Selmin Kangal Güvenlik İnşaat ve teknik uygulama Michael Raeburn Aytekin Aşl Şükrü Dökücü Ayşe Aldemir Ozan Acar Ozan Acar Kerim Bayer Berti Bora (ICTS) İlker Şişman Alper Şahin (ICTS) Renk ayrm ve Bask İskender Atakan Zeynep Koç (ICTS) Mas Matbaaclk AŞ Ahmet Demirtaş Grup 4 Dereboyu Caddesi, Zağra İş Merkezi Salim Yalçn B Blok, No. 1 Sigorta Teknik destek 34398 Maslak, İstanbul Aksigorta Cemal Ateş Tel: 0212 285 11 96 Gras Savoye Mustafa Güney İç kapak Mustafa Sra Paketleme ve Taşma Lucien Clergue. Picasso elinde sigarasyla, Yahya Kuş Bergen Fine Art Logistics – Turkey 1956. Seyfettin Vcl Transart International – Paris Manterola – Bilgi panolar Metin: Marilyn McCully Depo sorumlusu Tasarm: Ersu Pekin Hasan Ataseven ISBN 975-8362-55-0 KRONOLOJİ

1881 1894 İspanya’nn Málaga kentinde, José Ruiz Blasco Yüzbaş Dreyfus uydurma bir casusluk suçlamasyla (1838-1913) ile María Picasso López’in (1855-1939) tutukland. “Dreyfus Davas” 1906’ya kadar Fransa’nn oğlu Pablo Diego José Francisco de Paula Juan siyaset sahnesini ikiye böldü. Nepomuceno María de los Remedios Crispín Crispiniano Santísima Trinidad doğdu; Pablo’nun 1895 kz kardeşleri Lola (1884-1958) ve Conchita da Pablo, La Coruña’da, Calle Real’deki bir dükkânda (1887-1895) Málaga’da doğmuştu. tablolarn sergiledi; yerel eleştirmenlerden biri, on dört yaşndaki ressamn önünde “şanl ve parlak bir gelecek” olduğu kehanetinde bulundu. Aile, La Coruña’dan taşnd; ksa bir süre için Madrid’e uğradlar, Pablo babasyla ilk kez Prado Müzesi’ni ziyaret etti. Yaz Málaga’da geçirdikten sonra, Barselona’ya taşndlar. Pablo, Güzel Sanatlar Okulu’na (La Llotja) girdi. Yaşam boyu dostu kalacak olan snf arkadaş Manuel Pallarès’le (1876-1974) küçük bir stüdyoyu paylaşt. Picasso, 1895. Küballar, İspanyol yönetimine karş ayaklanma başlatt. Birçok Barselonal sömürgecilik karştyd. Osmanl İmparatorluğu ile Yunanistan arasndaki Girit Louis Lumière, Paris’te sinematografi gösterisi yapt. savaş (Nisan-Aralk) İstanbul Antlaşmas’yla bitti. Wilhelm Röntgen x-şnlarn buldu. 1898 1896 Pablo, kzla yakaland; Madrid’den ayrld ve Don José, Pablo’nun Manuel Garnelo’nun nekahat dönemini Barselona’nn güneybatsnda, stüdyosunda çalşmasn sağlad. Pablo burada dinî Aragon snr yaknlarndaki dağlarda, Pallarès’in kompozisyonlar yapt. köyü Horta de Ebro’da geçirdi. Burada Küba’dan dönen beş parasz, çplak ayakl askerleri gördü. Corpus Christi yortusu münasebetiyle yaplan geçit törenine atlan bombann ardndan Barselona’da anarşistler İspanya ile ABD arasndaki, İspanyol donanmasnn yok işkenceye uğrad ve yargland. Paris’te 1892’den beri edildiği savaş (Şubat-Temmuz) Paris Antlaşmas’yla sona anarşistler olay çkaryordu. Bombalama olaylar 1894’te erdi (10 Aralk). Küba, Porto Riko ve Filipinler cumhurbaşkanna yaplan suikastla doruğa ulaşt. İspanya’nn elinden çkt, ABD’nin nüfuz alanna girdi. Madrid’de “98 Kuşağ” yazarlar romanlarnda ve kzkardeşi Lola, 1888. 1897 İspanya’nn iç karartc durumu ile geleceğini sorguladlar. Pablo Bilim ve merhamet adl tablosunu yapt. Tablo 1891 Madrid’deki Ulusal Güzel Sanatlar Sergisi’nde onur 1899 Aile Galiçya’da, Atlas Okyanusu kysndaki La ödülü ald. Ekim aynda başkentteki San Fernando Pablo, Şubatta Barselona’ya döndü; iki yl önce Coruña’ya taşnd. Pablo, yerel sanat okulunda alç Akademisi’ne girdi. Yine bir resim öğrencisi olan Paris’teki Le Chat Noir’ (açlş 1881) taklit ederek modellere bakarak çizim yapmasn öğreniyordu; arkadaş Francisco Bernareggi (1878-1959) ile Prado açlmş olan, sergiler ve kukla tiyatrosu gibi babas oğlunun canl modellere bakarak resim Müzesi’ni gezdi, El Greco’nun eserlerini görmek eğlencelerin yer aldğ Els Quatre Gats tavernasnda yapmasn sağlad. üzere Toledo’ya gitti. Pablo bir arkadaşna yazdğ toplanan bohem sanatç ve yazarlarla sk sk Pablo’nun ilk hamisi ailenin dostu ve koruyucusu mektupta, akademideki öğretmenlerde “bir nebze buluşuyordu. Bu taverna için mönüler ve afişler Dr. Ramón Pérez Costales’ti. Doktor Pérez Costales olsun sağduyu olmadğn” yazyor, “Ressam olmak tasarlad. Dostlar arasnda Jaime Sabartès (1882- difteriye yakalanan Pablo’nun kz kardeşinin isteyen bir oğlum olsa, onu bir dakika bile burada, 1968), (1881-1901), Ramon hayatn kurtaramad, Conchita Ocak 1895’te öldü. İspanya’da tutmazdm,” diyordu. Pichot (1872-1925) gibi isimler vard.

321 1900 gittiler. Sanatç burada büyük bir enerjiyle çalşt, Els Quatre Gats’da ilk kişisel sergisini açt (Şubat); kompozisyonlarndaki heykelsi yaklaşm, eskiçağ Ekim aynda Casagemas ile Paris’e, Dünya Fuar’n İberya ve ortaçağ Katalonya heykellerine duyduğu görmeye gitti. Burada, İspanyol pavyonunda ilgiyi yanstr. Paris’e döndüklerinde, hamisi ve Picasso’nun Son Anlar tablosu sergilenmekteydi. dostu Amerikal yazar ’n (1874-1946) Pallarès de onlara katlnca, üç arkadaş portresini tamamlad. Sanatçnn dostlar arasnda Montmartre’da bir stüdyoyu birlikte paylaşmaya Derain ve Matisse de vard; Bateau Lavoir’a taşnan başladlar. Picasso’nun birkaç yağlboyas ve pasteli Juan Gris (1887-1927) illüstratör olarak çalşyordu; Parisli koleksiyonculara satld. Aralkta İspanya’ya daha sonra kendini Picasso’nun öğrencisi olarak döndüler. saydğn söyleyecekti. “Işk Şehri” Paris’te 14 Nisan’da açlan Düyna Fuar’nn Barselona’da, orduya verilen yeni yetkileri protesto etmek temas elektrikti. Yabanc ülkelerin pavyonlar, yeni amacyla gösteriler yapld. yüzyl karşlamak üzere düzenlenen şaşaal gösteriler ve eğlenceler şehre 48 milyon ziyaretçi çekti. 1907 Yln ilk yarsnda Picasso büyük kompozisyonu Picasso, 1904. 1901 Avignonlu kzlar (bkz. s. 21) üzerinde çalşt. Baharda satn aldğ iki İberya heykelinin Louvre’dan Picasso, Málaga’ya yaptğ ksa bir geziden sonra Sanatç, çok sonralar “Duygusallktan başka bir şey çalndğ ortaya çkt. Musée de l’Homme’da Madrid’e taşnd, yeni çkan Arte Joven dergisinde değil” diyerek, Mavi Dönem’ini ciddi bulmadğn gördüğü Afrika heykellerinden çok etkilendi. Rus sanat editörü olarak çalşt. söyleyecekti. Casagemas, Şubatta Paris’te intihar etti. koleksiyoncu Sergey Şukin (1854-1936) Avignonlu Picasso ilkbaharda Madrid’den ayrlmaya karar Wright kardeşlerin ilk uçuş denemesi. Picasso daha Kzlar’ gördüğünde, “Fransz sanat için ne kayp!” vererek, önce Barselona’ya, sonra da Paris’e gitti. sonralar kendisi gibi kübist olan Braque’ Wilbur diye bağrmşt. Orada ’n (1865-1939) galerisinde Wright’a benzetecekti. Genişleyen dost çevresine Georges Braque (1882- açacağ ilk sergiye hazrlanmaya başlad. Clichy 1963) ve Alman galerici Daniel-Henry Kahnweiler 1904 Bulvar’ndaki stüdyosunu Katalonyal galerici ve (1884-1979) de katlmşt; Kahnweiler daha sonraki Picasso, Nisanda Paris’e taşnarak Montmartre’daki anarşist Pere Manyac’la (1870-1940 civar) yllarda her iki sanatçy da temsil edecekti. Bateau Lavoir’da (çamaşr teknesine benzediği söylenen paylaşyordu. Polis, anarşistlerle bağlantsndan bir bina) bir stüdyo tuttu. Yeni dostlar arasnda kuşkulanarak, Picasso’yu gözaltna ald. 1908 yazar André Salmon (1881-1969), şair ve eleştirmen Galerici dostu, onu şair Max Jacob’la (1876-1944) Picasso ile Fernande, Ağustos-Eylül aylarn Paris Guillaume Apollinaire (1880-1918) yer alyordu. tanştrd; Jacob, Picasso’nun ilk sergisini şöyle dşnda, Oise Irmağ kenarndaki La Rue-des-Bois’da Sanatçlara modellik yapan hatrlyordu: “Steinlen, Lautrec, Vuillard, Van Gogh geçirdiler. Ziyaretçileri arasnda Derain ile kars (1881-1966) ile tanşt; Fernande Picasso’nun yanna gibilerini taklit etmekle suçladlar onu, ama herkes Alice (1884-1975), Apollinaire ve Max Jacob da taşnarak, 1912’ye kadar hayatn paylaşt. Bu onda bir ateş, gerçek bir parlaklk, bir ressamn gözü vard. Picasso, Paris’e döndüğünde Braque’la dönemdeki birçok eserinin esin kaynağ Fernande olduğunu kabul etti.” tuvallerini karşlaştrdlar. Braque’n L’Estaque’ta oldu. Ruiz adn kullanan Picasso, çizimlerini Frou yaptğ manzaralar sonbaharda Kahnweiler’n Pembe Dönem’inin paleti (1904-06) pembe ya da Frou ve Gil Blas gibi resimli Fransz dergilerine galerisinde sergilendi (Kasm) ve eserlerinin “tuhaf ten rengi tonlardadr; konularndan biri de sirklerdir. verdi; daha sonra, L’Assiette au beurre’ün, bir küçük küpler” sözleriyle tanmlanmalar “kübizm” saysnn tamamna illüstrasyon yapma teklifini, Haziran aynda Henri Matisse (1869-1954) Vollard’n adnn doğuşuna neden oldu. Kahnweiler, sadece bu ününü ressam olarak kazanmak istediğini belirterek, galerisinde ilk tek kişilik sergisini açt. yl Picasso’nun 40 kadar tablosunu satn ald. 21 reddetti. Kasmda ressam Henri (Gümrükçü) Rousseau’nun Picasso, paletindeki baskn rengin mavi olduğu 1905 (1844-1910) onuruna Picasso’nun stüdyosunda Mavi Dönem’ine (1901 sonu-1904 ortas) Gezgin sirk üyelerini ele alan yağlboyalar, çizimler verilen şölene, yazarlar, sanatçlar ve daha birçok Casagemas’n intiharnn yol açtğn belirtir. ve gravürler üzerinde çalşt. Yazn birkaç haftasn kişi katld. Hollanda’da (Fernande olmakszn) geçirerek, çplak 1902 ya da yerel kostümlere bürünmüş kzlarn tablolarn Barselona’ya dönerek, insan aclarn ele alan konular ve çizimlerini yapt. üzerinde çalşt. Aralarnda Matisse ve André Derain’in de (1880-1954) Sonbaharda Paris’e döndüğünde, Saint-Lazare bulunduğu “Fauve” (vahşi hayvanlar) ressamlar Paris’teki hapishanesindeki kadn mahkûmlar resmetti. Salon d’Automne’da ortak sergi açtlar. Ingres’in retrospektif Stüdyosunu Max Jacob’la paylaşyordu, paralar sergisinde Türk Hamam tablosu (1865) da vard. azd. Picasso snmak için çizimlerini yaktğn Einstein görelilik kuramn formüle etti. söylemişti. Rusya’da, 1904 Şubatnda çkan savaşta Japon Amcas, para yedirerek askerlikten muaf yenilgisinin ardndan yaplan işçi devrimi anayasal reform- tutulmasn sağlad. lar getirdi.

1903 1906 Yln büyük bölümünü Barselona’da geçirerek, Vollard, baharda sanatçnn stüdyosunda ne varsa yaptlarnda eski İspanyol resminde sklkla işlenen satn ald; bu parayla Picasso ile Fernande, Pirene yoksulluk, ihtiyarlk ve körlük imgelerini kulland. Dağlar’nda, Andorra snr yaknlarndaki Gósol’a Picasso, 1908.

322 PİCASSO İSTANBUL’DA Hermann Minkowski dört boyutlu geometriyi formüle etti. Kşn, Picasso Montparnasse’daki yeni Messina’daki (Sicilya) depremde (28 Aralk) 60.000 stüdyosunda gitar konstrüksiyonlar yapt ve önemli kişi öldü. bir papier collé dizisi gerçekleştirdi. Yl sonunda, Kahnweiler’la sözleşme imzalad. 1909 Picasso ile Braque birbirlerinin Montmartre’daki Piet Mondrian (1872-1944) Paris’e geldi ve 1914’e kadar stüdyolarna sk sk uğrar oldular. Picasso ile kald. Fernande, Maysta İspanya’ya, önce Barselona’ya, Galerie Bernheim’da ilk Fütürist sergi açld (5 Şubat). sonra Horta de Ebro’ya gittiler. Picasso, baz Gris, Bağmszlar Sergisi’nde (20 Martta açld) kompozisyonlarnda Fernande’n bedeni ile köye Picasso’ya Sayg’sn sergiledi. Marcel Duchamp’n tepeden bakan Santa Barbara dağn çakştrmşt. (1887-1968) Merdivenden İnen Çplak’ Barselona’da Picasso, fotoğraf makinesiyle köylüleri, köyü ve ilk kez sergilendi (ilkbahar). Picasso ile Braque’n atölyesinin resimlerini çekti. Paris’e döndüğünde, katlmadğ büyük bir kübizm sergisi (Section d’Or) alçdan kübist bir Fernande baş yapt, bu heykel yapld (Ekim). Gleizes ve Metzinger Du Cubisme adl daha sonra bronza döküldü. Fernande’la birlikte, incelemelerini yaymladlar (Kasm). Clichy Bulvar’nda daha büyük bir stüdyoya Birinci Balkan Savaş 18 Ekimde başlad: Srbistan, taşndlar. Bulgaristan, Yunanistan ve Karadağ Osmanl İmparator- luğu’na saldrd; Picasso papier collé’lerinde bu savaşn Marinetti’nin birinci Fütürist Manifesto’su Paris’te Le haberlerini veren gazeteleri kulland. Savaşn bitiminde Figaro’da yaymland (20 Şubat). imzalanan Londra Antlaşmas’nda Osmanl İmparatorluğu Serge Diaghilev’in Rus Balesi’nin ilk sezonu Paris’te Rumeli’deki topraklarndan bir ksmn kaybetti. açld (Mays). İspanyol hükümetinin asker toplamasna (sadece bir haftada 40.000 asker) karş başlatlan protesto gösterileri, Barselona’da Semana tràgica’ya yol açt (26 Temmuz- 1 Ağustos), kiliselerin içleri, eşyalaryla birlikte yakld. Picasso, Paris’te Clichy bulvarndaki atölyesinde, 1910. Yetkililer günah keçisi olarak anarşist eğitimci Francesc Ferrer’i suçladlar; idamndan sonra (Ekim) Avrupa’nn 1911 her yerinde protesto gösterileri yapld. Picasso ile Fernande, yaz Fransz Katalonya’sndaki Céret’de, heykeltraş Manolo Hugué (1872-1945) ve 1910 ressam Frank Burty Haviland (1879-1971) ile birlikte Picasso, üç galericinin portresini yapt: Vollard (yl geçirdiler; Max Jacob ve Braque da Céret’ye geldi. sonunda sanatçnn retrospektif sergisini açacakt), Paris’e döndüklerinde, ellerinde çalnt İberya ve iki alman, Kahnweiler ile Wilhelm Uhde heykelleri olan Picasso ile Apollinaire, ünlü Mona (1874-1947). Eski dostu Pichot’nun daveti üzerine, Lisa davasna karştlar. Picasso salverildi, ancak Fernande’la birlikte o yaz Akdeniz sahilinde, Fransa Apollinaire birkaç gün hapiste kald. Picasso ile Eva snrndaki Cadaquès’da geçirdi. Picasso’nun kübizmi, Gouel’in (1885-1915) gizli ilişkisi başlad; Picasso, en çok bu dönemde soyutlaşt. Max Jacob’un Saint Ma Jolie şarksnn adn taşyan yaptnda Eva’ya Matorel’i için oymabasklar yapt (eser 1911’de Picasso, 1912. gönderme yapmşt. Kahnweiler tarafndan yaymland; bkz. s. 112). İlkbahardaki Bağmszlar Sergisi’nde, Henri Le Fauconnier Marc Chagall (1889-1985) Paris’e geldi; Aralk 1911’de 1913 (1881-1946), Robert Delaunay (1885-1941), Albert Montparnasse’daki “La Ruche”a taşnarak, Fernand Picasso ile Eva, ilkbaharn bir ksmn ve yaz Gleizes (1881-1953), Jean Metzinger (1883-1937), Léger (1881-1955), Henri Laurens (1885-1954) ve Céret’de, Max Jacob’la birlikte geçirdiler. Picasso’nun Léger ve Marie Laurencin (1885-1956) gibi kübistler Amedeo Modigliani’ye (1884-1920) katld. babas Don José, Mays başnda öldü. Sanatç, Eva ile eserlerini birlikte sergiledi. Picasso ile Braque sergiye birlikte Ağustos ortalarnda Paris’e döndüğünde, katlmad. Montparnasse’ta büyük bir stüdyoya taşnd. Mona Lisa, Louvre’dan çalnd (21 Ağustos) Bu dönemde Picasso’yla dostluğunu tazeleyen İtalya Libya’y işgal edince, Osmanl İmparatorluğu ile Matisse, aralarndaki fark şöyle açklyordu: savaşa girdi. “Picasso biçimleri paramparça eder; ben biçimin hizmetkârym.” Picasso birleştirmeler üzerinde 1912 çalşrken, resim ve kabartma heykel öğelerini Picasso, badana boyas kullanmaya başlad ve sanatla ilgisi olmayan malzemeyle birleştirdi. kübizminin yeni bir evresi başlad; Hezarenli Natürmort (Musée Picasso, Paris), mumlu bez ve 30 Haziran-10 Ağustos: İkinci Balkan Savaş: Bulgaristan urgan kullanlarak yaplan ilk kolajdr. Yl sonuna Yunanistan ile Srbistan’a saldrd. Siper savaş, çalşma doğru, Braque çizimlerine matbu kâğtlar ekleyerek, kamplar ve sivillerin çatşmalara karşmasyla, Balkan ilk papier collé’lerini yapt. Savaşlar Birinci Dünya Savaş’nn habercisi haline geldi. Baharda Picasso ile Fernande ayrld; Picasso Roland Garros ilk kez uçakla Fréjus’tan Akdeniz’in Eva ile birlikte güneye gitti. Avignon dşndaki karş kysndaki Tunus’a uçtu (23 Eylül). Robert Fernande Olivier, Sorgues’da yerleştiler; Braque da Sorgues’da ev Delaunay ve Picasso gibi ressamlar, pilotlarn başarlarn 1908-09. tuttu. eserlerinde yansttlar.

KRONOLOJİ 323 1916 Apollinaire yaraland (17 Mart). Kahnweiler’in yokluğunda, Picasso’nun tablolarn galerici Léonce Rosenberg (1877-1945) ve Paul Guillaume (1881- 1934) satt. Avignonlu Kzlar ilk kez Paris’teki Salon d’Antin’de sergilendi (Temmuz). Picasso Ağustosta Diaghilev’in Rus Balesi tarafndan sergilenecek olan ’in dekorunu yapmay kabul etti. Ressam Irène Lagut (1893-1994) ile ilişkisi başlad; Montrouge’da tuttuğu (Ekim ortas) villada yaşyorlar, Arcueil’deki komşular, besteci Picasso ve Roma’da, 1917. Erik Satie (1866-1925) ile sk sk görüşüyorlard. Yln son gününde, Apollinaire onuruna bir Aralk: Rusya’da Bolşevik hükümet Osmanl şölen verildi (mönü kübistti). İmparatorluğu ve Almanya’yla ateşkes imzalad. Somme muharebesinde (Temmuz-Kasm) bir milyon kişi 1918 Picasso, Mont- öldü. Picasso ile Olga, Temmuzda evlenerek balaylarn parnasse’daki Zürih’teki Cabaret Voltaire’de Dada grubu kuruldu. atölyesinde, Biarritz’de, Şilili sanatsever Eugenia Errazuriz’in 1915. (1860-1952) evinde geçirdiler (Ekim ortasna kadar). Picasso galerici Paul Rosenberg (1882-1955) ile Marcel Proust (1871-1922) Yitik Zamann çalşmaya başlad, Rosenberg ona la Boétie Peşinde’nin ilk bölümünü yaynlad (14 Kasm). sokağnda, galerisinin yan başnda bir stüdyo/daire buldu (Kasm). Picasso’nun büyük dostu Apollinaire 1914 öldü (9 Kasm). İlkbaharda, Eva kanser ameliyat oldu. Yazn Picasso Alman uçaklar ve uzun menzilli toplar Paris’i bombalad ile birlikte Avignon’a gittiler. Temmuz sonunda (Mart-Eylül); çoğu Parisli şehri terk etti. Almanlarn Picasso birkaç günlüğüne Paris’e giderek, bankadaki ilerlemesinin ardndan, Paris’in savaş bölgesi olduğu ilan bütün parasn çekti. edildi (6 Haziran). Ancak Batl müttefiklerin savaş Savaş ilan edildiğinde, Picasso ile Gris (askere alannda zafer kazanmas üzerine, savaşan taraflar gitmemiş İspanyollar olarak) Fransa’da kaldlar, arasnda ateşkes ilan edildi (Ekim-Kasm). Almanya Braque, Derain, Léger ve Appollinaire ise askere Picasso, 1917. Avrupa’da işgal ettiği topraklar ve sömürgelerini kaybetti; yazldlar. Savaş İsviçre’de geçiren Kahnweiler, Der Avusturya ve Osmanl İmparatorluğu’nun dağlmas Weg zum Kubismus başlğyla (1920’de) yaymlanacak 1917 üzerine birçok ülke bağmszlğn kazand, bazlar ise ya olan denemesini yazd. Picasso ile Eva Kasmda Braque, Montparnasse’ta onuruna verilen şölene Fransa ya da Britanya’nn mandas altna girdi. Paris’e döndüler. katldktan sonra (14 Ocak), nekahat dönemini geçir- Grip salgn (Ekim aynda doruğa çkmşt) 1920’ye Arşidük Franz Ferdinand Saraybosna’da bir Srp milliyetçisi mek üzere Sorgues’a gitti. Picasso’yla arkadaşlklar kadar 20 milyon kişinin ölümüne neden oldu (savaşta tarafndan öldürüldü (28 Haziran). Ağustosun başnda devam etse de, ortak sanat çalşmalar sona ermişti. ölenlerin says 8.5 milyondu). Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ile Almanya, Parade üzerinde çalşmak üzere Cocteau ile Amédée Ozenfant (1886-1966) ile Charles-Edouard Rusya, Fransa, Britanya ve Belçika ile savaşa girdi; şubatta Roma’ya giden Picasso, besteci Igor Jeanneret (Le Corbusier, 1887-1965) Pürizm manifestosu Osmanl İmparatorluğu Avusturya ile Almanya’ya katld Stravinsky (1882-1971) ve dansç Léonide Massine’le olarak Après le cubisme’i yaynlad; dergileri L’Esprit (31 Ekim); İtalya Batl müttefiklerine katld (23 Mays (1895-1979) arkadaş oldu; Massine’le birlikte Nouveau 1920-25 yllar arasnda çkt. 1915); İspanya tarafsz kald. Almanlarn kuzey Cocteau’yu da alarak Pompeii’yi görmeye gittiler. Fransa’da ilerleyişi eylülde Marne’da durduruldu, ancak Rus Balesi dansçlarndan müstakbel kars Olga Fransz hükümeti Bordeaux’ya taşnd (Aralk aynn Khokhlova (1891-1955) ile tanşt. Senaryosu ortasna kadar). Birçok Parisli şehri terk etti. Cocteau’ya, müziği Satie’ye, koreografisi Massine’e, dekor ve kostümleri Picasso’ya ait olan Parade’in 1915 galas 18 Maysta Paris’te yapld; daha sonra Rus Max Jacob Hristiyanlğ kabul edince, Picasso şairin Balesi İspanya’ya gidecek, Picasso da onlara vaftiz babas oldu (18 Şubat). katlacakt. Olga’yla birlikte yaz Barselona’da Savaş yllarnda Picasso yeni bir sanatç ve yazar geçirip, Kasm sonunda Paris’e döndüler. çevresi edindi; bu çevreden Modigliani, Jean Cocteau Rus Devrimi (23 Şubat); Çar II. Nikola tahttan çekildi. (1889-1963), Jacques Lipchitz (1891-1973) ve Diego Karadeniz filosu Sivastopol’da ayakland. Bolşevikler Rivera (1886-1957) ile Montparnasse’ta buluşuyordu. iktidar ele geçirdi (6-7 Kasm). Ayrca, Gaby (Depeyre) Lespinasse (1888-1963) ile ABD Almanya’ya karş savaşa girdi (6 Nisan); ilişkisi vard. Braque yaraland (11 Mays). Eva bir General Pershing komutasndaki Amerikan birlikleri kliniğe yatt; 14 Aralktaki ölümünden önceki Haziran sonunda Fransa’ya girdi. haftalarda Picasso kasvetli Soytar tablosunu yapt Picasso ve Mays: Paris’te savaş karşt gösteriler, ardndan savaş (Museum of Modern Art, New York). Olga sanayiinde grev dalgas. Chemin des Dames’da 40.000 balaynda, Paris bombaland (Ocak 1916’nn sonuna kadar). Fransz askeri emirlere itaat etmeyi reddetti. 1918.

324 PİCASSO İSTANBUL’DA Rif asilerinin önderi Abdülkerim, İspanyol ordusunu Annual’de (Fas) yendi; 15.000 İspanyol askeri ve sivili öldü; General Picasso’dan (sanatçnn annesinin bir kuzeni) hesap vermesi istendi; İspanyol ve Fransz sömürgecilere karş verilen bu savaş 1926’ya kadar sürdü. Tazminat ödemelerinin gereği olarak Alman vatandaş- larn mülkiyetinde olan ve savaşn başnda Franszlarn el koyduğu mallar, Fransz devletince satld; galerici Uhde ve Kahnweiler’in savaş öncesi stoklar, birçok Picasso yapt dahil olmak üzere müzayedeyle satld (Uhde satş Maystayd, Kahnweiler’n elindeki tüm eserler Haziran 1921-Mays 1923 arasnda dört ayr müzayedeyle satld).

Olga, Mme 1922 Errazuriz’in Picasso ile Olga, Rus Balesi’nin sahneye koyduğu Biarritz’deki Stravinsky’nin Renard balesinin açlş gecesinde, villasnda, Hotel Majestic’te verilen görkemli akşam yemeğine Picasso’nun katldlar; orada Marcel Proust ve James Joyce son eserleriyle (1882-1941) ile tanştlar. Rağbet gören bir başka birlikte, 1918. buluşma yeri olan Bœuf sur le Toit’nn duvarlarnda, Picasso, Cocteau ve Dadac ’nn 1919 Joan Miró (1893-1983) da Paris’e yerleşti (1932’ye (1879-1953) eserleri aslyd. Rus Balesi’nin Üç Köşeli Şapka prodüksiyonu için kadar) ve Picasso’yu ziyaret etti. Picassolar yaz Dinard’da (Bretanya) geçirdiler. dekor ve kostümleri yapmak üzere, Picasso Olga’yla Odessa’y ele geçiren Kzlordu artk Rusya’y kontrol Sanatç Rosenberg için natürmortlar ve iki devasa birlikte Londra’ya gitti (Mays); İspanyol yazar ediyordu; İç Savaş sona erince birçok kişi Berlin ve Paris’e kadn kumsalda koşarken betimleyen küçük bir Pedro de Alarcón’un (1833-1891) romanndan sğnd. tablo üzerinde çalşt (Musée Picasso, Paris); bu imge uyarlanan balenin müziğini Manuel de Falla Tours Kongresi’yle (Aralk) kurulan Fransz Komünist daha sonra büyütülerek Rus Balesi’nin Mavi Tren (1876-1946), koreografisini Massine yapmşt. Partisi’ne Léon Blum gibi demokratik sosyalistler karş çkt. prodüksiyonunda (1924) fon olarak kullanld. Üç Köşeli Şapka’nn Alhambra Tiyatrosu’ndaki Yl sonuna doğru Picasso, Théâtre de l’Atelier’de galasndan (22 Temmuz) sonra, Picasso ile Olga 1921 Cocteau’nun sahneye koyduğu Antigone (Sophokles) güney Fransa’daki Saint-Raphaël’e gittiler. Sanatç Picasso ile Olga’nn oğlu Paulo doğdu (4 Şubat). uyarlamasnn dekorlarn tasarlad; kostümler bir dizi natürmort üzerinde çalşt; otel odasnn Picasso bir Rus Balesi prodüksiyonu olan Cuadro Chanel’indi. penceresinden görülen Akdeniz manzarasna Flamenco’nun dekoru üzerinde çalşt. İspanyol Mussolini’nin faşistleri Roma’ya yürüyüşlerinin ardndan dayanan bu suluboya ve çizimler, Ekimde Paul Flamenko dansçlarnn oynadğ, de Falla’nn (27-28 Ekim) İtalya’da iktidar ele geçirdi. Rus Sovyetleri Rosenberg’in galerisinde açlan sergideki eserlerin müziğini uyarladğ bu gösterinin galas Maysta SSCB’yi kurdu. büyük bir çoğunluğunu oluşturdu. Gaïté-Lyrique’te yapld. Picasso ailesi, yaz Fontainebleau’da geçirdi, Milletler Cemiyeti kuruldu (28 Nisan). Barş antlaşmas 1923 sanatç Üç müzisyen’in iki versiyonu dahil, önemli Versailles’da imzaland (28 Haziran); Almanya Picasso, Olga ve Paulo, yaz güneyde, ’deki kübist ve klasik kompozisyonlar üretti (bkz. s. 25). muazzam bir tazminat ödeyecekti. Hôtel du Cap’ta geçirdiler. Amerikal ressam Gerald Murphy (1888-1964) ile kars Sara (1883-1975) ve 1920 çocuklar, ayrca Kont Etienne de Beaumont Üç Köşeli Şapka’nn Şubatta Paris operasndaki ilk (1883-1956) ve kars Edith (1877-1952) ile dostluk gösteriminden sonra, Picasso balesi kurdular. Ziyaretçileri arasnda, Picasso’nun annesi, üzerinde çalşmaya başlad (müzik Stravinsky, Gertrude Stein ve Alice B. Toklas (1877-1967) koreografi Massine), bu balenin galas 15 Maysta vard. yine Opera’da yapld. Paris’e dönen Picasso’ya, André Breton Picasso’dan hamile olduğunu öğrenen Olga, o (1896-1966) ve Louis Aragon (1897-1982) gibi yaz Antibes yaknnda, Fransz Riviyeras’ndaki gerçeküstücüler yaknlk gösterdi; takip eden birkaç Juan-les-Pins’de geçirdi. Sanatç burada denize yl, sanatçnn kübist yaptlar ve sonraki çalşmalar girenleri gösteren saysz çizim ve tablo, ayrca daha La Révolution surréaliste ve Documents gibi sonraki çalşmalarnda Akdeniz’de geçirdiği günlerle gerçeküstücü dergilerde yaymland. bağlant kurduğu mitoloji sahnelerinden ilkini Belli başl son Dada olay, Soirée du Cœur à barbe, (Nessus ile Dejanira) yapt. Paris’te gerçekleşti (6 Temmuz). Modigliani Paris’te öldü (24 Ocak). Miguel Primo de Rivera İspanya’daki askerî darbenin Kahnweiler Parise dönerek (Şubat), Paul Rosenberg’in (13 Eylül) ardndan diktatör oldu. galerisinden az ötede, köşeyi dönünce görülebilen Galerie Türkiye’de Mustafa Kemal, Birinci Dünya Savaş’nn Olga, rue la Simon’u açt. Boétie’deki sonunda müttefiklerin dayattğ maddeleri değiştiren Lozan Tristan Tzara (1896-1963) gibi Dada kurucular, evlerinde, Antlaşmasyla güçlenen yeni cumhuriyetin cumhurbaşkan Paris’e gelip sergi açmaya başladlar. Katalonyal ressam 1921. seçildi (Ekim).

KRONOLOJİ 325 1924 gönderme yapar. Olga hastaland ve acele olarak Picasso deneysel bir bale olan ve Beaumont’un kaldrldğ Paris’teki klinikte yl sonuna kadar kald. finanse ettiği ’ün Soirées de Paris prodüksiyonu için Massine ve Satie’yle işbirliğine 1929 girişti. Baleyi çok beğenen gerçeküstücüler, Picasso kendi profiliyle çakşan, haykran kadnlar Paris-Journal’de “Picasso’ya Sayg”y yaynladlar. resmetti; Maysta Normandiya kumsallarnda denize Picasso ailesini yaz tatiline Juan-les-Pins’e girenlerin bir dizi tablosunu yapt. götürdü. Olga iyileşti, aile yaz yine Dinard’da geçirdi; Marie-Thérèse de iki kzkardeşiyle beraber oradayd. Lenin (d. 1870) 21 Ocak’ta öldü. Diaghilev’in ölümüyle (17 Ağustos) Picasso’nun Léger’nin filmi Ballet mécanique gösterime girdi. Rus Balesi ve çevresiyle ilişkisi sona erdi; bir Gerçeküstücülük Manifestosu 15 Kasmda istisnas, ölümüne kadar dostluğunu sürdüreceği yaynland; Picasso’nun yaptlarna da yer veren La Cocteau’ydu. Révolution surréaliste’in ilk says 1 Aralkta yaynland. Picasso ve Olga Picasso ile González, Bahçedeki Kadn (bkz. s. Breton’un öğüdü üzerine moda tasarmcs Jacques Juan-les-Pins’da, 1926. 327) üzerinde çalştlar; González bu demir heykelin Doucet (1853-1929) Picasso’nun Avignonlu Kzlar 1931’de bronzunu döktü. tablosunu satn ald. Breton’un sözleri şöyleydi: “Picasso İspanya’da sanatçnn ailesini ziyarete giderken, zamanmzn tek gerçek dehasdr, onun gibi bir sanatç, yolda otomobilinin üstüne bağlamş olduğu tuvalleri belki eskiçağ hariç, yeryüzüne gelmemiştir.” çalnd. Barselona’dayken ilk kez Salvador Dali’nin (1904-88) çalşmalarn gördü. 1925 Picasso ile ailesi, yaz için Juan-les-Pins’e döndüler; Yunanl Christian Zervos’un (1899-1970) çkarmaya komşular Picabia’larla görüşüyorlard. başladğ Cahiers d’Art dergisi bundan böyle sk sk Satie’nin ölümü üzerine (1 Temmuz), Picasso Picasso’nun yaptlarna yer verecekti; Zervos, baz natürmortlarnda ölüme göndermeler yapt. Picasso’nun 33 ciltlik catalogue raisonné’sini 1932’de Galerie Pierre’de 13 Kasm gece yars açlan yaynlamaya başlad. Gerçeküstücü Resim sergisinde Picasso’nun birkaç Monet (d. 1840) öldü kübist çalşmas da yer ald. 1927 Dekoratif ve Endüstriyel Sanatlar Sergisi (Art Déco) Ocak başnda Picasso, on yedi yaşndaki Marie- Paris’te açld (Nisan); Le Corbusier, Léger, Laurens ve Thérèse Walter’le (1909-1977) tanşt; ilişkilerini Marie-Thérèse Dinard kar koca Delaunay’lar katlan sanatçlardan bazlaryd. birkaç yl gizli tuttular, ancak sanatç, çalşmalarnda plajnda, 1929. genç kza baz şifreli göndermeler (sözgelimi isminin 1926 baş harfleri) yapmaya başlamşt. Documents dergisinin ilk says çkt (Nisan’dan 1930’a Picasso bir dizi kolaj yapt; bir tahtaya çaklmş Yaz aylarnda ailesiyle Cannes’a giden kadar yaymlanacakt); muhalif gerçeküstücü Georges çarpk bir yer bezine iliştirilmiş tğdan oluşan Gitar Picasso’nun çizdiği denize giren biyomorfik figürler, Bataille derginin genel sekreteriydi. adl kolaj La Révolution surréaliste’te yaymland. yeni sevgilisinin çağrştrdğ erotizm ve cinselliği ABD’de borsa çöktü (24 Ekim). Picasso’nun 1918-26 yllar arasnda yaptğ 58 yanstyordu. yapt, Haziran ve Temmuz aylarnda Paul Kasmda, Apollinaire’in Père Lachaise’deki 1930 Rosenberg’in galerisinde sergilendi. mezarna dikilecek antsal taş için tasarmlar yapt. Haziran: Picasso Paris’in kuzeybatsndaki Picasso ile ailesi, yazn Juan-les-Pins’e döndü. Ancak sunduğu tasarm reddedildi. Boisgeloup şatosunu satn alarak, bir heykel stüdyosu kurdu. Juan Gris’nin ölümü (11 Mays). Yaz tatiline çkmadan önce, Paris’te açlan Matisse heykel sergisini gezdi. 1928 Juan-les-Pins’de kum kapl kabartmalar yapt. Picasso duvar hals tasarmlarndan ilkini Marie Eylülde Boisgeloup’ya döndüğünde, Ovid’in Cuttoli (1879-1973) için yapt: Minotaurus. Cuttoli Metamorfozlar’n konu alan basklar üzerinde çalşt, için daha sonraki yllarda Sr (1934) ve Süslenen bu yaptlar ertesi yl Albert Skira (1904-73) Kadnlar (1938, kat. 85) gibi başka tasarmlar da tarafndan yaymland. yapacakt. Ellinci yaş günü (1931) hazrlklarnn bir parças Baharda Barselona’dan tandğ, maden işlemede olarak Documents sanatçya özel bir say ayrd; bu usta olan heykeltraş Juli González (1876-1942) ile sayda farkl kişilerce yazlmş yirmi makale yer ald. işbirliğine girişti. Üç yl boyunca, birbirine kaynaklanmş tel çubuklarla yaplmş Yüzücüler gibi Breton’un yeni dergisi Le Surréalisme au service de la konstrüksiyonlar üzerinde çalşp, Apollinaire Révolution’un ilk says çkt (Temmuzdan 1933’e Komitesi’ne projeler sundularsa da, yine reddedildi. kadar yaymland). Picasso, Olga ile Paulo’yu yaz için Dinard’a Liberallerin ve sendikalarn yürüttüğü muhalefet Picasso ve götürdü; Marie-Thérèse kasabann başka bir sonucunda, Primo de Rivera istifa etti (29 Ocak); birkaç Olga Juan-les- Pins plajnda mahallesinde kalyordu. Eskiz defterlerindeki ay sonra Paris’te sürgünde öldü (Mart). Paulo ile birlikte, çizimler heykel projelerinin habercisidir; kumsalda Buñuel ile Dalí’nin filmi L’Âge d’or protestolara 1925 veya 1926. çplak tablolar Marie-Thérèse’le kaçamaklarna yol açt.

326 PİCASSO İSTANBUL’DA Piet Mondrian, Fernand Léger, Wassily Kandinsky F. Scott Fitzgerald (1896-1940) Murphy’lerin (1866-1944) ve Jean (Hans) Arp (1887-1966) gibi soyut Antibes’deki çevresinde yer alan karakterler üzerine kurulu çalşan sanatçlarn kurduğu Cercle et Carré grubu ilk Geceler Güzeldir’i yaymlad. sergisini Paris’te açt. Çin komünistleri Çan Kay-Şek’ten kaçmak için Ekim aynda Uzun Yürüyüş’e başladlar (1935 Ekimine kadar 1931 sürdü). Picasso, Boisgeloup’da Marie-Thérèse’in yüz Aralk aynda SSCB’de Büyük Terör başlad. hatlarn ve şehvetli bedenini yanstan, alç bir dizi antsal heykel yapt. 1935 Yaz aylarn Olga ve Paulo’yla Juan-les-Pins’de Baharda Picasso Minotauromachia bask dizisi geçirdi. üzerinde çalşt. Ertesi yl Paris ve Zürih’te açlmas planlanan Özel hayat karmakarşkt. Maystan Şubat büyük retrospektif sergi için hazrlklara başlad. 1936’ya kadar resmi brakp şiir yazd. Olga’dan Picasso, ayrld (boşanmadlar); Olga, Paulo’yla birlikte la Bahar: Avrupa’da banka iflaslar, yüksek işsizlik oran ve Bahçedeki Boétie sokağn terk etti. devalüasyonla birlikte mali kriz. Kadn adl Eylül: Marie-Thérèse kz Maya’y doğurdu. 14 Nisan: İspanya’da cumhuriyet ilan edildi, kraliyet heykeliyle, Kasm: Sabartès Picasso’nun özel sekreterliğini ailesi sürgüne gitti. 1932. yapmak üzere Guatemala’dan döndü (1968’de ölene Paris’te sömürgeler sergisi (6 Mays-15 Kasm) kadar bu görevini sürdürdü); birlikte Picasso’nun düzenlendi. Mart: AEAR (Association des écrivains et artistes şiirlerini yayna hazrladlar. Cahiers d’Art “Şair revolutionnaires; Devrimci Yazarlar ve Sanatçlar Picasso”ya özel bir say ayrd (1936), ayn yl şiirler 1932 Derneği) kuruldu; üyeleri arasnda Aragon, André Gide Gaceta de arte’de (Tenerife) yaymland. Haziranda Galerie Georges Petit’de açlan Picasso (1869-1951) ve Romain Rolland (1866-1944) gibi sergisinde 225 tablo, 7 heykel ve 6 resimlenmiş kitap yazarlar, ayrca Delaunay, Léger, Paul Signac (1863- Haziran: AEAR’n ilk duvar resmi sergisi münasebetiyle yer ald; sergi sonbaharda Zürih’teki Kunsthaus’a 1935) ve Edouard Pignon gibi sanatçlar (1905-93) vard. Derain, Signac, André Lhote (1885-1962) ve Ossip taşnd, ayrca Cahiers d’Art dergisinin özel saysna Zadkine (1890-1967) tarafndan imzalanan manifesto konu oldu. 1933 Cahiers d’art’da yaymland. Picasso ile Olga yaz tatillerini ayr geçirdiler; Marie-Thérèse yakalandğ hastalktan sonra, yln Ekim: İtalya Habeşistan’ işgal etti. sanatç Boisgeloup’da Marie-Thérèse’leydi. ilk aylarn annesinin evinde iyileşmeye çalşarak Yl sonunda Brassaï (Gyula Halász, 1899-1984) geçirdi; Picasso (birçoğu yannda olmayan sevgilisine 1936 sanatçnn la Boétie sokağndaki dairesi ile Bois- gönderme yapan) tek basklar yapt ve Heykeltraşn Picasso, Romain Rolland’n 14 Temmuz oyunu için geloup’daki heykel stüdyosunu (gece) fotoğraflad. Stüdyosu ad altnda bir dizi bask gerçekleştirdi perde tasarm yapt; hayatndaki yeni kadn Dora Fotoğraflar ertesi yl Minotaure’un ilk saysnda (bunlar daha sonra 1939’da Suite Vollard içinde Maar (1907-97), perdenin yapm sürecini fotoğraflad. yaymland. yaymlanacakt). Halk Cephesi’nin yeni başbakan Léon Blum 13 1 Haziran: Skira ve E. Tériade (1897-1983) Temmuzda gösteriyi izledi. Oyunun sonunda bütün tarafndan yaymlanan Minotaure’un ilk says çkt, oyuncular Marseillaise ve Enternasyonal’i söylediler. kapağnda Picasso’nun bir kolaj yer alyordu. Picasso ile Dora yaz aylarn ve sonbahar Yazn Olga ve Paulo’yla birlikte Cannes’da tatil Mougins’de (Cannes’n ardndaki tepelerde) geçirdiler. yapt; Barselona’da sanatçnn ailesini ziyaret ettiler. Ziyaretçileri arasnda Paul Eluard (1895-1952) ile kars Nusch (1907-46), Christian ve Yvonne Zervos Ocak: F.D. Roosevelt ABD başkan, Adolf Hitler Alman (1905-70), gerçeküstücü akmndan İngiliz Roland şansölyesi oldu. Sanatç ve entelektüeller Almanya’y terk Penrose (1900-84) ve kars Lee Miller (1907-77), bir etmeye başlad (1939’a kadar 60.000 kişi). de Amerikal fotoğrafç Man Ray (1890-1976) vard. Fernande Olivier’nin anlar yaymland (Picasso Yl sonuna doğru Picasso, ’n yardmyla engellemeye çalşmşt); Gertrude Stein’n yazdğ Alice fotoğrafla gölge bask üzerinde deneyler yapt. B. Toklas’n Özyaşamöyküsü’nde de Picasso’nun Olga’yla boşanrken yaplan mülk paylaşm Paris’te geçen gençlik yllar anlatlyordu. sonunda, Boisgeloup’yu vermek zorunda kald; bir süre için Vollard’n Paris’in batsnda, Le Tremblay- 1934 sur-Mauldre’daki evinde kurulmuş stüdyoda çalşt; İspanya’ya 1933 ve 1934’te yaptğ yolculuklara Marie-Thérèse ile Maya’y da oraya yerleştirdi. paralel olarak boğa güreşi temasna geri dönen Picasso, çizim ve tablolarnda bu konuyu 16 Şubat: İspanya’da solcu Halk Cephesi seçimlerde zafer Minotaurus’la birleştirdi. Doğduğu ülkeye yaptğ kazand, ancak Fas’ta konuşlanan General Franco’nun son ziyarette (Ağustos-Eylül), Olga ve Paulo’yla güçleri ayaklanma başlatnca (17 Temmuz) cumhuriyete birlikte San Sebastián, Burgos, Madrid, Toledo, muhalefet iyice yoğunlaşt ve İspanya İç Savaş başlad. Zaragoza ve Barselona’ya gitti. Picasso milliyetçilere karşyd, cumhuriyetçiler onu Paris’e döndüğünde Kör Minotaurus adl, bask ve (yokluğunda), Prado Müzesi’nin müdürlüğüne atadlar. çizimlerden oluşan diziyi bitirdi. Fransa ile Rusya cumhuriyetçilere, İtalya ile Almanya Aristofanes’in Lysistrata’snn o yl yaymlanan (Akbaba lejyonu) milliyetçilere destek verdi; 35.000 yeni basksnda Picasso’nun 6 çinko ve 34 taşbasks yabanc Uluslararas Tugaylar’da savaşmak üzere askere Picasso’nun Boisgeloup’daki heykel atölyesi ve köpeği Bob, 1932. yer alyordu. başvurdu.

KRONOLOJİ 327 1 Eylül: Almanya Polonya’y istila etti; iki gün sonra Britanya ile Fransa Almanya’ya savaş ilan etti; 12 Eylülde Britanya Fransa’ya öncü güç gönderdi; 17 Eylülde Rusya doğu Polonya’y istila etti. Birkaç aylk bu “sözde savaş” srasnda batda fazla askeri faaliyet görülmedi.

1940 Ağustos sonu: Picasso ile Dora işgal altndaki Paris’e dönüp, savaş boyunca kentten ayrlmadlar. Marie- Thérèse ve Maya ertesi yl döndüler. Picasso’nun direnişe katlan birçok arkadaş, onun faşizm karşt siyasi görüşlerini kendi görüşlerine yakn buluyordu. Yine de korunduğu söylenebilir; Hitler’in gözde sanatçlarndan heykeltraş Arno Breker (1900-91), daha sonra Gestapo’nun Picasso’yu rahatsz etmesini önlediğini iddia etti. Sonbaharda Picasso, Alman askerlerinin Boisgeloup’ya girip baz heykellerini tahrip ettiğini öğrendi.

Picasso ve Dora Maar (sağda) Antibes’de, 1937. Man Ray kz arkadaş Ady’nin önünde oturuyor, Marie Cuttoli ve kocas.

1937 İspanya’ya geri getirildi (önce Museo del Prado’ya, Ocak: Picasso cumhuriyetçilerin davasna bağşlanmak sonra Madrid’deki Centro de Arte Reina Sofia’ya). üzere satlmas için, dokuz sahneye bölünmüş iki Tablonun Amerikal Jackson Pollock (1912-56) ve levhadan oluşan Franco’nun Düşü ve Yalan basksn Hollandal Willem de Kooning (1904-97) gibi yapt. Paris Dünya Fuar’nda, cumhuriyetçilerin ressamlar kuşağna etkisi büyük oldu. pavyonuna konmak üzere kendisinden yaplmas istenen bir duvar resmini yapmay kabul etti; tuval 12-13 Mart: Almanya Avusturya’y ilhak etti (Anschluss). üzerinde çalşabilmek için Dora’nn ona bulduğu Nisan: Fransa’da Blum hükümeti düştü; yerine Grands Augustins sokağ, 7 numaradaki yeni “ulusal savunma hükümeti” kuruldu. stüdyosunu satn ald. Almanlarn ’y 30 Eylül: Almanya, Fransa ve Britanya arasndaki bombalamas üzerine Picasso, bu dehşet verici olay Münih anlaşmasyla Almanya Çekoslovakya’daki pavyon için yaptğ duvar resmine aktard. Fuar 24 Südetleri ilhak etti Maysta, İspanya pavyonu 12 Temmuzda açld; 10 Kasm: Modern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Guernica’nn dşnda, Miro, Alexander Calder Kemal Atatürk öldü. (1898-1976), González ve Picasso’nun iki heykeli de sergileniyordu. Sergi, 26 Kasmda kapanana kadar, 1939 30 milyon kişi tarafndan ziyaret edildi. Picasso’nun annesi 13 Ocakta öldü; sanatç İç Savaş Picasso ile Dora Maar yaz aylarn Mougins’de yüzünden cenaze törenine gidemedi. geçirdiler. Sanatç, Ekim ortasnda İsviçre’ye Paul Rosenberg’in galerisinde 1936-38 gittiğinde Paul Klee (1879-1940) ile tanşt. çalşmalarndan 33 natürmort sergilendi (17 Ocak); bu, 1944’e kadar Picasso’nun Paris’teki son büyük 26 Nisan: Alman uçaklar Basklarn tarihsel başkenti Marie-Thérèse ve Maya Dinard’da, 1938. sergisiydi. Guernica’y bombalad. Yazn Picasso ile Dora, Antibes’de Man Ray’in Hitler bir konuşmasnda Entartete Kunst, yani “yoz 10 Mays: Kuzey Avrupa güvenceye alndktan sonra stüdyosunda kaldlar. Eskiden Picasso’nun galericisi sanat”a saldrd; 32 Alman müzesinden alnan yaptlar, Almanlarn Fransa’ya saldrs başlad; 14 Haziranda olan Vollard, Suite Vollard’n provalarn Picasso ile Picasso’nun eserleri dahil, bu isim altnda sergilendi Paris’e girdiler ve Fransa hükümeti Bordeaux’ya taşnd. düzelttikten sonra, dönüşte geçirdiği otomobil (19 Temmuzda Münih’te açld, 1941’e kadar Alman 25 Haziranda Fransa ile Almanya arasnda ateşkes kazasnda öldü (22 Temmuz). şehirlerinde gezdi). yürürlüğe girdi; ülkenin yüzde 60’ Alman işgali 1 Eylül: Picasso, Dora ve Sabartès bat Fransa’da altndayd, güneyde kukla Vichy hükümeti vard. Garonne halicinde yer alan Royan’a taşndlar. 1938 2 Ağustos: Britanya hava çatşmalar başlad (1941 Marie-Thérèse ile Maya, kente daha önceden Yazn yine Mougins’e giden Picasso ile Dora, Maysna kadar sürdü). yerleşmişti. Eluard’lar ağrlad. Eylül sonunda Paris’e giderken 12 Eylül: Üç çocuk tesadüfen Lascaux mağara Zervose’leri ziyaret için, Vézelay’a uğradlar; Picasso Barselona 26 Ocakta, Madrid Martta Franco’nun eline resimlerini keşfetti. Dora’y bir Vézelay manzaras gibi resmetti. geçti. 5 Şubatta snrlarn açan Fransa’ya toplam yarm Ekim: Varian Fry ile Amerikan Kurtarma Penrose Guernica ve ilişkili çalşmalarn milyon İspanyol sağnd. Komisyonu’nun çabalaryla, Breton, André Masson İngiltere’de sergilenmesini sağlad; ertesi yl tablo 15 Mart: Nazi ordusu Prag’ işgal etti. (1896-1987), Wifredo Lam (1902-82) ve Claude ABD’de gösterildi, 1981’e kadar New York’taki 23 Ağustos: Stalin ile Hitler gizli “saldrmazlk” Lévi-Strauss (d. 1908) Marsilya’ya sğnp Mart Museum of Modern Art’da kald, bu tarihte pakt imzaladlar. 1941’de ABD’ye gidebildiler.

328 PİCASSO İSTANBUL’DA 23 Ekim: Hitler, Hendaye’da Franco’yla buluştu, ordusunca işgal edildi; şehir 4 Haziran 1944’te Hür ancak onu İngiltere’ye karş savaşa katlma konusunda Franszlar tarafndan kurtarld. ikna edemedi. Kasm: Jackson Pollock New York’ta ilk kişisel sergisini açt. 1941 Picasso ile Eluard, Braque, Leiris gibi sanatçlar, 1944 (1900-45), Albert Camus (1913-60), Picasso’nun dostlar Desnos ile Max Jacob tutukland. Jean-Paul Sartre (1905-80) ve Simone de Beauvoir Bütün kurtarma çabalarna rağmen, Jacob tutuk- (1908-86) gibi yazarlar ve besteci Georges Auric’in landktan dokuz gün sonra, 5 Martta Drancy toplama (1899-1983) savaş srasnda buluştuklar yerlerden kampnda, Desnos ise ertesi yl Terezin’de öldü. biri de Grands Augustins sokağndaki Le Catalan Picasso’nun oyunu Le Désir attrapé par la queue restoranyd. (1941) için 19 Martta Michel Leiris’in apartman 22 Haziran: SSCB’ye sürpriz Alman saldrs dairesinde, Camus’nun yönetiminde okuma provas (Barbarossa Harekât) başlad. yapld; oyuncular arasnda Sartre, Beauvoir, Leiris 9 Eylül: 600 gün sürecek olan Leningrad kuşatmas ve Dora Maar vard. başlad (21 Ocak 1944’te bitti). Ağustosta, Paris ayaklanmas srasnda Picasso, 21 Eylül: Alman askerlerine düzenlenen saldrlardan Marie-Thérèse ile Maya’nn yanna taşnd; Poussin’in sonra Paris’te sokağa çkma yasağ başlad. Bacchanale’ini temel alan bir suluboya ve guvaş 11 Ekim: Paris’teki 75 metal antn sanayide üzerinde çalşt (bu yapt daha sonra stüdyoda kullanlmak üzere eritilmesi emri verildi. kayboldu). Picasso ve Koyunlu adam (alç) Paris’teki atölyesinde, 1944. 22 Ekim: Derain ve Maurice Vlaminck (1876-1958) Sanatç, Paris’in özgürlüğüne kavuşmasndan dahil bir grup Fransz sanatç, Almanya’ya ilk iyi niyet sonra Grands Augustins sokağna döndü; stüdyosu, 6 Haziran: 3 milyon askerin Normandiya’ya yaptğ ziyaretine gitti (ikinci ziyaret 21 Ocak 1942’de hem eski dostlar, hem de Britanyal ve Amerikal çkartmayla Fransa’nn işgalden kurtulma süreci başlad. gerçekleşecekti). askerlerin uğrak yeri haline geldi. 25 Ağustos: Müttefikler Paris’e girdi. 7 Aralk: Japonlarn Pearl Harbor’daki Amerikan Ekimde Komünist Parti’ye katld; bunun üzerine, 27 Kasm: Maurice Thorez Moskova’dan döndü donanmasna saldrmasyla, ABD savaşa girdi. hem kendisinin birçok yaptn, hem de Braque, (1939’dan beri oradayd) ve yeniden Komünist Parti’nin Léger, Georges Rouault (1871-1958), Chagall ve genel sekreteri oldu; Almanlarn 75.000 Fransz 1942 Miró’nun çalşmalarn sergileyen Salon de la Libéra- komünistini vurup öldürdüğünü iddia etti (yanlş bilgi Haziranda Vlaminck, Fransz resmini çkmaza tion’da Picasso’ya karş gösteriler yapld (6 Ekim). olduğu anlaşld). sürüklediği suçlamasyla Picasso’yu Comœdia dergisinde lanetledi; bunun üzerine Picasso direnişçilerin sempatisini kazand. Yazn Komünist Parti’ye girmiş olan Eluard, onu yeralt Les Lettres françaises gazetesi çevresiyle tanştrd. 20 Ocak: Wansee konferansnda “Nihai Çözüm” –Yahudilerin imhas– kabul edildi. 19 Şubat: Gizli Editions de Minuit’nin ilk yayn. 1944’e kadar Aragon, Eluard, Desnos, Gide gibi yazarlarn çalşmalar yaymland. Mays: Orangerie’de Breker sergisinin açlş. Cocteau Comœdia’da “Breker’e Sayg”y yazd. Haziranda Galerie Jeanne Bucher’deki Kandinsky sergisi Alman yetkililerce kapatld. 4 Ekim: Stalingrad Çatşmas’nn başlamas.

1943 Picasso, genç ressam Françoise Gilot (d. 1921) ile tanşt; yl sonuna doğru sanatçnn çalşmalarnda Gilot ilk kez belirecekti. Picasso son yaptğ heykelleri fotoğraflamak üzere Brassaï’yi davet etti. Şair Pierre Reverdy’nin (1889-1960) Le Chant des morts kitab için taşbask illüstrasyonlar yapt, ancak kitap Aralk 1948’e kadar yaymlanamad. Picasso, 27 Mays: Alman yetkililer, Picasso, Léger, Klee ve Max Paris’in kurtuluşundan Ernst’in (1891-1976) yaptlar dahil “yoz sanat” sonra örneklerini Tuilleries bahçelerinde yakt. Amerikan 10 Temmuz: Müttefikler Sicilya’ya çkt; Eylülde askerleriyle, İtalya Müttefiklerin saflarna katld, ama Roma Alman Ağustos 1944.

KRONOLOJİ 329 1945 Trombadori (1917-93) onu Floransa ve Arezzo’ya Picasso Charnel House’a başlad (Museum of Modern götürdüğünde Piero della Francesca’nn resimlerini Art, New York); yapt ertesi bahar Paris’te inceleme frsat buldu. düzenlenen Direniş Sanat sergisinde yer ald. 4 Nisan: ABD, Kanada ve bat Avrupa ülkeleri Haziranda Champs-Elysées Balesi’nin Sarah- Washington’da Nato antlaşmasn imzaladlar. Bernhardt tiyatrosunda sahnelediği Le Rendez-vous 1 Ekim: Mao Zedong Çin Halk Cumhuriyeti’nin için perde tasarlad; balenin senaryosu Jacques kurulduğunu ilan etti; Çan-Kay-Şek’in önderliğindeki Prévert’a (1900-77), dekoru Brassaï’e, koreografisi Milliyetçiler Tayvan’a taşnd. Roland Petit’ye (d. 1924), müziği Joseph Kosma’ya (1905-69) aitti ve galas 25 Haziranda yapld. 1950 Picasso, ruhsal bir çöküntü geçirmiş olan Dora’yla Picasso, etrafta bulduğu seramik çömleklerle yazn Cap d’Antibes’e gitti; Dora için Ménerbes’de frnlanmş parçalar, nesneleri alç heykellerine katt. bir ev satn ald. Bronz Koyun ve Adam heykeli Vallauris meydanna Kasmda Fernand Mourlot’nun (1895-1979) dikildi, açlş törenini komünist yetkililer düzenledi. stüdyosunda taşbasklar üzerinde çalşmaya başlad. Ekimde Sheffield’daki (İngiltere) Dünya Barş 27 Ocak: Ruslar Auschwitz imha kampn kurtard. Konferans’na katld; Kasmda Lenin Barş 13 Şubat: Britanya Dresden’i bombalayarak yerlebir etti. Ödülü’nü ald. 7 Mays: Almanya Müttefiklere teslim oldu; birkaç Senatör McCarthy ABD’de komünist avna başlad. milyon Alman doğu Avrupa’dan sürüldü, 1,5 milyon 25 Haziran: Kuzey Kore güneyi istila etti; General Polonyal Ruslarn denetimi altndaki bölgeleri terk etti. MacArthur komutasnda bir BM gücü bölgeye gönderildi; 6 ve 9 Ağustos: ABD Hiroşima ve Nagasaki’ye atom savaş Temmuz 1953’e kadar sürdü. bombas att; Japonya 15 Ağustosta teslim oldu. Françoise Gilot Vallauris’te, 1947. 1951 1948 1946 Kore Savaş’na tepki olarak Picasso, Goya’nn Üç Tériade’n dergisi Verve bütün bir saysn Picasso’ya Martn ortasnda Picasso ile Françoise, matbaac Mays 1808 tablosuna (1814) dayanarak Kore’de ayrd: “Picasso’nun renkleri, Picasso’nun tablolar ve Louis Fort’un Golfe-Juan’daki evinde beraberlerdi; Katliam tablosunu yapt (Musée Picasso, Paris). desenleri: Antipolis [Antibes’in Yunanca ad] 1946.” birlikte Vence’da Matisse’i ziyaret ettiler. Ardndan Verve’in özel says Picasso’nun Vallauris’deki Picasso, Vallauris seramik imalathanesine tepeden Françoise, Paris’te Picasso’yla yaşamaya başlad. işlerine ayrld. bakan La Galloise villasn satn ald; Matisse, oğluna Temmuz başnda güney Fransa’ya gittiler; Yerel matbaac Hidalgo Arnera (d. 1922) ile yazdğ mektupta, Picasso’nun yeni uğraş hakknda Picasso, yerel müzenin resimleriyle donatlmas birlikte linobasklar üzerinde çalşmaya başlad. şöyle diyordu: “Hâlâ seramiklerine gömülmüş önerisini kabul etti (Château Grimaldi, şimdi Musée Françoise, ölüm döşeğindeki annesine bakmak durumda. Büyük, tuhaf biçimli çömlekleri Picasso, Antibes). için yazn bir bölümünü Vallauris’den uzak geçirdi. birleştirerek baz heykeller yapyor [...] pek Picasso, Saint-Tropez’de sevgilisi şair Geneviève 10 Ocak: Birleşmiş Milletler Genel Meclisi ilk oturumunu beğendiğimi söyleyemem.” Laporte (d. 1926) ile birlikteydi. Londra’da yapt. Ağustosta Picasso, Eluard ile birlikte Ayn yaz Paris’te, la Boétie sokağndaki 23 Kasm: Franszlar Ho Chi Minh’in 2 Eylül Wroclaw’daki Birinci Barş Taraftar Aydnlar dairesinden çkartld; Gay-Lussac sokağnda iki 1945’te bağmszlğn ilan ettiği Vietnam’n başkenti Kongresi’ne katld (Polonya; 25-28 Ağustos); bu daire birden tuttu. Hanoi’yi bombalad; Franszlar Çin-Hindi’nde 1954’e arada Krakow ile Auschwitz’i de gördü. kadar savaşt.ber 1945; the French war in Indo-China Kasmda 149 seramiği Maison de la Pensée 25 Haziran: Vence’da, Matisse’in bezediği şapelin takdis lasts until 1954. Française’de sergilendi. töreni. 14 Mays: İsrail bağmszlğn ilan etti. 1947 1952 22 Haziran: SSCB Berlin’e abluka uygulamaya Maysta Picasso önemli tablolarndan onunu yeni bir İlkbaharda Picasso Vallauris’deki ortaçağ şapelinin başlad; bat ülkeleri hava yoluyla yiyecek vb gönderdi müze olan, Musée National d’Art Moderne’e verdi; bir barş tapnağ olarak bezenmesi planlar üzerinde (12 Mays 1949’a kadar 277.264 uçak seferi). böylece Fransa’da ilk kez bir kamu kuruluşu çalşmaya başlad; yl sonunda bitirdiği panolar sanatçnn önemli tablolarn edinmiş oluyordu. 1954’te yerine yerleştirildi. 1949 Françoise ile Picasso’nun ilk çocuklar Claude, Vallauris’de, Le Fournas’nn biraz üstünde oturan Picasso ile Françoise’n ikinci çocuklar Paloma, 15 Maysta doğdu; Haziran sonunda Golfe-Juan’a yazar Hélène Parmelin (1915-98) ve kocas ressam 19 Nisanda Paris’te doğdu. gidip, kş boyunca güneyde kaldlar. Edouard Pignon, Picasso’nun yakn dostlar oldu. Artk önde gelen komünistlerden olan Aragon, Sanatç, 26 Temmuzdan itibaren Vallauris’deki Yazn, Madoura’da çalşan müstakbel kars Paris’teki Barş Kongresi’nin (20-25 Nisan) afişi için Madoura seramik atölyesinde çalşmaya başlad. Roque Hutin’le (1927-86) tanşt. Picasso’nun bir güvercin taşbasksn seçti; kongreye Kasm 1947’den Ağustos 1948’e kadar, Jarry Sanatçnn yetmişinci yaş günü münasebetiyle Eluard, Picasso, Léger, Rouault, André Fougeron tarz bir oyun olan Les Quatre petites filles üzerinde Le Point dergisi özel say çkard (25 Ekim 1951); (1913-98) ve Pignon gibi 40 sanatç katld. çalşt. Aralkta, Pierre Blanchard’n Champs-Elysées Reverdy, Kahnweiler, Pignon ve 1921’de Picasso Bahar sona ererken aile Vallauris’ye döndü, tiyatrosunda sahneye koyduğu Sofokles’in Kral hakknda bir monograf yazmş olan eleştirmen Picasso Le Fournas’y kiralayarak bir heykel ve resim Oedipus oyununun dekorlarn yapt. Maurice Raynal (1884-1954) gibi birçok dostu, stüdyosu kurdu; seramiklerini de orada depolad. dergiye katkda bulundu. 14-15 Ağustos: Şiddet olaylar sonucunda Hindistan ile Ekim sonunda Picasso İtalya’ya, Roma’da Pakistan ayrld. Britanya İmparatorluğu böylece dağlma yaplan Dünya Barş Komitesi toplantsna gitti; 14 Ekim: Marsilya’da Le Corbusier’nin Cité Radieuse’ü sürecine girdi. ressam Renato Guttuso (1912-87) ve Antonello açld.

330 PİCASSO İSTANBUL’DA 1954 Picasso, Vallauris’de yirmi yaşndaki David’in (, d. 1934) bir dizi portresini yapt. Sanatç ile Jacqueline, yaz sonunda Paris’te birlikte yaşamaya başladlar. Matisse 3 Kasmda öldü. Aralkta Delacroix’nn Cezayirli Kadnlar tablosu üzerine çeşitlemelerine ve Türk giysilerine bürünmüş Jacqueline (bkz. s. 45) tablolarnn farkl versiyonlarna başlad. 7 Mays: Diên Biên Phu’da Franszlarn yenilgisi, Çin Hindi Savaş’n sona yaklaştrd; 9 Ekimde Fransz birlikleri Hanoi’yi boşaltt. Kasm: Cezayir’de Ulusal Kurtuluş Cephesi faaliyete geçti, ancak Fransa denetimi sağlamakta kararlyd; savaş 1962’ye kadar sürdü.

Picasso Le Fournas’taki atölyesinde, Vallauris, 1953. 1955 Picasso’nun La Californie’deki atölyesi, Cannes, 1956. Olga, Şubatta öldü; baz eski sevgilileri evlilik 1953 umuduyla ortaya çktysa da, Picasso Jacqueline’le 1957 Picasso’nun Martta, Stalin’in ölümü üzerine yaptğ, birlikte, Paris’ten tamamen ayrld; Riviera’ya, Şubat-Nisan: Cannes’da açlan eski İspanyol Les Lettres Françaises’de yaymlanan Stalin portresi Cannes tepelerindeki ’ye taşnd. seramikleri sergisini gezen Picasso seramiği geleneksel yüzünden, Komünist Parti yetkilileriyle anlaşmazlk Henri-Georges Clouzot (1907-77), sanatçy İspanyol-Arap biçimlerinde çalşmaya başlad. Plat çknca, Picasso partiyle arasna mesafe koydu. Nice’teki film stüdyosunda çalşrken gösteren Le espagnol dediği seramikleri Madoura’ya smarlayp, Françoise’la zaman zaman ayr yaşamaya Mystère Picasso filmini çekti; emici kâğda renk renk ilk birkaçn 20 Martta boyad (bkz. kat. 117). başladlar, sonbaharda tamamen ayrldlar; mürekkeple yaplan resimler arkadan filme alnyor, Yl içinde Norveçli (d. 1920) ile Geneviève’le görüşmekten vazgeçti ve “bir bekâr” böylece sanatçnn çalşma sürecinin bütünü çalşmaya başlad; Nesjar Picasso’nun kesik kâğtlardan olarak yaşamaya başlad. görülebiliyordu. ve çeşitli malzemelerden oluşan maketlerini büyük 28 Kasm ile Şubat 1954’ün baş arasnda 14 Mays: SSCB, Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, somut heykellere dönüştürmek için kum püskürtme yaplmş 180 çizimi Verve’de yaymland. Polonya, Doğu Almanya, Romanya ve Çekoslovakya tekniği kulland. Ağustosta Picasso, Velázquez’in bir kartpostala 5 Mart: Stalin’in (d. 1879) ölümü. Varşova Pakt’n imzaladlar. baslmş tablosunun çeşitlemelerine başlad. 1956 Picasso denize girenler temasn tekrar ele alarak, alt 6 Mart: Gana’nn bağmszlğn kazanmasyla, büyük ahşap figürden oluşan bir grup heykeli de Britanya’nn Afrika’daki sömürgelerini yitirmeye başlad. (Staatsgalerie, Stuttgart) yaptğ çeşitli çalşmalara 25 Mart: Roma sözleşmesiyle alt ülke Avrupa Ortak girişti; La Californie’deki stüdyosunu ve bahçeyi ele Pazar’n kurdu (1 Ocak 1959’da yürürlüğe girdi). alan “iç mekân manzaralar” çizimlerine ve 4 Ekim: Rusya, uzaya ilk uyduyu gönderdi tablolarna da devam etti. (Sputnik I). 1950’lerdeki dostlar arasnda boğa güreşçisi Luis Miguel Dominguín (1926-96), yazarlar Cocteau ve 1958 Jacques Prévert, koleksiyoncu Douglas Cooper Ocak sonunda Picasso İkarus’un Düşüşü’nü tamam- (1911-84), daha sonra sanatçnn yaşamöyküsünü lad; ayr panolar halinde yaplan bu duvar resmi yazacak olan John Richardson (d. 1924), ayrca Eylülde Paris’teki UNESCO binasna yerleştirildi. fotoğrafçlar Lucien Clergue (d. 1934), David Richardson ve Cooper yardmyla Picasso, Douglas Duncan (d. 1916) ve Edward Quinn Degas’nn tek basklarn toplamaya girişti (on yl (1920-97) vard. kadar sonra, bir dizi genelev sahnesinde bu basklara 19 Nisan: Grace Kelly Monaco Prensi Rainier’le evlendi. göndermeler yapacakt); ömrü boyunca topladğ Süveyş Krizi: 26 Temmuzda Msr Cumhurbaşkan erotik sanat yaptlar, primitif heykeller, İberya Nasr Süveyş Kanal’n millileştirdi; 29 Ekimde İsrail bronzlar ile Corot, Victor Hugo, Seurat, Cézanne, Msr’a girdi; iki gün sonra Fransz ve İngilizler kanal ele Rousseau, Matisse ve Miró yaptlarndan oluşan geçirmeye çalştlarsa da, başaramadlar. ABD ve SSCB oldukça geniş koleksiyonuna, bunlar da ekledi. olaya karşmad, daha sonra bir BM gücü bölgeye gönderildi. Yl sonunda Montagne Sainte Victoire eteğindeki 23 Ekim-13 Kasm: Budapeşte’de demokrasiye dönme Vauvenargues şatosunu satn ald. Cézanne’n amacyla çkan ayaklanmadan sonra Rus birlikleri ansna, ertesi yl Jacqueline’i Çamn Altndaki Macaristan’ işgal etti. Fransz Komünist Partisi Merkez Çplak (Chicago Art Institute) olarak resmetti; bu Komitesi’ne protesto mektubu yazanlar arasnda Picasso ile resimde Jacqueline’in bedeninin dş çizgileri dağn Picasso, oğlu Paulo ve kz Maya, Narbonne, 1953. Pignon’lar da vard (mektup Le Monde’da yaymland). yansmas gibidir.

KRONOLOJİ 331 1 Haziran: De Gaulle iyice ağrlaşan Cezayir krizini 1961 çözmek üzere dönüp, Fransa cumhurbaşkan oldu. Picasso ile Jacqueline evlenip, Mougins’deki Notre-Dame-de-Vie’ye taşndlar; sanatç burada 1959 son stüdyosunu kurdu. İspanyol arkadaşlarna bu Picasso, yln başnda Vauvenargues’de kocaman bir malikâneyi sevdiğini, çünkü gençken bir süre büfe ve Dalmaçya cinsi köpeğini gösteren bir dizi iç oturduğu Horta’ya benzettiğini söylüyordu. mekân tablosu yapt. Madoura’da seramik çalşmalarna yeniden Vallauris’de Arnera’yla çalşarak boğa güreşi başlad. sahneleri, nympha’lar ve panlar betimleyen birkaç Sekseninci yaş günü Vallauris’de kutland. dizi bask gerçekleştirdi. Picasso’nun bir bölüm şiiri, Trozo de piel, Haziranda Picasso’nun Apollinaire’e Ant’ (1941; Mayorka’da çkan Papeles de son armadans’da taş kaide üzerine bronz Dora Maar baş) Paris’teki yaymland. Saint-Germain-des-Prés kilisesinin avlusuna Ocak: J.F. Kennedy ABD başkan oldu. yerleştirildi. 12 Nisan: Yuri Gagarin uzaya giden ilk insan oldu. Cocteau’nun Le Testament d’Orphée filminde 19 Nisan: ABD Domuzlar Körfezi çkartmasyla birkaç dakika için de olsa Picasso, Jacqueline ve Küba’y istila girişiminden vazgeçti. Dominguín yer ald. 12-13 Ağustos: Doğu Almanya, Berlin’i ikiye bölecek 1 Ocak: 1956’dan beri önderlik ettiği ayaklanmann olan duvar inşa etmeye başlad. sonucunda Fidel Castro, Küba cumhurbaşkan oldu. 22 Temmuz: André Malraux (1901-76) Kültür 1962 Bakan oldu. Fransa’nn imajn kültür yoluyla Yazn Picasso, Serge Lifar’n (1905-86) L’Après midi güçlendirmek üzere aktif bir kampanyaya girişen Malraux, d’un faune balesi için dekor perdesi olarak bir dizi hükümet birçok kez değişmesine rağmen, 1969’a kadar tecavüz sahnesi çizdi; Paris operasnn yeni direktörü bakanlk yapt. Auric bunlar reddetti. Lifar, sanatçnn İkarus balesinin dekorlarn da tasarlamasn istedi, Picasso Picasso Koyunlu Adam ile (bronz) Notre-Dame-de-Vie’de, bu konuda bir guvaş yapt. 1965. İkinci kez Lenin Barş Ödülü’nü ald. Ekim sonunda, Poussin ve David’in kompozis- 22 Kasm: Başkan Kennedy Dallas’ta suikasta kurban yonlarna gönderme olarak, Sabinli kadnlarn gitti. kaçrlş hikâyesini temel alan bir dizi tablo ve çizim yapmaya başlad. Picasso’nun bu dizi üzerindeki 1964 çalşmalarna tank olan Parmelin, şöyle yazyordu: Picasso kendi başna ayakta durabilen bir Kadn Baş “Her şeyini bu tablolara yanstt. Ruhunun ebedi heykelinin maketini bitirdi; 18 metre yüksekliğinde Guernica’sn, ebedi çğlğn. Ruhunun ebedi savaş çelikten yaplan heykel, 1967’de Chicago Şehir ile barş [...] her şey birbirine karşmş durumda; Merkezi’ne dikildi. Picasso’yu epeyce sinirlendiren Picasso’nun üzerine Picasso binmiş.” (Parmelin bir olay da, baharda Françoise Gilot’nun Carlton 1965, 145). Lake’le birlikte yazdğ Picasso’yla Hayat kitabnn yaymlanmasyd (Picasso ertesi yl kitabn Franszca 3 Temmuz: Martta savaşn bitişinin ardndan, Cezayir basksn durdurmaya çalştysa da, başaramad). bağmszlğn kazand; Fransa vatandaşlar kitleler Brassaï’nin, sanatçnn fotoğraflarn da içeren halinde Cezayir’i terk etti. Picasso’yla Sohbetler isimli kitab yaymland. 18 Ekim: Küba füze krizi Soğuk Savaş’n en tehlikeli anlarn yaratt. Ağustos: ABD’nin Vietnam’daki askeri varlğnn başlangc. 1963 İki yl boyunca Picasso “Ressam ve Modeli” temas 1965 üzerinde “deliler gibi” çalşt. Mougins’deki eski Picasso’nun çalşmalarnda manzaralar, adam ve Picasso ve Jacqueline La Californie’nin merdivenlerinde, 1960. frnda bir matbaa kurmuş olan Piero (1934–2000) çocuk/ailesi gibi temalar yeniden hayat buldu; ve Aldo (d. 1931) Crommelynck kardeşlerle baharda sanatçnn hastalğ bu dönemi kesintiye uğratt. 1960 verimli bir işbirliğine girişti. Kasmda Picasso Neuilly’deki Amerikan Cannes’da bir metal hurda deposu, Vallauris’de de Ömrünün son on ylnda Picasso, daha da hastanesinde ameliyat oldu. madeni tüp fabrikas olan Lionel Prejger (1918-98) münzevi hale geldi; birçok dostu ölmüştü (Şubatta ile Picasso, kesme metalden heykel üretiminde Braque, Aralkta Cocteau). Kalan birkaç dostuyla 1966 işbirliğine gittiler. birlikte olmak onu sevindiriyordu. Bu dostlar Baharda “silahşor” konusu, çizim ve tablolarna Sanatç 1950’ler ve 60’lar boyunca Arles’da arasnda Pallarés, sanatç hakknda Los ocho nombres konu oldu; Ağustosta basklar üzerinde ciddi (ayrca Nîmes ve Fréjus’de), arkadaşlaryla birlikte de Picasso başlkl şiirler yazmş olan şair Rafael çalşmalar yapmaya başlad. boğa güreşi seyrettiği, Roma döneminden kalma Alberti (1902-99), ayrca çingene gitarc Manitas de Kasmda sanatçnn 700’ü aşkn yaptn kapsayan arenay resimlerine yanstt. Plata (d. 1921) ve Arjantinli fotoğrafç Roberto Picasso’ya Sayg sergisi Paris’teki Grand Palais, Petit Nisan-Kasm: Fransa, Büyük Sahra’nn güneyindeki Otero (1920-2004) gibi, İspanyolca konuşanlar da Palais ve Bibliothèque Nationale’de açld. Şubat sömürgelerinin bağmszlğn tand. vard. 1967’de kapandğnda sergiyi 400.000 kişi gezmişti.

332 PİCASSO İSTANBUL’DA Malraux, sanatçnn bir duvar hals için yaptğ 1973 muazzam boyuttaki papier collé tasarmn (Süslenen Picasso, 8 Nisanda Notre-Dame-de-Vie’de öldü; Kadnlar) gördü ve Picasso’yu haly dokutmaya 10 Nisanda Vauvenargues şatosuna gömüldü. Dul teşvik etti (kat. 85; 1970’de bitti). kars, Vazolu Kadn’ bronza döktürerek (orijinali alç, 1933) mezarnn başna diktirdi. Nisan: Mao Zedong Çin’de Kültür Devrimi’ni başlatt Picasso’nun son yaptlarndan (1970-1972) kendi (1976’ya dek sürdü). eliyle derledikleri Mays-Eylül arasnda, son seramikleri de Aralkta, Avignon’daki Palais des 1967 Papes’ta sergilendi. Baharda, artk Grands Augustins sokağnda oturmadğ için, Picasso’dan buradaki stüdyosunu 27 Ocak: Vietnam’da ateşkes; son ABD askeri 29 Martta boşaltmas istendi; stüdyodaki eşyalar güneydeki ülkeden ayrld. evlerine nakledildi. Tablolarnda, özellikle Venüs ile Cupido, sirkler (Barselona’daki ilk sevgilisi; Rosita del Oro adl ata binen kzn anlar), tüylü şapkal ve klçl İspanyol beyleri görülüyordu. 30 Mays: Biafra’da (Nijerya) 1970’e kadar sürecek olan iç savaş başlad. 5-10 Haziran: İsrail ile komşu Arap ülkeleri arasndaki alt gün savaş; İsrail’in ezici zaferi ve toprak kazanm dünya kamuoyunu iki kutba ayrd.

1968 Picasso 16 Mart-5 Ekim arasnda Crommelynck Picasso 1971’de Mougins’de. Fotoğraf: Ara Güler. kardeşlerle Suite 347 üzerinde çalşt; bu dizide çeşitli bask tekniklerinin bir arada kullanldğ, 27 Nisan: Bir referandumda yenilgiye uğrayan De Gaulle Picasso’nun dünyasna özgü karakterleri betimleyen istifa etti (9 Kasm 1970’te öldü); Haziranda Georges oymabasklar yer alyordu. Boğa güreşçileri, Pompidou cumhurbaşkan oldu. silahşorlar, Commedia dell’arte ve sirklerden frlama 21 Temmuz: Neil Amstrong aya ayak basan ilk insan karakterler, İspanyol edebiyatndaki muhabbet tellal oldu. Celestina vard bu dünyada; ayrca sanatçnn röntgenci klğnda göründüğü, cinsellik yüklü 1970 Rafael ile Fornarina çeşitlemeleri de yapmşt. Son İspanya’daki ailesinin sakladğ gençlik yaptlarn dönem çalşmalarnda erotizm sonuna kadar ve Barselona’daki Museu Picasso’ya bağşlad. bütün canllğyla ifade buldu; frçann deldiği palet, Avignon’daki Palais des Papes’ta son cinselliğinin metaforuydu. çalşmalarn kapsayan ikinci sergi Maysta açld (sergiyi düzenleyen Christian ile Yvonne Zervos 3 Mays: Öğrenciler Sorbon’u işgal etti ve Paris, özellikle o yl öldü). de Vietnam Savaş ve Amerikan “emperyalizmi”ne karş Fréjus’de bir boğa güreşi seyreden Picasso, dünya çapndaki militanca protestolarn merkezi haline geldi. Mozambikli bir Kara Matador’un çeşitli versiyon- Ecole des Beaux-Arts öğrencilerinin yaptğ bir dizi afiş, larn yapt; bu tablolar onun arenalara vedasyd. şehrin her yerine yapştrld. Mays 1968 olaylar batnn siyasi gündemini değiştirdi, feminizmi, çevrebilimini, rkçlk 1971 karştlğ ve bölgeciliği anahtar konular haline getirdi. Picasso’nun baz yeni tablolar, özellikle aziz ya da 20-21 Ağustos: Rus birlikleri liberalleşme hareketini İsa gibi büstleri, sanatçnn İspanyol geleneğindeki durdurmak üzere Çekoslovakya’y işgal etti (Prag Bahar). köklerini yanstyordu. Bazlar ise geleneksel “insann evreleri” (çocukluk, olgunluk, yaşllk) 1969 konusunu işliyordu. Picasso, her zamankinden daha yoğun resim ve çizim Ekimde, doksannc yaş günü münasebetiyle, yapt: natürmortlar, çplaklar, silahşorlar, uzun sapl Louvre Müzesi’nde yaptlarnn bir bölümü pipolar tüttüren sakall adamlar (Rembrandt ve sergilendi. İspanyol resminin altn çağnn yansmalar), öpücük temas ve insana dik dik bakan figürler görülüyordu 1972 resimlerinde. Dşar pek ender çktğndan, bazen Son tablo ve çizimleri çok kişiseldir; bazen kendi televizyonda oynayan eski filmlerden (sözgelimi baş bir kafatas gibidir, bir tabloda bir tür gömülme Bengal Mzrakl Askerlerinin Yaşamlar) ve kuralsz betimlenmiştir. Kucaklaşan duygusal çiftlerin yer güreş müsabakalarndan esinleniyordu. Son 167 aldğ tablolar, çplak ve uzanmş figür (bazlar tablosu ve 45 çizimi, 1 Maystan 30 Eylüle kadar ihtiyardr) çizimleri gibi tarih düştüğü son yaptlar, Avignon’daki Palais des Papes’ta sergilendi. bu yl gerçekleştirilmiştir.

KRONOLOJİ 333 FOTOĞRAF TELİFLERİ

Picasso’nun tüm eserleri © Succession Picasso © Mildred Lane Kemper Art Museum, Washington © Réunion des musées nationaux Braque’n eserleri © ADAGP, Paris University, St. Louis. Üniversite satn almas, © Michèle Bello s. 130 (res. 1) Steinberg Fund, 1960 s. 30 (res. 14) © Jean-Gilles Berizzi kat. 14, s. 324/1, 324/4, © Albright-Knox Art Gallery, Buffalo s. 74 328/2 ©Arxiu Mas s. 321/2 © Arkeoloji Müzeleri, İstanbul s. 248 © Gérard Blot s. 156, 326/3 (env. 3431 çç) © Willy Maywald. Fotoğraf Musée Picasso, Antibes © Daniel Chareryon – TEI s. 28 (res. 12) s. 330 © Madeleine Coursaget s. 96, 166 (res. 1), © Barnes Foundation, Merion Station, Pa. s. 92 323/1, 323/3 (res. 1) © Musée d’art moderne de Lille Métropole. © Béatrice Hatala kat. 11, 15, 16, 33, 39, 78, 81; Fotoğraf: Philip Bernard kat. 31; s. 104 © Estate Brassaï - RMN © Foto RMN / © Franck s. 130 (res. 2), 132, 200, 204 Raux s. 218, 327/1 © Archivo Fotográfico Museo Nacional Centro de © Thierry Le Mage s. 108, 142, 162, 198 Arte Reina Sofia, Madrid s. 27 (res. 11) (res. 1, 2) © Cahiers d’Art s. 84, 236, 244 © René-Gabriel Ojéda s. 23 (res. 7), 118, 140 © Museo Picasso Málaga. Fotoğraf: Rafael Lobato Cornell Capa fotoğraf: Robert Capa © © Franck Raux s. 252 s. 26 (res. 10), 152 2001/Magnum Photos s. 329/1 © Rijksprentenkabinet, Amsterdam s. 302 © Museu Picasso, Barselona kat. 4, 6, 12; s. 18 © Henri Cartier-Bresson/Magnum Photos s. 188 (res. 1), 31 (res. 15), 60, 68 (res. 1) © Rosengart Koleksiyonu Müzesi, Lucerne s. 226 © Lucien Clergue s. 2, 332/2 © 2005, Dijital resim, The Museum of Modern Art, © 1990, Fotoğraf Scala, Florence. Ministero Beni e © The Cleveland Museum of Art, 2003. Hanna New York/Scala, Florence s. 21 (res. 4), s. 102 – Att. Culturali izniyle s. 308 Fund bağş, 1945.24 s. 19 (res. 2) tuval üzerine yağlboya, 8' × 7' 8" (243.9 × 233.7 © Michel Sima / Rue des Archives Paris s. 246 cm). Lillie P.Bliss bağşyla alnmştr. 333.1939; s. © CNAC/MNAM Dist.RMN / © Christian Bahier 122 – Satn alma 1937 © The State Hermitage Museum, St Petersburg. / Philippe Migeat s. 24 (res. 8) s. 22 (res. 5) Helly Nahmad Gallery izniyle, Londra s. 150 © Robert Doisneau/Rapho s. 264 © Igor Stravinsky Koleksiyonu. Paul Sacher Vakf, © National Gallery, Londra s. 212 © David Douglas Duncan s. 312, 332/1 Basel s. 146 © National Gallery, Prague s. 23 (res. 6), 114 © Fundacion Almine y Bernard Ruiz-Picasso para el © André Villers s. 35, 48/2, 266, 331/1, 331/3 Arte kat. 9, 89 © Board of Trustees, National Gallery of Art, Fotoğraf: Marc Domage kat. 1-3, 5, 17, 22, 45, Washington s. 20 (res. 3), 80 50, 76, 91, 101, 124; s. 46, 54, 58 © Ohara Museum of Art, Kurashiki, Japan s. 166 © Gemeentemuseum, Hague s. 126 (res. 2) © Claire Guérin s. 284 © Roberto Otero s. 320 © Ara Güler s. 333 © Philadelphia Museum of Art: A. E. Gallatin Koleksiyonu, 1952 s. 25 (res. 9); Charles E. Courtesy Hirschl & Adler Galleries Inc., New York Ingersoll bağş, 1931 s. 88 s. 304 koleksiyonu. Galerie Jan Krugier, © Photographie ImageArt Antibes () s. 45 Ditesheim & Cie izniyle, Geneva s. 224 © Images Modernes s. 130 (res. 3), 250 (res. 1), 294 Özel koleksiyonlar s. 12, 48/1, 321/1, 324/2-3, Fotoğraf: Eric Baudouin kat. 27, 28, 32, 35, 36, 325/1-2, 326/1-2, 329/2, 331/2 40, 48, 52-56, 59, 62, 64, 69, 70, 79, 80, 82-84, 88, 95, 97, 99, 104, 109, 112, 116, 119, 122, © Edward Quinn © edwardquinn.com s. 37, 38, 126-130; s. 32, 40, 44 260 Fotoğraf: Marc Domage kat. 7, 8, 10, 13, 18-21, © Man Ray Trust/ADAGP/Telimage-2005 s. 328/1 23-26, 29, 30, 34, 37, 38, 41-44, 46, 47, 49, 51, 57, 58, 60, 61, 63, 65-68, 71-75, 77, 85-87, 90, © Réunion des musées nationaux 92-94, 96. 98, 100, 102, 103, 105-108, 110, 111, © Haklar sakl s. 112, 124, 322/1-2, 323/2, 113-115, 117, 118, 120, 121, 123, 125, 131-135; 327/2 s. 16, 42, 43, 62, 64, 70 (res. 2), 98, 270, 282 © Martine Beck-Coppol s. 186

336