TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU

TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU

T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı Cumhuriyet Caddesi No:3 Yakutiye/ERZURUM Tel: +90 (442) 235 61 11- Faks: +90 (442) 235 61 14 www.kudaka.org.tr

www.kudaka.org.tr

TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU 2014-2023

KÜNYE TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU 2014-2023

ISBN: 978-605-65712-0-6

GENEL SEKRETER VEKİLİ Dr. Mehmet Ali ÇAKAL

HAZIRLAYANLAR Doç. Dr. Süleyman TOY Dr. Mehmet Ali ÇAKAL Emine Bilgen EYMİRLİ Emir Olcay SAYIN Fatih YILMAZ Güvenç GÜRBÜZ Ozan GÜNDÜZ

DESTEK VERENLER Arda AKBULUT Fatih SERT Melih TAHANCI

SANAT YÖNETMENİ Serkan ÖZTÜRK [email protected]

TASHİH VE REDAKSİYON Kübra SARIMEHMETOĞLU

YAPIM & BASIM GRAFİTÜRK MEDYA LTD. ŞTİ +90.312 287 86 66 www.grafiturk.com.tr

İLETİŞİM T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) Cumhuriyet Caddesi No:3 Yakutiye/ERZURUM Tel: +90 (442) 235 61 11 - Faks: +90 (442) 235 61 14 Web: www.kudaka.org.tr - e-posta: [email protected] İÇİNDEKİLER

1. RAPOR HAZIRLIK SÜRECİ...... 18 2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELERİ İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...... 19 3. İLÇE ÖLÇEĞİNDE YAPILAN ANALİZ ÇALIŞMALARI...... 21 3.1. İLÇERİN EKONOMİ, DEMOGRAFİ ve EĞİTİM (EDE) SIRALAMASI...... 21 3.2. İLÇELERİN ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ...... 25 3.3. EDE ve ERİŞİLEBİLİRLİK DEĞERLERİNİN BİRLİKTE YORUMLANMASI...... 31 3.4. TRAFİK YÜKÜ YOĞUNLUK ANALİZİ...... 37 4. İLÇE TOPLANTILARI SONUÇLARI...... 41 5. VİZYON, EKSEN ve ÖNCELİKLER...... 48 6. MEKANSAL YANSIMALAR...... 52 7. KAYNAKÇA...... 59 EKLER...... 61 EK 1. İLÇE RAPORLARI...... 61 AŞKALE...... 63 ÇAT...... 73 HINIS...... 83 HORASAN...... 93 İSPİR...... 101 KARAÇOBAN...... 111 KARAYAZI...... 121 KÖPRÜKÖY...... 131 NARMAN...... 141 OLTU...... 151 OLUR...... 161 PASİNLER...... 171 PAZARYOLU...... 181 ŞENKAYA...... 191 TEKMAN...... 201 TORTUM...... 211 UZUNDERE...... 221 ÇAYIRLI...... 231 İLİÇ...... 241 İÇİNDEKİLER

KEMAH...... 251 KEMALİYE...... 261 OTLUKBELİ...... 271 REFAHİYE...... 281 TERCAN...... 291 ÜZÜMLÜ...... 301 AYDINTEPE...... 311 DEMİRÖZÜ...... 321 EK 2. TEMEL BİLEŞENLER ANALİZİ...... 333 EK 3. ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ...... 339 EK 4. İLÇE TOPLANTILARI TAKVİMİ VE UZMAN GRUPLARI...... 341 EK 5. İLÇE TOPLANTILARI KATILIMCI LİSTESİ...... 342 ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1. Darpolarize bölgeler ve hizmet odakları...... 20 Şekil 2. İlçelerin tarımsal kimlikleri...... 20 Şekil 3. Sanayi için dar polarize bölgeler...... 20 Şekil 4. İlçelerin NEDE sonuçlarına göre karşılaştırması...... 23 Şekil 5. İlçelerin EDE değerlerine göre dağılımı...... 24 Şekil 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ana ulaşım aksları şematiği...... 26 Şekil 7. Coğrafi erişilebilirlik...... 27 Şekil 8. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma)...... 28 Şekil 9. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe)...... 30 Şekil 10. Coğrafi erişilebilirlik ve EDE...... 32 Şekil 11. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ve EDE çaprazlaması...... 33 Şekil 12. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE çaprazlaması...... 34 Şekil 13. İlçe bağlantıları ve trafik yükleri oranı...... 38 Şekil 14. İlçeler arası güzergahların trafik yoğunlukları...... 39 Şekil 15. Bölgenin trafik yoğunluğu...... 40 Şekil 16.Tarımsal üretim alanları...... 54 Şekil 17. Turizm değerleri...... 55 Şekil 18. Turizm rotaları...... 56 Şekil 19. İlçe kimlikleri...... 57 Şekil 20. İlçe kademeleri...... 58 Şekil 21. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 64 Şekil 22. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 68 Şekil 23. İlçenin TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisindeki yeri...... 74 Şekil 24. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 78 Şekil 25. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 84 Şekil 26. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 88 Şekil 27. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 94 Şekil 28. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 96 Şekil 29. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 102 Şekil 30. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 106 Şekil 31. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 112 Şekil 32. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 116 Şekil 33. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 122 Şekil 34. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 126 Şekil 35. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 132 Şekil 36. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 136 Şekil 37. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 142 Şekil 38. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 146 ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 39. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 152 Şekil 40. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 156 Şekil 41. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 162 Şekil 42. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 166 Şekil 43 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 172 Şekil 44. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 176 Şekil 45. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 182 Şekil 46. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 186 Şekil 47. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 192 Şekil 48. Şenkaya bitkisel üretim verileri...... 196 Şekil 49. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 202 Şekil 50. Tekman bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 206 Şekil 51. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 212 Şekil 52. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 216 Şekil 53. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 222 Şekil 54. Uzundere bitkisel üretim...... 226 Şekil 55. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 232 Şekil 56. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 236 Şekil 57. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 242 Şekil 58. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 246 Şekil 59. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 252 Şekil 60. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 256 Şekil 61. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 262 Şekil 62. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 266 Şekil 63. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 272 Şekil 64. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 276 Şekil 65. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 282 Şekil 66. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 286 Şekil 67. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 292 Şekil 68. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 296 Şekil 69. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 302 Şekil 70. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 306 Şekil 71. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 312 Şekil 72. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)...... 316 Şekil 73. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri...... 322 Şekil 74. Bitkisel üretim alanları...... 326 Şekil 75. Temel bileşenler analizi grafiği...... 336 TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Temel Bileşenler Analizinde kullanılan değişkenler...... 22 Tablo 2. İlçelerin sosyal, ekonomik ve nüfus göstergelerine göre sıralanması...... 22 Tablo 3. Coğrafi Erişilebilirlik Endeksine göre ilçe sıralaması...... 25 Tablo 4. İlçelerin potansiyel erişilebilirlik endeksine göre sıralaması...... 29 Tablo 5. İlçelerin analiz sonuçlarına göre gruplandırılması...... 31 Tablo 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri güçlü yönler tablosu...... 42 Tablo 7. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri zayıf yönler tablosu...... 44 Tablo 8. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri fırsatlar ve tehditler tablosu...... 46 Tablo 9. Aşkale ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 65 Tablo 10. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 65 Tablo 11. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus (6+ yaş)...... 66 Tablo 12. Aşkale hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)...... 67 Tablo 13. SEGE sıralaması...... 69 Tablo 14. İlçe değerlendirme formu...... 70 Tablo 15. Çat ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)...... 75 Tablo 16. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 75 Tablo 17. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 76 Tablo 18. Çat hayvansal üretim verileri...... 77 Tablo 19. SEGE sıralaması...... 79 Tablo 20. İlçe değerlendirme formu...... 80 Tablo 21. Hınıs ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)...... 85 Tablo 22. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 85 Tablo 23. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 86 Tablo 24. Hınıs hayvansal üretim verileri...... 87 Tablo 25. SEGE sıralaması...... 89 Tablo 26. İlçe değerlendirme formu...... 91 Tablo 27. Horasan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 95 Tablo 28. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 95 Tablo 29. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 96 Tablo 30. Horasan hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 97 Tablo 31. SEGE sıralaması...... 99 Tablo 32. İspir ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 103 Tablo 33. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 103 Tablo 34. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 104 Tablo 35. İspir hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 106 Tablo 36. SEGE sıralaması...... 107 Tablo 37. İlçe değerlendirme formu...... 108 TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 38. Karaçoban ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 113 Tablo 39. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 113 Tablo 40. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 114 Tablo 41. Karaçoban hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 116 Tablo 42. SEGE sıralaması...... 117 Tablo 43. İlçe değerlendirme formu...... 119 Tablo 44. Karayazı ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)...... 123 Tablo 45. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 123 Tablo 46. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 124 Tablo 47. Karayazı hayvansal üretim verileri...... 126 Tablo 48. SEGE sıralaması...... 127 Tablo 49. İlçe değerlendirme formu...... 128 Tablo 50. Köprüköy ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)...... 133 Tablo 51. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 133 Tablo 52. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 134 Tablo 53. Köprüköy hayvansal üretim verileri...... 136 Tablo 54. SEGE sıralaması...... 137 Tablo 55. İlçe değerlendirme formu...... 138 Tablo 56. Narman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 143 Tablo 57. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 143 Tablo 58. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 144 Tablo 59. Narman hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)...... 146 Tablo 60. SEGE sıralaması...... 147 Tablo 61. İlçe değerlendirme formu...... 149 Tablo 62. Oltu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 153 Tablo 63. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 153 Tablo 64. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 154 Tablo 65. Oltu hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 156 Tablo 66. SEGE sıralaması...... 157 Tablo 67. İlçe değerlendirme formu...... 158 Tablo 68. Olur ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 163 Tablo 69. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 163 Tablo 70. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 164 Tablo 71. Olur hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 166 Tablo 72. SEGE sıralaması...... 167 Tablo 73. İlçe değerlendirme formu...... 169 Tablo 74. Pasinler ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)...... 173 TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 75. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 173 Tablo 76. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 174 Tablo 77. Pasinler hayvansal üretim verileri...... 176 Tablo 78. SEGE sıralaması...... 177 Tablo 79. İlçe değerlendirme formu...... 179 Tablo 80. Pazaryolu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 183 Tablo 81. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 183 Tablo 82. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 184 Tablo 83. Pazaryolu hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 186 Tablo 84. SEGE sıralaması...... 187 Tablo 85. İlçe değerlendirme formu...... 188 Tablo 86. Şenkaya ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 193 Tablo 87. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 193 Tablo 88. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 194 Tablo 89. Şenkaya hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 196 Tablo 90. SEGE sıralaması...... 197 Tablo 91. İlçe değerlendirme formu...... 199 Tablo 92. Tekman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 203 Tablo 93. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 203 Tablo 94. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 204 Tablo 95. Tekman hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 206 Tablo 96. SEGE sıralaması...... 207 Tablo 97. İlçe değerlendirme formu...... 209 Tablo 98. Tortum ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 213 Tablo 99. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 213 Tablo 100. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 214 Tablo 101. Tortum hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 216 Tablo 102. SEGE sıralaması...... 217 Tablo 103. İlçe değerlendirme formu...... 219 Tablo 104. Uzundere ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 223 Tablo 105. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 223 Tablo 106. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 224 Tablo 107. Uzundere hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 226 Tablo 108. SEGE sıralaması...... 227 Tablo 109. İlçe değerlendirme formu...... 228 Tablo 110. Çayırlı ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 233 Tablo 111. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 233 TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 112. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 234 Tablo 113. Çayırlı hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 236 Tablo 114. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 237 Tablo 115. SEGE sıralaması...... 238 Tablo 116. İlçe değerlendirme formu...... 239 Tablo 117. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 243 Tablo 118. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 243 Tablo 119. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 244 Tablo 120. İliç hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 246 Tablo 121. Desteklerden yararlanma durumu...... 247 Tablo 122. SEGE sıralaması (2004)...... 248 Tablo 123. İlçe değerlendirme formu...... 249 Tablo 124. Kemah ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 253 Tablo 125. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 253 Tablo 126. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 254 Tablo 127. Kemah hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 256 Tablo 128. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 257 Tablo 129. SEGE sıralaması (2004)...... 258 Tablo 130. İlçe değerlendirme formu...... 259 Tablo 131. Kemaliye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 263 Tablo 132. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 263 Tablo 133. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 264 Tablo 134. Kemaliye hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 266 Tablo 135. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 267 Tablo 136. SEGE sıralaması (2004)...... 268 Tablo 137. İlçe değerlendirme formu...... 269 Tablo 138. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 273 Tablo 139. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 273 Tablo 140. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 274 Tablo 141. Otlukbeli hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 276 Tablo 142. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 277 Tablo 143. SEGE sıralaması (2004)...... 278 Tablo 144. İlçe değerlendirme formu...... 279 Tablo 145. Refahiye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 283 Tablo 146. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 283 Tablo 147. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 284 Tablo 148. Refahiye hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 286 TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 149. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 287 Tablo 150. SEGE sıralaması (2004)...... 288 Tablo 151. İlçe değerlendirme formu...... 289 Tablo 152. Tercan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 293 Tablo 153. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 293 Tablo 154. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 294 Tablo 155. Tercan hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 296 Tablo 156. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 297 Tablo 157. SEGE sıralaması (2004)...... 298 Tablo 158. İlçe değerlendirme formu...... 299 Tablo 159. Üzümlü ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 303 Tablo 160. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 303 Tablo 161. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 304 Tablo 162. Üzümlü hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 306 Tablo 163. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 308 Tablo 164. SEGE sıralaması (2004)...... 308 Tablo 165. İlçe değerlendirme formu...... 309 Tablo 166. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 313 Tablo 167. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 313 Tablo 168. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 314 Tablo 169. Aydıntepe hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 316 Tablo 170. İlçenin desteklerden yararlanma durumu...... 317 Tablo 171. SEGE sıralaması...... 318 Tablo 172. İlçe değerlendirme formu...... 319 Tablo 173. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)...... 323 Tablo 174. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı...... 323 Tablo 175. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )...... 324 Tablo 176. Demirözü hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)...... 326 Tablo 177. SEGE sıralaması...... 327 Tablo 178. İlçe değerlendirme formu...... 330 Tablo 179. KMO değerleri ve yorumları...... 334 Tablo 180. SPSS test sonuçları...... 335 Tablo 181. Varyanslar...... 335 Tablo 182. Değişkenlerin Temel Bileşenler Üzerindeki Ağırlıkları...... 337 Tablo 183. Dönüştürülmüş Bileşenler Matrisi...... 338 14 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI RAPOR ÖZETİ

1. Bu rapor TRA1 Düzey 2 Bölge analizi ve son olarak ilçe söz alıp konuşmaları ve kurum adı, Planı 2014 – 2023 hazırlık merkezlerinin birbirleri arasında ilçenin sosyo-ekonomik yönden çalışmaları kapsamında ilçelerde mal ve hizmet taşınımını ele alan kalkınması açısından potansiyelleri, mevcut durum tespitine ve taşıt yoğunluğu analizi şeklindedir. zayıf yönleri, önerilen öncelikli vizyon belirlemeye yönelik yatırım alanları, ilçede ihtiyaç 3. Bu analizlere ilave olarak olarak gerçekleştirilen ilçe ilçelerden saha verilerinin duyulan kamu yatırımları ve toplantıları sonuçlarından, ilçe elde edilmesi için Kuzeydoğu katılımcı görüş ve önerilerini kaymakamlıkları, belediyeleri Anadolu Kalkınma Ajansı içeren bir form doldurmaları ve milli eğitim müdürlüklerine ve ilçe kaymakamlıkları istenmiştir. Doldurulan formlar ait internet sitelerinden, koordinasyonunda merkez ve kaydedilen konuşmalar kaymakamlıklarca hazırlanan ilçeler dışında tüm TRA1 daha sonra çözümlenerek ilçe ilçe brifing raporlarından, Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde hakkındaki saha verileri elde başta Türkiye İstatistik Kurumu toplantılar gerçekleştirilmiştir. edilmiştir. Bu veriler daha sonra (TÜİK) olmak üzere SGK, Gıda İlçe toplantılarında katılımcılık Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ilçeler hakkında yapılan mevcut konusunda daha yenilikçi bir il ve ilçe müdürlükleri, il durum değerlendirmelerine, yaklaşım güdülerek, belediye dernekler müdürlükleri ve bölge analizlere, TRA1 Düzey 2 başkanları, muhtarlar, kamu üniversiteleri gibi ulusal ve Bölgesi’nin ortak kalkınma kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yerel kurum ve kuruluşlardan vizyonunun oluşturulmasına ve yanı sıra; özellikle köy veya talep edilen ve derlenen veriler bu vizyonu destekleyen eksen, mahallelerde görev yapan kullanılarak hazırlanmıştır. öncelik, tedbir ve hatta projelerin öğretmenlerin, okul müdürlerinin, geliştirilmesi için kullanılmıştır. 2. Rapor çalışmasında ilçelerin tarım danışmanlarının, din Toplantılar genelde bir ilçenin birbirleriyle karşılaştırmalarının, görevlileri ile sivil toplum kalkınmasının yaklaşık yarım gün sıralamalarının, kuruluşları (meslek odaları, boyunca konuşulduğu bir ortamlar gruplandırmalarının ve gruplar dernek, birlik veya kooperatif) arasında göreceli üstünlüklerine temsilcilerinin, özel sektör oluşturduğu için ilçelerde kalkınma göre kademelendirmelerinin temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve karar alma sürecine katılımcılık yapılabilmesi için üç türlü analiz ve katkı sağlayabilecek bilincinin oluşması için oldukça yapılmış ve analiz sonuçları vatandaşların katılımının önemli ve öncü rol üstlenmiştir. birbirleriyle çakıştırılarak elde sağlanmasına büyük özen 4. Her ilçe hakkında elde edilen sonuçlar sahadan ilçe gösterilmiştir. İlçe toplantılarında edilen istatistik ve saha toplantıları ile elde edilen ilçenin genel sosyo-ekonomik verilerine dayanarak bir ilçe verilerle doğrulanmıştır. durumu, lokomotif sektörleri, raporu hazırlanılmış ve ilçe Yapılan bu üç analiz; ekonomi, mevcut kalkınma potansiyelleri demografi ve eğitim verilerinin ile geleceğe dair beklentiler kaymakamlıkları vasıtasıyla ilçe bir arada değerlendirildiği bir ve vizyonlar ele alınmıştır. kamuoyuna sunulmuş ve rapor sosyal ve ekonomik gelişmişlik Katılımcılara tiyatro düzeninde hakkında öneri ve görüşleri derecelendirme (EDE) analizi, konunun önemi ve toplantıdan istenmiştir. Gelen talepler ilçelerin birbirlerine göre beklentiler anlatıldıktan sonra doğrultusunda revize edilen mesafelerini ve nüfuslarını ele alan yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri raporlar bu raporun ekine coğrafi ve potansiyel erişilebilirlik hakkında belirlenen başlıklarda konulmuştur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 15

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELER RAPORU 1. RAPOR HAZIRLIK SÜRECİ

Bu rapor TRA1 Düzey 2 Bölge Yapılan bu üç analiz; ekonomik, İlçe toplantılarına katılımcılık Planı 2014 – 2023 hazırlık demografik ve eğitim verilerinin konusunda daha yenilikçi bir çalışmaları kapsamında ilçelerde bir arada değerlendirildiği bir yaklaşım güdülerek, belediye mevcut durum tespitine ve sosyal ve ekonomik gelişmişlik başkanları, muhtarlar, kamu vizyon belirlemeye yönelik derecelendirme (EDE) analizi, kurum ve kuruluşu temsilcilerinin olarak gerçekleştirilen ilçe ilçelerin birbirlerine göre yanı sıra; özellikle köy veya toplantıları sonuçlarından, ilçe mesafelerini ve nüfuslarını ele alan mahallelerde görev yapan kaymakamlıkları, belediyeleri coğrafi ve potansiyel erişilebilirlik öğretmenlerin, okul müdürlerinin, ve milli eğitim müdürlüklerine (yayılma ve cazibe) analizi ve son tarım danışmanlarının, din ait internet sitelerinden, olarak ilçe merkezlerinin birbirleri görevlileri ile sivil toplum kaymakamlıklarca hazırlanan arasında mal ve hizmet taşınımını kuruluşları (meslek odaları, ilçe brifing raporlarından, ele alan taşıt yoğunluğu analizi dernek, birlik veya kooperatif) başta Türkiye İstatistik Kurumu temsilcilerinin, özel sektör şeklindedir. (TÜİK) olmak üzere SGK, Gıda temsilcilerinin, kanaat önderlerinin Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Analiz sonuçlarıyla paralel olarak ve katkı sağlayabilecek il ve ilçe müdürlükleri, il ilçelerden saha verilerinin elde vatandaşların katılımının dernekler müdürlükleri ve bölge edilmesi için Kuzeydoğu Anadolu sağlanmasına büyük özen üniversiteleri gibi ulusal ve Kalkınma Ajansının 09.01.2013 gösterilmiştir (ilçelerde yapılan yerel kurum ve kuruluşlardan tarih ve 13 sayılı resmi yazısı ile toplantı takvimi ve Katılımcı Listesi talep edilen ve derlenen veriler ilçe kaymakamlıklarından ilçe Ek 4 ve 5’te verilmiştir. Listede kullanılarak hazırlanmıştır. toplantılarının organizasyonu bazı nedenlerle katılımcı kayıt formu tutulamayan ilçelere yer Rapor çalışmasında ilçelerin ve katılımcıların bir araya verilmemiştir). birbirleriyle karşılaştırmalarının, getirilmesi ile ilgili yardım sıralamalarının, talebinde bulunulmuştur. İlçe İlçe toplantılarında ilçenin gruplandırmalarının ve gruplar kaymakamlıkları ile koordineli genel sosyo-ekonomik durumu, arasında göreceli üstünlüklerine olarak merkez ilçeler dışındaki lokomotif sektörleri, mevcut göre kademelendirmelerinin tüm TRA1 Düzey 2 Bölgesi kalkınma potansiyelleri ile yapılabilmesi için üç türlü analiz ilçelerinde Ek 4’de verilen tabloda geleceğe dair beklentiler ve yapılmış ve analiz sonuçları yer alan takvim çerçevesinde ilçelere ait vizyon ele alınmıştır. bir arada değerlendirilerek Ajansın Araştırma ve Planlama Katılımcılara tiyatro düzeninde elde edilen sonuçlar sahadan Birimi uzmanlarından oluşan konunun önemi ve toplantıdan ilçe toplantıları ile elde edilen üç ekip tarafından toplantılar beklentiler anlatıldıktan sonra verilerle doğrulanmıştır. gerçekleştirilmiştir. yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri

18 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI hakkında belirlenen başlıklarda Bu veriler daha sonra ilçeler bilincinin oluşması için oldukça söz alıp konuşmaları ve kurum adı, hakkında yapılan mevcut durum önemli ve öncü bir rol üstlenmiştir. ilçenin sosyo-ekonomik yönden değerlendirmelerinin, analizlerin, kalkınması açısından potansiyelleri, TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin ortak Her ilçe hakkında elde edilen zayıf yönleri, önerilen öncelikli kalkınma vizyonunun ve bu vizyonu istatistik ve saha verilerine yatırım alanları, ilçede ihtiyaç destekleyen eksen, öncelik, tedbir dayanarak bir ilçe raporu duyulan kamu yatırımları ve ve hatta projelerin geliştirilmesi hazırlanmış, ilçe kaymakamlıkları katılımcı görüş ve önerilerini için kullanılmıştır. Toplantılar vasıtasıyla ilçe kamuoyuna içeren bir form doldurmaları genelde bir ilçenin kalkınması sunulmuş ve öneri ve görüşler istenmiştir. Doldurulan formlar ve hakkında yaklaşık yarım gün kaydedilen konuşmalar daha sonra boyunca konuşulduğu ortamlar talep edilmiştir. Gelen değişiklik çözümlenerek ilçe hakkındaki oluşturduğu için ilçelerde kalkınma talepleri doğrultusunda revize saha verileri elde edilmiştir. ve karar alma sürecine katılımcılık edilen raporlar Ek 1’de verilmiştir.

2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELERİ İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri – madencilik sektöründe, şekillere göre tarım sanayi ve özelinde analiz çalışmaları 22’sinin ise tarım ve hayvancılık hizmetler sektörlerinde ilçeler yaparak bu ilçeleri belirli bir sektöründe uzmanlaşmış olduğu özelinde sektörel ayrışmaya metoda göre kategorize eden, tespit edilmiştir. Bu 22 ilçenin ve uzmanlaşmaya gidilmiş ve kademelendiren, ilişkilerini tarif 18’inde – Çat, Hınıs, Horasan, ilçeler arası ilişkiler kurulmaya eden ve öneri projeler getiren ilk Ispir, Karaçoban, Karayazı, çalışılmıştır. plan çalışması UNDP, DPT, Yıldız Köprüköy, Narman, Pasinler, Kuzeydoğu Anadolu Teknik Üniversitesi ve Atatürk Pazaryolu, Tekman, Aydıntepe, Kalkınma Ajansı (KUDAKA) Üniversitesi işbirliği ile 2005 Demirözü, Çayırlı, İliç, Otlukbeli, koordinasyonunda hazırlanan yılında hazırlanan “Ekonomik - Tercan ve Üzümlü – tarım birinci TRA1 Düzey 2 Bölge Planı Toplumsal - Mekansal Örgütlenme derecede uzmanlaşılmış sektör 2011 – 2013 kapsamında ilçeler İçin Dar Bölgeli Polarize Model; konumunda bulunmuştur. Yine özelinde bir kademelendirme Erzurum – Erzincan – Bayburt lokasyon katsayılarına göre ve ilişkilendirme yapılmamış Bölgesel Gelişme Planı”dır. Bu yönetsel bakımdan kentsel olmasına rağmen odak sektörlerin planda, TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde merkez konumunda olmasına geliştirilmesi ile ilgili oluşturulan yer alan ilçe merkezlerinde rağmen pek çok ilçe işgücü ve sektörel amaç, hedef ve stratejiler bölgenin bütününe göre daha uzmanlaşma açısından kırsal bölge genelini ilgilendirmektedir yoğun bulunan sektörler “lokasyon niteliktedir. “Ekonomik - Toplumsal (www.kudaka.org.tr). Yine Ajansın katsayısı” belirlenerek ifade - Mekansal Örgütlenme İçin Dar koordinasyonunda hazırlanan edilmiştir. Bu katsayılar ilçeler Bölgeli Polarize Model; Erzurum Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi özelinde öne çıkan sektörlerin – Erzincan – Bayburt Bölgesel İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi belirlenmesine yardımcı olmuştur. Gelişme Planı içerisinde yer ve Eylem Planı’nda da turizm Bu plan kurgusu içerisinde alan ilçeler özelinde mekansal özelinde potansiyeli olan ilçelerde bölgedeki dört ilçe merkezinin gelişme şemalarından bazıları projelerin gerçekleştirilmesi – Aşkale, Oltu, Olur ve Refahiye Şekil 1, 2 ve 3’te verilmiştir. Bu önerilmiştir (www.kudaka.org.tr).

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 19 Şekil 3. Sanayi için dar polarize bölgeler

Şekil 2. İlçelerin tarımsal kimlikleri

Şekil 1. Darpolarize bölgeler ve hizmet odakları

20 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 3. İLÇE ÖLÇEĞİNDE YAPILAN ANALİZ ÇALIŞMALARI

TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 ilçelerin birbirlerine göre avantajlı gönderebilecekleri ya da bu – 2023 kapsamında yapılan ilçe ve dezavantajlı oldukları yönler mal ve hizmetleri nerelerden ölçekli analizlerde iki yönlü bir tespit edilmiştir. Aynı veri seti her alabilecekleri ile ilgili imkanları yaklaşım izlenmiştir. Bu yaklaşıma ilçe için ayrı ayrı oluşturulduğu araştırmaktır. Bu analizin göre ilk olarak her bir ilçe için üç için ilçelerin karşılaştırmaları da temelini ise ilçelerin birbirlerine analizden oluşan (EDE, erişebilirlik objektif bir şekilde yapılmıştır. olan mesafeleri ve sahip ve taşıt yoğunluğu analizi) bir Bu analiz çalışmasında sosyo- oldukları nüfuslarına ait veriler analiz seti uygulanmış ve her ilçe ekonomik göstergeler içerisinden oluşturmaktadır. için bulunan değerlere göre ilçeler bölgeyi tam olarak yansıtabilecek sıra, grup ve kademelendirilmiştir. veri setleri seçilerek modele Son analiz çalışması ise İkinci aşamada ise sahadan girdi sağlanmış ve çıkan sonuçlar Karayolları Genel Müdürlüğünün alınan verilerle bu sonuçlar ışığında ilçeler sıralanmıştır. ilçeler arasında yaptığı taşıt doğrulanmıştır. sayımlarından yola çıkılarak her İkinci analizde ilçelerin ilçenin yakın çevresinden mal Her ilçeye ait Ekonomi, Demografi erişilebilirlikleri incelenmiştir. ve hizmet alımının ne durumda ve Eğitim (EDE) verilerinden Burada amaç ilçelerin olduğunun araştırılması ile ilgilidir. oluşturulan bir set tüm ilçelerde ürettikleri veya talep ettikleri sabit olacak şekilde kullanılarak ürün ve hizmetleri nerelere

3.1 İLÇERİN EKONOMİ, DEMOGRAFİ ve EĞİTİM (EDE) SIRALAMASI

Bu çalışmada amaç, TRA1 Düzey nüfus, eğitim seviyesi, hizmetlere açısından anlamlı sonuçlar 2 Bölgesi’nde merkez ilçeler erişim ve istihdam verileri gibi doğuracak 15 değişken çalışma hariç diğer 27 ilçenin bölge içinde ilçe ölçeğinde ulaşılabilecek temel kapsamında kullanılmıştır. Örneğin ekonomi, demografi ve eğitim göstergeleridir. Çalışma, TRA1 başlangıçta 16 olarak alınan veri göstergelerinin ortaya koyduğu Düzey 2 Bölgesi’nde bulunan setleri sayısı içerisinde ilçelere tek bir katsayı ile objektif olarak Erzurum, Erzincan ve Bayburt ait toplam nüfus değişkeni de sıralamasını yapmak, bu sıralamayı illerine ait ilçeleri kapsamaktadır. yer almış ancak sıralamada mekansal boyuta taşımak, İlçelerin genel sıralamasını katsayılara etkisinin oldukça nihai olarak ilçeler arasında bozmamak adına merkez büyük olmasından ve sahayı tam bir derecelendirme ve ilişkileri ilçeler olan Aziziye, Palandöken, olarak yansıtamamasından dolayı kademeleme yoluna gitmektir. Yakutiye, Erzincan ve Bayburt modelin tutarlılığını bozmaması Merkez ilçeler çalışma kapsamına açısından sistemden çıkartılmıştır. Temel Bileşenler Analizi alınmamıştır. İlçe düzeyinde Temel Bileşenler Analizinde istatistiksel yöntemiyle yapılan tutarlılığı ve ulaşılabilirliği olan kullanılan değişkenlerin listesi EDE analiz çalışması kapsamında veri setleri arasından ilçe özelinde Tablo 1’de, analize ait detaylı bilgi seçilen değişkenler genellikle fikir verebilecek ve sıralama ise Ek 2’de verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 21 Tablo 1. Temel Bileşenler Analizinde kullanılan değişkenler

No Değişken adı Yıl Kaynak

1 Nüfus Yoğunluğu 2012 TÜİK 2 Kentli Nüfus 2012 TÜİK 3 Kentli Nüfus(%) 2012 TÜİK 4 Yaş bağımlılık oranı 2012 TÜİK 5 İlçe Dernek Sayıları 2013 İl Dernekler Md. 6 Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı 2013 MEB 7 Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı 2013 MEB 8 İlçelerdeki Hanehalkı Büyüklüğü 2012 TÜİK 9 Okuryazar Nüfus Oranı 2012 TÜİK 10 Kişi başı çekilen günlük su (litre/kişi-gün) 2011 TÜİK 11 Hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı 2011 TÜİK 12 İlçedeki İş Yeri Sayısı 2012 SGK 13 İlçedeki Sigortalı personel Sayısı 2012 SGK 14 İlçedeki Ortalama Günlük Kazanç 2012 SGK 15 İlçedeki Çiftçi Sayısı 2013 GTH İl Md.

Değişkenlerin temel bileşenler üzerindeki ağırlıkları dikkate alınarak yapılan hesaplamalardan ve normalizasyondan sonra ilçelere ait ekonomi, demografi ve eğitim değişkenlerinin tek bir değerde gösterildiği sıralama tablosu ve değerleri Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2. İlçelerin sosyal, ekonomik ve nüfus göstergelerine göre sıralanması

Sıra İlçe Adı EDE Sıra İlçe Adı EDE Sıra İlçe Adı EDE 1 Oltu 3,01 10 Üzümlü -0,06 19 Uzundere -0,66 2 Horasan 2,06 11 Çayırlı -0,07 20 Kemah -0,68 3 Aşkale 1,63 12 Tortum -0,14 21 Kemaliye -0,7 4 Pasinler 1,55 13 Refahiye -0,19 22 Köprüköy -0,8 5 Hınıs 0,56 14 Karayazı -0,24 23 Demirözü -0,81 6 İspir 0,46 15 Narman -0,24 24 Aydıntepe -0,84 7 Tercan 0,28 16 Çat -0,37 25 Olur -0,85 8 Karaçoban 0,06 17 Şenkaya -0,45 26 Otlukbeli -1,01 9 İliç 0,06 18 Tekman -0,48 27 Pazaryolu -1,06

Bu değerler toplam altı kategoriye ayrılmıştır ve kategoriler Şekil 4’te verilmiştir.

22 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

EDE Skorları

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 İ liç

-0,5 Çat Oltu İ spir Olur Hınıs Çayırlı A ş kale Tercan Tercan -1 Kemah Tortum Üzümlü Pasinler Pasinler Tekman Narman Ş enkaya Horasan Karayazı Refahiye Otlukbeli Kemaliye Köprüköy Uzundere Demirözü Pazaryolu Pazaryolu Aydıntepe

-1,5 Karaçoban 1 2 3 4 5 6

Şekil 4. İlçelerin NEDE sonuçlarına göre karşılaştırması

Bu altı kategoriden en yüksek değere sahip ve tek başına kategori oluşturan ilçe Oltu ilçesidir. Oltu’yu ikinci kategoride yine tek başına yer alan Horasan, 3. kategoride Pasinler ile beraber yer alan Aşkale ve 4. kategoride İspir ile beraber yer alan Hınıs takip etmektedir. Bu ilçeler, nüfus yoğunlukları, kentli nüfusun fazlalığı, hizmetlere erişim imkanının fazlalığı, kişi başı ortalama kazanç miktarı gibi önemli parametrelerde yüksek skorlar aldıkları için kategorileri de yüksek çıkmıştır. Beşinci kategori geçiş kategorisi olarak değerlendirilebilir ve yüksek skorlular ile düşük skorlular arasında orta dereceli gelişmiş ilçe grubunu niteleyen on ilçeyi içine almaktadır. Altıncı grupta yer alan düşük skorlu ilçeler gerek nüfus yoğunlukları, kentli nüfus oranları ve diğer parametrelere göre en düşük skorları alan gruptur. Sonuçların mekansal düzlemde gösterimi Şekil 5’te verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 23 -1,06 Gelişmişlilk Sıralaması İlçe Sosyo Ekonomik 3,01

Şekil 5. İlçelerin EDE değerlerine göre dağılımı

24 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 3.2. İLÇELERİN ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ

TRA1 Düzey 2 Bölgesi sahip teşkil etmektedir. Bu nedenle Analizden elde edilen sonuçlar olduğu geniş yüzölçümü ve bölgede doğu – batı ana aksına Tablo 3, 4 ve 5’te verilmiştir. Tablo engebeli arazi yapısıyla ulaşım uzak yerleşimler arasındaki 3’te verilen coğrafi erişilebilirlik imkanları bakımından dezavantajlı coğrafi erişilebilirlik sınırlıdır. değerlerine göre en düşük değere bir konuma sahiptir. Ulaşım Ayrıca bölgenin kırsal ve kentsel sahip olan yerleşim en iyi coğrafi altyapısı yıldan yıla iyileşiyor olsa yerleşimleri arasında yaşanan ulaşılabilirliğe sahiptir. Bu açıdan da pazara erişilebilirlikte yaşanan ulaşım kısıtlarına bağlı olarak bakıldığında bölgenin merkezinde zorluklar bölgenin sosyoekonomik mal, insan ve hizmet akışlarında yer alan Erzurum merkez ilçesinin gelişmişliğine etki eden önemli zorluklar yaşanmaktadır. İlçelerin en erişilebilir yerleşme olduğu faktörlerdendir. erişilebilirliği ile ilgili uygulanan görülmektedir. Bunu sırasıyla TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde analiz çalışmasının detayları doğu-batı ulaşım aksı üzerinde yerleşim alanlarının ve nüfusun Ek 3’te verilmiştir. Çalışma yer alan Aşkale, Pasinler ve Tercan coğrafyaya bağlı dağılımı homojen kapsamında TRA1 Düzey 2 Bölgesi bir yapı göstermemektedir. içinde yer alan Erzurum, Erzincan ilçeleri takip etmektedir. En az Bölgenin engebeli yapısı kuzey – ve Bayburt merkez ilçeleri dahil erişilebilir ilçe ise Kemaliye olup güney bağlantısının doğu – batı olmak üzere toplam 30 ilçe yer bunu İliç ve Karaçoban ilçeleri aksı kadar gelişmesine engel almaktadır izlemektedir.

Tablo 3. Coğrafi Erişilebilirlik Endeksine göre ilçe sıralaması

No İlçe Adı C. E. C.E.N. S. No İlçe Adı C. E. C.E.N. S. No İlçe Adı C. E. C.E.N.

1 Erzurum 97,87 0 11 Çayırlı 136,93 24 21 Otlukbeli 174,47 47

2 Aşkale 101,83 2 12 Aydıntepe 140,4 26 22 Şenkaya 175,87 48

3 Pasinler 105,83 5 13 Uzundere 141,77 27 23 İspir 179,93 51

4 Tercan 111,07 8 14 Üzümlü 142,77 28 24 Kemah 182,97 53

5 Köprüköy 111,6 8 15 Erzincan 147,17 30 25 Tekman 183,7 53

6 Tortum 122,07 15 16 Karayazı 148,53 31 26 Olur 184,73 54

7 Bayburt 127,33 18 17 Demirözü 149,73 32 27 Refahiye 187,37 55

8 Horasan 128,27 19 18 Oltu 150,2 32 28 Karaçoban 192,9 59

9 Çat 132,4 21 19 Pazaryolu 160,47 39 29 İliç 228,9 81

10 Narman 133,87 22 20 Hınıs 162,43 40 30 Kemaliye 259,7 100

C. E; Coğrafi Erişilebilirlik C. E.N; Coğrafi Erişilebilirlik (Normalize )

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 25 Elde edilen coğrafi erişilebilirlik gittikçe güçlenmektedir. Bu iki arasındaki karayolu mesafesi değerleri ile gerçek ulaşım ağı kol bölgenin Akdeniz limanlarına ve ilçe nüfusları kullanılarak dikkate alındığında birbiriyle tutarlı (batı kolu) ve GAP Bölgesi’ne belirlenen potansiyel ilişki oldukları görülmektedir. TRA1 (doğu kolu) bağlanması açısından “yayılma” ve “cazibe” bakımından Düzey 2 Bölgesi’ndeki karayolu son derece önemlidir. Bu sayede potansiyel erişilebilirlik endeksidir. bağlantıları bir yıldız şeklinde GAP ile Karadeniz, DAP ile de Tablo 4’te yayılma ve cazibe gösterildiğinde (Şekil 6) yıldızın Akdeniz bağlantısı sağlanmaktadır. bakımından potansiyel erişilebilirlik kuzey kanadı Karadeniz (Rize ve Bölgede zayıf olan bağlantı aksları değerleri verilmiştir. Yayılma ve Trabzon Limanları) bağlantısını, yıldızın kollarının geçmediği ara cazibe bakımından potansiyel batı ve doğu kollar ise bölgenin yönlerdir. Güneydoğu yönünde erişilebilirlik değeri en düşük olan en güçlü bağlantısı olan D -100 Karayazı, Hınıs, Karaçoban ve ilçe ulaşılabilirlik açısından en karayolu aksını gösterir. Tekman bağlantısı; güneybatıda dezavantajlı ilçedir. Bu bakımdan Kemah, İliç ve Kemaliye bağlantısı; Gelişmiş doğu – batı aksı ilk olarak yayılma değerlerine kuzeydoğuda Şenkaya, Olur, üzerinde veya yakınında bulunan bakıldığında en düşük değerli Oltu ve Narman bağlantıları ilçeler erişilebilirlik konusunda ilçenin “0” endeks değeriyle ile kuzeybatıda Bayburt, İspir, daha avantajlı bir konumdadır. Aydıntepe, Demirözü ve Erzincan Karaçoban olduğu görülmektedir. Bölgeyi ülkenin üretim açısından bağlantıları mevcut durumda Bunu sırasıyla Pazaryolu, Kemaliye gelişmiş bölgelerine bağlayan ana nispeten zayıf durumdadır. Coğrafi ve Aydıntepe ilçeleri izlemektedir. güzergah da yine bu akstır. Yıldızın erişilebilirlik endeksi sonuçlarına Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) güneye bakan iki kolu bölgenin göre ilçelerin mekansal dağılımı endeksi sonuçlarının ilçelere göre nispeten en zayıf bağlantı aksları Şekil 7’de verilmiştir. mekansal dağılımı Şekil 8’de olsa da mevcut iyileştirmeler verilmiştir. sayesinde (Erzurum – Bingöl, Bölgede yer alan herhangi bir Refahiye – Malatya güzergahları) ilçe ile bu ilçe dışındaki ilçeler

Şekil 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ana ulaşım aksları şematiği

26 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Zor Erişebilirlik Kolay

Şekil 7. Coğrafi erişilebilirlik

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 27 0 Potansiyel Erişilebilirlik Yayılma 100

Şekil 8. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma)

28 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI En erişilebilir ilçe “100” endeks düşük çıkmıştır) uzaklık açısından ilçesidir. Bunu sırasıyla Erzincan değeriyle Erzurum merkez erişilebilir olmayan alanların ve Bayburt merkez ilçeleri ve ilçesidir. Bunu sırasıyla Erzincan yine düşük değere sahip olduğu Horasan, Pasinler ve Aşkale ilçeleri ve Bayburt merkez ilçeleri ve gözlenmektedir. İlçelerin cazibe takip etmektedir. Bu konuda Horasan, Pasinler, Oltu ilçeleri bakımından potansiyel erişim da yine en işlek aksa yakın ve takip etmektedir. En düşük değere kapasiteleri değerlendirildiğinde nüfusu da nispeten yüksek olan sahip ilçeler yine yıldız kollarının en az erişilebilir olan ilçe “0” ilçelerin değerleri yüksek çıkmıştır. olmadığı alanlardaki ilçelerdir. endeks değeriyle Kemaliye’dir. Burada nüfusun etkisi dikkate Kemaliye’yi sırasıyla Otlukbeli, Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) alınmasına rağmen (örneğin İliç ve Pazaryolu izlemektedir. endeksi sonuçlarının ilçelere Karaçoban ilçesinde nüfus En erişilebilir ilçe “100” endeks göre mekansal dağılımı Şekil 9’da yoğunluğu fazla olsa da değer değeriyle Erzurum merkez verilmiştir.

Tablo 4. Yayılma ve cazibe bakımından ilçelerin potansiyel erişilebilirlik endeksine göre sıralaması

Sıra Yayılma Sıra Cazibe İlçe Adı Yayılma İlçe Adı Cazibe No (Normalize) No Normalize) 1 Otlukbeli 3044,47 0,00 1 Kemaliye 9737,73 0,00 2 Pazaryolu 5368,48 0,42 2 Otlukbeli 10213,74 0,12 3 Kemaliye 5715,46 0,48 3 İliç 12606,84 0,72 4 Aydıntepe 8002,48 0,90 4 Pazaryolu 13981,65 1,07 5 İliç 8205,05 0,94 5 Olur 15299,03 1,40 6 Kemah 8284,00 0,95 6 Kemah 15476,72 1,44 7 Olur 8995,09 1,08 7 Refahiye 18610,84 2,23 8 Demirözü 10375,70 1,33 8 Demirözü 19058,20 2,34 9 Uzundere 10394,45 1,33 9 Aydıntepe 19602,48 2,48 10 Çayırlı 12365,33 1,69 10 Çayırlı 20282,19 2,65 11 Refahiye 12490,25 1,71 11 Uzundere 20473,68 2,70 12 Üzümlü 16746,68 2,49 12 İspir 24025,73 3,59 13 İspir 19871,69 3,05 13 Narman 28708,13 4,77 14 Narman 20719,08 3,21 14 Şenkaya 29425,19 4,95 15 Çat 24409,40 3,88 15 Üzümlü 30083,04 5,11 16 Tercan 24745,95 3,94 16 Karaçoban 33358,25 5,93 17 Şenkaya 25653,69 4,10 17 Tercan 33504,30 5,97 18 Köprüköy 25957,39 4,16 18 Çat 35745,42 6,53 19 Tortum 26570,01 4,27 19 Tortum 36563,56 6,74 20 Karaçoban 30557,99 4,99 20 Tekman 37087,13 6,87 21 Aşkale 33500,94 5,53 21 Hınıs 39514,14 7,48 22 Tekman 34862,34 5,77 22 Köprüköy 40434,13 7,71 23 Hınıs 36932,61 6,15 23 Oltu 42832,16 8,31 24 Karayazı 40278,54 6,76 24 Karayazı 42962,03 8,35 25 Oltu 42334,00 7,13 25 Aşkale 44837,76 8,82 26 Pasinler 45275,67 7,66 26 Pasinler 56765,90 11,81 27 Horasan 56747,34 9,75 27 Horasan 57415,81 11,98 28 Bayburt 82398,65 14,40 28 Bayburt 72402,74 15,74 29 Erzincan 186197,61 33,24 29 Erzincan 152281,56 35,81 30 Erzurum 554115,11 100,00 30 Erzurum 407825,36 100,00

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 29 0 Potansiyel Erişilebilirlik Cazibe 100

Şekil 9. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe)

30 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 3.3. EDE ve ERİŞİLEBİLİRLİK DEĞERLERİNİN BİRLİKTE YORUMLANMASI

Ekonomi, demografi ve eğitim arasında bir gruplandırmaya üç ayrı dağılım elde edilmiştir. verileri ışığında yapılan gelişmişlik daha gidilmesi sağlanmıştır. Bu İlçelerin analiz sonuçlarına göre sıralamasına göre elde edilen konuda, EDE değerleri ile sırasıyla gruplandırmaları Tablo 5’te ve bir derecelendirmenin anlamlı coğrafi, yayılma potansiyel ve çaprazlama sonucu ortaya çıkan olabilmesi için bu verilerin ikinci bir cazibe potansiyel erişilebilirlik kademe şemaları ise Şekil 10, 11 değer ile çaprazlanması ve ilçeler değerleri çaprazlanmış ve sonuçta ve 12’de verilmiştir.

Tablo 5. İlçelerin analiz sonuçlarına göre gruplandırılması

Coğrafi erişilebilirlik ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4

Oltu, Hınıs, İspir, Karayazı, Demirözü, Pazaryolu Şenkaya, Tekman, Kemah, Kemaliye, Aşkale, Pasinler, Karaçoban, Aydıntepe, Uzundere, Üzümlü, Çayırlı, Olur, Otlukbeli, Refahiye Horasan, Tercan İliç Narman, Çat, Tortum, Köprüköy

Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 Pazaryolu, Otlukbeli, Olur, Aydıntepe, Hınıs, Pasinler, İliç, Karayazı, Tekman, Tortum, Şenkaya, Demirözü, Kemaliye Aşkale, Horasan, Tercan, Köprüköy Kemah, Uzundere, Çat, Narman, Oltu, Karaçoban İspir Refahiye, Çayırlı, Üzümlü Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 Pasinler, Horasan Karayazı, Tekman, Tortum, Pazaryolu, Otlukbeli, Olur, Aydıntepe, Hınıs, Aşkale, İliç, İspir Şenkaya, Köprüköy Demirözü Kemaliye, Kemah, Uzundere Oltu, Tercan Karaçoban, Çat, Üzümlü, Refahiye, Çayırlı Narman

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 31 Şekil 10. Coğrafi erişilebilirlik ve EDE

32 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Şekil 11. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ve EDE çaprazlaması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 33 Şekil 12. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE çaprazlaması

34 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tek başına EDE değerine göre nedeniyle çevresi için bir sunum kategorik sıralamasında yine ele alındığında ilçeler altı merkezi olma konusunda zayıf değişiklik olmamıştır. Potansiyel kategoriye ayrılmış olsa da buna kalabilmektedirler. Bununla yayılma, mesafeye ilave olarak erişilebilirliğin etkisi de ilave beraber, Pasinler ilçesi nüfus büyüklüğü ve bu nüfusun edilince özellikle ilk dört kategoride çevresindeki köyler için tarımsal hareket etme potansiyelini de pozitif EDE değeri olan ilçeler aynı üretim nedeniyle bir cazibe değerlendirdiği için birinci bölgeye kategoriye yerleşmişlerdir. En merkezi konumundadır. Oltu ve Karaçoban’ın dahil olması dışında yüksek EDE değerine sahip ilk beş Hınıs gerek merkez ilçeye olan sıralamada değişiklik olmamıştır. ilçe coğrafi erişilebilirlik endeksi uzaklık gerekse mevcut durumda değerine göre çaprazlandığında bu ilçeleri diğer ilçelerden daha Potansiyel erişebilirlik (cazibe) sırası değişse de yine aynı yoğun biçimde tercih eden ve EDE değerlerine göre kalmıştır. Bu duruma etken olarak nüfusun fazlalığı nedeniyle doğal yapılan gruplamada da birinci zaten bu ilçelerin ulaşım altyapısı bir sunum ve cazibe merkezi grupta yer alan ilçeler değişiklik ve ana aksa yakınlık gibi özelliklere haline gelmiştir. Bu nedenle bu göstermezken ikinci gruptan de sahip olması gösterilebilir. iki ilçe bu özelliklerini ileride de birinci gruba, üçüncü gruptan devam ettirebilecek durumdadır. da ikinci gruba geçen ilçeler Coğrafi erişilebilirlik ve EDE Horasan doğu ve kuzeydoğu yol mevcuttur. Bununla beraber, insan çaprazlamasının sonuçlarına göre bağlantılarının kesişim noktasında hareketliliği ve bu hareketlilik için çizilen Şekil 10’dan görülebileceği yer alması ve nüfusunun cazibe merkezi olma durumuna gibi 1. Bölge’de yer alan ilçeler fazla olması nedeniyle sosyal göre bakıldığında hem yayılma yüksek EDE değerine sahip ve ve ekonomik anlamda diğer hem de cazibe çaprazlamasında ilk erişilebilirlik açısından da diğer ilçelerden daha canlıdır. Horasan iki grupta devamlılığı olan ilçeler ilçelere göre daha avantajlı TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin doğudaki Oltu, Hınıs, Pasinler, Horasan, konumdadır ya da altyapısı iyi en son ilçesi olması nedeniyle Aşkale, İliç, İspir ve Tercan özellikler göstermektedir. Bu TRA2 Bölgesi il ve ilçeleri ile ilçeleridir. Bu ilçeler gerek yayılma, ilçeler nüfusun ve hareketliliğin de ilişkisi yüksektir. İlçe Kars ve yani diğer ilçeler için hareketin yüksek olduğu ilçelerdir. Bu yönleri Ağrı’nın ilçeleri ile ticari ve sosyal ile hizmet çeşitliliği sunabilecek, ilişkiler kurmuştur. Bu nedenle kaynağı gerekse cazibe yani diğer mal akışlarında durak ya da mevcut durumda TRA1 Düzey ilçelerden gelen hareketliliğin merkez olabilecek, etrafındaki 2 Bölgesi için değil diğer bölge son noktası olması açısından yerleşim yerleri için rahat ilçeleri için (Eleşkirt, Karakurt, sıralamadaki ilk sekiz ilçedir. ulaşılabilir ve ihtiyaç karşılanabilir Sarıkamış ve Kağızman) sunum Potansiyel erişebilirlik (cazibe) ve ya da dönüşebilecek nitelikteki merkezi özelliği taşımaktadır. EDE eğerlerine göre sınıflanan merkezler konumundadır. Aşkale Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ilçeler temel alınarak bölge ve Pasinler ilçeleri Erzurum ile EDE değerlerinin birlikte genelinde ilçeler aşağıdaki şekilde merkez ilçeye yakınlıkları değerlendirilmesinde de ilçelerin kademelenmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 35 BÖLGE 1 Bölgesel kalkınma odağı ilçeler; tarımsal ürün üretimi, BÖLGE 2 turizm potansiyeli ve sanayi Bölgesel kalkınma odağı olmaya odakları olma özelliği gösteren uygun ilçeler; İlçe genel nüfusu az, ilçelerdir. İlçe merkezi ve kırsal aktivite çeşitliliği düşük, maden veya arasında nüfus bakımından makas turizm ile gelişen veya gelişebilecek aralığı açık değildir. ilçelerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri düşük yoğunluktadır.

BÖLGE 3

Tarım ve hayvancılık ürünleri üretim BÖLGE 4 merkezleri; kırsal nüfusu genelde Özel kalkınma potansiyeli olan ilçe merkez nüfusundan fazla, ilçeler; kırsal ve kentsel nüfus oldukça tarımsal üretim konusunda bölgenin düşük, meyvecilik, hayvancılık, turizm en yüksek oranlarına sahip olan ve odaklılık ve inovatif yaklaşımlarla olabilecek durumda olan ilçelerdir. nüfusun geri kazanılması çabalarının harcanacağı ve az üretimle değeri yüksek ürün elde etme yoluna gidilecek ilçelerdir.

Bölgenin kırsal alanının sosyoekonomik durumu; tarımsal üretimde sürekliliğin ve katma değerin sağlanamadığı, turizmde harekete geçirilememiş potansiyeli olan ve sosyal açıdan yaşanabilirliği düşük şeklinde özetlenebilir.

36 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 3.4. TRAFİK YÜKÜ YOĞUNLUK ANALİZİ

İlçeler arası mal ve insan - Yusufeli (Erzurum - Artvin), sonucunda oluşturulan Şekil 15’te taşınımı ile oluşan ilişkilerin Kemaliye - Arapgir, Refahiye’nin bölgenin genel trafik yük dağılımı en iyi biçimde anlaşılması için İmranlı ile ana yol bağlantısından ile ilgili durumu verilmiştir. Bölge Karayolları Genel Müdürlüğünün dolayı trafik akışı mevcuttur. İlçeler genelinde taşıt yoğunluğunun yol güzergahları üzerinde arası bağlantılara bakıldığında ölçüm istasyon değerleri izin kurduğu ölçüm istasyonlarından (Şekil 14) burada güneyden verdiği ölçüde batı – doğu ana aldığı günlük araç sayıları analiz başlayarak Hınıs - Tekman ve aksı ve kuzey – güney aksları edilmiştir. İlçelere bağlı yollar Karaçoban’ın birbirleri ile ilişkileri (uluslararası yol ve Bayburt – ve bu yollardaki araç miktarları ve bağlantıları olmasına rağmen Trabzon, Erzincan – Gümüşhane, kıyaslanarak ilçelerin birbirleriyle ölçüm değerleri olmadığından Erzurum – Artvin) üzerinde olduğu mal ve hizmet alışverişi yapma analize yansıyamamıştır. Bununla görülür. Buna karşılık ilçeler arası durumları ele alınmıştır. Yapılan beraber Hınıs’ın Tekman ve yoğunluklar ise genelde ana analiz sonucunda ilçelerin Karaçoban ile ilişkisi Hınıs - güzergahlara bağlanmak içindir. bölge içi ve dışıyla ilişkileri de Köprüköy bağlantısının yüksek Bölge geneline bakıldığında ilçeler belirlenmiştir. İlçelerin bağlantılı yoğunluğundan da anlaşılmaktadır. arası gidiş – gelişler Oltu ve Hınıs olduğu ilçeler ve araç trafik yükü Bir diğer düğüm noktası olan dışındaki bağlantılarda tamamen oranları Şekil 13’te verilmiştir. Horasan ise güney ve kuzey merkez ilçelere giden ana yolların Merkez ilçeler en çok ilçe yönlü yol ayrımının merkezinde tercih edilmesi nedeniyle olup bağlantısı olan merkezler olurken yer almaktadır. Köprüköy ise o ilçelerin tercih edilmesinden Erzurum merkez ilçenin 5 ilçeyle Hınıs ve Karayazı bağlantıları ve dolayı değildir. Buna göre bölgenin yoğun bağlantısı bulunmaktadır. ana yol ile bağlantısı nedeniyle batı – doğu yönü ile Karadeniz En yüksek yoğunluk Aşkale - yüksek yoğunlukludur. Kuzeyde en bağlantısında yoğunluk belirgindir. Erzurum merkez ilçe - Pasinler yoğun düğüm Oltu üzerindeyken güzergahında (uluslararası yol D Narman, Olur, Şenkaya bağlantıları Kemaliye – İliç – Refahiye -100) gözlenirken bu yolun batı yoğunluğun artmasına sebep bağlantısı Erzincan’a ulaşım bağlantısı olan Erzincan – Refahiye olmakta ve buna bölge dışı amaçlı kullanılırken bu güzergahın ana yolu ile bölgeyi kuzeye alanlara doğru oluşan yoğunluk yoğunluğu Kemah üzerinden bağlayan Bayburt - Gümüşhane da dahildir. Kuzeyde diğer geçen bağlantı tarafından da – Trabzon yolu yine en yoğun bir kesişme noktası İspir’dir. paylaşılmaktadır. Burada ana yol noktalardır. Bölge dışı ile bağlantısı Bayburt, Yusufeli ve Pazaryolu güzergahı ve iyi bir çekim merkezi olan ilçelerin yoğunluklarına güzergahları yoğunluğun olmak üzere Refahiye tercih sebebi bakıldığında Horasan - Karakurt sebebi olarak görülmektedir. olabilir. Doğuya doğru gidildikçe (Kars) ve Horasan - Ağrı TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin araç Tercan, Otlukbeli ve Çayırlı ilçeleri bağlantıları, İspir - Yusufeli ve İspir yoğunluk kuşaklarını oluşturmak için ilişkili kalkınma odağı olabilir. - İkizdere, Karayazı – Tutak, Oltu için jeoistatistik yöntemlerden İspir, Pazaryolu ve bölge dışı - Yusufeli, Oltu - Göle, Uzundere Kriking Analizi yapılmıştır. Analiz yerleşimlerle bir merkez olabilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 37 İlçeler Arası Taşıt Yoğunluğu

18.000

16.000

14.000

12.000

10.000

8.000

6.000

4.000

2.000

0 Erzurum Aşkale Hınıs Horasan İspir Karayazı Narman Oltu Pazaryolu Uzundere Erzincan Kemaliye İliç Refahiye Bayburt

Aşkale Çat Köprüköy Pasinler Pazaryolu Tortum Tercan İliç Refahiye Bayburt Yusufeli Göle Karakurt Ağrı Tutak İkizdere İmranlı Arapgir Kelkit Gümüşhane Çaykara Köse KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Şekil 13. İlçe bağlantıları ve trafik yükleri oranı 38 39

TRA1 Yol Aksları

Araç Yoğunluğu 214

6550

İlçe Yolları Köy Yolları İLÇELER RAPORU (2014-2023) PLANI - İLÇELER TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE

0 37,5 75 150 Km İlçeler arası güzergahların trafik yoğunlukları Şekil 14. İlçeler arası güzergahların Araç Yoğunluk Kuşakları TRA1 Bölgesi Az Yoğun Çok Yoğun

Şekil 15. Bölgenin trafik yoğunluğu

40 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 4. İLÇE TOPLANTILARI SONUÇLARI

İlçelerde yapılan toplantı mesafe kat edemediği ve ortak özellik ise doğal kaynaklar ve sonuçlarından elde edilen özet iş yapma kültür ve becerisi sanayi üretimidir. Genelde yine bulgular; ilçelerin tarımsal de yetersiz olduğu için girdi sadece potansiyel olarak duran ve üretimde katma değer elde maliyetlerini azaltamamaktadır. araştırma ve fizibilite ihtiyacı olan edemediği, turizm potansiyelinin Bu nedenle genelde küçük ölçekli alanlar; özellikle alternatif enerji harekete geçirilmesi için aile işletmesi olan üreticiler çareyi kaynakları (biyogaz, rüzgar, güneş altyapı ve tanıtım eksikliğinin tarımsal üretimden vazgeçmekte ve jeotermal su), doğal taş, çeşitli mevcut olduğu ve sosyal açıdan veya bölge dışına göç etmekte madenler ve tuz rezervleri, atıl yaşanabilirliklerinin düşük olduğu aramaktadır. bulunan sanayi tesisleri, KSS ve şeklindedir. İlçelerden elde OSB’ler ile maden suyu potansiyeli İlçelerde öne çıkan bir diğer edilen veriler ışığında hazırlanan şeklindedir. GZFT analizi Tablo 6, 7 ve 8’de potansiyel ise bölgede iki ilçe özetlenmiştir. İlçelerin ekonomik dışında yok denecek kadar az İlçeler özelinde sosyal yaşam kalkınmayla ilgili sahip olduğu olan altyapısı ile potansiyel halde açısından eksiklikler mevcuttur. potansiyellerden ilki ve en önemlisi duran turizme hizmet edebilecek Sosyal aktivitelere imkan vererek bitkisel ve hayvansal üretimdir. değer ve varlıklardır. Bu değer yerli ve yerleşik halkın ilçede İlçelerin tamamının ortak güçlü ve varlıklardan gerek yetersiz vakit geçirmelerini ve yerel yanlarından biri bu özelliktir. ve olmayan sosyokültürel ve ekonomiye katkı vermelerini Üretilen bitkisel ve hayvansal fiziksel altyapı nedeniyle yerli sağlayabilecek altyapının eksikliği ürünlerin yüksek katma değerli halk fayda sağlayamamaktadır. belirgindir. Bunun yanında gerek hale getirilememesi bu konuda Altyapısı nispeten tamamlanmış ilçe merkezlerinde gerekse üreticilerin rekabet güçlerini olan ilçelerde ise tanıtım kırsal alanda temel hizmetlerin yok ettiği gibi sektörün ve konusunda etkin faaliyetler alınmasını sağlayacak ve bölgenin geleceği için de tehdit gerçekleştirilememektedir. yaşanabilirlik seviyesini artıracak oluşturmaktadır. Tarımsal ürün altyapıda da eksikler mevcuttur. üreticisi devlet desteklerinden İlçeler özelinde potansiyel olarak yararlanma konusunda çok değerlendirilebilecek bir diğer

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 41 Tablo 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri güçlü yönler tablosu

GÜÇLÜ YÖNLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Jeotermal su kaynaklarının varlığı Büyük ölçekli kamu yatırımlarının olumlu etkisi Hayvancılıkla uğraşan nüfus, hayvan ve kaliteli ürün varlığı Taşa toprağa dayalı sanayi ve üretim Maden ve tuz rezervi varlığı Tarım arazisi ve mera varlığı Arıcılık faaliyetlerinin varlığı

Maden suyu potansiyelinin olması

Su ürünleri sektörünün gelişimine müsait alanların varlığı Marka olabilecek veya tescilli bitkisel, hayvansal ve diğer ürünlerin varlığı Turizme kazandırılabilecek değer ve varlık potansiyeli (yayla, doğa ve macera, inanç ve mağara turizmi) Turizmde marka özelliğine sahip olma Tıbbi - aromatik, endemik bitkilerin ve yaban hayatının varlığı Doğal ve kültürel meyve varlığı ve sebze yetiştiriciliği Organik tarıma uygun alanların varlığı OSB ve KSS ile cazibe oluşturabilecek potansiyele sahip olma Kayak tesisi için uygun alanların varlığı Alternatif enerji potansiyeli (güneş ve rüzgar) olan alanların varlığı Büyükbaş hayvancılıkta damızlık merkezi olma özelliği Sulamada güçlü altyapıya sahip olma Genç nüfusa ve nitelikli iş gücüne sahip olma Sermaye birikimini sağlamış olma Mesire alanları ile talep gören alanlara sahip olma

Tekstil atölyelerinin varlığı

Petrol rezervi araştırılabilecek alanların varlığı Geliştirilen bağlantı yollarının avantaj sağlaması

42 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI GÜÇLÜ YÖNLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Jeotermal su kaynaklarının varlığı Büyük ölçekli kamu yatırımlarının olumlu etkisi Hayvancılıkla uğraşan nüfus, hayvan ve kaliteli ürün varlığı Taşa toprağa dayalı sanayi ve üretim Maden ve tuz rezervi varlığı Tarım arazisi ve mera varlığı Arıcılık faaliyetlerinin varlığı

Maden suyu potansiyelinin olması

Su ürünleri sektörünün gelişimine müsait alanların varlığı Marka olabilecek veya tescilli bitkisel, hayvansal ve diğer ürünlerin varlığı Turizme kazandırılabilecek değer ve varlık potansiyeli (yayla, doğa ve macera, inanç ve mağara turizmi) Turizmde marka özelliğine sahip olma Tıbbi - aromatik, endemik bitkilerin ve yaban hayatının varlığı Doğal ve kültürel meyve varlığı ve sebze yetiştiriciliği Organik tarıma uygun alanların varlığı OSB ve KSS ile cazibe oluşturabilecek potansiyele sahip olma Kayak tesisi için uygun alanların varlığı Alternatif enerji potansiyeli (güneş ve rüzgar) olan alanların varlığı Büyükbaş hayvancılıkta damızlık merkezi olma özelliği Sulamada güçlü altyapıya sahip olma Genç nüfusa ve nitelikli iş gücüne sahip olma Sermaye birikimini sağlamış olma Mesire alanları ile talep gören alanlara sahip olma

Tekstil atölyelerinin varlığı

Petrol rezervi araştırılabilecek alanların varlığı Geliştirilen bağlantı yollarının avantaj sağlaması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 43 Tablo 7. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri zayıf yönler tablosu

ZAYIF YÖNLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Sosyal aktivite imkanının sınırlı oluşu Tarımsal arazilerin çok parçalı ve küçük olması Sulama altyapısı eksikliği Maden ocaklarının kapanması veya işletilmemesi Kentsel alandaki hayvancılık tesisleri Eğitim hizmetleri konusunda eksikler Merkez ilçeye uzaklık Üretilen tarımsal ürünlerin pazar sorunu Yayla, köy ve mezra ile ilçe merkezlerinin ulaşım altyapısı yetersizliği HES inşaatlarının olumsuz etkisi Bilinçsiz tarımsal üretim Tarımsal desteklerden yararlanamama Hayvansal ürün işleme depolama altyapısı eksikliği Sağlık hizmetlerine erişim problemi Katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sistemi eksikliği Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Turizm potansiyelinden altyapı ve tanıtım eksikliği nedeniyle yararlanılamaması Tarımsal arazi kıtlığı Merkez ilçeye yakınlığın ticari dezavantajı Hayvancılık girdi maliyetlerinin yüksekliği Tarıma dayalı sanayide özel sektör yatırımlarının yetersiz oluşu Bitkisel ve hayvansal üretimde sosyal (işbirliği kültürü) ve teknik altyapının (işleme ve paketleme tesisleri) eksik oluşu Meraların verimsizleşmesi Hayvan ırklarının verimsiz oluşu Tarımsal ürün çeşitliliğinin az oluşu Doğal ve kültürel meyvelerin ve meyve bahçelerinin atıl kalmış olması Seracılık için uygun şartlar olmasına rağmen yeterince yararlanılamaması Canlı hayvan pazarının olmayışı Orman varlığından kereste dışında yararlanılamaması Su ürünleri potansiyeli olan alanlardan yararlanılamaması Bitkisel ve hayvansal ürünlerde paketleme ve markalaşmanın yetersiz oluşu Modern tarım ve hayvancılık uygulamalarının yaygınlaşmamış olması Tarımsal üretici birliklerinin sayıca ve nitelikçe yetersiz oluşu Arı ürünlerinde paketleme ve markalaşmanın olmayışı Hayvancılık ürünlerinin tek tip oluşu Potansiyel olmasına rağmen modern organize hayvancılık bölgelerinin olmayışı

44 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ZAYIF YÖNLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Sosyal aktivite imkanının sınırlı oluşu Tarımsal arazilerin çok parçalı ve küçük olması Sulama altyapısı eksikliği Maden ocaklarının kapanması veya işletilmemesi Kentsel alandaki hayvancılık tesisleri Eğitim hizmetleri konusunda eksikler Merkez ilçeye uzaklık Üretilen tarımsal ürünlerin pazar sorunu Yayla, köy ve mezra ile ilçe merkezlerinin ulaşım altyapısı yetersizliği HES inşaatlarının olumsuz etkisi Bilinçsiz tarımsal üretim Tarımsal desteklerden yararlanamama Hayvansal ürün işleme depolama altyapısı eksikliği Sağlık hizmetlerine erişim problemi Katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sistemi eksikliği Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Turizm potansiyelinden altyapı ve tanıtım eksikliği nedeniyle yararlanılamaması Tarımsal arazi kıtlığı Merkez ilçeye yakınlığın ticari dezavantajı Hayvancılık girdi maliyetlerinin yüksekliği Tarıma dayalı sanayide özel sektör yatırımlarının yetersiz oluşu Bitkisel ve hayvansal üretimde sosyal (işbirliği kültürü) ve teknik altyapının (işleme ve paketleme tesisleri) eksik oluşu Meraların verimsizleşmesi Hayvan ırklarının verimsiz oluşu Tarımsal ürün çeşitliliğinin az oluşu Doğal ve kültürel meyvelerin ve meyve bahçelerinin atıl kalmış olması Seracılık için uygun şartlar olmasına rağmen yeterince yararlanılamaması Canlı hayvan pazarının olmayışı Orman varlığından kereste dışında yararlanılamaması Su ürünleri potansiyeli olan alanlardan yararlanılamaması Bitkisel ve hayvansal ürünlerde paketleme ve markalaşmanın yetersiz oluşu Modern tarım ve hayvancılık uygulamalarının yaygınlaşmamış olması Tarımsal üretici birliklerinin sayıca ve nitelikçe yetersiz oluşu Arı ürünlerinde paketleme ve markalaşmanın olmayışı Hayvancılık ürünlerinin tek tip oluşu Potansiyel olmasına rağmen modern organize hayvancılık bölgelerinin olmayışı

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 45 Tablo 8. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri fırsatlar ve tehditler tablosu

FIRSATLAR AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ İlçe dışına göç eden STK yapısı ve sermayenin kullanılabilir olması Büyük ölçekli kamu ve özel sektör yatırımlarının (yol güzergahları, barajlar vs) avantajları

TEHDİTLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Beşeri sermayenin yetersizliği Sosyal yardımların olumsuz etkisi HES’lerin olumsuz etkisi İstikrarsız tarım politikaları Yerel sermayenin bölgede tutulamaması Kız öğrencilerin okula gönderilmemesi Kırsal nüfusun göç etmesi ve yaşlanan nüfusun girişimci olmaması Mevcut nüfusun tarımla uğraşmak istememesi Sosyal sermaye, güven ve ortak iş yapma becerisinin az oluşu Yem fiyatlarının istikrarsız oluşu

46 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI FIRSATLAR AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ İlçe dışına göç eden STK yapısı ve sermayenin kullanılabilir olması Büyük ölçekli kamu ve özel sektör yatırımlarının (yol güzergahları, barajlar vs) avantajları

TEHDİTLER AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Beşeri sermayenin yetersizliği Sosyal yardımların olumsuz etkisi HES’lerin olumsuz etkisi İstikrarsız tarım politikaları Yerel sermayenin bölgede tutulamaması Kız öğrencilerin okula gönderilmemesi Kırsal nüfusun göç etmesi ve yaşlanan nüfusun girişimci olmaması Mevcut nüfusun tarımla uğraşmak istememesi Sosyal sermaye, güven ve ortak iş yapma becerisinin az oluşu Yem fiyatlarının istikrarsız oluşu

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 47 5. VİZYON, EKSEN ve ÖNCELİKLER

TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinin mevcut durumundan yola çıkarak ulaşılması gereken vizyon “yüksek katma değerli tarımsal üretim yapan, turizm potansiyelinden mümkün olan en yüksek faydayı sağlayan, doğal kaynaklarından etkin ve sürdürülebilir biçimde yararlanan ve daha yaşanabilir bir kentsel ve kırsal alana sahip ilçeler” şeklinde belirlenmiştir.

Bu vizyonun gerçekleşmesine katkı sağlamak için ise “tarımsal ürünleri katma değerli ürün haline getirecek büyük firmaların çekilmesi ve yerli sermayenin bölgede yatırıma çevrilmesi” ana gelişme eksenlerinden biri olarak belirlenmiştir.

Bu eksene hizmet edecek iki öncelik ise;

1. Kaliteli ve sürekli hammaddenin sağlanması,

2. Sanayi altyapısının (enerji, yol su vs.) oluşturulması mevcutların iyileştirilmesi şeklinde olacaktır.

“Tarımsal üretimde kaliteli ve sürekli hammaddenin sağlanması” önceliğinin gerçekleşmesine katkı sağlayabilecek tedbirler ise;

1. Tarımsal üretimde sosyal altyapının iyileştirilmesi

1.1. Ortak iş yapma ve işbirliği kültürünün oluşturulması

1.2. Var olan üretici birlik ve kooperatiflerinin etkin biçimde çalışmasının sağlanması

1.3. Yeni örgütlenmelerin teşvik edilmesi

1.4. Üreticilerin eğitim, bilinç ve görgü artırımı

1.5. Tarım danışmanlığı sisteminin yaygınlaştırılması

1.6. Ortak hareket etmek suretiyle girdi maliyetinin azaltılması

1.7. Ortak hareket etmek suretiyle üretici lehine uygun fiyatla ürün arzının sağlanması

1.8. Modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması

1.9. İlçe şartlarına uygun hayvan ırklarının yaygınlaştırılması

1.10. Pazarlama stratejileri oluşturularak yeni pazarlara açılım sağlanması

1.11. Doğal ve kültürel meyvelerden yararlanma yöntemlerinin araştırılması ve uygulanması ile meyvelerin alternatif kullanım ve pazarlama fırsatlarının oluşturulması

1.12. Orman varlığından kereste dışında daha etkin yararlanılması

1.13. Tıbbi ve aromatik bitkilerin ekonomiye kazandırılması

48 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 2. Tarımsal üretimde teknik altyapının oluşturulması

2.1. Süt toplama, nakil ve depolama ekipmanları, canlı hayvan kesimhaneleri gibi hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleme merkezlerine ulaştırılacağı altyapının sağlanması,

2.2. Modern organize hayvancılık bölgelerinin oluşturulması

2.3. Mevcut hayvan barınaklarının modernizasyonu

2.4. Canlı hayvan pazarlarının kurulması

2.5. Mera ıslahı çalışmalarının yapılması

2.6. Sertifikalı yem bitkilerinin dağ köylerinde yaygınlaştırılması

2.7. Hayvansal ürünlerin işleme, paketleme ve ürün marka tescilinin yapılması

2.8. Organik tarım sertifikasyonu, silaj ve silajlık bitkisel üretimin yaygınlaştırılması, alternatif ürün arzı, kapalı yaylacılık, mandacılık gibi yenilikçi uygulamaların yaygınlaştırılması

2.9. Arı ürünlerinin toplanma, paketlenme ve ikincil ürünler haline getirilmesi

2.10. Özel sektörün su ürünlerine yatırım yapmasının teşvik edilmesi

2.11. Kanatlı hayvan yetiştiriciliği konusunda uygun ilçelerde yatırımın teşvik edilmesi

2.12. Meyvelerin ikincil ürüne dönüştürülebileceği küçük ölçekli işleme tesislerin özel sektör eliyle kurulmasının sağlanması

2.13. Sebze ve meyveler için nakil ve depolama ekipmanları gibi hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleme merkezlerine ya da pazara ulaştırılacağı altyapının sağlanması,

2.14. Seracılık yapılabilecek yerlerin bu potansiyelinden daha etkin yararlanılması

2.15. Atıl durumda bulunan meyve bahçelerinin yenilenmesi ve üretime dahil edilmesi

2.16. Toplanmayan yabani meyvelerden yararlanılması

Üreticilerin uygulamalı eğitim ve iyi uygulama örnekleri gösterilerek eğitilmesi ile yapacakları bilinçli üretim ile hammaddenin kalitesi ve değeri artacaktır. Çiftçi örgütlenmelerinin sağlanması, sosyal sermayenin geliştirilmesi ve ortak iş yapma kültürünün oluşturulması ile girdi maliyetlerinin azaltılması ve üretici lehine uygun fiyattan işleme tesislerine hammadde arzı sağlanabilecek ve işleme tesislerinin de yine uygun fiyattan hammadde ihtiyaçları karşılanacaktır. Oluşturulacak birlikte hareket etme kültürü ile tarımsal üretime gençlerin de dahil olmasına katkı sağlanabilecektir. Süt toplama tankları, soğutma ekipmanları, soğuk hava depoları, canlı hayvan kesimhaneleri, bal paketleme üniteleri gibi altyapının işleme tesisi altyapısının oluşturulması sayesinde hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleneceği merkezlere ulaştırılması sağlanacak ve üreticinin kaybı azalacak ve işleme tesisleri de kaliteli hammadde temininde sıkıntı çekmeyecektir. Hayvancılık girdi maliyetlerini artıran yem üretiminin ve piyasasının istikrarsız oluşunun önüne geçebilmek için mevcut durumda bölgede atıl durumda bulunan arazilerin kullanılmasının sağlanması ve bu noktadan hareketle üretici desteklerinin yeniden kurgulanması ve düzenlenmesi gerekmektedir. Mevcut durumda çeşitli nedenlerle ekilmeyen arazilerin kullanılmasının ve parçalı arazilerin toplulaştırılmasının sağlanması önemlidir. Büyük özel sektör işletmelerinin bölgeye olan ilgilerinin çekilmesi için ilk bir veya iki yıl taşımacılık masrafları gibi bölge şartlarından kaynaklanan bazı masraflarının teşvikler dışında özel olarak karşılanmasıyla ilgili çalışmalar yapılması gerekebilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 49 Turizm konusunda TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde stratejik amaç ”mevcut turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve potansiyeli olan alanlarda bu potansiyelin harekete geçirilmesi “ şeklindedir.

Bu amaca hizmet edecek iki öncelik ise; 1. Turizmde sosyokültürel ve teknik altyapının oluşturulması 2. Turizmde tanıtımın yapılması şeklindedir.

Turizmde sosyokültürel ve teknik altyapının oluşturulması önceliğinin gerçekleştirilmesine katkı sağlayabilecek tedbirler ise; 1. Potansiyeli olan alanlarda halka turizmde bilinçlendirme eğitimleri verilmesi 2. Halkın turizmden gelir elde edebileceği uygulamaların gösterilmesi ve ürün üretmesi 3. Konaklama ve diğer turistik tesis altyapısının oluşturulması 4. Termal alanlarla ilgili plan, fizibilite ve altyapının tamamlanması 5. Su sporları merkezlerinin kurulması 6. Sivil mimari örneklerinin restorasyonu ve sokak sağlıklaştırmaları gibi çalışmalarla ilçelerin turizme kazandırılması

Turizmde altyapısı nispeten hazır alanların tanıtımının yapılması önceliğine katkı sağlayacak tedbirler kapsamında ise Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi ve Eylem Planı kapsamındaki tanıtım stratejilerinin uygulanması önemlidir.

İlçe merkezlerinde ve kırsal alanda sosyal aktivite ve genel altyapı eksiklikleri nedeniyle gerek yerel gerekse yerleşik halkın yaşam memnuniyetleri azalmakta ve ihtiyaçlarını daha büyük merkezlerde giderme isteği oluşmaktadır. Bu durumdan ilçe ekonomileri olumsuz etkilenmektedir. Bunun yanında kırsal alanda yerleşimlerin kalitesiz yapılaşması ve temel hizmetlere erişimdeki sıkıntılar özellikle gençlerin kırsal alanda kalmak ve tarımsal faaliyetlerle uğraşmak istememelerinin sebepleri arasındadır. Ayrıca önceden kırsal alandan göç etmiş ve emeklilik yaşına gelmiş ve geri dönmek isteyenlerin de dönüşlerinin hızlandırılması için kırsal yerleşimlerin olumlu özelliklerinin artırılması gerekmektedir. Bu konularla ilgili olarak ilçeler düzeyinde oluşturulabilecek temel amaç “kentsel ve kırsal alanlarda yaşanabilirliğin arttırılması” şeklindedir.

Bu temel amaca hizmet edecek öncelikler ise; 1. İlçe merkezlerinde yaşayan yerli ve dışarıdan gelen halkın yaşam memnuniyetinin artırılması 2. Köylerin sosyal ve ekonomik yönden çekiciliği yüksek huzur veren mekanlar haline getirilerek göç eden belli bir yaş üstü kitlenin geri dönüşünün teşvik edilmesi şeklinde olacaktır.

İlçe merkezlerinde yaşayan yerel ve yerleşik halkın yaşam memnuniyetinin artırılması önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise ; 1. İlçe merkezine dışarıdan görevli olarak gelen çalışanların veya öğrencilerin burada temel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacakları alanların oluşturulması (çocuk bakım evleri, yurt vs), 2. İlçe merkezlerinde hem ilçe merkezlerine hem de kırsal alana hitap edecek şekilde temel hizmetlerin eksiksiz olarak yerine getirilmesinin sağlanması (sağlık, eğitim, ulaşım, belediye ve barınma hizmetleri vb) 3. İlçe merkezlerinde kırsalda üretilen ürünlerin satılabileceği halk pazarlarının belirli günlerde açılması sağlanarak sosyal anlamda da aktivite imkanı sunulması 4. Oluşturulacak halk pazarları, rekreasyon alanları, kültür merkezleri gibi alanlarla uyumlu ve entegre biçimde sosyal faaliyetlere (sinema, tiyatro, konser vb.) imkân sağlanması 5. İlçelerin kırsal alanlarında temel altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi (ağaçlandırma, erozyonla mücadele, dere ıslahı, yayla, köy, mezra, ilçe ulaşım bağlantıları, içme suyu altyapısı, yeni kısa ve ekonomik yol güzergahlarının değerlendirilmeye alınması vb.)

50 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 6. Köy yerleşim planlarının çıkarılması ve yapılaşmanın daha nitelikli hale getirilmesi

Mevcut köylerin sosyal ve ekonomik yönden çekiciliği yüksek huzur veren mekanlar haline getirilerek göç eden belli bir yaş üstü kitlenin geri dönüşünün teşvik edilmesi önceliği ile ilgili tedbirler ise; 1. Geleneksel köy yaşamının organik köy kavramı ile birleştirilerek daha çok emeklilere hitap eden model köyler oluşturulması, 2. Bu alanlarda atıl kalmış arazilerin yaşlıların uğraşabilecekleri fiziksel aktivitelere uygun tarımsal üretim deseni ile kurgulanması, 3. Bu alanların gerekirse turizme açılmasının sağlanması

İlçelerde (özellikle Erzurum’un kuzey ilçelerinde) bulunan ve göç nedeniyle artık kullanılmadan atıl bekleyen meyve bahçelerinin yeniden kullanılabilir hale getirilmesi sahiplerinin emeklilik sonrası geri dönüş yapmaları ile mümkün olabilmektedir. Mevcut durumda böyle bir doğal geri dönüş açıkça görülmektedir. Köylerde sosyal ve ekonomik imkanların artırılması ve hizmetler açısından da cazip hale getirilmesi insanları daha güçlü biçimde ikna edecek ve bu geri dönüş sürecini hızlandıracaktır. Bu sayede kırsal alandan hızla devam eden iş gücü göçü belli yaş üstü insanların geri dönmesiyle niteliği düşük olsa dengelenmeye çalışılacaktır.

Bölge ilçelerinin hemen hemen hepsinde yeraltı kaynaklarından en az birine rastlamak mümkündür. Bu kaynakların rezerv durumları, kullanılabilirlikleri ve bölge ekonomisine olabilecek katkılarının en yüksek seviyeye getirilmesi ile ilgili saha ve strateji geliştirme çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Bunun yanında az da olsa ilçelerde bulunan sanayi altyapısı ile ilgili iyileştirmelere ve ilave yatırımlara gidilmesi de ilçeler özelinde olumlu etki yapacaktır. Bu açıdan bakıldığında özellikle KSS’lerin merkez ilçelere en yakın ilçelerde ve cazibe odağı haline getirilmesi düşünülen ilçelerde kurulması önemlidir. Bu açıdan bakıldığında ilçelerin “doğal kaynaklardan etkin ve sürdürülebilir şekilde yararlanma imkanları ve endüstriyel üretimin artırılması” bir temel amaç olarak ortaya çıkmıştır.

Bu temel amacın gerçekleşmesine hizmet edecek öncelikler; 1. Yeraltı kaynaklarının kullanımı ve alternatif enerji üretimi ile ilgili araştırma, fizibilite ve strateji geliştirme ve uygulama, 2. Sanayi altyapısının iyileştirilmesi ve yatırımcı çekilmesi şeklindedir.

Yeraltı kaynaklarının kullanımı ve alternatif enerji üretimi ile ilgili araştırma, fizibilite ve strateji geliştirme ve uygulama önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise; 1. Bölgede mevcut olan doğal taşlardan (Tercan, Bayburt, Narman taşı vd.) işlenmiş ürün olarak yararlanılması, 2. Maden, maden suyu, yer altı su kaynakları, tuz rezervleri ve termal su varlığından yararlanılması, 3. Alternatif enerji kaynakları potansiyelinin (rüzgar, güneş ve biyogaz) araştırılması 4. Oltu taşının değer zincirinde bulunan bütün sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek faydayı sağlaması,

Sanayi altyapısının iyileştirilmesi ve yatırımcı çekilmesi şeklindedir. Uygulama önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise; 1. Atıl bulunan sanayi tesislerinin, kamu binalarının ve eski yatırımların aktive edilmesi 2. Tekstil atölyeleri gibi kırsal alanda yeni gelişmeye başlayan sektörlerin sayısının ve niteliğinin artırılması 3. Merkez ilçelere yakın ilçelerde KSS ve OSB alanlarının merkez ilçelere hitap edebilmesi 4. Geliştirilen bağlantı yollarının avantajından yararlanılarak yeni sanayi kollarının bölgeye çekilmesi şeklindedir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 51 6. MEKANSAL YANSIMALAR

Tarımsal Üretim Alanları

Bölge genelinde hayvancılık Bölgede meyvecilik faaliyetleri Bölge içerisinde yükseltisi düşük ve faaliyetleri mevcut durumda iki nehrin oluşturduğu yükseltisi sıcaklık ortalaması yüksek alanlarla ağırlıklı olarak çayır ve meraya az alanlar boyunca daha yoğun beraber termal su potansiyeli olan dayalı olarak yapıldığı için bu gerçekleştirilmektedir. Her ne alanlar seracılık için uygun alanlar faaliyetlerin bölge genelindeki kadar profesyonel meyvecilik olarak değerlendirilebilir. Mevcut mekansal olarak dağılımı faaliyetleri yaygın olmasa da durumda yoğun olarak Erzincan da çayır ve mera varlığı ile halihazırda bu alanlar meyvecilik merkez ilçe ve yakın çevresinde paralellik göstermektedir. faaliyetleri için uygun çevre gerçekleştirilen seracılık Bununla beraber, yem bitkileri şartları sağlamaktadır. Erzurum’un faaliyetleri, Erzurum’un kuzey yetiştiriciliği yapılan alanlarda kuzeyini ve Bayburt’un tamamını ilçelerinde (Uzundere, Tortum ve da hayvancılık faaliyetlerinin içine alan Çoruh Vadisi ile Erzincan Oltu) de az da olsa yapılmaktadır. yürütüldüğü görülmektedir. Bu Ovası, Kemah ve Kemaliye’yi Bölgede sıcak su kaynağı bulunan açıdan bakıldığında Erzurum’un kapsayan alanda meyvecilik güney ilçelerinden başlayıp (Çat, faaliyetleri yapılmakta hatta Pasinler, Köprüköy, Horasan, Çat Tekman, Hınıs, Karaçoban ve Erzincan Cimin Üzümü gibi marka ve Erzurum merkez ilçe ve yakın Karayazı; büyük ve küçükbaş ürünlerin ortaya çıkmasına da çevresinde bu potansiyel seracılık hayvancılık olmak üzere), Horasan, neden olmaktadır. amaçlı kullanılabilir. Köprüköy ve Pasinler ilçelerini de kapsayarak kuzeyde Oltu’ya Bölgede yem bitkileri Arıcılık faaliyetleri hemen ve Şenkaya’ya kadar uzanan, yetiştiriciliği hayvansal üretimin hemen bölgenin tamamında Bayburt’un tamamını içine alarak yapıldığı alanların tamamında yürütülmektedir. Yerli arıcıların batıda Erzincan’ın kuzey ilçelerini yapılmaktadır. Genelde kaba yanı sıra önemli miktarda (Otlukbeli, Çayırlı ve Refahiye) yeme yönelik olarak yapılan bu bölge dışından gelen arıcıyı ve Tercan ve Kemah’ı da içine faaliyetler içerisinde modern barındıran bölgenin çayır mera alan çok geniş bir alan bölgede yöntemlerin gerektirdiği silaj gibi bakımından zengin alanları arıcılık hayvancılığın yapıldığı ve bu üretim teknikleri yaygın olmasa faaliyetlerinin yoğun yapıldığı faaliyetlere uygunluğu nedeniyle da mevcut alanlar yem bitkileri alanları barındırır (Şekil 16). gelecekte de yapılabileceği bir yetiştiriciliği için oldukça ideal alandır. şartlar sunmaktadır.

52 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Turizm Değerleri ve Rotaları

Bölge başta kış olmak üzere başlayarak kuzeydoğusuna doğa sporları, tarih ve kültürel doğru uzanarak Kars ve Van’ı miras, eko – agro, termal ve sonrasında ise Nemrut’u içine sağlık turizmi alanlarında alan oldukça uzun ve zengin bir mekana dayalı bir potansiyele koridorun parçasıdır. Kemaliye, sahiptir. Bölgede yer alan başta Kemah, Tercan, Bayburt, Erzurum Palandöken, Konaklı, Ergan, Kop merkez ilçe ve kuzey ilçeleri ve Yıldırım Akbulut Kayak Tesisleri bölge içerisinde bu turizm ve kış turizmi merkezleri kendi tipi için potansiyel gösteren içerisinde bir koridor olabilecek alanlardır. Bölgenin Erzincan’dan ve diğer bölgelere de bu koridoru başlayıp Horasan’da sona eren bağlayabilecek potansiyele sahiptir. ana ulaşım aksı boyunca termal Coğrafi yapı ve su potansiyeline kaynaklara rastlamak mümkündür. dayalı doğa ve macera sporları ile Bu alanlarda altyapısı oluşan eko – agro turizm için başta Çoruh ve iyileşen bir termal turizm ve Karasu Vadisi oldukça uygun potansiyeli oluşmuş durumdadır. alanlar sağlamakta ve bu alanlar Bölgenin özellikle Erzurum merkez da yine bir ucu Doğu Karadeniz ilçede yoğunlaşan ve Erzincan Bölgesi ile bağlantılı olan bir merkez ilçedeki potansiyel ile de koridor oluşturabilmektedir. Tarih desteklenmesi öngörülen bir sağlık ve kültürel miras turizmi ile ilgili turizmi potansiyeli mevcuttur varlıklar bölgenin güney batısından (Şekil 17, 18).

İlçelerin Kimlikleri ve Kademeleri

Bölge genelinde merkez ilçeler alan tarımsal üretime yakın bir birinci derecede hizmet sunum kimlik gösterirken birkaç ilçede merkezleri iken kendi içinde alt spesifik faaliyetlerin (Uzundere, bölgeler oluşturan Hınıs ve Oltu Kemaliye turizm; İliç madencilik ikincil bir sunum odağı olma gibi), yürütüldüğü görülmektedir. özelliği göstermektedir. Bunun Bölgede ilçeler “tarım, turizm yanında Erzurum’un kuzeyinde ve sanayi odağı olan ve olma İspir ve Erzincan’da İliç ilçeleri potansiyeli gösteren”, “tarım bağlantıları ve sosyoekonomik ve hayvancılık ürünleri üretim durumları nedeniyle nispeten merkezleri” ve “özel kalkınma ayrım gösteren ilçelerdir. potansiyeli olan” ilçeler şeklinde Bölgenin tamamında kırsal gruplandırılmaktadır (Şekil 19, 20).

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 53 TARIMSAL ÜRETİM ALANLARI

Hayvancılık Meyvecilik Yem Bitkileri Seracılık Seracılık Mera Alanı Tarım Alanı KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Gelişme Alanı Gelişme Alanı Gelişme Alanı Gelişme Alanı Gelişme Alanı 54 Tarımsal üretim alanları üretim Şekil 16. Tarımsal TURİZM DEĞERLERİ 55 İLÇELER RAPORU (2014-2023) PLANI - İLÇELER TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE

Kış Sporları Spor Turizmi Kongre Turizmi Tarih ve Eko ve Agro Termal ve Turizmi Kültür Turizmi Turizm Sağlık Turizmi Turizm değerleri Şekil 17. Turizm TURİZM ROTALARI Turizm rotaları Turizm 18. Şekil KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

İl İlçe Merkezleri İlçe Merkezleri Kış Turizm Tarih ve Kültür Doğa ve Macera Doğa ve Macera Tarih ve Kültür Kış Turizmi Yayla Turizmi

Merkezleri N>10.000 Kişi N<10.000 Kişi Merkezi Turizmi Gelişim Alanı Turizmi Gelişim Alanı Turizm Koridoru Turizmi Koridoru Koridoru Gelişim Alanı 56 İLÇE KIMLİKLERİ 57 İLÇELER RAPORU (2014-2023) PLANI - İLÇELER TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE

Jeotermal Hayvan ve Taşa ve Toprağa Maden ve Tuz Tarım Arazisi Arıcılık Turizm Değeri Kamu Kaynaklar Kaliteli Ürün Varlığı Dayalı Sanayi Rezerv Varlığı ve Mera Varlığı Yatırımlarının Etkisi Şekil 19. İlçe Kimlikleri İLÇE KADEMELERİ İlçe Kademeleri İlçe 20. Şekil

Tarım, Turizm, Sanayi, Gelişme ve Hizmet Sunum Merkezi Turizmde Gelişen Kırsal Merkez KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

Potansiyel, Tarım, Turizm, Sanayi Gelişim ve Hizmet Sunum Merkezi Turizmde Gelişen Özel Potansiyelli Merkez 58 Ağırlıklı Tarımsal Üretim Merkezi Özel Kakınma Potansiyeline Sahip Merkez 7. KAYNAKÇA

Ekonomik - Toplumsal - Mekansal Örgütlenme İçin Dar Bölgeli Polarize Model Erzurum – Erzincan – Bayburt Bölgesel Gelişme Planı Analitik Rapor Kitap – I, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı United Nations Development Programme, Yıldız Teknik Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Mayıs, 2005 İstanbul Tayf Matbaacılık Ltd. Şti. http://www.stat.gen.tr/index.php?istek=sinif&dersid=ist01&konuid=pca&max=1

Jean-Paul Rodrigue, C. C. (2006). The Geography of Transport Systems.

Kakınma Bakanlığı. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2013-2023).

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 59 60 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI EKLER EK 1. İLÇE RAPORLARI

TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerine ait raporlar TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 – 2023 hazırlık çalışmaları kapsamında; ilçelerde mevcut durum tespitine ve vizyon belirlemeye yönelik gerçekleştirilen ilçe toplantıları sonuçlarından, kaymakamlık internet sitelerinden, TÜİK’ten ve ilçe brifing raporlarından elde edilen verilerden derlenmiştir.

İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır.

TRA1 Düzey 2 Bölgesinde yer alan tüm ilçelerin kaymakamlıklarına 09.01.2013 tarih ve 13 sayılı resmi yazı gönderilerek toplantıların duyurulması ve katılımcılarla iletişimin sağlanması konusunda işbirliği yapılmıştır. Katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile Sivil Toplum Kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 61 62 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI AŞKALE

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 63 MEVCUT DURUM

Aşkale, Erzurum’un batısında ayrıca Erzurum-Bayburt-Trabzon 1550-1800m yüksekte bulunan il merkezine 53 km mesafede yollarının da kesişme noktasında Aşkale’de şiddetli karasal iklim yer almaktadır (Şekil 21). İlçenin yer almaktadır. Palandöken özellikleri görülmektedir. Kışlar ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz dağlarıyla Otlukbeli ve Gavur uzun, soğuk ve karlı; yaz mevsimi ölçümü 2300 km² olup, doğusunda dağları uzantılarının arasında kısa, sıcak ve kurak geçmektedir. Erzurum’un Aziziye ilçesi, batısında Karasu Vadisi’nin açmış olduğu Yağmur, mayıs ile ekim ayları, Erzincan’ın Çayırlı ve Tercan çöküntü içindedir. Doğu - batı kar yağışı ise kasım ve nisan ilçeleri, güneyinde Erzurum’un istikametinde uzanan iki fay ayları arasında, aralıklar halinde Çat ilçesi ile çevrelenmiştir. Doğu hattı arasında kalan ilçe, birinci görülmektedir. İlçenin en önemli – batı bağlantısını sağlayan E-80 derecede deprem kuşağında akarsuyu Karasu nehridir. devlet yolu üzerinde bulunan ilçe bulunmaktadır. Deniz seviyesinden

Şekil 21. Aşkale’nin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

64 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 61 köy ve 2 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 24.628 kişi olup, kentsel nüfus 12.597 kişi; kırsal nüfus ise 12.031 kişidir (Tablo 9).

Tablo 9. Aşkale ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

12.597 6.236 6.361 12.031 5.978 6.053 24.628 12.214 12.414

İlçe nüfusunun %51,15’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Aşkale’de nüfus yaş bağımlılık oranı %61,11 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Aşkale’de bağımlı nüfus grubunun toplam nüfusun yarısına yakın bir bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 10’da verilmiştir.

Tablo 10. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 7.305 3.695 3.610

15-64 15.230 7.555 7.675

N>65 2.093 964 1.129

TOPLAM 24.628 12.214 12.414

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 65 EĞİTİM

Aşkale’de okuryazarlık oranı ortalama %90,62 iken erkeklerde bu oran %95,50, kadınlarda ise %85,86’dır. Bununla beraber, Tablo 11’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %76,77’sini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Düzey 2 Bölgesi’ndeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun beşeri sermayenin niteliğine etki ettiğinin ve ilkokul çağındaki nüfusun oranın yüksek olduğunun göstergesidir.

Tablo 11. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus (6+ yaş)

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.391 189 1.202 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.161 2.332 2.829 İlkokul mezunu 5.692 2.327 3.365 İlköğretim mezunu 4.408 2.353 2.055 Ortaokul veya dengi okul mezunu 787 592 195 Lise veya dengi okul mezunu 2.677 1.992 685 Yüksekokul veya fakülte mezunu 892 603 289 Yüksek lisans mezunu 33 25 8 Doktora mezunu 5 4 1 Bilinmeyen 644 293 351

Toplam 21.690 10.710 10.980

Aşkale’de ilköğretim, ortaöğretim, teknik ve mesleki eğitim kurumlarındaki 5.537 öğrenci 53 adet okulda 312 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,41 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 12, ortaöğretimde 19, teknik ve meslek eğitimde ise 20 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

İlçede bulunan Atatürk Üniversitesine bağlı Aşkale Meslek Yüksekokulu 6 bölümde toplam 394 öğrencisi ile eğitim vermektedir. İlçede Kredi Yurtlar Kurumuna bağlı yurt mevcut değildir ancak özel yurtlar öğrencilere hizmet vermektedir.

66 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 26 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, kadın ve doğum, çocuk hastalıkları, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 4 uzman hekim, 7 pratisyen hekim ve 3 diş hekimi görev yapmaktadır. İlçe Türkiye’nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya’ya uzanan E80 karayolu ile Trabzon-Bayburt karayolunun (E87) kesişim noktasında yer almaktadır. İlçe aynı zamanda Kars-Erzurum-Sivas demir yolu ağı üzerindedir. İlçenin tüm köyleri ve diğer ilçeler ile bağlantısı mevcut olup, ulaşım altyapısı iyi durumdadır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. Sosyal aktivite imkanı olarak 1000 kişi seyirci kapasiteli kapalı spor salonu, futbol sahası ve kültür merkezi bulunmaktadır. İlçede biri 1. amatör süper ligde, diğeri 1. amatör kümede olmak üzere 2 spor kulübü vardır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Aşkale’de 11 adet insani yardımlaşma, 11 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi, 3 adet spor, 5 adet kültür ve turizm alanlarında faaliyet gösteren toplam 32 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI Geniş mera alanlarına sahip ilçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmakla birlikte taşa ve toprağa dayalı sanayi de gelişmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinin en önemli sanayi tesislerinden biri olan Aşkale Çimento A.Ş. ilçede faaliyet göstermektedir. TARIM Toplam yüzölçümü 230.000 hektar olan ilçenin tarım alanları 23.797 hektar ile toplam alanın %10’unu oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %74’lük bölümünde buğday, arpa, şekerpancarı, çavdar, mercimek, fiğ, korunga, yonca gibi tahıl ve yem bitkileri üretimi yapılmaktadır. Sebze ve meyve üreticiliği aile işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 22’de belirtilmiştir. Sulanabilir tarım arazisi toplam tarım arazisinin %20’lik bölümünü oluşturmaktadır. Kuzgun Barajı sulama kanallarıyla Daphan Ovası, Çayköyü, Gökçebük, Tazegül Mah. ve Ortabahçe köylerinde sulama etkin bir biçimde yapılmaktadır. 17.635 hektar çayır ve mera alanı bulunan ilçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %23’ü yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1116 çiftçinin bulunduğu ilçede Güllüdere köyünde 1, ilçe merkezinde 2 olmak üzere 3 adet mandıra bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye Kalkınma Vakfı tarafından kurulan ve bölge çiftçileri tarafından oluşturulan Köylüm A.Ş. ve CP ortaklıyla kiralanıp işletilen tavuk kesimhanesi ve tavuk üretme çiftlikleri bulunmaktadır. İlçede 5800 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 12’de verilmiştir.

Tablo 12. Aşkale hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Aşkale 24.490 16.565 1.790 34.599 80 9.400

TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 67 Aşkale Bitkisel Üretim İstatistikleri

Şekil 1. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Şekil 22. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

SANAYİ ALTYAPISI Meyveler, içecek ve baharat İlçede taşa ve toprağa dayalı sanayi gelişmiştir. Ülkemizde faaliyet gösteren en büyük 500 sanayi tesisi arasında Nadas alan›(dekar) bitkilerinin yer alan tesis çimento29% ve hazır beton üretimi yapmaktadır. Bunun yanında alçı blok üretenalan›(dekar) ABS Alçı ve Blok Sanayi A.Ş. ve inşaat malzemeleri üretimi yapan Erpor A.Ş. de ilçenin önemli sanayi tesisleridir.0%

TURİZM

Tarihi eserleri (Aşkale kalesi, Cinis höyüğü, Evrenli kümbeti, Ağveyis hanı, Hacıbekir kervansarayı, Ziravank harabeleri vb.) ve folklorik özellikleriyle tarih ve kültür mirası turizmi açısından potansiyeli bulunan ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir. TEŞVİKLER

Aşkale’de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdarTah›llar olduklarıve diğ€er ve yararlandıkları görülmüştür. bitkisel ürünlerin ekilen alan›(dekar) 71% BELEDİYEÇat Bitkisel Üretim HİZMETLERİ ‹statistikleri

İlçe Şmerkezindeekil 2. Bitkisel içme üretimin suyu altyapısı dağılımı tamamlanmıştır. (TÜİK 2012)

68 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Aşkale ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 13’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 13. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Aşkale 364 3 -0,7285

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Tarımsal arazilerin etkin kullanımında arazi toplulaştırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır.

• Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir.

• Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

• Karahasan ve Hatuncuk köylerinde yer alan maden sularının değerlendirilmesine yönelik fizibilite çalışmaları gerekmektedir.

• Mera ve orman alanlarının korunmasına yönelik tedbirler alınmalı, mera ıslah çalışmaları yürütülmelidir.

• Aşkale çimento ve maden tesislerinin var olduğu ilçede hafif nakliye hizmetlerinin kümelenmesine yönelik destekler verilmelidir.

• Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 69 Tablo 14. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Aşkale

Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü

Kurum Adı Muhtarlıklar

İlçe Emniyet Müdürlüğü

İlçenin Potansiyelleri

Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı

Çimento fabrikası, alçı fabrikaları ve maden ocaklarının bulunması,

Çok geniş ve verimli arazilerin varlığı,

Altın, granit, kömür ve demir maden yataklarının bulunması (Abdalcık köyü, Özler köyü ve Çatalbayır köyü)

Geniş mera alanlarının varlığı

İlçenin Zayıf Yönleri

İlçede sosyal etkinliklerin bulunmaması

Arazilerin toplulaştırma ihtiyacının olması

Tarım arazilerinde sulama problemi

İlçede işletilmekte olan madenlerin kapanması

Hayvancılığın ilçe merkezinde yerleşim alanlarında yapılması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları

Kredili ahır yapımı

Yem fabrikası yapımı

Tahıl için ofis kurulması

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları

Hayvan pazarı

Hayvan barınaklarının modernizasyonu

70 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 71 72 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI ÇAT

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 73 MEVCUT DURUM

Çat, Erzurum kent merkezinin 52 km güneyinde, 1960 m yükseklikte bulunan bir ilçedir (Şekil 23). İlçe merkezi ve çevresi içerisinden irili ufaklı çayların geçtiği kırıklı bir arazi üzerinde kuruludur. İlçenin yüzölçümü 1386 km² olup ilçe genelinde Erzurum kent merkezinde hakim olan sert karasal iklim özellikleri görülür.

Şekil 23. İlçenin TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisindeki yeri

74 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 41 köy, 1 belde belediyesi ve 6 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 19.446 kişi olup, kentsel nüfus 4.501 kişi, kırsal nüfus ise 14.945 kişidir (Tablo 15).

Tablo 15. Çat ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

4501 2392 2109 14945 7524 7421 19446 9916 9530

Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %23 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %77’sini oluşturmaktadır. İlçe nüfusunun %23’ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Çat’ta toplam yaş bağımlılık oranı %64,66 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 16’da verilmiştir.

Tablo 16. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0 - 14 6.493 3.336 3.157

15 - 64 11.810 6.076 5.734

>65 1.143 504 639

Toplam 19.446 9.916 9.530

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 75 EĞİTİM

Çat’ta okuryazarlık oranı ortalama %85,59 iken erkeklerde bu oran %91,76 kadınlarda ise %79,19’dur. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 17’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %88,03’ünü oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun oransal olarak fazlalığını ve okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir.

Tablo 17. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.944 426 1.518 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.787 2.647 3.140 İlkokul mezunu 3.924 2.152 1.772 İlköğretim mezunu 3.460 2.055 1.405 Ortaokul veya dengi okul mezunu 229 188 41 Lise veya dengi okul mezunu 973 766 207 Yüksekokul veya fakülte mezunu 309 211 98 Yüksek lisans mezunu 11 6 5 Doktora mezunu 3 1 2 Bilinmeyen 530 295 235

Toplam 17.170 8.747 8.423

Çat’ta ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 4.942 öğrenci 56 adet okulda 199 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 17,78 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 25 ve ortaöğretimde 23 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır.

76 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. İlçede bir adet futbol sahası olsa da sosyal aktivite imkanı sağlayabilecek tesis altyapısı yetersizdir. İlçe Erzurum ve Bingöl karayolu üzerinde bulunması nedeniyle karayolu ulaşımı bakımından iyi durumdadır.

Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum – Çat – Karlıova – Bingöl bağlantısı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Çat ilçesi Erzurum kent merkezine yakınlığı nedeniyle hemen hemen bütün ticari ve kültürel ilişkilerini burayla kurmuştur. İlçe halkı hastane, alışveriş vb. ihtiyaçlarını kent merkezinden karşılamaktadır. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Çat’ta mesleki ve dayanışma, spor ve dini hizmetlerin gerçekleştirilmesine yönelik olmak üzere toplam 15 dernek mevcuttu. Bunların yanında Çat dışında da kurulmuş çeşitli dayanışma dernekleri de mevcuttur. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve hayvancılıkla ilgili bitkisel üretime dayalıdır. İlçenin il merkezine yakınlığı nedeniyle halkın ihtiyaçlarını buradan karşılaması hizmetler sektörünün ve ticaretin gelişmesini nispeten önlemektedir. TARIM Çat’ta tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 24’de verilmiştir.

Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 18’te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır.

Tablo 18. Çat hayvansal üretim verileri

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498538

Erzurum 586.891 514.488 47754 567854 2104 234448

Çat 25486 44950 1895 36501 386 17745

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 77 Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin Nadas alanı(dekar) alanı(dekar) 29% 0%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71%

Çat Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 24. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI

Çat’ta tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılamamaktadır. İlçede sanayi üretimi ile ilgili de oluşmuş bir potansiyel mevcut değildir.

TURİZM

Çat’ta potansiyel olarak turizme kazandırılabilecek doğa ve macera sporları ile ilgili alanlar mevcut olsa da Çimenözü ve Hölenk termal kaynakları nedeniyle termal turizm ilave aktivitelerle geliştirilebilir.

TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER

Çat’ta 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanamadıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ

İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur.

78 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Çat ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 19’da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 19. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Çat 812 6 -1,09209

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Hayvancılığa dayalı bir ekonomiye sahip olan ilçede et ve sütün üretimi, depolanması, işlenmesi ve değerinde ürün olarak pazarlanması konusunda çok büyük problemler mevcuttur. Bu açıdan üretimden sevkiyata kadar altyapı ve tesis eksikliği mevcuttur. Mevcut durumda üretim yapan küçük ölçekli aile işletmeleri devlet desteklerinden, teşviklerden ve kredilerden tam anlamıyla yararlanma imkanına sahip değillerdir. 50 baştan büyük tarımsal işletme sayısı çok az ya da mevcut değildir. • Mevcut süt üreticileri birliği ve küçük mandıra şeklindeki işletmelerin etkinliği arttırılmalıdır. • İlçede iyi kalitede ve yüksek sıcaklıkta jeotermal su kaynakları mevcuttur. İlkel tesislere sahip bu sulardan gerek turizm, enerji üretimi ve seracılıkta yararlanma imkanları vardır (Çimenözü ve Köseler). • Termal turizme ilave olarak yayla (2350 m ve yukarısında uygun alanlarda), doğa ve macera sporları, mağara (Elmapınar mevkiinde), festival (bal vb, cirit gösterileri) turizmi imkanları da mevcuttur. • İki işletmenin çalıştığı termal suyla beraber çıkan tuz rezerv alanı ve yeni işletmesi kurulan bir krom alanı Çirişili ve Soğukpınar mevkilerinde mevcuttur. • İlçede arıcılık yaygın olarak yapılmakta ve bilinmektedir. Ancak ilçenin bu konudaki potansiyeli bölge dışından gelen arıcılar tarafından daha fazla kullanılmaktadır. Yasal tedbirler yeterli değildir. • Erzurum merkez ilçenin içme suyunu da karşılayan Çat ve çevresindeki akarsulardan, sulama, su ürünleri ve enerji üretimi açısından yararlanılabilir. • Kum ocakları işletmeye açılabilir. • İlçenin şehir merkezine yakınlığı nedeniyle ilçede görevli personel kent merkezinde konakladığı için ilçede ticari hareketlilik azalmıştır. • Otobüs terminali ihtiyacı mevcuttur. • Halkın sosyal aktivitede bulunabileceği spor tesisleri ve sosyal alanlar mevcut değildir. • Uzak mezraların ulaşım, sağlık ve eğitim hizmetlerine eğitim sorunu mevcuttur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 79 • Sağlık hizmetlerine erişim açısından problem görülmemektedir. • Kuzey –güney bağlantı yolu (Trabzon – Diyarbakır ya da GAP’ı Trabzon Limanı’na bağlayan yol) üzerinde bulunan ilçe bu yolun daha da yoğun kullanılmasıyla daha fazla önem kazanacaktır. • İlçeyi Tercan ilçesi üzerinden Erzincan’a bağlayan sadece yazın açık olan bir yol mevcuttur.

Tablo 20. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Çat

Kurum Adı -

İlçenin Potansiyelleri Doğal olarak yapılan hayvan yetiştiriciliğinde et ve süt kalitesi yüksektir. Arıcılık gelişmiş durumdadır. 100 kovan ve üzeri kovana sahip 100’ün üzerinde işletme mevcuttur. İlçede birçok yerde (özellikle Kaplıca, Çimenözü ve Köseler köylerinde) termal su kaynağı mevcuttur. Ağaköy ve Soğukpınar köylerinde maden suyu (kaynak suyu) mevcuttur, Derelerde kırmızı benekli alabalık mevcuttur. Bazıları üzerinde HES yapımına başlanmıştır. Termal su ile çıkan yeraltı tuz rezervi mevcut (Yavi Beldesi, Çöğender ve Tuzluca köyleri). Diyarbakır-Bingöl-Erzurum-Trabzon yolunun gelişmesi önemli bir avantaj olacaktır. İlçede süt üreticileri birliği kurulmuştur.

İlçenin Zayıf Yönleri Hayvancılık ve bitkisel üretim bilinçli yapılmamaktadır. İlçeye hizmet için gelen görevlilerin ikamet edeceği konut mevcut değildir. Kent merkezine gitmek zorunda kaldıkları için ilçede hizmet sektörü ve ticaret gerilemiştir. Su kaynağı bolluğuna rağmen sulama sistemi altyapısı eksik ya da var olanlar tahrip olmuş durumdadır. İlçede otobüs terminali olmaması nedeniyle ilçeden Erzurum ve ilçeye bağlı köylere ulaşımda ciddi sorunlar yaşanmaktadır. İlçe halkının genelinde kalkınma sinerjisi, inanç ve motivasyon eksikliği mevcuttur.

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları İlçede sosyal, kültürel ve sportif aktivite alanları oluşturulmalıdır. Hayvansal ürünlerin toplama, depolama, işleme ve taşıma altyapısına dönük yatırımlar yapılmalıdır. Kuzey-güney bağlantı yolu üzerinde ve çevresinde halkın gelir elde edebileceği mekanların oluşturulması gerekmektedir. Jeotermal enerji ile ısıtılan seralar kurulabilir. Su ürünleri konusunda özel sektörün girişimde bulunması gerekebilir. İlçe yaylalarından yararlanma amaçlı yatırımlar. İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Tarım, hayvancılık, hayvancılığa dayalı ürünler, dericilik vb. bölümleri olan bir MYO kurulmalıdır. Yatılı olmayan ilköğretim okulu açılmalıdır. Kamu çalışanlarının ilçede kalmalarını sağlayacak imkanlar sunulmalıdır. Üretici birlikleri ve kooperatifçilik özendirilmelidir.

80 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 81 82 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI HINIS

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 83 MEVCUT DURUM

Hınıs, Erzurum kent merkezinin 145 km güneyinde (Şekil 27) 1715 m yükseklikte kurulu bulunan bir ilçedir. İlçe merkezi ve çevresi Hınıs Çayı’nın kazdığı derin vadilerle ve Hınıs Kanyonu’yla bölünmüş düz bir ova üzerindedir. İlçenin yüzölçümü 1383 km² olup zaman zaman yükseltisi az olan alanlarda ilçenin geneline hakim olan sert karasal iklim özelliklerinden çok, korunmuş alanlara özgü mikroklima tipleri de görülür.

Şekil 25. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

84 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 81 köy, 1 belde belediyesi ve 13 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 29.810 kişi olup, kentsel nüfus 9.883 kişi, kırsal nüfus ise 19.927 kişidir (Tablo 21).

Tablo 21. Hınıs ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

9.883 5.019 4.864 19.927 9.971 9.956 29.810 14.990 14.820

Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %33 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %67’sini oluşturmaktadır. İlçede kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Hınıs’ta toplam yaş bağımlılık oranı %65,56 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 22’de verilmiştir.

Tablo 22. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0 - 14 10.085 5.119 4.966

15 - 64 18.006 9.089 8.917

>65 1.719 782 937

Toplam 29.810 14.990 14.820

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 85 EĞİTİM

Hınıs’ta okuryazarlık oranı ortalama %81,76 iken erkeklerde bu oran %88,79 kadınlarda ise 74,66’dır. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 23’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %78,65’ini oluşturmaktadır. Bu da ilçede ilkokul çağındaki nüfus oranının yüksek oluşunu ve bunun dışındaki beşeri sermayenin kalitesinin düşük olduğunu göstermektedir.

Tablo 23 . Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus (6+ yaş)

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 11,17 20,63 79,38 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 33,37 45,6 54,4 İlkokul mezunu 16,69 53,02 46,98 İlköğretim mezunu 17,41 60,07 39,93 Ortaokul veya dengi okul mezunu 2,50 72,2 27,8 Lise veya dengi okul mezunu 8,51 72,61 27,39 Yüksekokul veya fakülte mezunu 3,15 63,87 36,13 Yüksek lisans mezunu 0,12 76,67 23,33 Doktora mezunu 0,02 50 50 Bilinmeyen 7,07 47,09 52,91

Toplam 100,00 50,25 49,75

Hınıs’ta ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 7.660 öğrenci 50 adet okulda 320 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 22,46 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 25, ortaöğretimde 23, mesleki ve teknik eğitimde ise 17 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Hınıs Meslek Yüksek Okulu 1998 yılından beri hizmet vermekte ve öğrenci almaktadır. 2012 yılı sonu itibariyle 10 akademik personelle 4 adet bölümde 171 öğrenciye sahiptir.

86 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve futbol sahası olsa da ilçede bulunan gençlerin tamamı bu imkandan yararlanamamaktadır. Mevcut kültür merkezinde sinema seyretme imkanı vardır. İlçenin Erzurum ve Muş ile karayolu bağlantısı ulaşım altyapısı bakımından iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum – Karayazı – Hınıs – Karaçoban – Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Hınıs ilçesi büyüklüğü nedeniyle Karaçoban, Tekman ve Muş’a bağlı Varto ilçesi için bir cazibe merkezi görevi görmektedir. Bu ilçelerde yaşayan halk hastane, eğitim ve diğer ihtiyaçlarını Hınıs’tan karşılamaktadırlar. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Hınıs’ta insani yardım, mesleki dayanışma, spor dini hizmetlerle ilgili olarak toplam 15 adet dernek mevcuttur. Bunun yanında ilçe dışında kurulmuş birkaç köy derneği de mevcuttur. Son dönemde Hınıs’ta yatırım yapmış işadamlarının kurmaya çalıştığı genç işadamları derneği türünden derneklerin de Hınıs adına kısa zamanda bir sivil hareketlilik oluşturacağı gözlemlenmiştir. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalı olsa da ilçe merkezi çevre ilçelerin ihtiyaçlarını karşılayacak büyüklükte olduğu için ticaret de önemli bir iş koludur.

TARIM Hınıs’ta tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 26’da verilmiştir.

Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim verileri Tablo 24’te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından da oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır.

Tablo 24. Hınıs hayvansal üretim verileri

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498.538

Erzurum 586.891 514.488 47754 567.854 2104 234.448

Hınıs 52360 25168 1397 46933 32 11.640

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 87 Süs Bitkileri Alanı(Dekar) Meyveler, içecek ve Sebze bahçeleri 0% baharat bitkilerinin alanı(dekar) alanı(dekar) 0% 0%

Nadas alanı(dekar) 29%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71%

Hınıs Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 26. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI

Hınıs’ta tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede bir adet Küçük Sanayi Sitesi kurulması planlanmakta ve 2015 yılına kadar bitirilmesi öngörülmektedir.

TURİZM

Hınıs’ta potansiyel olarak turizme kazandırılabilecek değer ve etkinlik imkanı olmasına rağmen bugüne kadar konuyla ilgili herhangi bir adım atılmamış ve altyapı oluşturulmamıştır. Özellikle Hınıs Kanyonu, tarihi eserler, doğa ve macera turizmi için uygun yükseltiler ve yaylalar turizme kazandırılabilecek durumdadır. Mevcut durumda iş için gelenler dışında ziyaretçi mevcut değildir.

TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER

Hınıs’ta 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir.

BELEDİYE HİZMETLERİ

İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur.

88 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Hınıs ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 25’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 25. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Hınıs 773 6 -0,87891

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçede hayvancılık olmazsa olmaz sektördür. Gerek yerli gerekse ilçe dışından yeni yatırımcıların hayvancılık sektörüne giriş yaptığı ilçe ziyaretlerinde ve paydaş görüşmelerinde tespit edilmiştir. Girdi maliyetlerinin ucuza getirilememesi hayvansal ürünlerde rekabet gücünü azaltmaktadır. Buna bir de mevcut arazi varlığının kırsal nüfusun azalması ve mevcut nüfusun tarım sektöründe çalışmak istememesinin etkisi de eklenenince yem üretim maliyetinin eskiye göre yüksek olması kaçınılmaz hale gelmiştir.

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Modern tarım uygulamaları yaygın değildir.

• Sulama altyapısında problemler mevcuttur.

• Kesimhane, mandıra, süt işleme tesisi, yün için depolama alanları, et ve süt işleme tesisleri gibi tarımsal altyapıya dönük ihtiyaçlar mevcuttur.

• Üretilen tarımsal ürünün pazarlanması ve markalaşması (Hınıs fasulyesi, Hınıs balı ve Hınıs atları gibi ürünlerde patent alımı gibi) ile ilgili sorunlar mevcuttur.

• Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. Var olan kooperatiflerin etkin çalışamaması, güven sorunu ve ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır.

• İklim ve yükseklik nedeniyle kar yüksekliğinin fazla olduğu ilçede tarımsal sulama, içme ve kullanmada suyun verimli kullanılması açısından stratejilerin belirlenmesi ve kaliteli suyun şişeleme tesisleri vasıtasıyla pazarlanabilir ürün haline getirilmesi ve su ürünleri (dere balıkçılığı gibi) ile ilgili çalışmaların yapılması gerekmektedir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 89 • Spesifik üretim sektörlerinde (bal ve arı ürünleri gibi) etkin birlikler oluşturulmalıdır.

• Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması (özellikle süt ve et ürünleri işleme konusunda) gerekmektedir.

• İlçe merkezinde halk pazarlarının kurulmasının sağlanması yazın köylerden ürünlerin getirilerek pazarda satılması ve hem merkez ilçe hem de köylerde yaşayan halkın bu olanaktan yararlanması imkanı sağlanmalıdır.

• Yaylaların ulaşım altyapısı ile ilgili problemlerin giderilmesi gerekmektedir.

• Mevcut durumda araştırılması yapılmamış olan (petrol (Divanhüseyin ve Arpaderesi köyü arasındaki Nift deresinde), mermer ve Zerna kömürü gibi madenlerin) yer altı kaynağı rezervlerinin araştırılmasının yapılması gerekmektedir.

90 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 26. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Hınıs

Kurum Adı Muhtarlıklar; Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü

İlçenin Potansiyelleri

Hınıs Kanyonu’nun turizm için uygunluğu,

Hayvancılık (büyükbaş, küçükbaş ve arıcılık, alabalık üretimi de denenmiştir)

Hınıs Balı ve Hınıs Fasulyesi marka olarak değerlendirilebilir durumdadır.

İlçenin Zayıf Yönleri

İlçenin Erzurum merkez ilçeye uzak oluşu,

Üretilen ürünlerin pazarlanamaması,

Yeterli sosyal imkân olmaması,

Altyapı eksikliği (kesimhane, depo vs.) nedeniyle et ve sütün etkin biçimde değerlendirilememesi,

Sulamanın yetersiz oluşu ve tarımsal üretimin olumsuz etkilenmesi,

Sert iklim özelliklerinin özellikle kış aylarında yaşamı olumsuz etkilemesi,

Bilinçli hayvansal ve bitkisel üretim yapılamamasından dolayı veriminin düşük olması

Bunların sonucunda ortaya çıkan işsizlik ve göç.

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları

İçme suyu paketleme tesisi

Kesimhane

Hınıs fasulyesi tescili

Süt birlikleri kurulması

Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri

Arıcılık

Depolama

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları

Ulaşım altyapısı yatırımları,

Sulama altyapısı yatırımları,

Et ve süt işleme ve depolama yatırımları.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 91 92 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI HORASAN

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 93 MEVCUT DURUM

Erzurum’un 85 km doğusunda yer alan Horasan (Şekil 27), ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz ölçümü 1662 km² olan bir düzlük üzerinde kurulmuştur. İlçe Kars ve Ağrı karayolu bağlantısının kesişim noktasındadır. İlçe Aras nehri boyunca uzanan çok da eğimli olmayan bir arazi üzerindedir. İlçede şiddetli karasal iklim görülmektedir.

Şekil 27. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

94 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 77 köy ve 10 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 43.063 kişi olup, kentsel nüfus 18.246 kişi; kırsal nüfus ise 24.817 kişidir (Tablo 27).

Tablo 27. Horasan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

18246 9233 9013 24817 12544 12273 43063 21777 21286

İlçe nüfusunun %43’ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Horasan’da toplam yaş bağımlılık oranı %72,71 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 28’de verilmiştir.

Tablo 28. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 15.691 8.046 7.645

15-64 24.934 12.638 12.296

N>65 2.438 1.093 1.345

TOPLAM 43.063 21.777 21.286

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 95 EĞİTİM

Horasan’da okuryazarlık oranı ortalama %86,93 iken erkeklerde bu oran %92,59 kadınlarda ise 81,18’dir (Tablo 29). Okuryazarlık oranları 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 29’tan de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %83,02’ini oluşturmaktadır. Bu durum ilçede ilkokul çağındaki nüfus oranının yüksekliği ve bu yaş grubu dışındaki bir beşeri sermayenin kalitesinin düşüklüğü ile izah edilebilir.

Tablo 29. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 8,54 15,8 84,2 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 34,92 44,66 55,34 İlkokul mezunu 20,11 52,08 47,92 İlköğretim mezunu 19,46 57,95 42,05 Ortaokul veya dengi okul mezunu 2,34 78,39 21,61 Lise veya dengi okul mezunu 7,17 76,79 23,21 Yüksekokul veya fakülte mezunu 2,83 66,63 33,37 Yüksek lisans mezunu 0,07 59,26 40,74 Doktora mezunu 0,03 72,73 27,27 Bilinmeyen 4,53 52,62 47,38

Toplam 100,00 50,37 49,63

Horasan’da ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 13.358 öğrenci 128 adet okulda 418 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 23,60 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 27, ortaöğretimde 21 mesleki ve teknik eğitim kurumlarında ise 23 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Horasan Meslek Yüksek Okulu 2009 yılından beri hizmet vermektedir. İlk defa 2012 – 2013 eğitim - öğretim döneminde öğrenci alan okulda toplam 7 akademik personel görev yapmaktadır. İlk yıl toplam 175 öğrenciyle eğitim – öğretime başlayan okulda Bilgisayar Teknolojileri, Büro Yönetimi ve Sekreterlik, Elektrik ve Enerji, Finans Bankacılık ve Sigortacılık, Hemşirelik ve Bakım Hizmetleri, Motorlu Araçlar ve Ulaştırma Teknolojileri, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Mülkiyet Koruma ve Güvenlik ve Veterinerlik Bölümleri bulunmaktadır. 2012 -2013 eğitim öğretim yılında 155 öğrenci ile dört bölümde faaliyetlerine devam eden okulun tüm bölümleri öğrenci almaya başlayınca yılda 280 öğrenci alma kapasitesine sahip olacaktır.

96 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Türkiye’nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya’ya uzanan karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Horasan’ın ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Daha önceleri kendisi çevresi için bir cazibe merkezi olan ilçe son yıllarda bu özelliğini kaybetmek üzeredir. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve bir adet futbol sahası mevcuttur.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Horasan’da eğitim araştırma, insani yardım, mesleki dayanışma spor ve dini hizmetler konularında toplam 11 adet dernek mevcuttur.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır.

TARIM Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı ilçede hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Hayvansal üretim verileri Tablo 30’da verilmiştir. Horasan’da tarım sektörü özellikle hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 28’de verilmiştir.

Tablo 30. Horasan hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Horasan 19.476 32.500 3.020 15.033 185 14.300

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 97 Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin Sebze bahçeleri alanı(dekar) alanı(dekar) 0% 0% Nadas alanı(dekar) 26%

Süs Bitkileri Alanı(Dekar) 0%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 74%

Horasan Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 28. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI

İlçe merkezinde bir adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır.

TURİZM

Horasan’da turizm adına mevcut durumda bir hareketlilik gözlenmese de konumu itibariyle araç ve insan hareketliliğinden yararlanmak adına Horasan ilçe merkezi ve yakın çevresinde turistik tesisleşme sağlanabilir. Bunun yanında Hızırilyas termal kaynak alanı ile ilgili mevcut potansiyel üzerinden gidilerek termal turizm konusunda gelişme sağlanabilir.

TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER

Horasan’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda problemler olduğu görülmüştür.

BELEDİYE HİZMETLERİ

İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Horasan’a bağlı 17 köyün içme suyu mevcut olup, sadece 2 köyde içme suyu şebekesi bulunmamaktadır. Bunun yanında şebekesi bulunan ancak su kaynağı sıkıntısı yaşanan ilçeler mevcuttur.

98 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Horasan ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 31’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 31. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Horasan 778 6 -0,89632

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Horasan ilçesi temel ekonomik faaliyetleri hayvancılığa dayanmaktadır. İlçede gerek zirai faaliyetler gerekse hayvancılık faaliyetleri için girdi maliyetlerinin yüksekliği etkili olmaktadır. Özellikle gübre ve mazot fiyatları üretici ve çiftçiler üzerinde olumsuz etkilere sahiptir. Ekilen alanların daralmasına ve buna bağlı olarak hayvancılığın sınırlandırılmasına yol açmaktadır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı marifetiyle yürütülen desteklerin etkin kullanılması olumlu etki yapacaktır.

• Horasan ilçesi geniş tarım alanlarına sahip olup sulama imkanı sınırlıdır. Genelde kuru tarım yapılmaktadır. İlçe sulama alt yapısının güçlendirilmesine öncelikli olarak ihtiyaç duymaktadır. İlçede su potansiyeli yüksek olmakla birlikte kuru tarım yapılması üretimin düşük seviyelerde kalmasına sebep olmuştur. Tarımsal alanlardaki sulama kanallarının yapılması, suların taşınması ve damlama, yağmurlama sulama tekniklerinin yaygınlaştırılması ile verimlilik artacak, hayvancılık daha etkili yapılabilecektir. İlçe için en önemli sorun sulama alt yapısı eksikleridir. Sulama birliklerinin aktif hale getirilmesi gerekmektedir.

• Tarımda gübre kullanımı olmaksızın verim alınamamakta, gübre fiyatlarının yüksek olması nedeniyle de sıkıntılar yaşanmaktadır. Yem bitkilerine verilen devlet desteği nedeniyle üretici bu yönde üretime gitmiş durumdadır.

• Doğrudan gelir desteğinin uygulamasında üretene değil de arazi sahiplerine verilmesi konusunda problemler mevcuttur. Yakıt desteği ve gübre desteği çiftçi için gereklidir.

• Büyükbaş hayvancılık daha yoğun olarak yapılmakla birlikte küçükbaş hayvancılık için de uygun alanlar yer almaktadır.

• İlçede arıcılık ev tipi yapılmaktadır. Göçer arıcılar Karadeniz Bölgesi’nden gelmektedir. Bölgede arıcılık potansiyelinin aktif hale getirilmesine yönelik destekler, eğitim veya kovan desteği verilebilir.

• Hayvancılıkta hayvan barınaklarının modernizasyonuna destek verilebilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 99 100 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI İSPİR

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 101 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeyinde Çoruh vadisinde yer alan İspir, il merkezine 141 km mesafede yer almaktadır (Şekil 29). İlçenin ortalama yüksekliği 1050 m ve yüz ölçümü 2100 km² olup, doğusunda Tortum ve Yusufeli, batısında Pazaryolu, kuzeyinde Rize ilinin Çamlıhemsin ve İkizdere ilçeleri ile güneyinde Bayburt ili ile çevrelenmiştir.

Mescit dağlarının kuzey eteklerinde kurulu olan ilçede irili ufaklı pek çok dağ mevcut olup en önemlileri Kaçkar (3937 m), Mescit (3240 m), Toros (3500 m), Devedağı (3363 m ve Bozan (2292 m) dağlarıdır. Çoruh nehri ilçe sınırları içerisinde doğmaktadır.

Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçede karasal iklim ve Karadeniz iklimi etkileri görülmektedir. En fazla yağış ilkbahar aylarında düşmektedir.

Şekil 29. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

102 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 87 köy, 2 belde belediyesi, 58 mezra ve 18 mahalle muhtarlığı bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 16.338 kişi olup, kentsel nüfus 6.570 kişi; kırsal nüfus ise 9.768 kişidir (Tablo 32).

Tablo 32. İspir ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

6.570 3.399 3.171 9.768 4.650 5.118 16.338 8.049 8.289

İlçe nüfusunun %39’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde İspir’de nüfus yaş bağımlılık oranı %63,28 olarak hesaplanmıştır. Bu değer TRA1 Düzey 2 Bölgesi oranı olan %54,71’in üstündedir ve bağımlı nüfusun toplam nüfus içinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 33’de verilmiştir.

Tablo 33. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 2.932 1.493 1.439

15-64 10.006 4.998 5.008

N>65 3.400 1.558 1.842

TOPLAM 16.338 8.049 8.289

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 103 EĞİTİM

İspir’de okuryazarlık oranı ortalama %80,95 iken erkeklerde bu oran %89,75, kadınlarda ise 72,48’dir. Bununla beraber, Tablo 3’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %74,92’sini oluşturmaktadır.

Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir (Tablo 34).

Tablo 34. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 2.012 360 1.652 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 2.953 1.435 1.518 İlkokul mezunu 4.267 2.040 2.227 İlköğretim mezunu 2.218 1.193 1.025 Ortaokul veya dengi okul mezunu 355 277 78 Lise veya dengi okul mezunu 1.811 1.255 556 Yüksekokul veya fakülte mezunu 726 496 230 Yüksek lisans mezunu 32 25 7 Doktora mezunu 10 6 4 Bilinmeyen 899 408 491

Toplam 15.283 7.495 7.788

İspir’de ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 2.771 öğrenci 26 adet okulda 164 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,79 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 98, ortaöğretimde 14, teknik ve meslek eğitiminde 18 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Hamza Polat Meslek Yüksek Okulu bulunmakta olup, 20 öğretim elemanı ve 609 öğrencisi ile Bankacılık ve Sigortacılık, Büro Yönetimi ve Yönetici Asistanlığı, Elektrik Enerji Üretim İletim, İşletme Yönetimi, Gıda Teknolojisi, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Pazarlama, Su Ürünleri, Organik Tarım ve Kooperatifçilik olmak üzere toplam 11 bölüm ile eğitim vermektedir. Yüksekokul öğrencileri için devlet yurdu bulunmamaktadır.

104 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde çevre yerleşim yerlerine de hizmet veren 50 yataklı devlet hastanesi, 1 toplum sağlığı merkezi, 6 aile sağlığı merkezi ve 24 sağlık evi bulunmaktadır. İspir Devlet Hastanesi’nde toplam 6 uzman hekim, 1 diş hekimi, 4 pratisyen hekim olmak üzere toplam 7 hekim görev yapmaktadır.

Erzurum-Rize karayolundan 4 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Bayburt ve Artvin ile direkt bağlantısı mevcuttur. Rize-Erzurum karayolunun Ovit Dağı geçidinin karayolu tüneli ile geçişine imkan verecek ve güney – kuzey bağlantıyı sağlayacak Ovit Tüneli projesi inşaatı devam etmektedir. HES ve baraj yapım çalışmalarından dolayı bazı köy bağlantılarında sıkıntılar yaşanmaktadır. Yol ağı toplamı 516 km olan ilçenin yollarının %10’u asfalt ile kaplıdır.

İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde futbol sahası ve kapalı spor salonu mevcuttur.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ İspir’de sivil toplum kuruluşları etkin faaliyetlerde bulunmaktadır. Çevre ve doğanın korunması, mesleki dayanışma, eğitim ve kültür, spor faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten toplam 21 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında ilçe merkezinde ve köylerinde toplam 8 adet tarımsal kalkınma kooperatifi ve 2 adet tarım sulama kooperatifi faaliyet göstermektedir.

EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Turizm ve madencilik de halkın önemli gelir kaynaklarıdır.

TARIM Toplam yüzölçümü 210.000 hektar olan ilçenin kullanılabilir tarım alanları 9.100 hektar ile toplam alanın %4’ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %80’lik bölümünde tahıl ve hububat, %2’lik bölümünde ise sebze, %2’lik bölümünde ise meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 30’de belirtilmiştir.

İlçede en yaygın bitkisel üretim ispir fasulyesidir. Bunun yanında dut yetiştiriciliği ve dut mamulleri üretimi (pestil, kuru dut, pekmez, köme vb.) yaygındır. İlçenin mikroklima alanı içinde yer alması ilçede sıcak iklimlere özgü ürünlerin (çeltik, nar, vb.) yetiştirilmesine imkan vermektedir. İlçede keçi yetiştiriciliği yoğun olmak üzere küçükbaş yetiştiriciliği ve dağ köylerinde besi sığırcılığı yapılmaktadır. Süt sığırcılığı diğer ilçelere göre daha azdır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %8’i yerli ırk olup geri kalan bölümü kültür melezidir.

2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 681 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi çok az olup mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir.

İlçenin arıcılık potansiyeli yüksektir. Toplam 11730 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 35’de verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 105 Tablo 35. İspir hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

TRA11 Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

İspir 17.067 3.584 3.649 626 141 12.774

TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri Meyveler, içecek ve alanı(dekar) baharat bitkilerinin 1.701 alanı(dekar) 2% 1.819 2%

Nadas alanı(dekar) 14.500 16%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 72.977 80%

SP R B TK SEL ÜRET M STAT ST KLER Şekil 30. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

SANAYİ ALTYAPISI İlçenin yeraltı zenginlikleri bakımından potansiyeli yüksek olup kömür, bakır, gümüş ve altın maden rezervleri bulunmaktadır. Bu alanların bir kısmı özel sektör tarafından işletilmektedir. Bunun dışında ilçe sınırları içerisinde 29 adet HES ve 4 adet büyük baraj inşaatı devam etmektedir. TURİZM Çoruh Havzası’nda yer alan ilçenin önemli bir doğa turizmi potansiyeli bulunmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler, endemik flora ve yaban hayatı varlığı açısından çok zengin olan ilçe pek çok turistin ilgisini çekmektedir. Çoruh nehrinde rafting, kuş gözlemciliği, kelebek fotoğrafçılığı, trekking gibi pek çok turistik faaliyetin yapıldığı ilçede İspir Kalesi, Elmalı Mağarası gibi pek çok tarihi ve doğal değerler de bulunmaktadır. Eski Gürcü evlerinin yer aldığı Sırakonaklar köyünde ev pansiyonculuğu gelişmektedir. HES ve baraj inşaatlarından dolayı yaşanan ulaşım sıkıntıları turizm faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır.

106 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER İspir’de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu ve kanalizasyon altyapısı tamamlanmıştır. Atıksu arıtma tesisi yapım çalışmaları devam etmektedir. İlçenin Taşlıca Köyü dışında tüm köylerinde içme suyu şebekesi, 54 adet köyde de kanalizasyon şebekesi mevcuttur.

GELİŞMİŞLİK FARKLARI İspir ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 36’da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 36. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

İspir 629 4 -0,55648

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON • Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışına göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

• Yaban hayatı, kuş çeşitliliği ve endemik türlerin zenginliği ile ender bulunan bir bölgede yer alan ilçede HES ve baraj inşaatları, HES işletmeleri mevcut doğal yapıya olumsuz etki etmektedir.

• Çoruh Havzasında yer alan ilçenin tıbbi ve aromatik bitki potansiyeli yüksektir. Tıbbi ve aromatik bitki potansiyelinin değerlendirilmesi ve ekonomiye kazandırılmasına yönelik üniversite, kamu kurumu, yöre halkı ve özel sektör temsilcilerinin ortaklığında stratejiler geliştirilmelidir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 107 • İspir fasulyesi dışında üretilen tarımsal ürünlerin (dut, pekmez , ceviz, badem, ev tipi pestil, köme vb.) pazarlanmasına yönelik birlik oluşturulmalıdır.

• İlçe genel yapı olarak sebze ve meyveciliğe uygun olup sulama alt yapısının güçlendirilmesi ile verim artışı sağlanacaktır.

Tablo 37. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum İlçe Adı İspir Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Kurum Adı İspir Hamza Polat MYO Muhtarlıklar İlçenin Potansiyelleri

Küçükbaş hayvan varlığı

Arıcılık potansiyeli

Maden yatakları

Tıbbi ve aromatik bitki potansiyeli

Endemik flora ve fauna varlığı

Patentli İspir fasulyesinin yetiştirilmesi

Meyvecilik potansiyeli

İlçenin Zayıf Yönleri

HES ve baraj inşaatlarının flora ve faunaya zarar vermesi

Sulama altyapısının zayıf olması

Genç nüfusun göçü

Ulaşım altyapısında sorunlar yaşanması

Turizm altyapısının gelişmemiş olması

HES işletmelerinin denetim eksikliği ve su sıkıntısı yaşanması

Turizm altyapısının geliştirilmesi

Modern hayvancılık uygulamaları

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları

Ulaşım altyapısının iyileştirilmesi

Sulama altyapısının geliştirilmesi

Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

108 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 109 110 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI KARAÇOBAN

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 111 MEVCUT DURUM

Erzurum’un güneydoğusunda yer alan Karaçoban, kent merkezine 190 km mesafededir. Ortalama yüksekliği 1640 m ve yüz ölçümü 516 km² olan ilçenin kuzeydoğusunda Karayazı, batısında Hınıs, güneyinde Muş’un Bulanık ilçesi ile doğusunda Muş’un Malazgirt ilçesi yer almaktadır. Yukarı Murat Havzası’nda yer alan ilçe Akdağ (2953m), Hamurpet Dağı (2879m) ve Güzelbaba Dağları (2100m) ile çevrili bir plato üzerine kurulmuştur. Deniz etkisinden uzaklık ve yüksekliğe bağlı olarak ilçe de şiddetli karasal iklim görülmektedir.

Şekil 31. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

112 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 19 köy, 1 belde belediyesi ve 12 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 25.542 kişi olup, kentsel nüfus 8.894 kişi; kırsal nüfus ise 16.648 kişidir (Tablo 38).

Tablo 38. Karaçoban ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

6.570 3.399 3.171 9.768 4.650 5.118 16.338 8.049 8.289

İlçe nüfusunun %35’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Karaçoban’da toplam yaş bağımlılık oranı %82,91 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 39’da verilmiştir.

Tablo 39. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 10.454 5.426 5.028

15-64 13.964 7.017 6.947

N>65 1124 474 650

TOPLAM 25.542 12.917 12.625

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 113 EĞİTİM

Karaçoban’da okuryazarlık oranı ortalama %86,03 iken erkeklerde bu oran %94,22 kadınlarda ise 77,72’dir. Erkek okuryazarlık oranı 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı gösterse de kadın okuryazarlık oranı 45 yaş üstü gruplarda oldukça düşmektedir. Bununla beraber, Tablo 40’tan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %88,35’ini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini ve ilkokul çağı nüfusun yüksek olduğunu göstermektedir.

Tablo 40. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 2.416 372 2.044 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 9.684 4.334 5.350 İlkokul mezunu 3.162 2.063 1.099 İlköğretim mezunu 3.874 2.456 1.418 Ortaokul veya dengi okul mezunu 265 227 38 Lise veya dengi okul mezunu 804 646 158 Yüksekokul veya fakülte mezunu 385 246 139 Yüksek lisans mezunu 16 12 4 Doktora mezunu 1 1 0 Bilinmeyen 1.052 485 567

Toplam 21.659 10.842 10.817

Karaçoban’da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 7.000 öğrenci 49 adet okulda 200 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 21,21 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 30, ortaöğretimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır. İlçe halk eğitim merkezi tarafından 2011-2012 öğretim yılında toplam 73 mesleki eğitim kursu açılmış, 1158 kursiyere eğitim verilmiştir. İlçede konukevi ya da konaklama tesisi bulunmaması nedeniyle ikamet eden öğretmenlerin konut sıkıntısı bulunmaktadır.

114 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı devlet hastanesi ve toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. İlçe hastanesinde aile hekimliği, çocuk hastalıkları, kadın hastalıkları ve acil poliklinikleri hizmet vermektedir. Aile hekimliği hizmetinde çalışan ve köylerde sağlık ocaklarında istihdam edilen sağlık personeli sıkıntısı mevcuttur. İlçenin ulaşımı Erzurum ve Muş karayolları ile Hınıs ilçesi üzerinden yapılmaktadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorunlar özellikle kış aylarında yaşanmaktadır. Erzurum – Hınıs – Karaçoban – Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Erzurum kent merkezine uzakta bulunan ilçe hastane, eğitim ve ticaret ihtiyaçları için Hınıs ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Karaçoban’da insani yardım, mesleki ve dayanışma ve dini hizmetler konularında toplam 6 adet dernek mevcuttur.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır.

TARIM

Toplam yüzölçümü 51.600 hektar olan ilçenin tarım alanları 12.054 hektar ile toplam alanın %23’ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %77’lik bölümünde hububat, yem bitkileri ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 32’de belirtilmiştir.

Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçenin hayvan varlığının önemli bir bölümünü küçükbaş hayvanlar, geri kalanını da büyükbaş hayvanlar oluşturmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta varlığı yerli ırklardan kültür ve melez ırklarına geçiş yaygınlaşmaktadır. İlçede arıcılık kovan sayısı ve arı koloni sayısının artış göstermesine paralel olarak gelişmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 1267 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 41’de verilmiştir.

Mevcut sulanabilir alan 75000 dönüm olup, kurak geçen yaz dönemlerinde sulama sıkıntılarına bağlı olarak yem bitkisi üretiminde verim düşmektedir. İlçede görülen en önemli hayvan hastalığı verim kaybına ve ölümlere yol açan şaptır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 115 Tablo 41.Karaçoban hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Karaçoban 19.476 32.500 3.020 15.033 185 14.300

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri Süs Bitkileri Meyveler, içecek ve alanı(dekar) Alanı(Dekar) baharat bitkilerinin 0% 0% alanı(dekar) 0%

Nadas alanı(dekar) 23%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 77%

Karaçoban Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 32. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır.

TURİZM Karaçoban kendine özgü doğal güzellikleri ile turizm açısından doğa ve macera sporu turizmi açısından potansiyel oluştursa da ilçede turizm altyapısı bulunmamaktadır. Konaklama, yiyecek-içecek sektörü, ulaşım imkanları yetersizdir. İlçeye iş veya akraba ziyareti dışında bir ziyaretçi hareketi yoktur.

116 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER Karaçoban’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Karaçoban’a bağlı 17 köyün içme suyu mevcut olup, sadece 2 köyde içme suyu şebekesi bulunmamaktadır. Bunun yanında şebekesi bulunan ancak su kaynağı sıkıntısı yaşanan köyler mevcuttur.

GELİŞMİŞLİK FARKLARI Karaçoban ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 42’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 42. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Karaçoban 856 6 -1,4636

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçenin en önemli sektörü hayvancılık olup sektörün en önemli sorunu girdi maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Girdi maliyetlerinin ucuza getirilememesi hayvansal ürünlerde rekabet gücünü azaltmaktadır.

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Hayvancılık ile ilgili en önemli sorunlardan birisi sulama altyapısı yatırımlarının yetersizliğidir. Hâlihazırda ilçe sınırlarında 75 bin dönüm sulanabilirken; sulama kanallarının yapımıyla 105 bin dönümlük arazide sulu tarım yapılabilecektir. Hacılar ve Bağlar mevki bu kapsamda ele alınması gerekli önemli tarımsal alanlardır.

• Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur.

• Kesimhane, mandıra, süt işleme tesisi, yün için depolama alanları, et ve süt işleme tesisleri gibi tarımsal altyapıya dönük ihtiyaçlar mevcuttur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 117 • Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır.

• İlçe bal üretimi açısından son derece verimlidir ancak üretilen ürünün kaliteli olmasına karşın pazarlama konusunda sıkıntı yaşanmaktadır. Örgütlü üreticiliğe yönelik etkin birlikler oluşturulmalı, sertifikalı ve marka haline gelmiş ürünler geliştirilmelidir.

• Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması (özellikle süt ve et ürünleri işleme konusunda) gerekmektedir.

• Mera potansiyeli iyi olan ilçede mera amenajmanı ve münavebeli kullanım gibi uygulamalar ile mera verimi daha da yükseltilebilir.

• Erzurum merkezine çok uzak mesafede olan ilçe için en önemli sorunlardan biri de ulaşım alt yapısına ilişkindir. Özellikle kış aylarında yaşanan sıkıntılar ilçenin ekonomik ve sosyal imkanlarını kısıtlamaktadır. Erzurum merkeze ve çevre ilçelere ulaşım süresini kısaltacak ve kolaylaştıracak altyapı yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır.

• Henüz ıslah çalışmalarının tamamlanmayan ve ciddi ekonomik sıkıntılara yol açan dereler için gerekli çalışmaların yapılması ihtiyacı vardır. Bunların başında Hafteng deresi gelmektedir.

118 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 43. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Karaçoban

Muhtarlıklar Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Kurum Adı Tapu Müdürlüğü Karaçoban Belediyesi Ziraat Odası

İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş, küçükbaş ve arıcılık potansiyeli

İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Ulaşım altyapısının yetersiz olması, özellikle kışın ulaşımın kesintiye uğraması Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sosyal hayata dair yeterli imkân olmaması Kesimhane ve toplama tankı gibi altyapı eksikliği olduğu için et ve sütten yeterince yararlanılamamaktadır, Sulama altyapısının yetersiz olması İklimin özellikle kış aylarında sert olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü ve işsizlik

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kesimhane Süt birlikleri kurulması Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri Arıcılık

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşımın düzeltilmesi Sulama sıkıntısının çözülmesi Dere ıslahlarının yapılması İçme suyu altyapısının iyileştirilmesi

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 119 120 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI KARAYAZI

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 121 MEVCUT DURUM

Karayazı, Erzurum kent merkezinin 133 km güneydoğusunda yer almaktadır (Şekil 33). İlçe 2400 – 2500 m yüksekliği ile Türkiye’nin en yüksekte kurulmuş yerleşim yerlerinden biridir. İlçe merkezi ve çevresi yüksek bir düzlük üzerindedir. İlçenin yüzölçümü 2372 km² olup Erzurum’un en geniş ilçesidir. İlçede oldukça sert karasal iklim özellikleri hakimdir.

Şekil 33. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

122 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 81 köy, 68 mezra ve 5 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 32.231 kişi olup, kentsel nüfus 5052 kişi, kırsal nüfus ise 27.179 kişidir (Tablo 44).

Tablo 44. Karayazı ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

5052 2705 2347 27179 13699 13840 32231 16404 15827

Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %16 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %84’ünü oluşturmaktadır. İlçenin kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) oldukça altındadır. Karayazı’da toplam yaş bağımlılık oranı %81,47 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 45’te verilmiştir.

Tablo 45. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0 - 14 13.008 6.606 6.402

15 - 64 17.761 9.131 8.630

>65 1.462 667 795

Toplam 32.231 16.404 15.827

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 123 EĞİTİM

Karayazı’da okuryazarlık oranı ortalama %78,90 iken erkeklerde bu oran %86,98 kadınlarda ise 70,58’dır. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 46’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %85,71’ini oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun oranının yüksek oluşunu ve 15 -64 yaş aralığındaki nüfusun ise eğitim düzeyinin düşük olduğunu göstermektedir.

Tablo 46. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 3.719 616 3.103 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 11.634 5.421 6.213 İlkokul mezunu 3.990 2.585 1.405 İlköğretim mezunu 4.326 2.794 1.532 Ortaokul veya dengi okul mezunu 279 237 42 Lise veya dengi okul mezunu 1.019 821 198 Yüksekokul veya fakülte mezunu 524 315 209 Yüksek lisans mezunu 11 5 6 Doktora mezunu 6 4 2 Bilinmeyen 2.108 1.207 901

Toplam 27.616 14.005 13.611

Karayazı’da ilköğretim ve ortaöğretimdeki 10.248 öğrenci 88 adet okulda 291 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 31,44 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 35 ve ortaöğretimde 64’tür. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır.

124 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçenin Erzurum ve Muş ile karayolu bağlantısı ulaşım altyapısı bakımından iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum – Karayazı – Hınıs – Karaçoban – Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Karayazı ilçesi ticari münasebetini Erzurum merkez ile gerçekleştirmektedir. İlçede telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal ve kültürel aktiviteler açısından yeterli altyapı mevcut değildir.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Karayazı’da insani yardım, mesleki ve dayanışma, spor ve dini hizmetler konulu toplam 7 adet dernek mevcuttur.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve kısmen bitkisel üretimdir.

TARIM

Karayazı’da tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim ağırlıklı olarak tahıl üzerine yoğunlaşmıştır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 34’te verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 47’de verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 125 Tablo 47. Karayazı hayvansal üretim verileri

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Erzurum 586891 514488 47754 567854 2104 234448

Karayazı 35593 69818 8149 35514 55 10600

Nadas alanı(dekar) 6%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 94%

Karayazı Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 34. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

SANAYİ ALTYAPISI Karayazı’da tarımsal üretim dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede KSS mevcut değildir. Küçük mandıra ve süt işleme tesisi gibi küçük ölçekli kooperatif ve özel sektör işletmeleri mevcuttur.

TURİZM Karayazı’da yayla, doğa macera, bitki gözlemleme, tarih ve kültür turizmi ile mağara turizmi faaliyetleri için potansiyel bulunmaktadır. Mevcut durumda iş için gelenler dışında ziyaretçi mevcut değildir.

126 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER Karayazı’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Karayazı ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 48’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 48. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Karayazı 860 6 -1,51114

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

İlçede yapılan çalıştay sonucunda elde edilen değerlendirme formu Tablo 49’da verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 127 Tablo 49. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Karayazı

Kurum Adı Muhtarlıklar, İlçe Müdürlükleri

İlçenin Potansiyelleri Hayvancılık (büyükbaş, arıcılık ve su ürünleri) konusunda ilçenin önemli bir potansiyeli mevcuttur, Kış turizminin iklim değişikliği nedeniyle ileriki dönemde sekteye uğraması düşüncesinden yola çıkılarak bu ilçede böyle bir planlama yapılabilir, (Ters lale, Cunni ve Kırkatlı mağarası ve tarihi eserler ile) farklı turizm tipleri geliştirilebilir. İlçeye bağlı Salyamaç köyünde soyu tükenmekte olan kırmızı benekli alabalık yetişmektedir.

İlçenin Zayıf Yönleri Sert ve uzun kış şartları, İçme suyu şebekesinin tam anlamıyla verimli olmaması Ulaşımda köyler ve mezralarda problemler mevcuttur. Bilinçsiz hayvansal üretim yapılması, Altyapı ve elektrik sistemi sorunlu, Katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sisteminde problemler mevcuttur.

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Sosyal ve kültürel tesisler kapalı spor mekanları (halı saha, bayanlara yönelik sosyal faaliyet mekanları vs), Deri işleme atölyeleri kurulabilir. Konaklama tesisi ihtiyacı mevcuttur. Ziraat Bankasına ilave banka şubeleri olabilir.

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları İlçede bulunan Köyceğiz göleti mesire alanı ve su ürünleri yönünden değerlendirilmelidir İçme suyu altyapısına dair yatırımlar, Daha fazla eğitim kurumu (okul yapımı) yapılmalıdır. Uzun vadede sosyal faaliyet için kayak tesisleri (Çakmak Dağı) Ulaşım altyapısına yönelik yatırımlar, Çiftçi bilinçlendirme eğitimleri yapılmalıdır. Modern hayvan barınakları yapılmalıdır, Su şişeleme tesisleri kurulabilir, Kültür Merkezi kurulmalıdır, Sulama altyapısı iyileştirilmelidir.

128 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 129 130 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI KÖPRÜKÖY

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 131 MEVCUT DURUM

Köprüköy, Erzurum kent merkezinin 58 km doğusunda 1670 m yükseklikte kurulu bulunan bir ilçedir (Şekil 35). İlçe merkezi ve çevresi Aras nehrinin suladığı nispeten engebeli bir düzlükte yer almaktadır. İlçenin yüzölçümü 665 km² olup ilçenin genelinde sert karasal iklim özellikleri görülür.

Şekil 35. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

132 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 39 köy ve 1 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 18209 kişi olup kentsel nüfus 1710 kişi, kırsal nüfus ise 16.499 kişidir (Tablo 50).

Tablo 50. Köprüköy ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

1710 900 810 16499 8369 8130 18209 9269 8940

Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %9,4 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %90,6’sını oluşturmaktadır. İlçenin kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Köprüköy’de toplam yaş bağımlılık oranı %77,18 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 51’de verilmiştir.

Tablo 51. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0 - 14 6.894 3.522 3.372

15 - 64 10.277 5.319 4.958

>65 1.038 428 610

Toplam 18.209 9.269 8.940

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 133 EĞİTİM

Köprüköy’de okuryazarlık oranı ortalama %87,31 iken erkeklerde bu oran %93,81 kadınlarda ise 80,55’tir. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 52’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %87,32’sini oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun yüksek oranıyla izah edilebilirken diğer yaş grupları için ise nitelikli insan kaynağı açısından olumsuz bir durumdur.

Tablo 52. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.379 211 1.168 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.693 2.562 3.131 İlkokul mezunu 3.272 1.786 1.486 İlköğretim mezunu 3.258 1.975 1.283 Ortaokul veya dengi okul mezunu 257 212 45 Lise veya dengi okul mezunu 823 700 123 Yüksekokul veya fakülte mezunu 277 202 75 Yüksek lisans mezunu 9 7 2 Doktora mezunu 11 8 3 Bilinmeyen 598 281 317

Toplam 15.577 7.944 7.633

Köprüköy’de ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 4.859 öğrenci 58 adet okulda 172 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,31 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 29, ortaöğretimde 20’dir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır.

134 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Türkiye’nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya’ya uzanan karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Köprüköy’ün ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak futbol sahası bulunan ilçede kapalı spor salonu ve kültür merkezi eksiği bulunmaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Köprüköy’de insani yardım, mesleki ve dayanışma ve dini hizmetler konulu toplam 8 dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır.

TARIM

Köprüköy’de tarım sektörü özellikle büyükbaş hayvancılık üzerine gelişmiştir. Bitkisel üretim daha çok kültür bitkilerine yönelmiş olsa da son dönemde ekilen miktarda azalmalar görülmektedir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 36’da verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 53’te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 135 Tablo 53. Köprüköy hayvansal üretim verileri

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Erzurum 58.6891 51.4488 47.754 56.7854 2.104 234.448

Köprüköy 28106 19214 2557 32870 49 9140

Nadas alanı(dekar) 11%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 89%

Köprüköy Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 36. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI Köprüköy’de tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede Küçük Sanayi Sitesi mevcut değildir.

TURİZM Köprüköy’de şifalı çamuru ve termal suyu ile Deliçermik sağlık ve termal turizm açısından belirli bir potansiyele sahiptir. Yerel halkın ilgi gösterdiği alanda yetersiz de olsa bir tesis mevcuttur.

136 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Köprüköy’de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Köprüköy ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 54’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 54. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Köprüköy 837 6 -1,28047

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Hayvansal ve bitkisel üretimde girdi maliyetlerinin yüksek oluşu rekabet açısından dezavantaj sağlamaktadır. Buna bir de üretici birliklerinin yetersiz oluşu ve var olanların etkin olmaması da eklenince piyasa şartlarından üreticinin zarar görmesi kaçınılmaz görülmektedir.

• İstikrarsız tarım politikaları üretici üzerinde olumsuz etki yapmaktadır.

• Hayvan ürünleri işleme, depolama ve taşıma altyapısı eksikliği mevcuttur.

• Köylerde, içme, kullanma ve sulama suyu sorunu mevcuttur.

• Kıyıkonak köyünün köprü projesi bitirilememiş durumdadır.

• Yapağı köyünde Turizm Bakanlığı tarafından sit alanı ilan edilmiş bir höyük mevcuttur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 137 • İlçede çeşitli noktalarda (Örentaş ve Yukarıkızılca köyü gibi) termal suya rastlanmaktadır. Bunun yanında çeşitli hastalıklara iyi gelen şifalı sular da mevcuttur. İlçe merkezinde Deliçermik sağlık ve güzellik temasıyla turizme kazandırılmalıdır. Bunlara ilave olarak Güzelhisar köyünde Selçuklulardan kaldığı iddia edilen tarihi bir kale ve mağara mevcuttur.

• Güzelhisar köyünde süt üreticileri kooperatifi faaliyettedir. Süt toplama tesisi için bina ve soğutucu tanklar mevcut ancak süt toplamada sıkıntı çekildiği için bina ve tesis çürümeye bırakılmıştır.

• İlçede bazı noktalarda (Duatepe, Söğütlü ve Karaçuha köyleri gibi) sulama kanallarında sorunlar mevcuttur.

• Yukarıkızılca ve Ağcaşar köyleri civarında petrol ve doğalgaza rastlandığı belirtilmektedir.

Tablo 55. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Köprüköy

Kurum Adı

İlçenin Potansiyelleri İlçede Karataşlar köyü, Kaya mezrası ve Yapağı köyü arasında Yapağlı Höyüğü Kültür Tabiat Koruma Kurulunca sit alanı olarak kabul edilmiştir. Ayrıca ilçe merkezinde kaplıca(şifalı su ve çamur)bulunmaktadır. Bu alanlarda kamp turizmi geliştirilebilir. İlçede hayvancılık ve bitkisel üretim faaliyetleri yoğundur.

İlçenin Zayıf Yönleri Tarımsal üretimde çiftçilerin girdi maliyetleri yüksek ürettikleri ürünün bedeli düşüktür. Köylerde sulama kanallarında problemler mevcuttur. İlçe ve köyleri sosyal faaliyetler (kültür ve sportif faaliyetler) açısından oldukça zayıftır. Tarım desteklerinden yeterince yararlanılamamaktadır. Köylerde içme ve kullanma suyu şebekelerinde sorunlar mevcuttur.

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları İlçede termal kaynakların, araştırılması, çıkarılması ve alternatif kullanılması ile ilgili yatırımlara ihtiyaç duyulmaktadır.

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları

138 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 139 140 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI NARMAN

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 141 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeydoğusunda yer alan Narman, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgelerinin birleşim noktasındadır (Şekil 37). Kent merkezine 90 km mesafede bulunan ilçenin ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz ölçümü 1275 km² olup, dağlık bir alanda kurulmuştur. Doğusunda Sarıkamış, batısında Tortum, kuzeyinde Oltu, güneyinde ise Horasan, Köprüköy ve Pasinler ilçeleri yer almaktadır. İlçe yüksek dağlar arasında kaldığından iklim Erzurum’a göre daha ılıman özellik göstermektedir. Kışın don olayı fazla görülmezken, yazlar sıcak ve kurak geçmektedir.

Şekil 37. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

142 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 42 köy, 1 belde belediyesi ve 9 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 15.764 kişi olup, kentsel nüfus 4.866 kişi; kırsal nüfus ise 10.898 kişidir. (Tablo 56)

Tablo 56. Narman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

4.866 2.384 2.482 10.898 5.384 5.514 15.764 7.768 7.996

İlçe nüfusunun %32’si kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Narman’da nüfus yaş bağımlılık oranı %62,25 olarak hesaplanmıştır.

TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Narman’da bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 57’de verilmiştir.

Tablo 57. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 4.341 2.159 2.182

15-64 9.716 4.771 4.945

N>65 1.707 838 869

TOPLAM 15.764 7.768 7.996

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 143 EĞİTİM Narman’da okuryazarlık oranı ortalama %88,62 iken erkeklerde bu oran %94,01 kadınlarda ise 83,35’dir. Bununla beraber, Tablo 58’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %77,45’ini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın ilkokul çağı nüfus oranının yüksekliğini ve diğer gruplarda ise kaliteli bir beşeri sermayeye sahip olunmadığını göstermektedir.

Tablo 58. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.340 283 1.057 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 3.350 1.650 1.700 İlkokul mezunu 3.537 1.557 1.980 İlköğretim mezunu 2.876 1.372 1.504 Ortaokul veya dengi okul mezunu 424 345 79 Lise veya dengi okul mezunu 1.882 1.313 569 Yüksekokul veya fakülte mezunu 604 397 207 Yüksek lisans mezunu 24 18 6 Doktora mezunu 6 3 3 Bilinmeyen 292 141 151

Toplam 14.335 7.079 7.256

Narman’da ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 3.797 öğrenci 50 adet okulda 229 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,09 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 15, ortaöğretimde 29, mesleki ve teknik eğitimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

1997 yılında kurulan Narman Meslek Yüksekokulu; Bankacılık ve Sigortacılık, Büro Yönetimi ve Yönetici Asistanlığı, Gıda Teknolojisi, İnşaat Teknolojisi, Laborant ve Veteriner Sağlık, Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları ve Yapı Denetimi olmak üzere 8 bölümde eğitim verilmektedir. 2012 – 2013 döneminde öğrenci sayısı 594 olan ve eğitim altyapısı bakımından iyi durumda olan yüksekokulun en önemli sorunu Yükseköğrenim Kredi ve Yurtlar kurumuna bağlı öğrenci yurdunun bulunmamasıdır. Bu durum yüksekokula olan talebi etkilemekte ve öğrenciler üzerinde barınma konusunda tereddütlere yol açmaktadır.

144 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede yataklı hasta bakılmamaktadır. İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzurum üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. Erzurum kent merkezine nispeten uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Narman’da Esnaf ve Sanatkarlar Odası, Ziraat Odası dışında çoğu eğitim ve dini faaliyetlerin geliştirilmesi üzerine 15 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Büyükbaş hayvancılık bölgeye göre gelişmiştir. TARIM

Toplam yüzölçümü 127.500 hektar olan ilçenin tarım alanları 21.536 hektar ile toplam alanın %17’sini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %74’lik bölümünde hububat, yem bitkileri ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 38’de belirtilmiştir. İlçe sınırlarında 36500 ha mera alanı bulunmakta olup, mera varlığı özellikle küçükbaş hayvancılık ve besicilik için önemli bir kaynaktır. Yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı da besicilik için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı açısından ilçe, bölge içinde önemli bir yere sahiptir.

Irkların geneli kültür melezi olup yerli ırk %20 civarındadır. Ancak küçükbaş hayvancılık 90’lı yıllarda 45 bin hayvan varlığından gerileme göstermiştir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede suni tohumlama çalışmaları başarılı düzeyde uygulanmaktadır. Yıllık 6500 adet suni tohumlama uygulanmakta ve 4500 civarında yavru elde edilmektedir. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %40’ı suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır ki bu çevre ilçelere göre oldukça yüksek bir orandır. İlçe bu haliyle geniş bir çevreye damızlık sertifikalı hayvan ihtiyacı açısından önemli bir merkez konumundadır. İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin azlığıdır. İlçede yapımı başlayan ve henüz tamamlanmamış Şehitler Barajının tamamlanması ve sulama kanallarıyla suyun belli noktalara taşınması önemli bir yatırımdır. 2011 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 2147 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte en fazla 90 başlık işletme söz konusudur. 100 üzerinde kayıtlı hayvancılık işletmesi olmakla birlikte çoğunluğu küçük hane işletmesidir. Ergazi beldesinde bulunan 90 başlık işletme, Tarım Bakanlığının Kırsal Kalkınma Yatırımlarını Destekleme Programı kapsamında kurulmuştur ve ilçenin önemli bir işletmesidir. İlçede 7000 civarında arı kolonisi bulunmakta olup göçer arıcılık söz konusudur. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 1267 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 59’da verilmiştir. İlçede kayıtlı 260’ın üzerinde organik tarım çiftçisi bulunmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 145 Tablo 59. Narman hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Narman 28.167 1.149 179 29.437 139 16.020

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Nadas alanı (dekar) 56.358 26%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı (dekar) 158.610 74%

Narman Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 38. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır.

TURİZM İlçenin en önemli turistik değeri Narman Peri Bacalarıdır. Jeopark özelliği taşıyan ve 6500 hektarlık bir alanda bulunan peribacaları yerli turistler tarafından bilinmekte ve ziyaret edilmektedir. Ancak Peri Bacalarının çevresinde turizme hizmet edecek tesislerin bulunmaması turizmden elde edilen gelirlerin düşük düzeyde kalmasına yol açmaktadır. Narman yaylasında bulunan Devre Dağı kayak turizmi açısından uygundur. Narman ilçesinin önemli kültürel değeri ise ünlü ozan Aşık Sümmani’dir. Aşık Sümmani’nin tanıtımına yönelik toplantılar ve konferanslar düzenlenmektedir.

146 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER Narman’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır ancak özellikle köylerde su depoları ve klorlama işleriyle ilgili sıkıntılar söz konusudur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Narman ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 60’ta verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 60. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Narman 722 6 -0,7290

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Narman bölge içerisinde önemli bir büyükbaş hayvan varlığına sahiptir. Mevcut hayvan varlığının büyük bir bölümü kültür melezi olup suni tohumlama başarılı düzeyde uygulanmaktadır. İlçe bu haliyle geniş bir çevreye damızlık sertifikalı hayvan ihtiyacı açısından önemli bir merkez konumundadır. Irkların daha da iyileştirilmesi, alt yapı sorunlarının giderilmesi ve modern hayvan pazarının kurulması ile ilçenin damızlık hayvan temin merkezi olması yolunda önemli adımlar atılmış olacaktır. Özellikle DAP kapsamında kurulacak modern ve organize hayvancılık alanları için Narman’ın damızlık potansiyelinin değerlendirilmesi önemlidir.

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin azlığıdır. İlçede yapımı başlayan ve henüz tamamlanmamış Şehitler Barajının tamamlanması ve sulama kanallarıyla suyun belli noktalara

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 147 taşınması önemli bir yatırımdır. İlçe hayvancılığı için yem bitkisi ekimi açısından baraj suyunun sulama kanallarıyla (Avcuya-Kemerözü) bölgesine taşınması önemlidir. Bu arazinin sulanması ilçenin zirai üretimine önemli ölçüde etki edecektir. 4500 dönüme yakın alana sahip bölge sulanmasıyla birlikte yem bitkileri üretimi için son derece uygun bir alan olacaktır.

• Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur.

• İlçenin tarım alanları organik tarıma uygun olmakla birlikte konuya yönelik ciddi bir talep söz konusu değildir. Bunun ana nedeni ise özellikle pazarlama sorununun olmasıdır. Pazarlama sorununun aşılması için Narman markasının ön plana çıkarıldığı, kalitesinin vurgulandığı tanıtım çalışmalarının yapılması gerekmektedir.

• Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir.

• İlçe genelinde ekonomik olarak değerlendirilebilecek kuşburnu bulunmaktadır. İşleme ve paketleme yapılarak ekonomik değeri yükseltilebilir.

• İlçe su kaynakları açısından güçlüdür. Yayla mevkinden çıkan suyun içme suyu olarak paketlenmesi ve pazarlanması mümkündür ancak fizibilite çalışmalarının yapılması gereklidir.

• Ayrıca su ürünleri yetiştiriciliği için de kaynaklar uygun olmakla birlikte henüz değerlendirme açısından yeterli dinamiklere sahip olduğu söylenemez.

• İlçenin genel olarak tarımla ilgilenmesi sebebiyle ilçede tarım meslek lisesinin kurulması ve tarımsal eğitimlerin verilmesin ilçe tarımını pozitif yönde etkileyecektir.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

• Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır.

• Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir.

148 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 61. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Narman

Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Halk Eğitim Müdürlüğü Nüfus Müdürlüğü Muhtarlıklar Kurum Adı Narman Belediyesi Narman İlçe Hastanesi Esnaf ve Sanatkarlar Odası Birliği Ziraat Odası

İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş hayvan varlığı (Montofon) Narman Peribacalarının ilçede yer alması Tarım alanlarının organik tarım için uygun olması

İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sulama altyapısının yetersiz olması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Sertifikalı damızlık üretimi Süt birlikleri kurulması Narman Peribacalarının turizme kazandırılması Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Yükseköğrenim öğrenci yurdu Sulama sıkıntısının çözülmesi Organize hayvancılık tesisleri

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 149 150 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI OLTU

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 151 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeydoğusunda yer alan Oltu (Şekil 39), il merkezine 114 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1275 m ve yüz ölçümü 1380 km² olup, doğusunda Şenkaya, kuzeydoğusunda Olur, kuzeyinde Yusufeli ve Uzundere, batısında Tortum ve güneyinde Narman ilçeleri ile çevrelenmiştir. Oltu Çayı vadisinde yer alan ilçenin dağlık ve ormanlık bir yapısı vardır. İlçenin en önemli yükseltileri Akdağ (3030 m) ve Kırdağ (2000 m)’dir. Çoruh Nehri’nin bir kolu olan Oltu Çayı ilçeyi ikiye bölmektedir. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin yüksek kısımları ile Oltu Vadisi boyu arasında iklim değişkenlik gösterir. İlçenin rakımı yüksek kuzey kesimlerinde iklim oldukça serttir ve kar yağışı çokça görülmektedir. İlçe merkezi ile vadi boyunca daha ılıman bir iklime hakimdir.

Şekil 39. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

152 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 65 köy, 6 mahalle ve 30 mezra bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 32.617 kişi olup, kentsel nüfus 22.127 kişi; kırsal nüfus ise 10.490 kişidir (Tablo 62).

Tablo 62. Oltu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

22.127 11.803 10.324 10.490 5.176 5.314 32.617 16.979 15.638

İlçe nüfusunun %68’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Oltu’da nüfus yaş bağımlılık oranı %50,80 olarak hesaplanmıştır. Bu değer TRA1 Düzey 2 Bölgesi oranı olan %54,71’in altında olmasına rağmen yine de bağımlı nüfusun toplam nüfus içinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 63’te verilmiştir.

Tablo 63. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 7.244 3.763 3.481

15-64 21.630 11.430 10.200

N>65 3.743 1.786 1.957

TOPLAM 32.617 16.979 15.638

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 153 EĞİTİM Oltu’da okuryazarlık oranı ortalama %88,60 iken erkeklerde bu oran %94,03, kadınlarda ise 82,74’tür. Bununla beraber, Tablo 64’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %68,19’unu oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Düzey 2 Bölgesi’ndeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın ilkokul çağındaki okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir.

Tablo 64. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 2.645 563 2.082 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.405 2.795 2.610 İlkokul mezunu 6.807 2.744 4.063 İlköğretim mezunu 5.583 3.244 2.339 Ortaokul veya dengi okul mezunu 1.059 728 331 Lise veya dengi okul mezunu 5.384 3.577 1.807 Yüksekokul veya fakülte mezunu 2.214 1.478 736 Yüksek lisans mezunu 88 64 24 Doktora mezunu 18 7 11 Bilinmeyen 771 367 404

Toplam 29.974 15.567 14.407

Oltu’da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 6.643 öğrenci 52 adet okulda 341 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,63 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 18, ortaöğretimde 27, teknik ve meslek eğitiminde 57 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı bir Yer Bilimleri Fakültesi ve meslek yüksekokulu bulunmakta olup fakültenin iki bölümünde 2012 – 2013 döneminde 20 öğretim görevlisi ve 108 öğrenci, meslek yüksekokulunun ise gıda teknolojisi, muhasebe ve vergi uygulamaları, pazarlama, halıcılık ve kilimcilik, kuyumculuk ve takı tasarımı, inşaat teknolojisi, bankacılık ve sigortacılık ile grafik tasarım olmak üzere toplam 9 bölümünde 28 öğretim elemanı ve 575 öğrencisi bulunmaktadır. Fakülte 2008 yılında açılmış ve Jeoloji Mühendisliği programında eğitim ve öğretime devam etmektedir. Yüksekokul öğrencileri için 300 yataklı öğrenci yurdu inşaatı tamamlanmıştır.

154 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde çevre ilçelere (Narman, Olur ve Şenkaya) de hizmet veren 100 yataklı devlet hastanesi bulunmaktadır. Oltu Devlet Hastanesi’nde toplam 25 uzman hekim, 9 aile hekimi, 3 diş hekimi, 12 pratisyen hekim ve 147 yardımcı sağlık personeli görev yapmaktadır. Ayrıca ilçede 13 adet köy sağlık evinin bağlı bulunduğu toplum sağlığı merkezi ve verem savaş dispanseri bulunmaktadır. 2012 Yılı sonu itibari ile Genel Sağlık Hizmetlerinden (G0) yararlanan hane sayısı 1076 olup, tümü aktiftir. İlçe merkezinden geçen Erzurum- Artvin devlet karayolu ile ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline bağlantısı sağlanmaktadır. İlçeye bağlı 65 köye ulaşım sağlanmakta olup; 22 köy yolu asfalt diğer köy yolları ise stabilize bağlantı yolu niteliğindedir.

İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunlu olup, bazı köylerin telefonları kablo kesilmelerinden dolayı çalışmamaktadır. İlçe merkezinde halk kütüphanesi, kültür merkezi, futbol sahası, halı saha ve spor salonları bulunmaktadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Oltu’da büyük çoğunluğu insani yardım ve dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten dernekler olmak üzere toplam 26 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri; kalkınma birlikleri, mesleki birlikler de faaliyet göstermektedir.

EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım, hayvancılık ve madencilik oluşturmaktadır. Sanayi ve ticaret faaliyetleri de halkın önemli gelir kaynaklarıdır. TARIM

Toplam yüzölçümü 138.000 hektar olan ilçenin kullanılabilir tarım alanları 11.021 hektar ile toplam alanın %8’ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %65’lik bölümünde tahıl, %1’lık bölümünde ise sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarım alanlarının ancak 5.058 hektarı sulanabilir durumdadır. sığırcılığı yoğunluklu olmak üzere süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %10’u yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 40’da belirtilmiştir.

İlçede besi, 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1736 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi çok az olup; mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçede 12450 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 65’te verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 155 Tablo 65. Oltu hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Oltu 24.609 38.042 2276 25.776 100 16.850

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri Meyveler, içecek ve alanı(dekar) baharat bitkilerinin 560 alanı(dekar) 0% 826 1%

Nadas alanı(dekar) 37.387,00 34% Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71.433,00 65%

OLTU Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 40. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçede 140 işyeri kapasiteli küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Olur, Narman ve Şenkaya ilçeleri için merkez konumunda olan ilçede 125 hektar büyüklüğünde bir alana Organize Sanayi Bölgesinin kurulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Oltu taşı rezervleri ilçenin en önemli yeraltı zenginliğidir. Oltu taşının çıkarılmasında, işlenmesinde ve pazarlanmasında yaklaşık 1000 kişi çalışmaktadır. İlçede 2012 yılsonu itibariyle 994 gelir vergisi mükellefi ve 83 kurumlar vergisi mükellefi bulunmaktadır. 2001 yılında özelleştirme kapsamında kapatılan kömür ocaklarının Oltu Kaymakamlığı, ilçede bulunan sivil toplum kuruluşları ve vatandaşlar tarafından satın alınarak kurulan Oltu Kömür A.Ş’de 238 kişi istihdam edilmektedir. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe sahip ilçede pek çok kilise, cami ve kale bulunmaktadır. Oltu Kalesi, Arslan Paşa Cami, Mısri Zinnun Türbesi, Rus Kilisesi, Arslan Paşa Hamamı ilçenin önemli turistik değerleridir. Önemli turistik değerler içeren ilçede turizm faaliyetleri gelişmemiştir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır.

156 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER Oltu’da 2012 yılı içerisinde Oltu Beton A.Ş. yatırım teşvik belgesi almıştır. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Köylerin tamamında içme suyu şebekesi mevcut olup 44 köyde kanalizasyon şebekesi tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Oltu ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 66’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 66. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Oltu 424 3 -0,19252

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON • Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir.

• Yaklaşık 150000 arı kolonisinin ve arıcılıkla iştigal eden 200 çiftinin bulunduğu ilçede daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

• Oltu Organize Sanayi bölgesinin tamamlanmasıyla ilçe çevre ilçeler için ticaret merkezi haline gelecektir.

• Sulama altyapısının geliştirilmesine yönelik gölet ve kanal yapımı ile Oltu Çayının ıslah çalışmaları önem arz etmektedir.

• Mera alanlarının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yapılması gerekmektedir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 157 Tablo 67. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Oltu

Oltu Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Kurum Adı İlçe Müftülüğü Oltu Belediyesi Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Arıcılık potansiyeli ve koloni varlığı Maden yatakları ve Oltu taşı yatakları Oltu cağ kebabının tescil edilmiş olması Oltu çayı Mera varlığı Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı

İlçenin Zayıf Yönleri Maden yataklarının işletilmemesi Genç nüfusun göçü İşgücünün yaşlı olması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Parçalı arazi yapısının olması Köy yollarında ulaşım altyapısının yetersiz olması Sulama altyapısının nispeten zayıf olması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Arıcılık Oltu taşı Turizm altyapısına yönelik alanlar Madencilik

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Sulama altyapısının geliştirilmesi Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu) Toprak analiz ünitesi Mera ve boş alanların ağaçlandırılması Arıcılık ve hayvancılığın desteklenmesi Kömür ocaklarının etkin çalıştırılması

158 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 159 160 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI OLUR

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 161 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeydoğusunda yer alan Olur, il merkezine 160 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1327 m ve yüz ölçümü 820 km² olup, doğusunda Göle ve Şenkaya ilçeleri, batısında Yusufeli, güneyinde Oltu ve kuzeyinde Artvin’in Ardanuç ilçesi bulunmaktadır. Kuzey ve güney istikametinde sıra dağlar ve bu dağları kesen derin vadilerden oluşan ilçenin kuzeyinde yüksek platolar yer almaktadır. İlçenin en önemli yükseltileri güneyde Akdağ (2342 m), kuzeyde Zamp Dağı (2745 m), Sarıbaba Tepesi (2605 m), Pancarlı Tepesi (2697 m) ve Horasan tepesi (2842 m)’dir. Çoruh Nehri’nin bir kolu olan Oltu Çayı ve bu çayı besleyen Alabalık Suyu ile Kızılçay ilçenin önemli akarsularıdır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin rakımı yüksek kuzey kesimlerinde iklim oldukça serttir ve kar yağışı çokça görülmektedir. İlçe merkezi ile güney kesimleri daha ılıman bir iklime sahip olup, yağışlar daha ziyade yağmur şeklinde olmaktadır.

Şekil 41. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

162 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 40 köy ve 3 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 7.473 kişi olup, kentsel nüfus 2.157 kişi; kırsal nüfus ise 5.316 kişidir (Tablo 68 )

Tablo 68. Olur ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.157 1.114 1.043 5.316 2.586 2.730 7.473 3.700 3.773

İlçe nüfusunun %28’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Olur’da nüfus yaş bağımlılık oranı %67,67 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Olur’da bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 69’da verilmiştir.

Tablo 69. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 1.129 599 530

15-64 4.457 2.222 2.235

N>65 1.887 879 1.008

TOPLAM 7.473 3.700 3.773

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 163 EĞİTİM Olur’da okuryazarlık oranı ortalama %84,31 iken erkeklerde bu oran %90,79, kadınlarda ise 77,98’dir. Bununla beraber, Tablo 70’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %74,43’ünü oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına rağmen gerek ilkokul çağındaki nüfusun oransal büyüklüğü gerekse çalışma çağındaki nüfusun okuryazarlık seviyesinin düşük olması beşeri sermayenin kalitesi açısından olumlu bir özellik olarak görülmemektedir.

Tablo 70. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 797 189 608 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.131 558 573 İlkokul mezunu 2.397 1.031 1.366 İlköğretim mezunu 927 485 442 Ortaokul veya dengi okul mezunu 350 261 89 Lise veya dengi okul mezunu 821 608 213 Yüksekokul veya fakülte mezunu 312 216 96 Yüksek lisans mezunu 7 4 3 Doktora mezunu 4 2 2 Bilinmeyen 310 132 178

Toplam 7.056 3.486 3.570

Olur’da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 1.014 öğrenci 13 adet okulda 56 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,70 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 18,41, ortaöğretimde 17,41 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır.

164 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 15 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 4 aile hekimi ve 3 pratisyen hekim görev yapmaktadır. Yataklı hasta bakım hizmeti verilmeyen hastane bünyesinde uzman hekim bulunmamaktadır. Erzurum-Artvin devlet karayolundan 8 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcut olup; başka il ve ilçeler ile doğrudan devlet yolu bağlantısı bulunmamaktadır. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmakta olup; 6 köyle asfalt diğerlerinde ise stabilize bağlantı yolu bulunmaktadır. Erzurum kent merkezine nispeten uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Olur’da 3 adet insani yardımlaşma ve 1 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 4 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında coğrafi geçiş bölgesinde yer alan ilçenin ekonomisinde intansif tarım ve besi sığırcılığı önemli bir yer tutmaktadır. TARIM

Toplam yüzölçümü 82.000 hektar olan ilçenin tarım alanları 2.456 hektar ile toplam alanın %3’ünü oluşturmaktadır. Çok kısıtlı olan tarım alanlarının %82’lik bölümünde tahıl, %6’lık bölümünde ise sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Rakımı yüksek dağ köylerinde yem bitkileri ve buğday ekimi yapılırken; ilçe merkezi ve vadi içlerindeki köylerde ise meyvecilik ve seracılık yapılmaktadır. İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %17’si yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. Küçükbaş hayvancılıkta keçi yetiştiriciliği çevre ilçelere göre gelişmiştir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 823 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçede 8550 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 71’de verilmiştir. Meyvecilikte dut yetiştiriciliği yöre halkı için önemlidir. Pekmezin Türk Patent Enstitüsünden patenti alınmıştır. Şekil 42’de tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 165 Tablo 71. Olur hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Olur 14.929 8.525 1.337 14.969 98 1.500

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri Meyveler, içecek alanı(dekar) ve baharat 680 bitkilerinin 3% alanı(dekar) Nadas 725 alanı(dekar) 3% 3.048 12%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 20.102 82%

Olur Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 42. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Ormanağzı köyünde dut pekmezi fabrikasının yapımı tamamlanmış, işletme ihalesi henüz gerçekleştirilemediği için tesis çalışmamaktadır. Oltu taşı, bakır ve yeşil mermer rezervlerinin bulunduğu ilçede yeşil mermer çıkartan maden işletmesi vardır. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe sahip ilçede pek çok gözetleme kulesi, kilise ve kale bulunmaktadır. Keçili köyünde yer alan Vank Kilisesi, Köprübaşı, Aşağı Karacasu, Beğendik köylerinde yer alan gözetleme kaleleri ve çeşitli köylerde bulunan koç heykelleri ilçenin önemli turistik değerleridir. Ayrıca Yıldızkaya köyünde yer alan Kivi Mağarası da gezilip görülmeye değer alanlardandır. Mevcut ormanlık alanları, ender jeolojik oluşumları ve yüzey şekilleri, krater gölleri ve göletleri ile ilçe doğa turizmi için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Yukarı Çoruh Havzasında yer alan ilçe pek çok yaban hayvanını barındırmakta olup, kuş göç yolları üzerinde yer almaktadır. Önemli turistik değerler içeren ilçede turizm faaliyetleri gelişmemiştir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır.

166 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER Olur’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. İçme suyu arıtma tesisi yapım çalışmaları devam etmektedir. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Olur ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 72’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 72. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Olur 720 5 -0,7285

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON • Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır.

• Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. Mevcut durumda tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri bulunan ilçede devlet desteklerinden daha fazla yararlanılması adına birliklerin ve kooperatiflerin aktif hale getirilmesi, organik tarım desteklerinden alınan payın artırılması ve ürünlerin pazarlanmasında süt tesisleri ile anlaşma yapma imkanı sağlaması açısından önemlidir.

• İlçede sertifikalı yem bitkileri ekiminin (fiğ, yonga, korunga) ve silajlık mısır ekiminin dağ köylerinde geliştirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır.

• Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usüller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir.

• İlçede yapılan suni tohumlama uygulamalarında geçmişte yaşanan sıkıntılar nedeniyle halkta bu yönteme karşı bir önyargı oluşmuştur. Mevcut hayvan varlığının çoğunluğu kültür melezi olan ilçede halkın kültür ırkları yerine bölge şartlarına uygun hayvanlara destek verilmesi yönünde eğilimleri oluşmuştur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 167 • Besi hayvancılığında ve süt sığırcılığında üretilen ürünlerin pazarlanmasında sorunlar yaşanmaktadır. Bu anlamda süt toplama, kesimhane, süt ve et işleme tesislerinin yapımına yönelik fizibilite çalışmaları yapılmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir.

• Yaylacılığın yaygın olduğu ilçede, yaylaların altyapı eksiklikleri giderilmelidir.

• Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

168 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 73. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Olur

Olur Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Halk Eğitim Müdürlüğü Kurum Adı Nüfus Müdürlüğü Muhtarlıklar Olur İlçe Hastanesi

İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Tarihi eserlerin varlığı (Vank Kilisesi, Koç Heykelleri, Gözetleme Kuleleri) Doğal ve jeolojik güzellikte alanların yer alması Meyvecilik ve seracılık yapılması Yaban hayatı ve kuş çeşitliliğinin zengin olması Organik tarım için uygun arazilerin bulunması

İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısına yönelik alanlar Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 169 170 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI PASİNLER

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 171 MEVCUT DURUM

Pasinler, Erzurum kent merkezinin 40 km doğusunda (Şekil 43) 1740m yükseklikte kurulmuştur. İlçe merkezi ve çevresi Aras Nehri boyunca uzanan 350 km2’lik düz bir ova üzerinde yer alır. İlçenin toplam yüzölçümü 1460 km2’dir. İlçenin 880km2’si ova 580 km2’si ise dağlar ve yaylalardan oluşur. İlçenin kuzeyinde Tortum ve Narman, doğusunda Köprüköy, güneyinde Karayazı ve Tekman ilçeleri batısında ise Erzurum merkez ilçe yer almaktadır. Karasal iklim özelliklerinin hakim olduğu ilçede kışlar sert geçmektedir

Şekil 43 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

172 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 56 köy, 2 mezra ve 1 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 13.231 kişi olup, kentsel nüfus 5052 kişi, kırsal nüfus ise 27.179 kişidir (Tablo 74).

Tablo 74. Pasinler ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

13604 6875 6729 18113 9101 9012 31717 15976 15741

Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %43 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %57’sini oluşturmaktadır. İlçe nüfusunun %43’ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Pasinler’de toplam yaş bağımlılık oranı %66,60 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 75’te verilmiştir.

Tablo 75. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0 - 14 10.565 5.378 5.187

15 - 64 19.038 9.682 9.356

>65 2.114 916 1.198

Toplam 31.717 15.976 15.741

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 173 EĞİTİM

Pasinler’de okuryazarlık oranı ortalama %91,70 iken erkeklerde bu oran %95,84 kadınlarda ise 87,50’dir. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 76’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %80,44’ünü oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir.

Tablo 76. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.616 251 1.365 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 7.542 3.493 4.049 İlkokul mezunu 7.281 3.141 4.140 İlköğretim mezunu 5.773 3.231 2.542 Ortaokul veya dengi okul mezunu 790 587 203 Lise veya dengi okul mezunu 3.001 2.227 774 Yüksekokul veya fakülte mezunu 882 607 275 Yüksek lisans mezunu 34 29 5 Doktora mezunu 17 7 10 Bilinmeyen 676 327 349

Toplam 27.612 13.900 13.712

Pasinler’de ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 8.275 öğrenci 55 adet okulda 362 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 17,53 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 21, ortaöğretimde 24’tür. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Pasinler Meslek Yüksek Okulu 1993 yılından beri hizmet vermektedir. İlk defa 1994’te öğrenci alan okulda toplam 13 akademik personel görev yapmaktadır. Toplam 780 öğrencisi olan okulda Bilgisayar Teknolojileri, Büro Yönetimi ve Sekreterlik, Elektrik ve Enerji, Elektronik ve Otomasyon, Finans-Bankacılık ve Sigortacılık, İnşaat, Mimarlık ve Şehir Planlama, Muhasebe ve Vergi, Otel, Lokanta ve İkram Hizmetleri, Yönetim ve Organizasyon Bölümleri bulunmaktadır. Okul yılda 100 öğrenci mezun vermektedir.

174 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Türkiye’nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya’ya uzanan uluslar arası D-100 karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. İlçede 1 devlet hastanesi (50 yataklı), 4 aile sağlığı merkezi, 5 sağlık evi bulunmaktadır. Devlet hastanesinde 5 uzman, 4 pratisyen 2 diş hekimi, 1 eczacı, 108 yardımcı personel, aile sağlığı merkezinde 10 aile hekimi, 10 aile sağlığı elemanı görev yapmaktadır. Ambulans sayısı 3’tür. Pasinler’in ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Ancak ilçe tarıma elverişli ovası nedeniyle civar ilçeler ve köyler için de önemli bir cazibe merkezi konumundadır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve kültür merkezi mevcuttur.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Pasinler’de insani yardım, kültür sanat, mesleki ve dayanışma, sağlık, spor ve dini hizmetler alanlarında faaliyet gösteren 36 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyetler hayvancılığa ve bitkisel üretime dayanmaktadır. Çevresine göre yükseltisi az ve verimli bir ova olan Pasinler Ovası şeker pancarı, patates, lahana, ayçiçeği ve son dönemde karpuz gibi değerli ürünlerin yetiştiği bir alandır. Engebeli alanlarda küçükbaş ovada ise büyükbaş besi hayvancılığı önemli bir potansiyeldir. Ovada kültür ırkı hayvanlara ve melezlere rastlamak mümkündür. Pasinler’de önemli bir ekonomik faaliyet de arıcılıktır. İlçe son dönemde altyapı iyileştirmesi ve tanıtım faaliyetlerinin ardından termal turizmde de adını duyurmaya başlamıştır.

TARIM

Pasinler’de tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim ağırlıklı olarak tahıl üzerine yoğunlaşmıştır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 44’de verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 77’de verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 175 Tablo 77. Pasinler hayvansal üretim verileri

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Erzurum 586891 514488 47754 567854 2104 234448

Pasinler 40407 24180 1375 35469 28 12950

Sebze bahçeleri Nadas alanı(dekar) alanı(dekar) 5% 1%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 94%

Pasinler Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 44. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI Pasinler’de hayvancılık ve bitkisel üretim dışında, su paketleme ve taşatoprağa dayalı sanayi (blokbims) kuruluşları mevcuttur. İlçede KSS mevcut olmamakla beraber kurulması ile ilgili ticaret ve sanayi odası ile belediyenin girişimleri olmuştur. Küçük mandıra ve süt işleme tesisi gibi küçük ölçekli kooperatif ve özel sektör işletmeleri mevcuttur. TURİZM Pasinler’de kaplıca turizmi ile ilgili yeni yatırımlar altyapı iyileştirmeleri sonrasında ve özel sektör yatırımının bitmesinin ardından termal turizm oldukça önemli bir noktaya gelmiştir. Bu faaliyete entegre olabilecek yeni turizm aktivitelerine ait potansiyeller de ilçede mevcuttur (tarih ve kültür turizmi gibi).

176 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER

Pasinler’de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Pasinler ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 78’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 78. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Pasinler 588 4 -0,48145

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Tarımsal sulama imkan, bilgi, beceri ve tesisatlarının geliştirilmesi gerekmektedir.

• Patatesin saklanması için soğuk hava deposu gereklidir.

• Eskiden işletmede olan turşu fabrikası yeniden üretime alınabilir.

• Yine eskiden işletmede olan deri ve ayakkabı fabrikası da üretime geçebilir.

• Sosyokültürel olarak insanlarda ortaklık kültürü mevcut değil, eleştiri ve art niyet fazlaca mevcuttur. Sosyal sermaye sorunlu hayır ve bağışla geçinen bir kesim bile mevcut.

• İlçe İnsanında üretim konusunda atalet ve bıkkınlık mevcut çalışma ve üretme isteği tükenmiş durumdadır.

• Yerli sermayenin ilçede tutulamaması problemi mevcuttur. Bölgede yatırım yapacak kadar gelişen özel sektör firmaları bölge dışına çıkmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 177 • Alternatif olarak yem bitkileri yetiştirilebilir.

• Hayvansal ürünlerin ve canlı hayvanın pazar sıkıntısı mevcuttur.

• Genç nüfus kalifiye değildir.

• Devlet hastanesinde talebe cevap verecek yeterli doktor bulunmamaktadır.

• Turizm açısından termal tesislere gelenler için ilave aktiviteler sunarak vakit ve para harcatmak gerekmektedir. Yeni bulunan termal alanların (Hamamderesi ve Küçüktüy) işletmeye alınması gerekmektedir.

• İlçede inanç turizmi açısından önemli kişiler de mevcuttur (İbrahim Hakkı, Hoca Efendi, Alvarlı Efe gibi şahsiyetler önemlidir). Bu kişilere ait müze, gezi alanları vs yapılmalıdır (Konya Mevlana örneği gibi).

• Kadınlar arasında dantel ve iğneoyası tarzı el işleri ve sanatları ticari bir sektöre dönüşmüş durumdadır. Turizme hizmet etmesi açısından da kullanılabilir.

• İlçede 3 adet mandıra mevcut ancak tam kapasiteyle çalışamamaktadırlar.

• İlçede patates, lahana, pancar, ayçiçeği ve tahıl yetiştiriliyor,

• Açık öğretim bölgede kız çocuklarının liselerde okuma oranını düşürmüştür.

• Köylerde yaşayanların okuma çağındaki çocukları nedeniyle göç ettikleri gözlemlenmektedir. İlçede yapılan çalıştay sonucunda elde edilen değerlendirme formu Tablo 79’da verilmiştir.

178 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 79. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Pasinler

Kurum Adı

İlçenin Potansiyelleri Bitkisel üretim Hayvancılık, Termal ve inanç turizmi Jeotermal sudan yararlanma imkanı konusunda potansiyeli vardır.

İlçenin Zayıf Yönleri Eğitim seviyesinin kırsalda düşük olması, Geleneksel yapıya bağlılığın fazla olması Aile yapısının geleneksel yapının aşılmasına engel olması, Yeniliğe kapalı olunması Vasıfsız iş gücünün fazlalığı Tarımsal üretimde eğitimsizlik ve bilinçsizlik, Ortak karar alma, uygulama ve ortak iş yapma becerisinin olmayışının yanında faaliyetlere katılımcılık konusunda ciddi problemlerin olması, İlçenin kent merkezine yakınlığı, Proje fikirlerini gerçekleştirecek girişimcilerin olmaması, Yerel yönetimlerin yeteri kadar insiyatif almamaları ve girişimcileri desteklememeleri, Halkın yeni fikirlere ve girişimciliğe destek vermemesi ve girişimcilerin şevkini kırması, İnsanların bakış açısı, Tesisleşmenin yetersizliği, Sulama yetersizliği

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Tarımsal faaliyetlerde bilinç ve görgü artırımı, Tarımsal ürünlerin pazar payının yükseltilmesi, Alternatif ürün yapısı oluşturulması araştırmaları, İnanç turizminin geliştirilmesinin sağlanması, Termal turizm altyapı ve tanıtımı ilave turizm etkinliklerine yönelik yatırımlar,

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Termal suyun alternatif kullanımı ile ilgili yatırımlar (seracılık, ısıtma vs) Turizmde bilinçlendirme eğitimleri

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 179 180 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI PAZARYOLU

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 181 MEVCUT DURUM

Erzurum’un 121 km kuzeybatısında yer alan Pazaryolu, Çoruh Havzasında ortalama yüksekliği 1010 m ve yüz ölçümü 781 km² ve Kaçkar ve Mescit Dağları ile çevrili olan engebeli bir alanda kurulmuştur. İlçe Erzurum – Rize karayolu üzerindedir. İlçede yükseltisi ve Karadeniz Bölgesi’ne yakınlığı nedeniyle kışları daha yumuşak bir karasal iklim görülmektedir.

Şekil 45 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

182 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 35 köy ve 9 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 4323 kişi olup, kentsel nüfus 1493 kişi; kırsal nüfus ise 2830 kişidir (Tablo 80)

Tablo 80. Pazaryolu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

1493 753 740 2830 1337 1493 4323 2090 2233

İlçe nüfusunun %35’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Pazaryolu’nda toplam yaş bağımlılık oranı %67,04 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 81’de verilmiştir.

Tablo 81. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 754 367 387

15-64 2.588 1.276 1.312

N>65 981 447 534

TOPLAM 4.323 2.090 2.233

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 183 EĞİTİM

Pazaryolu’nda okuryazarlık oranı ortalama %85,45 iken erkeklerde bu oran %91,37 kadınlarda ise 79,89’dur. Okuryazarlık oranları 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 82’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %83,02’ini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir.

Tablo 82. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 406 66 340 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 852 351 501 İlkokul mezunu 1.332 647 685 İlköğretim mezunu 619 323 296 Ortaokul veya dengi okul mezunu 111 92 19 Lise veya dengi okul mezunu 345 241 104 Yüksekokul veya fakülte mezunu 182 124 58 Yüksek lisans mezunu 11 9 2 Doktora mezunu 2 2 0 Bilinmeyen 182 103 79

Toplam 4.042 1.958 2.084

Pazaryolu’nda ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 667 öğrenci 10 adet okulda 46 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,3 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 12 ve ortaöğretimde 17’dir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksek öğretim veren bir kurum mevcut değildir.

184 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Erzurum – Rize karayolu üzerinde bulunmaktadır. Projesine başlanan Ovit Tüneli bitirildiğinde Karadeniz ile Erzurum’un en kısa süre ve mesafede bağlanacağı bir güzergah oluşacak ve kışın kapalı olan yol dört mevsim açık olacaktır. Bu güzergahın yoğunluğunun artması çevresinde de ekonomik bir canlılığa neden olacaktır. Mevcut durumda ulaşım altyapısı iyi durumda olan ilçe yeni güzergahın dışında kalmasına rağmen bağlantısı devam edecektir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Pazaryolu’nun hem İspir’le hem de Erzurum merkez ile ticari münasebeti mevcuttur. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet aile toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve çok amaçlı salonlar mevcuttur.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Pazaryolu’nda toplam beş adet dernek vardır.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca bitkisel üretime ve hayvancılığa dayalıdır.

TARIM

Pazaryolu’nda tarım sektörü özellikle bitkisel üretim ve arıcılık üzerine yoğunlaşmıştır. Büyükbaş hayvancılık ve keçi yetiştiriciliği de diğer önemli uğraş dallarıdır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 46’de verilmiştir.

Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Hayvansal üretim verileri Tablo 83’de verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 185 Tablo 83. Pazaryolu hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Pazaryolu 4534 4534 211 4434 77 1795

Sebze bahçeleri alanı(dekar) Meyveler, içecek ve 1% baharat bitkilerinin alanı(dekar) 0%

Nadas alanı(dekar) 29%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 70%

Pazaryolu Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 46 Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçe sanayi ile ilgili herhangi bir altyapıya sahip değildir. Bölgede çok sık görülen baraj ve HES inşaatları dışında iş kolu bulunmamaktadır.

TURİZM Pazaryolu’nda Çoruh nehrinin sunduğu doğa ve macera sporları turizmi imkanları ve eko turizm faaliyetleri mevcut durumda kısmen yapılan aktivitelerdir. Bunun yanında, bitki, kelebek gözlemi potansiyeli de mevcuttur.

186 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER

Pazaryolu’nda 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda problemler olduğu görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Pazaryolu ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 84’te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 84. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Pazaryolu 608 4 -0,51634

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Ovit tünelinin açılmasıyla güzergahın canlanması beklenirken güzergahın uzağında kalacak ilçede insan hareketliliği açısından olumsuz etkiler olabilir. Ovit sonrasında da mevcut yol nostalji yolu yapılıp turistik maksatlı kullanılabilir. • İlçede hastane binasına ihtiyaç duyulmaktadır. • Çoruh nehri üzerinde 23 km’lik rafting parkuru (Laleli – Madenköprü arası) mevcuttur, av turizmi mevcut durumda yapılmaktadır, • Çoruh nehrinin plaj oluşturduğu Pazaryolu’na yakın bir noktada gerekli düzenleme yapılarak yazın rahatlıkla suya girme imkanı olabilir. Sözlü kültürel mirasın derlenmesi gerekir. İlçenin tarihi tam olarak netleştirilmediği için Pazaryolu’yla ilgili tarihsel araştırmalar yapılmalıdır. Maden köyü kalesi gibi tarihi eserler turizme kazandırılabilir. • İlçenin Erzurum dışındaki güçlü diasporası kullanılarak hem sektörel yatırıma hem de sosyal sorumluluk projelerine ikna edilebilir (okul yapımı, kamu yararına yapılacak işler vs). • Kuru fasulyenin üretimi (sulama), paketlenmesi ve tanıtımı konusunda çalışmalar yapılmalıdır. Kuru fasulye ve balın marka değerini azaltacak sahte veya aslına uygun olmayan ürünlerin satılması önlenmelidir, • İlçede sosyal olarak cazibe merkezleri oluşturulmalıdır, sinema tiyatro sosyal donatılar kurulmalıdır,

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 187 • Arıcılık konusunda destek ve çalışma gereklidir. Markalaşma konusunda Anzer köyü ile Pazaryolu’nun Karataş Köyü sınırdır aynı bal üretildiği halde on kattan fazla fiyat farkı var. Arıcılık ve fasulye konusunda tanıtım ve pazarlama stratejisi oluşturulup uygulanmalıdır. • Meyvelerin değerlendirilmesi ile ilgili (elma gibi) yetiştiriciliği pazarlama konusunda destek verilebilir, mevcut meyvelerin bir meyve suyu fabrikası kurulması için yeterli olup olmadığının fizibilitesi yapılmalıdır. • Üretilen ürünlerin tamamında markalaşma problemi mevcuttur. • Hayvancılık konusunda desteklerden tam olarak yararlanılamamaktadır. Hayvancılık sektöründeki istikrarsızlık üreticiyi zor duruma düşürmektedir. • İnsan kaynağı sayı ve kalite olarak yetersizdir. • İlçenin su ürünleri potansiyeli çok yüksektir. “Su ürünlerinin geliştirilmesi mali destek programı” tüm bölge için geliştirilebilir • Traverten ve granit rezervleri mevcuttur. • Elmalı mağarasından turizm açısından yararlanmak gerekir. • Tarımsal sulamada problemler mevcuttur. Yapımı uzun süren barajlar mevcuttur. • İlçede halk pazarının kurulması gerekmektedir. • Yatılı okulların yurt problemi mevcuttur. 4+4+4 sisteminde 66 aylık çocukların taşınması ve barınması ile ilgili sıkıntılar mevcuttur. • Doğrudan gelir desteği gibi kamunun sağladığı finansman kaynaklarının izlenmesi gereklidir. Bunlardan hak edenin yararlanmasının sağlanması gerekmektedir. • Kurumlar arası bir koordinasyonla Pazaryolu’nun tüm sorunları masaya yatırılıp uygulaması düşünülen büyük proje fikirleri ortaya çıkarılmalı ve ilçe özelinde uygulamaya konulmalıdır. • Başka yerlerde uygulanmış ve başarılı olmuş (Tire gibi) kooperatifleşme modelleri yerinde görülerek uygulanabilir.

Tablo 85. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Pazayolu

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlar

İlçenin Potansiyelleri Çoruh Vadisi ve Çoruh Nehri Tarım, hayvancılık ve arıcılık faaliyetleri Fasulyesi Arazi yapısı ve toprak verimliliği Rafting Arıcılık için zengin floraya sahip olması İlçede efsane kişilerin kabirlerinin bulunması HES yapımı için ideal potansiyel

188 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İlçenin Zayıf Yönleri Merkeze olan uzaklık ve ulaşım zorlukları Nüfusun azlığı ve göç sorunu Ağır kış şartları Dağınık yerleşim Ekonomik gelirin zayıflığı Gençlerin işsizliğine çare bulunamaması Sulama sıkıntıları Nüfusun çoğunluğunun yaşlı olması Nüfusun eğitim eksikliği Arazilerin parçalanmış olması Sosyal yaşam olarak olanak olmaması Eğitimlerin kısıtlı kalması Sağlık hizmetlerinin yetersizliği

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Biogaz tesisleri Çoruh Vadisi su sporlarında kullanılabilir Fasulye üretimi ve tanıtımı Elektrik enerji santralleri Fasulye paketleme tesisi Meyve suyu üretim tesisi Hayvancılık projeleri Maden potansiyelini değerlendirecek projeler Sertifikalı organik tarım yatırımları

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Sulama kanalları Erozyona karşı bir çözüm geliştirilmesi Yüksekokul yapılması Sosyal Tesisler Soğuk Hava Deposu Et kombinası Elektrik enerji santralleri Eğitim alanında daha fazla yatırım Elmalı Köyü Mağarasının turizme kazandırılması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 189 190 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI ŞENKAYA

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 191 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeydoğusunda yer alan Şenkaya, il merkezine 185 km mesafede yer almaktadır (Şekil 47). İlçenin ortalama yüksekliği 1850 m ve yüz ölçümü 1507 km² olup, doğuda Selim, batıda Oltu, güneyde Sarıkamış, güneybatıda Narman, kuzeyde Olur, kuzeydoğuda Göle ilçeleri ile çevrilidir. İlçe yüzölçümünün büyük bir bölümünü dağlar ve yüksek rakımlı yaylalar kaplamaktadır. Geniş ova ve düzlüklerin bulunmadığı ilçenin en önemli yükseltileri arasında Allahuekber dağları (3120 m), Soğanlı dağları(2850 m), Kırdağ (2823 m) ve Erdavut dağları (2438 m) yer alır. Bardız, Akşar ve Yeşilkaya çayları ilçenin önemli akarsularıdır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin yüksek yaylalarında iklim oldukça serttir, düzlüklerde daha ılıman bir iklim hakimdir. İlçenin doğusu sarıçam ormanları ile kaplı olup, verimli mera ve çayır alanları bulunmaktadır.

Şekil 47 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

192 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 69 köy, 1 belde belediyesi ve 3 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 21.151 kişi olup, kentsel nüfus 2.727 kişi; kırsal nüfus ise 18.424 kişidir (Tablo 86).

Tablo 86. Şenkaya ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.727 1.468 1.259 18.424 9.128 9.296 21.151 10.596 10.555

İlçe nüfusunun %14,80’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Şenkaya’da nüfus yaş bağımlılık oranı %69,78 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Şenkaya’da bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 87’de verilmiştir.

Tablo 87. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 5.472 2.798 2.674

15-64 12.458 6.277 6.181

N>65 3.221 1.521 1.700

TOPLAM 21.151 10.596 10.555

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 193 EĞİTİM

Şenkaya’da okuryazarlık oranı ortalama %83,11 iken erkeklerde bu oran %89,03, kadınlarda ise 77,21’dir. Bununla beraber, Tablo 88’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %79,38’ini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşüktür.

Tablo 88. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 2.000 484 1.516 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 4.541 2.170 2.371 İlkokul mezunu 5.132 2.524 2.608 İlköğretim mezunu 3.601 1.895 1.706 Ortaokul veya dengi okul mezunu 538 396 142 Lise veya dengi okul mezunu 1.599 1.193 406 Yüksekokul veya fakülte mezunu 545 355 190 Yüksek lisans mezunu 22 13 9 Doktora mezunu 13 6 7 Bilinmeyen 1.250 570 680

Toplam 19.241 9.606 9.635

Şenkaya’da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 4.184 öğrenci 51 adet okulda 276 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 15,16 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 14, ortaöğretimde 20 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı bir adet meslek yüksekokulu bulunmaktadır.

194 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Hastane aile hekimliği, kadın doğum, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet vermektedir. Erzurum-Ardahan devlet karayolundan 12 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcut olup; başka il ve ilçeler ile doğrudan devlet yolu bağlantısı bulunmamaktadır. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmaktadır. Erzurum kent merkezine uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Şenkaya’da 5 adet insani yardımlaşma, 2 adet mesleki dayanışma, 2 adet spor ve 6 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 15 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir.

EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini hayvancılık ve orman işçiliği oluşturmaktadır. Bunun yanında ticaret ve madencilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır.

TARIM

Toplam yüzölçümü 150.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 19.119 hektar ile toplam alanın %13’ünü oluşturmaktadır. Kısıtlı olan tarım alanlarının %58’lik bölümünde tahıl ve yem bitkileri, %1’lik bölümünde ise sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda daha fazla gelir getiren seracılık ve çilek üreticiliğinin artırılmasına yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 48’de belirtilmiştir. İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %24’ü yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir..

2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 3194 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçenin arıcılık potansiyeli çok yüksek olup, toplam 11355 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 89’da verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 195 Tablo 89. Şenkaya hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Şenkaya 61.665 12.038 630 54.820 184 10.799

TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri alanı(dekar) 25 0% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 737 1%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) Nadas alanı(dekar) 111.619,00 78.807,00 58% 41%

ENKAYA B tk sel Üret m stat st kler

Şekil 48. Şenkaya bitkisel üretim verileri SANAYİ ALTYAPISI İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, pastırma, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Kömürlü, Balkaya ve Susuz köylerinde özel ve kamuya ait linyit işletmeleri mevcuttur. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe ve kültüre sahip ilçede Bardız Camisi, Bardız Kalesi, Penek Kalesi ve Kahmıs Kilisesi önemli tarihi eserlerdir. Bunun yanında tarihi Bardız kilimleri de ilçenin en önemli turistik değerlerindendir.

Tarihi ve kültürel değerleri ile turistik potansiyeli bulunan ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir, konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır.

196 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER

Şenkaya’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Şenkaya ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 90’da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 90. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Şenkaya 803 6 -1,03849

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON • Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. • Eğitim hizmetleri konusunda problemler mevcuttur, • İlçede sosyal ortamın geliştirilmesi gerekmektedir. Parası olana harcama imkanı verilmelidir. İlçe merkezinde yaşayan kişilere sosyal aktivite imkanı sunulması sinema, tiyatro, konaklama ve alışveriş imkanı sağlanmalıdır. • Halk eğitim hizmetleri (kurslar dikiş nakış eğitimi vb.) verilmelidir. • Arıcılık yağılmaktadır ancak destek verilmelidir. • Sosyal yardımların kurgusu ve elde edilmek istenen sonuçlar revize edilmelidir. • Şenkaya’da orman varlığından daha etkin yararlanılmalıdır. • İyi uygulamaların din görevlileri vasıtasıyla yaygınlaştırılması sağlanabilir, • Hayvancılık nedeniyle deri üzerine, ormancılık nedeniyle de kereste üzerine kurulu tesisleşme ve üretim sağlanabilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 197 • Göç konusunda tedbirler alınmalıdır. • Süt ve süt ürünlerine yatırım yapılmalıdır. • Üretici kooperatiflerinin ve birliklerin denetlenmesi, desteklenmesi ve etkin çalıştırılması gerekmektedir. • İlçede hayvancılık, arıcılık ve seracılık önemli iş alanları olabilir. • Doğrudan gelir desteği yerine kaliteli tohum ve gübre desteği olabilir. İ • İlçede özellikle Bardız beldesine çevresinde mevcut turistik değer ve varlıkları turizme kazandırabilecek projelere ihtiyaç vardır. İlçe merkezinde ve turistik potansiyeli olan alanlarda konaklama altyapısına dönük çalışmalar yağılmalıdır. Kayak, av, doğa ve macera turizmi (yayla turizmi, çim kayağı ve kampçılık) için son derece uygun alanlar mevcuttur. Şover deresi ve kanyonu, Timurkışla kilisesi, Kömürlü çevresindeki kale, Penek kalesi, Bakraçlı köyü göl ve av sahası, Bardız kilimi, Beşpınarlar köyü yaylası ve mevcut durumda, ulaşım ve turizm altyapısı eksik durumda olan şelale turizme kazandırılabilecek alanlar arasındadır. • İlçe üniversite öğrencilerinin gezi organizasyonları için tanıtılabilir. • Allahuekber Dağları Tarihi Milli Parkı’nın bir kısmını içine alan ilçenin tanıtımı ile ziyaretçi çekebilir. • Su ürünleri ile ilgili potansiyel alanlar mevcuttur (Bardız’da alabalık üretim tesisleri mevcuttur) • Taşa toprağa dayalı sanayi için gerekli hammadde temini sağlanabilir. • İnceçay ve Tütence köylerinde maden suyu kaynağı bulunmaktadır. • Altyapı ve ulaşım problemi olan köyler mevcut • Bilinçli hayvansal üretim yapılması hayati önem taşımaktadır. İyi uygulamaların gösterilmesi gerekmektedir. • Köylerde kurslar düzenlenmelidir. • Hayvansal üretim için sosyal ve teknik altyapının geliştirilmesi gerekmektedir (kesimhane, depolama, soğutma tankları) • İlçede bol miktarda bulunan ve değerlendirilemeyen doğal ve kültür meyveleri için Pazar ağının kurulması, meyve bahçelerinin yeniden organize edilmesi oldukça önemli bir ekonomik faaliyet olabilir. • Modern sulama teknikleri konusunda bilinç ve altyapı oluşturma faaliyetleri gerçekleştirilmelidir. • Meralardan ve yaylalardan kuru ot kaynağı olarak yararlanılmalıdır. • Silajlık mısır yetiştirme ve silaj yapımı ile ilgili eğitim ve girişimde bulunulmalıdır. • Güneş ve rüzgar enerjisi potansiyeli ile ilgili araştırma yapılmalıdır. • Arıcılıkta pazarlama, markalaşma, paketleme ve sertifikalandırma problemleri mevcuttur.

198 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 91. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Şenkaya

Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü Kurum Adı İlçe Müftülüğü Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Tarihi eserlerin varlığı (Bardız Camisi, Bardız Kalesi, Penek Kalesi, Kahmis Kilisesi) Arıcılık potansiyeli ve koloni varlığı Maden yatakları Ormanların varlığı

İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi Sosyal alan eksikliği Altyapı hizmetlerinde (yol,su,elektrik, telefon, ulaşım, internet vb.) sorunlar

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısına yönelik alanlar (konaklama tesisi vb.) Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık Seracılık Maden ve taş ocaklarının işletilmesi

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşım ve altyapının iyileştirilmesi Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu) Sosyal alanlar

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 199 200 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI TEKMAN

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 201 MEVCUT DURUM

Erzurum’un güneyinde yer alan Tekman (Şekil 49), kent merkezine 151 km mesafededir. Ortalama yüksekliği 1800 m ve yüz ölçümü 2197 km² olan ilçe Bingöl ve Muş illerine komşudur. Geniş yaylaların ve meraların yer aldığı ilçenin kuzey batısında Palandöken Dağı, kuzeyinde Kargapazarı Dağları, doğu ve güney doğusunda ise Bingöl Dağları bulunmaktadır. Türkiye’nin en önemli akarsularından Aras Nehri ilçenin sınırları içerisinden doğmaktadır.

Şiddetli karasal iklimin hakim olduğu Tekman da yazlar kısa ve serin, kışları ise 7-8 ay boyunca oldukça soğuk ve uzun geçer. Yıllık yağış ortalaması 500 mm olup, yağışlar özellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında yağmaktadır. Kışları oldukça uzun ve bol kar yağışlı geçmekte olup, karla kaplı gün sayısı ortalama 200’dür.

Şekil 49. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

202 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

1946 yılında ilçe statüsüne kavuşan Tekman’a bağlı 5 mahalle, 66 köy ve 53 mezra bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 29.247 kişi olup, kentsel nüfus 3.595 kişi; kırsal nüfus ise 25.652kişidir (Tablo 92).

Tablo 92. Tekman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

3.595 1.951 1.644 25.652 12.845 12.807 29.247 14.796 14.451

İlçe nüfusunun %12,29’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Tekman’da toplam yaş bağımlılık oranı %80,54 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 93’de verilmiştir.

Tablo 93. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 11.700 6.043 5.657

15-64 16.200 8.150 8.050

N>65 1.347 603 744

TOPLAM 29.247 14.796 14.451

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 203 EĞİTİM

Tekman’da okuryazarlık oranı ortalama %80,48 iken erkeklerde bu oran %88,40 kadınlarda ise 72,50’dir. Erkek okuryazarlık oranı 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı gösterse de kadın okuryazarlık oranı 45 yaş üstü gruplarda oldukça düşmektedir. Okuma yazma bilmeyen nüfus içerisinde kadınların oranı ise %85,43’dür. Bununla beraber, Tablo 94’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %87,82’sini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir.

Tablo 94. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 3.590 747 2.843 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 11.018 5.159 5.859 İlkokul mezunu 3.438 2.219 1.219 İlköğretim mezunu 3.953 2.402 1.551 Ortaokul veya dengi okul mezunu 205 174 31 Lise veya dengi okul mezunu 959 810 149 Yüksekokul veya fakülte mezunu 581 352 229 Yüksek lisans mezunu 7 5 2 Doktora mezunu 1 0 1 Bilinmeyen 1.299 713 586

Toplam 25.051 12.581 12.470

Tekman’da ilköğretim, ortaöğretim kurumlarındaki 8.071 öğrenci 96 adet okulda 260 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 19,40 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 31, ortaöğretimde 37 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır.

204 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı devlet hastanesi bulunmaktadır. İlçe hastanesinde aile hekimliği, çocuk hastalıkları, kadın hastalıkları, diş hastalıkları, genel cerrahi ve acil poliklinikleri hizmet vermektedir. İlçenin ulaşımı Erzurum ve Muş karayolları üzerinden yapılmaktadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorunlar özellikle kış aylarında yaşanmaktadır. Erzurum-Tekman bağlantısı ve Hınıs-Varto-Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Erzurum kent merkezine uzakta bulunan ilçe hastane, eğitim ve ticaret ihtiyaçları için Hınıs ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Tekman’da insani yardım, spor ve dini hizmetler konulu 5 adet dernek mevcuttur.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır.

TARIM

Toplam yüzölçümü 219.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 12.516 hektar ile toplam alanın %6’sını oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %59’luk bölümünde tahıl ve yem bitkileri yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 50’de belirtilmiştir.

İlçe sınırları içerisinde 100 bin hektar mera alanı bulunmaktadır. Mevcut tarım arazilerinde kuru tarım yapılmaktadır. Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçe küçükbaş hayvan varlığı ile önemli bir potansiyele sahiptir. Büyükbaş hayvancılık ev işletmesi şeklinde yapılmakta olup, ırkların geneli yerli ırktır. Arıcılık sınırlı sayıda arıcı tarafından yapılmakta ve genellikle göçer arıcılık şeklinde uygulanmaktadır. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 2351 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 95’de verilmiştir. İlçenin su kaynakları bol olmasına karşın su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili bir potansiyel bulunmamaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 205 Tablo 95. Tekman hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Tekman 61.448 127.298 8.400 42.311 30 8.580

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Nadas alanı (dekar) 51.810,00 Tahıllar ve di er 41% bitkisel ürünlerin ekilen alanı (dekar) 73.352,00 59%

Tekman Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 50. Tekman bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır.

TURİZM Tekman mevcut yaylaları ile turizm açısından potansiyel oluştursa da ilçede turizm altyapısı bulunmamaktadır. Konaklama, yiyecek-içecek sektörü, ulaşım imkanları yetersizdir. İlçeye iş veya akraba ziyareti dışında bir ziyaretçi hareketi yoktur.

206 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER

Tekman’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Tekman’a bağlı su şebekesi olmayan 2 köyde çalışmalar sürmektedir. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Tekman ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 96’da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 96. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Tekman 869 6 -1,6215

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON • Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. • Eğitim hizmetleri konusunda problemler mevcuttur, • İlçede sosyal ortamın geliştirilmesi gerekmektedir. Parası olana harcama imkanı verilmelidir. İlçe merkezinde yaşayan kişilere sosyal aktivite imkanı sunulması sinema, tiyatro, konaklama ve alışveriş imkanı sağlanmalıdır. • Halk eğitim hizmetleri (kurslar dikiş nakış eğitimi vb.) verilmelidir. • Arıcılık yağılmaktadır ancak destek verilmelidir. • Sosyal yardımların kurgusu ve elde edilmek istenen sonuçlar revize edilmelidir. • Şenkaya’da orman varlığından daha etkin yararlanılmalıdır. • İyi uygulamaların din görevlileri vasıtasıyla yaygınlaştırılması sağlanabilir, • Hayvancılık nedeniyle deri üzerine, ormancılık nedeniyle de kereste üzerine kurulu tesisleşme ve üretim sağlanabilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 207 • Göç konusunda tedbirler alınmalıdır. • Süt ve süt ürünlerine yatırım yapılmalıdır. • Üretici kooperatiflerinin ve birliklerin denetlenmesi, desteklenmesi ve etkin çalıştırılması gerekmektedir. • İlçede hayvancılık, arıcılık ve seracılık önemli iş alanları olabilir. • Doğrudan gelir desteği yerine kaliteli tohum ve gübre desteği olabilir. İ • İlçede özellikle Bardız beldesine çevresinde mevcut turistik değer ve varlıkları turizme kazandırabilecek projelere ihtiyaç vardır. İlçe merkezinde ve turistik potansiyeli olan alanlarda konaklama altyapısına dönük çalışmalar yağılmalıdır. Kayak, av, doğa ve macera turizmi (yayla turizmi, çim kayağı ve kampçılık) için son derece uygun alanlar mevcuttur. Şover deresi ve kanyonu, Timurkışla kilisesi, Kömürlü çevresindeki kale, Penek kalesi, Bakraçlı köyü göl ve av sahası, Bardız kilimi, Beşpınarlar köyü yaylası ve mevcut durumda, ulaşım ve turizm altyapısı eksik durumda olan şelale turizme kazandırılabilecek alanlar arasındadır. • İlçe üniversite öğrencilerinin gezi organizasyonları için tanıtılabilir. • Allahuekber Dağları Tarihi Milli Parkı’nın bir kısmını içine alan ilçenin tanıtımı ile ziyaretçi çekebilir. • Su ürünleri ile ilgili potansiyel alanlar mevcuttur (Bardız’da alabalık üretim tesisleri mevcuttur) • Taşa toprağa dayalı sanayi için gerekli hammadde temini sağlanabilir. • İnceçay ve Tütence köylerinde maden suyu kaynağı bulunmaktadır. • Altyapı ve ulaşım problemi olan köyler mevcut • Bilinçli hayvansal üretim yapılması hayati önem taşımaktadır. İyi uygulamaların gösterilmesi gerekmektedir. • Köylerde kurslar düzenlenmelidir. • Hayvansal üretim için sosyal ve teknik altyapının geliştirilmesi gerekmektedir (kesimhane, depolama, soğutma tankları) • İlçede bol miktarda bulunan ve değerlendirilemeyen doğal ve kültür meyveleri için Pazar ağının kurulması, meyve bahçelerinin yeniden organize edilmesi oldukça önemli bir ekonomik faaliyet olabilir. • Modern sulama teknikleri konusunda bilinç ve altyapı oluşturma faaliyetleri gerçekleştirilmelidir. • Meralardan ve yaylalardan kuru ot kaynağı olarak yararlanılmalıdır. • Silajlık mısır yetiştirme ve silaj yapımı ile ilgili eğitim ve girişimde bulunulmalıdır. • Güneş ve rüzgar enerjisi potansiyeli ile ilgili araştırma yapılmalıdır. • Arıcılıkta pazarlama, markalaşma, paketleme ve sertifikalandırma problemleri mevcuttur.

208 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 97. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Tekman

Muhtarlıklar Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Kurum Adı Halk Eğitim Müdürlüğü İlçe Emniyet Müdürlüğü Özel Sektör

İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı

İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Ulaşım altyapısının yetersiz olması, özellikle kışın ulaşımın kesintiye uğraması Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sosyalleşme adına yeterli imkân olmaması Kesimhane olmadığı için et ve sütten faydalanamaması İklimin özellikle kış aylarında sert olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü ve işsizlik

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kesimhane Süt toplama tesisi Süt birlikleri kurulması Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşımın düzeltilmesi Sulama sıkıntısının çözülmesi İçmesuyu altyapısının iyileştirilmesi

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 209 210 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI TORTUM

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 211 MEVCUT DURUM

Erzurum’un kuzeyinde yer alan Tortum (Şekil 51), il merkezine 52 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1450 m ve yüz ölçümü 1467 km² olup; doğuda Narman ve Oltu, batıda İspir, güneyde Pasinler ve Erzurum Merkez, kuzeyde de İspir ilçeleri ile çevrilidir. Dar ve uzun bir vadi boyunca yer alan ilçenin arazisi dağlıktır. Tortum çayı ilçenin en önemli akarsuyudur. Tortum çayı vadisinin doğusunda Akdağ (3000 m) ve Mescit sıradağları uzanmaktadır.

Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin güney ve batısında karasal iklim etkileri görülürken, kuzey ve doğusunda daha ılıman Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir.

Şekil 51. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

212 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 47 köy, 4 belde belediyesi ve 30 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 20.078 kişi olup, kentsel nüfus 4.052 kişi; kırsal nüfus ise 16.026 kişidir (Tablo 98).

Tablo 98. Tortum ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

4.052 2.137 1.915 16.026 7.792 8.234 20.078 9.929 10.149

İlçe nüfusunun %12,29’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Tekman’da toplam yaş bağımlılık oranı %80,54 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 99’da verilmiştir.

Tablo 99. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 4.069 2.066 2.003

15-64 12.598 6.257 6.341

N>65 3.411 1.606 1.805

TOPLAM 20.078 9.929 10.149

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 213 EĞİTİM

Tortum’da okuryazarlık oranı ortalama %87,99 iken erkeklerde bu oran %95,27, kadınlarda ise 80,89’dur. Bununla beraber, Tablo 100’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %74,42’sini oluşturmaktadır. Bu oran okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir.

Tablo 100. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1821 276 1545 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 3780 1704 2076 İlkokul mezunu 5257 2307 2950 İlköğretim mezunu 2967 1561 1406 Ortaokul veya dengi okul mezunu 704 527 177 Lise veya dengi okul mezunu 2740 1977 763 Yüksekokul veya fakülte mezunu 847 614 233 Yüksek lisans mezunu 37 30 7 Doktora mezunu 13 8 5 Bilinmeyen 411 157 254

Toplam 18.577 9.161 9416

Tortum’da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 2.708 öğrenci 32 adet okulda 206 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 15,65 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 15, ortaöğretimde 14, teknik ve meslek eğitiminde de 15 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Tortum Meslek Yüksek Okulu bulunmakta olup, bilgisayar programcılığı, peyzaj ve süs bitkileri, grafik tasarımı bölümleri olmak üzere toplam 3 bölümde eğitim vermektedir. Toplam 194 öğrencisi bulunan yüksekokulda 7 öğretim görevlisi çalışmaktadır.

214 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, dahiliye, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 2 uzman hekim olmak üzere toplam 7 hekim görev yapmaktadır. Erzurum-Artvin devlet karayolu üzerinde yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcuttur. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmaktadır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Tortum’da 1 adet çevre ve doğal hayatın korunması, 2 adet eğitim, 6 adet insani yardımlaşma, 2 adet spor ve 10 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 21 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir.

EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Vadi içlerinde yoğun meyvecilik yapılmaktadır. Ticaret de halkın diğer önemli gelir kaynaklarındandır.

TARIM

Toplam yüzölçümü 146.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 17.355 hektar ile toplam alanın %12’sini oluşturmaktadır. Kısıtlı olan tarım alanlarının %46’lık bölümünde tahıl, %1’lik bölümünde ise sebze, %3’lük bölümünde de meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Vadi içlerinde modern meyvecilik uygulamaları ve seracılık yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 52’de belirtilmiştir.

İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %9’u yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1534 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. Organik tarım ve hayvancılık için potansiyeli olan ilçede işletmelerin altyapıları sertifikalı üretim için uygun değildir. İlçede arıcılık toplam 2501 kovan ile halkın kendi ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde yapılmaktadır. Üretilen ürünlerin pazarlanmasında yaşanan sıkıntılar burada büyük bir etkendir.

Arıcılıkta ve bitkisel üretimde karşılaşılan önemli bir sorun da çiftçilerin yabani hayvan saldırılarına maruz kalması ve yerleşim alanlarına uzak tarım alanlarının kullanılamamasıdır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 101’de verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 215 Tablo 101. Tortum hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Tortum 22.350 11.200 485 38.953 36 7.365

TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Sebze bahçeleri Meyveler, içecek ve alanı(dekar) baharat bitkilerinin 1.158,00 alanı(dekar) 1% 4.879,00 3%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 80.532,00 46%

Nadas alanı(dekar) 86.979,00 50%

TORTUM B TK SEl Üret m stat st kler Şekil 52. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Bunun yanında balık üretimi yapan ufak tesisler bulunmaktadır.

TURİZM Erzurum kent merkezine yakın olan ilçenin mevcut mesire alanları, su kaynakları ve doğal güzellikleri ile doğa turizm potansiyeli bulunmaktadır. Ayrıca tarihi eserleri ve kültürel zenginlikleri de önemli turistik değerlerdir. Ancak ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir, konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır.

216 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER

Tortum’da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Tortum ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 102’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 102. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Tortum 706 5 -0,68811

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. • Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. Mevcut durumda tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri bulunan ilçede devlet desteklerinden daha fazla yararlanılması adına birliklerin ve kooperatiflerin aktif hale getirilmesi, organik tarım desteklerinden alınan payın artırılması ve ürünlerin pazarlanmasında süt tesisleri ile anlaşma yapma imkanı sağlaması açısından önemlidir. • Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. • Sertifikalı organik tarım ve hayvancılık yapan işletmelerin altyapı ve yetiştiricilik yöntemlerinin sertifikasyon için gerekli standartlara yükseltilmesi, çiftçinin organik tarım ve hayvancılık uygulamaları konusunda bilinçlendirmesine yönelik çalışmalar gereklidir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 217 • İlçede yapılan suni tohumlama uygulamalarında geçmişte yaşanan sıkıntılar nedeniyle halkta bu yönteme karşı bir önyargı oluşmuştur. Mevcut hayvan varlığının çoğunluğu kültür melezi olan ilçede halkın kültür ırkları yerine bölge şartlarına uygun hayvanlara destek verilmesi yönünde eğilimleri oluşmuştur. • Besi hayvancılığında ve süt sığırcılığında üretilen ürünlerin pazarlanmasında sorunlar yaşanmaktadır. Özellikle süt sığırcılığında süt toplama, süt işleme tesislerinin yapımına yönelik fizibilite çalışmaları yapılmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir. • Yaylacılığın yaygın olduğu ilçede, yaylaların altyapı eksiklikleri giderilmelidir. • İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. • Sınırlı tarım arazisi bulunan ilçede yem bitkisi ekimi oldukça azdır. Mevcut yem bitkisinin meralardan sağlanması, yem bitkilerinin dışarıdan temin edilmesi girdi maliyetleri artırmakta; bu durum hayvansal ürünlerde rekabet gücü azalmaktadır.

218 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 103. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Tortum

Tortum Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Kurum Adı İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü İlçe Belediyesi Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Ormanların varlığı Meyvecilik ve seracılık yapılması Organik tarım için uygun arazilerin bulunması

İlçenin Zayıf Yönleri Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Organik tarımın geliştirilmesi Seracılık Modern hayvancılık uygulamaları Turizm altyapısına yönelik alanlar

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 219 220 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI UZUNDERE

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 221 MEVCUT DURUM

Uzundere Erzurum kent merkezinin 84 km kuzeyinde (Şekil 53) Tortum çayı vadisinde yer almaktadır. Ortalama yüksekliği 1050 m ve yüz ölçümü 840 km² olan ilçe Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş noktasında bulunmaktadır. İlçe doğuda Oltu, batıda İspir, kuzeyde Artvin ili Yusufeli ilçesi ve güneyde de Tortum ilçesiyle sınırlıdır.

Çoruh Havzası’nda yer alan ilçe su kaynakları bakımından oldukça zengindir. Bölgenin en önemli göllerinden Tortum Gölü (662,5 ha.), Çoruh nehrini besleyen Tortum çayı ve çok sayıda küçük göl ilçe sınırları içerisinde yer almaktadır. İlçede Doğu Karadeniz Bölgesinin hakim iklimi etkilidir. Yağışlar genellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde görülür. Ziyaret Tepe (2755 mt.), Tav Dağı (2244 mt.), Murat Tepe (2234 mt.), Kıllı Dağ (2530 mt.) Hergavur Dağı (2835 mt.), Ak Dağlar (3030 mt.) ve Mescit Sıradağları (3238 mt.) ilçenin en önemli yükseltileridir.

Şekil 53. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

222 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 10 köy ve 8 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 8.190 kişi olup, kentsel nüfus 3.001 kişi; kırsal nüfus ise 5.189 kişidir (Tablo 104).

Tablo 104. Uzundere ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

3.001 1.512 1.489 5.189 2.521 2.668 8.190 4.033 4.157

İlçe nüfusunun %57,83’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Uzundere’de nüfus yaş bağımlılık oranı %61,79 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Uzundere’de bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 105’te verilmiştir.

Tablo 105. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 1.620 840 780

15-64 5.062 2.462 2.600

N>65 1.508 731 777

TOPLAM 8.190 4.033 4.157

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 223 EĞİTİM

Uzundere’de okuryazarlık oranı ortalama %87,36 iken erkeklerde bu oran %93,89, kadınlarda ise 81,06’dir. Bununla beraber, Tablo 106’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %64,97’sini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir.

Tablo 106. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 787 153 634 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.640 732 908 İlkokul mezunu 2.102 923 1.179 İlköğretim mezunu 1.242 656 586 Ortaokul veya dengi okul mezunu 221 163 58 Lise veya dengi okul mezunu 1.096 794 302 Yüksekokul veya fakülte mezunu 324 224 100 Yüksek lisans mezunu 12 9 3 Doktora mezunu 2 0 2 Bilinmeyen 174 75 99

Toplam 7.600 3.729 3.871

Uzundere’de ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 1.231 öğrenci 11 adet okulda 63 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,41 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 19, ortaöğretimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

İlçede bulunan Tortum Meslek Yüksekokulu, 2010-2011 öğretim yılından itibaren Peyzaj ve Süs Bitkileri programıyla eğitim vermektedir. Peyzaj teknikeri yetiştiren bölümde toplam 18 öğrenci ve 4 adet öğretim elemanı bulunmaktadır. Yüksekokula ait öğrenci ve personele ait lojman imkanı bulunmaktadır.

224 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı entegre ilçe hastanesi ve toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. Acil birimi, aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi, diş polikliniği ve aile hekimliği uzman polikliniği olmak üzere 6 poliklinik ile hizmet vermektedir. Yataklı hasta bakım hizmeti verilmeyen hastane bünyesinde uzman hekim bulunmamaktadır.

Erzurum-Artvin devlet karayolu üzerinde yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcuttur. İlçeye bağlı 9 köy yolu asfalt 1 köy ise yarım asfalttır. Belediye imar planı 1993 yılında tamamlanarak onaylanmış olup ilçe merkezinde kadastro çalışmaları tamamlanmıştır. Sosyal ve sportif aktivitelere yönelik bir adet futbol sahası ve bir adet güreş stadyumu bulunmaktadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Uzundere’de 2 adet insani yardımlaşma, 1 adet mesleki dayanışma, 1 adet eğitim ve araştırma, 2 adet spor ve 1 adet hakların savunması konularında faaliyet gösteren toplam 7 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında Tarım Kredi Kooperatifi, Tarımsal Kalkınma Kooperatifi, Çağlayan Köyü Kalkınma Kooperatifi ve Balıklı Köyü Sulama Kooperatifi ilçede faaliyet gösteren kooperatiflerdir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık faaliyetleri oluşturmaktadır. Tarımsal faaliyetler temelinde bağ, bahçe ve sebzecilik bulunmaktadır. Çoruh Havzasında yer alan ilçe için doğa ve macera sporları turizmi gelişmekte olan bir sektördür.

TARIM Toplam yüzölçümü 84.000 hektar olan ilçenin kullanılan tarım alanları 3.879 hektar ile toplam alanın %7’sini oluşturmaktadır. Çok kısıtlı olan tarım alanlarının %35’lik bölümünde tahıl ve diğer bitkisel ürünler, %17’lik bölümünde meyve, %1’lik bölümünde ise sebze yetiştiriciliği yapılmaktadır.

Ekilebilir arazinin çok parçalı ve eğimli olması nedeniyle özellikle sebzecilik yapılan alanlarda modern tarım yöntemleri kullanılmamaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 54’te belirtilmiştir.

Son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan seracılık ilçe halkı için önemli bir gelir kaynağı olmaya başlamıştır. Şu anda ilçede 58 çiftçiye ait 271 adet sera ile üretim yapılmaktadır. İlçede süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %18’si yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 272 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir.

Zengin florasıyla arıcılık faaliyetleri için uygun olan ilçede 5502 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. Sapaca, Ulubağ ve Balıklı köylerinde yer alan tesislerde alabalık üretimi yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 107’de verilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 225 Tablo 107. Uzundere hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448

Uzundere 2.403 10.735 2.840 3.944 82 975

TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) Tahıllar ve di er 6.375 bitkisel ürünlerin 17% ekilen alanı(dekar) 13.579 35%

Sebze bahçeleri alanı(dekar) 462 1%

Nadas alanı(dekar) 18.373 47%

UZUNDERE Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 54. Uzundere bitkisel üretim SANAYİ ALTYAPISI İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. TURİZM Tarihi eserleri ve doğal güzellikleri ile ilçede turizm gelişen sektörlerin başında gelmektedir. Çoruh Havzasında yer alan ilçenin sahip olduğu doğal güzellikler, flora ve fauna varlığı, ormanlık alanları ilçe için önemli bir doğa turizmi potansiyeli oluşturmaktadır. Tortum Gölü, Tortum Şelalesi, Yedigöller, Tortum Çayı en önemli doğal güzellikleri arasındadır. Ayrıca Öşvank Kilisesi ve Envak Kalesi de yabancı turistler tarafından en çok ziyaret edilen alanlardır. İlçede kuş gözlemciliği, ekoturizm, macera sporları (rafting, bisiklet, kano, trekking) ile ilgili pek çok turistik faaliyet yürütülmektedir. Gençlik kampları, su sporları yarış ve festival organizasyonlarının yoğun olarak yapılmaktadır. Konaklama tesisi olarak ev pansiyonları bulunmakta olup, ilçe belediyesi tarafından konaklama tesisi yaptırılmaktadır. Özel sektöre ait herhangi bir konaklama tesisi bulunmamaktadır.

226 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TEŞVİKLER

Uzundere’de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür.

BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde kanalizasyon şebekesi % 70 nispetinde tamamlanmıştır. İçme suyu İlçe merkezinde ve köylerde kapalı şebeke olup, içme suyu yeterlidir. İlçenin telekomünikasyon altyapısı 5 adet santralle sorunsuz çalışır durumdadır.

GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Uzundere ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 108’de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

Tablo 108. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 41 2 1,92489

Uzundere 637 4 -0,55648

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. • Kısıtlı tarım arazilerinin verimi düşüktür, tarım uygulamalarında modern tekniklerin uygulanması, erozyon ile mücadele ve ağaçlandırma çalışmaları yapılması gereklidir. • Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 227 • İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. • Tortum Şelalesi ve Tortum Gölü, turizm açısından bölgenin en önemli potansiyelleridir. Bu alanlarda yapılacak turizm altyapısının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar turizmden halkın gelir elde etmesi ve turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi bakımından önem arz etmektedir. • Seracılığın gelişmekte olduğu ilçede sulama altyapısının iyileştirilmesi gerekmektedir. • İlçe turizminin geliştirilmesine yönelik olarak aktif çalışan STK’ların sayıca artmasına ve mevcut kurumların etkin çalışmasına yönelik eğitim faaliyetleri ve teşvikler yürütülebilir. • Konaklama ve yiyecek-içecek alt sektörlerinin geliştirilmesi, turizm aktivitelerinin çeşitlendirilmesi ve ilçenin turizm potansiyelinin etkin tanıtımı öncelikli olarak ortaya çıkan konulardır.

Tablo 109. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzurum

İlçe Adı Uzundere

Uzundere Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Uzundere Belediyesi Kurum Adı Uzundere Ziraat Odası Müdürlüğü Muhtarlıklar UZKADER (Uzundere Kadın Emeğinin Değerlendirilmesi Derneği)

İlçenin Potansiyelleri İlçenin doğal güzellikleri (Tortum Gölü, Tortum Şelalesi, Yedigöller) Tarım arazilerinin sebze ve meyvecilik için uygun olması Seracılık yapılması Balıkçılık için su kaynaklarının varlığı Zengin tarihi miras (Öşvank Kilisesi, Engüzek Kalesi, Erikli Şapel, Sapaca Kalesi, Şaşaraz Kilisesi, İnçer Cami, Dilgesor Gözetleme Kulesi) İlçede faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının varlığı (Uzundere Kadın Derneğini Değerlendirme Derneği; Uzundere Doğa, Gençlik ve Spor Kulübü Derneği, Erzurum Turizm Elçileri Derneği, Doğu Anadolu Kaplanları vb.) Yabani hayvan varlığı Flora zenginliği

228 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Tortum Şelalesi ve Tortum Gölünde rekreasyon ve turizm altyapısının yetersiz olması Sebzecilik ve meyvecilik için teşviklerin bulunmaması Sulama altyapısının yetersiz olması Tarım arazilerinin kısıtlı olması, erozyona maruz kalması Sosyal imkanların yetersiz olması İlçenin tanıtımının yeteri kadar yapılamaması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısına yönelik alanlar Organik tarımın geliştirilmesi Erozyonun önlenmesi ve ağaçlandırma çalışmaları Doğa turizmi Sulama altyapısının geliştirilmesi Seracılık Tıbbi ve aromatik bitkilerin ekonomiye kazandırılması Sebze ve meyve yetiştiriciliği Konaklama tesislerinin yapımı Sivil mimari örneklerin restorasyonu ve turizme kazandırılması

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Meyve ve sebze üreticileri için soğuk hava deposu Köy yerleşim planlarının yapılması Köy ve yayla yollarının bağlantısının sağlanması ve iyileştirilmesi Yüksekokul öğrencileri için yurt binası yapılması Öşvank Kilisesi başta olmak üzere tarihi eserlerin restorasyonu Dere ıslah çalışmalarının yapılması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 229 230 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI ÇAYIRLI

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 231 MEVCUT DURUM

Erzincan’ın kuzeydoğusunda yer alan Çayırlı (Şekil 56), Esence Dağları’nın kuzeyinde ve ‘’Başköy Depresyonu’’ olarak bilinen çukur sahanın doğu kesimindeki Miadin (Saygılı) düzlüğü üzerine kurulmuştur. Kent merkezine 114 km mesafede bulunan ilçenin ortalama yüksekliği 1.520 m ve yüz ölçümü 1.126 km²’dir. Doğusunda Tercan, batısında Üzümlü, kuzeyinde Otlukbeli, güneyinde ise Pülümür ilçesi yer almaktadır. İlçede iklim Erzincan’a göre daha karasal özellikler göstermektedir. Yıllık yağış ortalaması Doğu Anadolu ortalamasının altında olup, ilkbahar ve sonbahar mevsimleri nispeten kısa geçer.

Şekil 55. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

232 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 48 köy ve 3 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 9.801 kişi olup, kentsel nüfus 5.254 kişi; kırsal nüfus ise 4.547 kişidir (Tablo 110).

Tablo 110. Çayırlı ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

5.254 2.669 2.585 4.547 2.292 2.255 9.801 4.961 4.840

İlçe nüfusunun %53,60’ı kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Çayırlı’da toplam yaş bağımlılık oranı %54,85 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 111’de verilmiştir.

Tablo 111. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 2.419 1.225 1.194

15-64 6.329 3.273 3.056

N>65 1.053 463 590

TOPLAM 9.801 4.961 4.840

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 233 EĞİTİM

Çayırlı’da okuryazarlık oranı ortalama %92’dir. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 688 iken, bunun 560 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 112’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %76’sıni oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 112. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 688 128 560 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.927 873 1.054 İlkokul mezunu 2.413 1.109 1.304 İlköğretim mezunu 1.746 940 806 Ortaokul veya dengi okul mezunu 452 354 98 Lise veya dengi okul mezunu 972 681 291 Yüksekokul veya fakülte mezunu 353 239 114 Yüksek lisans mezunu 18 7 11 Bilinmeyen 365 187 178 Doktora 2 1 1

Çayırlı’da ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.956 öğrenci 19 adet okulda 123 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,26 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 18, ortaöğretimde 21, mesleki ve teknik eğitimde 0 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Erzincan Üniversitesinin merkez yerleşkesi dışında kalan Çayırlı Meslek Yüksekokulu, Yükseköğretim Kurulu’nun 15.01.2009 tarih ve 258 sayılı kararı ile kurulmuştur. Hali hazırda 8 akademik personeliyle 23 öğrenciye hizmet vermektedir. Yüksekokul bünyesinde 4 bölüm ve 4 program bulunmaktadır. Bu programlar; -Organik Tarım Programı -Süt ve Ürünleri Teknolojisi Programı -Tıbbi Laboratuar Teknikleri Programı -Laborant ve Veteriner Sağlık Programı

Mevcut programlar içerisinde Organik Tarım Programı ve Süt ve Ürünleri Teknolojisi Programı aktif olarak öğretim hizmeti vermektedir. Ayrıca Tıbbi Laboratuvar Teknikleri Programında yeterli akademik personel sayısına ulaşılmış olup, bu programa 2013-2014 öğretim yılında öğrenci alınması ve aktif olarak öğretime başlanması planlanmaktadır.

234 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 10 yataklı bütünleşmiş ilçe hastanesi bulunmaktadır. Yeni hastane inşaatı henüz tamamlanmış olup, yakında modern teçhizat ve bakım odalarıyla hizmete açılacaktır. Yeni hastanenin de kapasitesi 10 yatak olacaktır.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Çayırlı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 1.450 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 4.350 kişi doğrudan SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. Yeni yapılan yolun tamamlanmasıyla birlikte 114 km’lik Erzincan-Çayırlı arasındaki mesafe 70 km’ye inecektir. İlçe en çok Erzincan il merkezi ve Tercan ilçesiyle ticaret yapmaktadır. Yakın zamanda yapımı devam eden boru hatlarının tamamlanmasıyla ilçe sınırları üzerinden 3 farklı boru hattı geçecektir. İlçede telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. Çayırlı MYO’nun karşısında yer alan konferans salonunda kültürel faaliyetler düzenlenmektedir.

BELEDİYE HİZMETLERİ Çayırlı Belediyesi 1954 yılında kurulmuştur. İlçe merkezinde içme suyu altyapısı ve yol çalışmaları tamamlanmıştır. Belediye’nin İlbank A.Ş’ye sunduğu yeni yatırım projeleri değerlendirme aşamasındadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Çayırlı’da Esnaf ve Sanatkarlar Odası ve Ziraat Odası dışında çoğu spor kulübü olan ve yardımlaşma ve kuran kursu faaliyetleri de gören 12 adet dernek bulunmaktadır. İlçede her yaz uluslararası dağcılık festivali düzenlenmektedir. Bunun dışında konaklama hizmeti sunan bir adet öğretmenevi mevcuttur. SODES projesi kapsamında kadınlara yönelik sosyal yaşam merkezi de açılmıştır.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık, bitkisel üretim ve madenciliğe dayalıdır. Enerji kaynakları açısından zengin olması neticesinde son yıllarda boru hattı ve HES gibi yüksek sabit yatırım tutarlı yatırımlar yapılmıştır. Büyükbaş hayvancılık Erzincan’a göre gelişmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 235 TARIM Toplam yüzölçümü 112.600 hektar olan ilçenin tarım alanları 19.841 hektar ile toplam alanın %17’sini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %83’lük bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 56’de belirtilmiştir. İlçenin büyükbaş hayvan varlığı açısından ilçe, Erzincan içinde önemli bir yere sahiptir. Irkların geneli melez sığırı olup, hayvan varlığı şu şekildedir: 2.595 adet kültür sığırı; 42 adet manda; 7.580 adet melez sığırı ve 1.570 adet yerli sığır. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede 5 işletmede hastalığa rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %30’u suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %95’dir. İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin azlığıdır. İlçede yapımı başlayan ve henüz tamamlanmamış Şehitler Barajının tamamlanmasını müteakip sulama kanallarıyla suyun belli noktalara taşınması önemli bir çözüm olacaktır. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 6 personeldir. İlçeye bağlı 26 köyde 4.901 arı kovanı mevcuttur. Göçer arıcılık söz konusudur. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 777 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 113’de verilmiştir. İlçede kayıtlı 28 organik tarım çiftçisi bulunmaktadır. Organik tarımı yapılan ürünler ise şunlardır: Arpa, buğday, çayır, fasulye, fiğ, korunga, patates ve yonca.

Tablo 113. Çayırlı hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377.881

Çayırlı 11787 17400 710 17100 120 7810

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahıllar ve di er bitkisal ürünlerin ekilen alanı %83

Nadas Alanı %17

Çayırlı Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 56. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

236 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçedeki en önemli sanayi yatırımı Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Şirketi’nin yapmış olduğu boru hattı yatırımlarıdır. Onun dışında krom, manganez ve manyezit madenleri çıkarımı yapan maden şirketleri ile un fabrikası vardır. Özellikle krom madeniyle uğraşan sanayi tesisleri ölçek ekonomisi bakımından yüksek kapasiteye sahiptirler. TURİZM

İlçenin en önemli turistik değeri Esence Dağları ve dağlar üzerinde bulunan Yedigöllerdir. Esence Dağı Erzincan’ın en yüksek noktasını teşkil etmektedir ve her sene yaz aylarında uluslararası dağcılık festivali burada düzenlenmektedir. Festival ilçe tanıtımının en önemli aracıdır.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 114’te verilmiştir.

Tablo 114. İlçenin desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı 212 işletme; anaç sığır desteği 498.735 TL 137 işletme; buzağı desteği 37.425 TL 94 işletme; koyun-keçi desteği 211.086 TL 14 işletme; çiğ süt desteği 19.745 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 20 işletme; arıcılık desteği 23.352 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 122 işletme; yem bitkileri desteği 197.393 TL 1009 işletme; mazot desteği 382.698 TL 1008 işletme; gübre desteği 463.486 TL 5 işletme; toprak analizi desteği 693 TL Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES(2010-2012) 3 314.829 TL KUDAKA (2010-2013) 2 94.850

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 237 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Çayırlı ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 115’te verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir.

Tablo 115. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Çayırlı 693 5 -0,66601

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Küçükbaş hayvan varlığı sayısındaki yükseklik ilerde ilçede küçükbaş hayvancılığın sektör haline gelmesini sağlayabilir.

• Patates yetiştiriciliği maliyeti düşük bir üretim olduğu için gelecekte ilçede daha fazla sermaye birikimi olmasını kolaylaştırabilir.

• Fauna ve flora açısından zenginlik ilçede arıcılık potansiyeli oluşturmaktadır.

• Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur.

• İlçenin kuru fasulye ve şekerpancarı gibi önemli miktarlarda tarımsal üretimi mevcuttur. Ancak genel anlamda pazarlama sıkıntısı var olduğundan bu potansiyeller iyi değerlendirilememektedir. İlçede kurulan kuru fasulye eleme ve boylama tesisi de pazarlama sıkıntısından mütevellit atıl kapasite ile çalışmaktadır. Pazar araştırma ekibinin kurulması bu ürünlerin ve dolayısıyla ilçedeki birlik ve kooperatiflerin önünü açacaktır.

• İlçe genelinde ekonomik olarak değerlendirilebilecek kuşburnu bulunmaktadır. İşleme ve paketleme yapılarak ekonomik değeri yükseltilebilir.

• İlçe enerji kaynakları açısından güçlüdür. Hem madencilik şirketlerinin hem de Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Şirketi’nin önemli yatırımları var. Turna Çayırı Sulama Projesi ilçenin sulama potansiyelini de harekete geçirecektir.

• Ayrıca su ürünleri yetiştiriciliği için de kaynaklar uygun olmakla birlikte henüz değerlendirme açısından yeterli dinamiklere sahip olduğu söylenemez.

• İlçedeki Çayırlı MYO’nun geliştirilmesi ve yeni öğrencilerin gelmesi ilçe esnafının daha fazla gelir yaratmasını sağlayacaktır.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

238 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI • Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi eksiktir.

• Silajlık mısır üretimi geliştirilebilir. Silajın süt yemleri arasında en iyi seçeneklerden birisi olduğuna yönelik kanaat mevcuttur.

Tablo 116. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Çayırlı

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Arazinin tarım ve hayvancılığa uygun yapısı İşlenebilir arazinin bol olması Maden, bilhassa krom, rezervlerinin yüksek olması Enerji kaynaklarının zenginliği Geniş kitlelere hitap eden şenliklerin (Esence ve Yedigöller) yapılıyor olması

İlçenin Zayıf Yönleri Ulaşım güçlüğü Nakliye ve pazarlama ağının zayıf olması Arazilerin parçalı yapısı Birlik ve kooperatiflerin faal çalışamaması Kesimhane olmaması Pazar ağları kurmada yaşanan aksaklıklar Eğitim seviyesinin düşüklüğü

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Küçükbaş hayvancılık tesisleri Turizm alanında yatırım yapılması Tarımsal ürünlerin depolanmasına yönelik yatırımlar Kuru fasulye ve patatesin hem üretimine hem tanıtımına yönelik yatırımlar

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Çayırlı MYO’nun eksiklerinin tamamlanması Su kaynaklarının etkin kullanılmasına yönelik yatırımlar Köy yollarının bitirilmesi Sosyal yaşama alanlarının oluşturulması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 239 240 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI İLİÇ

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 241 MEVCUT DURUM

Erzincan’ın batısında yer alan İliç, oldukça engebeli bir yapı üzerine kurulmuştur. Kent merkezine 116 km mesafede bulunan ilçenin ortalama yüksekliği 1.000 m ve yüz ölçümü 1.397 km²’dir (Şekil 57 ). Doğusunda Kemah, batısında Divriği, kuzeyinde Refahiye, güneyinde ise Kemaliye ilçesi yer almaktadır. İlçede iklim Erzincan’a göre daha karasal özellikler göstermektedir, ama genel itibariyle Doğu Anadolu Bölgesi’ne göre ılıman bir iklime sahiptir. Bunda rakımın 1.000 metre olması ve Keban Barajı’nın yöre iklimine ılımanlaştırıcı etkisinin olduğu söylenebilir. Yıllık yağış ortalaması Doğu Anadolu ortalamasının altında olup, kışları kar yağışlı, yazları ise oldukça sıcak geçer.

Şekil 57. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

242 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 58 köy ve 4 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 6.991 kişi olup, kentsel nüfus 3.065 kişi; kırsal nüfus ise 3.926 kişidir (Tablo 117).

Tablo 117. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

3.065 1.612 1.453 3.926 1.980 1.946 6.991 3.592 3.399

İlçe nüfusunun %43,84’ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. İliç’te toplam yaş bağımlılık oranı %68,08 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 118’de verilmiştir.

Tablo 118. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 1.465 744 721

15-64 4.143 2.231 1.912

N>65 1.383 617 766

TOPLAM 6.991 3.592 3.399

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 243 EĞİTİM

İliç’te okuryazarlık oranı ortalama 89,77’dir. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 654 iken, bunun 541 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 119’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %73,69’unu oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 119. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 654 113 541 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.375 630 745 İlkokul mezunu 1.877 960 917 İlköğretim mezunu 1.000 602 398 Ortaokul veya dengi okul mezunu 246 184 62 Lise veya dengi okul mezunu 649 462 187 Yüksekokul veya fakülte mezunu 312 200 112 Yüksek lisans mezunu 15 6 6 Bilinmeyen 259 127 132 Doktora 3 3 0

İliç’de ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.100 öğrenci 10 adet okulda 39 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,41 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 26, ortaöğretimde 18, mesleki ve teknik eğitimde 0 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Erzincan Üniversitesinin merkez yerleşkesi dışında kalan İliç Dursun Yıldırım Meslek Yüksekokulu, Yükseköğretim Kurulu’nun (YÖK) 22.01.2009 tarihli ve 802201 sayılı yazısı ile Dursun Yıldırım Meslek Yüksekokulu ismi ile açılmıştır. Erzincan Üniversitesi’nin 14.05.2009 tarih 1913/3232 sayılı senato kararı ile Meslek Yüksekokulu adına 8 bölüme ait 9 program teklifi Yükseköğretim Kurulu’na yapılmıştır. 2012-2013 eğitim - öğretim döneminde maden teknolojisi programı ile iklimlendirme ve soğutma teknolojisi programı açılmış olup, toplam 53 öğrenci İliç’de yüksek öğrenim hizmeti almaktadır.

244 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 10 yataklı bütünleşmiş ilçe hastanesi bulunmaktadır. Hastanede 3 aile hekimi ve 1 pratisyen hekim hizmet vermektedir. Yeni hastane inşaatına yönelik yatırım yapılması plan aşamasındadır. İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla İliç Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 350 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.050 kişi sürekli olarak İliç SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. İliç-Kemaliye yol inşaatı henüz tamamlanmış olup, ilçenin güneye erişebilirliliğini artırmıştır. Ayrıca İliç’de yapılan çalıştayda Karadeniz limanını güneye bağlayan ana yol bağlantısının da İliç üzerinden geçeceği öğrenilmiştir.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

İliç Öğretmenevinin en üst katında kültürel faaliyetler düzenlenmektedir.

BELEDİYE HİZMETLERİ İliç Belediyesi 2011’de biten bina inşaatı sonrası 4 katlı yeni binasında hizmet vermeye başlamıştır. İlçede su ve kanalizasyon sıkıntısı bulunmamaktadır. 2011 yılında Belediye tarafından 20 bin ve 2012 yılında 50 bin metrekare kilit taşı üretiminin döşenmesi neticesinde ilçe merkezi daha modern bir görünüme kavuşmuştur.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ İliç’de Esnaf ve Sanatkarlar Odası dışında 5 adet dernek bulunmaktadır. Bu dernekler yaban hayatı koruma, gençleri spora teşvik ve yardımlaşma amaçlarını gütmektedirler. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık, bitkisel üretim ve madenciliğe dayalıdır. Altın, gümüş ve krom kaynakları açısından zengin olması neticesinde son yıllarda yerli ve yabancı yatırımların akınına uğrayan ilçe, artık göç veren değil göç alan bir Erzincan ilçesi olmuştur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 245 TARIM Toplam yüzölçümü 139.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 5.428 hektar ile toplam alanın %3,8’ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %73’lük bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve kalan kısımda az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 58’de belirtilmiştir. Koyun varlığı sayısı bakımından Erzincan içinde üçüncü sırada bulunan ilçede; büyük baş varlığının geneli melez sığırı olup, hayvan varlığı şu şekildedir: 402 adet kültür sığırı, 1.122 adet melez sığırı ve 418 adet yerli sığır. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede sadece 1 işletmede hastalığa rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %25’i suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %100’dür. İlçe tarımı için en önemli gereksinimler ise meraların ıslahı ve sulama altyapısıdır. Hububat ekimin yaygın olduğu ilçede soğan ekimi de önem kazanmıştır. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı 5 personeldir. İlçeye bağlı 30 köyde 5.500 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 120 ton bal ve 4,5 ton bal mumu üretilmektedir. Göçer arıcılık söz konusudur. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 255 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 120’de verilmiştir. İlçede kayıtlı tarım çiftçisi bulunmamaktadır.

Tablo 120. İliç hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

İliç 1942 45240 5500 3940 120 2500

Erzincan 85795 248570 31208 92441 1214 377881

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahıl ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı %73

Nadas alanı %27

liç Bitkisel Üretim De erleri

Şekil 58. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

246 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçedeki en önemli sanayi tesisi, doğrudan yabancı sermaye yatırımlı Anagold Madencilik işletmesidir. Anagold Madencilik yaklaşık 200 Milyon TL’lik yatırım yapmış ve bu yatırımın yıllar geçtikçe tevsi yatırımlarla artacağı planlanmaktadır. 2007-2012 yılları arasında yapılan sondaj çalışmaları neticesinde ilçenin Çöpler Köyü’nde 55 ton altın ve 63 ton gümüş ile birlikte bakır ve manganez rezervleri tespit edilmiştir. Altın madeni dışında demir, krom ve bakır ocakları da işletilmektedir. İlçenin sanayisi tamamen madencilik sektörüne dayalıdır. TURİZM

İlçenin en önemli turizm potansiyeli doğal yapısı nedeniyle av turizmidir. İliç’te yapılan çalıştayda yerel halk ilçenin av turizmi açısından uluslararası alanda tanındığını belirtmişlerdir. Av turizmi için yılda en az 500 kişinin ilçeyi ziyaret ettiği de çalıştayda aktarılan diğer bir bilgidir. Yapılacak tanıtım faaliyetleriyle ziyaretçi sayısının misliyle artabileceği belirtilmiştir. TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 121’de verilmiştir.

Tablo 121. Desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

94 işletme; koyun-keçi desteği 926.660 TL 63 işletme; yem bitkileri desteği 92.281 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 300 işletme; mazot desteği 103.610 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 299 işletme; gübre desteği 129.828 TL 4 işletme; toprak analizi desteği 455 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES(2010-2012) 3 230.270 TL KUDAKA (2010-2013) 1 350.00 TL

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 247 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. İliç ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 122’de verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir. İliç’in de son yıllarda yapılan yatırımlar neticesinde gelişmişlik sıralamasında 2004’e göre çok daha fazla basamak atladığı tahmin edilmektedir.

Tablo 122. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

İliç 635 5 -0,56722

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçedeki tarımsal üretime yönelik birlik ve kooperatiflerin kurulması bu potansiyeli harekete geçirecektir. Kurulacak birlik ve kooperatifler, hem marka çalışmalarını kolaylaştıracak hem de üreticinin pazarlık marjını yükseltecektir.

• Mera ıslahı çalışmaları hali hazırda önemli miktarda olan küçükbaş hayvan varlığından daha fazla verim alınmasını sağlayacaktır. Bilhassa yaylaların alt yapı bakımından güçlendirilmesi koyunculuğun daha çok gelir getirmesini sağlayabilir.

• Göç alan bir ilçe olma konumuna erişen ilçede genç nüfus sayısını muhafaza etmek için sosyal mekânlara gereksinim duyulmaktadır. Yapılmakta olan 2 baraj gölünün etrafına insanların hem sosyalleşebileceği hem de spor yapabilecekleri sosyal donatılar eklenebilir.

• Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur.

• Av turizmi için daha fazla ziyaretçi sayısına ulaşılabilir. Bunun için tanıtım faaliyetlerine hız verilmelidir. İlçe tanıtımından sorumlu bir komite kurularak İliç’in tanıtım planlaması yapılabilir. Böylelikle daha fazla turistin gelmesi gelir faaliyetlerini çeşitlendirecektir. Yine turizm sektörünün ilçede güçlendirilmesi kapsamında yapılmakta olan 2 adet baraj gölünde su sporlarına yönelik projeler hem KUDAKA’ya hem de SODES’e sunulabilir.

• İlçe maden rezervleri konusunda zengindir. İliç’de meydana gelen her gelişme madencilik sektörüne paralel ilerlemektedir. Maden şirketleri ilçede hem nitelikli işgücünün hem de sermaye birikiminin gelişmesine önayak olmaktadırlar. Bu yatırımların ekonomik ömürlerinin bitiş sonrası dönem için şimdiden yapılabilecek çalışmalar araştırılmalıdır.

248 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI • İlçedeki İliç Dursun Yıldırım MYO’nun geliştirilmesi ve yeni öğrencilerin gelmesi ilçe esnafının daha fazla gelir kazanmasını sağlayacaktır. Erzincan Üniversitesi ile koordinasyon halinde madencilik sektörüne ilgi duyan ve maden teknolojileri bölümünü talep eden lise öğrencileri ile diğer gençlere İliç’de maden teknolojileri okurlarsa ne gibi kazanımlar yapabileceklerine yönelik farkındalık oluşturulabilir.

Tablo 123. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı İliç

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Altın, demir ve gümüş rezervlerinin yüksek miktarlarda olması Av turizmine uygun doğal yapıya sahip olması İlçenin komşu ilçelere kıyasla genç nüfus varlığının daha fazla olması Dursun Yıldırım MYO’nun maden teknolojileri bölümünün alana ilgi duyanlar açısından cazip olması Doğrudan yabancı sermayeli yatırımların yarattığı nitelikli işgücü ve sermaye birikimi

İlçenin Zayıf Yönleri İl merkezine uzaklık Sağlık hizmetlerinin yetersiz oluşu Sivil toplumun gelişmemiş olması Pazar ağları kurmada yaşanan aksaklıklar Eğitim seviyesinin düşüklüğü

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Yapılmakta olan baraj göllerinde su sporlarının yapılmasına yönelik yeni yatırımlar Tarımsal ürünlerin depolanmasına yönelik yatırımlar Küçükbaş hayvancılık yatırımları, bilhassa koyunculuk

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Devlet Hastanesi’nin donanım açısından modernizasyonu Arıtma tesisi yapılması İliç-Erzincan arası yolun kısmen genişletilmesi Sulama altyapısının geliştirilmesi Sosyal yaşama alanlarının oluşturulması Mera ıslah çalışmaları

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 249 250 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI KEMAH

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 251 MEVCUT DURUM

Kemah; Karasu Nehri kenarında engebeli bir arazide kurulmuş olup, etrafı dağlarla çevrilidir. Doğal yapısı gereği savunmaya çok elverişli olduğundan tarih boyunca yerleşim için tercih edilmiştir. Milattan önce yapıldığı tahmin edilen Kemah Kalesi ile ünlüdür ve ilçe Osmanlı döneminde sancak şehirliği yapmıştır. Kent merkezine 52 km mesafede bulunan ilçenin ortalama yüksekliği 1.038 m ve yüz ölçümü 2.354 km²’dir. Yüzölçümü bakımından Erzincan’ın en büyük ilçesidir. Doğusunda Erzincan Merkez ilçesi, batısında İliç, kuzeyinde Refahiye, güneyinde ise Ovacık ilçesi yer almaktadır.

Kemah’da karasal iklim hüküm sürmektedir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuktur. Yıllık ortalama yağış miktarı 11,6 cm olup, ortalama sıcaklık 12,3 derecedir. İlçede bitki örtüsü çok azdır, Refahiye sınırında küçük ölçekli bir orman vardır.

Şekil 59. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

252 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 74 köy, 1 belediye ve 12 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 6.905 kişi olup, kentsel nüfus 2.434 kişi; kırsal nüfus ise 4.471 kişidir (Tablo 124).

Tablo 124. Kemah ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.434 1.238 1.196 4.471 2.184 2.287 6.905 3.422 3.483

İlçe nüfusunun %35.24’ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) yarısının bile altındadır. Kemah’ta toplam yaş bağımlılık oranı %65,66 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 125’te verilmiştir.

Tablo 125. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 867 425 442

15-64 4.168 2.161 2.007

N>65 1.870 836 1.034

TOPLAM 6.905 3.422 3.483

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 253 EĞİTİM

Kemah’ta okuryazarlık oranı ortalama 89,30’dur. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 702 kişi iken, bunun 576 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 126’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 126. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 702 126 576 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 946 391 555 İlkokul mezunu 2.122 1.092 1030 İlköğretim mezunu 826 446 380 Ortaokul veya dengi okul mezunu 223 175 48 Lise veya dengi okul mezunu 897 563 334 Yüksekokul veya fakülte mezunu 416 253 163 Yüksek lisans mezunu 6 4 2 Bilinmeyen 418 187 231 Doktora 1 - 1

Kemah’ta ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 704 öğrenci 12 adet okulda 49 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 9,91 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 14, ortaöğretimde 15, mesleki ve teknik eğitimde 0 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Erzincan Üniversitesinin merkez yerleşkesi dışında kalan Kemah Meslek Yüksekokulu, Yükseköğretim Genel Kurul toplantısında alınan karar doğrultusunda 2007 yılında kurulmuştur.

Yüksekokul 2010-2011 Eğitim Öğretim Yılı sonunda ilk mezunlarını vermiştir. Meslek Yüksekokulunda hali hazırda 670 öğrenci ile eğitim-öğretim sürdürülmektedir. 6 bölüm ve bu bölümlere bağlı 6 örgün, 2 ikinci öğretim ve 1 uzaktan eğitim programı olmak üzere toplam 9 program bulunmaktadır. Yüksekokul bünyesinde 10 akademik personel bulunmaktadır. Akademik personel 2 öğretim üyesi ve 8 öğretim elemanından oluşmaktadır.

254 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK Kemah ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. Ancak hastanede sadece ayakta tedavi hizmeti sunulmakta olup, hastanede yatak yoktur. Hastanede 3 aile hekimi ve 2 pratisyen hekim hizmet vermektedir.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Kemah Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 550 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.650 kişi sürekli olarak Kemah SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

Türk Telekom A.Ş tarafından yaptırılan kültür merkezinde hem kütüphane hem de modern bir eğitim salonu bulunmaktadır.

BELEDİYE HİZMETLERİ Kemah ilçe merkezinde su ve kanalizasyon alt yapısında her hangi bir sorun bulunmamaktadır. Belediye ile TOKİ arasında varılan mutabakat neticesinde göl manzaralı müstakil konut yapımı projeleri hazırlanmış ve talep toplanmıştır. Konutların bitmesini müteakip yaz aylarında hissedilen konut açığı gereksinimi tamamlanmış olacaktır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Kemah’ta Esnaf ve Sanatkârlar Odası ve tarımsal kalkınma kooperatifleri dışında 15 adet dernek bulunmaktadır. Bu dernekler yaban hayatı koruma, gençleri spora teşvik ve yardımlaşma amaçlarını gütmektedirler. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Sanayi açısından; yem fabrikası ve tuz madeni ile birkaç mermer ocağı gelir ve istihdam yaratmaktadır. Turizm açısından ise kalesi, soğuk sular mesire alanı ve Sultanmelik Türbesi önem taşımaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 255 TARIM Toplam yüzölçümü 235.400 hektar olan ilçenin tarım alanları 5.421 hektar ile toplam alanın %1,2’sini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %60’lık bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 60’de belirtilmiştir. Küçükbaş hayvancılıkta, bilhassa sanaen keçilerinin yetiştirilmesinde, son yıllarda atılım yapan ilçede; büyük baş varlığının geneli melez sığırı olup, hayvan varlığı şu şekildedir: 760 adet kültür sığırı, 1.730 adet melez sığırı ve 321 adet yerli sığır. Hayvan hastalıkları açısından herhangi bir hastalığa rastlanmadığı İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü tarafından teyit edilmiştir. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %30’u suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %10’dur. İlçe tarımı için en önemli gereksinimler ise meraların ıslahı ve sulama altyapısıdır. Hububat ekimin yaygın olduğu ilçede soğan ekimi de önem kazanmıştır. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 4 personeldir. İlçeye bağlı 65 köyde 13.205 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 150 ton bal ve 10.5 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 292 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 127’de verilmiştir. İlçede kayıtlı organik tarım çiftçisi bulunmamaktadır.

Tablo 127. Kemah hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377881

Kemah 2811 29890 3588 4602 150 1463

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı %60

Nadan alanı %40

Kemah Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 60. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

256 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçedeki önemli sanayi tesisi Kemah Gıda Tarım A.Ş tarafından işletilen yem fabrikasıdır. Bu yem fabrikasının yanı sıra diğer bir önemli tesis ise tuz madenidir. Ulusal alanda da tanınırlığı olan Kemah tuzu bu tesisi tarafından çıkarılmakta ve işlenmektedir. Aynı zamanda Kemah taşını çıkaran ve mamul haline getiren mermer ocakları da mevcuttur.

TURİZM

İlçenin en önemli turizm potansiyeli tarih ve kültür mirasıdır. Anayol üzerindeki Sultanmelik Türbesi önemli bir uğrak noktasıdır. Ayrıca tarihi milattan önce olan Kemal Kalesi de tarih severleri büyülemektedir. Kale etrafındaki alanlar çok uygun trekking parkurları oluşturabilir. Kaledeki kazılar 2012 yılında resmen başlamış olup, 20 yılda kazıların tamamlanması planlanmaktadır. Kalenin kimler tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Ünlü Seyyah Evliya Çelebi 17.yüzyıl dönemini tasvir eden seyahatnamesinde kaleye özel bir önem vermiş ve kalenin sağlamlığına vurgu yapmıştır eserinde. TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 128’de verilmiştir.

Tablo 128. Desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

23 işletme; anaç sığır desteği 120.000 TL 20 işletme; buzağı desteği 7.560 TL 148 işletme; koyun-keçi desteği 417.600 TL 13 işletme; çiğ süt desteği 101.430 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 74 işletme; arıcılık desteği 58.344 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 118 işletme; yem bitkileri desteği 169.174 TL 307 işletme; mazot desteği 68.505 TL 306 işletme; gübre desteği 84.495 TL 2 işletme; toprak analizi desteği 250 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 5 474.680 TL KUDAKA (2010-2013) - -

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 257 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Kemah ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 129’da verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir. İliç’in de son yıllarda yapılan yatırımlar neticesinde gelişmişlik sıralamasında 2004’e göre çok daha fazla basamak atladığı tahmin edilmektedir.

Tablo 129. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Kemah 669 5 -0,63593

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçedeki tarımsal üretime yönelik sivil toplumun güçlendirilmesi bu potansiyeli harekete geçirecektir. Böylelikle, hem marka çalışmaları kolaylaştırılabilinir hem de üreticinin pazarlık marjı yükseltilebilir.

• İlçede yapılan çalıştayda arazinin çok engebeli olmasından mütevellit fiziksel alan sıkıntısından bahsedilmiştir. Yapılan öneri ilçe merkezinin baraj gölü kıyısına taşınması yönünde olmuştur.

• Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur.

• Tarih ve kültür mirası yönünden zengin olan ilçe bu turizm türüne ilgi duyan vatandaşların uğrak noktası olabilir. Kemah Kalesi kazılarının başlatılması ilçeye büyük merak uyandırmıştır. Tarihi evlerin restorasyonu veya bakımıyla ilçenin Kemaliye gibi turizmden daha fazla pay alması olasıdır. Konaklama sorunu çözmek için otel yerine ev pansiyonculuğu geliştirilebilir. Özellikle tarihi evlerde konaklamak tarih turizmine ilgi duyan turistleri daha çok memnun edecektir.

• İlçe alabalık yetiştiriciliğine yatırımlarına uygun alanlar sağlıyor. Özel sektöre tarafından yapılacak asgari 500.000 TL sabit yatırımlı üretim çiftlikleri bölgesel teşvik destek unsurlarından 5 yıl boyunca yararlanabilecektir.

• Hali hazırda önemli bir kovan varlığı olan ilçede arıcılığın geliştirilmesine ve katma değerli arı sütü, bal mumu vb. ürünlerin üretilmesine yönelik Tarım ve Kırsal Kalkınma Kurumu Erzincan İl Koordinatörlüğü’nden hem kar amacı güdenler hem kar amacı gütmeyenler istifade edebilir. Bu kapsamdaki yatırımlar için %50 azami destek oranı olmak koşuluyla 250.000 Avro’ya kadar hibe talep edilebilir.

258 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 130. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Kemah

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Küçükbaş hayvancılık Tarih ve kültür mirası turizmi Taşocakçılığı (Mermer) Kemah tuzu rezervleri

İlçenin Zayıf Yönleri Sosyal mekânların az oluşu Sürekli göç verilmesi Yaşlı nüfusun genç nüfusa kıyasla yüksek olması Örgütlenmenin olmayışı

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Küçükbaş hayvancılık Arıcılık Ev pansiyonculuğu Kırmızı benekli alabalık üretimi Tulum peynirinin üretilmesi

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları TOKİ konutlarının bitirilmesi Tarihi evlerin restorasyonu

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 259 260 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI KEMALİYE

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 261 MEVCUT DURUM

Kemaliye; Erzincan’ın güneybatısında yer almaktadır (Şekil 61 ). Keban baraj gölü kıyısında bir vadi içerisine kurulmuştur. İl merkezine 155 km mesafede bulunan ilçe bu özelliğiyle en uzak ilçe konumundadır. İlçenin ortalama yüksekliği 850 m ve yüz ölçümü 1.168 km²’dir. Doğusunda Çemişgezek, batısında Divriği, kuzeyinde İliç, güneyinde ise Arapgir ilçesi yer almaktadır. İlçe Erzincan’ın diğer ilçelerinden sadece İliç ile komşudur. Kemaliye’de karasal iklim hüküm sürmektedir.

Şekil 61. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

262 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 62 köy, 1 belediye ve 10 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 4.982 kişi olup, kentsel nüfus 2.200 kişi; kırsal nüfus ise 2.782 kişidir (Tablo 131).

Tablo 131. Kemaliye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.200 1.146 1.054 2.782 1.386 1.396 4.982 2.532 2.450

İlçe nüfusunun %44.15’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Kemaliye’de toplam yaş bağımlılık oranı %70,61 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 132’de verilmiştir.

Tablo 132. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 642 338 314

15-64 2.920 1.544 1.366

N>65 1.420 650 770

TOPLAM 4.982 2.532 2.450

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 263 EĞİTİM

Kemaliye’de okuryazarlık oranı ortalama 92,28’dir. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 363 kişi iken, bunun 315 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 133’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 133. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 363 48 315 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 673 307 366 İlkokul mezunu 1.538 768 770 İlköğretim mezunu 458 227 231 Ortaokul veya dengi okul mezunu 229 158 71 Lise veya dengi okul mezunu 794 493 301 Yüksekokul veya fakülte mezunu 401 259 142 Yüksek lisans mezunu 19 12 7 Bilinmeyen 2 1 1 Doktora 224 118 106

Kemaliye’de ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 436 öğrenci 6 adet okulda 31 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 110,38 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 16,90, ortaöğretimde 8,10, mesleki ve teknik eğitimde 1 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Kemaliye yükseköğrenim açısından diğer Erzincan’ın ilçelerine göre daha şanslıdır. Zira ilçede meslek yüksekokulunun yanı sıra bir de yüksekokul mevcuttur. Her iki okulda Kemaliyeli işadamı Hacı Ali Akın’ın ismini taşımaktadır. Kemaliye Hacı Ali Akın Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu turizm ve seyahat hizmetleri alanında ihtisaslaşmış eğitim hizmeti vermektedir. Bu okulda eğitim alan öğrenciler dünya çapında akredite olmuş bir programdan mezun olarak turizm sektöründeki nitelikli personel arzını sağlamaktadırlar.

Erzincan Üniversitesi’nin merkez yerleşkesi dışında kalan Kemaliye Hacı Ali Akın Meslek Yüksekokulu, Yükseköğretim Genel Kurul toplantısında alınan karar doğrultusunda 1996 yılında Fırat Üniversitesi’ne bağlı olarak 1996 yılında kurulmuştur. Meslek Yüksekokulunda hali hazırda 264 öğrenci ile eğitim-öğretim sürdürülmektedir ve toplam 5 akademik program bulunmaktadır. Yüksekokul bünyesinde ise 16 akademik personel bulunmaktadır.

264 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK

Kemaliye ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. Hastanede 10 adet yatak olup, 6 doktorla sağlık hizmeti verilmektedir.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Kemaliye Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 617 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.234 kişi aktif olarak Kemaliye SYDV desteklerinden yararlanmaktadır. İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup, yeni yapılan Kemaliye-İliç yolu neticesinde ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. İlçede Kemaliye Belediyesi’ne ait kültür merkezinde kültürel faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Ayrıca çarşıdaki yöresel ürünler pazarında yöresel ürün satışı yapılmaktadır. İlçeye bağlı Ocaklar köyü Erzincan’ın en temiz köyü seçilmiş olup, köy meydanında da kültür evi bulunmaktadır. Erzincan’da müzesi bulunan tek ilçe Kemaliye’dir. BELEDİYE HİZMETLERİ Kemaliye ilçe merkezinde su ve kanalizasyon alt yapısında her hangi bir sorun bulunmamaktadır. Belediye ile TOKİ arasında varılan mutabakat neticesinde göl manzaralı konutlar yapılmıştır. Ayrıca Kültür ve Turizm Bakanlığı ve ÇEKÜL Vakfı destekleri neticesinde sokak sağlıklaştırma ve yenileme çalışmaları yapılmıştır. Böylelikle ilçe merkezi estetik açısından Erzincan’ın ilçeleri arasında ön plana çıkmıştır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Kemaliye’de Esnaf ve Sanatkârlar Odası dışında 7 adet dernek bulunmaktadır. Bu dernekler kültürel faaliyetler, gençleri spora teşvik ve yardımlaşma amaçlarını gütmektedirler.

Ayrıca ilçenin geliştirilmesine yönelik olarak kısa adı KEMAV olan Kemaliye Kültür ve Kalkınma Vakfı adında müstakil bir vakıf da faaliyetlerini sürdürmektedir. İlçeler arasında kadınlara yönelik tek dernekleşme de Kemaliye Kadınlar Derneği (KEKAD) ile Kemaliye ilçesindedir.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet turizme dayalıdır. Engebeli arazi yapısı nedeniyle ekilebilir alanları azdır. Küçükbaş hayvancılık, bilhassa keçi varlığı, nispeten yüksektir. Sanayi açısından; son yıllarda büyük ölçekli enerji yatırımları almıştır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 265 TARIM Toplam yüzölçümü 116.800 hektar olan ilçenin tarım alanları 1.857 hektar ile toplam alanın %1,5’ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %65’lik bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 62’de belirtilmiştir. Hayvan hastalıkları açısından herhangi bir hastalığın olmadığı İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü tarafından tespit edilmiştir. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %5’i suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %24’dür. İlçenin Çut ve Dutluca köylerinde komşu illerden gelen talebe istinaden sebzecilik yapılmaktadır. Diğer köylerde de dut ve ceviz üretimi yaygındır. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 5 personeldir. Son yıllarda su ürünleri yetiştiriciliği alanında ilçe artan düzeyde yatırımlar almaktadır. Özellikle kafes balıkçılığında gelişme gözlenmektedir. Yıllık ortalama 1.000 ton civarında alabalık üreten ilçede daha fazla alabalık üretimine yönelik yatırımlar ilgili Bakanlık nezdinde proje safhasındadır. İlçeye bağlı 37 köyde 3.680 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 55,2 ton bal ve 2,76 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 24 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 134’de verilmiştir. İlçede kayıtlı 1 organik tarım çiftçisi bulunmaktadır. Organik tarımı yapılan ürünler ise şunlardır: Dut, üzüm ve ceviz.

Tablo 134. Kemaliye hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377881

Kemaliye 1118 9880 9960 2202 55,2 2285

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahılların ve di er bitilerin ekilen alanı %65

Nadas alanı %35

Kemaliye Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 62. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

266 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçedeki önemli sanayi yatırımı IC İçtaş Bağıştaş Enerji Üretim ve İşletme A.Ş tarafından yapılmıştır. Bahsi geçen şirket 2011 ve 2012 yıllarında toplamda 251 Milyon TL civarında yatırım harcaması gerçekleştirmiştir. 1915 yılında açılan halı fabrikası ise kapanmıştır.

TURİZM

İlçedeki en önemli iktisadi faaliyet olan turizm sektörü ilçe ekonomisinin bel kemiği olmuştur. İlçenin en önemli turizm potansiyeli doğal güzelliğinin yanı sıra tarih ve kültür mirasıdır. İlçe tur operatörlerinin güzergah noktasıdır ve Divriği-Kemaliye ile Elazığ-Kemaliye tur rotaları her sene binlerce turist çekmektedir. Ayrıca Tarım- Turizm-Takas (TaTuTa) Programı kapsamında ekoturizm faaliyeti yapılmakta olup, yurtdışından dut toplama işçiliği yapmaya gelen turistler vardır. Her sene düzenlenen Kemaliye Uluslararası Kültür ve Doğa Sporları Festivali sayesinde ilçe uluslar arası alanda tanınmıştır. Keban Baraj Gölü üzerinde Karanlık Kanyon’a tekne turu düzenlenmekte, Kanyon’dan atlayışlar gerçekleştirilmektedir. TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 135’te verilmiştir.

Tablo 135. Desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

58 işletme; koyun-keçi desteği 306.630 TL 50 işletme; arıcılık desteği 24.184 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 1 işletme; yem bitkileri desteği 564 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 14 işletme; mazot desteği 3.483 TL 14 işletme; gübre desteği 3.409 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 8 633.283 TL KUDAKA (2010-2013) 6 613.591 TL

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 267 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Kemaliye ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 136’te verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir. Kemaliye’nin de son yıllarda yapılan yatırımlar neticesinde gelişmişlik sıralamasında 2004’e göre çok daha fazla basamak atladığı tahmin edilmektedir.

Tablo 136. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Kemaliye 378 3 -0,10750

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Erzincan Havaalanı’nın uluslararası hudut kapısı ilan edilmesi ile uluslar arası sefer yapılabilme imkânını doğurmuştur. Böylelikle, uzun vadede yurtdışından ile gelen ziyaretçi sayısında artış olacaktır. Kemaliye’nin dış turizmden daha fazla pay alabilmesi için hali hazırda yapılan tanıtım faaliyetlerinin geliştirilmesi ve dışa açılması yararlı olacaktır.

• İlçedeki turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi hem ilçeye gelen turist sayısını yükseltecek hem de turistin konaklama gün sayısını artıracaktır. Bu kapsamda küçük ölçekli bir su sporları merkezinin kurulması, via ferrata parkurlarının oluşturulması ve mağaraların turizme kazandırılmaları muhtemel potansiyellerdir.

• Geleneksel el sanatlarının (gazenne gibi) geliştirilerek bir turizm ürünü şeklinde daha fazla gelir yaratması sağlanabilir.

• İlçede yapılan çalıştaylarda manganez ve krom yataklarından bahsedilmiştir. Bu ürünleri çıkarabilecek ve işleyebilecek sanayi yatırımlarının yapılıp yapılamayacağı hususunda ön fizibilite etüdleri hazırlatılabilir. Ön fizibilite etüdlerinin olumlu çıkması durumunda asıl fizibiliteler hazırlatılarak yatırımcıların dikkatine sunulabilir.

• İlçede önemli miktarda üretilen dutun üretiminin geliştirilerek katma değer almasına ve daha fazla gelir yaratmasına yönelik araştırmalar yapılmalıdır. Yapılan araştırmaların olumlu olması durumunda KUDAKA ve TKDK gibi sözleşme makamlarına yatırım projeleri sunulabilir.

268 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 137. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Kemaliye

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Turizm alanında markalaşmış olması Nitelikli insan kaynağı İlçeyle ilgili aktif çalışan sivil toplum kuruluşlarının varlığı

İlçenin Zayıf Yönleri İl merkezlerine uzak oluşu Ekim yapılabilecek tarımsal alanların darlığı Yaşlı nüfusun genç nüfusa kıyasla yüksek olması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Dut üretimine yönelik yatırımlar Küçük ölçekli bir su sporları merkezi

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından sokak sağlıklaştırılmaları yapılabilir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 269 270 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI OTLUKBELİ

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 271 MEVCUT DURUM

Otlukbeli; Erzincan’ın kuzeydoğusunda yer almaktadır (Şekil 63). Erzincan’ın en yüksek ilçelerinden biri olduğundan karasal iklimin en etkin olduğu yerleşim birimidir. İl merkezine 142 km mesafede bulunan ilçeye il merkezinden ulaşım yaklaşık 2 saat sürmektedir. Bayburt il merkezine ise sadece 52 km uzaklıktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1.750 m ve yüz ölçümü 254 km²’dir. Alan itibariyle Erzincan’ın en küçük ilçesidir. Doğusunda Aşkale, batısında Çayırlı, kuzeyinde Demirözü, güneyinde ise yine Çayırlı ve Tercan ilçeleri yer almaktadır. Coğrafi konum itibariyle TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin kesişim noktasıdır. İlçe merkezinin 6km kuzeybatısında tescilli doğal sit alanı olan Otlukbeli Gölü yer almaktadır. Gölün en önemli özelliği, çanağının ve oluşumunun göl türleri içinde günümüze kadar bilinenlerinin içerisinde dünyada tek tip oluşudur.

Şekil 63. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

272 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 12 köy, 1 belediye ve 4 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 2.550 kişi olup, kentsel nüfus 2.081 kişi; kırsal nüfus ise 469 kişidir (Tablo 138).

Tablo 138. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.081 1.069 1.012 469 234 235 2.550 1.303 1.247

İlçe nüfusunun %81.60’i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) üstündedir. Bu özelliğiyle Erzincan’da kentsel nüfus oranı Türkiye ortalamasının üzerinde olan tek ilçedir. Otlukbeli’nde toplam yaş bağımlılık oranı %60,27 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 139’da verilmiştir.

Tablo 139. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 674 350 324

15-64 1.591 821 770

N>65 285 132 153

TOPLAM 2.550 1.303 1.247

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 273 EĞİTİM

Otlukbeli’nde okuryazarlık oranı ortalama %91,5’dur. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 196 kişi iken, bunun 155 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 140’dan da görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık %70’ini oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 140. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 196 41 155 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 562 251 311 İlkokul mezunu 539 277 262 İlköğretim mezunu 451 236 215 Ortaokul veya dengi okul mezunu 140 127 13 Lise veya dengi okul mezunu 249 225 24 Yüksekokul veya fakülte mezunu 104 80 24 Yüksek lisans mezunu 4 3 1 Bilinmeyen 73 35 38 Doktora - - -

Otlukbeli’nde ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 525 öğrenci 7 adet okulda 30 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 15 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 20, ortaöğretimde 12, mesleki ve teknik eğitimde 0 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Otlukbeli yükseköğrenim açısından Erzincan’da meslek yüksekokulu olmayan tek ilçedir. İlçeye meslek yüksekokulu açılması için 2009 yılında kurulan Otlukbeli Yüksek Öğretim Derneği’nin önemli çalışmaları mevcuttur. Diğer ilçelerdeki öğrenci sayısının az olması Otlukbeli’ne meslek yüksekokulu açılmasını dolaylı olarak olumsuz etkilemektedir.

274 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK

Otlukbeli ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. Hastane yatak kapasitesi 10 olup, 1 pratisyen hekim ve 1 aile hekimi olmak üzere toplam 2 doktorla sağlık hizmetleri verilmektedir.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Otlukbeli Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) kurulmuştur. Hali hazırda 450 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.350 kişi sürekli olarak Kemah SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. Erzincan-Çayırlı karayolunun tamamlanmasını müteakip ilçenin il merkezine uzaklığı 142 km’den 90 km’ye düşecektir. Uzun vadede ilçe ekonomisine de olumlu katkılar olması beklenmektedir.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

Kaymakamlık binasında kültür merkezinde gençlere yönelik oyun olanları ve kültürel gösterilerin yapıldığı bir konferans salonu vardır.

BELEDİYE HİZMETLERİ Otlukbeli Belediyesi 1991 yılında kurulmuştur. İlçe merkezinde her hangi bir altyapı sorunu bulunmamaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Otlukbeli’nde Esnaf ve Sanatkârlar Odası dışında 4 adet dernek vardır. Bu dernekler cami yapımı, yükseköğrenim derneği, spor ve yardımlaşma amaçlarını gütmektedirler.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet hayvancılığa dayalıdır. Sanayi açısından; manganez rezervleri gelecek açısından potansiyel taşımaktadır. Turizm açısından ise Otlukbeli Gölü ve av turizmi öne çıkmaktadır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 275 TARIM Toplam yüzölçümü 25.400 hektar olan ilçenin tarım alanları 3.645 hektar ile toplam alanın %14,35’ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %86,24’lük bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 64’te belirtilmiştir. Hayvancılık ilçe halkı için başat sektördür. Özellikle büyükbaş hayvancılık alanında ilçe Erzincan ilçeleri arasında da ilk sıralarda gelmektedir. İlçede hem besicilik hem de süt sığırcılığı yapılmaktadır. Büyükbaş hayvanların geneli melez sığırı olup ırksal dağılım şu şekildedir: 915 kültür sığırı, 2.110 melez sığırı ve 1.313 yerli sığırı. Geçmişte küçükbaş hayvancılıkta yaygınmış. Ancak bakım zorluğu ve çoban bulamama gibi nedenlerden ötürü küçükbaş hayvancılık durma noktasına gelmiştir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede 2 işletmede hastalığa rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %15’i suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %98’dir. İlçe tarımı için en önemli gereksinimler ise meraların ıslahı ve sulama altyapısıdır. Hububat ekimin yaygın olduğu ilçede soğan ekimi de önem kazanmıştır. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 5 personeldir. İlçeye bağlı 9 köyde 3.740 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 65 ton bal ve 0,65 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 313 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 141’de verilmiştir. İlçede kayıtlı 28 organik tarım çiftçisi bulunmaktadır. Organik tarımı yapılan ürün ise sadece buğdaydır.

Tablo 141. Otlukbeli hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377.881

Otlukbeli 4338 1300 625 3906 65 1480

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahılların ve di er bitkisel ekinlerin alanı %86,24

Nadas alanı %13,76

Otlukbeli Bitkisel Üretim statistikleri Şekil 64. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

276 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçede herhangi bir sanayi tesisi bulunmamaktadır. Manganez rezervlerinin sanayide kullanıma hazır hale getirilmesine yönelik bir tesis için yatırım yapılabilir. Bu yatırım hem bölgesel teşvik destek unsurlarından yararlanabilecektir hem de öncelikli yatırım konusu olduğu için 5. Bölge avantajlarından yararlanabilecektir.

TURİZM

İlçenin en önemli turizm potansiyeli Otlukbeli Gölü ve av turizmidir. Göl oluşumu bakımından dünyada tek olarak gözükmektedir. Av turizmi açısından ise ilçenin doğal yapısı oldukça uygundur ve ilçe hali hazırda bu konuda ülke çapında ün yapmıştır. Altyapısal eksikliklerin giderilmesi ve tanıtım faaliyetlerinin yapılması ilçenin bu sektörden gelir yaratmasını sağlayacaktır.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 142’de verilmiştir.

Tablo 142. Desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

31 işletme; anaç sığır desteği 9.281 TL 23 işletme; buzağı desteği 4.640 TL 4 işletme; koyun-keçi desteği 4.860 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 21 işletme; arıcılık desteği 24.184 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 33 işletme; yem bitkileri desteği 51.849 TL 513 işletme; mazot desteği 139.583 TL 513 işletme; gübre desteği 172.829 TL 8 işletme; toprak analizi desteği 1.651 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 3 174.269 TL KUDAKA (2010-2013) - -

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 277 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Otlukbeli ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 143’de verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir.

Tablo 143. SEGE sıralaması (2004)

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Otlukbeli 567 4 -0,45080

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçede önemli sayıda hayvan varlığı mevcuttur. Bilhassa süt yönünden büyükbaş hayvancılık yönünden ilçenin potansiyeli yüksektir. Erzincan il merkezine bağlı köy ve beldelerde Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği’nin hem UNDP hem de KUDAKA destekli kurduğu süt toplama merkezlerine benzer bir süt toplama merkezi Otlukbeli kırsalında kurulabilir. İlçede önemli miktarda yapılan süt üretimi için böylelikle hem toplama hem de pazarlama konusunda büyük bir adım atılmış olunur. Bu merkezin işletilmesi Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliğine ait olmalı ve Birliğin Otlukbeli’nde açacağı bir temsilcilik sayesinde üreticiler karşılarında muhatap bulabilmelidirler.

• Besicilik genel itibariyle kurban satışına yöneliktir. Kooperatifleşmenin yetersiz oluşu beslenen hayvanların piyasada ucuza gitmelerine neden olmaktadır. İştigal alanı hayvancılık olan sivil toplum geliştirilebilirse besiciler de daha fazla kazanacaktır.

• Meraların ıslahına ve ahırların modernizasyonuna yönelik yapılacak yatırım projeleri ilçe hayvancılık sektörünü katma değeri yüksek ve daha fazla gelir yaratıcı bir sektör haline getirecektir.

• Manganez rezervlerinin sanayinin kullanımına hazır hale getirilmesine yönelik özel sektör yatırımı çekilebilir.

• Otlukbeli Gölü ve av turizmine uygun doğal yapı turistlerin ilgisini çekecek değerlerdir. Av turizminin geliştirilmesine yönelik bungalov tipi evler ve havalimanlarından ilçeye turistlere özel transfer yapacak 4x4 arazi araçları ile birlikte tanıtım faaliyetleri yapılırsa ziyaretçi sayısını artırabilir.

278 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 144. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Otlukbeli

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Hayvancılık potansiyeli Av turizmi

İlçenin Zayıf Yönleri İl merkezlerine uzak oluşu Nüfusun düşük ve geçici görev yapan kamu personeli ağırlıklı oluşu Karasal iklim özelliklerinin yoğun olarak yaşanması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Süt toplama merkezlerinin kurulması Ahırların modernizasyonu Manganez rezervlerin sanayinin kullanımına hazır hale getirilmesi

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Hayvancılık sitesinin kurulması Meslek yüksekokulunun kurulması Yağmur sulama çalışmaları

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 279 280 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI REFAHİYE

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 281 MEVCUT DURUM

Refahiye; Erzincan’ın kuzeybatısında Doğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu Bölgeleri sınırlarının birleştiği noktada yer almaktadır. İl merkezine 71 km mesafede bulunan ilçeye il merkezinden ulaşım yaklaşık 1 saat sürmektedir. İlçenin ortalama yüksekliği 1.580 m ve yüz ölçümü 1.744 km²’dir. Doğusunda Erzincan il merkezi, batısında İmranlı, kuzeyinde Şiran, güneyinde ise Kemah ve İliç ilçeleri yer almaktadır. Coğrafi konum itibariyle TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin en batı ucundadır. İlçede karasal iklim özellikleri hâkim sürmektedir. Yazları serin, kışları ise soğuk ve yoğun kar yağışlıdır.

Şekil 65. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

282 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 121 köy, 1 belediye ve 4 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 10.504 kişi olup, kentsel nüfus 3.980 kişi; kırsal nüfus ise 6.524 kişidir. (Tablo 145.)

Tablo 145. Refahiye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

3.980 2.196 1.784 6.524 3.143 3.381 10.504 5.339 5.163

İlçe nüfusunun %37,89’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) yarısı civarındadır. Refahiye’de toplam yaş bağımlılık oranı %63,89 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 146’da verilmiştir.

Tablo 146. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 1.621 798 823

15-64 6.409 3.420 2.989

N>65 2.474 1.121 1.353

TOPLAM 10.504 5.339 5.165

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 283 EĞİTİM

Refahiye’de okuryazarlık oranı ortalama %87,05’dur. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 1.277 kişi iken, bunun 1.36 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 147’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık % 67,85’ini oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 147. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.277 241 1.036 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.597 722 875 İlkokul mezunu 2.700 1.439 1.261 İlköğretim mezunu 1.237 630 607 Ortaokul veya dengi okul mezunu 316 246 70 Lise veya dengi okul mezunu 1.465 1.031 434 Yüksekokul veya fakülte mezunu 587 406 181 Yüksek lisans mezunu 27 15 12 Bilinmeyen 652 282 370 Doktora 2 1 1

Refahiye’de ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.590 öğrenci 10 adet okulda 87 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 14,58 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 21, ortaöğretimde 17, mesleki ve teknik eğitimde 14 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. Ayrıca, ilçede yapılan Anadolu Öğretmen Lisesi binası tamamlandığında derslik sayısı düşecektir. Halk Eğitim Merkezi bünyesinde okuma-yazma kursları sürekli açılmaktadır.

1995 yılında Atatürk Üniversitesine bağlı olarak açılmış olan Refahiye Meslek Yüksekokulu, 2006 yılından itibaren ise Erzincan Üniversitesine bağlanmıştır.

Erzincan Üniversitesine bağlandıktan sonra gelişimini hızlı bir şekilde sürdüren Yüksekokul şu anda hem sosyal hem de teknik programlarda eğitim-öğretime devam etmektedir. Yüksekokulda açılmış olan bölüm ve programlar iş dünyasının ihtiyaçları göz önünde tutularak açılmış olup, okulumuzdan mezun olan öğrencilerimizin çoğunluğu kolaylıkla iş bulabilmektedirler. Şu anda Yüksekokulda toplam 11 programda eğitim-öğretim verilmekte olup, bunların sekiz tanesi birinci öğretim, iki tanesi ikinci öğretim ve bir tanesi de uzaktan öğretim şeklinde yürütülmektedir. 13 akademik personel ile eğitim hizmeti verilmektedir.

284 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK

Refahiye ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. Dr. Fahrettin UĞUR Devlet Hastanesi taşıyan hastane 50 yataklı olup, Erzincan’ın en büyük ilçe devlet hastanesidir. Hastanede 1 uzman doktor, 3 pratisyen doktor ve 1 diş hekimi sağlık hizmeti sunmaktadır.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Refahiye Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 514 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.541 kişi aktif olarak Refahiye SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. İlçenin D-80 karayolu üzerinde olması yalnızca ulusal değil uluslar arası pek çok taşıtın ilçeden geçmesini sağlamaktadır. Kış döneminde Sakaltutan geçidinde kısmen sıkıntılar yaşanmaktadır.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

Refahiye MYO bünyesinde 2.750 metrekare kapalı alana sahip bir kültür merkezi, çarşıda Semiha Yıldırım adını taşıyan bir kadın konukevi ve gençlere yönelik Türk Telekom A.Ş tarafından yaptırılan spor tesisleri mevcuttur.

BELEDİYE HİZMETLERİ Refahiye Belediyesi 1884 yılında kurulmuştur ve ilin en tarihi ilçe belediyesidir. İlçe merkezinde her hangi bir altyapı sorunu bulunmamaktadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Refahiye’de Esnaf ve Sanatkârlar Odası ve Tarım Kredi Kooperatifi dışında 16 adet dernek vardır. Bu dernekler eğitim hizmetleri, dini faaliyetler ve dayanışma amaçlarını gütmektedirler.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Sanayi açısından; küçük sanayi sitesi olan üç ilçeden biridir ve 42 dükkândan oluşmaktadır. Ayrıca ilçede bir kablo fabrikası vardır. Orman ürünleri imalatı potansiyeli de mevcuttur. Turizm açısından ise Dumanlı Yaylaları ve gençlik kampları meşhurdur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 285 TARIM Toplam yüzölçümü 174.400 hektar olan ilçenin tarım alanları 20.380 hektar ile toplam alanın %11,68’ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %69,52’lik bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 66’da belirtilmiştir. Hayvancılık ilçe halkı için başat sektördür. Özellikle arıcılık alt-sektöründe ilçe hem arı kovanı hem de yıllık bal üretimi açısından bütün ilçeler arasında ilk sıradadır. Aynı zamanda büyükbaş hayvancılık alanında ilçe Erzincan ilçeleri arasında da yine ilk sıralarda gelmektedir. İlçede hem besicilik hem de süt sığırcılığı yapılmaktadır. Büyükbaş hayvanların geneli melez sığırı olup ırksal dağılım şu şekildedir: 990 kültür sığırı, 6.570 melez sığırı ve 1.895 yerli sığırı. Küçükbaş hayvancılıkta da ilçe önemli sayıda hayvan varlığına sahiptir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede seyrekte olsa tüberküloz ve brusella hastalıklarına rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %20’i suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %100’dür. Mera alanlarının geniş yer kapladığı ilçede yem bitkisi olarak yonga ve korunga yetiştirilmektedir. Bu ürünler bitkisel üretimin önemli bir bölümü teşkil etmektedir. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 8 personeldir. İlçeye bağlı 9 köyde 3.740 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 65 ton bal ve 0,65 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 744 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 148’de verilmiştir. İlçede kayıtlı organik tarım çiftçisi bulunmamaktadır.

Tablo 148. Refahiye hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377881

Refahiye 9455 6415 750 7956 300 9450

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahılların ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı %69,52 Nadas alanı %30,48

Refahiye Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 66. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

286 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçenin girişinde 42 dükkândan oluşan küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Sanayi sitesinde genelde oto tamir ve yedek parça hizmeti verilmektedir. Altyapı eksikliklerinin tamamlanması durumunda sanayi sitesinde daha fazla imalat yapılabilir. Ayrıca E-80 karayolu üzerinde bir adet kablo fabrikası bulunmaktadır. Fabrika atıl kapasite ile mevsimsel çalışmaktadır. Erzincan’daki ormanların %90’ından fazlası Refahiye’de olması orman ürünleri imalatı açısından da potansiyel teşkil etmektedir. Hali hazırda kerestecilik vb. imalat yapan küçük ölçekli işletmeler mevcuttur.

TURİZM

İlçenin en önemli turizm potansiyeli yaz turizmi açısından popüler olan Dumanlı Yaylalarıdır. Burada yaz aylarında gençlik yaz kampları ve çeşitlik şenlikler düzenlenebilmektedir. Bunun yanı sıra kış turizmi açısından da talebi karşılayabilecek olan Yıldırım Akbulut Kayak Merkezi 1992 yılından itibaren faal durumdadır. Turizm arzını artıran diğer önemli bir hususta Erzincan’ın ilçeleri arasında 3 yıldızlı tek otel Refahiye’de bulunmaktadır. Otel genelde uzun yol mesafesi yapan yolcular tarafından rağbet görmektedir.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 149’da verilmiştir.

Tablo 149. Desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

194 işletme; anaç sığır desteği 364.056 TL 62 işletme; çiğ süt desteği 4.698 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 82 işletme; yem bitkileri desteği 134.050 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 965 işletme; mazot desteği 237.415 TL 965 işletme; gübre desteği 295.611 TL 2 işletme; toprak analizi desteği 250 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 8 627.868 TL KUDAKA (2010-2013) 4 253.673 TL

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 287 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Refahiye ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 150’de verilmiştir. Belirtmek gerekir ki illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir.

Tablo 150. SEGE sıralaması (2004)

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Refahiye 494 4 -0,30873

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Hayvancılıkla uğraşan çiftçilerin bir araya gelmesine yönelik yapılacak çalışmalar üreticinin daha fazla gelir yaratmasını sağlayacaktır.

• Hayvancılıkta geleneksel yöntemler kullanılmaktadır. Özellikle ahırların modernizasyonu ve yenilikçi yetiştirme anlayışının geliştirilmesi hayvancılık sektöründeki verimi yükseltecektir.

• Erzincan’ın ilçeleri arasında en fazla arı kovanı varlığı ve bal üretimi Refahiye’de yapılmaktadır. Balın pazarlaması hususunda bir takım sıkıntılar yaşanmaktadır. Balın pazarlanmasına yönelik ilçede kurulacak bir komite ürünün tüketiciye ulaşımında yaşanan aksaklıkları tespit edip çözüm yolları üretebilir. Komitenin tespitleri neticesinde profesyonel pazarlama firmalarından hizmet satın alımı da yapılabilir. Bunun dışında arıcılıkta katma değeri yüksek ürünlerin de üretilmesi arı sütü, arı keki vb. teşvik edilmelidir.

• Küçük sanayi sitesinin altyapı eksikliklerinin giderilmesi ilerleyen zamanda burada küçük ölçekli sanayi işletmelerinin ‘’yeşermesini’’ sağlayacaktır.

• Orman ürünlerinin imalatına yönelik özel sektör yatırımı çekilebilir. Böyle bir yatırım projesinin yapılabilirliliği hakkında ön fizibilite etüd veya etüdleri hazırlanabilir. İlgi duyan yatırımcıların dikkatine sunulabilir.

• Refahiye MYO hali hazırda ilçelerdeki meslek yüksekokulları bölümleri ve öğrenci sayısıyla ön plana çıkmaktadır. Yatılı bölge ilköğretim okulu ve diğer farklı liselerin mevcudiyeti ilçeye dışarıdan gen nüfus getirmektedir. Bu potansiyelin muhafazası için gençlere yönelik eğlence ve dinlence alanlarının oluşturulması gerekmektedir.

288 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 151. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Refahiye

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Uluslar arası karayolu ulaşım güzergâhı üzerinde kurulu olması Arıcılık Büyükbaş hayvan varlığı İlçe dışında yaşayan Refahiyeli nüfusun çalışmaları Orman ürünleri

İlçenin Zayıf Yönleri Yaşlı nüfusun genç nüfusa oranla daha fazla olması Sivil toplumun örgütlenmesinde yaşanan sıkıntılar Halkın ve öğrencilerin sosyalleşebileceği mekânların az oluşu

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Ahırların modernizasyonu Küçük ölçekli biyogaz tesisi

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Besicilik sitesi

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 289 290 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI TERCAN

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 291 MEVCUT DURUM

Tercan; Erzincan’ın doğusunda ve Yukarı Fırat Havzası içerisinde yer almaktadır (Şekil 67). İl merkezine 98 km mesafede bulunan ilçeye il merkezinden ulaşım yaklaşık 1 saat 15 dakika sürmektedir. Tercan hem Erzincan hem de Erzurum il merkezlerine eşit mesafededir. İlçenin ortalama yüksekliği 1.427 m ve yüz ölçümü 1.592 km²’dir. Doğusunda Aşkale, batısında Üzümlü, kuzeyinde Çayırlı, güneyinde ise Pülümür ilçeleri yer almaktadır.

Coğrafi konum itibariyle TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin en batı ucundadır. Engebeli bir arazi yapısına sahip olan ilçede karasal iklim özellikleri hâkim sürmektedir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve sık kar yağışlıdır.

Şekil 67. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

292 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 72 köy, 3 belediye ve 31 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 18.613 kişi olup, kentsel nüfus 7.203 kişi; kırsal nüfus ise 11.410 kişidir (Tablo 152). Nüfus bakımından Erzincan’ın en büyük ilçesidir.

Tablo 152. Tercan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

7.203 3.795 3.408 11.410 5.751 5.659 18.613 9.546 9.067

İlçe nüfusunun %38,69’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) yarısı civarındadır. Tercan’da toplam yaş bağımlılık oranı %53,45 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 153’de verilmiştir.

Tablo 153. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 4.772 2.453 2.319

15-64 12.129 6.311 5.818

N>65 1.712 782 930

TOPLAM 18.613 9.546 9.067

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 293 EĞİTİM

Tercan’da okuryazarlık oranı ortalama %91,65’dir. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 1.407 kişi iken, bunun 1.138 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 154’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık % 69,24’ünü oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 154. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.407 269 1.138 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 3.709 1.759 1.957 İlkokul mezunu 3.809 1.692 2.117 İlköğretim mezunu 3.227 1.772 1.455 Ortaokul veya dengi okul mezunu 737 509 228 Lise veya dengi okul mezunu 2.445 1.731 714 Yüksekokul veya fakülte mezunu 906 591 315 Yüksek lisans mezunu 29 27 2 Bilinmeyen 574 298 276 Doktora 5 4 1

Tercan’da ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 3.404 öğrenci 40 adet okulda 170 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 14,48 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 22, ortaöğretimde 15, mesleki ve teknik eğitimde 16 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Tercan Meslek Yüksekokulu 1998 yılında kurulmuştur. Hali hazırda şu akademik programlara öğrenci alınmaktadır: Bilgisayar teknolojileri, büro hizmetleri ve sekreterlik, elektrik ve enerji, muhasebe ve vergi uygulamaları, pazarlama ve reklamcılık, sosyal hizmetler ve danışmanlık ile su ürünleri.

294 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK

Tercan ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. 1965 yılında faaliyete geçen hastanenin hizmeti tam karşılayamaması neticesinde yapımına başlanan yeni hastane binası inşaatı halen devam etmektedir. Hali hazırdaki hastane 25 yataklıdır. Hastanede 3 uzman doktor, 1 pratisyen hekim, 2 diş hekimi sağlık hizmeti sunmaktadır. İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Tercan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1986 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 2.345 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 7.035 kişi sürekli olarak Refahiye SYDV desteklerinden yararlanmaktadır. İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. İlçenin Erzurum ve Erzincan’a eşit mesafede bulunması nedeniyle ilçe yoğun bir trafik akışına sahiptir. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. Hükümet konağı bünyesinde konferans ve eğitim salonları bulunmaktadır. Ayrıca Mama Hatun Kervansarayı da kültürel faaliyetler için kullanılmaktadır. BELEDİYE HİZMETLERİ Tercan Belediyesi 1924 yılında kurulmuştur. İlçe merkezinde herhangi bir altyapı sıkıntısı yoktur. Belediye kendi parke taşlarını imal edebilmektedir. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Tercan’da Esnaf ve Sanatkârlar Odası, Ziraat Odası ve Tarım Kredi Kooperatifi dışında 16 adet dernek vardır. Bu dernekler eğitim hizmetleri, dini faaliyetler, sportif müsabakalar ve dayanışma amaçlarını gütmektedirler.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Sanayi açısından; son yıllarda HES projeleri kapsamında büyük ölçekli yatırımlar almıştır. Ayrıca ilçe merkezi küçük sanayi sitesi olan üç ilçeden biridir. Buna ilaveten Mercan beldesinde bir un fabrikası vardır. Turizm açısından ise Mama Hatun Kervansarayı ve Abrenk Kilisesi meşhurdur.

TARIM

Toplam yüzölçümü 159.200 hektar olan ilçenin tarım alanları 23.353 hektar ile toplam alanın %14,66’ısını oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %72,08’lik bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 68’de belirtilmiştir. Hayvancılık ilçe halkı için başat sektördür. Geniş meraların varlığı sayesinde nüfusun önemli bir bölümü bu sektörle iştigal etmektedir. İlçede hem besicilik hem de süt sığırcılığı yapılmaktadır. Büyükbaş hayvanların geneli melez sığırı olup ırksal dağılım şu şekildedir: 990 kültür sığırı, 6.570 melez sığırı ve 1.895 yerli sığırı. Küçükbaş hayvancılıkta da ilçe önemli sayıda hayvan varlığına sahiptir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede 23 işletmede hastalığa rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %15’i suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %85’dir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 295 Mera alanlarının geniş yer kapladığı ilçede hububat ve şeker pancarı ekimi yaygındır. Bu ürünler bitkisel üretimin önemli bir bölümü teşkil etmektedir. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 11 personeldir. İlçeye bağlı 49 köyde 6.120 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 118 ton bal ve 0,35 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 1.234 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 155’de verilmiştir. İlçede kayıtlı 230 organik tarım çiftçisi bulunmaktadır. Organik tarımı yapılan ürünler ise şunlardır: Arpa, buğday, çavdar çayır, fasulye, fiğ, korunga, mercimek, mısır, yonca ve zerdali.

Tablo 155. Tercan hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377.881

Tercan 16621 53110 6480 13620 118 39450

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı %72,08

Nadas alanı %27,92

Tercan Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 68. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

296 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

Belediyenin girişimiyle 37 dükkandan oluşan ve toplamda 1.200 metrekare kapalı alana sahip olan küçük sanayi sitesi inşaatı henüz bitirilmiştir. Mercan’da bir un fabrikası ve Tercan ilçe merkezinde Tercan taşını dekoratif yapı malzemesi olarak işleyen sanayi tesisleri mevcuttur. Ayrıca küçük ölçekli bir bal paketleme tesisi de Tercan’da üretilen balın değerini artırmaktadır.

İlçe aslında son yıllarda çok büyük yatırımlar almıştır. Akfen ve Zorlu Holding ilçede 2 baraj inşaatını tamamlamışlardır. TURİZM

İlçenin en önemli turizm potansiyeli tarih ve kültür mirasıdır. 13. yüzyılda yapılan ve Erzurum istikametinden ilçeye girişte sağ tarafta bulunan Mama Hatun Kervansarayı ülkemizin en önemli tarihi değerleri arasında yer almaktadır. Kervansaray türbenin yanı sıra günümüzde hamam, kafe ve kültürel faaliyetlere yönelik hizmetler sunmaktadır. Buna ilaveten, doğal kaya üzerinde Pekeriç kalesi ve üzerinde 1854 yazan Abrenk Kilisesi ilçenin diğer önemli tarihi yerleridir.

Tercan Baraj Gölü de su sporları için elverişli hale getirilmiştir. Su kayağı, jet-ski, kano gibi su sporlarının yapılması için gerekli teçhizatlar alınmış ve turistlerin hizmetine sunulmuştur.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu Tablo 156’da verilmiştir.

Tablo 156. İlçenin desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı

322 işletme; anaç sığır desteği 944.966 TL 94 işletme; koyun-keçi desteği 809.100 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 95 işletme; yem bitkileri desteği 170.544 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 1.517 işletme; mazot desteği 742.421 TL 1008 işletme; gübre desteği 881.616 TL 5 işletme; toprak analizi desteği 18.572 TL

Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 9 818.057 TL KUDAKA (2010-2013) - -

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 297 GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Tercan ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 157’de verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir.

Tablo 157. SEGE sıralaması (2004)

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Tercan 526 4 -0,37623

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Tarımdaki verimin yükseltilmesi maksadıyla sivil toplum bilincini geliştirici çalışmalar yapılabilir. Ortak iş yapma kültürünü oluşturacak somut örnekler yerinde ziyaret edilebilir. (Çumra’daki Danabank vb.) Bunun dışında diğer yapılabilecekler ise şunlardır: Kuru arazilerin sulak arazilere çevrilmesi ve sulanabilir tarım arazilerinin oransal olarak artırılması, toprak analizinin yaygınlaştırılması, sertifikalı tohum kullanımının yükseltilmesi ve son olarak anız yakılmasının engellenmesi.

• Hayvancılıkta geleneksel yöntemler kullanılmaktadır. Özellikle ahırların modernizasyonu ve yenilikçi yetiştirme anlayışının geliştirilmesi hayvancılık sektörünün daha fazla gelir yaratmasını sağlayacak. Bunun dışında diğer yapılabilecekler ise şunlardır: Suni tohumlama oranının artırılması, hayvan küpelemesinin ve aşılamanın yaygınlaştırılması ile hayvanlara yönelik yem bitkisi ekim alanlarının artırılması

• İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürü’nün de bir ziyarette vurguladığı gibi Mercan’daki sulak alanlar Mandacılık için oldukça elverişlidir. Mandacılığa yatırım yapılması için özel sektörün dikkati çekilebilir. Bunun için tanıtım faaliyeti ve mandacılık yatırımı ön fizibilite etüdü hazırlanabilir.

• Küçük sanayi sitesinin altyapı eksikliklerinin giderilmesi ilerleyen zamanda burada küçük ölçekli sanayi işletmelerinin ‘’yeşermesini’’ sağlayacaktır.

• Çok büyük yatırımlar yaparak HES barajları kuran Holdinglerin ilçede sosyal sorumluluk projeleri uygulamaları teşvik edilebilir. Bu sosyal sorumluluk projeleri ilçede eksikliği hissedilen sosyal donatı gereksinimini karşılayacaktır.

• İlçe sığır sayısı bakımından Erzincan’da ilk sıradadır. Sığır iç yağlarından doğal sabun üretimine yönelik bir sanayi yatırımı çekilebilir. Bu konuda Doğu Anadolu Projesi (DAP) kapsamında Erzincan için hazırlanan ön fizibilite etütlerinden birisi de sabun üretimiydi. Bu yatırımın gerçekleştirilmesi için Tercan hammadde temini, nitelikli işgücü ve pazara yakınlık açısından uygunluk teşkil etmektedir.

298 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI • Tercan taşının işlenmesi ve dekoratif bir yapı malzemesi olarak kullanılmasına yönelik hali hazırdaki işletmenin tevsi yatırım yapması veya komple yeni bir yatırım ilçede istihdamı artıracaktır.

• Diğer ilçelere kıyasla Tercan’ın köylerinde altyapı eksiklikleri mevcuttur. KÖYDES Programından ilerleyen yıllarda Tercan’a daha fazla kaynak tahsisi aktarılması sağlanabilir.

Tablo 158. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Tercan

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Tarıma elverişli arazilerin varlığı Barajlar sayesinde tarımda sulama sıkıntısının yaşanmaması Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Tarih ve kültür mirası turizmi Su ürünleri üretimi Enerji kaynakları Tercan taşı

İlçenin Zayıf Yönleri Yaşlı nüfusun genç nüfusa oranla daha fazla olması İlçe merkezinde sosyal donatıların az oluşu Köylerde altyapı eksiklikleri

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Tercan taşının işlenmesine yönelik sanayi yatırımı Mandacılık Baraj gölü çevresine dinlence ve eğlence mekânları Sabun üretimi imalatı

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Yeni hastane inşaatının tamamlanması Anadolu Lisesi açılması Toplu konut uygulamaları Hayvan pazarının kurulması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 299 300 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI ÜZÜMLÜ

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 301 MEVCUT DURUM

Üzümlü; Erzincan il merkezinin doğusunda, E-80 karayolunun yaklaşık 5 km kuzeyinde kurulmuştur (Şekil 69). İl merkezine 22 km mesafede bulunan ilçeye il merkezinden ulaşım yaklaşık 15 dakika sürmektedir. İlçenin ortalama yüksekliği 1.205 m ve yüz ölçümü 410 km²’dir. Alan bakımından Otlukbeli’nden sonra en küçük 2nci ilçedir. Doğusunda Tercan, batısında Erzincan il merkezi, kuzeyinde Çayırlı, güneyinde ise Pülümür ilçeleri yer almaktadır. İlçede karasal iklim özellikleri hâkim sürmektedir: Günlük ve yıllık sıcaklık farkları belirgin olup, kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları ise sıcak ve kurak geçer.

Şekil 69. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

302 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 21 köy, 4 belediye ve 25 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 12.995 kişi olup, kentsel nüfus 6.748 kişi; kırsal nüfus ise 6.247 kişidir (Tablo 159).

Tablo 159. Üzümlü ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

6.748 3.316 3.432 6.247 3.122 3.125 12.995 6.438 6.557

İlçe nüfusunun %51,92’si kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Üzümlü’de toplam yaş bağımlılık oranı %63,18 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 160’da verilmiştir.

Tablo 160. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 2.702 1.331 1.371

15-64 10.993 4.436 4.313

N>65 1.542 671 871

TOPLAM 12.995 6.438 6.557

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 303 EĞİTİM

Üzümlü’de okuryazarlık oranı ortalama %83,22’dir. Okuma yazma bilmeyen kişi sayısı 1.078 kişi iken, bunun 941 kişisi kadınlardan oluşmaktadır. Bununla beraber, Tablo 161’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun yaklaşık % 66,50’sini oluşturmaktadır. Lise altı eğitimi gösteren bu yüksek oran ilçedeki beşeri sermayenin düşük kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 161. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 1.078 137 941 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 2.054 932 1.122 İlkokul mezunu 2.687 1.146 1.541 İlköğretim mezunu 2.227 1.169 1.058 Ortaokul veya dengi okul mezunu 596 420 176 Lise veya dengi okul mezunu 2.395 1.551 844 Yüksekokul veya fakülte mezunu 694 466 228 Yüksek lisans mezunu 28 24 4 Bilinmeyen 263 118 145 Doktora 5 5 -

Üzümlü’de ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.865 öğrenci 16 adet okulda 109 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,97 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 16, ortaöğretimde 16, mesleki ve teknik eğitimde 21 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

Üzümlü Meslek Yüksekokulu, Yükseköğretim Kurulu’nun 15.09.2008 tarih ve 4034 sayılı kararı ile kurulmuştur. Hali hazırda 6 akademik programda 14 akademik personel ile hizmet vermektedir. 2010 yılında yeni hizmet binasına taşınan Üzümlü MYO, toplam 5.736 metrekare alan üzerinde 4.570 metrekare kapalı alana sahiptir. Erzincan Üniversitesi’nin 2012 yılı faaliyet raporuna göre 548 öğrenci yükseköğretim hizmeti almaktadır.

304 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI ERİŞİLEBİLİRLİK

Üzümlü ilçe merkezinde bir adet ilçe devlet hastanesi bulunmaktadır. Hastane 25 yataklı olup hastanede 5 doktor ve 1 diş hekimi ile sağlık hizmeti sunulmaktadır.

İlçedeki ihtiyaç sahiplerine yardım maksadıyla Refahiye Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) 1988 yılında kurulmuştur. Hali hazırda 500 hane halkı Vakıf hizmetlerinden yararlanmaktadır. Vakıf ortalamasına göre 1.080 kişi aktif olarak Refahiye SYDV desteklerinden yararlanmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzincan üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

Üzümlü Belediyesi ve Üzümlü MYO bünyelerinde kültürel faaliyetlerin düzenlendiği konferans salonları bulunmaktadır.

BELEDİYE HİZMETLERİ Üzümlü Belediyesi 1924 yılında kurulmuştur. İlçe merkezinde herhangi bir altyapı sıkıntısı yoktur. Belediye ihtiyaç duyduğu andezit taşlarını kendi imalathanesinde üretmektedir. TOKİ ile anlaşılarak ilçe merkezinde yeni konutlar yapılarak konut ihtiyacı karşılanmıştır. TOKİ tarafından ayrıca ilçeye yapılacak olan villa kent ve tarım köy konut projeleri yapım aşamasındadır.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Üzümlü’de Esnaf ve Sanatkârlar Odası ve Ziraat Odası dışında 22 adet dernek vardır. Bu dernekler eğitim hizmetleri, dini faaliyetler ve dayanışma amaçlarını gütmektedirler.

EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Sanayi açısından; küçük sanayi sitesi olan üç ilçeden biridir. Ayrıca ilçede atıl durumda olan bir bulgur fabrikası ve meyve paketleme tesisi bulunmaktadır. Son yıllarda HES projelerine yönelik enerji yatırımları da yapılmıştır. Turizm açısından ise doğa sporları ve gastronomisi ile meşhurdur.

TARIM

Toplam yüzölçümü 41.000 hektar olan ilçenin tarım alanları 6.862 hektar ile toplam alanın %16,73’ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %56,30’luk bölümünde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretimi ve önemli miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Erzincan’ın ilçeleri arasında, Merkez ilçe dışında, hem sebze bahçelerinin hem de meyve bitkilerinin en çok ekildiği ilçe Üzümlü’dür. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 70’de belirtilmiştir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 305 Sebze ve meyvecilik ilçe halkı için başat sektördür denilebilir. Hem sebze bahçelerinin hem de meyve bitkilerinin ekimi bakımından, il merkezi dışında, bütün ilçeler arasında ilk sıradadır. İlçede üretilen ve ilçenin önceki adını taşıyan Cimin Üzümü’nün coğrafi işareti ilçeye aittir. Şekersiz olması bakımından şeker hastaları tarafından talep edilmektedir. İlçedeki büyükbaş hayvanların geneli melez sığırı olup ırksal dağılım şu şekildedir: 1.673 kültür sığırı, 304 manda, 3.940 melez sığırı ve 716 yerli sığırı. Küçükbaş hayvancılıkta da ilçe önemli sayıda koyun varlığına sahiptir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede 44 işletmede hastalığa rastlanmış ve gerekli tedbirler alınmıştır. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %10’u suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır. Veteriner hizmetlerinden yararlanma oranı ise %40’dır. İlçede ekimi yapılan ürünlerin başında buğday ve arpa gelir. Fasulye, şeker pancarı, yem bitkileri ve sebzeler ekimi yapılan diğer tarla kültürleridir. Tarımsal faaliyetler açısından meyveciliğin önemli bir yeri vardır. Cimin üzümünün dışında ekimi yapılan diğer meyve bitkileri şunlardır: Elma, armut, kayısı, dut, erik, kiraz, vişne, ceviz ve şeftali. Bakanlığın tarım danışma sisteminden ilçenin yararlanma oranı ise 3 personeldir. İlçeye bağlı 11 köyde 2.300 arı kovanı mevcuttur. Yıllık 45,5 ton bal ve 3,25 ton bal mumu üretilmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2012 yılı verilerine göre 529 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 162’de verilmiştir. İlçede kayıtlı organik tarım çiftçisi bulunmamaktadır.

Tablo 162. Üzümlü hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Erzincan 85.795 248.570 31.208 92.441 1.214 377.881

Üzümlü 6633 23125 1760 6725 45,5 1345

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538

Tahılların ve di er bitkilerin ekilen alanı %56,30

Nadas alanı %43,70

Üzümlü Bitkisel Üretim statistikleri

Şekil 70. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

306 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI İlçenin girişinde 37 dükkândan oluşan küçük sanayi sitesi inşaatı 2013 yılı yazına tamamlanmış ve hizmete sunulmuş olacaktır. 100 metrekareden oluşan küçük imalathanelerde üretim yapılabilecektir. Ayrıca ilçe merkezinde bir adet atıl durumda olan bulgur fabrikası bulunmaktadır. Fabrikanın yapısal ve makine parkuru açısından yatırımı tamamlanmış olup, işletme sermayesi ihtiyacı nedeniyle satışı söz konusudur. Bir diğer atıl durumda olan önemli tesis ise Üzümlü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi’nin Kırsal Kalkınma Yatırımlarını Destekleme Programında aldığı hibe desteğiyle yaptığı meyve paketleme tesisi yapımıdır. En son model makine parkuruna sahip olan tesisin işletme sermayesi ihtiyacı vardır ve sermaye ortaklığı ihtiyacı vardır. İlçe son yıllarda büyük ölçekli enerji yatırımları çekmiştir. Yapılan yatırımlar HES projeleri olup, elektrik enerjisi üretimine yöneliktir.

TURİZM İlçenin en önemli turizm potansiyeli doğa sporları ve mesire alanlarıdır. İlçe sınırları dahilinde rafting ve dağcılığın yanı sıra Altıntepe, Cimin Dağı ve Boz Tepe yamaç paraşütünün yapıldığı önemli yükseklikler arasındadır. Her yıl Dağcılık Kulübü tarafından kamplar organize edilmektedir. Bayırbağ beldesindeki piknik alanı; çevre düzenlemesi, doğal görünümü ve yüzme havuzu ile yörenin en çok ilgi duyulan mesire alanları arasındadır. Bayırbağ’a ek olarak ilçe merkezindi Çamlık ve Dereboğazı mevki gibi önemli mesire alanları da mevcuttur. İlçede üretilen yöresel ürünler (cimin üzümü, saruç vb.) büyük ilgi görmektedir. Yöresel ürünlerin satışı için anayol güzergâhında küçük dükkânlar yapılmıştır.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin son yıllarda aldığı desteklerin bilançosu aşağıdaki gibidir:

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 307 Tablo 163. İlçenin desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi veya İşletme Sayısı Destek Tutarı 66 işletme; anaç sığır desteği 15.524 TL 97 işletme; koyun-keçi desteği 383.086 TL 37 işletme; çiğ süt desteği 3.318 TL 30 işletme; arıcılık desteği 25.896 TL GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK İL 50 işletme; anaç manda desteği 71.400 TL MÜDÜRLÜĞÜ DESTEKLERİ (2012) 66 işletme; yem bitkileri desteği 116.701 TL 520 işletme; mazot desteği 74.893 TL 519 işletme; gübre desteği 91.732 TL 3 işletme; toprak analizi desteği 168.082 TL Kabul Edilen Belge Sayısı ve Konusu Yatırım Tutarı TEŞVİK BELGESİ (2011-2012)

Kabul Edilen Proje Sayısı Destek Tutarı SODES (2010-2012) 9 976.888 TL KUDAKA (2010-2013) 2 55.986 TL

GELİŞMİŞLİK FARKLARI İlçelere yönelik şuana kadar sadece bir kez sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması yapılmıştır ve bu çalışma 2000 yılının verilerinin kullanılarak hazırlanmış olup, 2004 yılına aittir. Üzümlü ilçe merkezi ile Erzincan merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 164’te verilmiştir. Belirtmek gerekir ki, illere yönelik hazırlanan genel çalışmada Erzincan 2011 yılı SEGE verilerine göre 58. Sıradan 45. sıraya yükselmiştir.

Tablo 164. SEGE sıralaması (2004)

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 139 2 0,78524

Üzümlü 458 3 -0,23858

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• Üzümlü Küçük Sanayi 37 dükkândan oluşmaktadır ve inşaatı 2013 yazına tamamlanmış olacaktır. Sanayi sitesinin dolmasını müteakip ilçedeki gayrı safi katma değerde önemli oranda yükselme olacaktır. İlçenin il merkezine yakın olması ilçe dışından da imalat yatırımcısı çekebilme potansiyelini artırmaktadır. Sanayi sitesi iyi bir şekilde tanıtılmalı, bürokratik yönden desteklenmesi ve altyapı eksiklikleri tamamlanmalıdır.

308 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI • Cimin Üzümü ve saruç gibi ürünler yalnızca ulusal alanda değil uluslar arası alanda da pazar yaratabilme potansiyeline sahiptir. Her iki ürünün tanıtımına yönelik çalışmalar yapılırsa ve profesyonel danışmanlık hizmetleri alınırsa üreticiye süreklilik arz eden pazarlar bulunabilir.

• İlçedeki sosyal sermayenin yetersiz oluşu ilçenin gelişimini engelleyen en önemli etmenlerden biridir. Ortak iş yapma kültürü nün geliştirilmesi ve ticaret erbabı arasında güven artırıcı önlemlerin ele alınması ilçedeki ticaret potansiyelini harekete geçirecektir.

• Turizm açısından değer taşıyan mekânların, bilhassa Altıntepe antik şehrinin, çevre illerden daha çok ziyaretçi alması mümkündür. Tanıtım faaliyetleri ve hizmet sektörünün kalitesinin artırılması sayesinde ilçe esnafı daha fazla gelir yaratabilir. Turizmin içselleşmesini müteakip ilçe daha yaşanılabilir bir kent görünümü alabilir.

Tablo 165. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Erzincan

İlçe Adı Üzümlü

Kurum Adı Kamu Kurumları ve Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri Arazinin tarım yapmaya oldukça elverişli olması Genç nüfusun diğer ilçelere kıyasla yüksek oluşu Meyve ve sebze üretimi Mesire alanlarının ilçe dışından da yoğun talep görmesi

İlçenin Zayıf Yönleri Mera ıslahı Sulama imkânlarında yaşanan aksaklıklar Üreticilerin ortak iş yapma kültürünün olmayışı

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kreş ve çocuk evi Sulama kanalları arasında dinlendirme havuzu yapılması Atıl durumdaki 2 sanayi işletmesine yönelik yatırım ortaklığı

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Milli Eğitim Müdürlüğü’ne ait olan ve kullanılmayan binaların ilçe halkı tarafından kullanıma hazır hale getirilmesi Basınçlı sulama sistemleri

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 309 310 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI AYDINTEPE

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 311 MEVCUT DURUM

Aydıntepe, Bayburt il merkezinin kuzeybatısında (Şekil 71), kendi adı ile anılan ovanın kuzeyinde, Kuzey Anadolu Sıradağlarının bir bölümünü oluşturan Trabzon ve Bayburt illerinin doğal sınırını çizen Soğanlı Dağlarının ovayla birleştiği yamaçta kurulmuştur. İlçenin il merkezine uzaklığı 24, Trabzon’a 180 ve Gümüşhane iline ise 80 km’dir. İlçenin ortalama yüksekliği 1650 metre olup ilçe yüzölçümü 473 km2’dir. İlçenin belli başlı akarsuları Çoruh nehrinin de kollarını oluşturan Çatıksu, Sorkunlu, Gümüşdamla ve Sırataşlar dereleridir. Doğu Anadolu ikliminin etkisi altında bulunan ilçede kışlar soğuk ve kar yağışlı, yazlar kurak ve sıcak geçer. 2750m yüksekliğe sahip Soğanlı Dağlarının kuzey yamaçlarında Karadeniz İkliminin etkisi görülür.

Şekil 71. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

312 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 23 köy ve 4 mahalle bulunmaktadır. Ayrıca ilçeye bağlı 21 adet yayla bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 6.162 kişi olup, kentsel nüfus 2.522 kişi; kırsal nüfus ise 3.640 kişidir (Tablo 166).

Tablo 166. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.522 1.254 1.268 3.640 1.785 1.855 3.640 3.039 3.123

İlçe nüfusunun %40,92’si kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Aydıntepe’de toplam yaş bağımlılık oranı%60 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 167’de verilmiştir.

Tablo 167. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 1.407 730 677

15-64 3.851 1.911 1.940

N>65 904 398 506

TOPLAM 6.162 3.039 3.123

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 313 EĞİTİM

Aydıntepe’de okuryazarlık oranı ortalama %91,5 iken erkeklerde bu oran %96,9kadınlarda ise 86,40’tür.Bununla beraber, Tablo 168’den de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı 6+yaş nüfusun toplamının %71,2’ini oluşturmaktadır.

Tablo 168. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 369 34 335 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.159 515 644 İlkokul mezunu 1.729 755 974 İlköğretim mezunu 1.154 555 599 Ortaokul veya dengi okul mezunu 171 128 43 Lise veya dengi okul mezunu 719 552 167 Yüksekokul veya fakülte mezunu 257 187 70 Yüksek lisans mezunu 7 5 2 Doktora mezunu 1 1 0 Bilinmeyen 111 53 58

Toplam 5.677 2.785 2.892

Aydıntepe’de ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.080 öğrenci 14 adet okulda 84 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,7 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 14, ortaöğretimde 17’dir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir.

İlçede yükseköğretim düzeyinde bir eğitim kurumu bulunmamaktadır. Bayburt Üniversitesi bünyesinde açılması düşünülen meslek yüksekokulu gündemdedir.

ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Sağlık Grup Başkanlığına bağlı İlçe Merkezinde 1 Adet Toplum Sağlığı Merkezi, 1 adet Aile Sağlığı Merkezi ve 1 Adet 112 Acil Sağlık Hizmetleri istasyonu ve 10 köyümüzde sağlık evi bulunmaktadır. Günlük normal poliklinik sayısı 80, diş poliklinik sayısı 8’dır. Ayrıca küçük cerrahi müdahaleler de yapılmaktadır. Mevcut hastalarımızın % 25’ i bölge dışından gelmektedir.

Sağlık ocağı bünyesinde 15-49 yaş kadınlara yönelik; bebekler için 1-5 yaş çocukların hastalıklardan korunması için sürekli anne eğitim yapılmaktadır.

Bayburt Sağlık Müdürlüğünün 112 Acil Sağlık ekibi hizmet binasında 24 saat nöbet usulü ile 1 Şoför ve 1 ATT olarak hizmet vermektedir.

314 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Çatıksu Sağlık evinde 1 Hemşire Y.Kırzı Köyü Sağlık evinde 1 Vekil Ebe-Hemşire görev yapmaktadır. Diğer Köy sağlık evlerinin sağlık personeli kadroları boştur.

Aydıntepe Toplum Sağlık Merkezinde 1 hemşire, 1 sağlık memuru, 1 memur, 1 şoför ve 3 hizmetli 1 Çevre Sağlık Teknisyeni 2 Tıbbi sekreter 1 laboratuvar teknikeri görev yapmaktadır. Aile Sağlık Merkezinde 2 Aile Hekimi 2 Aile sağlığı elemanı ve 112 Acil Sağlık Hizmetleri istasyonunda 2 Acil Tıp Teknisyeni 2 Sağlık Memuru 4 Şoför görev yapmaktadır Toplum Sağlığı hizmetlerinde kullanılan 1998 model Mercedes 2006 model Ford marka ambulans ve 1993 model Renault marka binek aracı bulunmaktadır.

İlçenin ulaşımı karayolu ile Bayburt üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır.

Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. BELEDİYE HİZMETLERİ 4 mahalleden meydana gelen ilçenin 355,91 hektarlık kısmı imar planlıdır. İçme suyu ve kanalizasyon işi büyük ölçüde (%85 oranında) çözümlenmiştir. İçme suyunda özellikle yaz aylarında yetersizlik görülmektedir. Yeni su kaynaklarının bulunarak mevcut şebekeye bağlanması konusunda çalışmalar devam etmektedir.

İlçeye bağlı 23 köyde kanalizasyon altyapısı olup kış aylarında Çaykara-Aydıntepe arasında bulunan 3 köye (Günbuldu, Kavlatan ve Dumlu) ulaşım sağlanamamaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Aydıntepe’de Esnaf ve Sanatkarlar Odası, Ziraat Odası dışında çoğu eğitim ve dini faaliyetlerin geliştirilmesi üzerine 12 adet dernek bulunmaktadır. Demirözü dernek sayısı ise 10 adettir. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Büyükbaş hayvancılık bölgeye göre gelişmiştir. TARIM

İlçe sınırlarında 135.530 da mera alanı bulunmakta olup, mera varlığı özellikle küçükbaş hayvancılık ve besicilik için önemli bir kaynaktır. Yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı da besicilik için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçenin büyükbaş hayvan varlığı açısından ilçe, bölge içinde önemli bir yere sahiptir. Irkların geneli kültür ve kültür melezi olup yerli ırk %10 civarındadır. Son yıllarda büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığındaki artışa rağmen bu sayılar 90’lı yıllara göre epey gerileme göstermiştir. Aşılama, kene ilaçlaması, bulaşıcı hastalıkların takibi ve hayvan pazarı kontrolleri gibi çalışmalar İlçe Tarım Müdürlüğünce yürütülmekte olup hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun bulunmamaktadır. Aydıntepe’de toplamda 272 üyeli 2 tarımsal kalkınma kooperatifi ve 153 üyeli 1 adet de sulama kooperatifi olarak 3 adet kooperatif bulunmaktadır. Bunların yanında Aydıntepe 43 üyeli bir Sulama Birliği mevcut olup 421 üyeli 1662 Sayılı Aydıntepe Tarım Kredi Kooperatifi faaliyet göstermektedir. İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin yeterliliğine rağmen sulamam sistemlerinde

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 315 olan yetersizliklerdir. Yapımı 2012 yılında tamamlanan fakat sulama ağına dahil edilemeyen Aydıntepe Göleti ve 2014 yılında inşa edilecek olan Akbulut Göleti sulamadaki sorunları çözmeyi hedeflemektedir. Sorkunlu Organik Koyunculuk Projesi, Erikdibi Koyunculuk Projesi önemli projelerdendir. İlçede 7000 civarında arı kolonisi bulunmakta olup göçer arıcılık söz konusudur. Aydıntepe’de 2012 yılı Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 341, TÜRKVET’e kayıtlı 1.200 büyükbaş ve 73 küçükbaş hayvan üreticisi vardır. İlçede kayıtlı 260 üzerinde organik tarım çiftçisi bulunmaktadır. Aydıntepe İlçesine bağlı 3 işletmede organik koyunculuk yapılmaktadır. İlçe Tarım Müdürlüğünün Tarımsal danışmanlık faaliyetleri ilçede devam etmektedir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı TARGEL Projesi kapsamında Arpalı (Çiçekli, Çiğdemtepe, Uğrak) Erikdibi (Akbulut, Çiğdemlik, Karlıca), Aşağı Kırzı (Çayırköprü, Çiçekli, Çiğdemtepe, Taşkesen ) ve Suludere (Sorkunlu, Başpınar, Yazlık) noktalarında 4 personelle çiftçiye tarımsal yayımı geliştirme amacıyla hizmet verilmektedir.

Tablo 169. Aydıntepe hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Bayburt 85.427 50.903 7.747 47.000 316 8.200

Aydıntepe 7.416 8100 815 11.123,420 90,92 8100

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

lenmeyen 1,549 Alan % 49

Ekili-Dikili Alan % 41 7,277

6,137 Nadasa Bırakılan Alan % 10

Aydıntepe Tarımsal Arazi Kullanımı

Şekil 72. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

316 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçede altyapısı düzenlenmiş herhangi bir sanayi sitesi yoktur. İlçedeki en büyük işletme Pey-Kar Süt işletmesidir. İlçe merkezinde ve bağlı köylerde süt ürünleriyapan küçük ev tipi işletmeler ile bitkisel üretim yapan küçük işletmeler vardır. TURİZM

İlçede Türkiye’de örneklerine az rastlanan 3000 yıllık Aydıntepe Yeraltı Şehri bulunmaktadır. Şimdilik turist sayısı az olmasına rağmen içinde KUDAKA’dan aldığı desteklerle turizm potansiyelini geliştirmektedir. İlçede genel olarak yayla turizmi ağırlıktadır. Temmuz ayında Bayburt İlinde yapılan Dede Korkut Şenlikleri çerçevesinde İlçemiz sınırlarında bulunan Soğanlı Dağındaki yayla şenlikleri yayla turizmini canlandırmaktadır. Aydıntepe İlçe Kaymakamlığı, Halk Eğitimi Müdürlüğü bünyesinde faaliyete başlayan halı dokuma atölyelerinde Aydıntepe Soğanlı Halıları üretimleri başladı. Kültürel ürünler kapsamında ise Aydıntepe İlçe merkezdeki atölyede 20, Çatıksu Köyündeki atölyede de 20 kursiyerin 4 bayan usta öğretici tarafından eğitildiği kurslar başarıya ulaşarak Aydıntepe Soğanlı Halıları üretilmektedir. Aydıntepe Yeraltı Şehri, Doğu Karadeniz Yaylaları, Aydıntepe Göleti, Uzungöl bağlantısı. TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU İlçenin desteklerden yararlanma durumu Aydıntepe’de teşvik belgesine sahip herhangi bir işletme yoktur.

Tablo 170. İlçenin desteklerden yararlanma durumu

Yararlanan kişi sayısı Miktar Destek oranı Tarım destekleri KKYPD Destekleri Peykar Süt.Tic.Ltd.Şti. 163.274 %50 Teşvik belgesi ------Kabul edilen proje sayısı Sunulan proje sayısı Destek oranı Kadın Emeği İstihdama 167.885,00 Dönüşüyor, SODES 168.206,00 Kınalı Eller Sanat Yoğuruyor Şalcılar Köyü Organik KUDAKA 118.950,00 %50 Koyunculuk Projesi

AB

SYDV Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi Kapsamında A.Kırzı (Yama Proje) 230.900,00 Kredi Proje Uygulayan Kooperatifler

SYDV Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi Kapsamında Arpalı Köyü Tar. Kalk. Koop. 775.703,00 Kredi Proje Uygulayan Kooperatifler

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 317 GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Tablo 171. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 336 3 -0,02293

Aydıntepe 596 4 -0,49462

GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

• İlçe sınırlarında 135.530 ha mera alanı bulunmakta olup, mera varlığı özellikle küçükbaş hayvancılık ve besicilik için önemli bir kaynaktır. Yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı da besicilik için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçe, Irkların daha da iyileştirilmesi, alt yapı sorunlarının giderilmesi ve modern hayvan pazarının kurulması ile beraber tarım arazi avantajlarını da beraberinde kullanarak ilçedeki hayvancılığı geliştirmelidir. Tarım arazileri değerlendirilerek yem bitkisi üretimi artırılabilir böylece kış ikliminin sert olmasından dolayı hayvanların meralara çıkamaması dezavantajı bir nebze de önlenmiş olur.

• İşlenmeyen tarım arazilerine bakıldığında %49’luk bir kullanılmayan bir tarım bölümü vardır, bu alan modern tarım uygulamaları yaygınlaştırılarak, tarımsal destek ve kredilerden yararlanılarak kullanılabilir. Böylece tarımsal üretim ve yem bitkileri artacaktır.

• İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Göç sorunu ilçede var olan okulların kapanmasına da neden olmaktadır.

• İlçede ayrıca halkın vakit geçireceği sosyal alanlar ve alışveriş mekanları bulunmaması bölgenin cazibesini azaltmaktadır bu durum göçleri tetiklemektedir.

• İlçede sağlık hizmetinin çok yetersiz olması, diş ünitesi olmaması ve de acil servisin yeterli olmamasından dolayı ilçede yaşayanları başka ilçe veya şehirlerden hizmet almaya zorlamaktadırlar.

318 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 172. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Bayburt

İlçe Adı Aydıntepe

Kurum Adı Kamu kurumları, Muhtarlıklar

İlçenin Potansiyelleri - Hayvancılık - Tekstil - Turizm(Aydıntepe Yer altı Şehri) - Organik tarım - Arıcılık - Kültür balıkçılığı için uygun su kaynağı - Avcılık - Yer altı su kaynakları - Güneşlenme süresi uygun (Güneş enerjisi için) - Elma, ceviz, şeftali ve çilek gibi çeşitli ürünlerin yetişmesi

İlçenin Zayıf Yönleri - Vasıfsız işgücü - Göç - Göç yüzünden zamanla öğrencisiz kalan okulların kapanması - Girişimci azlığı - AVMleri bırakın bir BİM bile ilçe yok - Konaklama tesisi yok - Çocuk oyun alanı ve sosyal alan yetersizliği - İlçede sağlık hizmeti çok yetersiz ne diş ünitesi var ne de acil yeterli - spor kompleksi - Kışın iklimin sert olması ve ulaşımın bazı köylere olmaması

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Tarım ve hayvancılıktan faydalanacak sanayi yatırımları - petrol istasyonu -Çimento fabrikası - Kayak tesisi - Bakliyat paketleme tesisi - Şeker fabrikası - Makarna Fabrikası - Kavurma fabrikası - Üretilen ürünleri işlemeye yönelik tesisler - Kaliteli suyun kullanılacağı su dolum tesisleri - Tavuk çiftliği kurulabilir

İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları - Sulama kanalları - Her konuda altyapı eksikliği - Daha kapsamlı bir ilçe hastanesi - Genç nüfusun göçünü önleyecek yatırımlar - Mazot ve gübrenin teşviki - Caddeler, kaldırımlar ve asfaltların tamamlanması - Ulaşım sorununun giderilmesi - Fidanlıkların yapılması

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 319 320 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI DEMİRÖZÜ

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 321 MEVCUT DURUM

Demirözü İlçesi 39-50 Kuzey enlem, 39-51 Doğu boylamda olup Bayburt merkez, Gümüşhane (Köse-Kelkit) ve Erzincan (Çayırlı-Otlukbeli) ile çevrilidir (Şekil 73). Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yer alan ilçenin rakımı 1680 m, yüzölçümü ise 520 Km2’dir. İlçenin çevresi birbirine çok yakın tepeciklerden oluşmaktadır. En yüksek tepeleri Otlukbeli tepesi (2485 Metre) ve Pulur Dağıdır (2185 m). İlçede sıcaklığın düşük, yağışın az oluşu nedeniyle doğal bitki örtüsü zengin değildir. İlçede Yakup abdal, Petekli, Elmalı, Kalecik, Serenli ve Kavaklı köyleri ile Gökçelere Beldesinde ormanlık alanlar bulunmakta ise de bu alanlar çok dar bir alanda ve yetersiz vaziyettedir. Yer altı kaynak suları bakımından da fakir olan İlçede Beşpınar (Lori) deresi ile Gökçedere (Pulur) deresi akarsu olarak bulunmaktadır.

Şekil 73. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri

322 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI DEMOGRAFİK YAPI

İlçeye bağlı 27 köy ve 3 belediye bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 8.281 kişi olup, kentsel nüfus 2.095 kişi; kırsal nüfus ise 6.186 kişidir (Tablo 173).

Tablo 173. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)

İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

2.095 1.050 1.045 6.186 3.048 3.138 8.281 4.098 4.183

İlçe nüfusunun %25,29’u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Aydıntepe’de toplam yaş bağımlılık oranı%62,25iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 174’te verilmiştir.

Tablo 174. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı

Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın

0-15 2.161 1.080 1.081

15-64 5.129 2.583 2.546

N>65 991 435 556

TOPLAM 8.281 4.098 4.183

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 323 EĞİTİM

Demirözü’nde okuryazarlık oranı ortalama %90,2 iken erkeklerde bu oran %95,5kadınlarda ise 85,0’dir.Bununla beraber, Tablo 175’ten de görüleceği gibi “Okuma yazma bilmeyen”, “Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen”, “İlkokul mezunu” ve “İlköğretim mezunu” olanların toplamı nüfusun %73,2’sini oluşturmaktadır.

Tablo 175. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )

Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın

Okuma yazma bilmeyen 582 91 491 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.704 788 916 İlkokul mezunu 2.025 874 1.151 İlköğretim mezunu 1.749 943 806 Ortaokul veya dengi okul mezunu 316 235 81 Lise veya dengi okul mezunu 677 494 183 Yüksekokul veya fakülte mezunu 269 193 76 Yüksek lisans mezunu 7 6 1 Doktora mezunu 1 0 1 Bilinmeyen 150 75 75

Toplam 7.480 3.699 3.781

Demirözü’nde ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 1.566 öğrenci 24 adet okulda 94 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13 öğrenci düşmektedir. İlçede 1.301 İlköğretim öğrencisi ve 265 Ortaöğretim öğrencisi bulunmaktadır. İlçede Mesleki ve Teknik Eğitim ve yükseköğretim düzeyinde bir eğitim kurumu bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK

İlçede Toplum Sağlığı Merkezi Bünyesinde ayakta tedavi ve koruyucu hekimlik alanına yönelik olarak hizmet verilmektedir. Ayrıca İlçe Merkezinde, Gökçedere ve Beşpınar Beldelerinde olmak üzere 3 Adet Aile Hekimliği Pilot Uygulaması bulunmaktadır. Devetaşı, Çatalçeşme, Yelpınar, Yakupabdal, Kavaklı, Petekli, Kalecik, Serenli ve Işıkova köylerinde birer sağlık evi bulunmaktadır. İlçe halkının sosyal alandaki ihtiyaçlarını karşılayacak müesseseler oldukça kısıtlıdır. İlçede sinema, tiyatro vs. yoktur. İlçede işsiz sayısının fazla olması ve başka bir sosyal faaliyetin olmaması özellikle erkekleri kahvehanelerde oturmaya mahkum etmektedir. İlçede 7 Çay ocağı, 2 Kahvehane ve 1 adet de tekel bayii bulunmaktadır. Ayrıca ilçede 1 eczane, 3 ekmek fırını, 2 pide salonu, 2 lokanta, 3 internet kafe, 1 kırtasiye ve 2 kasap bulunmaktadır.

İlçenin Bayburt Merkez’e yakın olması ilçede yaşayanların belli ihtiyaçlarını buradan karşılamalarını sağlamaktadır. Ayrıca ilçenin il merkezine asfalt yollarla bağlı olması, belde ve köylerden minibüs seferleri olması Şehir Merkezine ulaşımı kolaylaştırmaktadır. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

324 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI BELEDİYE HİZMETLERİ Gökçedere ve Beşpınar Belediyeleri de dahil Demirözü’nde belediye hizmetleri; sosyal alanda yapılan misafirhane, çok amaçlı salon gibi çalışmalarla ve içme suyu şebeke hattı yenilemesi, kanalizasyon hattı revizyonları ve yol yapımı gibi altyapı hizmetleri ile yerine getirilmektedir.

SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ

Demirözü’nde toplamda 10 adet dernek bulunmaktadır. Bunlar Eğitim Araştırma Dernekleri, Cami Yaptırma Dernekleri, Spor Kulübü Dernekleri, Yardımlaşma ve Dayanışma Dernekleri ve Kamu Yararı dernekleridir. İlçede müze, öğretmenevi bulunmamaktadır. Ancak konferanslar için okul salonları kullanılabilmektedir.

EKONOMİK YAPI İlçe halkının sosyal alandaki ihtiyaçlarını karşılayacak müesseseler oldukça kısıtlıdır. İlçede sinema, tiyatro vs. yoktur. İlçede işsiz sayısının fazla olması ve başka bir sosyal faaliyetin olmaması özellikle erkekleri kahvehanelerde oturmaya mahkum etmektedir. İlçe halkının tek eğlencesi spor salonunun faaliyete geçmesi ile özellikle gençlere yeni imkan sağlamıştır. İlçede Demirözü Futbol Takımı 1’inci Amatör kümede mücadele etmektedir. İlçede kapalı tribünlü bir futbol sahası ve bir adet halı saha mevcuttur.

İlçenin ekonomik hayatını tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. İlçede sanayi faaliyetleri bulunmamaktadır. İlçe merkezi ve köylerinde hayvan alım-satımı şeklinde küçük ticari faaliyetler de yapılmaktadır. Yine merkezde ve köylerde küçük esnafın yaptığı ticari çalışmalar ile küçük çaplı yük ve yolcu taşımacılığı da gelir kaynakları arasındadır. Ayrıca büyük şehirlerde ve yurt dışında çalışmak oldukça yaygın bir geçim şeklidir. Tarım ve hayvancılık aile işletmesi şeklinde kendisini göstermektedir. Bu da küçük bir ölçekte de olsa mal alım satımını oluşturmaktadır. Ancak bu yeterli düzeyde gerçekleşmemekte, dışa açık olmamaktadır.

Tarım faaliyeti coğrafi şartlar nedeniyle verimsiz ve sınırlı bir bitki örtüsünü oluşturmaktadır. Sulanabilir alanlar Beşpınar ve Pulur deresi ile Eymur Göleti çevresindedir. Sulu tarım daha ziyade şeker pancarı üretimine yönelik yapılmaktadır. İlçede buğday, arpa, mercimek, patates ve yem bitkileri yetiştirilmektedir. Gökçedere Göleti bitirilmiş, inşasına başlanan Demirözü sulama barajı bitirildiğinde bölgenin tarımsal potansiyeli büyük oranda gelişecektir.

Yörede hayvancılık en önemli geçim kaynağı olmasına rağmen mera hayvancılığı dışına çıkılmamıştır. Hayvanlar canlı olarak satıldığından et ve süt mamülleri değerlendirilmektedir. Demirözü Merkezde hafta sonları hayvan pazarı ve semt pazarı kurulmaktadır. İlçede el sanatlarına ilgi yok denecek kadar azdır.

İlçe merkezi ve köylerde halkın oturduğu konutların büyük çoğunluğu sağlık şartlarına uymayan halkın kendi imkanları ile yaptırdığı toprak evler oluşturmakta iken, halkın yeni betonarme evler yapmaya başladığı görülmektedir. Kapalı bir toplum yapısının hüküm sürdüğü İlçede sosyal ve kültürel anlamda hizmet sunan birimler yoktur. İlçe insanının ekonomik açıdan yeterli olmayan gelirine ve aşırı göçe rağmen toplumsal dayanışma İlçe halkının en güzel özelliğidir. İlçe İl merkezine 30 km’lik bir asfalt yolla bağlı olup, ilçede belde ve köylerden ulaşım sağlayan minibüs seferleri mevcuttur.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 325 TARIM

Toplam yüzölçümü 520.000 dekar olan ilçenin tarım alanları 147.536 dekar ile toplam alanın %28,4’ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %88’lik bölümünde tahıllar ve bitkisel ürünler yetiştirilirken %12’lik bir alan ise nadasa bırakılmaktadır. Yalnız 61 dekarlık bir kısım ise sebze bahçeleri olarak kullanılmaktadır. Tarımsal arazilerin kullanıma göre dağılımı Şekil 74’te belirtilmiştir. Tarım ve hayvancılık hizmetleri İlçe Tarım Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Müdürlüğümüzde 3 Ziraat Mühendisi, 5 Veteriner Hekim, 2 Ziraat Teknisyeni, 1 Teknisyen Yardımcısı, 4 sürekli işçi, 2 şoför görev yapmaktadır. Hayvansal üretim verileri Tablo 176’da verilmiştir. İlçedeki sığır sayısı Bayburt’ta yetiştirilen sığırın %20,2’sini oluşturmaktadır. Koyun sayısı ise ildeki toplam koyunların %12,4 gibi küçük bir kısmını oluşturmaktadır. Demirözü’nde 25 köyde toplam 1700 kovan vardır ve bal üretimi 35 tondur, çok küçük bir miktarda ise balmumu üretimi vardır. İlçede en fazla yetiştirilen ürünlerden birisi de şeker pancarıdır. İlçede tanınan kota çerçevesinde sulu arazide şeker pancarı üretimi 2050 dekar alanda gerçekleşmiş ve 8712,5 Ton ürün elde edilmiştir. 2013 yılı için 12.000-ton olarak tahmin edilmektedir. Çiftçimize gübre girdisi hariç 245.284.500.000 TL. Ödeme yapılmış 116.300 Kg. Şeker dağıtılmıştır. Geri kalan ödeme 2013 yılında yapılacaktır.

Tablo 176. Aydıntepe hayvansal üretim verileri(TÜİK 2011)

Sığır sayısı Koyun sayısı Keçi sayısı Süt üretimi Bal üretimi Kümes h. (Baş) (Baş) (Baş) (Ton) (Ton) (Adet)

Bayburt 85.427 50.903 7.747 47.000 316 8.200

Aydıntepe 7.416 8.100 815 11.123,420 90,92 8100

Demirözü 17.260 6.308 998 17.203,639 35 8900

Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538

61, 0%

18.340,00, 12%

Tahıllar ve di er bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar)

Nadas alanı(dekar)

Sebze bahçeleri 129.135,00, 88% alanı(dekar)

Şekil 74. Bitkisel üretim alanları

326 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SANAYİ ALTYAPISI

İlçenin ekonomik hayatını Tarım ve Hayvancılık oluşturmaktadır. İlçede Sanayi faaliyetleri bulunmamaktadır. Halkın büyük çoğunluğunu tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlamaktadır.

TURİZM

İlçede turizm açısından bir hareketlilik olmamasına rağmen bazı tarihi ve kültürel değerler mevcuttur. Bunlar: Türk-İslam Devri Öncesi Tarihi Kalıntılar, Türk-İslam Devri Eserleri, Pulur (Gökçedere) Ferahşat Bey Camii, Pulur (Gökçedere) Medresesi, Yukarı Hınzeverek (Çatalçeşme) Camii (Restorasyona ihtiyacı var), Yanbaksı (Güneşli) Kümbeti ilçedeki önemli tarihi eserlerden bazılarıdır.

TEŞVİKLER ve DESTEKLERDEN YARARLANMA DURUMU

2011 yılı içerisinde toplam maliyeti 174.600,00.-TL olan “Randevunu Kahvehaneden Değil Halı Sahadan Al” projesi SODES’ e sunulmuş olup kabul edilmiştir. Halı saha İhalesi gerçekleştirilmiş ve alt yapı çalışmalarına başlanılmıştır.

GELİŞMİŞLİK FARKLARI

Tablo 177. SEGE sıralaması

İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

Merkez 336 3 -0,02293

Aydıntepe 596 4 -0,49462

Demirözü 712 5 -0,70332

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 327 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON ÖNEMLİ SORUNLAR VE ÖNERİLER

• Demirözü 1987 yılında ilçe statüsüne kavuşmuş 24 yıllık genç bir ilçedir. Coğrafi yapı ve doğal koşulları nedeniyle istenilen düzeyde gelişememiştir. Bunun en büyük nedenlerinden biri göç vermiş olmasına bağlıdır. 2010 nüfus sayımında 8688 olan nüfus, 2012 yılında adrese dayalı olarak yapılan sayımda 8281’e, düşmüştür.

• İlçemiz coğrafi yapısından dolayı sanayi yatırımlarının pek yapılmadığı devlet teşvik yasasından gerektiği kadar faydalanamadığı bir konumdadır. İnsanların refah seviyesinin yükseltilmesi, göçün durdurulması ve iş imkânı sağlanması en önemli unsur olarak göze çarpmaktadır.

• Yöre halkının en büyük geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Tarım girdilerin çok yüksek olması nedeniyle, insanların kendine yetecek kadar tarımla uğraşır bir düzeye gelmiştir. Çünkü yem bitkilerinin desteklenmediği ve pazar bulamadığı için çok düşük bir fiyatla alıcı bulması nedeniyle, istenilen düzeyde tarımın yapılamadığı gerçeğine dikkatleri çekmektedir.

• Hayvancılık konusuna gelince üretim günden güne gerilemektedir. İlçemizin beş (5) köyünde küçükbaş hayvancılığı yapılmaktadır. Büyük baş hayvan sayısı ise yıllar itibarıyla bakıldığında, her geçen gün ciddi bir şekilde azaldığı görülmektedir.

• Bölgemizin geçim kaynağı olan bu iki sektör çok ciddi bir şekilde ele alınmalı, yöre halkı eğitilerek bilinçlendirilmeli, düşük faizli kredilerle desteklenmelidir.

• İlçenin Erzincan ve Trabzon bağlantısı çok önem arz etmektedir. Her iki yol çok kısa bir mesafe ile zaten ulaşımı sağlamaktadır. Sosyal hayatın imkanlarından insanların daha fazla faydalanması için bu yolların gurup yolu olarak programa alınarak yapılması sosyal ve ekonomik açıdan çok faydalı olacağı düşünülmektedir.

Eğitim Açısından Bölge İçin Düşünülen Öneriler;

• Eğitim öğretim ve tecrübeli öğretmenlerin süresi geldiğinde gitmemeleri için konut sıkıntısının tamamen ortadan kalkması amacıyla İlçemizde bulunan kalorifersiz sobalı lojmanların onarımları için ödenek istenmiş olup, ancak ödenek olmadığından gönderilmemiştir. Atıl bir şekilde boş durmaktadır. Söz konusu lojmanların kaloriferli hale getirilerek gerekli onarımlarının yapılması neticesinde eğitim açısından konut sıkıntısı ortadan kalkmış olacak ve tecrübeli öğretmenlerin İlçemizde daha uzun süre kalmasına yardımcı olacaktır. Ayrıca İlçemize Öğretmenevi yapılması durumunda sosyal hizmetler artacağından tercih edilen bir ilçe konumuna gelecektir.

• İlçemizde görev yapan memur ve öğretmenlerin sosyal ve Kültürel ihtiyaçlarını giderme açısından yapımı süren İlçe barajının etrafına spor yapılabilecek, yürüyüş yapılacak parkurların tasarımlanmalarının faydalı olacağı kanaatindeyiz.

• İlçemiz genelinde hayvancılığın ön planda olduğu düşüncesiyle Bayburt Üniversitesine bağlı Yüksek Okul kurularak ilgili bölümler mutlaka düşünülmelidir. Bu hizmetle yöre gençleri bu bölümleri tercih ederek İlçemizde hayvancılığı ileri noktalar taşıyabileceği gibi göçün önüne geçmede etken olacağı düşünülmektedir.

• 11 Ağustos 1473 yılında yapılan Otlukbeli savaşının İlçemiz sınırları içerisinde yapılmasından dolayı Otlukbeyi Köyü merkez alınarak 11 Ağustos tarihinde şenlik havasında İlçemizde kutlanarak Erzincan’ın tekelinden kurtarılmalıdır. Kültürel bir kalkınma olacağı gibi İlçemizin de çevrede tanınmasına katkıda bulunacaktır. Bu şenlik tutturabilirse, ileriki yıllarda baraj çevresi ağaçlandırması tamamlanarak görsellik zenginleştirilirse

328 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI kutlamaların baraj çevresine çekilmesiyle yoğun bir katılım olacağı Kaymakamlığımızca düşünülmektedir. Bu göl turizmini geliştirecektir. Ayrıca görsel zenginliğin artırılmasıyla Kültür ve Turizm Bakanlığınca KAMPİNG alanları oluşturularak değişik kültürlerin İlçemize çekilmesi kültürel açıdan etkin olacağı gibi ekonomik yönden de İlçemizi kalkındıracaktır. Dolayısıyla kültür gelişim ve değişimi İlçemize her yönüyle çok kazanç getireceği düşünülmektedir. Bu geçiş süresi içerisinde tarihi eserlerimiz onarılarak turizme katıldığında İlçemize tarihi ve turistik bir kimlik kazandırılması hiç de zor değildir.

• Göçün en önemli kanıtlarından biri 2003 yılında köylerimizde 17 ilkokul varken 2013 yılında bu sayı 11’e düşmüştür. İlçemizde acil önlenmesi gereken göçün durdurulmasıdır. Bu da yeni iş istihdamlarının sağlanması, Yüksek Okul açılması, İlçemize yapılan barajın turizm ağırlıklı olarak değerlendirilmesi problemin çözümüne katkı sunacağı kanaatindeyiz.

Tarımsal Faaliyetler Açısından Bölge İçin Düşünülen Öneriler;

• İlçede patates tohumu üretim merkezi haline getirilebilir. Ayrıca nohut üretimi ve seracılık cazip hale getirilebilir.

• Doğal floranın uygun olması nedeniyle Merkez ve ilçelerde arıcılık teşvik edilebilir.

• Çayır mera varlığı açısından bölgenin iyi durumda olması ve koyun keçi varlığı nedeniyle, süt üretimindeki payı da düşünülerek küçükbaş hayvancılık geliştirilebilir.

• Yem bitkileri ve silajlık mısır üretimi teşvik edilerek hayvancılık açısından iyi bir fırsat yaratılabilir.

• Süt üretimine yönelik olarak mandıra tipi küçük işletmelerin kurulması ve koyun-keçi sütü kullanılarak peynir üreten yerler için kooperatifler teşvik edilebilir.

• KHGM İl Müdürlüğü ve DSİ Bölge Müdürlüğü sulama yatırımları ile hali hazırda %38.4 olan sulanabilir alanların oranı artırılabilir.

• Alabalık ve yavru alabalık üretimi için uygun su kaynakları mevcuttur.

• Hayvan bakımını kadınlar üstlendiği için, bu konuda kadınlara yönelik eğitim çalışmaları yapılabilir.

• Nüfusu nispeten genç olan köylerin kalkındırılmasına öncelik verilerek, buraların örnek köy haline getirilmesi sağlanabilir.

• Meyvecilik teşvik edilebilir.

• Bal paketleme ve et entegre tesisi için potansiyel mevcuttur.

• Demirözü Barajının faaliyete geçmesi durumunda 93.000 dekar alanda sulama yapılacaktır. Bu da giderek artan silajlık mısır üretimi teşvik edilerek 10-15 kat daha da artırılabilir. 22/02/2013

• Yapılan ilçe toplantısında katılımcıların istekleri doğrultusunda Seracılık yapılabilir ve sebze-meyve yetiştiriciliği yapılabilir böylece tarım alanına bir yenisi eklenmiş olacaktır.

• İlçede bulunan gençlerin ilçede zaman geçirebilmesi, kötü alışkanlıklardan uzak durması, bunları bırakmaları ve gençleri kahvehanelerden uzak tutmak için ilçeye sosyal tesislerin yapılması gereklidir

• İnsanların ürettiği ürünleri(et, süt) pazarlayacakları bir Pazar oluşturulmalıdır.

• Halı dokuma, ehram ve kilim üretim potansiyeli olan bir ilçe olan Demirözü’nde bu tür faaliyetler çoğaltılarak kadınların istihdama katılması sağlanmalıdır.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 329 Tablo 178. İlçe değerlendirme formu

İl Adı Bayburt

İlçe Adı DEMİRÖZÜ 07.02.2013

Kurum Adı

İlçenin Potansiyelleri Elmalı köyünde maden suyu, Gökçedere köyünde Hanşinde büyük bir doğal mağara var ancak bugüne kadar değerlendirilmemiş, Yapraklar köyü göleti, Yakup Abdal Göleti, Bayrampaşa köyünde kale turizm açısından ilçeye kazandırılabilir. -İlçenin ikliminin uygun olmasından dolayı seracılık yapılmalıdır. Organik tarım için uygun toprak yapısı, Endemik bitki varlığı, Tarihi ve doğal varlıklar, Et ve süt üretimine uygun açık - kapalı besicilik, Kaplamada kullanılan özel taş yatağının olması, Mermer ve granit rezervleri İlçede yapılan sulama barajı, Küçükbaş Hayvancılık potansiyeli,

İlçenin Zayıf Yönleri Göç veriyor, İstihdam imkanı az, Proje hazırlama konusunda yetersiz sosyal sermaye, Halkın genel eğitim seviyesinin düşük olması, Mevsim şartlarının ağır olması, Pazara (merkeze) uzak olması, İlçede yapılan sulama barajın aktif ve verimli kullanılmaması, İlçede kalınacak bir otelin olmaması, Köylerdeki su sıkıntısı, Yaşlı insanlar yok sayılacak kadar sosyal yaşamdan uzak tutulması,

Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Seracılık, Et ve Süt işleme tesisi kurulmalıdır. İlçe ekonomisinde etkili olacaktır. Genç istihdamında önemlidir. Organik tarım yatırımları, Tarihi eserlerin restore edilmesi, Endüstriyel tarımsal üretime geçilecek yatırımlar. Kapalı yaylacılık uygulamaları, Taş işlemeciliği,

330 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Sulama kanallarının yenilenmesi, İlçede genç nüfus fazla, eğitime ve sportif aktivitelere ihtiyaç var. Ziraat Mühendisi ve Veterinerlerin ilçemiz için sürekli görevlendirilmesi, Meslek edindirme kursları düzenlenmeli ve bu mesleklerde istihdam sağlanmalıdır. Köylere çöp konteynırlarının koyulması gerekiyor. Çiftçilerin faaliyet gösterdikleri alanlarda eğitim desteği verilmelidir.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 331 332 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORLARI EK 2. TEMEL BİLEŞENLER ANALİZİ

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 333 EK 2. TEMEL BİLEŞENLER ANALİZİ

Temel Bileşenler Analizi (PCA) orijinal p değişkeninin varyans yapısını daha az sayıda ve bu değişkenlerin doğrusal bileşenleri olan yeni değişkenlerle ifade etme yöntemidir. Aralarında korelasyon bulunan p sayıda değişkenin açıkladığı yapıyı aralarında korelasyon bulunmayan ve sayıca orijinal değişken sayısından daha az sayıda (p>k) orijinal değişkenlerin doğrusal bileşenleri olan değişkenlerle ifade etme yöntemine PCA denir. Veri matrisinde yer alan p değişkenin doğrusal bileşenlerini bulmak için kovaryans matrisinin ya da korelasyon matrisinin özdeğerleri ve özvektörleri kullanılır. Eğer değişkenler aynı birim veya karşılaştırılabilir birimlerdeyse, değişken varyansları aynı boyuttaysa varyans-kovaryans matrisi kullanılır. Bu durumlar sağlanmadığında varyans- kovaryansmatrisi yerine korelasyon matrisi kullanılır. PCA’nın üç temel amacı vardır. Bunlar verilerin boyutunu azaltmak, tahminler yapmak, veri setini bazı analizler için görüntülemek şeklindedir. PCA’nın uygulanması durumunda sürecin sonunda bu p boyutlu uzayın gerçek boyutu belirlenir. Bu gerçek boyuta temel bileşenler adı verilir. Temel bileşenlerin üç özelliği vardır. Bu özellikler şu şekildedir; korelasyonsuzlardır, birinci temel bileşen toplam değişkenliği en çok açıklayan değişkendir ve bir sonraki temel bileşen kalan değişkenliği en çok açıklayan değişkendir.

Mevcut çalışma TRA1 Düzey 2 Bölgesi illerinin toplam 27 ilçesinde 15 değişken ve SPSS paket programı yardımıyla Faktör Analizi altında Temel Bileşenler Analizi kullanılarak yapılmıştır.

Temel Bileşenler Analizine başlamadan önce bu analizin yapılabilmesi için bir takım koşulların sağlanması gereklidir. Bunlar Bartlett testi (Bartlett test of Sphericity) ve Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) örneklem yeterliliği ölçütü testidir. Bartlett testi korelasyon matrisinde değişkenler arasında yüksek orantı olma olasılığını test eder. Eğer sıfır hipotezi reddedilirse değişkenler arasında yüksek korelasyon vardır yani model temel bileşenler analizine uygundur. KMO Analizi ise gözlenen korelasyon katsayıları büyüklüğü ile korelasyon katsayılarının büyüklüğünü karşılaştırır. Bu oran ne kadar büyük olursa Temel Bileşen Analizi için o kadar verimlidir (Tablo 179).

Tablo 179. KMO değerleri ve yorumları

KMO Değeri YORUM

0,90 Mükemmel 0,80 Çok İyi 0,70 İyi 0,60 Orta 0,50 Zayıf 0,50’nin altı Kabul Edilemez

334 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI SPSS paket programının çıktıları neticesinde bu testler için elde edilen değerler Tablo 180’de belirtilmiştir:

Tablo 180. SPSS test sonuçları

KMO and Bartlett’s Test

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,575

Approx. Chi-Square 361,189

Bartlett’s Test of Sphericity df 105

Sig. ,000

Buradaki değerler Temel Bileşenler Analizi için uygunluk kriterlerini sağlamaktadır. KMO değeri 0,50’den yüksek olduğu için TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeler veri seti bu test için uygundur. Bartlett’s Test of Sphericity için ise p<0,05’tir ve Ho hipotezimiz reddedilir yani Temel Bileşenler Analizi için uygunluk kriterini sağlamaktadır.

Temel Bileşenler Analizi için gerekli koşullar sağlandıktan sonra veriler analiz edilmiştir bunun neticesinde toplam 15 temel bileşenden 4 tanesinin varyansı 1’den büyük bulunmuştur. Bu dört temel bileşen toplam değişkenliğin %82,367’sini açıklarken birinci bileşen kendi başına değişkenliğin %33,123’lük kısmını açıklamaktadır. Özdeğeri 1’den büyük dört bileşen değişkenliğin %82,367’lik gibi büyük bir kısmını açıklamaktadır. Temel bileşen analizinde önce var olan 15 bileşen Temel Bileşen Analizi yardımıyla 4 bileşene kadar inmiştir (Tablo 181).

Tablo 181. Varyanslar

Total Variance Explained Initial Eigenvalues Component Total % of Variance Cumulative % 1 4,968 33,123 33,123 2 4,360 29,067 62,190 3 1,874 12,494 74,684 4 1,153 7,683 82,367 5 ,750 5,003 87,370 6 ,450 3,000 90,370 7 ,423 2,818 93,188 8 ,313 2,089 95,278 9 ,265 1,764 97,042 10 ,125 ,830 97,872 11 ,121 ,807 98,679 12 ,091 ,609 99,288 13 ,070 ,470 99,758 14 ,022 ,150 99,908 15 ,014 ,092 100,000

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 335 Temel Bileşen Analizi’ndeki bileşenlerin grafiksel olarak analizi Şekil 75’den görülmektedir. Grafikte kırılma noktası 4. özdeğerden sonra başlamıştır ve özdeğerler 4. bileşenden sonra 1’in altına düşmüştür. Sosyo- ekonomik gelişmişlik boyutunu açıklayan birinci temel bileşende her bir değişkenin sahip olduğu ağırlıkların yönü incelendiğinde (Tablo 182, 183) nüfus yoğunluğu, yaş bağımlılık oranı, hanehalkı büyüklüğü ve okuryazar nüfus oranı değişkenlerinin negatif, bunların dışında kalan 11 değişkenin ise pozitif ağırlıklar aldıkları görülmektedir.

Şekil 75. Temel bileşenler analizi grafiği

Birinci temel bileşeni elde etmeye yönelik eşitlik aşağıdaki gibidir:

336 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Tablo 182. Değişkenlerin Temel Bileşenler Üzerindeki Ağırlıkları

Component Score Coefficient Matrix

Bileşenler 1 2 3 4 Nüfus Yoğunluğu -,019 -,002 ,329 ,037 Kentli Nüfus ,195 ,076 -,055 ,127 Kentli Nüfus (%) ,032 -,021 ,338 -,101 Yaş bağımlılık oranı -,077 ,174 ,067 -,234 İlçe Dernek Sayıları ,166 -,078 ,058 ,023 Derslik Başına Öğrenci Sayısı ,011 ,214 ,040 -,120 Öğretmen Başına Öğrenci Sayısı ,018 ,266 -,141 ,107 Hanehalkı Büyüklüğü -,027 ,178 ,082 ,089 Okuryazar Nüfus Oranı -,005 -,222 ,248 ,210 Belediyelerde kişi başı çekilen günlük su miktarı(litre/kişi-gün) ,039 -,017 ,108 -,702 İçme ve Kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfusun ,074 ,097 -,410 ,154 belediye nüfusu içindeki oranı İlçedeki İş Yeri Sayısı ,226 ,030 -,054 -,027 İlçedeki SigortalıSayısı ,218 ,022 -,032 -,243 İlçedeki Ortalama Günlük Kazanç ,218 -,005 -,038 -,021 İlçedekiÇiftçi Sayısı ,080 ,201 -,120 ,217

Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 337 Tablo 183. Dönüştürülmüş Bileşenler Matrisi

Dönüştürülmüş Bileşenler Matrisi

Bileşenler

1 2 3 4 Nüfus Yoğunluğu ,147 ,375 ,816 ,214 Kentli Nüfus ,871 ,255 ,147 ,214 Kentli Nüfus (%) ,346 ,279 ,781 ,037 Yaş bağımlılık oranı -,376 ,726 ,191 -,276 İlçe Dernek Sayıları ,801 -,248 ,179 ,091 Derslik Başına Öğrenci Sayısı ,032 ,873 ,288 -,100 Öğretmen Başına Öğrenci Sayısı ,000 ,920 ,020 ,134 Hanehalkı Büyüklüğü -,052 ,824 ,433 ,193 Okuryazar Nüfus Oranı ,212 -,562 ,464 ,371 Belediyelerde kişi başı çekilen günlük su miktarı(litre/kişi-gün) ,062 -,089 -,085 -,910 İçme ve Kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfusun ,094 -,053 -,774 ,042 belediye nüfusu içindeki oranı İlçedeki İş Yeri Sayısı ,975 ,040 ,041 ,001 İlçedeki SigortalıSayısı ,898 -,007 -,029 -,290 İlçedeki Ortalama Günlük Kazanç ,952 -,078 ,037 ,008 İlçedekiÇiftçi Sayısı ,326 ,704 ,097 ,301

Extraction Method: Principal Component Analysis. Dönüştürme Metodu: Varimaks metoduyla Kaiser Normalizasyonu.

Değişkenlerin temel bileşenler üzerindeki ağırlıkları dikkate alınarak yapılan hesaplamalardan ve normalizasyondan sonra ilçelere ait nüfus, eğitim, demografi ve ekonomik değişkenlerinin tek bir değerde gösterildiği sıralama tablosu ve değerleri Tablo 7’de verilmiştir.

İlçelerin sıralama değerlerine göre sınıflara ayrılması konusunda c (1); (2) ve (3) formülleri kullanılarak sınıf aralıkları tespit edilmiştir. Bu aralıklara göre ilçe değerleri toplam altı kategoriye ayrılmıştır.

338 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI EK 3. ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ

Bu çalışma ile bölge ilçelerinin coğrafi anlamda erişilebilirlikleri ve nüfus bakımından da pazar olma özellikleri bir arada değerlendirilerek her bir ilçenin pazara erişilebilirlik seviyesi tespit edilmiş ve sıralaması yapılmıştır. Çalışma kapsamında TRA1 Düzey 2 Bölgesi içinde yer alan Erzurum, Erzincan ve Bayburt merkez ilçeleri dahil olmak üzere toplam 30 ilçe yer almaktadır.

Erişilebilirlik seçilen ulaşım türüne bağlı olarak bir kişinin bulunduğu nokta ile erişmek istediği nokta arasındaki mesafenin ölçülebilir değeridir. Erişilebilirlik analizinde yerleşim yerleri arasındaki bağlantı mesafe olarak hesaplanır. Bu ölçü uzaklık veya zaman olarak da ele alınabilir. Erişilebilirliğin ölçümünde en çok kullanılan yöntemler “coğrafi erişilebilirlik” ve “potansiyel erişilebilirlik”tir.

Coğrafi erişilebilirlik bir alanın diğer tüm alanlara olan mesafelerinin toplamının alan sayısına bölümüyle elde edilmektedir. Bu yöntemde en erişilebilir alan mesafelerin toplam değeri en az olan alandır. Coğrafi erişilebilirlik başka değişkenden bağımsız olarak bir alanın coğrafi konumuna göre ulaşılabilirliğini ifade etmektedir.

A(G) = Coğrafi erişilebilirlik matrisi

dg = i ilçesi ile j ilçesi arasındaki mesafe

P = j ilçesinin toplam nüfusu

N = ilçe sayısı

L = mesafeler matrisi (30X30)

Potansiyel erişilebilirlik, coğrafi erişilebilirliğe göre daha kapsamlı bir göstergedir. Çünkü bu hesaplamada alanın nüfus gibi çeşitli özellikleri mesafe ile birlikte ele alınır. Yerleşmelerin potansiyel erişilebilirliği şu şekilde hesaplanmaktadır:

A(P) = Potansiyel erişilebilirlik matrisi

dij = i ilçesi ile j ilçesi arasındaki mesafe

Pj = j ilçesinin toplam nüfusu

N = ilçe sayısı

L = mesafeler matrisi (30X30)

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 339 Hesaplama sonucu oluşturulan potansiyel erişim matrisi dönüştürülebilir bir matris olmadığı için matrisin satırlar ve sütunlarının toplamı da aynı değeri vermemektedir. Dolayısıyla potansiyel erişim matrisinde yerleşmelerin aldıkları değerler farklılık göstermektedir. Bu farklılık ise yerleşmelerin yayılma (emissiveness) ve cazibe (atractiveness) kavramları ile açıklanabilmektedir. (Jean-Paul Rodrigue, 2006)

Yayılma bir yerleşmeden ayrılma kapasitesidir ve A(P) matrisinde satırlardaki değerlerin toplamı olarak ifade edilir.

Cazibe ise bir yerleşime ulaşma kapasitesidir ve A(P) matrisinde sütunlardaki değerlerin toplamı olarak ifade edilir.

TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde yolcu ve yük taşımacılığının ağırlıklı olarak karayolu ile yapılıyor olmasından dolayı ilçeler arası uzaklık karayolu mesafesi; ilçeler arası mesafe ise zaman olarak ele alınmıştır. Bunun için öncelikle ilçeler arasındaki uzaklıklar km olarak hesaplanmış, sonra da ilçeler arasında ölçülen ortalama hız değerleri dikkate alınarak ilçeler arası seyahat süreleri hesaplanmış ve mesafeler matrisi (30x30) oluşturulmuştur.

Mesafeler matrisindeki değerlerin formülize edilmesi sonucu oluşan coğrafi erişilebilirlik matrisi normalize edilerek değerler 0-100 arasına çekilmiştir. Coğrafi erişilebilirlik endeks değerlerine göre ilçe sıralamaları yapılmış ve ilçelerin sınıflandırılmasına yönelik sınıf aralığı belirlenmiştir.

Mesafeler matrisinde yer alan ilçeler arası mesafe değerleri ile ilçelerin toplam nüfusları formülize edilerek ilçelerin potansiyel erişim endeksleri elde edilmiştir. Potansiyel erişim endeksleri, yayılma ve cazibe bakımından ayrı ayrı değerlendirilmiştir.

İlçelerin yayılma ve cazibe bakımından hesaplanan potansiyel erişim değerleri normalize edilerek 0-100 değerleri arasına çekilmiştir. Hesaplanan endeks değerlerine göre de ilçe sıralaması yapılmış ve ilçe gruplandırmalarının yapılması için sınıf aralığı tespit edilmiştir.

340 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI EK 4. İLÇE TOPLANTILARI TAKVİMİ VE UZMAN GRUPLARI

ERZURUM BAYBURT Çat 22.01.2013 2 Aydıntepe 07.02.2013 1 Tortum 22.01.2013 3 Demirözü 07.02.2013 2 Narman 23.01.2013 3 ERZİNCAN Oltu 23.01.2013 1 İliç 12.02.2013 3 Uzundere 23.01.2013 2 Kemah 12.02.2013 1 Hınıs 25.01.2013 1 Kemaliye 12.02.2013 2 Tekman 25.01.2013 3 Refahiye 13.02.2013 3 Şenkaya 29.01.2013 1 Üzümlü 13.02.2013 2 Olur 29.01.2013 3 Çayırlı 14.02.2013 1 Karaçoban 31.01.2013 3 Otlukbeli 14.02.2013 3 Karayazı 31.01.2013 1 Tercan 14.02.2013 2 İspir 05.02.2013 3 Pazaryolu 05.02.2013 1 Aziziye 19.02.2013 1 Pasinler 19.02.2013 2 Aşkale 20.02.2013 2 Horasan 21.02.2013 3 Köprüköy 21.02.2013 2

Sorumlu Ekip Dr. Süleyman TOY – Melih TAHANCI Dr. Mehmet Ali ÇAKAL – Güvenç GÜRBÜZ Emine Bilgen EYMİRLİ – Fatih SERT

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 341 EK 5. İLÇE TOPLANTILARI KATILIMCI LİSTESİ

Uzundere 41 Oğuzhan KAYA 82 Dinçer AKSUNGUR 1 Halis ÖZSOY 42 Ali Rıza BEKTAŞ 83 Ufuk DEMİRKAN 2 Gülay ENGİN 43 Dağıstan BAYÇÖL 84 Hüseyin DİNÇER 3 Kadir KOÇAK 44 Yunus KURT 85 Mehmet KARA 4 Fahri TANRIVERDİ 45 Tahsin DİKİLİTAŞ 86 İbrahim CİĞER 5 Nedim DURAN 46 Gülşah KEMALOĞLU 87 Yasin KAYA 6 Abdullah ÇELİK 47 Mahmut DEMİREL 88 M.Zeki TURAN 7 Ekrem TAŞKIN 48 Gökçe AKTAŞ 89 Muhammet ŞİMŞEK 8 Selim KARDAŞ 49 Menderes GÖKOĞLAN 90 Abdul Celil KALYANCU 9 Bayram DENİZ 50 Ahmet DEMİR 91 Emrullah AYKUL 10 Gökhan ÖREN 51 Ali ÖZER 92 Ömer YEŞİLYURT 11 Nedim COŞAR 52 Umut KARAEL 93 Muhammet DAL 12 Ahmet ÖZSOY 53 Selçuk POLAT 94 Ümmani BELGE 13 Firdevs KURT 54 Halim ŞAKİROĞLU 95 Refik BAYSAL 14 Akın TEKİN 55 Sevim BÖLÜK 96 Mükerrem ESER 15 Recai AKÇİL 56 Aydın KİLİS 97 Yasin DEMİRKAN 16 Yaşabey KURT 57 Mustafa ERGİN 98 Recep SARIKAYA 17 Mehmet HAN 58 Murat ŞAHİN 99 Onur DURKAYA 18 Abdurrahman KALAYCI 59 Sıddık TURAN 100 İrfan YAŞAR 19 Ömer BAYSAL 60 Mehmet ÖZZSOY 101 Muammer ÖZTÜRK 20 Mustafa TERZİ 61 Gürkan TÜRK 102 Bilal DEMİR 21 Ekrem GÜNGÖR 62 Songül ÖYÜNÇ 103 Mustafa AYDIN 22 Niyazi ÖZEŞ 63 Yahya ÇETİNKAYA 104 Harun AKYÜZ 23 Ahmet YAZICI 64 Rahime AKINCI 105 Selahattin AYDIN 24 Ali ALTUN 65 Sıddık SARIKAN 106 Yılmaz ABRAK 25 Sermet GÜNAY 66 Adnan ŞEFKATLİ 107 Ebubekir TANER 26 Mikail DOĞAN 67 Mehmet ALTUNTAŞ 108 Abdulsamet AKOĞUL 27 Ufuk GEDİK 68 Bayram ATASAY 109 Mehmet Ali ÇALIŞKAN 28 Havva ÖZEL 69 Fatih TEPE 110 Halil KIRAN 29 M.Enes HÜYÜKLÜ ŞENKAYA 111 İsmail BAŞ 30 İbrahim YILMAZ 71 İbrahim ÇINAR 112 Mehmet EROL 31 Sadık YAPICI 72 Doğan AKTAŞ 113 Kemal TEMİZ 32 Orhan YILDIRIM 73 Nurettin KERSİN 114 Resul YEŞİLYURT

342 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI 33 İhsan BAYKAL 74 Sevinç GÜNER PAZARYOLU 34 Recep KOCAMAN 75 Abdullah ATICI 116 Kemal KAYA 35 Sırrı ÖZSOY 76 Muhammet DAL 117 Ali KESKİN 36 Kenan YAZICI 77 Ömer YEŞİLYURT 118 Selahattin TORAMAN 37 Harun HAN 78 Emrullah AYKUL 119 Yavuz DEMİR 38 Aziz TAŞTEKİN 79 Çiğdem ÇAĞAL 120 Fatma HANAY DOĞAN 39 Mehmet Levent KEPÇELİ 80 Nurullah ACAR 121 Gülsüm YILMAZ Buğra 40 Tekman 81 Ali AKKAYA 122 KÜRKÇÜ Göksel

123 Yusuf ALTINIŞIK 164 İlyas GÖZÜTOK 205 Yaşar VURAL 124 Özgür AZMAN 165 Arif MACİT 206 Fikri ÖZKURT 125 İbrahim AKÇAY 166 Kenan AKBULUT 207 Ümit KELEŞ 126 Hanefi AKBULUT 167 Yıldırım ÇALIK 208 İsa ÇALIŞKAN 127 Musa ÖZDEMİR 168 Nazmi KAYGUSUZ 209 Abubekir AY 128 İlhami YEŞİLYURT 169 Nuh BEKTAŞ 210 Ömer ELİBOL 129 Mahmut DEMİRCİ 170 Güngör DURGUN 211 Hacip ÇAĞLAYAN 130 Atakan TÜRKMEN 171 Gürsel AYDEMİR 212 Ergün YILDIRIM 131 Utku CANDAN 172 Osman COŞKUN 213 Muhsin DEMİRTAŞ 132 İlker GEDİK 173 Kahap ERDOĞAN 214 Fırat SAĞLAM 133 Selim ÇAYVARLI Çolak bakım Fidan 215 Şahamettin YAVUZ 134 Yahya TARIM 175 Kemal Şensuk 216 Mehmet KARAKAŞ 135 Ali NUHOĞLU 176 Osman KUL 217 Hidayet AYDEMİR 136 İsmail YEŞİLYURT 177 Eziz ÇELİK 218 Ziyattin KÜÇÜK 137 Remzi POLAT 178 Yılmaz ÖZTÜRK 219 Derya ALTUNTAŞ 138 Hasan ÇAĞIL 179 Metin ÖNAL 220 Musa ALTIN 139 Ayşe CİNGÖZ 180 Salih DEMİRTAŞ 221 Ömür KAMAN PASİNLER 181 Samet URUN 222 Necati KOÇAK 141 Sümeyra SAĞLAM 182 Nedim AYDIN 223 Narman 142 Vedat DOĞAN 183 Abdullah MACİT 224 Yalçın DOĞAN 143 Yücel İZCİ 184 Muhlis TAŞKIN 225 Serkan AKDEMİR 144 Serkan ŞEKER 185 Kadir BEKTAŞ 226 Mehmet URAL 145 Muzaffer KARA 186 Ergün TANRIVER 227 Hüseyin SELİMOĞLU 146 Hüseyin TANRIKULU 187 Şerafettin AKÇAY 228 Erkan ÜST 147 Erhan ESEN 188 M.Celal UĞURAL 229 Erdal BOZBAYIR 148 Yunus CİHAN 189 İlhami SEMİZ 230 Yener KÜTÜKÇÜ 149 Serhat ERDEM 190 Yavuz AKÇA 231 Ömer COŞKUN OLTU 191 Sabri KORKMAZ 232 Mustafa KURT 151 Mevlüt TOLU 192 Hüseyin GÜRSOY 233 Sinan ATICI 152 Halit DURSUN 193 Ahmet YİĞİT 234 Hilmi ATASAYU 153 Eksen YEŞİLYURT 194 M.Sıddık ÇİÇEK 235 İbrahim BİBER

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 343 154 Mikail SEVİNÇ 195 İsmail DURMAZ 236 Cemal ÇAKIR 155 Adnan GÖZÜTOK 196 Muharrem İNCE 237 Ali CERRAH 156 Köksal AĞIRMAN 197 Nihat BEKTAŞ 238 Fatma AKÇAYIR 157 Hüseyin ŞAHİN 198 Murat YEŞİLYURT 239 Recep VERİM 158 Recep COŞKUN 199 İsmail YEŞİLYURT 240 Nurettin DOĞAN 159 Hacı Yaşar ZENGİN 200 Ruhi ASLAN 241 Mevlüt YILDIZ 160 Lokman ARSLAN 201 Yaseddin Canpolat 242 Fevzi AKAN 161 Elaettin BÜLBÜL 202 Yasin ŞAHİN 243 Yusuf OKUMUŞ 162 Orman YEŞİLYURT 203 Selahattin UYGUR 244 Abuzer CAN 163 Rahmi ÖZTÜRK 204 Saydam KAYA 245 Ümit AYCIOĞLU

246 Sebahattin ÖZBEK 287 Bülent AKIN 328 M.Ali GÜLERYÜZ 247 Ferşat YALÇINKAYA 288 Mehmet Faruk KILIÇ 329 Fevzi HÜÇÜK 248 Ceyda ÖZÇELİK 289 Yalçın YILMAZ 330 Hüseyin GÜLER 249 Nevzat İŞLER 290 İlhami GÜLÇİN 331 M.Sait UĞUZ KÖPRÜKÖY 291 Ahmet BAŞ 332 Bedir TOPRAK 251 Erkan AYAZ 292 Tevik SÜRMELİ 333 Sertif KILIÇ 252 Mevlüt ŞENDUR 293 Ömer ÇİÇEK 334 Murat RESULOĞULLARI 253 Mihrali ÖZAKÇİL 294 Mehmet Ali TUTKUN 335 Mazhar YILDIRIM 254 M.Şirin KARADUMAN 295 Emine KURTUL 336 Fesih DURMAZ 255 Bünyamin SEZER 296 Çetin TUTKUN 337 Mehmet TİRYAKİ 256 Fevzi GİYİK 297 Melik KANDEMİR 338 Necati KIRMIZIGÜL 257 Osman TOPÇU 298 Elettin ARAS İSPİR 258 Abdullah AYTEKİN 299 Selahattin YALÇINKAYA 340 Erdal ŞİMŞEK 259 Halil GÜLER 300 Emine KAYMAZ 341 Ali KAHVECİ KARAYAZI 301 İbrahim BEDRELİ 342 Dursunali GÖKSAL 261 Yaşar ÇİFTÇİ 302 Nurettin URGUN 343 Sinan KOÇLU 262 İsmet YILDIRIM 303 Celal KÜÇÜK 344 Kasım ÇAKIR 263 Tahsin SARZİ 304 M.Salih DEMİR 345 Yakup POLAT 264 Celal TANRIVERMİŞ 305 Menderes ÖZTÜRK 346 Muammer ÖZRE 265 Yavuz BAHTİYAR 306 Burhanettin POLAT 347 Murat GÜNDÜZ 266 M.Şirin KUTLUK 307 Mustafa YAVUZ 348 Erdoğan TATAR 267 Abdulhalik BİLİZ 308 Fehim TARHAN HORASAN 268 Yavuz ORAN 309 Halis POLAT 350 Mahir GÜLEN 269 Kenan KAPLAN KARAÇOBAN 351 Dursun Çelik 270 Ömer TUTKUN 311 Abdurrahman BARUT 352 Necmettin GİLAN 271 Şahin BALCI 312 Sabrullah GÜNDÜZ 353 Abdurrahim KAYA 272 Muhlis ÇİÇEK 313 Uğur KÜÇÜKKAYA 354 Kazım CÖMERT 273 İrfan GÜNER 314 Reşit BALCİ 355 Rahmi EKİNCİ 274 Turan AKSAKALLI 315 Sait ÇAKAR 356 Fahrettin ÜRHAN

344 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI Mehmet 275 ÇELİK 316 Zeki POLAT 357 Hüzeyin KURT Faruk 276 Ömer Şenlik 317 Abdulhamit ÖZKUL 358 M.Sadri ARIS Mehmet 277 ÇANLI 318 Yunus ÇİÇEK 359 Mustafa BAYTAN Faruk 278 İsmetullah KAYMAZ 319 Nevzat AYDIN 360 Yücel KILIÇ 279 Bülent KÜÇÜK 320 Erol ÇİRLİ 361 Taner ŞAKAR 280 Şahin YAMAK 321 Mustafa RESULOĞULLARI 362 Gül AĞA 281 M.Sena KURİ 322 Seyithan AĞDAK 363 Ali KARABIYIK 282 Refik ÜÇKAN 323 Kavaklı Mah.Muhtarı 364 Metin KILINÇ 283 Reis POLAT 324 Behçeli Mah.Muhtarı 365 Mahit ÜST 284 Yüksel KAYA 325 Çatalgel Köy Muhtarı 366 İsmail KAHRAMAN 285 Murat UZUNTÜRK 326 Bozyan Köy Muhtarı 367 Ziyattin AYGUN 286 Muhtar YILDIZ 327 Melik AĞIRBAŞ 368 Ziyattin BAŞ

369 Nurettin KIRMAÇ 410 Nafiz KARAMAN 451 Ömer YEŞİLYURT 370 Selahattin ÖZER 411 Sıdkı YILMAZ 452 Muhammet DAL 371 Nuri GENÇ 412 İkram KIRKPINAR 453 Ümmani BELGE 372 Hasan KARAMAN 413 Aziz AKGÜL 454 Refik BAYSAL 373 Metin KARS 414 Sündüs AFGANLIOĞLU 455 Mükerrem ESER HINIS 415 Adem YÜKSEL 456 Yasin DEMİRKAN 375 M.Emin SEVİŞOĞLU 416 Adem DEĞİRMENCİOĞLU 457 Recep SARIKAYA 376 Mustafa BULGAN 417 Sedat AKYILDIRIM 458 Onur DURKAYA 377 Nesip BÜYÜKYILDIRIM 418 Sinan CELEP 459 İrfan YAŞAR 378 Cafer İMZA 419 Hasan YILMAZ 460 Muammer ÖZTÜRK 379 A.Yalçın FURAT 420 Kenan VELİOĞLU 461 Bilal DEMİR 380 Kekil DURMAZ 421 Şahin KARABAŞ 462 Mustafa AYDIN 381 Hasan AKIN 422 Aydın DAĞ 463 Harun AKYÜZ 382 Kadir ATALAN 423 Sebahattin GENÇ 464 Selahattin AYDIN 383 Engin KAYA 424 Latif SARIÇAM 465 Yılmaz ABRAK 384 Tolga ÖZDEMİR 425 Mehmet YAZICI 466 Ebubekir TANER 385 Ali KÖSE 426 Muhammed KÖŞGEN 467 Abdulsamet AKOĞUL 386 Cemil KIRDAĞ 427 Ömer KARAKAYA 468 Mehmet Ali ÇALIŞKAN 387 Bedran AKGÜN 428 Abdurrahman DALGIÇ 469 Halil KIRAN 388 Fesih GÜZEL 429 AŞKALE 470 İsmail BAŞ 389 Emrah ATILAY 430 İbrahim ÇINAR 471 Mehmet EROL 390 Ergün CIĞAL 431 Doğan AKTAŞ 472 Kemal TEMİZ 391 Adem AYKUT 432 Nurettin KERSİN 473 Resul YEŞİLYURT ÇAT 433 Sevinç GÜNER ÇAYIRLI 393 Metin SEZER 434 Abdullah ATICI 475 Ali CAN 394 Mustafa GÜNER 435 Muhammet DAL 476 Mustafa BAYRAM 395 Veli ULUSAL 436 Ömer YEŞİLYURT 477 Merve YÜKSEL

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 345 396 Ahmet ERDEM 437 Emrullah AYKUL 478 Hikmet TURAN 397 Afşin ALAY 438 Çiğdem ÇAĞAL 479 Mutlu TEKBIYIK 398 Süheyla GÜMÜŞ 439 Nurullah ACAR 480 Savaş ŞAHİN 399 Hakan BİRLAN 440 Ali AKKAYA 481 Mustafa CAN AZİZİYE 441 Dinçer AKSUNGUR 482 Ali E. BAL 401 Mahmut YILMAZ 442 Ufuk DEMİRKAN 483 Mustafa YILMAZ 402 Şükriye GÜLŞEN 443 Hüseyin DİNÇER 484 Lokman DURMAZ 403 Timur MERAL 444 Mehmet KARA 485 Selçuk ÖZYÜREK 404 İmdat BURUL 445 İbrahim CİĞER 486 Muammer KÜÇÜKOSMAN 405 Ender AKKUŞ 446 Yasin KAYA 487 Yücel YEGİN 406 Yunus ÖZFIRAT 447 M.Zeki TURAN 488 Erol AYDEMİR 407 Nurettin AKGÜL 448 Muhammet ŞİMŞEK 489 Necla ARSLAN 408 Ahmet EREN 449 Abdul Celil KALYANCU 490 Çetin YAKUT 409 Mahmut TURANOĞLU 450 Emrullah AYKUL 491 Engin ACAR 492 Nurettin SAVAŞ 533 Ali ASAN 574 Mehmet TANGÜZEL 493 Cemalettin ALP 534 Ahmet ALTUNDAL 575 Zühal ŞİMŞEK 494 Selim YILDIRIM 535 Yaşar GÜL 576 Filiz ESİRGENCİ 495 A.Hulusi TAHAN 536 Musa ŞENTÜRK 577 Bülent AKTAŞ KEMAH 537 Ahmet KİRAN 578 Yunus IŞIK 497 Recep İLTER 538 Serdar KARA 579 Barış GÜÇYETMEZ 498 Ahmet PALAZ 539 Alparslan ERCAN 580 Ömer YILMAZ 499 Turhan YAKUT 540 Fahrettin BOZKURT 581 Zekai GÖRMEK 500 Mehmet HANÇAK 541 Mustafa ÇOBUR 582 Mahmut KEÇECİ 501 Necat AKTAŞ 542 Oktay AKYOL 583 Esalettin ARABACI 502 Abubekir BİLGİN 543 Hakkı AYDIN 584 Mustafa MUTLU 503 B.Şahset BİRİCİK 544 Mehmet IRMAK 585 Faruk ÖZGER 504 Abubekir ASAL 545 Mevlüt GÜR 586 İbrahim DERTLİ 505 Fatih İDALI 546 Cevdet AKANSU 587 H.Bayram TEMEL 506 Halil DAĞAŞAN 547 Ramzi ATEŞ 588 İbrahim SUCUOĞLU 507 Hidayet BİRİCİK 548 Dursun ADIGÜZEL 589 Emrah ATABAY 508 Yücel ATEŞ 549 Mahmut GÜLNAR 590 İrşadi DOĞAN 509 Yusuf BİLGEN REFAHİYE 591 Eşref DURNA 510 İrfan SELBİ 551 Muhammet ŞİMŞEK 592 Ahmet EKİNCİ 511 Çiğdem DOĞAN 552 Bünyamin AYTAŞ 593 Coşkun KURU 512 Hasan BOZDEMİR 553 Mustafa DEMİROK 594 Mustafa ARABACI KEMALİYE 554 Seyfettin UYANIK 595 Mevlüt CÖDEL 514 Bedri YAKAR 555 Sadullah SAĞIRLI 596 Orhan TAY 515 Bülent YAŞAR 556 Hüseyin GÜNAY 597 H.Basri KARAMAN 516 Mehmet KESKİNKILIÇ 557 Ebubekir BEBEK TERCAN 517 Osman Nuri GÜLTEKŞN 558 Ahmet MUTLU 599 Ali TEKİN 518 Rabia ALPTEKİN 559 Selim GÖKÇEOĞLU 600 Ali ÖZDEMİR 519 İbrahim AYKAŞ 560 Fatih SULU 601 Hasan SÜRÜCÜ 520 Mehmet ÖRNEKÇİ 561 Ahmet YABAL 602 Kazım BOZ

346 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI OTLUKBELİ 562 Muharrem ZENGİN 603 Erkan DURAN 522 Ramazan TEKİR 563 İsa KORKMAZ 604 Şakir KALKAN 523 Daştan DURSUN 564 Ayhan TEMİZ 605 Cafer AĞBABA 524 Hasan Basri YILDIZ 565 Recep ŞİMŞEK 606 Hüseyin CANPOLAT 525 Selçuk TEKTAŞ 566 Zeki ÇETİN 607 Taner AKYÜREK 526 Latif YILMAZ 567 Ramazan EREN 608 İlhami AKAR 527 Selahattin YAVUZ 568 Muhammet IŞIK 609 Ali Ekber AYDIN 528 Murat BÜYÜK 569 Mikail ÖZKARA 610 Hüseyin ÇAKIR 529 İhsan GÜLÜCÜ 570 İsmail GÖKSU 611 Adem DURMUŞ 530 Öner SATILMIŞ 571 Abdurrahim YEŞİLYURT 612 Hamit DERİN 531 Osman DAVLANCI 572 Faruk UÇAR 613 İsmet ALDUT 532 Nagihan DATSANCI 573 Abuzer ALKAYIŞ 614 Zakir GÜNEŞ 615 Osman YILMAZ 655 Hasan Hüseyin KAZ 696 Dursun Ali KARACA 616 Fatih UĞUŞ 656 Ali İhsan CEYLAN 697 Okan ÇAKIR 617 TUĞRUL ÖZLÜ 657 Adem KARADENİZ 698 Recep MEMİŞ 618 Hatice AKAY SARIKAYA 658 Hasan KARABUDAK 699 Bedrettin BİLGİN 619 Bülent DUMLU 659 Mustafa KAYA 700 Seyfi ŞİMŞEK 620 Süleyman AKSU 660 Mahmut KAYA 701 Hanifi COŞAR 621 Muharrem GÜNEŞ 661 Otluk Köyü Muhtarı 702 Merdem TOSUN 622 Erkan DOĞAN 662 Mehmet Ali YENİÇERİ 703 Ahmet YAKUT 623 İsmail ŞAT 663 Yavuz ORUÇ 704 Cengiz AKADANDAN 624 Ant ŞİMŞEK 664 Murat HUNTİK 705 İsmet TAYFAR 625 Ferhat VAROL 665 Mehmet BAŞGÖL 706 Yavuz SATILMIŞ 626 Ümit TEMEL 666 Suha GÜLSEVEN 707 Kadir AÇIKGÖZ 627 Ahmet KOÇAK AYDINTEPE 708 Hüseyin BİRLİK 628 Muhlis PAKKAN 668 Dursun ÇELİK 709 Nazmi ALTUNTAŞ 629 Ekrem AKASMAN 669 Mehtap KARAASLAN 710 Celal ŞAHİN 630 Sarıköyü Muhtarı 670 Rukiye KURT 711 Ömer COŞAR 631 Hüseyin GÜZEL 671 Yasemin DİVAN 712 Fatih YAZICI 632 Rıza KAYA 672 Şaban AKBAŞ 713 Veysel AĞTAŞ 633 Erkan KILIÇ 673 İsmail YILDIZHAN 714 Muhammet KILIÇ 634 Bülent POLAT 674 Ali BİRGÜL 715 Ahmet AŞKIN 635 Süleyman SARIGÜL 675 Ali Osman TORLAK 716 Muhammet AKBUDAK 636 İlhami KAYA 676 Abuzer BAYANSAL 717 İhsan KAZUKOĞLU 637 Hüseyin GÖZCÜ 677 Nafiz KARAKAYA 718 Emre Agergin 638 Servet KAYA 678 Ersin BATTAL 719 Eyyüp BALTA 639 Mustafa YILMAZ 679 Emrah AKTAŞ 720 Adnan KABİL 640 Özgür YILDIZ 680 Halit BAYRAM 721 Abdullah NAİR 641 Haydar ŞAHİN 681 Şeref ERKAN 642 Şükrü GEZGİN 682 Emirhan SANCUR 643 Cemil AYDIN 683 Doğan BİRGÜL 644 Nadir KÖSE 684 Cihan TOKDEMİR

TRA1 DÜZEY 2 BÖLGE PLANI - İLÇELER RAPORU (2014-2023) 347 ÜZÜMLÜ 685 Yusuf ERASLAN 645 Metin ÇÜLBAN 686 Muzaffer YAZOĞLU 646 Hüseyin YILMAZ 687 Rasim LÜLECİ 647 Ali SÖNMEZ 688 Seyfettin OĞUZ 648 Halil ARPUÇ 689 Fuat GÜLER 649 Baki DÜZ 690 Emri ŞENTÜRK 650 Ali KIZGIN 691 Abdurrahman CAN 651 Hüsamettin GÜVEN 692 İsmail ÖZTÜRK 652 Ferhat SELÇUK 693 Osman BAYRAK 653 M.Ali KAĞAN 694 Mustafa DEVELİ 654 Metin ÖZDEMİR 695 İmdat YERLİKAYA

348 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI

TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU

TRA1 Düzey 2 BÖLGE PLANI İLÇELER RAPORU

T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı Cumhuriyet Caddesi No:3 Yakutiye/ERZURUM Tel: +90 (442) 235 61 11- Faks: +90 (442) 235 61 14 www.kudaka.org.tr

www.kudaka.org.tr