FranciszekMróz UniwersytetPedagogicznyim.KomisjiEdukacjiNarodowejwKrakowie PodhalańskaPaństwowaWyŜszaSzkołaZawodowawNowymTargu ŁukaszMróz UniwersytetJagiellońskiwKrakowie

DROGAŚW.JAKUBA VIA REGIA NAPOGÓRZUDYNOWSKIMWSIECI EUROPEJSKICHSZLAKÓWKULTUROWYCH

Abstrakt Prezentowane opracowanie jest prób ą podsumowania działa ń zwi ązanych z powstaniem i dalszym rozwojem podkarpackiego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia . Autorzy opracowania na podstawie bada ń terenowych oraz analizy funkcjonowania pozostałych odcinków – Drogi św. Jakuba w Polsce podj ęli tak Ŝe prób ę przedstawienia najwa Ŝniejszych problemów oraz wyzwa ń zwi ązanych z dalszym rozwojem Drogi św. Jakuba Via Regia na trasie Korczowa – Pilzno. 9 listopada 2012 r. obchodzono 30. rocznic ę „Aktu Europejskiego” – przemówienia bł. Jana Pawła II wygłoszonego podczas pielgrzymki do . Wśród naukowców badaj ących fenomen szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba panuje obecnie zgodne przekonanie, Ŝe „Akt Europejski” rozpocz ął nowy rozdział w historii pielgrzymowania do Composteli. Na apel papie Ŝa Polaka odpowiedziała m.in. Rada Europy, uznaj ąc w 1987 r. Drog ę św. Jakuba pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym i zach ęciła władze regionów do odtworzenia dawnych szlaków pielgrzymkowych. W 1993 r. Camino de Santiago na terytorium Hiszpanii, a w 1998 r. na terytorium Francji wpisano przez UNESCO na list ę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Ludzko ści. W Polsce prace nad oznakowaniem pierwszego odcinka „szlaku jakubowej muszli” rozpocz ęto w 2005 r. W wyniku prac wielu organizacji, stowarzysze ń, duszpasterzy, caminowiczów i indywidualnych osób do chwili obecnej w Polsce wytyczono ponad 3300 km odcinków Drogi św. Jakuba. W styczniu 2012 r. wicemarszałek województwa podkarpackiego oficjalnie otworzył podkarpacki odcinek Drogi św. Jakuba Via Regia . Szlak biegnie z Korczowej przy granicy z Ukrain ą, przez Przemy śl, Jarosław, Przeworsk, Ła ńcut, Rzeszów, Ropczyce do Pilzna. Tym samym podkarpacki odcinek Camino de Santiago poł ączył si ę z zachodnimi odcinkami szlaku jakubowego Via Regia , prowadz ącymi przez Małopolsk ę, Górny i Dolny Śląsk do Zgorzelca przy granicy z Niemcami – i dalej docelowo do Santiago de Compostela. Długo ść Drogi św. Jakuba Via Regia na terytorium Polski wynosi 935 km (z czego 219 km w województwie podkarpackim). Odległo ść z Korczowej do Santiago de Compostela wyznaczon ą tras ą Camino de Santiago to 4087 km. Droga św. Jakuba Via Regia na terenie województwa podkarpackiego prowadzi w śród malowniczych regionów Pogórza Karpackiego, w tym tak Ŝe przez obszar Pogórza Dynowskiego. Szlak biegnie jednocze śnie wzdłu Ŝ Drogi Królewskiej – Via Regia , tj. odr ębnego – historycznego szlaku wpisanego w 2005 r. przez Rad ę na list ę Europejskich Szlaków Kulturowych. Na podstawie przeprowadzonych bada ń terenowych na szlaku dokonano charakterystyki podkarpackiego odcinka Camino de Santiago. Okre ślono braki i zagro Ŝenia oraz cele dalszych prac nad jego rozwojem. Przeprowadzone badania wykazały, Ŝe du Ŝym niebezpiecze ństwem w funkcjonowaniu szlaku jest bardzo mała świadomo ść lokalnych społeczno ści (w tym organizacji i jednostek samorz ądowych) oraz mała informacja na ten temat Drogi św. Jakuba i idei pielgrzymowania do Santiago de Compostela w badanym regionie. Powa Ŝnym problemem s ą braki w oznakowaniu szlaku, pomimo i Ŝ projekt wytyczania i znakowania został ju Ŝ zamkni ęty. Słowa kluczowe: Droga św. Jakuba – Camino de Santiago, Szlak Via Regia , Europejskie Szlaki Kulturowe, pielgrzymowanie, turystyka religijna, turystyka kulturowa

117 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

THEWAYOFST.JAMES VIA REGIA INTHEDYNOWSKIEFOOTHILLS INTHEEUROPEANCULTURALROUTESNETWORK

Abstract The presented study is an attempt to summarize the activities related to the creation and further development of the section of Way of St. James Via Regia in Podkarpackie Region. The authors of the study, basing on a field research and analysis of the functioning of remaining segments of Camino de Santiago – the Way of St. James in , also made in attempt to present the most important issues and challenges related to the further development of the Way of St. James Via Regia on the section from Korczowa to Pilzno. On 9 th November 2012 the 30th anniversary of the "European Act" was celebrated. That was the speech of Blessed Pope John Paul II delivered during his pilgrimage to Santiago de Compostela. Among the scientists exploring phenomenon of the pilgrimage route to the tomb of St. James, there is a consensus that "European Act" began a new chapter in the history of the pilgrimage to Compostela. On the appeal of the Polish Pope responded i.a. the . In 1987, the Council of Europe declared/announced the Way of St. James, the first European Cultural Route and encouraged the local authorities to re-create former pilgrimage routes. In 1993, UNESCO entered Camino de Santiago in , and in 1998 the section in territory of , on the World Cultural Heritage List. In 2005, the activities on marking the first section of the route with the motif of St. James' shell has began in Poland. Currently, as a result of work of numerous organizations, associations, pastors, enthusiastics of the Way of St. James and individual people, over 3300 km of St. James' Way has been laid out in Poland. In January 2012, the Vice-Marshal of the Podkarpackie Province officially opened the section of the Way of St. James Via Regia in Podkarpackie Region. The route runs from Korczowa on the Ukrainian border, via Przemysl, Jaroslaw, Przeworsk, Lancut, Rzeszow, Ropczyce to Pilzno. Thereby, the section of Camino de Santiago in Podkarpackie Region joined the western sections of the Way of St. James Via Regia, running through Malopolska, Gorny and Dolny Slask to Görlitz/ on the border with – and then eventually to Santiago de Compostela. The length of the Way St. James Via Regia on territory of Poland is 935 km (including 219 km in Podkarpackie). The distance from Korczowa to Santiago de Compostela along Camino de Santiago is 4087 km. The Way of St. James Via Regia in Podkarpackie Province leads through the picturesque regions of the Carpathian Foothills, including the Dynowskie Foothills. The trail also runs along the Royal Route – Via Regia, the separate – historic route entered in 2005 by the Council of Europe on the list of European Cultural Routes. Basing on the field research carried out on the route, the sector of Camino de Santiago in Podkarpackie Region has been characterized. The lacks, threats and targets on further work on its development has been defined. The study shown, that very little route awareness of local communities (including organizations and local government units), little information on the Way of St. James and the idea of pilgrimage to Santiago de Compostela in this region, is a hugh danger in functioning of the route. Despite the fact, that the project of setting and marking the route has already been closed, the gaps in marking the route remain a serious problem. Keywords: The Way of St. James – Camino de Santiago, the route Via Regia, European Cultural Routes, pilgrimage, religious tourism, cultural tourism

1. Wprowadzenie W 2012 r. na wielu odcinkach Drogi św. Jakuba w Europie obchodzone były dwie wa Ŝne rocznice zwi ązane z ponownym renesansem Camino de Santiago. W dniach 9–10 listopada 2012 r. w Santiago de Compostela odbyły si ę bowiem obchody 30. rocznicy pierwszej pielgrzymki bł. Jana Pawła II do grobu św. Jakuba w Composteli, podczas której papie Ŝ Polak wygłosił słynne przemówienie nazwane „Aktem Europejskim”. Uroczysto ściom rocznicowym przewodniczył abp. Julián Barrio Barrio – metropolita Santiago de Compostela. W śród czcicieli św. Jakuba z całego świata przybyłych na te

118 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych uroczysto ści, wyró Ŝniała si ę 100-osobowa delegacja pielgrzymów z Polski, któr ą reprezentowali przedstawiciele Bractwa św. Jakuba z Wi ęcławic Starych, Szczyrku i Jakubowa oraz członkowie Bractwa Kurkowego z Krakowa. Centralnym punktem uroczysto ści rocznicowych była msza świ ęta koncelebrowana pod przewodnictwem abpa Barrio Barrio, odprawiona w południe 10 listopada we wspaniałej katedrze w Santiago de Compostela. W homilii metropolita Santiago de Compostela odwołał si ę do słów wypowiedzianych przez bł. Jana Pawła II przed trzydziestoma laty: „To miejsce, tak drogie pobo Ŝno ści mieszka ńców prowincji galicyjskiej i wszystkich Hiszpanów stało si ę w ci ągu wieków punktem przyci ągania dla Europy i dla całego chrze ścija ństwa. (…) Moje spojrzenie ogarnia w tej chwili cały kontynent europejski, t ę olbrzymi ą sie ć dróg komunikacji, które ł ącz ą składaj ące si ę na ń miasta i narody; widz ę te drogi, które od średniowiecza prowadziły i prowadz ą do Santiago de Compostela, (…) niezliczone rzesze pielgrzymów, które tu ści ągało nabo Ŝeństwo do Apostoła Jakuba. (…). Tu przybywali z Francji, z Włoch, z Europy Środkowej, z krajów nordyckich i z narodów słowia ńskich chrze ścijanie wszelkich stanów: od królów a Ŝ po najskromniejszych wie śniaków, chrze ścijanie wszystkich poziomów duchowych: od świ ętych, jak Franciszek z Asy Ŝu czy Brygida Szwedzka (nie mówi ąc o tylu świ ętych hiszpa ńskich), a Ŝ po publicznych grzeszników, czyni ących pokut ę. Cała Europa odnalazła si ę wokół tej «pami ątki» świ ętego Jakuba, w tych samych wiekach, w których budowała si ę jako kontynent jednorodny i zjednoczony duchowo. Dlatego to sam Goethe stwierdził, Ŝe świadomo ść europejska zrodziła si ę w pielgrzymowaniu. (…) „Dlatego ja, Jan Paweł, syn polskiego narodu, który zawsze uwa Ŝał si ę za naród europejski, syn narodu słowia ńskiego w śród Latynów i łaci ńskiego po śród Słowian, z Santiago kieruj ę do ciebie, stara Europo, wołanie pełne miło ści: Odnajd ź siebie sam ą! Bądź sob ą! Odkryj swoje pocz ątki. Tchnij Ŝycie w swoje korzenie...” 1. Podczas mszy świ ętej ks. biskup Grzegorz Ry ś – delegat metropolity krakowskiego kard. Stanisława Dziwisza, przekazał na r ęce arcybiskupa Juliána Barrio Barrio relikiwie bł. Jana Pawła II. Wa Ŝnym punktem uroczysto ści było tak Ŝe przekazanie do katedry w Santiago de Compostela pami ątkowej tablicy ufundowanej przez Bractwo Kurkowe w Krakowie. Tablica upami ętnia 30. rocznic ę „Aktu Europejskiego” bł. Jana Pawła II, a po świ ęcił j ą w Krakowie 5 listopada 2012 r. kard. Stanisław Dziwisz. Na tablicy zaprojektowanej przez prof. Czesława D źwigaja wyryto w j ęzyku hiszpa ńskim i polskim słowa bł. Jana Pawła II wypowiedziane 9 listopada 1982 r.: „Pielgrzymowanie zbli Ŝało, umo Ŝliwiało kontakt i jednoczyło ludy, do których z upływem wieków docierało przepowiadanie świadków Chrystusa”. Wśród osób badaj ących fenomen szlaku jakubowego panuje dzi ś zgodne przekonanie, Ŝe „Akt Europejski” bł. Jana Pawła II rozpocz ął nowy etap w historii pielgrzymowania do grobu św. Jakuba 2. Dlatego w tych dniach listopada ponad 20-osobowa grupa

1 „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie), 1983, nr 2 (38), s. 29. 2 A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Szlaki pielgrzymkowe Europy. Leksykon , Wydawnictwo Znak, Kraków 2000, s. 19; H. J. Muszy ński, Przedmowa [w:] A. M. Wyrwa (red.), Camino de Santiago. Szkice historyczne do peregrynacji i dziejów kultu św. Jakuba Apostoła Wi ększego , Lednica 2010, s. 8; A. M. Wyrwa, Świ ęty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela , Lednica – Pozna ń 2009; F. Mróz, Ł. Mróz, Sukcesy i wyzwania zwi ązane z rozwojem kultu i Drogi św. Jakuba w Polsce [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi św. Jakuba , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2011, s. 118.

119 FranciszekMróz,ŁukaszMróz pielgrzymów z Bractwa św. Jakuba w Szczyrku oraz 4 osoby z Bractwa św. Jakuba w Wi ęcławicach Starych (w tym osoby mieszkaj ące na terenie woj. podkarpackiego) upami ętniły t ę rocznic ę, odbywaj ąc ponad stukilometrow ą piesz ą pielgrzymk ę dwoma szlakami jakubowymi – Drog ą Angielsk ą i Drog ą Portugalsk ą. Równolegle w Polsce pojawiła si ę inicjatywa „przej ścia w rocznic ę «Aktu Europejskiego»” na wybranych odcinkach polskich Dróg św. Jakuba, w których wzi ęło udział ponad 150 osób. Drug ą rocznic ą obchodzon ą w 2012 r. było 25-lecie uznania przez Rad ę Europy Drogi św. Jakuba za pierwszy Europejski Szlak Kulturowy. Było to zwi ązane bezpo średnio z wygłoszonym apelem papie Ŝa do władz regionów, aby odtwarzały dawne szlaki pielgrzymkowe do Santiago. Ju Ŝ w nast ępnych latach, pocz ątkowo w Hiszpanii, a pó źniej m.in. we Francji, w Niemczech, we Włoszech, w Austrii i Szwajcarii pojawiły si ę drogowskazy z motywem muszli św. Jakuba. W 1993 r. Camino de Santiago na terytorium Hiszpanii, a w 1998 r. na obszarze Francji, zostało wpisane przez UNESCO na list ę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Ludzko ści. Camino de Santiago to szlak pod ka Ŝdym wzgl ędem wyj ątkowy, okre ślany mianem najpi ękniejszej drogi świata i drogi Ŝycia. To wła śnie na niej – jak pisał Johan Wolfgang von Goethe – narodziła si ę świadomo ść Europy 3. Obecnie Droga św. Jakuba prze Ŝywa ogromny rozwój. W ostatnich latach, tym niezwykłym szlakiem pielgrzymkowym – istniej ącym nieprzerwanie od 1200 lat, pielgrzymuje około 200 tys. osób z wszystkich kontynentów świata.

2. Geneza i uwarunkowania historyczne powstania Drogi św. Jakuba Via Regia W 2013 r. mija 1200 lat od odnalezienia relikwii św. Jakuba Starszego Apostoła przez pustelnika Pelayo (Pelagiusz), który to pewnej nocy zauwa Ŝył „deszcz” gwiazd spadaj ących na wzgórze o nazwie Liberum Donum. Pod ąŜ aj ąc w to miejsce, odkrył marmurowy sarkofag zakopany na cmentarzu przy ko ściele Naj świ ętszej Marii Panny. Powiadomiony o tym fakcie miejscowy biskup Teodomir, ustalił, Ŝe kryje on ciało św. Jakuba. Wokół tego miejsca powstała osada o nazwie Como postolo – „Jakub Apostoł” lub Campus Stellae – „Pole Gwiazdy”, nast ępnie przekształcona na Compostela 4. Znalezienie po o śmiu wiekach grobu z doczesnymi szcz ątkami św. Jakuba mogłoby poddawa ć w w ątpliwo ść autentyczno ść relikwii, jednak Ŝe najnowsze badania archeolo- giczne przedstawiaj ą nowe hipotezy naukowe w tej kwestii 5. Odkrycie relikwii św. Jakuba Starszego Apostoła w 813 r. bezpo średnio wpłyn ęło na zapocz ątkowanie ruchu pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba. Kult św. Jakuba w Europie, a w szczególno ści na Półwyspie Iberyjskim rozwijał si ę pod wpływem wczesnochrze ścija ńskiej tradycji. Świ ęty Jakub miał bowiem ewangelizowa ć ludy

3 Por. P. Roszak, Homo peregrinus. Kim jest prawdziwy pielgrzym? [w:] P. Roszak (red.), Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesno ść Szlaku św. Jakuba , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toru ń 2012, s. 23. 4 A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Szlaki pielgrzymkowe Europy. Leksykon …, op. cit., s. 17–19. 5 A. Alcaron, Sepulcrum Iacobi [w:] P. Roszka (red,) Camino de Santiago – nie tylko droga, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toru ń 2012.

120 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych zamieszkuj ące dzisiejsz ą Hiszpani ę, a po m ęcze ńskiej śmierci w 44 r. jego ciało – według tej tradycji – miało zosta ć przewiezione przez uczniów Apostoła do hiszpa ńskiej Galicji 6. Do rozwoju ruchu pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Composteli przyczyniła si ę tak Ŝe popularna w średniowieczu legenda zwi ązana z widzeniem cesarza Karola Wielkiego, który miał widzie ć na niebie drog ę z gwiazd rozpoczynaj ącą si ę we Fryzji i biegn ącą przez Niemcy, Włochy, Francj ę, Nawarr ę i północn ą Hiszpani ę do Galicji. Wizj ę cesarza papie Ŝ Kalikst II zinterpretował, jako drog ę pielgrzymów w ędruj ących do Santiago de Compostela 7. Na rozwój sanktuarium św. Jakuba Starszego Apostoła w Santiago de Compostela znaczny wpływ miały równie Ŝ stosowne przywileje papieskie. W 1122 r. papie Ŝ Kalikst II przyznał sanktuarium św. Jakuba w Composteli prawo obchodzenia pełnego Roku Świ ętego 8. W 1179 r. w bulli apostolskiej Regis Aeterni papie Ŝ Aleksander III uczynił ten przywilej wieczystym. Z kolei papie Ŝ Sykstus IV w 1478 r. uznał pielgrzymk ę do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela za równowa Ŝną z pielgrzymk ą do Jerozolimy 9. W XIII w. sanktuarium w Santiago de Compostela zostało uznane aktem papieskim za jeden z trzech najwa Ŝniejszych o środków pielgrzymkowych w chrze ścija ństwie (obok Jerozolimy i Rzymu) 10 . W okresie średniowiecza do Santiago de Compostela lub w drodze powrotnej, przez niemal cał ą Europ ę w trakcie odbywania pielgrzymki było ponad 500 tys. pielgrzymów rocznie 11 (ryc. 1). Ranga szlaków pielgrzymkowych do Santiago de Compostela znacznie zmalała w XVI–XVII w., kiedy przez Europ ę przetoczyła si ę fala walk religijnych, epidemii i kl ęsk Ŝywiołowych. W kolejnych wiekach pielgrzymowanie utrudniła rewolucja francuska i wojny napoleo ńskie. Drogi św. Jakuba uległy stopniowemu zapomnieniu. Ponowne oŜywienie pielgrzymowania ruchu p ątniczego do grobu św. Jakuba nast ąpiło w latach 80. XX w.

6 A. Jackowski, B. Matuszewska-Sulima, I. Sołjan, Ikonografia św. Jakuba Apostoła [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz (red.), Kult św. Jakuba Apostoła na szlakach pielgrzymkowych do Santiago de Compostela , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2010, s. 25. 7 A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Szlaki pielgrzymkowe Europy. Leksykon …, op. cit., s. 17. 8 Świ ęty Rok Jakubowy (Ano Santo Jacobeo ) ogłasza si ę w Santiago de Compostela wówczas, gdy liturgiczne wspomnienie św. Jakuba Starszego Apostoła – 25 lipca – wypada w niedziel ę. Wierni, którzy w Roku Jakubowym nawiedz ą grób św. Jakuba mog ą uzyska ć odpust jubileuszowy. Świ ęty Rok Jakubowy przypada co 6, 5, 6 i 11 lat. Ostatni (119) Świ ęty Rok Jakubowy obchodzony był w 2010 r. Nast ępny Rok Jubileuszowy obchodzony b ędzie dopiero w 2021 r. 9 S. Adamczyk, Zasługi papie Ŝa Kaliksta II (1119–1124) w szerzeniu kultu św. Jakuba Apostoła [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi św. Jakuba , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2011, s. 53–54. 10 Tam Ŝe. 11 A. Jackowski, Turystyka religijna – problemy badawcze i terminologiczne [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz (red.), Turystyka religijna na obszarach górskich, Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ 2009, s. 237–238.

121 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

Ryc. 1. Carte des Chemnis de S. Jacques de Compostelle 1648 – Drogi Francuskie do Santiago de Compostela 1648 r.

Źródło: Reprodukcja w zbiorach Zakładu Geografii IGiGP UJ

Obecnie sanktuarium św. Jakuba w Santiago de Compostela zaliczane jest do najwa Ŝniejszych chrze ścija ńskich centrów pielgrzymkowych na świecie. Szacuje si ę, Ŝe ka Ŝdego roku do grobu św. Jakuba w Composteli przybywa ponad 5 mln osób 12 . Od 2004 r. Biuro Pielgrzymkowe Arcybiskupstwa Santiago de Compostela ( Oficina del Peregrino de Santiago de Compostela ) gromadzi szczegółowe statystyki dotycz ące osób, które przybyły do Santiago de Compostela pieszo, konno, na rowerze lub wózku inwalidzkim i otrzymały tzw. „ Compostelk ę” (dokument potwierdzaj ący odbycie pielgrzymki do grobu św. Jakuba – ostatnich 100 km Camino de Santiago pieszo, konno lub na wózku inwalidzkim, b ądź 200 km rowerem). Na podstawie danych biura mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe od połowy lat 80. XX w. widoczny jest stały wzrost liczby pielgrzymów przybywaj ących do grobu św. Jakuba. Jeszcze na pocz ątku lat 80. XX w. „ Compostelk ę” otrzymywało kilkaset osób rocznie, za ś ju Ŝ w połowie lat 90. XX w. liczba ta wynosiła ponad 20 tys. Rekordow ą liczb ę pielgrzymów nawiedzaj ących sanktuarium św. Jakuba w historii nowo Ŝytnej odnotowano w 2010 r. – było to 272 135 osób 13 . W 2011 r. w Biurze Pielgrzymkowym zarejestrowano 183 366 pielgrzymów – w grupie tej 153 065 (83,5% ogółu) przybyło do Santiago de Compostela pieszo, 29 949 osób (16,3% ogółu) przyjechało rowerem, 341 osób dojechało konno,

12 Por. M. Wójtowicz, Przekształcenia ruchu pielgrzymkowego do Santiago de Compostela w latach 1989–2010 , „Peregrinus Cracoviensis”, 22, Kraków 2011, s. 317. 13 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2010.pdf [pozyskano 26.10.2012 r.].

122 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych za ś 11 osób na wózku inwalidzkim 14 . Do grudnia 2012 r. liczba pielgrzymów, którzy otrzymali „ Compostelk ę” przekroczyła 190 tys. osób (por. ryc. 2). Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe z ka Ŝdym rokiem wzrasta liczba pielgrzymów, którzy rozpoczynaj ą pielgrzymk ę od progu własnego domu, przemierzaj ąc niekiedy nawet kilka tysi ęcy kilometrów.

Ryc. 2. Ruch pielgrzymkowy do Sanktuarium św. Jakuba Starszego w Santiago de Compostela w l. 1980–2012

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Biura Pielgrzymkowego Arcybiskupstwa Santiago de Copostela www. peregrinossantiago.es. Dane na dzie ń 6.12.2012 r.

W okresie najwi ększego wzrostu pielgrzymowania do grobu św. Jakuba, w XII–XIII w. zacz ęła kształtowa ć si ę jedna z najwa Ŝniejszych dróg komunikacyjnych w Europie. Prowadziła ona od Kijowa, a Ŝ na Półwysep Iberyjski – do Santiago de Compostela. Po raz pierwszy została nazwana jako „Strata Regia” – czyli Droga Królewska w 1252 r., wymieniona w dokumentach margrabiego Marchii Mi śnie ńskiej Henryka III 15 . Droga Królewska nazywana inaczej Drog ą Wysok ą – Via Regia była traktem kupieckim, na którym obowi ązywały szczególne prawa i przywileje, a sam szlak podlegał bezpo średnio danemu królowi. Droga Królewska, łącz ąc odległe regiony, była zarazem no śnikiem kultury, religii, tradycji oraz „my śli geograficznej”. Po Via Regia mogli zatem bezpiecznie pielgrzymowa ć do grobu pierwszego męczennika spo śród Apostołów – królowie, rycerze, kupcy, duchowni, chłopi czy Ŝebracy. Wśród p ątników znaczn ą grup ę stanowili p ątnicy-pokutnicy, którzy nierzadko biczowali

14 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2011.pdf [pozyskano 26.10.2012 r.]. 15 www. www.jakuby.eu [pozyskano 28.10.2012 r.].

123 FranciszekMróz,ŁukaszMróz si ę w czasie odbywania pielgrzymki. Odbywanie takich pielgrzymek w średniowieczu stanowiło równie Ŝ form ę kary za zbrodni ę zabójstwa. W XIII i XIV w. regularnie powstawały nowe miasta, które stanowiły zarazem lokalne punkty w ęzłowe Traktu Królewskiego – Via Regia . Stanowiły one miejsce wymiany towarów oraz oferowały nocleg czy obsług ę dla podró Ŝuj ących. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ regularno ść odst ępów pomi ędzy kolejnymi średniowiecznymi miastami handlowymi, co mo Ŝe świadczy ć, i Ŝ stanowiły one dla podró Ŝnych poszczególne odcinki traktu (ka Ŝdorazowo o jeden dzie ń drogi piechura lub wozu konnego). Taka regularno ść średniowiecznych lokacji miejskich zauwa Ŝalna jest równie Ŝ na Podkarpaciu i w Małopolsce: Przemy śl – Jarosław – Przeworsk – Rzeszów – Dębica – Pilzno – Tarnów – Brzesko – Bochnia – Wieliczka – Kraków 16 . Na trasie Via Regia zakładane były równie Ŝ takie miasta, jak Kolonia, Frankfurt nad Menem, Lipsk, Wrocław, Kraków i Lwów. W XIX w., kiedy dynamicznie zacz ęła rozwija ć si ę kolej Ŝelazna, Droga Królewska, jako szlak handlowy, straciła na znaczeniu. Ponowne o Ŝywienie Via Regia nast ąpiło na przełomie XX i XXI w. Obecnie Droga Królewska ma charakter jednego z 9 priorytetowych korytarzy transportowych wi ąŜą cych kraje Unii Europejskiej z krajami Europy Środkowej i Wschodniej (ryc. 3). Oś komunikacyjna, jak ą tworzyła i nadal tworzy Via Regia, została wytypowana jako III Paneuropejski Korytarz Transportowy podczas obrad Paneuropejskiej Konferencji Ministrów Transportu na Krecie (1994 r.) oraz w Helsinkach (1997 r.). Wokół korytarza komunikacyjnego wschód-zachód, jaki stanowi obecnie Via Regia, realizowanych jest wiele projektów o charakterze europejskim. W 1998 r. powstało stowarzyszenie „Via Regia – Kultura dla Europy”. Celem stowarzyszenia jest prezentacja i promocja tej historycznej trasy oraz prowadzenie działalno ści naukowo-badawczej. 27 wrze śnia 2002 r. w Großenhain z inicjatywy sakso ńskiego ministra spraw wewn ętrznych odbyła si ę inauguracja inicjatywy o charakterze paneuropejskim pn. „VIA REGIA Europejska Droga Wysoka, Droga Królewska”. Partnerami projektu s ą nast ępuj ące regiony: Galicia, Castilla y León, La Rioja, Navarra, Asturias, Cantabria, País Vasco, Aquitaine, Poitou Charente, Centre, Ile de France, Picardie, Champagne Ardenne, Lorraine, Alsace, Saarland, Rheinland Pfalz, Hessen, Thüringen, Sachsen-Anhalt, Sachsen, Dolno śląski, Opolski, Śląski, Małopolski, Podkarpacki, Lwowski, Rowie ński, śytomierski, Kijowski. W Polsce funkcjonuje ponadto Polskie Stowarzyszenie „EUROOPERA” z siedzib ą w Zgorzelcu 17 .

16 E. Mendyk, Droga Królewska , „Pielgrzymek, Informator Dróg Świ ętego Jakuba”, Nr 2/2010 (6), Wyd. Stowarzyszenie „Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce, Wrocław 2010, s. 17–18. 17 www.euroopera.org [pozyskano 5.11.2012 r.].

124 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Ryc. 3. Przebieg Via Regia w Europie

Źródło: Opracowanie własne

W ramach projektów Unii Europejskiej realizowana jest równie Ŝ rozbudowa Europejskiego Korytarza Transportowego ED-C III, który wiedze wzdłu Ŝ dawnej Drogi Królewskiej. Projekt nosi nazw ę „Via Regia Plus”. Jest to inicjatywa partnerów regionalnych i samorz ądowych z Polski, Ukrainy, Słowacji i Czech. Całkowity koszt przedsi ęwzi ęcia wynosi 3 200 000 euro 18 . Wa Ŝną inicjatyw ą zwi ązan ą z Via Regia na Podkarpaciu był projekt „Wspólna przeszło ść , wspólna droga, wspólna przyszło ść – integracja regionów” realizowany w Jarosławiu przez Pa ństwow ą Wy Ŝsz ą Szkoł ę Zawodow ą im. Bronisława Markiewicza (obecnie pod nazw ą Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Techniczno-Ekonomiczna im. Bronisława Markiewicza). W ramach projektu w dniach 5–6 pa ździernika 2007 r. w Jarosławiu odbyła si ę konferencja pt. „Kupiecki Szlak Via Regia – Integracja Regionów”, w której wzi ęli udział przedstawiciele władz i organizacji zagranicznych, m.in. hiszpa ńskiego instytutu INORDE z Ourense oraz Europejskiego Instytutu Turystyki z Niemiec. Cało ść przedsi ęwzi ęcia została sfinansowana ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska – Białoru ś – Ukraina INTEREEG III A/Tacis CBC 2004–2006 19 . W 2005 r. Via Regia została uznana przez Rad ę Europy, jako Europejski Szlak Kulturowy. Warto w tym miejscu przypomnie ć, Ŝe koncepcja sieci szlaków kulturowych w Europie ma na celu podtrzymywanie jedno ści europejskiej, umacnianie poczucia jedno ści w śród Europejczyków oraz chronienie i odtwarzanie miejsc i obiektów świadcz ących o dziedzictwie kulturowym. Szlaki kulturowe definiowane s ą przez Rad ę Europy jako trasy przebiegaj ące przez kilka krajów lub regionów, które organizowane s ą

18 www.ewt.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Documents/ZABINSKI_VIA.pdf [pozyskano 5.11.2012 r.]. 19 www.pwszjar.edu.pl/szlak-kupiecki-via-regia [pozyskano 10.11.2012 r.].

125 FranciszekMróz,ŁukaszMróz wokół tematów o znaczeniu historycznym, artystycznym lub społecznym o randze europejskiej 20 .

3. Rozwój i funkcjonowanie Drogi św. Jakuba Via Regia W 2003 r. koncepcje wytyczenia i oznakowania dwóch szlaków kulturowych – Via Regia oraz Camino de Santiago zostały poł ączone, w wyniku czego utworzono jeden szlak pod nazw ą Droga św. Jakuba Via Regia . Droga prowadzi wzdłu Ŝ średniowiecznego traktu handlowego, po którym przed wiekami w ędrowali p ątnicy ze Wschodniej Europy, a Ŝ po jej kra ńce na zachodzie – do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela. Pierwsze prace nad odcinkiem Drogi św. Jakuba Via Regia zostały zapocz ątkowane w Niemczech. W 2003 r. powstał tam szlak prowadz ący z Görlitz do Vacha pod nazw ą Ekumeniczny Szlak P ątniczy Via Regia – „Ökumenischer Pilgerweg”. Utworzenie tego szlaku stanowiło bezpo średni impuls do wytyczenia pierwszych odcinków Camino de Santiago w Polsce: w 2005 r. – Dolno śląskiej Drogi św. Jakuba oraz w 2006 r. – pierwszego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia z Brzegu do Zgorzelca. Tym samym Polska doł ączyła do krajów, w których istniej ą szlaki pielgrzymkowe prowadz ące do Santiago de Compostela, ł ącz ąc si ę w jedn ą europejsk ą sie ć Camino. Obecnie na terenie Polski istniej ą nast ępuj ące odcinki Drogi św. Jakuba: 1. Dolno śląska Droga św. Jakuba , 2. Wielkopolska Droga św. Jakuba , 3. Droga Polska (Camino Polaco ), 4. Droga św. Jakuba „Szlak Piastowski” , 5. Droga św. Jakuba Via Regia (Korczowa – Zgorzelec), 6. Lubuska Droga św. Jakuba , 7. Lęborska Droga św. Jakuba , 8. Sudecka Droga św. Jakuba , 9. Małopolska Droga św. Jakuba , 10. ŚlęŜ ańska Droga św. Jakuba , 11. Miedziana Droga św. Jakuba , 12. Nyska Droga św. Jakuba , 13. Beskidzka Droga św. Jakuba , 14. Lubelska Droga św. Jakuba , 15. Warszawska Droga św. Jakuba , 16. Nadwarcia ńska Droga św. Jakuba (ryc. 4). Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe efekty prac nad powstaniem nowych odcinków Drogi św. Jakuba w Polsce s ą imponuj ące, a nowe inicjatywy zwi ązane z o Ŝywieniem kultu Apostoła napawaj ą jeszcze wi ększym optymizmem. Bowiem od 2005 r. do ko ńca 2012 r., dzi ęki zaanga Ŝowaniu władz ko ścielnych, samorz ądowych oraz wielu miło śników Drogi św. Jakuba, oznakowano w naszym kraju ponad 3300 km odcinków Drogi św. Jakuba. Ponad 15 kolejnych inicjatyw – wytyczenia i oznakowania szlaku – jest na etapie planowania i projektowania, z czego 9 nowych tras jest ju Ŝ na etapie realizacji – m.in. Jurajska Droga św. Jakuba , Podhala ńsko-Orawska Droga św. Jakuba , Śląsko-Morawska Droga św. Jakuba oraz kolejne odcinki Mazowieckiej , Warszawskiej i Beskidzkiej Drogi św. Jakuba . Pomimo tego iŜ Droga św. Jakuba na terenie Polski nie jest jeszcze oficjalnie uznana przez Rad ę Europy, jako Europejski Szlak Kulturowy, ju Ŝ dzisiaj mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe polskie odcinki Camino de Santiago na trwałe wpisały si ę ju Ŝ w europejsk ą sie ć szlaków pielgrzymkowych do Santiago de Compostela.

20 D. Ptaszycka-Jackowska, Szlak ikon w Euroregionie Karpackim (zarys koncepcji) [w:] A. Jackowski (red.), „Peregrinus Cracoviensis”, 22, Wyd. UJ IGiGP, Kraków 1995, s. 67–81.

126 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Ryc. 4. Drogi św. Jakuba Starszego Apostoła w Polsce (istniej ące i projektowane, stan na 31 grudnia 2012 r.)

Źródło: Opracowane przez F. Mróz, Ł. Mróz i E. Mendyk (2012)

O rozwoju ruchu pielgrzymkowego Polaków na szlakach jakubowych świadczy równie Ŝ wzrost liczby pielgrzymów z Polski w ogólnej liczbie p ątników. W 2010 r. – w Świ ętym Roku Jakubowym, 2040 polskich p ątników (0,75% ogółu) otrzymało tzw. „Compostelk ę”21 . W 2011 r. liczba Polaków w Santiago de Compostela była nieco mniejsza (w porównaniu do 2010 r.) – wyniosła bowiem 1820 osób, jednak udział polskich pielgrzymów w ogólnej liczbie p ątników wzrósł do niemal 1% ogółu (0,99%) 22 . Warto podkre śli ć, Ŝe w 2012 r. tylko w miesi ącach wakacyjnych lipiec–sierpie ń „Compostelk ę” otrzymało 1070 osób z Polski, tj. ok 4% w śród cudzoziemców (tym samym polscy pielgrzymi zaj ęli wówczas 5. miejsce w śród pielgrzymów zagranicznych) 23 . Droga św. Jakuba Via Regia jest jednym z wa Ŝniejszych i najdłu Ŝszych odcinków Camino de Santiago na terenie Polski. Inicjatorem powstania tego szlaku była „Fundacja

21 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2010.pdf [pozyskano 26.10.2012 r.]. 22 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2011.pdf [pozyskano 26.10.2012 r.]. 23 www.peregrinossantiago.es/esp/oficina-del-peregrino/estadisticas/?anio=2012&mes=7 [pozyskano 20.09.2012 r.].

127 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

Wioski Franciszka ńskiej”. Pierwszy odcinek Via Regia , o długo ści 240 km, został otwarty 6 pa ździernika 2006 r. we Wrocławiu, a jego trasa przebiega przez: Brzeg – Oław ę – Wrocław – Środ ę Śl. – Prochowice – Legnic ę/Legnickie Pole – Złotoryj ę – Lwówek Śl. – Luba ń – Zgorzelec. Tak wyznaczona Via Regia wł ączyła si ę zatem w sie ć europejskich szlaków z muszl ą – bowiem na Mo ście Staromiejskim w Zgorzelcu/Görlitz poł ączyła si ę ze wspominanym Ekumenicznym Szlakiem P ątniczym – „Ökumenischer Pilgerweg”. W uroczysto ściach otwarcia Drogi św. Jakuba Via Regia uczestniczyli m.in. minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kazimierz Michał Ujazdowski, członkowie Bractwa św. Jakuba w Jakubowie, mieszka ńcy Wrocławia i pielgrzymi z ró Ŝnych zak ątków Polski. Kolejne prace „Fundacji Wioski Franciszka ńskiej” doprowadziły do wł ączenia kolejnego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia : Góra Św. Anny – Opole – Skorogoszcz – Brzeg. Otwarcie tego opolskiego odcinka odbyło si ę 15 wrze śnia 2008 r. 24 Pocz ątki tworzenia Drogi św. Jakuba Via Regia w Małopolsce i na Podkarpaciu si ęgaj ą 2007 r., kiedy to w Krakowie odbyło si ę spotkanie osób pielgrzymuj ących do Santiago de Compostela. W tym samym czasie rozpocz ęły si ę prace nad odtworzeniem innego odcinka przebiegaj ącego przez południowo-wschodni ą Polsk ę – Małopolskiej Drogi św. Jakuba z Sandomierza do Krakowa. W wyniku ustale ń i prac nad wytyczeniem przebiegu Via Regia w południowo-wschodniej Polsce, od maja do wrze śnia 2009 r. parafia pw. NMP Matki Ko ścioła i św. Jakuba w Brzesku przy wsparciu Urz ędu Marszałkowskiego w Krakowie wytyczyła i oznakowała odcinek szlaku: Tuchów – Tarnów – Brzesko – Kraków. W kolejnych miesi ącach oznakowano odcinek Pilzno – Tuchów. Otwarcie małopolskiego odcinka Via Regia : Pilzno – Kraków odbyło si ę 24 lipca 2010 r. w Brzesku. 8 sierpnia 2010 r. w Zagł ębiu D ąbrowskim na Górze Św. Doroty w B ędzinie otwarto kolejny odcinek Drogi Św. Jakuba Via Regia z Krakowa do Góry Św. Anny 25 (ryc. 5). Intensywne prace nad wytyczaniem i znakowaniem brakuj ącego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia na Podkarpaciu zostały rozpocz ęte dopiero w 2011 r. W trosce o duchowy wymiar pielgrzymowania Drog ą św. Jakuba, metropolita przemyski abp Józef Michalik – Przewodnicz ący Episkopatu Polski oraz bp Kazimierz Górny – ordynariusz diecezji rzeszowskiej wydali stosowne pozwolenia oraz pasterskie błogosławie ństwo. W listopadzie 2011 r. zako ńczono prace nad wytyczeniem i oznakowaniem ostatniego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia z Korczowej przez Przemy śl, Jarosław, Przeworsk, Rzeszów do Pilzna. Szlak został oficjalnie otwarty przez wicemarszalek województwa podkarpackiego Ann ę Kowalsk ą 5 stycznia 2012 r. w Rzeszowie.

24 E. Mendyk, F. Mróz, Droga Św. Jakuba w Polsce. Kalendarium wydarze ń w l. 2004–2009 [w:] I. Hodorowicz, F. Mróz (red.), Pielgrzymi na Drodze Św. Jakuba, Przeszło ść i Tera źniejszo ść , Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Kraków 2009, s. 77–84. 25 E. Mendyk, F. Mróz, Ł. Mróz, Droga Św. Jakuba w Polsce. Kalendarium wydarze ń w świ ętym roku Jakubowym [w:] A. Jackowski, I. Hodorowicz, F. Mróz (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi Św. Jakuba , Wyd. „Czuwajmy”, Kraków 2011, s. 163–175.

128 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Ryc. 5. Drogi św. Jakuba Starszego Apostoła w południowej Polsce (stan na 15 listopada 2012 r.)

Źródło: Opracowane przez Ł. Mróz (2012)

Droga św. Jakuba Via Regia na Podkarpaciu została oznakowana w ramach zadania publicznego finansowanego przez Urz ąd Marszałkowski w Rzeszowie. Środki na realizacj ę zadania wyniosły ponad 60 tys. zł. Bezpo średnim beneficjentem zadania było Stowarzyszenie ProCarpathia we współpracy ze Stowarzyszeniem „Przyjaciele Drogi św. Jakuba w Polsce” 26 . W ramach zrealizowanego zadania, jak czytamy na serwisie internetowym Urz ędu Marszałkowskiego, wykonano nast ępuj ące prace:  wytyczono szlak o długo ści 219 km, na trasie Korczowa – Pilzno,  umieszczono 70 kierunkowskazów (w podziale „kierunek na zachód” i „kierunek na wschód”) z logiem „Droga św. Jakuba – Via Regia ”,  umieszczono 700 strzałek kierunkowych,  ustawiono 8 tablic informacyjnych szlaku: w Korczowej (przy ko ściele pw. św. Jakuba), w Przemy ślu (przy ko ściele pw. św. Sebastiana Pelczara), w Jarosławiu (przed wej ściem na teren klasztoru dominikanów), w Przeworsku (przy ko ściele franciszkanów-bernardynów), w Krzemienicy (na dzwonnicy przy ko ściele św. Jakuba), w Rzeszowie (przy ko ściele pw. Chrystusa Króla), w Górze Ropczyckiej (na dzwonnicy przy ko ściele pw. św. Jakuba Starszego Apostoła), w Pil źnie (przed sanktuarium Matki Bo Ŝej Pocieszenia),

26 www.polskalokalna.pl/wiadomosci/podkarpackie/news/otwarto-odcinek-drogi-sw-jakuba-korczowa-pilzno,1743098,3328 [pozyskano 20.11.2012 r.].

129 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

 opracowano i wydrukowano 1000 egzemplarzy przewodnika „Droga św. Jakuba – Via Regia ”,  opracowano i wydrukowano 1000 sztuk egzemplarzy folderu (składanki) w j ęzyku polskim i angielskim,  opracowano i wydrukowano 300 egzemplarzy plakatów 27 . Pierwsi pielgrzymi na nowo oznakowanej Drodze pojawili si ę ju Ŝ 1 stycznia 2012 r. Było to dwóch pielgrzymów z Jarosławia: Jacek Hołub i Wiesław Matrejek. Z upływem nast ępnych miesi ęcy grupa ta urosła do kilkunastu osób, które przemierzyły etapami cały odcinek od Korczowej do Pilzna w ci ągu 3 miesi ęcy – w zimowo-wiosennej porze (fot. 1). Była to grupa reprezentuj ąca przewodników beskidzkich, „Weteranów Turystyki Górskiej” z Jarosławia oraz harcerzy ZHR.

Fot. 1. Na drodze św. Jakuba Via Regia – w drodze na Magdalenk ę pod Rzeszowem (10 marca 2012 r.) Źródło: Fot. Ł. Mróz

13 maja 2012 r. został zapocz ątkowany cykl imprez pn. „Niedzielne Pielgrzymowanie po Drodze św. Jakuba Via Regia ”. Organizatorem tej Ŝe inicjatywy była Podkarpacka Chor ągiew Harcerzy Zwi ązku Harcerstwa Rzeczypospolitej, a patronat honorowy nad inicjatyw ą obj ęli ks. abp Józef Michalik i ks. bp Kazimierz Górny. W comiesi ęcznych spotkaniach na szlaku jakubowym uczestniczyło około 20–30 osób. Do stałej grupy doł ączali równie Ŝ caminowicze z Jarosławia, Przeworska i Rzeszowa (fot. 2). Niedzielne pielgrzymowanie zako ńczono w dniach 20–21 pa ździernika, przemierzaj ąc dwa ostatnie etapy szlaku z Rzeszowa przez Ropczyce do Pilzna.

27 http://www.wrota.podkarpackie.pl/pl/turystyka/aktualnosci/120109_jakub [pozyskano 22.11.2012 r.].

130 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Podkarpacka Chor ągiew Harcerzy była równie Ŝ beneficjantem konkursu „Działaj Lokalnie VII”, w ramach którego zrealizowała projekt pn. „Na Drodze św. Jakuba w powiecie przeworskim i ła ńcuckim”. W trakcie projektu zorganizowane były piesze przej ścia Drog ą św. Jakuba z przewodnikiem, zorganizowana prezentacja multimedialna dla mieszka ńców Przeworska oraz wystawa po świ ęcona Drodze św. Jakuba w Europie, Polsce i na Podkarpaciu. Jednym z najwa Ŝniejszych działa ń była organizacja Jarmarku Jakubowego, który odbył si ę w dniu 5 sierpnia 2012 r. na terenie przyklasztornym oo. franciszkanów-bernardynów w Przeworsku – na tzw. „Zielonej Dolinie” (fot. 3). Podczas jarmarku prowadzona była akcja promocyjna – rozdawano foldery informacyjne, paszporty pielgrzyma tzw. credenciale oraz pierniki w kształcie muszli jakubowej. Ł ącznie w imprezie wzi ęło udział blisko 100 osób. 5 sierpnia 2012 r. zostały uroczy ście odsłoni ęte i po świ ęcone kamienne drogowskazy – słupy milowe wskazuj ące podobnie jak na Camino w Hiszpanii kierunek marszu do Santiago. Symbolicznego wło Ŝenia muszli do wn ęki wewn ątrz słupów dokonali: w O Ŝańsku – p. Paweł Plezia – pomysłodawca i autor koncepcji szlaku w woj. podkarpackim; w Przeworsku – p. Andrzej Rozpoty ński – Przewodnicz ący Rady Miasta Przeworska i p. Jacek Hołub – regionalista i propagator Drogi. Jedn ą z form promocji podkarpackiego odcinka Drogi św. Jakuba była wyprawa do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela dwóch harcerzy – wędrowników ZHR z 1 Podkarpackiej Dru Ŝyny W ędrowników „GEORGIOS”. Odbyli oni na rowerach około 40-dniow ą wypraw ę na odcinku ponad 4000 km z Przemy śla do Composteli. Patronat nad wypraw ą obj ął ks. abp Józef Michalik oraz Zwi ązek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Podkarpacka Chor ągiew Harcerzy. Celem pielgrzymki było równie Ŝ zach ęcenie do wsparcia jednego z dzieł misyjnych oo. kapucynów – pomoc sfinansowania budowy studni w Czadzie 28 . Obecnie Podkarpacka Chor ągiew Harcerzy ZHR koordynuje dalsze prace zwi ązane z promowaniem i opiek ą nad szlakiem. Na trasie szlaku w miar ę regularnie rozlokowane są bowiem dru Ŝyny harcerskie w Szówsku, Jarosławiu, Przeworsku, Rozborzu, Ła ńcucie, Chmielniku, Rzeszowie, S ędziszowie Młp. i Ropczycach. Prowadzony jest równieŜ serwis internetowy po świ ęcony aktualno ściom na szlaku – www.viaregia.podkarpacie.eu.

4. Oznakowanie i przebieg Drogi św. Jakuba Via Regia na Pogórzu Dynowskim Na odcinku podkarpackim Drogi św. Jakuba Via Regia znajduj ą si ę nast ępujące formy znakowania: Ŝółte strzałki na białym tle w kierunku zachodnim (w kierunku Santiago de Compostela), natomiast w kierunku przeciwnym malowane s ą czarne strzałki – umo Ŝliwiaj ące pielgrzymowi powrót do punktów wyj ściowych. W charakterystycznych miejscach umieszczane s ą równie Ŝ tabliczki, drogowskazy, a na terenie, gdzie nie ma mo Ŝliwo ści namalowania strzałek, znajduj ą si ę naklejki z muszl ą – symbolem św. Jakuba (Ŝółta muszla na granatowym tle).

28 Przekaz cało ści wyprawy był relacjonowany na stornie: www.santiago2012.pl

131 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

Fot. 2. Pielgrzymi przed monastyrem prawosławnym w Ujkowicach (3 czerwca 2012 r.) Źródło: Fot. Ł. Mróz

Fot. 3. Uczestnicy Niedzielnego Pielgrzymowania na Drodze św. Jakuba Via Regia i Jarmarku Jakubowego – przy drogowskazie w Przeworsku (5 sierpnia 2012 r.) Źródło: Fot. Ł. Mróz

132 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Od pocz ątku prac koncepcyjnych – wytyczenie Drogi św. Jakuba Via Regia zakładało wł ączenie si ę w sie ć szlaków jakubowych przez całe terytorium kraju od przej ścia granicznego z Ukrain ą a Ŝ do granicy z Niemcami na trasie Korczowa – Zgorzelec. Dlatego te Ŝ szlak rozpoczyna si ę przy ko ściele pw. św. Jakuba Starszego Apostoła w Korczowej – miejscowo ści z przej ściem granicznym z Ukrain ą, poło Ŝonej przy drodze mi ędzynarodowej E40. Parafia pod tym wezwaniem powstała po II wojnie światowej. Wcze śniej Korczowa nale Ŝała do parafii pw. św. Jakuba w Krakowcu (obecnie na terenie Ukrainy). Droga św. Jakuba Via Regia liczy w woj. podkarpackim ł ącznie 219 km. Szlak podzielony jest umownie na 8 etapów: Etap I: Korczowa – Przemy śl (40 km), Etap II: Przemy śl – Tuligłowy (18 km), Etap III: Tuligłowy – Jarosław (23 km), Etap IV: Jarosław – Przeworsk (19 km), Etap V: Przeworsk – Ła ńcut (21 km), Etap VI: Ła ńcut – Rzeszów (29 km), Etap VII: Rzeszów – Ropczyce (36 km), Etap VIII: Ropczyce – Pilzno (33 km). Podejmuj ąc działania nad odtworzeniem odcinka Via Regia, przyj ęto zasad ę, i Ŝ na tym obszarze drogi p ątnicze pokrywały si ę z innymi traktami kupieckimi – wzdłu Ŝ średniowiecznej drogi handlowej wschód – zachód. Jako Ŝe Via Regia nie posiadała jednego wariantu przebiegu trasy, a raczej stanowiła korytarz komunikacyjny oraz z powodu braku zachowanych źródeł historycznych opisuj ących przebieg historycznego przebiegu drogi, przyj ęto pewne zało Ŝenia, które brały pod uwag ę równie Ŝ uwarunkowania współczesne. Analizuj ąc przebieg dawnego traktu Wysokiej Drogi, na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ miejscowe nazwy terenowe. W śród nazw własnych, które mog ą świadczy ć o faktycznym przebiegu Via Regia, nale Ŝy wymieni ć Drog ę Królewsk ą – na zachód od Przeworska w kierunku do Nowosielec (ulica w obecnej dzielnicy Przeworska – Gwizdaju, na trasie szlaku, nazywa si ę Trakt Królewski), Drog ę Ropczyck ą – w okolicy Krzemienicy k. Ła ńcuta czy tzw. Przedmie ścia Krakowskie – w Jarosławiu, które nie pokrywaj ą si ę z obecnym przebiegiem drogi E40 w kierunku Krakowa. Wytyczaj ąc Drog ę, brano tak Ŝe pod uwag ę lokalizacj ę licznych na tym terenie sanktuariów, wpisuj ąc tym samym Drog ę św. Jakuba w lokaln ą sie ć szlaków pielgrzymkowych oraz to, aby na jego trasie znalazły si ę katedry (w Przemy ślu, Rzeszowie, Tarnowie) 29 (tab. 1). Innym wyznacznikiem jest równie Ŝ obecnie wyst ępuj ąca sie ć parafii pw. św. Jakuba. Na odcinku podkarpackim takie ko ścioły Apostoła oprócz Korczowej znajduj ą si ę w Krzemienicy k. Ła ńcuta i Górze Ropczyckiej. Innymi miejscami na szlaku nawi ązuj ącymi do kultu św. Jakuba oraz idei pielgrzymowania s ą: studnia św. Jakuba oraz liczne figury i kapliczki z przedstawieniem św. Jakuba w Krzemienicy, figura św. Jakuba w

29 Por. Ł. Mróz, Geneza i rozwój Dróg św. Jakuba w Polsce – na przykładzie Drogi św. Jakuba Via Regia, „Peregrinus Cracoviensis”, zeszyt 23/2012 (w druku).

133 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

Zagorzycach, kapliczki św. Rocha ukazanego jako pielgrzym do Santiago de Compostela w okolicach Kraczkowej oraz sanktuarium św. Rocha w Słocinie – dzielnicy Rzeszowa 30 . Interesuj ącym nawi ązaniem do św. Jakuba jest herb gminy Czarna, na terenie której znajduje si ę Krzemienica z XVIII-wiecznym ko ściołem św. Jakuba. Oficjalnie „Logo Gminy” przedstawia: w bł ękitnym polu na środku d ąb z szyszkami i korzeniami maj ący po bokach: gliniany garnek po stronie prawej i muszl ę św. Jakuba po lewej stronie w kolorze złotym 31 . Droga św. Jakuba Via Regia przebiega równolegle do drogi mi ędzynarodowej E-40, wi ększo ści po jej południowej stronie. Pod wzgl ędem fizycznogeograficznym trasa jakubowego szlaku została wytyczona skrajem łuku Karpat, prowadz ąc po północnych wzniesieniach Pogórza Karpackiego: Pogórza Przemyskiego, Pogórza Dynowskiego, Podgórza Rzeszowskiego, Pogórza Strzy Ŝowskiego i Ci ęŜ kowickiego. Ró Ŝnice wysoko ści widoczne s ą na profilu hipsometrycznym (ryc. 6). Szczególnie atrakcyjne dla turystów są odcinki w okolicach Ujkowic, Magdalenki k. Rzeszowa i Góry Ropczyckiej – z malowniczymi punktami widokowymi.

Tab. 1. Sanktuaria w miejscowo ściach poło Ŝonych na Drodze św. Jakuba Via Regia

Lp. miejscowo ść wezwanie świ ątyni sanktuarium przedmiot kultu Bazylika Katedralna Matki Bo Ŝej Jackowej Figura Matki Bo Ŝej Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej bł. Jana Balickiego Relikwie 1. Przemy śl Maryi Panny i Św. Jana ś Chrzciciela w. Sebastiana Pelczara Relikwie Niepokalanego Pocz ęcia 2. Przemy śl Św. Marii Magdaleny Obraz Matki Bo Ŝej Naj świ ętszej Maryi Panny 3. Tuligłowy Św. Mikołaja Bpa Matki Bo Ŝej Tuligłowskiej Obraz Matki Bo Ŝej 4. Chłopice Wniebowzi ęcia NMP Matki Bo Ŝej Chłopickiej Obraz Matki Bo Ŝej 5. Jarosław Matki Bo Ŝej Bolesnej Matki Bo Ŝej Bolesnej Figura Matki Bo Ŝej 6. Jarosław Kolegiata Bo Ŝego Ciała Matki Bo Ŝej Śnie Ŝnej Obraz Matki Bo Ŝej Cudowna ikona Matki Cerkiew Przemienienia Matki Bo Ŝej – Brama 7. Jarosław Bo Ŝej „Myłoserdia Pa ńskiego Miłosierdzia Dweri” 8. Przeworsk Bazylika Kolegiacka Św. Ducha Bo Ŝego Grobu Kaplica Bo Ŝego Grobu św. Stanisława Biskupa i Obraz Matki Bo Ŝej 9. Ła ńcut Matki Bo Ŝej Szkaplerznej Męczennika Szkaplerznej Rzeszów- 10. św. Rocha i św. Marcina św. Rocha Obraz św. Rocha Słocina Matki Bo Ŝej Wniebowzi ętej 11. Rzeszów Bazylika Wniebowzi ęcia NMP Obraz Matki Bo Ŝej Pani Rzeszowa 12. Rzeszów Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa Matki Bo Ŝej Fatimskiej Figura Matki Bo Ŝej Matki Bo Ŝej Salety ńskiej – 13. Rzeszów Matki Bo Ŝej Salety ńskiej Figura Matki Bo Ŝej Patronki Ludzi Pracy 14. Ropczyce Matki Bo Ŝej Królowej Rodzin Matki Bo Ŝej Królowej Rodzin Figura Matki Bo Ŝej Narodzenia Naj świ ętszej Maryi Narodzenia Naj świ ętszej Maryi 15. Zawada Obraz Matki Bo Ŝej Panny Panny 16. Pilzno Matki Bo Ŝej Pocieszenia Matki Bo Ŝej Pocieszenia Obraz Matki Bo Ŝej Źródło: Opracowanie własne

30 P. Plezia, Droga św. Jakuba: Korczowa – Przemy śl – Rzeszów – Tarnów – Kraków [w:] I. Hodorowicz, F. Mróz (red.), Pielgrzymi na Drodze Św. Jakuba, Przeszło ść i Tera źniejszo ść , Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Kraków 2009, s. 105–108. 31 Uchwała Nr XLIX/464/2010 Rady Gminy Czarna z dn. 20.10.2010 r., rozdz. 3, §4, p. 4.

134 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

Ryc. 6. Profil hipsometryczny Drogi św. Jakuba Via Regia Korczowa – Pilzno

Źródło: Opracowane przez Ł. Mróz dzi ęki serwisowi: www.geocentext.org

Przez interesuj ący nas obszar fizycznogeograficzny Pogórza Dynowskiego poprowadzone s ą dwa odcinki Drogi św. Jakuba Via Regia : z Przemy śla do Tuligłów oraz Kraczkowej do Słociny (ryc. 7).

Ryc. 7. Droga św. Jakuba Via Regia na tle regionu fizycznogeograficznego Pogórza Dynowskiego

Źródło: Opracowane przez F. Mróz, Ł. Mróz (2012 r.)

Szlak, wychodz ąc z centrum Przemy śla, prowadzi przez Zasanie na stok Winnej Góry. Przy reliktach fortu wewn ętrznego Twierdzy Przemy śl – XIX Winna Góra wraz z ostoj ą wisienki karłowatej chronionej w rezerwacie przyrody o tej samej nazwie – znajduje si ę punkt widokowy na prawobrze Ŝny Przemy śl. Na osiedlu Chrobrego przy ko ściele pw. św. bp. Józefa Sebastiana Pelczara ustawiona jest tablica informacyjna po świ ęcona postaci św. Jakuba, historii Camino de Santiago oraz Drodze św. Jakuba Via Regia . Szlak

135 FranciszekMróz,ŁukaszMróz nast ępnie przechodzi przez przej ście dla pieszych na drodze E-40, prowadz ąc przez Park Zasa ński, w pobli Ŝu pozostało ści fortów pier ścienia wewn ętrznego Twierdzy Przemy śl. Pod ąŜ aj ąc dalej ulic ą Wysockiego, szlak biegnie równolegle z czarnym szlakiem fortecznym a Ŝ do skrzy Ŝowania z krzy Ŝem, nieopodal fortu IX Brunner, gdzie dalej skr ęca w lewo i pasmem wzniesie ń prowadzi do monastyru prawosławnego w Ujkowicach. Prawosławny klasztor powstał w 1986 r., a jego szczególnym miejscem kultu jest Ikona Cudotwórcza Watopedzkiej Bogurodzicy z Góry Athos. Ostatni siedmiokilometrowy odcinek do sanktuarium Matki Bo Ŝej w Tuligłowach prowadzi przez Wol ę Ma ćkowsk ą. Alternatywn ą drog ą jest oznakowana trasa do Rokietnicy. Drugi odcinek Drogi św. Jakuba Via Regia na terenie Pogórza Dynowskiego jest fragmentem VI etapu Ła ńcut – Rzeszów. Z Kraczkowej od ko ścioła pw. św. Mikołaja szlak prowadzi znacznym przewy Ŝszeniem pod górk ę – na wzgórze Magdalenka z ko ściołem św. Marii Magdaleny. Nast ępnie droga biegnie równolegle ze szlakiem czerwonym im. płk. Leopolda Lisa Kuli do dzielnicy Rzeszowa – Słociny, gdzie znajduje si ę Sanktuarium św. Rocha. Po drodze znajduj ą si ę równie Ŝ kapliczki św. Rocha przedstawionego w stroju pielgrzyma compostelia ńskiego.

5. Podsumowanie Z ka Ŝdym rokiem wzrasta liczba osób, które decyduj ą si ę indywidualnie b ądź te Ŝ w niewielkich grupach pielgrzymowa ć polskim „muszelkowym szlakiem”. Szczególnie ciesz ą nowe inicjatywy w ędrówek oraz przejazdów rowerami Drog ą św. Jakuba, których inicjatorami jest młodzie Ŝ szkolna, studenci i harcerze. Szans ą rozwoju i mo Ŝliwo ści ą wpisania Drogi św. Jakuba na terytorium Polski do europejskiej sieci szlaków jakubowych mog ą sta ć si ę wizyty pielgrzymów zagranicznych. Jednym z pierwszych pielgrzymów zagranicznych na podkarpackim odcinku Via Regia był Willi Strub. Ponadsiedemdziesi ęcioletni Szwajcar, dowiedziawszy si ę o nowym wytyczanym odcinku Drogi św. Jakuba od granicy z Ukrain ą w 2011 r., odbył pielgrzymk ę od Wielkich Oczu przez Korczow ą, Zgorzelec a Ŝ do samego Santiago de Compostela 32 . Systematyczne dbanie o wyznaczone Drogi św. Jakuba jest niezb ędne do dalszego ich rozwoju. Nowo oznakowana Droga św. Jakuba Via Regia na odcinku Korczowa – Pilzno jest ci ągle na etapie tworzenia i doskonalenia. Pomimo zakończenia projektu realizowanego przez Stowarzyszenie ProCarpathia odcinki szlaku s ą słabo oznaczone. Ponadto wraz z oznakowaniem szlaku na zlecenie Urz ędu Marszałkowskiego w Rzeszowie nie szła w parze dostatecznie intensywna promocja. Bardzo mała świadomo ść w śród mieszka ńców miejscowo ści, przez które przebiega Wysoka Droga oraz brak próby anga Ŝowania i wł ączania w idee compostelia ńskie lokalnych społeczno ści, parafii i samorz ądów, stanowi w tym przypadku bardzo du Ŝe zagro Ŝenie. Nadziej ę na rozwój mo Ŝe stanowi ć „Niedzielne pielgrzymowanie” w 2013 r. oraz anga Ŝowanie si ę w inicjatywy compostelia ńskie młodzie Ŝy harcerskiej, szkolnej i akademickiej. Mo Ŝliwo ść stwarza w tym wzgl ędzie wł ączenie si ę uczelni poło Ŝonych przy „podkarpackim Camino” ( środowiska akademickie w Przemy ślu, Jarosławiu i Rzeszowie) do Akademickiej Akredytacji Jakubowej – Campus Stellae.

32 http://www.stowarzyszenie-vive.pl [pozyskano 25.10.2011 r.].

136 Drogaśw.JakubaViaRegianaPogórzuDynowskimwsieciEuropejskichSzlakówKulturowych

W 2011 r. członkowie Bractwa św. Jakuba w Wi ęcławicach Starych nawi ązali kontakt z osobami ze Lwowa, które zainteresowane s ą wyznaczeniem Drogi św. Jakuba na Ukrainie. W zwi ązku z tym planowane jest w 2013 r. wytyczenie i oznakowanie odcinka z Medyki do Przemy śla (na przej ściu granicznym w Korczowej nie ma bowiem pasa Ŝu dla pieszych). Pozwoliłoby to zako ńczy ć proces odnawiania Drogi św. Jakuba wzdłu Ŝ historycznej – średniowiecznej Wysokiej Drogi, z Kijowa do Santiago de Compostela oraz podsumowa ć zarazem proces integracji wielu społeczno ści lokalnych skupionych na pielgrzymowaniu do grobu św. Jakuba.

Bibliografia 1. Adamczyk S., Zasługi papie Ŝa Kaliksta II (1119–1124) w szerzeniu kultu św. Jakuba Apostoła [w:] Jackowski A., Mróz F. i Hodorowicz I. (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi św. Jakuba , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2011. 2. Alcaron A., Sepulcrum Iacobi [w:] Roszak P. (red.), Camino de Santiago – nie tylko droga, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toru ń 2012. 3. Chojnicki Z., Dziewo ński K., Podstawowe zagadnienia metodologiczne rozwoju geografii ekonomicznej , „Przegl ąd Geograficzny”, 50, z. 2, 1978. 4. Jackowski A., Sołjan I. (red.), Szlaki pielgrzymkowe Europy. Leksykon , Wydawnictwo Znak, Kraków 2000. 5. Jackowski A., Turystyka religijna – problemy badawcze i terminologiczne [w:] Jackowski A., Mróz F., Hodorowicz I. (red.), Turystyka religijna na obszarach górskich, Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ 2009. 6. Jackowski A., Matuszewska-Sulima B., Sołjan I., Ikonografia św. Jakuba Apostoła [w:] Jackowski A., Mróz F., Hodorowicz I. (red.), Kult św. Jakuba Apostoła na szlakach pielgrzymkowych do Santiago de Compostela , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2010. 7. „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie), 1983, nr 2 (38). 8. Mendyk E., Mróz F., Droga Św. Jakuba w Polsce. Kalendarium wydarze ń w l. 2004–2009 [w:] Hodorowicz I., Mróz F. (red.), Pielgrzymi na Drodze Św. Jakuba, Przeszło ść i Tera źniejszo ść , Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Kraków 2009. 9. Mendyk E., Droga Królewska , „Pielgrzymek, Informator Dróg Świ ętego Jakuba”, Nr 2/2010 (6), Wyd. Stowarzyszenie „Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce, Wrocław 2010. 10. Mendyk E., Mróz F., Mróz Ł., Droga Św. Jakuba w Polsce. Kalendarium wydarze ń w świ ętym roku Jakubowym [w:] Jackowski A., Hodorowicz I., Mróz F. (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi Św. Jakuba , Wyd. „Czuwajmy”, Kraków 2011. 11. Mróz F., Mróz Ł., Sukcesy i wyzwania zwi ązane z rozwojem kultu i Drogi św. Jakuba w Polsce [w:] Jackowski A., Mróz F., Hodorowicz I. (red.), Wpływ Świ ętego Roku Jakubowego na rozwój kultu i Drogi św. Jakuba , Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2011. 12. Mróz Ł., Geneza i rozwój Dróg św. Jakuba w Polsce – na przykładzie Drogi św. Jakuba Via Regia , „Peregrinus Cracoviensis”, zeszyt 23/2012 (w druku). 13. Muszy ński H. J., Przedmowa [w:] Wyrwa A. M. (red.), Camino de Santiago. Szkice historyczne do peregrynacji i dziejów kultu św. Jakuba Apostoła Wi ększego , Lednica 2010. 14. Plezia P., Droga św. Jakuba: Korczowa – Przemy śl – Rzeszów – Tarnów – Kraków [w:] Hodorowicz I., Mróz F. (red.), Pielgrzymi na Drodze Św. Jakuba, Przeszło ść i Tera źniejszo ść , Wyd. Podhala ńska Pa ństwowa Wy Ŝsza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Kraków 2009. 15. Ptaszycka-Jackowska D., Szlak ikon w Euroregionie Karpackim (zarys koncepcji) [w:] Jackowski A. (red.), „Peregrinus Cracoviensis”, 22, Wyd. UJ IGiGP, Kraków 1995.

137 FranciszekMróz,ŁukaszMróz

16. Roszak P., Homo peregrinus. Kim jest prawdziwy pielgrzym? [w:] Roszak P. (red.), Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesno ść Szlaku św. Jakuba , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toru ń 2012. 17. Uchwała Nr XLIX/464/2010 Rady Gminy Czarna z dn. 20.10.2010 r., rozdz. 3, §4, p. 4. 18. Wójtowicz M., Przekształcenia ruchu pielgrzymkowego do Santiago de Compostela w latach 1989–2010 , „Peregrinus Cracoviensis”, 22, Kraków 2011. 19. Wyrwa A. M., Świ ęty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela , Lednica – Pozna ń 2009.

Źródła internetowe: 1. www.euroopera.org 2. www.ewt.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Documents/ZABINSKI_VIA.pdf 3. www.jakuby.eu 4. www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2010.pdf 5. www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2011.pdf 6. www.peregrinossantiago.es/esp/oficina-del-peregrino/estadisticas/?anio=2012&mes=7 7. www.polskalokalna.pl/wiadomosci/podkarpackie/news/otwarto-odcinek-drogi-sw-jakuba- korczowa-pilzno,1743098,3328 8. www.pwszjar.edu.pl/szlak-kupiecki-via-regia 9. www.santiago2012.pl 10. www.stowarzyszenie-vive.pl 11. www.wrota.podkarpackie.pl/pl/turystyka/aktualnosci/120109_jakub

138