jaargang 48 2017-04 nummer 04 mei 2017

Maandblad van Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte

Sinds 1856

IN DIT NUMMER ONDER MEER Dekker en de vrijheid van onderwijs Rechtvaardigheid en eerlijkheid God en atheïsme Jezus, Jacobus en Descartes Liberale utopie Islamitische dystopie VRIJDENKERSBORREL

Een Vrijdenkersborrel (of Verlichtingsborrel of Tafel van de Rede) is een maandelijks feestje over helder denken, de moraal en het goede leven. Voor vrijdenkers, atheïsten, humanisten, skeptici en andere belangstellenden op zoek naar de rede. Er worden een aantal van deze evenementen in Nederland georganiseerd. Zou u er zelf eentje willen organiseren? Neem dan contact met ons op via [email protected].

LET OP: Tijd en plaats van de hieronder vermelde borrels kunnen veranderen. !!! Kijk dus altijd op onze website voor de actuele informatie.

Amsterdam – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Heffer, Oudebrugsteeg 7, Amsterdam Wanneer: elke derde woensdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Deventer – Vrijdenkersborrel Locatie: De Fermerie, Muggeplein 9, Deventer Wanneer: elke eerste donderdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Den Haag – Haagse Verlichtingsborrel Locatie: Stadsbrasserie De Ooievaer, Turfmarkt 2, Den Haag Wanneer: elke tweede maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: €3,00, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Utrecht – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Willem Slok, Korte Koestraat 2, Utrecht Wanneer: elke eerste maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

COVER Voorop: Algemene Jaarvergadering in Utrecht, 22 april 2017, met het bestuur in de nieuwe samenstelling: Leon Korteweg, Stanley Bakker, Richard Duynstee, Fabian van Langevelde, Dik Kruithof en Jacques Honkoop. Achterop: Algemene Jaarvergadering in Utrecht, 22 april 2017. Bert Gasenbeek en Henk Engelsman; Saskia Spigt en Paul Hopster; Gerhard Elferink; de aanwezige leden (vooraan Joseph Koenraadt en Lex Bezoek onze website Sip); oud-voorzitter Roel Bor en Stanley devrijegedachte.nl Bakker; Paul en Renée Hopster in gesprek en onze Facebook- met mevr. Elferink. pagina’s foto’s: René van Elst De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 1

De Vrijdenker jaargang 48 ● nummer 04 ● mei 2017

I N H O U D

Titel Auteur(s) Pag. � Colofon De Vrijdenker / Informatie De Vrije Gedachte Redactie / Bestuur 2

� Beetje begrip voor pedofiele paters Anton van Hooff 3

� De malaise in de liberale utopie (3, slot) Fons Tel 4

� En allen hebben gezwegen! Thomas Spickmann 6

� Bisschopskruisje (limerick) Kees Borst 7

� David Grossman - Leven en schrijven (boekbespreking) Enno Nuy 8

� God en atheïsme Paul Hopster 9

� Haagse ‘borrelpraat’: de vrijheid van onderwijs René van Elst 10

� Reactie op Dekker Saskia Spigt 11

� Geloof blijft absurd Anton van Hooff 11

� Uitnodiging afscheidscollege prof. dr. Peter Derkx Univ. voor Humanistiek 12

� Een atheïst en een gelovige zijn weinig bescheiden Adrian C. Voeten 12

� Je suis Raif Badawi - Liberaal achter de tralies in een theocratie (boekbespreking van Raif Badawi, 1000 stokslagen voor de vrijheid. Leven en laten leven in het huidige Saoedi-Arabië) Floris van den Berg 13

� Het levenseinde Hans Klein 14 Oproep voor themanummer juni: Economie en Vrijheid Redactie 15

� Het knagende weten van Floris Cohen (boekbespreking) René van Elst 15

� De rijkdom van Rawls: rechtvaardigheid als eerlijkheid (Boekbespreking van Dirk Verhofstadt (red.), Theorieën over rechtvaardigheid. De John Rawlslezingen Floris van den Berg 18

� Eet, drink en wees vrolijk Nico Krijn 20

� Afscheid van Paul Hopster René van Elst 23

� Atheïsme - hoezo niet inspirerend? (1) (10e Anton Constandse Lezing) Paul Hopster 23

� Islamitische dystopie (Boekbespreking van Boualem Sansal, 2084. Het einde van de wereld) Floris van den Berg 27

� de ongewroken argentijnen Bob Schagen 28

� Politieke theologie Anton van Hooff 29

� Algemene Jaarvergadering (kort verslag van de secretaris) Dik Kruithof 30

� Dominee, pastoor of rabbi? (10) (J.G. ten Bokkel) 31

Werkt u mee aan ons juni- AGENDA nummer met het thema ● zo. 11 juni 2017 - Atheïsmedag van het Atheïstisch Verbond in Houten ‘Economie en Vrijheid’? ● za. 24 juni 2017 - Vrijdenkersdag Zie het kader op pag. 15. ● za. 7 oktober 2017 - Anton Constandse Lezing & Vrijdenker v/h Jaar 2 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

COLOFON INFORMATIE De Vrijdenker De Vrije Gedachte

De Vrijdenker is een tien maal per jaar ver- De vrijdenkersvereniging De Vrije Gedach- schijnend tijdschrift, uitgegeven door de vrij- te is opgericht in 1856 onder de naam De Da- denkersvereniging De Vrije Gedachte, geraad. waarover meer in nevenstaand kader. Bestuur: Redactie: Stanley Bakker Jan Bontje Richard Duijnstee René van Elst – hoofd-, eind-, opmaakredacteur Els Geuzebroek Jacques Honkoop – penningmeester / Anton van Hooff vice-voorzitter Thomas Spickmann Leon Korteweg Dik Kruithof – secretaris Adres: Fabian van Langevelde – voorzitter Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht Tel.: 0854016874 (0648240283) E-mail: [email protected] Website: devrijegedachte.nl IBAN: NL15INGB0000274551

(Leden- en) abonnementenadministratie: [email protected]

Kosten (ingegaan 2017): Adres: ▪ Lidmaatschap met abonnement € 60,— p.j. Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht ▪ Lidmaatschap zonder abonnement € 28,— ,, Tel.: 0854016874 (0648240283) ▪ Abonnement € 35,— ,, E-mail: [email protected] ▪ Student-lidmaatschap (t/m 25 jaar) Website: devrijegedachte.nl met abonnement € 28,— ,, IBAN: NL15INGB0000274551 ▪ Prijs losse nummers € 3,50

Kopij: Leden- en abonnementenadministratie: Reacties en nieuwe bijdragen, die betrekking [email protected] hebben op het vrijdenken, worden zeer op prijs gesteld. A.u.b. digitaal aanleveren. Lidmaatschap / abonnement op tijdschrift De Vrijdenker: Druk: Zie het nevenstaand Colofon van dit blad. Drukkerij Image Team Eemnes ISSN: 1872-1478 Internet: De Redactie van De Vrijdenker wijst erop dat door auteurs ▪ Website: verkondigde meningen niet per se geheel of gedeeltelijk devrijegedachte.nl de mening van de Vrijdenkersvereniging De Vrije ▪ YouTube-kanaal: Gedachte en/of de Redactie weergeven. De inhoud van het www.youtube.com/channel/UCGBnWeBAl4MF geschrevene blijft te allen tijde de verantwoordelijkheid 2n9OnyQqzLw van de desbetreffende auteur. ▪ Facebook-pagina’s: https://www.facebook.com/DeVrijeGedachte en …com/Democratie en Samenleving - DVG …com/Ethiek en Mensenrechten - DVG …com/Milieu en Dierenwelzijn - DVG …com/Skepticisme en Anti-Kwakzalverij - DVG …com/Onderwijs en Opvoeding - DVG …com/Atheïsme en Secularisme - DVG De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 3

Beetje begrip voor pedofiele paters Anton van Hooff

Thomas Spickmann schrijft (zie pag. 6 van dit nummer) ze waren misvormd. Anton van Hooff met begrijpelijke verontwaardiging over het misbruik in Tijdens de puberteit was (1943) is klassiek katholieke tehuizen, waarvan steeds meer afgrijselijke ieder contact met meisjes historicus te Nijme- bijzonderheden bekend worden. Op zichzelf waren die taboe. Hun opleiders gen, redactielid van De Vrijdenker en wantoestanden natuurlijk niet exclusief rooms. Ook uit waren surrogaatouders oud-voorzitter van protestantse inrichtingen zijn nare toestanden naar buiten die hun de affectie gaven De Vrije Gedachte. gekomen. En de Länder op het gebied van de voormalige die zij in hun heimwee DDR betalen compensatie aan slachtoffers van communis- deerlijk misten. Die opleiders hadden natuurlijk ook geen tische jeugdinstellingen; ongecontroleerde macht leidt nu normale erotische ervaringen opgedaan. Als priester of eenmaal tot misbruik. pater hadden zij minstens twaalf jaar in gesloten, uitslui- Niettemin is er alle reden voor om aan te nemen dat tend mannelijke instellingen doorgebracht, na het de excessen in katholieke instellingen ernstiger en Kleinseminarie nog eens zes jaar op het Grootsemina- omvangrijker waren. De verkrampte houding tegen- rie. Het is daarom niet verwonderlijk dat zij niet goed over seksualiteit is daaraan debet; zij werkte door raad wisten met hun eigen hunkeringen en de in het wereldvreemde opleidingssysteem van aanhankelijkheid van de pupillen die aan hun toekomstige geestelijken. Ik ben me daarvan zorg waren toevertrouwd. Dat moest wel vaak bewust geworden tijdens mijn studentenjaren fout gaan. in Nijmegen. Daardoor kan ik nu een zeker De ex-seminaristen onder mijn medestuden- begrip opbrengen voor ontspoorde ten hadden nog bijtijds de wissel paters, broeders en nonnen. naar het volle leven genomen, Toen ik in Nijmegen kwam stu- hoewel ook zij vaak moeite hadden deren, bestond namelijk een groot om relaties aan te knopen. Zieliger deel van mijn mede-eerstejaars uit nog waren de priesters die, vaak ex-seminaristen of priesters die door tegen hun zin, na twaalf jaar studie de bisschop of hun kloosterorde nog eens aan een universitaire oplei- gestuurd waren om een vak te stu- ding moesten beginnen. Voor het deren waarin zij les konden geven eerst leefden zij in een levendige op een van de toen nog talrijke stad onder gewone mensen. Ik her- seminaries. Zij waren allemaal op inner me het tragikomische geval 12-jarige leeftijd begonnen aan de van zo’n priester die zichzelf moest eerste fase van de priesteropleiding, bekennen dat hij verliefd was. Maar op het Kleinseminarie. Menigmaal wat deed je dan? Uit boeken wist hij ontdeed een Brabantse boerenfami- het wel: op een avond posteerde hij lie zich op deze manier van haar zich onder het venster van zijn tweede en volgende zoons. Een paar dochters geliefde met zijn gitaar en bracht haar een verdwenen in de kloosters. Bij erflating bleef aubade… zo het bedrijf intact. Er waren echter ook Onder ons jaar van 25 aankomende clas- opmerkelijk veel arbeiderszoons uit Tilburg, sici waren vijf geestelijken die leraar oude want de Kerk was zo tuk op roepingen dat zij talen moesten worden. Ik verloor hen uit het armlastige families verregaand tegemoet oog doordat zij heel lang over hun studie kwam. Onbedoeld werd zo de democratise- deden. Na 35 jaar hielden we een reünie. Van ring van de universiteitspopulatie bevorderd. de ene Witte Pater was alleen bekend dat hij Terwijl toen – begin jaren zestig – landelijk ooit naar Afrika was vertrokken. De andere een derde van de studenten een beurs kreeg, vier bleken allang getrouwd. Zij hadden zich was het percentage in Nijmegen vijftig pro- dus bevrijd, maar het is niet moeilijk zich voor cent. Nijmegen werd niet zeer gedomineerd te stellen hoe achter de gesloten muren driften door heren-studenten. Geen wonder dat daar vaak uit de hand liepen. ook de wortel lag van de studentenvakbewe- ging, de SVB (waarvan ik landelijk voorzitter ben geweest). Door gesprekken en ervaringen met die Onderste twee afbeeldingen: Origines castreerde medestudenten werd me duidelijk hoe zeer zichzelf om zijn celibaat te garanderen. 4 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

De malaise in de liberale utopie (3, slot) Fons Tel

‘De verweesde samenleving is in Identiteit daarentegen heeft te maken met je zekere zin een volwassen samenle- De recente verkiezingen van de sociale gedrag en de normen en ving die enige desoriëntatie accep- Tweede Kamer stonden vooral in het waarden die daaraan ten grondslag teert als de prijs die betaald moet teken van de zogenaamde Nederlandse liggen. Misschien op Groen Links en worden voor individuele keuzevrij- identiteit. Er is heel wat gezegd en de Partij voor de Dieren na is er echter heid.’ geschreven over deze identiteit, maar geen politieke stroming meer die zou (Uit: ‘De volwassen samenleving’, ik moet zeggen dat ik bij dat alles durven beweren dat die ene Neder- Elsevier, december 2002) weinig inhoudelijks daarover heb landse identiteit niet bestaat. Hoe is het gelezen of gehoord. Als er al iets zover gekomen dat de identiteitskwes- inhoudelijks over de identiteit werd tie zo hoog op de politieke agenda is In twee voorgaande artikelen heb ik gezegd, dan bleef dat steken in alge- komen te staan, terwijl die vraag niet geprobeerd aan te tonen dat het meenheden zoals waarden en normen, alleen buiten de democratische rechts- populistische onbehagen een vrucht tradities en gedrag e.d. Maar die ken- orde van onze staatsvorm valt, maar is van de liberale ideologie zelf (deel merken horen niet zozeer bij een iden- die zelfs ernstig kan ondermijnen? Om 1), en dat dit onbehagen gevoed titeit als wel bij een mentaliteit. Zie dat te begrijpen moeten we kijken naar wordt door meerdere concrete daarover mijn artikel Identiteit versus de betekenis en de gevoelswaarde die sociale factoren (deel 2). (1) Vele mentaliteit (2). Daarin schreef ik dat het begrip identiteit heeft voor de indi- politieke commentatoren hebben met een identiteit wordt gevormd door de viduele mens. mij deze factoren kenmerken die je van huis uit hebt nader benoemd: de meegekregen, zoals het geslacht, het Culturalisme bancaire crisis van ras, de streek, de (moeder)taal, het Pim Fortuyn▼ heeft in De verweesde 2008, de globalise- geloof, e.d. Daar behoort de nationali- samenleving daar zinnige dingen over ring en de grote teit niet bij, zeker niet in het Westen geschreven. Volgens Fortuyn heeft het instroom van met zijn liberaal-democratische staats- bestaande onbehagen in de samenle- migranten, de kli- vorm. Want de kernwaarde van die ving alles te maken met, wat hij maatveranderingen, staatsvorm is juist, dat we allen princi- noemt, het verweesd zijn. Hij schrijft: Fons Tel (Haar- de sociale media, et pieel gelijk zijn voor de wet. (Art. 1 “Wij leven in een tijd zonder richting, lem 1941) is van de Grondwet: Allen die zich in cetera. Je zou deze zonder ideologieën, zonder aanspre- autodidactisch Nederland bevinden, worden in gelijke kende ideeën, zonder vaders en moe- vrijdenker. factoren de objec- gevallen gelijk behandeld.) Identiteits- ders, kortom in een samenleving van tieve kant van het waarden zoals geslacht, ras, huids- wezen.” Het gevaar van een dergelijke sociale onbehagen kunnen noemen. kleur, geloof, politieke gezindheid samenleving ligt volgens Fortuyn erin Maar omdat dit onbehagen in eerste en/of levensovertuiging mogen dus dat de ruimte die de vrijheid het indi- instantie een gevoelskwestie is, wil ik geen staatsrechtelijke betekenis in dit laatste artikel over dit onder- hebben. werp de subjectieve kant van de zaak Als we onze democratische rechts- belichten. Opvallend in alle com- staat serieus nemen en niet willen ver- mentaren is namelijk dat deze kant vallen in een populistische aantijging niet of nauwelijks belicht wordt, dat die staat een nepstaat zou zijn, dan terwijl de feministische slogan dat moeten we vaststellen dat er geen het persoonlijke politiek is, toch al Nederlandse identiteit bestaat. Daar is decennia lang van kracht is. Ook onze samenleving niet alleen te multi- kunnen we constateren dat dit onbe- cultureel en te pluralistisch voor, maar hagen niet de gehele bevolking een dergelijke identiteit zou ook betreft, maar een specifiek deel indruisen tegen de Grondwet zelf. Ten ervan, namelijk wat wel de ‘boze hoogste kunnen we spreken van een blanke man’ genoemd wordt. Tegen- Nederlandse mentaliteit. Het verschil woordig mag dit ook niet meer tussen beide is dat een identiteit gaat gezegd worden, want het zou andere over de vraag: “Wie ben je?”, terwijl een mentaliteit gaat over de vraag: groeperingen kunnen discrimineren. “Wat doe je?”. Wie je bent is een per- Men spreekt nu van ‘de withete soonlijke kwestie die vooral samen- Nederlander’. What is in a name! hangt met je familiale footprint die tot de privésfeer behoort. Wat je doet De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 5

vidu geeft om kan slaan in een leegte. behoren en samenvalt met de nationale de neoliberale ideologie ontnomen: Ruimte en leegte waren voor Fortuyn staat. Kok, Blair en Clinton hebben destijds hetzelfde, maar de eerste is positief en de ‘ideologische veren’ vol belofte, de tweede daarentegen Victimitude van de sociaaldemocratie negatief en vervuld van angst en dood. Wanneer we echter de term cultura- afgeschud en zijn een soci- Op het moment dat er geen elite lisme loskoppelen van de eng nationa- aalliberale koers gaan meer is die richting kan geven aan de listische context die het heeft varen. De boze blanke man samenleving en alles en iedereen gekregen, en het in het bredere kader is opgenomen in de mid- overal vraagtekens plaatsen, neemt het van de westerse cultuur plaatsen, denklasse van flexwerkers verweesd zijn van de samenleving toe krijgen we een heel andere invulling en zzp’ers die hun eigen broek moeten en daarmee de leegte, die tot onbeha- van dit begrip. In dit bredere kader zien op te houden. Dat hij zich hele- gen leiden. Om het tij te keren, pleitte heeft culturalisme de betekenis dat de maal niet thuis voelt in deze ideologie Fortuyn voor een ‘bezield verband’. westerse beschaving onder invloed van en in sociaaleconomische zin in een Dat verband kan volgens hem alleen links-progressieve stromingen, die onzekere positie is terechtgekomen, is bestaan als er een collectief vijand- naar gelijkwaardigheid streven, allerlei iets waar tot voor kort niemand zich beeld gevormd wordt, dat er voor moet minderheidsgroeperingen heeft om heeft bekommerd. Totdat de zorgen dat goed en kwaad duidelijk gevormd: vrouwen, zwarten, homo’s, sociale media en de populistische stro- onderscheiden kunnen worden. Bij migranten, gehandicapten, et cetera. mingen in de politiek hem een stem Fortuyn kreeg de islam de rol van vij- Deze groeperingen mogen positief gaven en hij daarmee een belangrijke andbeeld toebedeeld en daar bijna alle gediscrimineerd worden, omdat zij factor werd in het politieke spectrum. migrantengroeperingen islamitisch slachtoffers zijn van de dominante Zolang de boze blanke man zich ach- zijn, werden zij de zondebokken die de (liberale) cultuur. In hun emancipa- tergesteld voelt ten opzichte van alle verweesde samenleving een nieuw toire strijd om gelijkberechtiging en andere groeperingen, inclusief de libe- sociaal verband moesten geven. Met met steun van de overheid hebben de rale elite, zal hij zijn ongenoegen op deze stellingname kwam Fortuyn leden van deze groeperingen zich meer luide toon verkondigen. Daarbij wordt terecht in het bedenkelijke vaarwater en meer geïdentificeerd met hun hij bediend door de politieke elite met van het culturalisme, een stroming die slachtofferschap en zo een vorm van populistische trekken, die naarstig op een nieuwe vorm van racisme victimitude ontwikkeld. (3) Dit heeft zoek is naar een nationale identiteit om genoemd kan worden. Met het cultura- deze groeperingen een sociale identi- zich daarmee te legaliseren. Dat die lisme worden mensen niet langer teit gegeven die essentialistische identiteit een sociaal fantoom is met geclassificeerd in de biologische trekken is gaan krijgen: men vereen- racistische trekjes, is iets wat deze elite termen van ras of geslacht, maar in zelvigt zich met de groep waartoe men nog moet ontdekken. Hopelijk doet hij culturele termen zoals geloof, taal, behoort, en het geeft een duidelijke dat op tijd, zodat we niet terechtkomen levensovertuiging en/of politieke tegenspeler of zelfs vijand die het in het populisme à la Poetin of Trump. gezindheid. De cultuur waartoe je gedrag richting kan geven. Leden van De recente verkiezingen geven ons de behoort zou je eigen essentie uitma- deze groeperingen voelen zich welis- hoop dat er een zekere wending is te ken, ze bepaalt je individuele en col- waar slachtoffer van ‘The White constateren naar een wat nuchtere kijk lectieve identiteit en daarmee tevens je Man’s Burden’, maar zeker niet ver- van de kiezers op het politieke strijdto- plaats in de maatschappij. weesd. Hun rechten worden positief neel. Te hopen is dat het culturalisme In De Groene Amsterdammer van 6 bejegend door de overheid en de in al zijn uitingsvormen aan de kaak maart 2017 schrijft Ewald Engelen: media, zodat hun vrijheid niet tot het wordt gesteld en we als ‘een volwas- ‘Redacties zijn bolwerken van cultura- negatieve van de leegte maar tot het sen samenleving’ de rechten en vrijhe- lisme geworden. Het levert verkie- positieve van de ruimte leidt, om in den beschermen die ten grondslag zingsdebatten op waarin lijsttrekkers termen van Fortuyn te spreken. Zij liggen aan onze democratische rechts- zich moeten buigen over de stelling herkennen zich niet in de verweesde staat. dat Nederland zijn cultuur onvol- samenleving en voelen dan ook geen doende heeft beschermd. Welk bene- sociaal onbehagen. Bij de inauguratie Noten veld brein verzint zoiets? De kijkers van Donald Trump waren de leden van (1) Deel 1 in: De Vrijdenker, nr. 9, willen het horen, wordt gezegd. Maar deze groeperingen dan ook massaal november 2016; deel 2: De Vrijden- die kijker is het product van een dieet aanwezig om te protesteren tegen deze ker, nr. 2, maart 2017. van twintig jaar geculturaliseerde kul. nieuwe president, die de woede van (2) ‘Identiteit versus mentaliteit’, De Vrij- Zo houdt iedereen elkaar gevangen op ‘het volk’ een stem zou gaan geven. denker, nr. 3, april 2017. (3) Victimitude is gevormd naar analogie het speelveld dat Wilders heeft afge- Dat volk bestaat dan vooral uit de ver- van negritude: het denken, het identi- krijt.’ En niet alleen redacties, alle weesde ‘boze blanke man’ die zich teitsgevoel en de aard van de zwarte politieke en maatschappelijke stromin- achtergesteld voelt en geen culturele mens. (Van Dale) Ofwel: het slachtof- gen die de identiteitskwestie stellen identiteit heeft. Voorheen had deze ferschap van de zwarte mens in een zijn terechtgekomen in het vaarwater man, als lid van de arbeidersklasse, blanke wereld. van het culturalisme. Zij definiëren de wel een identiteit met een duidelijke identiteit in termen van cultuur die tot tegenspeler: de kapitalist of de liberale de essentie van het individu zou elite. Maar die identiteit is hem door 6 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

En allen hebben gezwegen! Thomas Spickmann

In de afgelopen tijd heb ik mij (niet voor de eerste keer) in in Ierland (niet voor de eerste Thomas een pijnlijk onderwerp uit de laatste eeuw verdiept dat voor keer) een massagraaf met Spickmann Duitsland, Ierland, Zwitserland en waarschijnlijk ook andere gedumpte baby-lijken ontdekt (1973) is constructeur landen van toepassing was en nog steeds is. Het gaat over het wat tot enige commotie leidde. en redacteur omgaan met weeskinderen en met meisjes die niet aan De bovengenoemde film die het van De religieuze eisen voldeden. verhaal van een aantal meisjes Vrijdenker vertelt die in een bepaald tehuis in de buurt van de hoofdstad Dublin terechtkomen heb ik in 2003 in een bioscoop in Amsterdam gezien. Vanuit het Vaticaan kwamen protesten tegen deze publicatie vanwege imagoschade voor de katho- lieke kerk. Ook de toenmalige inzittenden waren niet helemaal tevreden omdat de situatie in de instellingen zelfs erger was dan in de film naar voren komt.

Het verhaal van de Ierse Magdalene-sisters dat internationaal bekend werd, leidde meer dan tien jaar geleden in Duitsland tot de nodige maatschappelijke discussie. Want ook daar heersten in de periode van 1945 tot 1975 in weeshuizen die door de katholieke en protestantse kerken gerund werden soortgelijke toestanden als in Ierland. Kinderen die geen Vijftien jaar geleden ben ik via TV en krant op de Brits-Ierse ouders meer hadden of volgens bureau jeugdzorg niet goed film Magdalene Sisters▲ geattendeerd. Eerder werden in verzorgd konden worden, werden naar gesloten instellingen Ierland in katholieke instellingen meisjes en jonge vrouwen gebracht waar zij meestal tot hun 21e verjaardag verbleven. opgesloten omdat zij ongehuwd zwanger geraakt waren of Achter hoge muren waren vernederingen, mishandelingen, bijvoorbeeld omdat zij vanwege hun schoonheid voor jongens seksueel misbruik en uitbuiting aan de orde van de dag. te aantrekkelijk waren terwijl dit niet op prijs gesteld werd. Meisjes moesten vaak in wasserijen werken; jongens bijvoor- Maar ook een verkrachting kon een aanleiding zijn ook al beeld in werkplaatsen, in Nedersaksen moesten sommigen waren zij daaraan niet schuldig. In sommige gevallen werden turf steken wat heel zwaar was. De journalist Peter Wensierski zij door hun ouders vanwege armoede afgestaan. Zij moesten heeft over dit onderwerp het boek Schläge im Namen des ter boetedoening voor hun ‘zonden’ een aantal jaren onder Herrn (in het Nederlands Pak slaag in de naam van de heer) het regime van nonnen in wasserijen werken, sommigen hun geschreven. hele leven. Het was zwaar, zonder enige vergoeding en dus in principe slavernij. Als voorbeeld werd Maria Magdalena gebruikt die hard werk verrichtte, nadat zij zich aan vleselijke lusten had overgegeven, om alsnog de genade van god te ontvangen en na haar dood de hemel in te gaan. In feite waren deze instellingen (die onderdelen van kloosters waren) gevan- genissen met dwangarbeid. De katholieke kerk heeft veel geld eraan verdiend dat de klanten die hun vuile was aanle- verden dienden te betalen. De meisjes werden niet alleen uitgebuit, maar bovendien door de nonnen vernederd en mishandeld en soms door priesters seksueel misbruikt. Tegen- woordig bestaan de wasserijen niet meer omdat ze steeds minder rendabel werden; de laatste sloot in 1996. Door de groeiende welvaart van de Ierse bevolking steeg het aantal mensen en bedrijven die zich de aanschaffing van eigen Dit was de inspiratie voor de film ▲Und alle haben geschwie- wasmachines konden permitteren. gen!, in het Nederlands: En allen hebben gezwegen!, die voor het eerst in 2012 te zien was. Centraal staat Luisa Keller die Ongehuwde moeders die in Magdalene-tehuizen terechtkwa- op zestienjarige leeftijd in een weeshuis geplaatst wordt omdat men moesten op gegeven moment hun kinderen afstaan die haar zieke moeder niet meer voor haar kan zorgen. Het meisje vervolgens ter adoptie vrijgegeven werden en ervoeren dit als dat op school topcijfers heeft en in principe voor het halen uiterst pijnlijk. In de instellingen werden de baby’s vaak niet van het vwo-diploma geschikt geacht wordt, moet voortaan goed verzorgd zodat velen kwamen te overlijden. Onlangs is twaalf uur per dag in de wasserij werken en is aan vernede- De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 7

ringen en geweld onderworpen van de kant van de toezicht- is een verhaal op een boerderij in een Zwitsers bergdorp waar houdende zusters. Zij heeft belangstelling voor een een jongen en een meisje ondergebracht worden. Na een weesjongen die in de naburige werkplaats terechtgekomen is aantal gruwelijke gebeurtenissen komt zij te overlijden terwijl en raakt met hem bevriend, wat niet op prijs gesteld wordt. hij uiteindelijk naar Argentinië emigreert. Op een gegeven moment lukt het beiden om uit de instelling te ontsnappen en van hun vrijheid te genieten. De desbetref- Voor alle drie landen zijn opvallende overeenkomsten van fende scènes maken op mij een grote indruk. Helaas worden toepassing. Er werd veel te lang over het onderwerp gezwe- zij door de politie opgepakt en naar het tehuis teruggebracht. gen, zodat de betrokkenen decennialang in het verborgene te De jongen wordt naar Nedersaksen verplaatst waar hij turf lijden hadden. Pas in deze eeuw komt het in de openbaarheid; moet steken. Het meisje springt vanuit de derde verdieping te hopen valt dat dit tot enige verzachting van de pijn leidt. van het gebouw naar beneden en komt vervolgens op de Een belangrijke bijdrage hiertoe is tevens de (te late) erken- intensive care van een ziekenhuis terecht waar zij ondanks ning van het onrecht door de overheid met bijbehorende haar letsel overleeft. Met behulp van een vriendin wordt Luisa financiële schadevergoeding. Dit gaat allemaal met de dalende elders ondergebracht waar zij beter haar eigen gang kan gaan. invloed van het christelijke geloof en van de kerken gepaard. Veertig jaar later ontmoet zij haar toenmalige lotgenoot weer. Ze pleegden immers misdaden tegen de menselijkheid zolang Beiden worden uitgenodigd om voor een commissie van het ze over de nodige macht beschikten. Het runnen van weeshui- Duitse parlement over hun ervaringen te spreken, waarvan zij zen of instellingen voor onkuise vrouwen waarmee door gebruik maken en uiteindelijk hun zwijgen verbreken. Ook al middel van uitbuiting achter het scherm der barmhartigheid valt het ze in eerste instantie moeilijk, is er tenslotte een grote veel geld te verdienen viel, is maar één voorbeeld. Te denken opluchting. Opgemerkt moet worden dat dit een verzonnen valt aan kruistochten of de inquisitie (met bijbehorende verhaal is, maar het is wel uit gebeurtenissen samengesteld martelingen en executies) van 500 jaar geleden. Laten wij dus die zich daadwerkelijk afspeelden. Persoonlijk vind ik het hopen dat de ontkerkelijking doorgaat. Los daarvan is het hartverscheurend. De twee acteurs die de jongen en het meisje aannemelijk dat in veel moslimlanden waar het geloof steeds spelen ervaar ik als helden der vrijheid. De studentenprotesten nog een grote rol speelt toestanden zoals in dit artikel van bijna 50 jaar geleden leidden tot veranderingen in de omschreven tot aan de dag van vandaag heersen. samenleving, d.w.z. tot een minder autoritaire sfeer waardoor de toestanden in Duitse tehuizen ten gunste van de jongeren Menig lezer zal zich afvragen waarom juist nu in de Vrijden- veranderden. ker een artikel over dit onderwerp verschijnt terwijl dit al meer dan 15 jaar in de samenleving bekend is. Sinds 2011 lever ik stukken voor dit tijdschrift aan. Wat ik schrijf is een afspie- geling van waarin ik mij op het desbetreffende tijdstip verdiep. Qua thema bestaan bij mij variaties. Ik wil de lezer iets van mijn gedachtewereld laten zien. Deze is uiteraard aan veran- deringen en aanvullingen onderhevig en ziet er een beetje anders uit dan zes jaar geleden (toen ik lid van de Vrije Gedachte werd), zelfs dan afgelopen zomer.

Bisschopskruisje

De bisschop van Hellevoetsluisje

heeft last van zijn opstandig kruisje In Zwitserland werden afgelopen eeuw vaak kinderen die in armoede leefden van hun ouders gescheiden en in (meestal gelovige) pleeggezinnen ondergebracht waar zij zwaar onbe- hij toont nu zowaar taald werk moesten verrichten, bijvoorbeeld op boerderijen. Dit kon ook ineens inwoners van weeshuizen overkomen. Het intiem openbaar waren de zogenaamde ‘verdingkinderen▲’ die vaak net zo traumatische belevenissen hadden als hun Duitse lotgenoten, zoals vernederingen, geweld en seksueel misbruik. Alleen het de val van zijn heilige huisje. systeem was een beetje anders. Ook hierover ontstond op gegeven moment een speelfilm (titel Der Verdingbub) die in de Zwitserse samenleving tot de nodige aandacht leidde. Het Kees Borst 8 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

David Grossman – Leven en schrijven Enno Nuy David Grossman – Leven en schrij- nuchterheid en helderheid met zich de lenzen zaten. ven. Cossee, 199 pagina´s mee die, als het erop aankomt, het kaf Grossman konklu- – – – – – – – – – – – – – – – – – – – van het koren scheiden”. En in deert: “Maar Netan- dezelfde toespraak houdt hij zijn yahu’s uitspraak over Van essayist en romancier David gehoor voor: Kijk naar de Palestijnen, Hitler en de groot- Grossman is een bundel teksten, bij voor één keer niet door de loop van moefti heeft ons de diverse gelegenheden door de schrijver een geweer en niet door het gat van werking van zijn uitgesproken, verschenen onder de titel een wegversperring. U zult een volk geest getoond en zegt Enno Nuy Leven en schrij- zien dat niet minder gemarteld wordt onomwonden en (Aerdt, 1950) is ven. In augustus dan wij. Een verslagen. Vervolgd, angstaanjagend dat ondernemer en 2006 kwam zijn wanhopig volk”. het beleid van Israël, oud-hoofd- redacteur van zoon, militair Uri het karakter en de toe- De Vrijdenker. Grossman◄ om Eigenlijk bevat deze lezing onder de komst van ons land, het leven tijdens titel Het is niet eenvoudig naar onszelf volledig afhankelijk een militaire red- te kijken alle morele overwegingen die zijn van de bekrompen, hermetische dingsactie. Later bepalend zijn voor de stellingname van beperkingen van de mens Benjamin dat jaar schrijft Grossman, voor zijn overtuiging dat Netanyahu en zijn blinde verrekijker. hij: “Ik bedoel een andere weg moet worden ingesla- Dat is onze gevangenschap, daar wordt (hiermee) dat de gen. Hij spreekt hierin rechtstreeks onze toekomst bepaald, daar worden mensen die vandaag Israël besturen naar Netanyahu en roept hem met de wij naartoe geleid, met onze ogen wijd niet in staat zijn om de Israëli’s te ver- Palestijnen te gaan praten en geen gesloten”. binden met hun identiteit, en al hele- redenen te zoeken dat vooral niet te maal niet met de gezonde en doen. En als een Arabische leider een Interessant is de opmerking van Gross- inspirerende onderdelen van de joodse vredessignaal geeft, hoe klein ook, dan man dat joden over holocaust spreken identiteit. – Het Israëlische leiderschap “heeft u moreel niet het recht om er als iets wat ‘daar’ gebeurde terwijl vandaag is niet meer dan een verpak- niet op te reageren”. niet-joden altijd spreken over iets wat king, die vooral gevuld wordt met Maar, schrijft hij verderop, de ‘toen’ gebeurde. Het ‘toen’ suggereert angst en intimidatie, met de schijn van regering weigert te begrijpen dat het dat de gebeurtenis achter ons ligt, het de macht en de knipogen van de ach- geweten van een bezettend volk na ‘daar’ impliceert dat die gebeurtenis terkamertjespolitiek, met gekibbel bijna een halve eeuw bezetting een nog steeds niet ten einde is. Grossman: over alles wat ons dierbaar is”. En er aangepast wereldbeeld heeft gevormd. “de dood is echt, de rest is een illusie”. klinkt weemoed in zijn woorden door In dat beeld bestaan er twee soorten Met spijt stelt hij vast dat het als hij schrijft over Rabin, die met zijn mensen. De ene is onderworpen aan de Israël nog steeds niet is gelukt, enorme scherpzin- andere, wat betekent ondanks de militaire kracht, zijn nigheid doorhad dat dat de ene van nature burgers het gevoel te geven stevig in de Israëlische inferieur is aan de hun thuis en land geworteld te zijn. samenleving niet andere. “Tragisch genoeg is Israël er niet in zou standhouden geslaagd een fundamentele wond van onder een blijvend In een lezing getiteld de joodse ziel te helen – het bittere onopgelost conflict. Met wijd gesloten gevoel van nooit echt thuis te zijn in ogen haalt Grossman de wereld”. In de ogen van twee blunders aan van Grossman is Israël Netanyahu: diens Een krachtig geluid van een seculiere afgezakt tot een har- schandelijke uitspraak jood, uit onverdachte hoek. Maar een teloze wreedheid dat het idee van de geluid dat in het Israël van vandaag jegens al wie zwak Holocaust afkomstig niet graag gehoord wordt. Net als het is, arm of noodlij- was van grootmoefti lezen van Een land zonder grenzen dend. Dat is een fors Al-Hoesseini en het van Bir Naram stemt ook dit boek niet oordeel en de dood moment waarop vrolijk en je vraagt je af hoeveel van zijn zoon speelt Netanyahu met een wanhoop een mens, een samenleving, daarin en belangrijke verrekijker Gaza een volk verdragen kan. Komt hier rol: “Maar de con- intuurde zonder in de ooit een einde aan? frontatie met dood gaten te hebben dat de en verlies brengt een rubber doppen nog op De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 9

Paul Hopster (1940), gepensioneerd psycholoog; 1974-‘89 bestuurslid van God en atheïsme DVG en hoofdredacteur van “De Vrije Gedachte”, later geheten “De Vrijden- (Definitie ‘atheïsme’ 3) ker”; 1999-2009 hoofdredacteur en van 2009 tot 2016 redacteur van “De Paul Hopster Vrijdenker”. Zoals genoemd hangt bewijsbaarheid van god af In “De Vrijdenker” van maart 2017 verzoekt Adrian Voeten in: ”Atheïst van de omschrijving van god. Bewijs van god zijn of in een opperwezen geloven” om een duidelijke omschrijving in leveren kan niet een subjectieve ervaring zijn, maar aardse termen van wat onder atheïsme verstaan moet worden. In een moet objectief vast te stellen zijn en herhaaldelijk reactie daarop van René van Elst zoekt deze naar een betere omschrijving (meer dan eenmalig) voorkomen. van atheïsme dan in Het groot woordenboek der Nederlandse taal, de De volgende omschrijvingen zijn in omloop. "Van Dale”, die drie omschrijvingen geeft. Atheïsme is Atheïsme is volgens Van Dale: - Erkenning van het niet-be- - Ontkenning van het bestaan van een (persoonlijke) god staan van god als schepper - Ontkenning van de bestaanbaarheid van een (persoonlijke) god van hemel en aarde, of: - Ontkenning van de bewijsbaarheid van een (persoonlijke) god - Niet-erkennen van het bestaan Van Elst moedigt de lezer aan met een betere omschrijving te komen dan van god als schepper van gegeven in het Groot Woordenboek. Is de volgende omschrijving beter? hemel en aarde Atheïsme is: - Erkennen van het niet-bestaan - Erkenning van het niet bestaan van een (persoonlijke) god van god als (heilige) geest, of: - Erkenning van de onbewijsbaarheid van een( persoonlijke) god - Niet-erkennen van het bestaan van god als - Erkenning van de onbestaanbaarheid van een (persoonlijke) god (heilige) geest - Erkenning van onbewijsbaarheid van onbestaanbaarheid van een - Erkennen van het niet-bestaan van god als (persoonlijke) god. schepper van moraal, of: De laatste regel betreft twee negativa: onbewijsbaar en onbestaanbaar. - Niet-erkennen van het bestaan van god als Voor negativa geldt: negativa non sunt probanda, negatieve uitspraken schepper van moraal (of regels) kunnen niet bewezen worden, of: niet-bestaan kan niet - Erkennen van god als natuur (Spinoza) bewezen worden. - Erkennen van god als sprookjesfiguur. Bewijzen van god, of ontkennen van bewijsbaarheid van god, of van een god, hangt af van de omschrijving van god. Bewijsbaarheid van god God is een sprookjesfiguur. Zo’n figuur kan van kan alleen gelden als er een omschrijving is wat of wie god is. Wie of alles scheppen en is zelf een schepping van de wat is god? mens. Hij kan dood gaan, maar ook weer tot leven God is creator, schepper van hemel en aarde en vooral: schepper van worden gewekt. Sprookjes zijn voorbeelden van mens, man, vader, zoon. Aldus het eerste bijbelboek Genesis. Maar dat moraal: goede moraal: edele prins of slechte klopt niet. Volgens wetenschappelijk inzicht zijn de mens en de aarde moraal: boze heks. Het zijn metaforen van het en alles op die aarde, niet geschapen, maar door natuurkrachten ontstaan. leven. Sprookjes bestaan niet in werkelijkheid. God is de moraal, schepper van goed en kwaad. God is het toonbeeld Sprookjes zijn uitvindingen van de menselijke van barmhartigheid, van liefde, van heiligheid, van dienstbaarheid, van geest, zoals ook god een uitvinding is van de mens. strijd tegen de duivel. Maar dat klopt niet. God weet niet de duivel te God is door de mens geschapen. overwinnen, god weet niet ruzie en oorlog te bestrijden of te voorkomen. Niet door een god wordt het kwaad bestreden, maar door regels om het Voor de vrijdenker is duidelijk dat god niet zelf- kwaad te bestrijden: de wetboeken en regels voor goed gedrag die door standig bestaat. Niet als schepper van mens en gemeenschappen zijn vastgesteld. wereld, ook niet als schepper van moraal. Zonder God staat aan de basis van leven. God schept de levende natuur met god geen moraal, ……Zou het? Nee, mét godde- natuurkrachten die sturend werken, met een vaste ontwikkeling van lijke moraal geen moraal. Niet god maakt de bevruchting, geboorte, groei, ouderdom, sterven, dood. De filosoof moraal, de mens maakt de moraal. Er bestaat geen Spinoza omschreef god als natuur: deus sive natura. Maar dat klopt niet. goddelijke moraal. De mens moet de goddelijke Niet god schept leven. Voortplanting, geboorte en groei vormen het moraal verdrijven en vervangen door een mense- leven. Relatief laat is de natuurkracht evolutie ontdekt die voor alle lijke moraal. Dat is de taak van de vrijdenker. levensvormen geldig is. Bij leven hoort ook dood. Natuur is leven én Geloven moet plaats maken voor kritisch denken. dood. Godsdienst moet plaats maken voor onpartijdig God of geest kan in je varen. Je kan de geest krijgen, geïnspireerd onderzoek. Zolang goddelijk geloven heilig is worden (spiritus – geest), plotseling bevangen worden door een dieper heeft de vrijdenker de taak goddelijk geloof te inzicht of bevangen worden door de, of een, heilige geest. Geest kan de vervangen door rationeel denken, ofwel goddelijke vorm krijgen van droom of Aha Erlebnis of personificatie van almacht. moraal te vervangen door rationele moraal. God is een sprookje met een sprookjesfiguur in sprookjesland. Sprook- jesfiguren zijn erg machtig en geheimzinnig en vertonen talloze trekjes van geesten en mensen. 10 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

Haagse 'borrelpraat': de vrijheid van onderwijs René van Elst De Verlichtingsborrel van 10 april in Brasserie De Ooie- zo gesegregeerd als René van Elst (Amsterdam, hier in de Schilders- 1950) is gepensioneerd vaer had een goede opkomst – geen wonder, want een Human Resources mede- spreker uit de hoogste Haagse kringen was bereid gevon- wijk. Afschaffen werker, opgeleid als socio- den om zijn zegje te doen, namelijk Sander Dekker. zou de vrijheid loog en (deels) jurist, aantasten en een hoofdredacteur en opmaker van De Vrijdenker Dekker (1975) is VVD-politicus en demissionair Staatssecre- belangrijke onder- en donateur van Skepsis. taris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Zijn buur- wijstraditie onder- vrouw is een trouwe bezoekster van de borrels in Den Haag graven. Je hebt ook mensen die willen dat alles bij het oude en zij heeft niet veel moeite hoeven doen om hem over te blijft. Maar dat tast uiteindelijk ook de vrijheid aan. Art. 23 halen tot een optreden voor verlicht publiek. Hij werd is als een gebouw dat onderhoud nodig heeft en aanpassingen, vergezeld door zijn woordvoerder Sander van Dam, maar die maar niet rijp voor de sloop is. De mogelijkheid om een hoefde het woord niet te voeren, dat kan Dekker prima zelf. bijzondere school te starten is heel erg gekoppeld aan levens- Zijn betoog, waarvoor hij niet zoveel tijd nodig had, werd dus beschouwing. Veel ouders gaat het nu echter minder om een goed gebracht, maar na de pauze kwamen er wel protesten uit levensbeschouwing dan om wat zij beschouwen als een goede het publiek – beschaafde protestgeluiden natuurlijk, onder vorm van onderwijs. Nu is er wel het algemeen bijzonder meer van DVG-bestuurslid Saskia Spigt, die haar bezwaren onderwijs, zoals het Montessori-onderwijs, maar als dat plekje de volgende ochtend vroeg op schrift heeft gezet; kijk in een gemeente al bezet is zegt de gemeente dat er geen plaats daarvoor op de volgende pagina. Dekkers woorden geef ik meer is voor bijv. Dalton-onderwijs. Het zit dus al gauw hier kort weer. behoorlijk op slot. Iets anders: vrijheid is niet onbegrensd; daar komt Ik ben een Haagse jongen, nu liberaal en ongelovig, maar verantwoordelijkheid bij. De overheid mag kwaliteitseisen gereformeerd opgevoed; ik heb divers bijzonder onderwijs stellen aan het onderwijs, maar we zien een grote terughou- genoten. Daarna ben ik op de universiteit verliefd geworden dendheid om aan nieuwe, vaak op geloof gebaseerde, scholen op de wetenschap, de verlichting, de vooruitgang en de kracht kwaliteitseisen te stellen. Veel nieuwe scholen van de laatste van de rede. Er is veel bereikt in de afgelopen eeuw; wat ons tien jaar waren niet levensvatbaar of kwamen in problemen verder vooruit moet kunnen helpen is het vrije denken. op punten als veiligheid of kwaliteit. Ook zijn er nieuwe Over de vrijheid van onderwijs: 100 jaar geleden is het scholen waarvan te betwijfelen is of die goed burgerschap artikel ingevoerd dat intussen art. 23 Gw. is, als 'pacificatie' uitdragen. De wet biedt onvoldoende houvast om er bijv. een na de schoolstrijd tussen sociaal-liberalen en confessionelen. stokje voor te steken dat een schoolbestuurder IS verheerlijkt Het regelde de vrijheid van het bijzonder – veelal confessio- op Facebook. Meer vrijheid is gewenst als het gaat om neel – onderwijs en de bekostiging daarvan, waarbij de didactische principes als basis, mits de initiatiefnemers tonen overheid voortdurend een vinger aan de pols houdt. dat zij verantwoordelijkheid nemen, dat de kwaliteit goed is Is art. 23 nog van deze tijd? Werkt het niet segregatie in en dat e.e.a. strookt met onze gedeelde normen en waarden. de hand? Ik denk dat afschaffen, wat sommigen bepleiten, Dat de 'pacificatie' van 1917 een uitruil was van bijzonder onverstandig zou zijn. Het zou de echte segregatieproblemen onderwijs voor algemeen kiesrecht zie ik anders, omdat de niet oplossen als we openbaar staatsonderwijs zouden hebben liberalen niet echt iets hebben ingeleverd; ze hebben namelijk zoals in Frankrijk; in de banlieues is het onderwijs minstens goede redenen om te hechten aan de vrijheid van onderwijs. Die heeft grote diversiteit en pluriformiteit gebracht, die ons onderwijs sterk maken in vergelijking met wat ik in de landen om ons heen heb gezien. Nergens is zoveel keuze voor ouders en leerlingen als hier. Pluriformiteit en diversiteit zijn waarden die passen bij een liberale samenleving. Belangrijk is ook dat het particulier initiatief wordt beloond. In een komend kabinet wil ik in deze geest hard werken aan een opfrisbeurt voor art. 23.

V.l.n.r.: borrelorganisator John Tsoutsanis, Sander Dekker, Sander van Dam en borrelorganisator Shirley Verschuren. Foto: René van Elst De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 11

Reactie op Dekker Saskia Spigt De Verlichtingsborrel met Sander Frankrijk. Of wekt de Dekker over "100 jaar Vrijheid van indruk van een Staat als Onderwijs: doorgaan of is het eind in een uit ‘1984’ van zicht?" (zie de vorige pagina), daar George Orwell. Hij zou was ik ook bij en nu, de volgende eens niet naar het verle- ochtend om 5.16 uur, giert de adrena- den moeten kijken, line nòg door mijn lichaam. Met stij- bijv. naar Frankrijk, gende verbijstering luisterde ik naar maar naar de toekomst: zijn verdediging van artikel 23, de Finland. Dáár betekent Vrijheid van (godsdienst in het) ‘Vrijheid van onder- Onderwijs. Hij zou niet willen, dat de wijs’ wel ‘Vrijheid van Staat teveel invloed heeft op de manier Ontwikkeling’. Daar waarop ouders hun kinderen willen kunnen kinderen zich laten scholen. Hij vergeet even, dat de vrij ontwikkelen in het Saskia Spigt reageert tijdens de Verlichtingsborrel op staat dat nu al heeft: nadat kinderen onderwijs, zonder afge- Sander Dekker. Saskia is leerkracht en was tot 22 april hebben mogen kiezen uit het brede rekend en afgeserveerd bestuurslid van De Vrije Gedachte. Foto: René van Elst palet aan pluriforme scholen, worden te worden door cijfers ze allemaal langs dezelfde wurgende voor vakken, die hun talenten niet tot indoctrineren, te verbieden. Er loopt leerling-volg-systeem-lat gelegd en hun recht laten komen. En zonder momenteel een rechtszaak in Amster- degene, die niet aan de eisen voldoet, geïndoctrineerd te worden door angst- dam tegen een dergelijke school. Door valt af. Die zogenaamde pluriformiteit aanjagende religieuze dwaalsporen. datzelfde artikel 23 heeft de initiatief- stopt bij de voordeur. Kinderen zijn Vrijheid van onderwijs volgens artikel nemer nu een stevige poot om op te helemaal niet bezig zich vrij te ontwik- 23 is dus een heel misleidend begrip. staan. En na veel goede argumenten uit kelen binnen het Nederlandse onder- Ook bleek Dekker ongevoelig de zaal floepte bij hem de ‘atheïsme- wijsbestel. voor het argument uit de zaal, dat in is-ook-een-dogma-kaart’ uit de Het meest beangstigende is, dat een seculiere samenleving de schei- binnenzak. Geen echte verrassing bij Dekker niet ziet, dat een seculiere ding van machten op vele gebieden iemand wiens plaat al een aantal malen Staat in staat is wél een systeem te geregeld is behalve in een van de opnieuw opgezet was en wiens argu- waarborgen waarin alle leerlingen belangrijkste sectoren: het menten op waren. werkelijke vrijheid van ontwikkeling onderwijs.Tegelijkertijd vertelde hij, Van de denkbeelden van deze hebben. Hij schetst meerdere malen als dat onze staat de grootste moeite heeft demissionaire man worden kinderen een waar schrikbeeld het onderwijs in om scholen, die kinderen religieus en leerkrachten niet gelukkig.

ontdekte ze in de kerkelijke praktijk wat ze zelf geloofde. 'Ja, ook de opstanding Geloof blijft van Jezus. Dat is zo’n hoopvol verhaal dat relevant is voor mijn leven nu én na mijn dood. Opstaan uit de dood is zo absurd bizar, dat verzin je niet en daarom geloof ik het.' Meteen dacht ik aan de paradox Anton van Hooff van Tertullianus (ca. 160 – ca. 230): 'het (mini-c.v. op pag. 3) is geloofwaardig omdat het idioot is.' De oorspronkelijke tekst is ook zonder Van geamuseerde herkenning moest ik kennis van het Latijn te verstaan: credi- gniffelen toen ik in NRC van 15 mei de bile est quia ineptum. Het citaat wordt woorden las van Jantine van Iersel- doorgaans versimpeld tot: credo quia Veenhof►, predikante in Wateringen. absurdum. Op de VU had ze te horen gekregen dat Ook dominee Veenhof gaat er prat op ze de herrijzenis van Jezus niet zo letter- iets idioots te geloven. Ook zij lijdt aan lijk moest nemen. De theologische intellectueel masochisme. kennis die ze aan de universiteit opdeed, ondermijnde haar geloof. Maar gelukkig 12 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

Uitnodiging Een atheïst en een afscheidscollege prof. dr. Peter Derkx gelovige zijn weinig

Op vrijdagmiddag 30 bescheiden juni 2017 geeft Peter (Definitie ‘atheïsme’ 4) Derkx zijn afscheids- college als hoogleraar Adrian C. Voeten Humanisme en Levensbeschouwing aan de Universiteit Mijn opmerking over het gebruik van het woord atheïsme heeft voor Humanistiek geleid tot enkele reacties. Ik ben ervan uitgegaan dat de diersoort (UvH), de leerstoel die mens begrensd is in zijn waarnemen en denken. Een eventuele god hij sinds 2003 heeft bekleed. is onbereikbaar door deze beperkingen. Moderne theologen houden Daarvóór was Peter, vanaf de oprichting van zich ook niet meer bezig met godsbewijzen. de UvH in 1989, universitair hoofddocent His- René van Elst maakte enkele opmerkingen over mijn ziens- torische Humanistiek. Sinds hij in 1977 in wijze. Hiervoor wijst hij op de apologeten. Bijna 2000 jaar geleden dienst trad als docent Ethiek bij de voorloper ontstond de apologie die in het bijzonder het christendom verde- van de UvH, het Humanistisch Opleidingsin- digde en tot de dag van vandaag worden er nog steeds apologeten stituut (HOI), heeft Peter zo’n veertig jaar aangetroffen. Van Elst noemt als zodanig Emanuel Rutten en gewerkt voor UvH en HOI. Zijn betekenis William Lane Craig. Deze filosofen blijven zich hier nog steeds voor deze humanistische opleidingen, over god en het christendom druk maken. Ik beschouw het als een evenals voor het humanisme in Nederland en achterhoedegevecht en begrijp goed waarom in de huidige filosofie daarbuiten is enorm geweest. hun opvattingen minder serieus genomen worden. Zijn tweede opmerking God wordt beschouwd als alomtegen- Het afscheidscollege van Peter Derkx is geti- woordig is een geloofsopvatting en zoals ook Van Elst zelf opmerkt teld: niet bewijsbaar. Ik ga er van uit als pur sang bioloog dat geloven Het blijft mensenwerk een emotionele irreële bezigheid is. Wat betreft de derde opmer- Een humanistische visie op spirituele king van van Elst over de evolutie adviseer ik de beschrijving dimensies van goed ouder worden hiervan in mijn boek De diersoort mens onderweg eens na te lezen.

Namens het College van Bestuur en de leer- Bert Voorneveld adviseert atheïsme te omschrijven als: De stoelgroep Humanisme en Filosofie van de overtuiging dat de waarschijnlijkheid van het bestaan van goden Universiteit voor Humanistiek nodigen wij u verwaarloosbaar klein is. Een overtuiging is een geloof dat ik hierbij uit voor Peters afscheidscollege op opvat als een subjectieve beleving, wat zeker voor Voorneveld een vrijdagmiddag 30 juni 2017, om 16.15 uur betekenis heeft, maar mij minder geschikt lijkt voor een algemeen precies (graag uiterlijk 10 minuten van en objectief gebruik. tevoren aanwezig zijn) in de aula van het Academiegebouw van de Universiteit Henk Capelle stelt voor: Atheïsme is een beredeneerde ontkenning Utrecht, Domplein 29 te Utrecht. U bent even- van het bestaan van [een] God. eens uitgenodigd voor de receptie na afloop, Een dergelijke omschrijving lijkt mij ook minder juist. Zoals in de Senaatszaal van het Academiegebouw. ik boven al schreef heeft de diersoort mens zijn beperkingen in waarnemen en denken. Het denken kan concrete exacte feiten Hoogleraren en emeriti worden uitgenodigd betreffen en dan zijn we bezig met de ‘aardse werkelijkheid’. Het deel te nemen aan het cortège, bij voorkeur kan zich ook bezig houden met onoplosbare abstracte zaken en in de toga van hun eigen universiteit. U wordt daartoe mogen we het al of niet bestaan van goden toch wel verzocht uiterlijk om 16.00 uur in de toga- rekenen. Het is voor de beperkte mens onmogelijk op dit terrein kamer (1.7) van het Academiegebouw te zijn. iets concreet vast te stellen. Redeneren is het verwoorden van een denkproces. De uitkomst van het redeneren op dit terrein zal nooit Wij zien uit naar uw komst. kunnen leiden tot de conclusie dat god wel of niet bestaat.

Met vriendelijke groet, Voor mij is een goede formulering dat atheïsme betekent dat goden en godsdiensten geen aantoonbare [bewijsbare] basis hebben. namens het College van Bestuur, prof. dr. Gerty Lensvelt-Mulders, rector namens de leerstoelgroep Humanisme en Dierenarts, epidemioloog en patholoog Dr. A.C. Voeten promoveerde 52 Filosofie jaar geleden. Hij schreef Het wereldbeeld van de diersoort mens en De prof. dr. Joachim Duyndam, voorzitter. diersoort mens onderweg. De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 13

Je suis Raif Badawi Liberaal achter de tralies in een theocratie Floris van den Berg

Ik zit in mijn comfortabele stoel in de teksten kunnen achterhalen en aange- Floris van den Berg gerealiseerde liberale utopie in Neder- vuld met een tekst die Badawi in de (Naarden, 1973) is mi- land en lees wat Raif Badawi schrijft gevangenis schreef. Dit is uitgegeven lieufilosoof aan de Uni- versiteit Utrecht, lid en in de gevangenis in Djedda, Saoedi- als boek, in Duitsland en ook in het voormalig bestuurslid Arabië: Nederlands vertaald en uitgegeven. van De Vrije Gedachte, Badawi put, zoals hij schrijft, moed uit lid van het Humanistisch Ik had mezelf tot doel gesteld om het idee dat zijn stem niet onopge- Verbond en donateur van Skepsis. Onlangs is een nieuwe versie van het libera- merkt is gebleven. Zijn vrouw en kin- zijn boek De vrolijke feminist verschenen. lisme in Saoedi-Arabië te introdu- deren hebben het land moeten ceren en mijn aandeel aan de ontvluchten en wonen in Canada. lisme tegen religie is. Maar in een libe- verlichting van mijn maatschappij Badawi noemt zich een wereldbur- rale samenleving is er juist vrijheid te leveren. Ik heb geprobeerd om de ger en een liberaal. Hij is een vrijden- van iedereen om het geloof naar eigen muren van onwetendheid neer te ker die met kritische blik kijkt naar de keuze aan te hangen (mits het de vrij- halen, de heiligheid van de geeste- cultuur, politiek en samenleving in heid van anderen niet schaadt). Libera- lijkheid te doorbreken, een klein Saoedi-Arabië. Centraal in de teksten lisme zou volgens tegenstanders staan beetje pluralisme en respect voor voor: ‘[…] blasfemie, geloofsafval, waarden als vrijheid van menings- Raif Badawi, 1000 stokslagen moreel verval, naaktstranden, homohu- uiting, vrouwenrechten en de voor de vrijheid. Leven en laten welijk en soortgelijke steekwoorden.’ rechten van minderheden en armen leven in het huidige Saoedi- (p. 49) Toch is dit geen vertekend te verspreiden in Saoedi-Arabië. (p. Arabië, Spectrum, 2015, 93 beeld van het liberalisme. Het is alleen 23) pgs. de nachtmerrie van de conservatieve moslim. In een liberale samenleving is Terwijl ik dit lees zit Raif Badawi nog van Badawi is het pleidooi voor de blasfemie niet strafbaar en valt het altijd in een gevangenis in Saoedi-Ara- vrijheid van het individu. De vrijheid onder de vrijheid van expressie. Wat bië waar hij 10 jaar moet uitzitten van het individu is in Saoedi-Arabië en moreel verval is, is open voor discus- onder erbarmelijke omstandigheden, in alle Arabische landen (behalve sie, maar als dit gaat over alcohol en met 1000 stokslagen en een hoge geld- Israël) gekluisterd door een combinatie (soft) drugs, dan valt dat reuze mee. boete. Het is de straf voor zijn blogs. van autoritaire machthebbers en isla- Naaktstranden zijn een signaal dat er Afschuwelijk! Wat een barbaarsheid! mitische zedenpredikers. Badawi is een waarlijk liberale samenleving is. De Duitse journalist Constantin een voorstander van secularisme: hij Naaktstranden zijn een teken van Schreiber heeft enkele van Badawi’s wil de invloed van de islam op de vrij- beschaving van de open samenleving. heid en ontplooiingsmogelijkheden Wanneer zal het eerste openbare van anderen beteugelen door een libe- naaktstrand in Saoedi-Arabië er zijn? raal seculier raamwerk. Vanuit In een liberale samenleving is er veel Westers vrijdenkersperspectief is geloofsafval en is de samenleving gro- Badawi mild. Zo is niet duidelijk of hij tendeels geseculariseerd. Het homohu- een atheïst is, misschien is hij een welijk is noodzakelijk onderdeel van soefi – een mystieke vorm van de een liberale samenleving. Zonder islam. We moeten echter niet vergeten homohuwelijk geen beschaving. dat openlijk atheïsme ten strengste ver- Genoemde voorbeelden zijn echter hel boden is in Saoedi-Arabië. Wanneer er en verdoemenis voor de islamitische censuur en dreiging is, is het moeilijk godsdienstfanatici die hun hele exi- om er zeker van de zijn dat een auteur stentie in dienst hebben gesteld van het het achterste van zijn of haar tong laat creëren van de islamitische hel op zijn. De kritiek van Badawi is niet aarde. In Saoedi-Arabië zijn ze daarin gericht op de (on)waarheid van de behoorlijk succesvol. leerstellingen van de islam, maar op de Badawi heeft een helder standpunt paternalistische inmenging in de vrij- over religie in een liberale samenle- heid van anderen, met name vrouwen. ving: ‘Wat betreft liberalisme zijn reli- Badawi betoogt in een van zijn gies niet meer dan persoonlijke essays dat er grote onwetendheid is beslissingen.’ (p. 51). Let wel dat dit over wat liberalisme is en dat er de geschreven is in Saoedi-Arabië waar er algemene gedachte heerst dat libera- islam de staatsgodsdienst is en waar op 14 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

afvalligheid de doodstraf staat! Het machtswisselingen plaatsgevonden, tivisme goed praten, is onbegrijpelijk. liberalisme van Badawi staat haaks op maar de grip van dictators en de islam Voor hen die dat niet in één keer snap- het totalitarisme van Saoedi-Arabië. – met name de wrede terreur van IS – pen, leg ik het nog eens uit met behulp En daar moet Badawi voor boeten. ‘De hebben de hoop op een vreedzame van de ethische theorie van universeel belangrijkste missie van elke theocra- revolutie richting vrijheid in de Arabi- subjectivisme, waarbij je jezelf moet tie is om elke vorm van rede in de sche wereld doen verbleken. verplaatsen in de positie van het kiem te smoren, het historisch materia- De relaties die westerse staten slachtoffer en vanuit dat perspectief de lisme en het gezonde verstand rigou- hebben met Saoedi-Arabië (en andere samenleving hervormen. Hoe zou jij reus te bestrijden en de massa, zo goed Arabische landen) is sardonisch: ener- het vinden als je homo was in dat mogelijk, absoluut dom te maken en te zijds is er een verontwaardiging over land? Of een vrouw die niet mag auto houden.’ (p. 64) ‘Religieus denken mensenrechtenschendingen en een rijden, niet alleen op straat mag, een […] streeft ernaar ons leven tot in gebrek aan democratie, anderzijds tweederangsburger is (let wel: het gaat detail te controleren.’ P. 65) ‘Staten belemmert dat geenszins de handel en hier alleen over jou! Hoe zou jij het die gefundeerd zijn op religie houden diplomatieke betrekkingen. Ook vinden om in deze positie te verkeren. hun volk in een enge cirkel van geloof vinden westerse landen het geen enkel Liefhebbers om te ruilen met een en angst gevangen.’ (p. 66) probleem om wapens te leveren aan vrouw of een homo (LBGTQ) in Saoe- Badawi hoopt – of hoopte – dat de Saoedi-Arabië. di-Arabië? Zou jij willen kunnen Arabische lente zou leiden tot een ver- Dat er in het westen niet-moslims ruilen met Raif Badawi? Nee. Daarom: lichting, tot een wende naar een libe- zijn die het regime en Saoedi-Arabië Je suis Raif Badawi. rale open samenleving. Er hebben vanuit een achterlijk-naïef cultuurrela-

Het levenseinde Hans Klein

Een vrijdenker is, naar ik aanneem, ook een vrijdoener, zolang Vaak vraag ik mij af waarom Hans Klein (1935) er tenminste aan niemand schade wordt berokkend. Die sommige politici bij bijvoor- is gewezen leraar wiskunde, schade zou ook kunnen ontstaan wanneer iemand in zijn beeld het aankondigen van muziekliefhebber, heiligste gevoelens wordt gekwetst. Hierbij moeten we een plan voor wetgeving over lid van de Partij redelijk blijven, bijvoorbeeld ik zou zeer worden “gekwetst” “voltooid leven” onmiddellijk voor de Dieren als iemand zou stellen dat de muziek van J.S. Bach banaal is, hun veto uitspreken, inder- en donateur van maar dan haal ik alleen maar mijn schouders op. daad met een beroep op de Skepsis. Ik vraag mij dus af of “heiligste gevoelens” wel bestaan. “heiligheid van het leven”. Tenslotte hoorde ik als kind: schelden doet geen zeer! Dit – het veto – gaat zo automatisch dat ik er een onuitgespro- Het valt mij op dat bij het begin van het leven de zelfbeschik- ken emotie achter vermoed. Wat kan dat zijn? Nu ben ik een king “heilig” is. Of iemand geen of 12 kinderen wil krijgen, “psycholoog van de koude grond” en ik denk dan weleens dat daar moeten anderen zich niet mee bemoeien. In tegenstelling er angst achter zit. Angst voor het onvermijdelijke levenseinde. daarmee bemoeien velen zich met iemands levenseinde. “Het leven is heilig” hoor je dan. Zo'n opmerking maakt natuurlijk Overigens begrijp ik niet dat er politieke partijen bestaan die een einde aan alle discussie. Wie durft zich tegen iets “heiligs” gebaseerd zijn op geloof. Ik zou zeggen dat geloof en politiek te keren? twee gescheiden zaken zijn. Natuurlijk moet het ieder vrij zijn Als ik vind dat het genoeg is geweest moet ik daarover welk geloof dan ook te belijden, mits daarmee niet andersden- spreken met mijn goede familieleden en beste kennissen. kenden worden lastiggevallen. Een politieke partij dient Anderen hebben daar geen boodschap gebaseerd te zijn op wat men voor het aan. Wat hebben de mevrouw Van functioneren van een samenleving het Dam uit Klaaswaal, de heer Bemmels belangrijkste vindt. Voor de een is dat uit Amsterdam en dominee Wokkels vrijheid van handelen: liberalisme. uit Uithuizermeeden met mijn ver- Voor de ander is dat zorg voor zwak- scheiden te maken? Zij hebben daar keren: socialisme, etc. geen gedachten bij, net zomin als ik mij druk maak over meneer Ho uit Vroeger meer dan nu - maar dat kan Sjanghai. Ik vind het jammer voor ook liggen aan wat voor mensen ik hem dat hij bij een onweer is getroffen spreek - werd er meestal gezegd, als door de bliksem, maar ik zit er niet iemand over de dood sprak: daar wil mee. ik nu niet over praten (dus nooit), als De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 15

het zover is is het vroeg genoeg. Dit ontwijken kwam (komt) adverventie in diverse kranten uitgesproken dat zij daar niet dan dus door angst. Daar wil ik nu niet over praten, hè, doe voor zijn. Ik vind - afgezien van de toon - dat zij gelijk hebben. even gezellig! Het is natuurlijk morbide om door die gedachte Ook de instelling van een groep "toestemminggevers" zie ik je leven te laten beheersen. Toch denk ik met genoegen terug niet zitten, zie het bovenstaande. Wat is dat toch voor een aan gesprekken met een vriend over wat hij noemde "onze onzin dat een ander moet beslissen of jouw wens het leven te hobby", euthanasie etc. Overigens is die vriend door euthana- beëindigen gerechtvaardigd is? Meteen komen dan de tegen- sie aan een vredig einde geholpen. werpingen. Dit is een hellend vlak, wordt gezegd. Nu, dat vind ik alleen maar retorica waar ik niet zoveel mee kan. Dan: er Nu gaat (ging?) het weer over het "voltooid leven". Een van kan misbruik van gemaakt worden. Ja, dat is zo, maar van de vragen is wie daarvoor toestemming moet geven. Toestem- zoveel dingen kan misbruik worden gemaakt. Ik beweer niet ming? Ja, dat schijnt nodig te zijn want de overheid heeft dat dit onbelangrijk is, ik zeg alleen maar dat je het eerst over ervoor gezorgd dat een fatsoenlijk middel niet te verkrijgen het beginsel eens moet worden en dat je dan pas over de is. Nu heeft een hele groep dokters in een nogal pathetische practische uitwerking moet gaan nadenken.

THEMANUMMER JUNI: ECONOMIE EN VRIJHEID

Geachte lezers,

Voor het komende juni-nummer staat het thema ‘Economie en Vrijheid’ gepland. Graag ontvangen wij bijdragen over dit onderwerp waarin de auteurs hun gedachten hierover duidelijk maken en ons aan het denken zetten. Belangrijk is, zoals altijd, het raakvlak met het vrijdenken. Ingeleverde artikelen moeten betrekking op de hele samenleving hebben en mogen dus niet te specifiek zijn. Bijvoorbeeld een stuk over de wenselijke balans tussen overheidsbeleid en particuliere economie zou bij ons themanummer passen, maar niet een voorspelling welke aandelen de komende maanden stijgen, want hierbij is alleen een kleine groep aandeelhouders betrokken. U begrijpt dat ook bedrijfseconomie van secundair belang is in het kader van ons thema. Wij wensen u veel inspiratie en danken u bij voorbaat voor uw inzendingen. A.u.b. insturen naar het redactieadres vóór wo. 17 mei.

De Redactie

Het knagende weten van Floris Cohen René van Elst (mini-c.v. op pag. 10) Floris Cohen (Haarlem, 1946) is hoog- Cohens nieuwe werk Het knagende geloof. Die vraag wordt op p. 19 al leraar vergelijkende geschiedenis van weten, dat vanuit vrijdenkersoogpunt beantwoord: Cohen is zonder geloof de natuurwetenschap aan de Universi- interessanter zou moeten zijn dan de opgevoed, heeft geen neiging om aan teit van Utrecht. Een vorig boek van Herschepping. Cohen onderzoekt een godsbegrip een persoonlijke bete- hem, De herschepping van de wereld, namelijk hoe wetenschap zich tot kenis toe te kennen (wat volgens mij staat – zoals meer boeken – helaas nog geloof verhield in het denken van een zowel op atheïsme als op agnosticisme ongelezen in mijn boekenkast. Daarin aantal bekende figuren uit de weten- kan duiden) en ziet niets in de diverse besteedt hij aandacht aan de ontwikke- schapsgeschiedenis. Wetenschappers ‘godsbewijzen’. ling van de natuurwetenschap, in het die op de een of andere manier met het bijzonder aan de vraag hoe het komt geloof in de knoop zaten. Een vraag Gemis aan geloof dat die ontwikkeling zich speciaal in die ik als lezer dan meteen stel, is hoe Cohen stelt vast dat de geloofswaarhe- ons deel van de wereld heeft voltrok- de schrijver zelf staat ten opzichte van den door de ontwikkeling van de ken. U begrijpt dat ik dit van de flap- wetenschap in het defensief zijn Het knagende weten – Floris tekst weet en dat ik het antwoord op Cohen; Prometheus Amsterdam geraakt; om ze niet op te hoeven geven zijn vraag niet aan u kan doorgeven. 2016, ISBN 978 90 351 4336 4; zijn veroordelingen en verboden toe- Misschien een andere keer. Wat lezen 453 pagina's incl. verantwoording gepast, maar ook aanpassingen en betreft heb ik nu voorrang gegeven aan en register; € 29,95 kunstgrepen. Hij deelt de mening van 16 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

de ons welbekende opvatting zou kunnen auteur het als wetenschapshistoricus Herman Philipse1 dat leiden; zo ja, dan wil hij niet laten om vrij uitvoerig – uitvoeri- een gelovige tegen- dat in de epiloog laten ger dan in de Herschepping – op woordig door de blijken. Hij beseft dat Keplers onderzoek en ontdekkingen in wetenschap wel hij niet helemaal onpar- te gaan. Gezien het doel van het boek gedwongen is om zich tijdig kan zijn. Met de niet zo nodig, maar heel informatief. bezig te houden met Gods-idee mist hij affi- Op de vraag ‘Wie hoort niet in het rationele theologie, die niteit, maar hij meent rijtje thuis?’ lijkt het meest voor de de ‘god-hypothese’ dat er vormen van vol- hand liggende antwoord te zijn: beargumenteert. In wassen religiositeit dominee Gijsbert Voet(ius) (1589- vroeger eeuwen was bestaan die heel ernstig 1676), geen wetenschapper dus. Maar de openbaring door de moeten worden wel interessant, omdat hij, conservatief godheid in de heilige genomen en hij onttrekt in de leer en tegelijk van allerlei schrift een onomstote- zich niet geheel aan wetenschap heel goed op de hoogte, lijk feit en had men metafysische ideeën. Ik destijds als een van weinigen inzag dat daar genoeg aan, maar stel dus vast dat hij tot de nieuwe wetenschap – die hij die ‘waarheid’ volstaat op zekere hoogte afkeurde – kon leiden tot geloofsafval. niet meer als fundering ‘gelooft in geloof’. Daarom bestreed hij Descartes (die voor iemands geloof. Cohen heeft wel Wetenschap noemt hij superieur en toen in Nederland verbleef) en diens moeite met de term ‘god-hypothese’; grandioos, maar een wereldbeeld kan opvattingen, in het bijzonder diens naar zijn idee worden daarin begrippen de wetenschap niet voortbrengen, zegt twijfel aan alles. verstrengeld die niet bij elkaar passen. hij; wetenschap is een rationele bezig- Vervolgens krijgen Galileo Galilei Die term en Philipses analyses, hoe heid maar niet de enig mogelijke ratio- (1564-1642) en zijn conflict met de scherp ook, getuigen niet van affiniteit nele bezigheid. Hij noemt geen andere kerk over de Copernicaanse leer ruime met geloof. Enige affiniteit daarmee bezigheden, zodat dit wat cryptisch aandacht. Ik vind hier echter geen acht Cohen nodig om de spanningsver- blijft. Geleerden van het kaliber van informatie over een conflict tussen houding tussen geloof en wetenschap Dawkins houden mythen3 in stand geloof en wetenschap in het denken te onderzoeken in het licht van de over de strijd tussen geloof en weten- van Galilei zelf. Deze heeft in thans problematische fundering van schap en zijn niet kritisch genoeg op geschriften duidelijk gemaakt dat men het geloof. hun eigen vooroordelen ter zake, aldus Bijbelteksten niet moet lezen alsof de Aanknopingspunten vindt hij in het Cohen; de andere personen die in dit Bijbel een wetenschappelijk boek is, werk van de Duitse socioloog Max boek aan de orde komen zijn naar zijn maar verder zijn er geen uitlatingen Weber (1864-1920)2, die heeft mening heel wat genuanceerder met de van hem bekend over zijn geloof of geschreven over de ‘onttovering van problematiek omgegaan. eventuele twijfels. de wereld’ door de opkomst van de Zoals gemeld, zijn volgens Cohen natuurwetenschap en door intellectua- Opkomst van de wetenschap de door hem gekozen personen genu- listische leerstellingen uit de calvinisti- De eerste (afgezien van de reeds anceerd met de problematiek van sche en doperse hoek. Uit wat Weber besproken Max Weber, aan wie later wetenschap vs. geloof omgegaan. Tot schreef over spanning tussen weten- in het boek 35 pagina's zijn gewijd) is zover heb ik daar geen voorbeelden schap en religieus heil is af te leiden Johannes Kepler (1571-1630). Dat van gezien. Kepler en Galilei liepen dat die spanning ook in hemzelf zat; Copernicus, wiens theorie van het zon- tegen bepaalde problemen aan, maar hij voelde een knagend gemis aan de nestelsel in strijd was met de Bijbel en ervoeren naar het schijnt geen innerlijk gave van het ongebroken geloof. Dat de gevestigde astronomie, wordt over- conflict; Voet had ook geen innerlijk knagen, dat je volgens Cohen bij geslagen, begrijp ik. Idem dito wat conflict èn was niet genuanceerd in iemand als Philipse niet vindt, is het betreft DaVinci, niet alleen kunste- zijn opstelling. Over Blaise Pascal terrein waarop dit boek zich afspeelt. naar, maar ook natuuronderzoeker, die (1623-1662; van die weddenschap – u Cohen legt uit hoe hij tot zijn keuze op grond van de vondsten van fossiele weet wel) schrijft Cohen dat hij nooit van wetenschappers – ik noem ze ver- schelpen e.d. in de bergen de Zond- een ondraaglijke spanning tussen derop – is gekomen. Sterk is zijn uitleg vloed in twijfel trok. Voor beiden geldt wetenschap en religie lijkt te hebben over de keuze niet; hij geeft zelf toe dat er verder niets is waaruit je kunt gevoeld (p. 136). De vraag rijst hier dat er geen systeem in zit. Ik zie het afleiden dat er bij hen een spanning dus of de auteur zich niet beter had als een soort rondleiding langs mar- was tussen geloof en wetenschap of kante punten die toevallig makkelijk empirie. Over Keplers denken is veel bereikbaar zijn in het land van de meer bekend. Zijn onderzoek naar wetenschapsgeschiedenis. systematiek in de schepping werd Het inleidende hoofdstuk wordt ingegeven door geloof en wat hij ont- afgesloten met Cohens eigen voorlo- dekte, sterkte hem daarin. Cohen► pige kijk op het onderwerp. ‘Voorlo- stelt dan ook meteen al (p. 37) vast, pige’, want hij meent dat zijn m.i. terecht, dat Kepler geen span- onderzoek nog tot verandering van ningsveld heeft ervaren. Toch kan de De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 17

kunnen beperken tot gekregen waaròm. Dat Dawkins en de gelovig geworden wetenschappers die zo’n laat zich hier natuurlijk wetenschapper Collins en vergelijkt spanning wèl hebben niet in een paar regels die met opvattingen van eerder bespro- gevoeld en/of zich daar overbrengen. ken personen. Hij maakt er geen filosofisch mee hebben Met Charles Darwin geheim van dat hij weinig op heeft met beziggehouden, zoals (1809-1882) kom ik op Dawkins; hij schrijft dat die wel op Max Weber. meer vertrouwd terrein. hoge toon gelovige wetenschappers ter Ook hier geeft Cohen verantwoording roept maar geen benul Van geloof naar weer veel biografische heeft van al lang bestaande zinnige ongeloof informatie. Darwins con- ideeën, bijv. van Kant, over het geloof- Maar dan is Isaac sequente empirisme – vs.-wetenschap-probleem. Andere Newton (1643-11727) mede gestimuleerd door bezwaren van Cohen tegen Dawkins aan de beurt. Newton lezing van o.a. Comte en heb ik eerder al genoemd. was erg religieus (al had Hume – leidde tot de De laatste toegift heet: Een per- hij een probleempje met evolutietheorie, die het soonlijke slotsom. Misschien komt het de heilige drieëenheid) verlies, althans groten- doordat ik te lang achter elkaar heb en wetenschappelijk was deels, van zijn geloof zitten lezen, dat de strekking hiervan hij een Pietje Precies, die inluidde. Darwin was niet meer zo goed tot mij door wilde naar absoluut zekere kennis streefde. aanvankelijk overtuigd van de juist- dringen. Natuurlijk moet ik u ook niet Zijn visie op de rede als een zuiver heid van het fysico-theologisch argu- alles uit dit boek vertellen. Ik noteer instrument was van belang voor zowel ment voor het bestaan van God ('Deze alleen nog dat Cohen zichzelf niet als zijn wetenschap als voor zijn theolo- complexe wereld kan toch niet het een 'ietsist' beschouwt, wel als een gie, die hij met elkaar in harmonie wist resultaat van toeval zijn!') maar zag atheïst, maar dan eentje die niet hele- te brengen. Hij onderwierp de religie later in dat er van doelgerichtheid in de maal zeker is van zijn zaak, een aan een zuiveringsproces, om een kern 'schepping' geen sprake is. Cohen ziet 'agnostisch atheïst'. Geen verrassing, over te houden die onaantastbaar zou hem als een 'zwalkende' agnost; hier gezien het inleidende hoofdstuk en zijn zijn voor de wetenschap. Zèlf weten- hebben we volgens mij het beste voor- opstelling jegens de 'Dawkinsen' van schapper zag hij de wetenschap dus als beeld van het 'knagen' van twijfel of deze tijd. een bedreiging voor het geloof. Wel geloofsverlies. Al met al: een doorwrocht werk begaf hij zich met zijn theologie op Na een beschouwing over Weber van een erudiete auteur, die veel ketterse paden; begrijpelijkerwijs trad komt nog Albert Einstein (1879 kennis over weet te dragen over de hij daarmee niet in de openbaarheid. 1955) aan bod, van wie je allerlei wetenschapsgeschiedenis en filosofie. In het werk van Immanuel Kant▲ echte en onechte citaten over God en Het stuk over Kant heb ik al geprezen. (1724-1804) wordt volgens Cohen het geloof op het internet kunt vinden. De rode draad in het boek is duidelijk, spanningsveld tussen wetenschap en Gelukkig zijn alle relevante teksten en de structuur niet sterk, de keuze van de religie consequenter, diepgravender en uitspraken onder toezicht van Einstein besproken personen nauwelijks onder- doelgerichter doordacht als bij geen zelf bij elkaar gezet in een boekje bouwd. Toch een boek dat er zijn mag. andere figuur in het boek (p. 192). Mein Weltbild. (De Engelstalige Kant krijgt dan ook 63 pagina's. Waar- uitgave van 377 pagina's uit 1954 1 Cohen verwijst naar Philipses boek God in heidsdrang leidde tot een breuk met heette Ideas and Opinions4 – Cohen the Age of Science? A Critique of Religious heeft het over een 'boekje' Opinions Reason (2012), waarin wordt betoogd dat een het religieuze erfgoed van thuis. Hij redelijke rechtvaardiging van geloof in tijden ontkrachtte de traditionele godsbewij- and Ideas). Cohen laat zien dat Ein- van wetenschap niet mogelijk is. zen en zocht een wetenschappelijk ver- stein over zijn levensovertuiging sprak 2 Max Weber is het meest bekend van zijn antwoorde metafysica. Enigszins als een soort kosmische religiositeit; bundel van studies Die protestantische Ethik vergelijkbaar met Newton onderwierp hij kan als een Spinozist worden und der Geist des Kapitalismus (1905). 3 hij de religie aan een zuiveringsproces, beschouwd. Cohen verwijst naar A History of the Warfare of Science with Theology in maar dan uitgaande van de rede en niet Christendom van Andrew Dickson White uit van het geloof en de Bijbel. God is 'Toegiften' 1896 (Pdf-bestanden hiervan zijn vindbaar voor hem de enig mogelijke verkla- Tegen het einde van het boek voorziet met Google) als bron van misinformatie en ringsgrond voor de doelmatigheid in Cohen als 'toegiften' in meer thema- wan-interpretatie. de natuur en tegelijk een regulatief tisch opgebouwde schetsen: de 4 Een pdf-scan van dit boek (dat ook over idee dat samenhang verleent aan de omgang van het Vaticaan met Big o.m. politiek en de relativiteitstheorie gaat) Bang- en evolutietheorie, de visie van staat op het net met een onmogelijk lange morele wereldorde. Kants belangrijk- hyperlink; zoek naar: Ideas and Opinions by ste werk hierover is Die Religion Simon Vestdijk, de opvattingen van Albert Einstein - namnews innerhalb der Grenzen der blossen Stephen Jay Gould en Freeman Dyson 5 Zie Vernunft. Dat hij als een groot denker en een debat tussen Richard Dawkins http://content.time.com/time/magazine/article wordt beschouwd is geen nieuws, en Francis Collins. Wat dat laatste /0,9171,1555132,00.html maar als Kant-leek heb ik door deze betreft: Cohen citeert een aantal mar- beschouwing – die wel enige inspan- kante passages uit een debat5 tussen de ning van de lezer vraagt – beter inzicht ongelovig geworden wetenschapper 18 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

De rijkdom van Rawls: rechtvaardigheid als eerlijkheid

Floris van den Berg (mini-c.v. op pag. 13)

Liberales is een liberale denktank met als Boekbespreking: Dirk Ver- Jan Terlouw drijvende kracht de filosoof Dirk Verhof- hofstadt (red.), Theorieën Het spits van de Liberales Rawls-lezingen stadt. Liberales bevindt zich op het snijvlak over rechtvaardigheid. De werd afgebeten door een nestor uit de tussen politieke filosofie en politiek. Thuis- John Rawlslezingen, Libe- Nederlandse politiek (D66) en jeugdboe- basis van Liberales is het Liberaal Archief raal Archief, Gent, 2017. kenschrijver Jan Terlouw. De bijdrage van in Gent. Vijf jaar lang zijn door Liberales Terlouw is meteen de meest belangrijke en Rawlslezingen georganiseerd. Die zijn nu, fundamentele bijdrage. Hij betoogt dat je in Dit artikel is ingekort door met inleidingen door kernleden van Libera- het gedachtenexperiment ook rekening moet les, en een voorwoord door Verhofstadt, de redactie. houden met toekomstige generaties. Door gebundeld in het hier te bespreken boek. jezelf voor te stellen hoe het is om te leven Verhofstadt betoogt dat het liberalisme drie pilaren kent: over 50, 100 of 500 jaar, vrijheid van het individu, rechtvaardigheid en democratie. word je met de neus op de De (sociale) rechtvaardigheid komt aan bod in deze Rawls- feiten gedrukt dat de lezingen. Enkele daarvan worden hier besproken. wereld dan een veel minder goed leefklimaat John Rawls heeft doordat generaties John Rawls (1921-2002) en mensen als Dworkin, Scanlon, voor jou de aarde grondig Ackerman, Pogge, Barry etc. houden zich bezig met theo- verruïneerd hebben, zoals rieën van sociale (of distributieve) rechtvaardigheid, die door klimaatverandering passen bij de sociaalliberale democratieën. Zij voorzien in ten gevolge van de uit- een praktische politiek filosofische onderbouwing van de stoot van broeikasgassen. verzorgingsstaat. Rawls publiceerde zijn beroemde boek A Het verschilprincipe van Theory of Justice in Rawls toegepast op toekomstige generaties laat zien dat wij 1971. Hij komt met het (huidige) generaties onze (economische) positie te danken krachtige idee van een hebben aan afwenteling van de kosten op toekomstige gene- hypothetisch sociaal con- raties. Terlouw noemt de term niet (het is een nieuw begrip tractmodel: met behulp in de filosofie) maar dat is een vorm van discriminatie die van een gedachtenexperi- presentisme wordt genoemd. Presentisme is discriminatie ment wil hij trachten door van toekomstige generaties. Om een ander beroemd prin- middel van consensus tot cipe erbij te pakken om hetzelfde te laten zien, het niet een sociaal rechtvaardige schaden principe van John Stuart Mill: je mag alles doen, ordening van instituties te zolang je anderen geen schade berokkent. Dat doen wij dus komen. Je moet je voor- wel! Ons huidige (neoliberale) economische systeem is stellen hoe jij zou willen gebaseerd op uitbuiting en discriminatie van toekomstige dat de samenleving geor- generaties. Daarmee is het economische systeem in fla- dend zou zijn als jij in de slechtst mogelijke positie in de grante tegenstrijd met het liberalisme! Toch zijn er niet veel samenleving terecht zou kunnen komen. Stel je bijvoorbeeld liberalen die dit inzien. Dat komt omdat liberalen een eens voor dat je arme ouders zou hebben of gehandicapt zou morele blinde vlek hebben waar het gaat om de toekomstige zijn of niet goed zou kunnen leren. Het is rationeel, als je generaties. Terlouw eindigt met een appèl aan wetenschap- zelf in willekeurig welke slechtst mogelijke positie zou pers: ‘Ik pleit voor een actievere rol van de wetenschappers, kunnen komen te verkeren, dat je probeert deze positie te die het eerst en het best de problemen voor toekomstige optimaliseren zodat je dan zoveel mogelijk ontplooiingsmo- generaties kunnen overzien. Ik vind dat ze uit hun veilige gelijkheden hebt. Dit gedachtenexperiment moet wel leiden ivoren torens moeten komen en als staatsburgers op de bar- tot een keuze voor een verzorgingsstaat met een sociaal ricaden moeten, in het besef dat hun kennis niet alleen hun vangnet en sociale voorzieningen. Het krachtige ervan is dat eigendom is, maar toebehoort aan de hele gemeenschap. het niet uitkomt op een keuze voor gelijkheid voor iedereen Waar kennis groeit, groeit verantwoordelijkheid.’ (p. 42) (zoals in het socialisme en communisme), of voor een zo Deze boodschap bleek in ieder geval niet besteed aan de goed mogelijke positie voor degenen die al rijk zijn, zoals in academici die de andere Rawlslezingen gaven. het libertarisme/neoliberalisme, maar voor een zo goed mogelijk resultaat voor degenen in de slechtst mogelijke Paul Cliteur posities. Rawls introduceert het inmiddels beroemde ver- Paul Cliteur houdt zich niet bezig met sociale rechtvaardig- schilprincipe (difference principle): verschillen in rijkdom heid. Cliteur richt zich op de minimale (omgangs)regels die zijn te rechtvaardigen zolang degenen in de slechtst-af-posi- nodig zijn om vreedzaam met elkaar in vrijheid samen te ties er beter van worden. leven. Hij is een liberaal die staat in de Milliaanse traditie van een zo groot mogelijke vrijheid van ieder individu, mits De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 19

die vrijheid de vrijheid omgegaan worden met intolerantie in een tolerante samenle- van anderen niet schaadt. ving? Loobuyck meent dat Rawls I en Rawls II wel degelijk In zijn tweede grote werk, een krachtig liberalisme (à la Cliteur) voorstaan: 'Onrede- Political Liberalism lijke doctrines, we kunnen hierbij denken aan nazisme, (1993), houdt Rawls zich racisme en salafisme, vormen volgens Rawls ‘een bedrei- hier mee bezig: hoe ging voor democratische instituties’ en moeten bestreden kunnen we in een liberale worden met de middelen die een open samenleving daartoe samenleving omgaan met ter beschikking heeft staan.' mensen die er totaal Aan de opsomming van ‘onredelijke doctrines’ van afwijkende ideeën op na Loobuyck voeg ik toe: neoliberalisme (waarbij uitbuiting houden, inclusief illibe- van de derde wereld en het milieu plaatsvindt), soortisme rale ideeën? In hoeverre (discriminatie van niet–menselijke dieren) en presentisme moet de staat zich bemoeien met of grenzen stellen aan deze (het discrimineren van toekomstige generaties door uitbui- illiberale opvattingen en praktijken? Cliteur richt zich in ting van het milieu). De toevoeging van deze drie illiberale zijn Rawlslezing op het probleem van multiculturalisme. Hij doctrines heeft echter een vèrstrekkend gevolg voor onze wijst erop dat algemeen wordt onderkend dat Rawls twee samenlevingen. De opsomming die Loobuyck geeft is veilig verschillende filosofische theorieën heeft uiteengezet, die en conservatief: iedereen is het daar roerend mee eens (in moeizaam (of wellicht in het geheel niet) met elkaar in ieder geval de toehoorders bij de Rawlslezing). Het blijft overeenstemming zijn te brengen. Rawls I is de universele voor liberale denkers een enorme blinde vlek (ondanks dat theorie van rechtvaardigheid zoals uiteengezet in A Theory Cliteur het aanstipt) dat soortisme net zo verwerpelijk is als of Justice en Rawls II gaat over politiek liberalisme, dat wil racisme (en dus, dat veganisme een noodzakelijk deel uit- zeggen hoe mensen met verschillende opvattingen met maakt van de liberale ideologie). elkaar kunnen samenleven. Dat laatste zette Rawls uiteen in Loobuyck maakt een mooie brug tussen Rawls en Political Liberalism (1993) en The Law of Peoples (1999). Popper (tussen de Popper en de Rawlslezingen): 'Staatsneu- Cliteur betoogt dat Rawls II teveel neigt naar multicultura- traliteit impliceert geen ‘anything goes’. De liberale demo- lisme en dat Rawls een te kleine set aan liberale kernwaar- cratie moet zich weerbaar opstellen tegen het gedachtegoed den noodzakelijk acht. In Political Liberalism is Rawls dat haar bedreigt. Hier geldt ‘intolerantie voor de intoleran- pragmatischer en realistischer dan in A Theory of Justice. tie’.' Toch zwalkt Loobuyck tussen liberalisme en multicul- Cliteur betreurt dit en is van mening dat Rawls II neigt naar turalisme (in tegenstelling tot Cliteur die expliciet kiest voor het tolereren van intolerantie waarmee de fundamenten van liberalisme). de liberale democratie in gevaar komen. De bijdrage van Cliteur is verdienstelijk omdat Rawls II nogal eens wordt Houvast gebruikt in het publieke debat om multiculturalisme te Het is verdienstelijk van Liberales om door middel van de bepleiten, of althans om kritiek op het multiculturalisme te Rawlslezingen het debat over een sociaal rechtvaardige temperen. Cliteur wijst erop dat de sociaalliberale democra- samenleving binnen een liberaal kader aan te zwengelen. De tische rechtstaat niet onschendbaar is, maar fragiel en dat filosofie van Rawls verdient het om zich over een breed deze moet worden gekoesterd, onderhouden, bewaakt en publiek te verspreiden. De verzamelde Rawls lezingen laten verdedigd. Cliteur werkt aan de voorwaarden om überhaupt zien dat zijn theorie nog aan sociale rechtvaardigheid te kunnen werken. steeds een houvast geeft om na te denken over Patrick Loobuyck sociale rechtvaardigheid, De lezing van hoogleraar filosofie Patrick Loobuyck sluit die cruciaal is om te naadloos aan bij het thema van Cliteur: hoe gaan we om met komen tot echte vrijheid fundamenteel botsende om zelf bewuste keuzes opvattingen in een liberale te kunnen maken. Waar democratie? Loobuyck is politici nogal eens zwalken met realisme en pragmatisme, veel positiever over Politi- geeft Rawls houvast: het gaat om het optimaliseren voor de cal Liberalism (Rawls II) positie van degenen die het slechtst af zijn. Een wereld dan Cliteur. Rawls in Politi- waarin we streven naar het verbeteren van de positie van cal Liberalism: ‘Hoe is het degenen die in een slechtst mogelijke positie zitten (inclu- mogelijk dat er op een sief de arme varkens in Tielt!) is een betere wereld. Helaas duurzame manier een sta- voor vele liberalen en Rawlsianen maakt veganisme hier biele en rechtvaardige noodzakelijk onderdeel uit. Het maakt mij moedeloos dat samenleving kan bestaan dit bij een intellectuele elite zoals de auteurs van deze met vrije en gelijke burgers bundel maar niet door wil dringen. Wat is dan het nut van wier redelijke, religieuze, filosofische en morele doctrines filosofie? diepgaand van elkaar verschillen?’ (p. 135) Rawls gaat uit van ‘the fact of reasonable pluralism’. Een fundamentele vraag is: hoeveel pluralisme kan er zijn in een liberale democratie, of, om Paul Cliteur aan te halen: hoe moet er 20 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

Eet, drink en wees vrolijk Nico Krijn Net toen Descartes binnenkwam, schonk Jezus voor zichzelf Nico Krijn (1952) werkt sinds 1972 bij TNO een glas wijn in; hij maakte een uitnodigend gebaar en trok successievelijk in verschillende functies. Hij studeerde korte tijd theologie en studeerde in een stoel bij de tafel. Descartes ging zitten, legde zijn korte 2001 af als filosoof, met speciale aandacht voor armpjes voor zich neer en keek afwachtend naar Jezus, die wiskunde en wetenschapsleer. Hij heeft diverse onverstoorbaar een slok wijn nam. publicaties, cursussen en lezingen op zijn naam ‘Ik lust er ook wel een’, zei Descartes, op de fles wijzend. staan. ‘Hij is bijna leeg’, zei Jezus en terwijl hij een glas voor Descartes inschonk, voegde hij er lachend aan toe ‘het betekenen ‘gij zegt het, maar je zult het mij niet horen zeggen’ grondsop is voor de goddelozen.’1 of ‘natuurlijk is dat zo, je zegt het zelf’.’ Waarom zeg je niet ‘Ho, ho, ik ben altijd de kerk trouw gebleven. In mijn gewoon waar het op staat? Waarom alleen maar vage toespe- Meditaties geef ik zelfs twee godsbewijzen.’2, 1 lingen die multi-interpretabel zijn?’ ‘Kwade tongen beweren3 dat de godsbewijzen van de ‘Allusieve antwoorden prikkelen de geest en stimuleren filosofen niet deugen.’ zelf de waarheid te zoeken.’ ‘Laten we eerst nog een glas nemen voor we verder ‘Wat is waarheid? Waar is dat ik besta, of dat een bol discussiëren. Tover jij dan een fles water slechts één oppervlak heeft.’ om tot wijn. Dat kun je toch? Of doe je dat ‘Ik ben de weg, de waarheid en het alleen op bruiloften?’, vroeg Descartes► leven.7 Jij bent een filosoof in hart en op een plagerige toon. nieren.’8 ‘Men beweert het.’ ‘Ja, met hart en ziel9 en geen profeet die ‘Het behoort niet tot de apocriefe brood eet’10, antwoordde Descartes met een verhalen4, voor zover ik weet.’ rood aangelopen hoofd. ‘Nee, je kunt het lezen in het evangelie ‘Ik zie het’, zei Jezus stoïcijns, ‘Uw van Johannes.’5 geleerdheid brengt u tot razernij.’11 ‘Dat is nou een verschil tussen ons. Jij ‘Wanneer de mensen mijn methode doet altijd vage uitspraken die voor meer- volgen - wiskunde gebruiken om de natuur dere uitleg vatbaar zijn, en ik probeer me zo precies mogelijk te beschrijven - dan worden we heer en meester van de natuur. uit te drukken.’ Het is allemaal in mijn boek te lezen.’2 ‘Ik druk me ook nauwkeurig uit.’ ‘Veel boeken lezen is een kwelling des geestes.12 Ik heb ‘Nee, dat doe je niet! Ik vraag of je water in wijn kunt niets geschreven.’ veranderen, en jij zegt ‘men beweert het’, en ‘je kunt het lezen ‘Je laat het aan anderen over je ideeën op schrift te zetten in het evangelie van Johannes.’ en vervolgens ontstaat een Babylonische spraakverwarring13 ‘Dat is exact uitgedrukt.’ over wat je bedoelde.’ ‘Het is geen antwoord. Ik verwacht ‘ja’ of ‘nee’ te horen. ‘Ook Socrates liet geen geschriften na.’ Ik geef je een ander voorbeeld. Pilatus vraagt je ‘Zijt gij de stadhouder vraagde Hem, zeggende: Zijt Gij de Koning der Joden? En 6 koning der joden?’ , en je antwoordt ‘Gij zegt het.’ Dit kan Jezus zeide tot hem: Gij zegt het.’ 1 Psalm 75:9 ‘Want in des HEEREN hand is een beker, en de wijn 7 Johannes 14:6 ‘Jezus zeide tot hem: Ik ben de Weg, en de is beroerd, vol van mengeling, en Hij schenkt daaruit; doch alle Waarheid, en het Leven. Niemand komt tot den Vader, dan door Mij.’ goddelozen der aarde zullen zijn droesemen uitzuigende drinken.’ 8 Psalm 7:10 ‘Laat toch de boosheid der goddelozen een einde 2 In de eerste meditatie, en in de tweede het ontologisch nemen, maar bevestig den rechtvaardige, Gij, Die harten en nieren godsbewijs. beproeft, o rechtvaardige God!’ 3 Psalm 140:12 ‘Een man van kwade tong zal op de aarde niet 9 Mattheüs 22:37 ‘En Jezus zeide tot hem: Gij zult liefhebben den bevestigd worden; een boos man des gewelds, dien zal men jagen, Heere, uw God, met geheel uw hart, en met geheel uw ziel, en met totdat hij geheel verdreven is.’ geheel uw verstand.’ 4 De vertalers van de Statenbijbel maakten onderscheid tussen de 10 Amos 7:12 ‘Daarna zeide Amazia tot Amos: Gij ziener! ga weg, canonieke en apocriefe - lees ‘onbetrouwbare’ - boeken. vlied in het land van Juda, en eet aldaar brood, en profeteer aldaar’ , 5 Johannes 2:3-9 ‘En als er wijn ontbrak, zeide de moeder van zie ook 1 Samuel 2:36 ‘En het zal geschieden, dat al wie van uw huis Jezus tot Hem: Zij hebben geen wijn. Jezus zeide tot haar: Vrouw, wat zal overig zijn, zal komen, om zich voor hem neder te buigen voor een heb Ik met u te doen? Mijn ure is nog niet gekomen. Zijn moeder stukje gelds, en een bolle broods, en zal zeggen: Neem mij toch aan zeide tot de dienaars: Zo wat Hij ulieden zal zeggen, doet dat. En tot enige priesterlijke bediening, dat ik een bete broods moge eten.’ aldaar waren zes stenen watervaten gesteld, naar de reiniging der 11 Handelingen 26-24 ‘En als hij deze dingen tot verantwoording Joden, elk houdende twee of drie metreten. Jezus zeide tot hen: Vult sprak, zeide Festus met grote stem: Gij raast, Paulus, de grote de watervaten met water. En zij vulden ze tot boven toe. En Hij zeide geleerdheid brengt u tot razernij!’ tot hen: Schept nu, en draagt het tot den hofmeester; en zij droegen 12 Prediker 12:12 ‘En wat boven dezelve is, mijn zoon! wees het. Als nu de hofmeester het water, dat wijn geworden was, geproefd gewaarschuwd; van vele boeken te maken is geen einde, en veel had (en hij wist niet, van waar de wijn was; maar de dienaren, die het lezens is vermoeiing des vleses.’ water geschept hadden, wisten het), zo riep de hofmeester den 13 Genesis 11:7 ‘Kom aan, laat Ons nedervaren, en laat Ons hun bruidegom. spraak aldaar verwarren, opdat iegelijk de spraak zijns naasten niet 6 Mattheüs 27:11 ‘En Jezus stond voor den stadhouder; en de hore.’ De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 21

‘De opvattingen van Socrates kennen we door de toneel- ‘Ja, klopt, hij is mijn broer Jacobus.’ spelen van zijn tijdgenoot Aristophanes, en door wat zijn ‘Mm, ik leerde dat Jacobus een neef was van Jezus.’ leerlingen Plato en Xenophon over hem boekstaafden. Plato ‘Dan was je leermeester niet goed geïnformeerd. In wordt wel zijn belangrijkste discipel genoemd. Er zijn hier Mattheüs staat toch dat ik vier broers heb.’2 slechts drie schrijvers in het spel die Socrates persoonlijk ‘Mijn leraar was een hoog aangeschreven katholiek.’ kenden en het is al moeilijk te bepalen wie de historische ‘Haha, en ik ben protestant.’ Socrates was. Jouw biografieën door de vier evangelisten zijn De abt gleed onderuit en kwam languit terecht op de vloer. geschreven pas na het jaar 70, op basis van mondelinge ‘Ho ho, wat gebeurt er nou?’, vroeg Jezus bezorgd. overlevering. Op cruciale punten spreken ze elkaar tegen. Je Descartes hielp de abt overeind, die verontschuldigend zei: kunt hooguit de evangeliën van Mattheüs, Marcus en Lucas ‘Ik viel letterlijk en figuurlijk van mijn stoel’ - de zogenaamde synoptische evangeliën - naast elkaar leggen ‘Waarom dan?’ en daar met veel fantasie een verhaal uit destilleren. En dan ‘Ik was in de veronderstelling dat u katholiek was.’ heb ik het nog niet over de evangeliën die niet in de canon ‘Ik zal je het verschil uitleggen. Protestanten baseren zich zijn opgenomen. Om in de herinnering van het nageslacht alleen op de Bijbel. Wat anderen daarna erover gezegd hebben voort te leven, om in de aandacht te blijven, moet je dus zal hun worst zijn. Katholieken daarentegen gaan uit van de duister zijn.’ Bijbel èn de traditie. Dus alles wat pausen en kerkvaders ‘Heraclitus wist het al.’1 hebben opgemerkt behoort tot de katholieke leer.’ ‘Heraclitus stichtte geen school en Socrates evenmin.’ ‘Ik vraag me af of het dan een consistente leer is gebleven. ‘Ik stichtte ook geen school. Dat hebben anderen gedaan. Mogelijk bergt zij contradicties in zich’, zei Descartes met Kom, Ik heb nadorst van de wijn. Laten we een biertje gaan een geleerd gezicht. drinken. Dichtbij is een klooster waar ze heerlijk gerstenat ‘Daar heb je gelijk in’, zei Jezus, ‘ik zal een voorbeeld brouwen.’ geven. Omdat Adam en Eva een vrucht namen van de boom ‘Dat lijkt me een goed idee’, zei Descartes, en ze gingen van goed en kwaad, riepen ze de erfzonde over zich af.’ op weg. ‘De beruchte appel’, mompelde Descartes. Eenmaal buiten gekomen zei Jezus, wijzend op een man die ‘Nee, dat staat er niet. In Genesis wordt gesproken van een aan kwam lopen: vrucht, niet van een appel.3 Je onderbrak me, ‘Kijk nou eens! Daar heb je m’n broer.’ ik ga verder. Alle nakomelingen van Adam en Naderbij gekomen omhelsden ze elkaar. Jezus Eva, dus alle mensen op aarde, zijn belast met vroeg hem: de erfzonde.’ ‘Ga je mee een pintje pakken in het kloos- ‘Ja’, merkte Jacobus op, ‘dus ook onze ter?’ moeder Maria.’ ‘Daar zeg ik geen nee op.’ ‘Juist, en daar hadden de katholieken een De twee raakten met elkaar in gesprek en probleem mee. De mythe zegt dat ik zonder Descartes liep er wat verloren bij. De kloos- zonden ben. Maar, dan moeten mijn vader en terpoort was gesloten. Jezus klopte voorzich- moeder ook zonder zonden zijn, anders dragen tig aan. Er ging een luikje open en iemand ze de erfzonde op mij over. Nou, mijn vader vroeg: - god, volgens het verhaal - die is zonder ‘Wie is daar?’ zonden, daar is geen misverstand over moge- ‘Jezus van Nazareth, zijn broer Jacobus► lijk.’ en de filosoof Descartes.’ Jezus schoot in de lach, hief zijn lege bierglas De poort zwaaide open en een onthutste naar de abt: monnik liet hen binnen. Hij verontschuldigde ‘We nemen er nog een, anders kan ik mijn zich en zei: verhaal niet afmaken.’ ‘Een ogenblik, ik ga de abt roepen.’ De abt vulde royaal de glazen. Snel maakte hij zich uit de voeten. De abt kwam aangestormd ‘Waar was ik gebleven?’, vroeg Jezus, ‘o ja, ik weet het en wierp zich op de knieën voor Jezus: weer. De katholieken verzonnen voor mijn moeder Maria een ‘Wie ben ik dat ik de Heer mag ontvangen?’ list. Bij haar geboorte was ze zonder zonden.’ Jezus trok hem aan z’n pij omhoog en zei: ‘De alom weinig begrepen onbevlekte ontvangenis’, zei ‘Kom, kom, niet zo emotioneel. We komen alleen een Descartes. biertje drinken.’ ‘Ja’, vervolgde Jezus, ‘inderdaad is dit altijd slecht begre- De abt, ontdaan door het onverwachte bezoek, ging hen voor pen. Velen denken dat het betekent dat mijn moeder nooit naar de refter en liet een vat uit de kelder aanrukken. Het bier seks heeft gehad.’ gutste in de glazen. ‘Hoe kan een vrouw zonder seks kinderen baren?’, vroeg ‘Zo, dat smaakt’, zei Descartes na de eerste slok. Descartes zich hardop af, ‘er is toch een causaal verband De twee broers hapten er ook gulzig in. De abt vroeg aan tussen seks en kinderen krijgen!’ Jezus: 2 ‘Verstond ik het goed, is deze man - wijzend op Jacobus Mattheus 13:55 ‘En is Zijn moeder niet genaamd Maria, en Zijn broeders Jakobus en Joses, en Simon en Judas?’ - uw broer?’ 3 Genesis 3:6 ‘En de vrouw zag, dat die boom goed was tot spijze, 1 De presocraat Heraclitus werd bekend als ‘de duistere’ omdat hij en dat hij een lust was voor de ogen, ja, een boom, die begeerlijk was zijn filosofie in moeilijke, kernachtige en associatieve bewoording op om verstandig te maken; en zij nam van zijn vrucht en at; en zij gaf schrift stelde. ook haar man met haar, en hij at.’ 22 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

‘Inderdaad’, zei Jezus triomfantelijk, terwijl hij een sigaar- geïnteresseerd luisterden en hun oren niet konden geloven. tje opstak, ‘er is nog een probleem met deze list. Er zouden Jezus keek naar het gezelschap en zei verbaasd: dan twee mensen op aarde zijn zonder zonden, mijn moeder ‘Ik zie alleen maar kerels! Waar zijn jullie vrouwen?’ Maria en ik.’ ‘Vrouwen? Die hebben we niet. We leven overeenkomstig ‘Daar is toch niks mis mee’, opperde Descartes. de leer celibatair.’ ‘Jawel, mijn beste wijsgeer. Als mijn moeder zonder zonde ‘Wie heeft jullie dat op de mouw gespeld? Celibatair is, heeft ze mij niet nodig om ervan verlost te worden.’ leven, ik moet er niet aan denken.’ ‘Mm, daar zit wat in’, zei Descartes. ‘Wacht even’, merkte de abt geërgerd op, ‘en ik baseer me ‘Een halfje dan nog’, zei Jacobus tegen de abt die de glazen nu alleen op de Bijbel. Nergens staat dat u een vrouw had.’ nogmaals tot het randje vulde en richtte zich tot Descartes: ‘Inderdaad, je moet lezen wat er staat maar ook begrijpen ‘U beweerde dat een vrouw zonder seks geen kinderen kan wat er niet staat. Stel je voor, dat je schaapherder bent. Je baren. Weet u wat dit betekent?’ vader was schaapherder, je grootvader en je overgrootvader. Triomfantelijk nam hij een icoon van Maria van de muur en Ook je zoon en kleinzoon werken als schaapherder. Een vervolgde: tijdgenoot die je biografie schrijft noteert niet dat je ‘Maria heeft drie sterren op haar omslag- schaapherder bent!’ doek►, een om te benadrukken dat ze maagd ‘Dus u had wel een vrouw?’ was voor de conceptie van Jezus, een om te ‘Rondtrekkende predikers hadden een vrouw.’ benadrukkend dat ze maagd was tijdens de ‘Ik kan het bijna niet bevatten.’ bevalling, en een om te benadrukken dat ze ‘Haha, Philippus wist beter!4 Hij schreef dat ik maagd was na de geboorte van Jezus. Ze was Maria Magdalena vaak kuste.’6 maagd, daar valt niet aan te twijfelen.’ ‘Zijn evangelie is niet in de canon opgenomen.’ Descartes en Jezus bogen zich over de icoon. ‘Wie bepaalt de canon?’ ‘Mm’, bromde Jezus, ‘ik weet hoe dat ‘Muggenzifters.’7 verhaal in de wereld is gekomen.’ Het bleef stil. Iedereen had ondertussen meer gedronken ‘Vertel op’, zei de abt geprikkeld. dan absoluut noodzakelijk. ‘Welaan, het berust op een vertaalfout.1 ‘Wat is de moraal?’, vroeg de abt vertwijfeld. In de Hebreeuwse versie van het Oude Testament wordt ‘Eet, drink en wees vrolijk.’8 gesproken van ‘een jonge vrouw die zwanger zou worden.’ ‘Dat is wel een heel vrijzinnig standpunt.’ Aangezien de christelijke gemeenschap zich al vlug buiten Er klonk gemor op uit de groep monniken. Een riep: Israël ontwikkelde, waar Grieks werd gesproken, had men ‘Vrijzinnig? Atheïstisch zul je bedoelen!’ behoefte aan een Griekse versie. Men heeft de ‘een jonge Descartes stak bezwerend zijn vinger omhoog: vrouw die zwanger zou worden’ vertaald met ‘de maagd die ‘Let op uw definities! In mijn tijd werd onder ‘atheïst’ zwanger zou worden.’23 niet verstaan: iemand die het bestaan van god ontkent, maar ‘Kijk aan’, zei Descartes, ‘een opmerkelijke weergave iemand die weigert te aanvaarden dat mensen voor hun gedrag van de Hebreeuwse tekst. Causaliteit valt niet te loochenen.’ in een leven na de dood zullen worden beloond dan wel De abt keek verward uit z’n ogen: gestraft. Een atheïst heeft, volgens die visie, dan ook geen ‘Ik snap er niks meer van. Wie is dan uw vader?’ enkel motief om deugdzaam te zijn en daarom kan een atheïst ‘Jozef de timmerman! Wie anders? Staat ook in Mattheüs.’3 niet anders dan immoreel zijn.’ ‘Ik moet het allemaal eerst laten bezinken, voordat ik er ‘Laat ik dan duidelijk zijn’, antwoordde de monnik wat zinnigs over op kan merken’, verzuchtte de abt. geïrriteerd ‘je bent een godloochenaar!’ Jezus, loslippig geworden door de alcohol, deed er nog een Onder instemmend gejoel kwamen de monniken dreigend op schepje bovenop: Jezus af. Jacobus siste in het oor van zijn broer: ‘Ik heb ook nog zussen. Lees het maar in Markus.’4 ‘Pas op joh, het loopt tegen Pasen’. ‘Ach ja’, zei Jacobus, ‘de leer van mijn broer was oor- ‘Indien het mogelijk is, laat deze beker aan mij voorbij spronkelijk alleen bedoeld voor joden.’ gaan’,9 zei Jezus met benepen stem en keek schichtig om zich ‘Ook dat nog’, liet de onderuitgezakte abt zich ontvallen. heen. ‘Ja, als ik het me goed herinner was het tijdens het eerste Jacobus en Descartes trokken Jezus overeind en zetten het op apostelconvent, in het jaar 48, dat ik een robbertje heb een lopen, de monniken in hun kielzog. Ze vluchtten de straat gevochten met die vreselijke Paulus. Die wou, met z’n grote op. De abt sloeg met een dreun de poort achter hen dicht. mond, dat de ideeën van Jezus aan alle volkeren ter aarde werden verkondigd. Uiteindelijk kreeg hij zijn zin, ik moest het onderspit delven.’5 Ondertussen was de refter volgestroomd met monniken die 1 Hebreeuws ‘alma’ is ‘jonge vrouw.’ De Griekse Septuaginta 6 Evangelie van Philippus 46 ‘[Jezus hield op een andere wijze] gebruikt ten onrechte ‘parthenos’ ‘ maagd.’ van Maria dan van [de andere] leerlingen, en hij kuste haar vaak.’ 2 Jesaja 7:14 ‘[..] ziet, een maagd zal zwanger worden, en zij zal 7 Mattheüs 23:24 ‘Gij blinde leidslieden, die de mug uitzuigt en de een Zoon baren [..].’ kemel doorzwelgt!’ 3 Mattheüs 13:55 ‘Is Deze niet de Zoon des timmermans?’ 8 Lukas 12:19 ‘En ik zal tot mijn ziel zeggen: Ziel! gij hebt vele 4 Markus 6:3 ‘Is Deze niet de Timmerman, de Zoon van Maria, en goederen, die opgelegd zijn voor vele jaren, neem rust, eet, drink, de Broeder van Jakobus en van Joses, en van Judas en van Simon? En wees vrolijk.’ zijn Zijn zusters niet hier bij ons?’ 9 Mattheüs 26:39 ‘[..] indien het mogelijk is, laat dezen drinkbeker 5 Handelingen 15. van Mij voorbijgaan.’ De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 23

Afscheid van Paul Hopster

Tijdens de Algemene Jaarvergadering (zie pag. 30) werd aandacht besteed aan het afscheid van Paul Hopster als functionaris in onze vereniging. Paul is in 1974 lid geworden en heeft sindsdien functies vervuld als bestuurslid, hoofd van de redactiecommissie, hoofdre- dacteur en redacteur. Hij schreef een groot aantal arti- kelen voor ons maandblad, alsmede brochures en beleidsstukken. Zijn recentste artikel vindt u op pag. 9 van dit nummer. Ter gelegenheid van zijn afscheid drukken wij zijn Anton Constandse Lezing van 1996 in Paul Hopster neemt uit handen van Fabian van Langevelde twee delen af; hieronder volgt het eerste. - RvE een plastiek in ontvangst, vervaardigd door Saskia Spigt. Tiende Anton Constandse lezing (1996) Atheïsme - hoezo niet inspirerend? (1)

Paul Hopster (mini-c.v. op pag. 9; zie voorts hierboven) Daar zitten wij dan als gemeente van is geen stukje grond verstoken van zijn het gelijk van de atheïst en het ongelijk ongelovigen, vrijdenkers, humanisten aanwezigheid of invloed. Wat stellen van de gelovige, hij wil hooguit er of atheïsten. Vrijgemaakt, vrijgevoch- atheïsten daartegenover? Er zijn geen voor zorgen dat iedereen de kans krijgt ten, vrijgedacht of vrijdenkend. En zijn atheïstische bouwwerken, beelden of zichzelf te overtuigen van de voor hem we tevreden met onze levenshouding? symbolen. Hoeveel mensen op de meest inspirerende levenshouding of Indien dat zo is, is dat omdat wij ons wereld kennen het viooltje, la pensée, geloof. Geloof wil aanstekelijk zijn. hebben losgemaakt, of omdat wij ons als een atheïstisch symbool? Gospelsongs moeten zo aanspreken willen afzetten of omdat wij inspiratie De gelovige wil getuigen van zijn dat je wel moet gaan meeswingen of putten uit onze levenshouding? Indien geloof, met het geweld van grandioze meezingen. E.O. landdagen moeten zo wij ons atheïsme vergelijken met het gebouwen en veel geld voor kostbare overweldigend en stralend zijn, dat ze godsgeloof en de godsdienst, dan opsmuk. De atheïst heeft daartegen- de nieuwsgierige jeugd wel moeten missen wij toch eigenlijk wel erg veel. over nauwelijks behoefte te getuigen, besmetten met het oh zo heilzame Ik zal u zeven, zeer wezenlijke zaken op een enkel keertje na, zoals een dag virus van het moderne geloof. noemen. als vandaag. Punt 3. Atheïsten missen het willen Punt 1. Atheïsten missen een materiële Punt 2. Atheïsten missen het willen verbreiden van hun levenshouding. demonstratie van hun levenshouding. uitdragen van hun levenshouding. De godgelovigen lijven nieuwe leden In de zomervakantie plegen wij ver De godgelovige draagt zijn geloof uit in hun geloofsgemeenschap in. Ener- weg te gaan, naar zuidelijke steden, door zending of missie, door kruis- zijds door doop, anderzijds door gelo- kleine dorpjes op het platteland of tochten of godsdienstoorlogen en vigen te verbieden anticonceptie toe te hoog in de bergen. Wat valt dan moderner door gospelsongs, evangeli- passen, zodat er steeds meer gelovigen telkens weer op? Er is geen piepklein satie aan de deur of midden op straat op de wereld moeten komen. De gelo- dorpje zonder grote kerk, geen stad met gitaarmuziek, of door bedevaarten vige moet zorgen voor een gelovig zonder dom of kathedraal. Elke neder- naar oorden waar een Mariabeeldje nageslacht. Als alle gelovigen zich zetting wordt gedomineerd door een echte tranen heeft gehuild. Toen ik in ongebreideld vermenigvuldigen zal kerk voor de dominus, of liefst meer Amsterdam eens eindeloos op een straks de hele wereld worden bevolkt dan één. Maar ook buiten de onwillig stoplicht moest wachten riep door louter gelovige mensen. De gelo- bebouwde kom stuit je op kapelletjes een passerende blijde dame mij met vigen moeten zorgen voor nageslacht of kruisbeelden. Op de camping of in overtuiging toe: Jesus loves you. Ik en een godsdienstige opvoeding van het hotel word je gewekt, of in je had daarop natuurlijk een blijde glim- dat nageslacht. De atheïst wil geen nachtrust gestoord, door gebeier van lach moeten trekken: zo erg is dat nageslacht om daarmee het ongeloof te kerkklokken. Ontvlucht je het uiterlijk wachten niet als je weet dat er iemand verbreiden, maar omdat hij kiest voor vertoon van het godsgeloof door ver is die van je houdt. De gelovige wil kinderen. Die kinderen moeten vervol- weg van de bewoonde wereld op berg- niet alleen ge-tuigen van zijn geloof, gens zelf kiezen of zij zich willen aan- toppen te klimmen, dan stuit je op elke maar wil anderen over-tuigen, overtui- sluiten bij een kerk of bewust kiezen top in de Alpen op een kruis. Zelfs het gen dat zijn geloof goed is, dat zijn voor het atheïsme. meest ontoegankelijke stukje grond is geloof beter is, dat zijn geloof het gekerstend. God is alomtegenwoordig, beste geloof is. De atheïst heeft geen Punt 4. Atheïsten missen het willen god kan vanuit den hoge alles zien, er behoefte de gelovige te overtuigen van vormen van een hechte gemeenschap. 24 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

De godgelovige vormt met zijn mede- bovenmenselijke niet, of heeft daar de literaire meesterwerken, evenmin gelovigen hechte geloofsgemeen- geen kontakt mee. Hij mist een dimen- als de Koran. Geloof kan inspireren tot schappen: kerkgenootschappen, sie. Hij denkt dat hij alles met de men- kunstzinnigheid die ook ongelovigen secten, scholen met de bijbel, kloos- selijke geest kan beredeneren en aanspreekt. Blijkbaar hoef je niet ters, zelfs PC of RK sportverenigin- verklaren, maar hem ontgaat daarmee gelovig te zijn om religieuze kunst te gen. Daarin komt men samen of leeft het onzegbare, het onuitsprekelijke, kunnen bewonderen. Misschien hoef je men samen met gemeenteleden, in het heilige, het wonder, het miraku- als kunstenaar ook niet echt gelovig te gemeenschap met dezelfde gemeente- leuze, dat wat boven de menselijke pet zijn om toch religieuze kunst te leden. De gelovigen zoeken gemeen- of het gezonde verstand gaat. De kunnen maken. Een kunstenaar heeft schappelijkheid, gemeenschappelijk atheïst mist naast de fysica de metafy- ongetwijfeld inspiratie nodig om een dragen zij hun identieke geloof uit. Zij sica, naast het gewone het buitenge- mooi kunstwerk te kunnen maken, voelen zich één in hun geloof. Het wone, naast het menselijke het maar alleen een religieus kunstenaar geloof leidt tot samenlevingsvormen: bovenmenselijke, naast het materialis- denkt dat die inspiratie van goddelijke het huwelijk van liefst gelijkgelovigen, tische het spirituele, naast het wereldse aard is of liever: hij noemt zijn inspira- de kerk van leden van hetzelfde kerk- het goddelijke. De godgelovige heeft tie goddelijk. genootschap, de school van kinderen niet die beperking, door zich open te van ouders met eenzelfde geloof. stellen voor het hogere. De religieuze Deugd nummer drie. Geloof verbindt, verenigt. De gelovige fanaticus gaat geheel op in het hogere Atheïsten moeten het stellen zonder wil samenleven, samenzijn met mede- en onthoudt zich daardoor aardse blijheid. gelovigen of gelijkgelovigen. Niet met geneugten. De atheïst onthoudt zich Wat boven alles opvalt aan evangelisa- andersgelovigen of ongelovigen. daartegenover hemelse geneugten. Hij tiegroepjes die je wel eens op straat Alleen als je hetzelfde geloof hebt, of blijft verstoken van het Hogere, het tegenkomt, is de uitstralende blijheid je je laat bekeren tot het goede geloof, Heilige, het Hemelse, drie H's met een waarmee getuigd wordt van het geloof. mag je je aansluiten bij de geloofsge- hoofdletter. Zijn horizon is beperkt, Geloven maakt blij, geloven maakt meenschap. Dat kan altijd, als je je beperkt tot het aardse tranendal. gelukkig, kan dat althans bij sommi- verkeerde geloof of ongeloof maar De atheïst bestrijdt deze visie. Hij mist gen bewerkstelligen. Het is een blij- afzweert. De atheïst heeft veel minder niet een bovenmenselijke dimensie, heid die tegelijk getuigt van opwinding die behoefte aan samenzijn met of zich maar de fantasie om deze dimensie te zowel als ontspanning. Er wordt een een voelen met gelijkgestemden. De creëren en die vervolgens voor niet- blijde boodschap verkondigd. Er wordt gelovige zoekt geloofsgenoten. Omdat gecreëerd, maar werkelijkheid te je aandacht, liefde, troost en leiding atheïsme geen geloof is, is er ook niet houden. Of anders, hij kan zich nog beloofd, slechts onder één voorwaarde: zo'n drang naar vereniging met soort- wel voorstellen dat mensen zo'n als je maar gelooft, als je maar gaat genoten. De vrijdenkersvereniging dimensie kunnen fantaseren en tot geloven. Het is allemaal zo eenvoudig heeft daarom moeite met ledenwer- werkelijkheid, bovenmenselijke wer- dat je wel blij moet worden. De onblije ving, hoewel vele ongelovigen wel de kelijkheid, kunnen verklaren, maar hij ongelovige hoeft maar te gaan geloven uitgangspunten van het vrijdenken wenst niet mee te doen met die fanta- om ook blij te worden en ook zijn pas onderschrijven. sie. Hij mist geen spiritualiteit, maar verworven overtuiging te kunnen ver- gelooft daar niet in. Hij plaatst die spi- kondigen. Jesus loves you too. Be Punt 5. Atheïsten missen geestelijke ritualiteit niet boven maar buiten het happy. Er is iemand die echt van je inspiratie en daardoor een groot gezonde verstand. Hij ziet de mense- houdt. Zet je ongeloof opzij en geef je aantal godsdienstige, vooral Christe- lijke geest tot meer in staat dan de over. Maak jezelf niet ongelukkig. lijke deugden. godgelovige doet: geestesscheppingen Twijfel niet want ziet, ik verkondig u Als wij alle deugden die atheïsten voor realiteit of superrealiteit, boven een blijde boodschap. Als je gelooft missen op een rijtje zetten, moet ons de mens uitgaande realiteit, te houden. word je blij, blij, blij. Alleen de godge- de schrik wel om het hart slaan. Wat lovige kan enthousiast zijn in de letter- komen atheïsten veel te kort, of eerder, Deugd nummer twee. lijke betekenis van het woord: wat schieten zij enorm tekort. Atheïsten moeten het stellen zonder en-theou = in god. Atheïsten kennen geïnspireerde kunstzinnigheid. niet het enthousiasme van de bekeer- Deugd nummer één. Kerkelijke kunst behoort tot de beste, der en de bekeerling. Zijn zij gemid- Atheïsten moeten het stellen zonder mooiste, ontroerendste vormen van deld minder blij dan de godgelovigen? spiritualiteit. kunst die er bestaan. De atheïst heeft Ik waag dat te betwijfelen. Een vriend van mij merkte eens op: geen moeite dat te erkennen. De jullie brochures zijn allemaal best mooiste muziek zijn de passies, de ora- Deugd nummer vier. goed, ze ademen een sfeer van rede- toria, de heilige missen zoals Bach en Atheïsten moeten het stellen zonder lijkheid, doordachtheid, tolerantie, Mozart die konden componeren. De ordelijkheid. maar wat ik daarin stelselmatig mis is fraaiste architectuur is die van gothi- Godsdienst schept orde en regelmaat. iets van spiritualiteit. sche kathedralen. De mooiste schilder- Godsdienst maakt je als niets anders De atheïst is niet spiritueel, hij mist en beeldhouwkunst is devote kunst. bewust van de tijd. De week kent spiritualiteit. Hij mist geen diepgang, Alleen de gelovige literatuur schiet te dankzij de godsdienst een vast ritme, maar eerder hooggang. Hij ziet het kort. De bijbel behoort zeker niet tot met elke zevende dag een rustdag. De De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 25

kerkklok geeft elk uur de tijd aan, dus onfeilbaar. Hij moet vereren, eer, kwaad van binnen (slechte impulsen, ook de tijd dat de kerkdienst gaat eerbied betuigen, door het schenken lage lusten), verlossing van het lijden beginnen. Daarnaast stelt de gods- van eigen bezittingen of geld. Hij moet en overwinning van de dood. Leven is dienst regels voor seksualiteit, huwe- aanbidden, zo dicht mogelijk in lijden, de aarde is een tranendal, de lijk, echtscheiding, opvoeding, kontakt treden met god om in het mens is een zondaar. God alleen kan scholing, vermaak in vrije tijd, evenals gebed eerbied te betuigen om daarvoor als verlosser komen voor al het on-heil voor sterven en begraven. Kerkelijke terug gods zegen of bijstand te vragen, in de wereld. Hij kan tevens de angst regels gelden van de wieg tot het graf. af te smeken. Wat hij ook moet, is het voor de dood als laatste kwaad omzet- Atheïsten kennen of erkennen geen verplichte karakter van de eerbied ont- ten in een gevoel van kunnen overwin- orde van de kerk, kennen geen hogere kennen en omzetten in een recht: hij nen van de dood door intreden in gods orde of orde van hogerhand gegeven, moet niet eerbiedigen, maar hij mag koninkrijk, opgenomen worden in anders dan de niet religieuze samenle- eer betuigen aan zo iets machtigs als gods hemel. Atheïsten missen dit ver- vingsregels. Hij laat zich ook geen god. Dat is geen dorre plicht, maar een trouwen in iets boven-menselijks, regels stellen door de kerk, zogenaamd grandioos voorrecht. Atheïsten zien de maar zetten daar graag vertrouwen in namens god, maar volgt de regels van eerbied voor god niet als een groot mensen tegenover. de gemeenschap waartoe hij behoort, recht, maar als een door godsdienstlei- namens de mensen van die gemeen- ders opgelegde plicht. Deugd nummer negen. schap met hun eigen historie, hun Atheïsten moeten het stellen zonder eigen wetten en hun eigen leefregels of Deugd nummer zeven. overgave. levenshouding. Orde is niet verkeerd, Atheïsten moeten het stellen zonder Godgelovigen moeten niet alleen zelf- wel als die orde voorgesteld wordt als zelfbeheersing. beheersing betrachten, maar moeten niet afkomstig van of niet bewaakt Godsgeloof leert zedelijkheid in de daarnaast zich juist ook overgeven. door mensen. vorm van zelfcontrole en zelfbeheer- Dat lukt alleen door een scherpe split- sing. De godgelovige moet leren zijn sing te maken tussen geest en lichaam. Deugd nummer vijf. lusten in bedwang te houden. Zijn lust De godgelovige moet zijn lichaam Atheïsten moeten het stellen zonder tot eten door regelmatig te vasten, zijn beteugelen, maar zijn geest vrij laten. dienstbaarheid. lust tot genieten door zelfopoffering, Die geest moet vrij kontakt kunnen De godgelovige stelt zich dienstbaar zijn lust tot rusten door vroege kerk- maken met andere geesten, liefst op aan god, hij is gods dienaar, hij ziet gang, zijn lust tot samenwonen door hogere geesten of de heilige geest. De het als zijn hoogste goed, dat hij Zijn kluizenaarschap. Vooral de seksuele gelovige moet heer en meester zijn Heer mag dienen. Het is voor hem lust moet het ontgelden: geen seks over zijn lichaam, zijn lichaam be- geen plicht, maar een recht, een voor- voor het huwelijk, geen seks zonder heer-sen, maar moet zijn geest door de recht. Die dienstbaarheid aan iets voortplanting, dus geen seks alleen hogere geest van god juist laten hogers, iets machtigers betekent onder- voor het genot, geen seks met anticon- beheersen. Dat kan alleen door zich geschikt zijn en ondergeschikt willen ceptiva, desnoods .... voor het zingen geestelijk aan die hogere geest over te zijn. Voor de godgelovige is de relatie de kerk uit. En de hoogste kerkelijke leveren, uit te leveren. Hij moet probe- god-mens die van vader-zoon, of heer- funkties in de katholieke kerk zijn ren één te worden met die hogere geest knecht, of herder-schaap, of heerser- gebonden aan complete onthouding door de eigenheid van de eigen geest slaaf of almachtige-onmachtige. Athe- van alle seksualiteit: het celibaat. op te geven, te laten versmelten met de isten erkennen wel leiderschap en Voor de godgelovige is genieten geen hogere geest. De godgelovige mag niet machtsverschillen, zij erkennen wel hoogste goed, eerder een lagere lust, luisteren naar zijn eigen lichaam en verhoudingen leider-geleide, bestuur- want je verlustigt je aan je lichaam, je mag ook niet luisteren naar zijn eigen der-bestuurde, hogergeplaatste in een zinnelijk lichaam en dat lichaam staat geest, want moet juist daardoor luiste- lijnorganisatie-lagergeplaatste, werk- verweg van je geest die alleen met het ren naar god. gever-werknemer, maar dan betreft dat hogere in kontakt kan treden. Voor Atheïsten gaan niet uit van een streng alleen machtsverschillen of machtsver- atheïsten is zelfbeheersing en controle lichaam-geest dualisme. Geestelijke houdingen tussen mensen. Zij erken- van het eigen lichaam eveneens een aktiviteit kan niet zonder lichamelijke nen geen boven-bazen, met deugd, maar niet om daarmee dichter aktiviteit. Je kan niet met de geest iets boven-menselijke al-macht. bij de geest en verderweg van het lage bereiken zonder lichaam. Godgelovi- lichaam te komen, maar juist dichterbij gen denken er wel aan hun lichaam te Deugd nummer zes. dat lichaam met zijn bijzondere funk- beheersen, maar vergeten dat zij juist Atheïsten moeten het stellen zonder ties. ook hun geest moeten beheersen en eerbied. zich niet overgeven aan eigen geestes- Eerbied gaat nog verder dan dienst- Deugd nummer acht. scheppingen. baarheid. Je kunt iemand dienen Atheïsten moeten het stellen zonder zonder hem te vereren. De godgelo- vertrouwen. Deugd nummer tien. vige moet god zowel dienen als ver- De godgelovige leeft in vertrouwen op Atheïsten moeten het stellen zonder eren. Hij moet heiligen, heilig de Heer. Dat vertrouwen betreft geloof. verklaren, dat betekent: onaanraak- bescherming tegen kwaad van buiten De godgelovige gelooft aan god, baar, onaantastbaar, onkreukbaar, (bijvoorbeeld plagen, hongersnood) en gelooft dat god bestaat, dat er een god 26 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

is, dat god schepper is van hemel en Punt 6. Atheïsten missen naast inspi- We komen nu tot het laatste punt van aarde, inspirator van de bijbel en vader ratie ook een inspirator. gemis. van een mensenkind genaamd Jezus. Het gemis van een inspirator ligt in het De werkelijkheid van god is een verlengde van het gemis aan geeste- Punt 7. Atheïsten missen een geïnspi- andere, hogere werkelijkheid dan de lijke inspiratie en de daaruit volgende reerde moraal. fysieke, dagelijkse, menselijke werke- Christelijke deugden (punt vijf). Athe- Ongelovigen hebben volgens godgelo- lijkheid, maar dringt wel in die mense- isten missen de volgende inspiratoren. vigen geen moraal, in ieder geval geen lijke werkelijkheid door. Voor - Atheïsten ontberen een geestelijke geïnspireerde moraal. Of zij profiteren atheïsten betekent geloven-aan het- vader. De godgelovige wordt geïn- van de door god gemaakte moraal, zelfde als scheppen-van. Volgens de spireerd door god, dat betekent let- maar erkennen niet dat god die heeft ongelovige schept de gelovige zich een terlijk door god ingeblazen. Hij kan gemaakt. De moraal bestaat uit voor- god, zorgt hij er zelf voor dat in zijn god daardoor horen, zodat hij zich geschreven leefregels. Wie zou die geest door middel van een fantasie- als een ge-hoor-zaam kind van god anders kunnen voorschrijven dan god? schepping god gaat leven en dat die kan gedragen. Vader blaast in, het God kan vanuit zijn machtspositie de geschapen god vervolgens de funktie kind hoort toe en geeft gehoor, laat mens voorschrijven en opdragen. Geen krijgt van schepper van diegenen die zich door vaders inblazingen leiden. moraal zonder macht. Geen menselijke hem in feite zelf geschapen hebben. - Atheïsten ontberen een geestelijke moraal zonder bovenmenselijke De gelovige keert de verhouding moeder. De katholieke kerk heeft macht. God schrijft de moraal voor, de schepper-schepping om. Niet god is de ingezien dat wij mensen niet goed mens heeft daar eenvoudig naar te schepper en de mens een schepsel zonder koestering en troost kunnen. luisteren. Tenminste zo redeneert de gods, maar god is de schepping van de Daar god als klassieke, echte man godgelovige. De ongelovige wenst scheppende mens. Geloof is volgens of vader niet erg goed is in het deze theorie kritisch te bezien. Is er atheïsten niets meer, maar ook niets geven van koestering en troost, een god nodig voor het ontstaan en de minder dan schepping. Hoe ziet de krijgt hij naast zich een inspirerende toepassing van een moraal, is de gelovige daartegenover het ongeloof moederfiguur, Maria, moeder van bestaande moraal niet door mensen van de atheïst? Voor de godgelovige is god (waarmee de katholieken in dit gemaakt, is godsgeloof nodig voor de atheïst te beklagen, omdat hij óf de geval zijn zoon bedoelen), die wel ethische leefregels, is godsdienst de genade van het godsgeloof niet heeft dat kan geven waarin god tekort bron van de moraal? Als de moraal ontvangen, óf zichzelf onthoudt van schiet. niet van god zou komen, waar komt het heilbrengende godsgeloof. In het - Atheïsten ontberen een geestelijk die dan wel vandaan? Er zijn op aarde eerste geval zou god zich schuldig raadsman. De godgelovige kan in vele sociaal levende diersoorten: maken aan willekeur door sommige een gebed vragen om steun of raad. mieren leven in grote mierennesten, mensen wel te begiftigen met het ver- God kan hem verhoren en hem bijen in korven met een bijenvolk, veel lossende geloof en anderen niet. zegen inblazen. De gelovige weet zoogdieren leven in kuddes, roedels of Waarom zou god voorkeursbehande- nu dat hij er niet alleen voor staat, groepen. Wolven, wilde honden, oli- lingen geven? In het tweede geval legt maar steun krijgt van boven. fanten, zij hebben allemaal samenle- de ongelovige zichzelf een beperking - Atheïsten ontberen een geestelijke vingsregels, houden er een sociale op door zich niet te willen overgeven, rechter. De godgelovige ziet zijn orde op na. Dat doen zij, voorzover geestelijk niet één te willen worden geloofsgemeenschap als een kudde bekend, zonder mierengod, bijengod met de goddelijke of heilige geest. In schapen waarvan er wel eens eentje of olifantengod. Zij kunnen het zonder de ogen van de gelovige is de ongelo- afdwaalt. Het is aan de herder om god, of god kan het zonder hen of god vige een soort van niet-religieuze celi- het afgedwaalde schaap weer op de is ze gladweg vergeten mede te zege- batair: hij onthoudt zichzelf de kudde te wijzen. Maar het afdwalen nen. Die dieren kunnen het met elkaar gemeenschap met god. De vraag blijft moet niet te vaak of te opzettelijk af, dankzij hun instinct en hun adapta- of niet-geloven een zichzelf aangedaan voorkomen. Dan moet er een tievermogen, waardoor zij zich kunnen onrecht is, een soort van zelfonthou- hogere, geestelijke rechter aan te aanpassen aan veranderingen in hun ding, zelfkastijding of een door god pas komen die recht spreekt, die situatie. aangedaan onrecht. veroordeelt of die vergiffenis voor Voor de godgelovigen is geloven een de zonde schenkt. Deel 2 (slot) leest u in de vol- meerwaarde, is een gelovig mens meer - Atheïsten ontberen een hemelvader. gende Vrijdenker. waard dan een ongelovig mens. Voor Behalve god, de vader, is er voor de de ongelovigen is een ongelovig mens gelovige ook god, de hemelvader, niet meer waard dan een gelovig mens. die het collectief van de mensheid Geloven is geen meerwaarde, maar beziet en beoordeelt. Hij kan collec- een manier van omgaan met de werke- tief amnestie verlenen en op de dag lijkheid in en buiten jezelf. Niet de des oordeels over alle mensen tege- manier van de atheïst, maar daarom lijk recht spreken. Hij is opper-rech- nog niet minderwaardig. ter of opper-koning en bepaalt de uiteindelijke bestemming van de mens. De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 27

Islamitische dystopie

Floris van den Berg (mini-c.v. op pag. 13) ‘Ga rustig slapen, beste mensen, alles is Boualem Sansal, 2015 de dystopie Onderwerping waarin Frank- volkomen onwaar en de rest is onder controle.’ 2084. Het einde van rijk in 2022 een islamitische president krijgt en Zo eindigt de waarschuwing aan het begin van de wereld, De het land in rap tempo islamiseert. Sansal gaat in het boek 2084. De schrijver bedoelt evenwel Geus/Oxfam Novib, 2084 veel verder en is daardoor onrustbarender. het omgekeerde: dit boek is een waarschuwing, Amsterdam, 2016 Boualem Sansal beschrijft een land in 2084 dat een waarschuwing wat er gebeurt als de islam (2015), vertaald uit volledig islamitisch is. Het is een samenleving als van de Taliban of IS. De samenleving is terug macht krijgt over een samenleving. het Frans door Jan gekatapulteerd naar de middeleeuwen. De tech- Versteeg, 283 pgs. Dit boek geeft een afschrikwekkende beschrij- niek en wetenschappelijk kennis is er verdwenen. ving van een totalitair islamitische samenleving waaraan alles De mensen worden onwetend gehouden. Religie wat aan het verleden herinnert is uitgewist. Of dit een dystopie is de leidraad van alles. Het is een wrede samenleving, waar is, hangt af van jouw perspectief: voor aanhangers en sympa- mensen elkaar verraden en waar er openbare executies zijn. thisanten van IS en wellicht van salafisten, is deze dystopie Er is geen enkele vrijheid van het individu. Het motto van het een utopie. Dat is het verwarrende aan dystopieën/utopieën. boek geeft de teneur van het boek aan: Wat voor de een utopie is, is voor de ander een dystopie. Zo vinden salafisten de westerse vrije wereld met de ‘blote Godsdienst leidt er misschien toe God lief te hebben, maar vrouwen en de homo’s’ een dystopie. Wat nodig is is een ook is er niets wat er in sterkere mate toe leidt dan criterium om utopieën/dystopieën mee te evalueren. Zelfs godsdienst om een afkeer te krijgen van de mens en de filosoof en utopiekenner Hans Achterhuis worstelt met een mensheid te haten. moreel perspectief op utopieën. Mijns inziens zijn er tenmin- ste twee morele perspectieven mogelijk. Ten eerste het Als humanist ben ik het er hier niet mee eens. Het is niet Milliaans-Popperiaanse perspectief van de vrijheid van het terecht om de mensheid als geheel te veroordelen. Er zijn individu. Hoeveel vrijheid is er voor individuen om zelf vorm daders en slachtoffers. In een dystopie zijn de mensen het te geven aan hun leven? In (bijna?) alle utopieën is er geen slachtoffer van een ideologie en haar wrede handlangers. De ruimte voor de vrijheid van het individu omdat de blauwdruk Noord-Koreanen en de Zuid-Koreanen zijn dezelfde mensen. bepaalt wat het ideale leven is. Het is een mal waar iedereen De Zuid-Koreanen hebben een democratie en mensenrechten; met geweld desnoods wordt ingeperst. Het andere perspectief, de Noord-Koreanen leven in een gevangenis en zijn het het Rawlsiaanse perspectief, kijkt naar de positie van degenen slachtoffer van een dictator en zijn totalitaire communistische die in de slechts mogelijke positie zitten. Wie zijn de slacht- ideologie. Wie een geschiedenisboek openslaat zal inderdaad offers in de utopie? Hoe wordt er bijvoorbeeld omgegaan met bevangen worden door een tsunami van misantropie en dissidenten, misdadigers, homo’s et cetera. Ik geef maar gelijk moedeloosheid over zoveel onnodige onderdrukking, geweld het antwoord op beide perspectieven voor 2084. Er is geen en ellende. Wat heeft het voor zin om een afkeer te krijgen enkele vrijheid in deze islamitische samenleving. En het van de mens in het algemeen? Wat hebben slachtoffers tweede perspectief: iedereen is er slachtoffer. Niemand heeft daaraan? vrijheid, ook de verraders en de beulen niet. Iedereen zit in Een dystopie laat zien dat een ideologie een samenleving een slechtst mogelijke ellendige positie. in een ijzeren grip kan houden. In een dystopie telt het Het lezen van dystopieën geeft de lezer een akelig gevoel. individu niet. Individuen zijn ondergeschikt aan het hogere Tegelijkertijd is het ook een opluchting, omdat de samenle- ideaal, of dat nu het communisme is, of de wil van god. ving waarin de lezer verkeert in vergelijking met de dystopie In 2084 volgen we het leven van Ati. Een brave borst die eerder een utopie lijkt. 2084 van de zijn best doet om alle ellende die over hem heen komt te Algerijnse schrijver Boualem Sansal weerstaan en zich zo goed mogelijk in te passen in de is de islamitische versie van 1984 van samenleving. Tot op een moment bij hem de twijfel toeslaat. George Orwell. Orwells dystopie was Hij begint zelf te denken en hij begint inconsistenties te zien gericht tegen de totalitaire communis- in de islamitische propaganda. Dit doet denken aan de film tische staat. De dystopie van Orwell The Truman Show waarin de hoofdpersoon Truman Burbank heeft zich met grote gelijkenis onder doorkrijgt dat hij leeft in een leugen die rondom hem is Stalin en andere communistische opgetrokken. In 2084 gaat het verhaal over de zoektocht naar dictators in alle gruwelijkheid gerea- wat er achter de façade van dit streng gelovige Abistan-regime liseerd. Met de implosie van het schuilt en wat er voor en buiten dit machtige rijk bestond en communisme is, behalve in de vol- bestaat. Dat het in 2084 gaat om de islam is interpretatie van maakt gerealiseerde dystopie Noord de lezer. De religie wordt niet bij naam genoemd, de verwij- Korea, het totalitair communisme zingen naar de islam zijn impliciet, maar overduidelijk. naar de geschiedenis verdwenen. Ati raakt er langzaam van doordrongen dat hij leeft in een Michel Houellebecq publiceerde in leugen. Via moeizame omzwervingen komt hij er uiteindelijk achter dat er een rijke elite is die zich verschanst heeft in een 28 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

luxe resort waarin de moderne techniek nog wel bestaat. 2084 is een waarschuwing voor de totalitaire neiging van de Vanuit deze enclave wordt de rest van het land bestuurd en islam en een appèl om actie te ondernemen. In zijn boek The vooral klein gehouden. Dit doet denken aan hoe de Saoedi Open Society and Its Enemies beschreef Karl Popper de familie hun land tiranniseert en klein houdt met hulp van de gevaren van totalitaire ideologieën bij de filosofen Plato, islam, zonder zichzelf om de regels daarvan te hoeven Hegel en Marx. 1984 van George Orwell beschreef de bekommeren. dystopie van de totalitaire communistische staat. De Islam is Het lezen van een dystopie is beklemmend. Maar dat is eveneens een totalitaire ideologie, die, wanneer ze voldoende het lezen van de krant ook. Sansal laat zien wat voor soort macht heeft, haar totalitaire gezicht toont. In een open samenleving een strikt islamitische samenleving kan zijn: hel samenleving lijkt de islam soms een vreedzame ideologie. op aarde. Dat is schijn. De Islam is een gevaar voor vrijheid. Een gevaar Wat kunnen we van dit boek leren? De vraag wordt in voor vrede. Een gevaar voor ontwikkeling. Een wereld zonder het boek zelf beantwoord: Wat doe je als je, naar het verleden religie zou een betere wereld zijn. Een wereld zonder islam kijkend, het gevaar ziet afkomen op degenen die ons in de biedt tal van onderdrukten ruimte. Sansal waarschuwt voor geschiedenis zijn voorafgegaan? Hoe kun je ze waarschuwen? de verlokking van de islam en het geweldspotentieel dat erin Hoe kun je toch tegen je eigen tijdgenoten zeggen dat, zoals besloten ligt. De islam moet daarom bestreden worden, met ze van start zijn gegaan, de ellende van gisteren spoedig hén liberale middelen. Niet alleen de islamitische fundamentalis- zal treffen? Hoe kun je hen daarvan overtuigen wanneer hun ten en de moslimterroristen, ook de gematigde islam. Maar godsdienst hun verbiedt in hun dood te geloven, wanneer ze gaan we dat ook doen? ‘Ga rustig slapen, beste mensen, alles ervan overtuigd zijn dat hun plaats in het paradijs is gereser- is volkomen onwaar en de rest is onder controle.’ Ondanks veerd en op hen wacht als een suite in een luxehotel? (p. 258) de vele waarschuwingen voor het gevaar van de islam, willen mensen het niet onder ogen zien.

Geachte redactie, de ongewroken argentijnen Onlangs vond ik een geuzengedicht terug, dat ik meer dan 20 jaar geleden spontaan geschreven heb in de bedoeling het ooit ruim dertigduizend doden in het Spaans te vertalen, wat ondanks een aantal pogingen liggen onder de zoden niet gebeurd is. Destijds had ik het op willen sturen naar de of op de bodem van de oceaan treurende moeders van de Plaza de Mayo. Toen werden de daders niet hard aangepakt, waar heden in redelijke mate in hun vermiste lichamen lang vergaan is voorzien. Maar aangezien de laatste drie regels nog steeds beestachtig gemarteld en verkracht gelden en weer actueel zouden kunnen worden, is het mis- zonder proces door een duistere macht schien zinvol om het toch nog te publiceren. Mijn persoonlijke standrechtelijk veroordeeld tot de dood interesse voor het land is in de vijftiger jaren ontstaan door verscheidene reizen naar dat land en andere Zuid-Ameri- hoewel onschuldig en alleen rood kaanse landen in dienst van de Holland Zuid Amerika Lijn systematisch neergemaaid als halmen graan als werktuigkundige. of als oud vuil gedumpt in de oceaan de gruwelijke misdaden zijn nog ongewroken Het luidt als volgt: hun gerechte straf hebben de daders tot nu toe ontdoken want al die juntaleiders of andere boeven behoren alsnog in de gevangenis te vertoeven en niet voor maanden of jaren maar levenslang tussen de baren gebleven is de duistere macht want monroe`s leer is nog steeds van kracht heel zuid amerika loopt die kwalijke kans en niemand ontspringt die dans

Bob Schagen

Bob Schagen (Rotterdam 1934) is gepensioneerd als interim- manager en consultant bij overheid en diverse bedrijfstakken en was voordien o.a. hoofd inkoop bij een chemische multinational. De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 29

mogelijk zou zijn een staat van louter wijzen te stichten, zou zoiets Politieke theologie wel helemaal niet nodig zijn. Maar omdat de massa nu eenmaal altijd Anton van Hooff (mini-c.v. op pag. 3) grillig is, vervuld van bandeloze verlangens, redeloze woede en Het begint een echt ritueel te worden: sieke oudheid. Al in de vijfde eeuw vC gewelddadigheid, zit er niets rond iedere christelijke feestdag verklaart de goddeloze Sisyphos in een anders op dan haar door vage komen er berichten dat de oude tradi- toneelstuk waarom religie werd angsten en dergelijke vertoningen ties niet meer in ere worden gehouden. bedacht. Wetten beteugelden alleen in toom te houden. (Historiai 6,56) Kerstbomen zouden niet meer in maar openlijk wangedrag van mensen, Polybios’ advies aan staatslieden is: scholen worden geplaatst. Reclamema- maar gebruik toch alsjeblieft religie als kers zouden ‘kerstmis’ en ‘Pasen’ ver- toen vond een scherpzinnig man machtsmiddel. Deze rechtvaardiging mijden om de allahgelovigen te voor mensen de godsvrees uit, kreeg een predikaat in de klassieke ontzien. Dit zouden de onmiskenbare opdat er een zekere angst bij de talen: theologia politikè, in het Latijn tekenen zijn dat de joods-christelijke boosdoeners was, theologia civilis. beschaving teloorgaat. ook als ze in het geheim iets doen, zeggen of denken. machiavellisme Onkerkelijke kruisvaarders De toneelschrijver blijft voorzichtig; Toen de Florentijn Macchiavelli▼ Terecht verklaarde Gert-Jan Segers niet hij beweert dat, maar legt de (1469-1527) bijna 1700 jaar later poli- van de ChristenUnie In NRC: ‘Als opvatting aan een mythische schurk in tiek aan de zijlijn was beland, vond hij iedereen die dit erg vindt voortaan de mond. In elk geval deed de troost in de klas- wekelijks naar de kerk gaat, dan zal gedachte toen al de ronde. sieken en trok hij Pasen echt gewoon Pasen blijven.’ Heel uitdrukkelijk werd religie als zijn lessen uit de Daarmee legde hij de vinger op de machtsmiddel verklaard door Polybios Romeinse wonde plek: het zijn namelijk juist (ca 200-120), in mijn ogen de modern- geschiedenis. Hij ongelovige rechtse politici die jeremië- ste geschiedschrijver van de hele oud- deed dat in een ren, zoals Halbe Zijlstra die in Elsevier heid. Deze Griek werd in zijn politieke werk dat inhoude- het vieren van Pasen een verzetsdaad opgang gefnuikt door het Romeinse lijk superieur is noemde. ‘Pasen en Pinksteren hóren imperialisme. Om de bondstaat aan het bekende bij Nederland. Dat vind ik, ook al ben waarvan ambtsdrager was, in het De Vorst. In ik zelf niet religieus,’ liet hij eerder als gareel te houden, werd hij als een van Beschouwingen over de eerste tien uitspraak in NRC optekenen. honderd gijzelaars aan Rome uitgele- boekrollen van Titus Livius (Discorsi Kees van de Staaij van de SGP kwet- verd. Van zijn gedwongen verblijf in sopra la prima deca di Tito Livio)1 terde (‘tweette’): ‘Uit betrouwbare Italia maakte hij het beste. Een mislukt stelt hij onder veel andere scherpzin- bron vernomen dat maar weinig PVV- politicus kan immers altijd nog histori- nige waarnemingen vast dat in het en VVD-Kamerleden van plan zijn cus worden (wij kennen tegenwoordig oude Rome religie een prominente rol met Pasen naar de kerk te gaan. Ik het omgekeerde fenomeen: geflipte speelde, dus net als Polybios had overweeg Kamervragen.’ Hij en historici gaan de politiek in: Rutte en gedaan. Of hij diens werk kende staat Segers ontmaskeren daarmee de Verhagen). Als Griekse intellectueel niet vast, maar in Discorsi 1,12 is de schijnheiligheid van al die politici die keek hij zijn ogen uit, zoals een Euro- conclusie treffend gelijk: pal zeggen te staan voor de joods peaan met verbazing in de VS rond- christelijke waarden. Eerder ontpopte kijkt: wat is godsdienst daar nog ‘Vorsten of republieken die gespaard Bolkestein zich al als zo’n kruisvaar- ouderwets sterk. Zijn waarnemingen willen blijven voor perioden van der. En laten we maar zwijgen over G. en interpretaties legde Polybios neer in verval, dienen vóór alles de religieuze Wilders. een uitgebreid werk over de contempo- tradities voor verval te behoeden. […] Zij willen wat Poetin in Rusland en raine geschiedenis. Daarin wilde hij Alles waarmee die godsvrucht gebaat Erdogan in Turkije doet, religie aan de Grieken verklaren waarom is dienen zij (leiders van een republiek gebruiken als stok om honden te slaan. Rome heerser van heel de beschaafde of een rijk) te begunstigen en te bevor- Daarom was ik opgetogen over het wereld was geworden. Hij schreef dus deren, ook al kunnen ze daar zelf niet ‘Minder minder Marokkanen’ van de een soort antiek Amerikaboek. Een in geloven.’ geblondeerde Bestie. Zijn zogenaamde van de geheimen van Romes succes kritiek op de islam bleek ordinair ras- was de rol van religie: sisme (ja, zo schrijf ik dat; ‘racisme’ is Iets wat bij andere mensen wordt een barbarisme). afgekeurd vormt volgens mij juist de bindende kracht in de Romeinse 1 Gelukkig is er sinds 1997 een staat: de godsvrees (deisidaimo- voortreffelijke vertaling van het omvangrijke Oud als Romes weg werk beschikbaar:Niccolò Machiavelli, Waarschijnlijk beseffen al die opportu- nia). Naar mijn mening hebben de "Discorsi. Gedachten over Staat en Politiek". nisten niet dat ze in een veel oudere Romeinen al die rituelen ontwik- Vertaald, ingeleid en van aantekeningen traditie staan, namelijk die van de klas- keld wegens de massa. Als het voorzien door Paul van Heck. Amsterdam, Ambo, diverse herdrukken sinds 1997. 30 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

Karl Marx zag religie als de opium waarin het volk troost vond,1 de machiavellisten zijn de dealers van deze drug. Algemene Jaarvergadering Op 16 september 2015 ontketende G. Wilders een lach- Zaterdag 22 april 2017 is de jaarlijkse ledenvergadering van salvo in de Tweede Kamer, toen Kees van der Staaij hem De Vrije Gedachte gehouden. Zo’n veertig vrijdenkers ver- vroeg om nu eens die christelijke waarden te noemen waar- zamelden zich in het Utrechts Centrum van de Kunsten op voor hij pal stond. Wilders antwoordde: ‘Eén van de chris- Domplein 4, ondanks het feit dat op de uitnodiging (net als telijke waarden is dat we op moeten komen voor ons eigen vorig jaar) Domplein 3 stond. Het verslag van de vorige volk.’ PvdA-Kamerlid Ahmed Marcouch wees er in een vergadering, het jaarverslag van de secretaris en de finan- Kwetter op dat Jezus, Abraham, Jakob en Mozes zelf ciële stukken werden ongewijzigd vastgesteld (!). Wel is de vluchtelingen zijn geweest. ‘Christenen, kom in verzet, laat vergadering toegezegd dat de jaarstukken per mail aan de uw geloof niet door Wilders kapen!’ Ik zou zeggen: laat u leden zullen worden toegestuurd (tot nu toe alleen op ver- niet door machtsbeluste politiek theologen inpakken. zoek). Het verslag van de kascommissie was positief en zeer gedetailleerd. De financiële stukken riepen nog wat vragen op, maar die kon de penningmeester makkelijk beantwoor- den: Ja, de begroting sluit al jaren met een tekort omdat wij een behoorlijk kapitaal hebben dat ons is geschonken om de Huwelijk tussen kerk en staat in vereniging goed draaiende te houden. En van de contributie Poetins Rusland en abonnementsgelden kan dat niet op de manier waarop wij het allemaal willen. Blijvend probleem is dat het moei- lijk is om genoeg leden te vinden die actief willen zijn om activiteiten tot uitvoering te brengen.

In het bestuurlijke gedeelte werd afscheid genomen van Paul Hopster, die na lange jaren met zijn formele activitei- Romeinse offer- ten gestopt is en een 'Een leven lang vrijdenker'-plastiek scène, links met de kreeg overhandigd (zie ook pag. 23). Gerhard Elferink had toga over het hoofd inmiddels ook zijn aftreden na bijna vijftien jaar bestuurs- getrokken de magi- lidmaatschap aan de leden medegedeeld (Lees het cadeau straat – godsdienst dat er is bijgevoegd!) en mocht een stapel boeken uitpak- was een staatstaak – en rechts de man ken. Saskia Spigt nam na twee jaar al weer afscheid van het die de offerstier de bestuur. Herbenoemd werden Voorzitter Fabian van Lange- doodsklap zal velde, Secretaris Dik Kruithof, Penningmeester Jacques geven. Honkoop en gewoon bestuurslid Leon Korteweg. Stanley Bakker werd in het bestuur gekozen nadat hij zich had voor- gesteld en zijn plannen met de website en ledencontacten had uiteengezet.

Het langst werd gesproken over de verkiezing van de Vrijdenker van het Jaar. Het bestuur had de leden uitge- In de laatste fase van zijn nodigd om kandidaten te noemen en leven keerde Polybios naar een verkiezing op de ledenvergade- zijn heimat terug en werd ring aangekondigd, maar de vergade- een bemiddelaar in con- flicten tussen Romeinen ring wilde daar niet aan en besloot dat en Grieken. Uit dankbaar- het bestuur zelf moest besluiten. Ver- heid richtten deze dit reliëf volgens ontstond discussie over de vraag in hoeverre er nog op. kandidaten voorgedragen konden worden en in welke mate de vergadering nog invloed of inzicht kon krijgen in de besluitvorming. Afgesproken is dat de aanwezigen per mail informatie ontvangen over de kandidaten en het besluit. Duidelijk werd wel dat het bestuur door de vergadering een andere richting werd opgestuurd en dat leidde weer tot het verzoek in de rondvraag om betere voorbereiding en een strakkere leiding.

Dik Kruithof▲, secretaris 1 ‘Die Religion ist der Seufzer der bedrängten Kreatur. Sie ist das Opium des Volks’, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie, Einleitung, p. 3. De Vrije Gedachte De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-04 31

doctor, dominee, professor, enz. Dominee, pastoor of rabbi? — dat wij die boodschap goed is de titel van een boekje, zonder auteursnaam uitgege- Dominee, pastoor zullen verstaan... ven, maar geschreven door — Ach, kermde de zieke, dat J.G. ten Bokkel, dat in 1890 zeiden al die anderen ook! door de vereniging De Dage- of rabbi? (10) Sedert achttien eeuwen hoor ik raad werd uitgegeven. Het was een groot succes, dat dezelfde verzekeringen. Zoudt ook veel reacties en polemie- ge zoo goed willen zijn mij den ken uitlokte. Meer drukken Vervolg van hoofdstuk XVI. zwaren band af te nemen, dien volgden; 47.000 exemplaren werden verkocht. Jan ze mij om den hals legden, en 't Gerhard ten Bokkel (1856- Een kind is ziek. De vader heeft redenen om niet in persoon gewicht dat zoo drukt op mijn 1932) was jarenlang lid van den armen lijder te bezoeken. Hij zendt een vertrouwde, hart? Och, ik verlang naar wat De Dageraad en is ook auteur voor en redacteur van deze blijft een oogenblikje bij den zieke, en zegt een-en- lucht, wat licht, wat vrijheid... ander dat zoo goed mogelijk door de omstanders wordt het gelijknamige tijdschrift staat dat alles niet in de geweest. In een nog onvoor- opgeschreven, of — daar ze niet schrijven konden — boodschap van mijn vader? spelbaar aantal afleveringen oververteld aan dezen of genen die nu juist ook niet Misschien zal ik beteren als ge biedt de Redactie u dit uitmuntten in notarieele geloofwaardigheid. grootste succesnummer van mij overlaat aan mijzelf! onze vereniging ter lezing Nu wordt het kind behandeld op allerlei wijzen. De een — Maar beste jongen, waar aan. Hier en daar heb ik heeft "kwik" verstaan voor "zuurdeeg." Laxeeren... neen: eigen noten toegevoegd. blijven wij dan? t stoppen! roept men door elkaar. "Wrijven" verzekert de een. René van Elst, Dat is waar! 't Is brutaal van een hoofdredacteur "Zweeten" heeft hij gezegd, doceert een ander. — Ik weet zieke, te verlangen naar het, schreeuwt een zevende: pappen op de borst... hebt ge beterschap, en te vergeten dat zijne alle-eeuwsche koorts de niet gehoort hoe de gezant des vaders sprak van zenuwen? weldoende voedster is van 't gezin des geneesheers. Nu, dat wil zeggen: "pap." "Waarachtig niet," beweert de Daarom: "nieuwe behoeften" heeren! Nieuwe ziekten, dertiende, hij verhaalt iets van liefde. heeren! Altijd wat nieuws, dan houden we den zieke wel — Liefde? Nu ja... en wat besluit ge daaruit? aan de praat. — Wèl, heel eenvoudig. Dat is... ja... liefde is... branden. Van harte hopen we dat de in bovenstaande schoone en — Precies! En ze brandden, blakerden, braadden 't zieke treurig-ware gelijkenis bedoelde zieke eindelijk de kind. En ze papten 't kind. En ze deden 't kind zweeten en kinderschoenen ontgroeien zal, en zich zelf de ketenen purgeeren. En ze gaven het ijs op 't hoofd, en kwik in de afrukken die hem knellen. Orthodox of modern, steek of maag. En ze wreven 't kind, en rolden het, en knepen het... hooge hoed, stropdas of liggend boordje, 't moet niet langer En al die heeren hadden rang van doctor of professor. De in staat zijn ons af te houden van 't gelukzoeken hier op kleine gemartelde patiënt werd bijna begraven onder aarde. We moeten begrijpen, dat alle goddienerij dwaasheid officieele wetenschap. is, en dat onze eenige plicht is: mensch te zijn. Wij moeten op aarde gelukkig zijn En niet langer alles ontberen, Wijl enkelen, vadsige hommels gelijk Op onzen arbeid steeds teren. Stel u eens voor, dat ge in een schouwburgtent zit. Daar er veel toeloop was, hebt ge met moeite eene plaats veroverd. Plotseling beginnen de lui achter u, geholpen door velen buiten de tent, te roepen: Er uit, menschen, er uit! Straks komt er voor 't zelfde geld eene veel mooiere voorstelling! Zoudt ge er werkelijk uitgaan? Vooral, zoudt ge het doen als ge zaagt dat juist de hardste schreeuwers zelf zooveel mogelijk naar voren trachtten te dringen? Want met al hun preeken over berusting, en over 't nietige van 't aardsche slijk, en over Lazarus◄ en de rijke man, En zie, daar kwamen andere "weters" even officieel als zorgen de heeren predikanten in den regel wel, dat ze zelf zoodanig erkend, even deftig, even getabberd, aan 't arme tamelijk vooraan komen te zitten. kind vertellen: Verkoopers van rattekruid zijn altijd gevaarlijke menschen. — Wees vroolijk en verheug u! Ze hebben je nog al erg Dubbel gevaarlijk zijn ze echter als ze 't verkoopen in geplaagd... dat is waar, en ge zoudt, goed bezien, wel wat fleschjes met een etiket waarop staat: "Suiker". — Om deze recht hebben tot klagen, maar wees tevreden. Troost je met reden zijn de modernen nog gevaarlijker dan de orthodoxen. de gedachte dat je gedurende die ziekte, brood, rang en Het goede dat in 't christendom zit, wordt begraven onder vermaak hebt verschaft aan de heeren die je niet genezen allerlei wonderverhalen en onmogelijke dogmas, en komt hebben. daardoor niet tot zijn recht. De leer der naastenliefde is En wij... wij hebben de "boodschap uws vaders" schoon, doch is in 't christendom bijzaak geworden. nauwkeurig onderzocht, en bevonden dat ze nooit goed Bovendien hebben we voor die leer het christendom en den begrepen was. Wij verzekeren u op ons woord — van 32 De Vrijdenker 2017-04 De Vrije Gedachte

bijbel niet noodig, daar zij reeds veel vroeger geleeraard HOOFDSTUK XVII. werd. Confucius, de Chineesche Jezus Christus, die geboren Waar de geestelijkheid der verschillende gezindten zich bij werd 551 jaren vóór het begin onzer jaartelling, schreef uitzondering eens uitlaat over den treurigen reeds: Hij, wiens hart rechtschapen is, doet anderen niet wat maatschappelijken toestand, geschiedt zulks gewoonlijk met hij wenscht, dat hemzelven niet gedaan wordt. het doel om propaganda te maken voor het geloof. En reeds Krishna leerde: Het kwaad dat wij onzen naaste Al die ellende, zeggen zij, is het gevolg van 't ongeloof, en aandoen zal ons volgen, evenals onze schaduw ons lichaam den schromelijken afval van God. Laat het volk volgt:*) wederkeeren tot God, en de aardsche zaken zullen beter gaan. Zoek eerst het koninkrijk Gods en zijne gerechtigheid, *) Bijna de geheele inhoud van de Evangeliën is, en alle deze dingen zullen u toegeworpen worden.*) dikwijls letterlijk, te vinden in de veel oudere heilige Stel nu eens dat werkelijk die terugkeer tot God mogelijk boeken van Parsen, Indiërs en Chineezen, en gedeeltelijk was, dat wij den goeden weg insloegen om bij Hem te ook van de Egyptenaren. Zoo vinden wij nagenoeg alle komen, en ons niet vergisten in de vele wegen die naar Hem bizonderheden omtrent geboorte, leven en sterven van toe heeten te voeren: over Rome, Dordrecht en 1000 andere Jezus reeds vermeld in de levensbeschrijving van den plaatsen. Stel zeg ik, dat het ons werkelijk gelukte bij Hem Boeddha Sakya-moeni, die minstens zes eeuwen voor 't te komen, dan vrees ik zeer dat het niets dan nieuwe begin onzer jaartelling leefde. Ook het verhaal omtrent teleurstelling zoude brengen. de geboorte van den mensch-wordenden God uit eene In de Middeneeuwen was iedereen bij God, allen geloofden maagd bestond reeds eeuwen vóór de geboorte van aan alles, en de kerk was oppermachtig. Maar ofschoon het Jezus, indien laatstgenoemde al ooit bestaan heeft. Men er thans niet erg rooskleurig uitziet, zal toch wel niemand weet dat zelfs theologische professoren het geheele terug verlangen naar dien barbaarschen tijd, toen vrome bestaan in twijfel trekken! ridders en liederlijke geestelijken de menschen om strijd Inderdaad is onze christelijke leer een mengelmoes van hun eigendom Jodendom, en ettelijke Heidensche- en natuurgodsdiensten. De bijbel, zooals wij dien thans *) Terloops zij hier opgemerkt dat deze redeneering niet hebben werd eerst definitief aldus vastgesteld op het erg nieuw is en reeds in hoofdzaak te vinden is in Concilie van Carthago (397) n. C.) nadat zulks Maliachi 3:10. Brengt tienden, menschen, brengt voorloopig was geschied op het Concilie van Nicea (312 tienden, en dan zal je eens zien wat de Heere mooie n. C). Dat dit lang geen makkelijk werkje was, moge oogsten geeft. — 't Is waarschijnlijk overbodig, er aan te onder anderen hieruit blijken, dat de vier thans geldig herinneren, dat de tienden, die den Heere" gebracht verklaarde Evangeliën moesten gekozen worden uit een werden, voor de priesters waren. 70-tal toen in omloop zijnde dito's! en echtelijk geluk afhandig maakten. Toen edellieden het recht en de macht hadden, hunne op de jacht verkleumde voeten te warmen in den opengesneden buik van een lijfeigene, en abten en andere groote heeren zich het beruchte "Recht van den eersten nacht" toeëigenden. Slechts één lichtpunt bieden die Middeneeuwen: er werd toen over 't algemeen door de arbeiders veel beter gegeten dan thans. Door aanhoudende oorlogen en besmettelijke ziekten waren de lijfeigenen dikwijls schaarsch, en vertegenwoordigden waarde, evenals later de slaven. Een eigenaar, die toen zijne lijfeigenen slecht voedde, handelde even dom als thans een boer zoude doen die zijne paarden en koeien slecht verzorgde. Thans is dat veranderd. Niemand in onze maatschappij zou voordeelshalve een kind ten geschenke willen hebben. Een Onze hooge feesten wijzen nog duidelijk op hunne kalf is geld waard, doch een kind niet. Vandaar dat paarden afkomst uit de natuurgodsdiensten der zonaanbidders. 't en koeien dikwijls zorgvuldiger behandeld worden dan Kerstfeest (geboorte van Jezus) valt samen met, de arbeiders. Zie bij vele boeren, in de provincie Groningen geboorte van 't nieuwe zonnejaar. Paschen (opstanding b.v., de koe- en paardestallen eens, en zie dan de van Jezus) werd door de oudste Christengemeenten verblijfplaatsen voor menschen! "Terugkeer tot God" zou steeds gevierd op den 25e Maart, de eerste datum dat de hierin geene verandering brengen: Werd de Kerk weer dag weer langer wordt dan de nacht, en de natuur geacht oppermachtig, zij zoude zich het lot der arbeiders al even wordt te ontwaken uit den winterslaap. Enz. enz. enz. — weinig aantrekken, als zij dat deed in de Middeneeuwen. Eén groot voordeel heeft het Boeddhisme boven het Juist in onzen tijd van "afval", zooals de heeren 't noemen, Christendom, dat het namelijk ook opwekt tot liefde wordt de belangstelling in het lot der maatschappelijk voor dieren, en alle wreedheid verbiedt. misdeelden steeds grooter, en ook het medelijden met de dieren ontwaakt. Wordt vervolgd. De vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’ stelt Vindt u ook dat de vereniging op de kaart van zich ten doel: levensbeschouwelijk Nederland thuishoort? Wilt u het bevorderen van het vrijdenken. ook dat de vereniging nieuwe activiteiten organi- Het vrijdenken is een atheïstisch-humanistische seert? Steun dan de vereniging! levenshouding gekenmerkt door: U kunt de vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedach- ● Rationeel denken en onderzoeken van de te’ steunen door: werkelijkheid, daarbij strevend naar: • mee te doen bij activiteiten en uw mening te ▪ bevrijding van dogmatisme, vooroordeel en geven, ▪ onwetenschappelijke houding, • als vrijwilliger te helpen bij de organisatie van ▪ vasthouden aan principes van toetsing en activiteiten, of door een regiokring te starten, ▪ bewijsvoering. • ingezonden brieven te sturen aan kranten en uzelf daarin expliciet als vrijdenker te benoemen, ● Moreel handelen vanuit het besef van: • geld te schenken aan de vereniging of een legaat • eigen verantwoordelijkheid voor gedachten en na te laten. U kunt hierover vrijblijvend een in- daden, formatief gesprek voeren en u daarvoor aanmel- ▪ menselijke waarde, den via ons mailadres (zie onder), ▪ solidariteit met de medemens, de natuur en het • andere belangstellenden te attenderen op de acti- milieu, viteiten van de vereniging, ▪ de eindigheid en onherhaalbaarheid van elk individueel leven. • te reageren op publicaties e.d. van ‘De Vrije Gedachte’, Een vereniging ontleent bestaansrecht aan haar • lid te worden van vrijdenkersvereniging ‘De doelstellingen en aan haar ledental. Veel doelstellin- Vrije Gedachte’ (zie het informatiekader in dit gen kunnen worden bereikt bij voldoende aantallen blad), (actieve) leden. Opkomen voor de situatie van men- • abonnee te worden van het blad ‘De Vrijdenker’ sen met een atheïstisch-humanistische levenshou- (zie het Colofon van dit blad). ding is erg actueel. In de komende periode wil ‘De Vrije Gedachte’ graag nieuwe activiteiten organi- Heeft u vragen of ideeën? Het bestuur hoort ze seren, ook in de regio’s, en meer voor het voetlicht graag! Of wilt u praten over nalaten of schenken? treden. Dit vergt creativiteit, tijd en energie van het Neem contact op via [email protected]; voor andere contactmogelijkheden zie het informa- bestuur, meer vrijwilligersinzet en een financiële tiekader in dit blad. impuls. U kunt hierbij helpen.

Het driekleurig viooltje is sinds de 19de eeuw het internationale symbool van de vrijdenkerij. Dit bloempje heeft in het Frans de naam pensée, die gedachte betekent. De bloem heeft deze naam gekregen omdat de vorm ervan op die van een menselijk gezicht zou Bezoek onze website lijken en omdat de bloem in augustus vooroverbuigt alsof hij diep devrijegedachte.nl in gedachten is. La libre pensée, een term die Victor Hugo in 1850 en onze Facebook- geïntroduceerd zou hebben, betekent letterlijk de vrije gedachte en is pagina’s de Franse benaming voor het vrijdenken. (Bron: wikipedia.org.) De Vrijdenker 2017-04

strikte scheiding tussen kerk en staat – weren van indoctrinatie uit opvoeding en onderwijs – bevorderen van een kritisch onderzoekende, wetenschappelijke houding – ontmaskeren van religie, pseudo-wetenschap en andere waanvoorstellingen – vrijheid van expressie – respect voor de waardigheid van de mens als wezen met een eindig en eenmalig bestaan – erkenning van het volledige zelfbeschikkingsrecht van de mens over eigen lijf en leden – respect voor andere levende wezens en het milieu