Krytyczni turyści czyli podróż śladami Ignacego Domeyko Critical Tourists or a Journey in Ignacy Domeyko’s Footsteps Ignacy Domeyko

Ignacy Domeyko is a historical figure. He was born on 31 Ignacy Domeyko to postać historyczna, urodził się w 31 July 1802 in Niedźwiadka Wielka (in present day ), lipca 1802 w Niedźwiadce Wielkiej (obecnie Białoruś), and died on 23 January 1889 in , . His life and zmarł 23 stycznia 1889 w Santiago w Chile. career can be described as typical in terms of the biography Jego losy określić można jako typowy życiorys polskie- of a landowner born in the annexed territories, who had go ziemianina urodzonego pod zaborami, skazanego no choice but to emigrate. Domeyko was born in Kresy na emigrację. Domeyko przyszedł na świat na Kresach Wschodnie (Eastern Borderlands), in the Grand Duchy of Wschodnich, na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, , studied in Vilnus, where he was a member of studiował w Wilnie, był członkiem Stowarzyszenia the Philomath Society, was friends with Mickiewicz, par- Filomatów, przyjaźnił się z Mickiewiczem, brał udział ticipated in the . After the collapse of w Powstaniu Listopadowym. Po klęsce powstania wy- the uprising, he emigrated to Prussia, and later to France, emigrował do Prus, później do Francji, gdzie ukończył where he completed graduate studies in mining. In winter studia górnicze. Zimą 1838 roku wyjechał do Chile by objąć of 1838, he left for Chile to take up the post of lecturer in stanowisko wykładowcy chemii i badać geologię kraju. chemistry and study the geology of the country. Domeyko, I. (1962) My Travels: Domeyko, I. (1962) Moje podró- Memoirs of an Exile, vol I-III. że: Pamiętniki Wygnańca, tom I-III. Wrocław: . Wrocław: Ossolineum. Rysunki wygnańca Drawings of an Exile (2017) (2017)

Oparte na książce „Moje podróże: pamiętniki wygnańca”, Based on My Travels: Memoirs of an Exile, these drawings rysunki są próbą odtworzenia trasy podróży Ignacego are an attempt to map the journeys of Ignacy Domeyko – Domeyki, od chwili przekroczenia przez niego granicy za- from the moment he crossed the Russian-Prussian border borów rosyjskiego i pruskiego (1831) do momentu przybycia (1831) until his arrival in Coquimbo (1838) via Dresden, do Coquimbo (1838), przez Drezno, Paryż, Londyn, Maderę, Paris, London, Madeira, Tenerife, Bahia, Rio de Janeiro, Teneryfę, Bahię, Rio de Janeiro, Montevideo i Buenos Aires. Montevideo and Buenos Aires. The wall map includes the Mapa uwzględnia miejsce urodzenia Domeyki, Niedźwiadkę location of his native Niedźwiadka Wielka and , Wielką, Wilno, gdzie studiował, a także miejsca związane where he studied, as well as places related to his expe- z jego wyprawami w Chile. ditions in Chile. Dlaczego Domeyko? Why Domeyko? Critical tourists? Krytyczni turyści?

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Historia It is not easy to give a clear answer to this question. The A journey in Ignacy Domeyko’s footsteps involves a certain Podróż śladami Ignacego Domeyko podszyta jest swoistą jego życia otwiera bowiem szereg kwestii, aktualnych rów- story of his life unfolds a range of problems which continue underlying nostalgia. Tourism, as noticed by its researchers, nostalgią. Turystyka, jak zauważają badacze zjawiska, nież współcześnie. Ignacy Domeyko to postać ważna dla to be valid even today. Ignacy Domeyko is an important is permeated with a romantic desire to find untouched przesiąknięta jest romantycznym pragnieniem odnalezie- historii kilku krajów: Polski, Litwy, Białorusi, Chile, jako na- figure in the history of a few countries: , Lithuania, primeval words.1 Domeyko’s travels stimulate one’s imagi- nia nietkniętych światów pierwotnych.1 Podróże Domeyki ukowiec zajmował się geologią, mineralogią, inżynierią gór- Belarus and Chile where he was active in the fields of nation as they were journeys into the unknown, connected działają na wyobraźnię, były to bowiem podróże w nie- nictwa, meteorologią, był badaczem Ameryki Południowej, geology, mineralogy, mining engineering, meteorology, with discovering new lands, expanding knowledge of the znane związane z odkrywaniem/zdobywaniem nowych twórcą współczesnej nauki chilijskiej. Stał się pierwowzo- explored South America and co-created modern Chilean natural world. Modern tourism, however, is doomed to the lądów, poszerzeniem wiedzy na temat świata naturalnego. rem Żegoty z III części Dziadów Adama Mickiewicza. Od jego science. He was also the model for Żegota from the 3rd lack of authenticity. Paradoxically, easy access to travelling, Tymczasem, współczesna turystyka skazana jest na brak nazwiska pochodzi nazwa planetoidy, pasma górskiego part of ’s “Dziady” (“Forefathers’ Eve”). the closeness of exotic lands, resulted in tourists being autentyczności. Paradoksalnie dostępność podróżowania, w Chile oraz minerału. A planetoid, a mountain range and a mineral were named doomed to the lack. MacCanell, a researcher working in bliskość egzotycznych krain skazała turystów na brak. Bezpośrednim impulsem do powstania projektu „Mapping after him. the field of the modern tourism theory, in his book “The MacCanell, badacz zajmujący się współczesną teorią tu- Domeyko” była książka Ignacego Domeyko pt. „Moje podróże The primary impulse for creating the project “Mapping Tourist”, while aiming at reconstructing the modern to- rystyki, w swojej książce “The Tourist” starając się zrekon- (Pamiętnik wygnańca)”. Publikacja to wspomnienia z po- Domeyko” was his book “Moje podróże (Pamiętnik wygnań- urist’s experience, he expands the concept of “staged struować doświadczenie współczesnego turysty rozwija dróży naukowca. W swoim dzienniku autor opisuje kraje, ca)” / “My Travels: Memoirs of an Exile” which contains authenticity” to include the following reflection: travellers pojęcie „inscenizowanej autentyczności” o następującą która odwiedza. Opowieść rozpoczyna się w momencie recollections of the scientist’s journeys, the countries he know that what they experience is not true and authentic, myśl: Podróżujący wiedzą, że to czego doświadczają nie przekroczenia granicy miedzy zaborami rosyjskim i pruskim. visited. The story starts with Domeyko crossing the border nevertheless, they are satisfied.2 jest prawdziwe i autentyczne, mimo to i tak odczuwają Projekt „Mapping Domeyko” jest próbą współczesnego between the Russian and Prussian Partitions. Modern traveling means an access to a stage created for zadowolenie.2 odtworzenia podróży jakie odbył naukowiec, odnalezienia The project „Mapping Domeyko” in an attempt at a modern us while we cannot peek backstage where truth may be Współczesne podróżowanie daje nam dostęp do wykre- śladów jakie pozostawił na dwóch kontynentach. Artyści recreation of the scientist’s journeys to find his traces hidden. Modern tourists move between the search for owanej dla nas sceny, pozbawiając wejścia za kulisy, gdzie w ramach swojego projektu starali się odwiedzić miejsca left on two continents. The artists involved in the project authenticity and its lack. Domeyko’s travels introduce być może kryje się prawda. Współcześni turyści poruszają związane z postacią XIX-wiecznego emigranta. Na bazie tried to visit the places connected with the 19th century a new hero to the stage – an unknown, exotic land. The się pomiędzy poszukiwaniem autentyczności a jej brakiem. podróży zbudowana została artystyczna narracja, powstało migrant. On the basis of these travels an artistic narration known – the unknown, the real – the artificial define the Podróże Domeyko wprowadza na scenę nowego bohatera eklektyczne archiwum wizualne, badające wzajemne relacje was developed and an eclectic visual archive, studying the difference between contemporary artists’ journeys and the – nieznany, egzotyczny kraj. Znane – nieznane, sztuczne- między historią, mineralogią i migracją. Projekt „Mapping interactions between history, mineralogy and migration, 19th century scientist’s ones. It is a movement between two -prawdziwe to różnica w podróży współczesnych artystów Domeyko” stawia też pytania o wzajemne relacje człowieka, was constructed. Moreover, the project asks questions of what is accessible to the travellers. i dziewiętnastowiecznego naukowca. To poruszanie się natury i sztuki. about the relationship between human, nature and art. pomiędzy dwoma biegunami podróżniczej dostępności. My Travels, 2014-2017 Moje podróże, 2014-2017

73 fotografie, 9 cytatów na papierze 73 fotografie, 9 cytatów na papierze fotograficznym Giclée, plansza LED fotograficznym Giclée, plansza LED

Starting from 2014, based on Domeyko’s My Travels: Począwszy od 2014, opierając się na zapiskach Domeyki Memoirs of an Exile, Ignacio Acosta and Jakub Bojczuk zawartych w książce „Moje podróże: pamiętniki wygnań- engaged in a series of journeys in Ignacy Domeyko’s foot- ca”, Ignacio Acosta i Jakub Bojczuk odbyli szereg podróży steps which took them to Argentina, Belarus, Chile, France, śladami badacza odwiedzając Argentynę, Białoruś, Chile, Lithuania and Poland. The photographs were taken on the Francję, Litwę i Polskę. W miejscach związanych z życiem sites relevant to his biography. The images are paired up Ignacego Domeyki wykonano fotografie, które połączono with quotes from his memoirs and letters to his cousin z cytatami pochodzącymi z pamiętników i listów kierowa- Władysław Laskowicz. Above the installation, a LED bo- nych do kuzyna, Władysława Laskowicza. U góry instalacji ard is placed, displaying the names of places visited by umieszczono ekran LED, wyświetlający nazwy miejsc Domeyko during his travels. The board is reminiscent of odwiedzonych przez Domeyko. Ekran ten przypomina public transport information boards used at bus stops or tablice informacyjne komunikacji publicznej, spotykane train stations. na przystankach autobusowych lub stacjach kolejowych. Ruda żelaza Iron Ore as Provided prosto od Matki Natury by Mother Nature

Znaleziona fotografia prasowa Found press photograph Wyk. Hamilton Wright, (1951) Photograph by Hamilton Wright, (1951)

Fotografia, pochodząca z Newspaper Feature News pu- A found photograph from Newspaper Feature News, New blikowanej w Nowego Jorku. Na odwrocie znajduje się York. It contains the author’s note at the back: “This huge odautorski opis: „Zanim opuści kopalnię w celu wytopienia, chunk of raw (iron) has yet to be crushed before being ta wielka gruda musi zostać zmiażdżona”. shipped from the mine to the smelting”. Relacje człowieka z naturą Relationship between human and nature

Życie człowieka to bezustanna walka zewnętrzna z natu- jej niezrozumiałymi siłami. Innym czynnikiem, który wpłynął The life of man is a constant external fight with nature. a large extent, by their fear of its incomprehensible forces. rą. Jedynie buntując się przeciw jej nakazom i ostatecznie na stosunek ludzkości do przyrody stał się zachwyt nad Only through rebelling against its precepts and decisively Another factor which influenced the human attitude towards ujarzmiając jej siły może człowiek osiągnąć wyższe cele, do pięknem otaczającego świata i poszukiwanie w nim boskich taming its forces can man serve a greater purpose that nature was their delight in its beauty and the search for których został powołany (...). Tam, gdzie nie uda mu się zostać proweniencji, tęsknota za utraconym rajem. Obydwa podej- he has been called to (…). Where he does not succeed to its divine provenance, the longing for a lost paradise. Both jej panem, może być jedynie jej niewolnikiem.3 ścia spotykają się w postaci Ignacego Domeyki. Domeyko be its master, he can only be its slave.3 attitudes are combined in the figure of Ignacy Domeyko. He To słowa Georga Perkinsa Marsha, dziwiętnastowiecznego był naukowcem starającym się zrozumieć i opisać to, co go Those are the words of George Perkins Marsh, a 19th cen- was a scientist trying to understand and describe the sur- amerykańskiego dyplomaty, uznawanego za prekursora otacza. Dzienniki odsłaniają jednak inny aspekt osobowości tury American diplomat, recognised as a precursor of rounding world. Yet, his journals reveal another aspect of ruchów ekologicznych. W ciekawy sposób ujawniają tra- badacza. W pamiętnikach Domeyko przyroda staje się pre- environmental movements. They reveal the traditional his personality. There, nature becomes a pretext for seeking dycyjne podejście do natury. Przyroda jawi się w nim jako tekstem do poszukiwania wartości duchowych, zmierzenia attitude towards nature in an interesting way. Nature ap- spiritual values, facing one’s own desires and longings. niebezpieczny byt, który należy okiełznać i podporządkować się z własnymi pragnieniami i tęsknotami. Analizując postać pears here as a dangerous entity that should be tamed Analysing Domeyko’s heritage from the perspective of the człowiekowi. Domeyki pod kątem relacji człowiek z naturą, nie należy and subordinated to human. relationship between human and nature, one should not Na jednej z fotografii prezentowanej w ramach wystawy zapominać jednak iż stworzył on naukowe podstawy eks- In one of the photographs presented at the exhibition, an forget that it was him that created a scientific basis for the widzimy średniej wielkości odłamek skały. Zdjęcie jest ploatacji bogactw naturalnych Chile, co przyczyniło się do average size piece of rock can be spotted. It is a black exploitation of Chilean natural resources which contributed czarno-białe dlatego trudno nam jednoznacznie odczytać, współczesnych problemów ekologicznych kraju. and white photograph, therefore it is difficult to decide to the contemporary ecological problems of the country. z czego jest utworzony. Poza głazem na zdjęciu widoczna what kind of rock it is exactly. Under the rock, a measure jest miarka i ręce osoby mierzącej kamień. Ta fotografia and the hands of the person measuring it can be seen. odczytać można jako podsumowanie naukowego stosunku The photograph can be interpreted as a summary of the do natury, opartego na podejściu analitycznym – zmierzyć, scientific attitude towards nature, based on an analytical zważyć, sklasyfikować, okiełznać. Relacje człowieka do approach – to measure, to weigh, to classify, to tame. The natury początkowo w dużym stopniu ukształtował lęk przed relationship between human and nature was shaped, to Jeografía, Jeolojía, Minerolojía, Jeografía, Jeolojía, Minerolojía, Paleontología Paleontología

Coloured pencils on paper 4 Kredka na papierze, objects, 70 x 110 cm (2017) 4 obiekty o wym. 70 x 110 cm (2017)

The names of four sciences studied by Domeyko inspired Nazwy czterech obszarów nauki, zgłębianych przez a series of four large drawings. The number four reflects Domeykę, stały się impulsem do powstania czterech wielko- number of countries, which claim Domeyko was their formatowych rysunków. Liczba cztery odzwierciedla liczbę citizen: Belarus, Chile, Lithuania and Poland. The words krajów twierdzących, iż Domeyko był ich obywatelem tj.: were made in languages of these four countries. Białorusi, Chile, Litwy i Polski Napisy wykonano w językach tych czterech krajów. Migracja – wątki biograficzne Migration – biographical threads

Projekt „Mapping Domeyko” jest także próbą rekonstrukcji powstania cyklu „Podróż pięciu skał z Chile do Polski oraz The project “Mapping Domeyko” constitutes also an attempt the historical figure of Domeyko shall be presented. The rozmytej XIX-wiecznej tożsamości imigranta. Domeyko innych pięciu z Polski do Chile” stała się donacja minera- at reconstructing the migrant’s vague 19th century identity. impulse for the cycle “The journeys of five rocks from w Chile uznawany jest za narodowego bohatera, jego ba- logiczna Domeyki dla instytucji naukowych w Krakowie. Domeyko is seen as a national hero in Chile – his research Chile to Poland and other five from Poland to Chile” was dania mineralogicznym i geologicznym zainicjowały rozwój Artyści w ramach swojego projektu zainicjowali nową into mineralogy and geology initiated the development Domeyko’s mineral donation to scientific institutions in przemysłu górniczego, dając ubogiemu dotąd krajowi szan- wymianę, pięć minerałów z Chile przyjechało do Polski, of the mining industry which gave the then poor country Cracow. As part of the project, the artists initiated a new sę wzbogacenia się i uniezależnienia od zagranicy. Polski pięć obiektów z Polski pojechało do Chile. Wokół donacji a chance to become richer and financially independent. exchange – five minerals from Chile were brought to Poland, naukowiec przyczynił się także do upowszechnienia w Chile powstał rzeźbiarski cykl stworzony wspólnie z chilijską Furthermore, the Polish scientist contributed to the po- and other fiver objects left Poland for Chile. A sculpture cycle, oświaty i polepszenia jej poziomu. Stojąc przez szereg lat artystką Livią Marin oraz seria rysunków i fotografii. Cykl pularisation of education as well as the improvement of inspired by the donation, was created in cooperation with na stanowisku rektora uniwersytetu Universidad de Chile „Moje podróże” to zapiski z wypraw śladami Domeyko, educational standards. Holding for many years the position Chilean artist Livia Marin as well as a series of drawings w Santiago, spowodował obudzenie ruchu intelektualnego prób dotarcia do miejsc związanych z biografią naukowca. of the president of Universidad de Chile in Santiago, he fa- and photographs. The cycle “My Travels” is constituted w zaniedbanym dotąd pod względem kulturalnym kraju. Rysunek na ścianie „Rysunki wygnańca” to mapa, w której cilitated the development of intellectual life in the culturally by the records of the journeys in Domeyko’s footsteps, Pomimo iż, otrzymał chilijskie obywatelstwo przebywając Jakub Bojczuk stara się odtworzyć drogę, jaką przebył neglected country. attempts at reaching places connected with the scientist’s szereg lat na emigracji ciągle utrzymywał kontakty z krajem. Domeyko. W instalacji „Pocztówka z wyimaginowanej Despite having obtained the Chilean citizenship, Domeyko biography. The wall drawing “Drawings of an Exile” is a map, Z Chile wysłał do Polski zbiory minerałów, które stały się podróży” wykorzystane zostały turystyczne pocztówki kept in touch with Poland. He sent to Poland from Chile sets Jakub Bojczuk’s attempt at a reconstruction of Domeyko’s początkiem zbiorów mineralogicznych muzeów w Krakowie. kojarzące się z miejscami, które odwiedził Domeyko. Cykl of minerals which gave basis to the mineral collections of routes. The installation “Postcard of an imaginary journey” Kim był polski naukowiec? Narracji którego narodu była rysunków „Jeografía, Jeolojía, Minerolojía, Paleontología” museums in Cracow. Who was this Polish scientist? Which uses tourist postcards bringing to one’s mind spots visited mu bliższy? Ignacym Domeyko postacią będącą pierwo- przywołuje zagadnienie multi-narodowości naukowca. nation’s narration was closer to him? Ignacy Domeyko, the by Domeyko. The cycle of drawings “Jeografía, Jeolojía, wzorem Żegoty z III części Dziadów Adama Mickiewicza Jak odpowiedzieć na postawione początkowo pytanie: model for Żegota from the 3rd part of Adam Mickiewicz’s Minerolojía, Paleontología” refers to the question of the czy Ignacio Domeyko Ancuta, chilijskim naukowcem, który Dlaczego Domeyko? Czy można poprzez rekonstrukcje “Dziady” (“Forefathers’ Eve”) or Ignacio Domeyko Ancuta, scientist’s multinationality. How to answer the initial qu- przyczynił się do rozwoju tego kraju? Emigracja to też drogi historycznej postaci dowiedzieć się czegoś o sobie a Chilean scientist contributing to the development of this estion: why Domeyko? Can one learn about themselves and punkt w którym spotykają się biografie Ignacego Domeyko i czasach, w których żyjemy? Świat Ignacego Domeyko country? Emigration is also a meeting point of the bio- the times they live in through the reconstruction of a histo- i artystów tworzących projekt „Mapping Domeyko”. Jakub wydaje się ”świeży”, jeszcze nieodkryty, jeszcze nie opisany, graphies of Ignacy Domeyko and the artists creating the rical figure’s journeys? Ignacy Domeyko’s world seemed Bojczuk i Ignacio Acosta od lat przebywają na emigracji. nieznany, egzotyczny. Czy współcześnie podobny zachwyt project. Jakub Bojczuk and Ignacio Acosta have been living to be “fresh”, undiscovered, undescribed, unknown, exotic. W ramach wystaw w CSW Łaźnia zaprezentowanych zo- jest ciągle możliwy? Czy egzotyka stała się jedynie obraz- abroad for many years. Is such a delight possible nowadays? Is exoticism only stanie kilka prac powstałych w oparciu o podróże artystów kiem z turystycznego katalogu? Czy potrafimy zachwycić Within the framework of the exhibitions at CSW Łaźnia, a picture from a travel catalogue? Can one be overwhelmed lub zainspirowanych historyczną postacią. Impulsem do się pięknem minerału w oderwaniu od jego użyteczności? a few works based on the artists’ travels or inspired by by the beauty of a mineral regardless of its usefulness? Chwila na granicy The Border Moment Wideo, 4’ (2017) Video, 4’ (2017)

Zainspirowane płynnością granic politycznych, wideo za Inspired by the vagueness of political borders, the video, pośrednictwem poetyckiej narracji ukazuje moment prze- using poetic narration, depicts the moment of crossing kraczania granicy widziany z okien wagonu kolejowego. a border as seen from a train compartment. In the same To niemal ta sama droga, którą pokonał Domeyko prze- forest Ignacy Domeyko crossed the Russian-Prussian bor- kraczając granicę zaborów rosyjskiego i pruskiego w 1831 der in 1831 following the collapse of the November Uprising. roku, po upadku powstania listopadowego. Była to jedna It was one of many borders recalled in his memoirs from z wielu granic, o których wspomina w swoich pamiętnikach his travels and life in exile. z podróży i życia na wygnaniu. From Paris Z Paryża to Buenos Aires in 1838 do Buenos Aires w 1838 r.

Video performance, 13’08’’ (2017) Wideo performance, 13’08’’ (2017)

Jakub Bojczuk’s performance consisting in reading frag- Performans Jakuba Bojczuka, w trakcie którego odczytuje ments of Domeyko’s memoirs (Volume II), filmed at the fragmenty z pamiętników Domeyki (tom II), sfilmowany Emigration Museum in Gdynia. The fragments from the w Muzeum Emigracji w Gdyni. Wśród odczytywanych za- travel diaries regard Domeyko’s first meeting with the pisków znalazły się te dotyczące pierwszego spotkania ocean, impressions of exotic islands and reflections on Domeyki z oceanem, wrażenia z wysp egzotycznych oraz political and social landscape of the New World. refleksje na temat krajobrazu politycznego i społecznego Nowego Świata. Podróż pięciu skał z Chile The Journey of Five Rocks from do Polski oraz innych pięciu Chile to Poland and of Five Other z Polski do Chile Ones from Poland to Chile 8 stołów, na których rozmieszczono rysunki, rzeźby, 8 tables with drawings, sculptures, photographs fotografie i obrazy znalezione. Projekt powstał and found images Developed in collaboration we współpracy z chilijską artystką Livią Marin with Chilean artist Livia Marin at the Academy w Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. (2017) of Fine Arts in Gdańsk. (2017)

Zainspirowani donacją kolekcji minerałów dla instytucji Inspired by the donations of mineral collections made polskich i francuskich dokonaną przez Domeykę, artyści by Domeyko to Polish and French institutions, the artists w latach 2015-2016 zainicjowali nową wymianę okazów facilitated a new exchange of mineral specimens between pomiędzy Uniwersytetem Jagiellońskim a Universidad de Uniwersytet Jagielloński and Universidad de La Serena in La Serena. Wymiana obejmowała pięć obiektów po stronie the years of 2015 and 2016. The universities contributed five każdej z kolekcji. Skały te przyczyniły się do powstania serii minerals each. The minerals sparked a series of artistic prac artystycznych, w tych fotografii studyjnych, rysunków works, including studio photographs, drawings on paper na papierze i rzeźb gipsowych. and sculptural pieces made in plaster. Postcard of an Pocztówka Imaginary Journey, z wyimaginowanej podróży,

Found postcard collage (2017) Kolaż ze znalezionych pocztówek (2017)

The use of postcards by tourists is a way of justifying their Turysta używa pocztówki jako uzasadnienia swojego do- travel experience through visual evidence. The postcard świadczenia podróżniczego, rodzaju wizualnego dokumentu depicts an authentic vision of the traveller as they have bytności. Pocztówka legitymizuje fizyczną obecność podróż- been physically present in the location. The postcards nika w danym miejscu. Kolekcja pocztówek wykorzystana present sites and locations visited by Domeyko on his w pracy tworzy wizualną narrację, przywołuje miejsca journey from Europe to South America and collated into odwiedzane przez Domeykę w trakcie podróży z Europy a single visual narrative. do Ameryki Południowej. Przypisy Footnotes

1. Patrz: Sibylle Omlin, The Critical Turn in Tourism 1. See: Sibylle Omlin, The Critical Turn in Tourism Studies. W: Tourists Like Us: Critical Tourism and Studies. W: Tourists Like Us: Critical Tourism and Contemporary Art, ECAV-Ecole Cantonale d`Art du Contemporary Art, ECAV-Ecole Cantonale d`Art du Valais, Vilnius Academy of Arts Press, 2013, s. 28. Valais, Vilnius Academy of Arts Press, 2013, p. 28.

2. Patrz: tamże, s. 28. 2. See: Ibid, p. 28

3. Cyt za http://estetykaikrytyka.pl/art/12/ 3. Retrieved from http://estetykaikrytyka.pl/ eik_12_1.pdf (data dostępu: 23 . 10. 2017) art/12/eik_12_1.pdf (access: 23 . 10. 2017)