Het onbehagen in de democratie De mythes van 6 maart Het cda na paars 3 De gedachtewereld van Vim Fortuyn S De cpb-doorrekeningenH Hot topic immigratiebeleidB Het districtenstelsel als schijnoplossing VERKIEZINGEN 2002 Met bijdragen van

^ W

1^B; ' f w 1■

' fp? -SSL. ; t « •" ■* ■> A W i ié»--, jf S; ..

s r » §*.. ,w K ■£— JaPlM BB t 2 £ S È B B W f' J „ O . J | 1 Hfl| se(D

SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad uan de \N\ard\ Beekman Stichting, wetenschappelijk bureau uan de Partij uan de Arbeid JAARGANG 59 NUMMER 4 2002

REDACTIE UITGEVER René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Mieke Groen (medewerker) Prinsengracht 747-751 Maarten Hajer 1017 jx Amsterdam Paul Kalma (secretaris) www.uitgeverijboom.nl Marijke Linthorst Coen Teulings ABONNEMENTEN Margo Trappenburg Bel (0522) 237 555 voor een abonnement Bart Tromp of kennismakingsnummer.

REDACTI E RAAD De abonnementsprijs bedraagt € 60,- Thijs Wöltgens (uoorzitter) per jaar. Instellingen en buitenlandse Broer Akkerboom abonnementen: c 110,-. Studenten / Greetjevan den Bergh aio/oioof js-abonnement: €35,-. |et Bussemaker Losse nummers €7,50. lacobus Delwaide Een abonnement kan op elk gewenst Hugo Keuzenkamp moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Frans Leijnse voor het einde van de jaargang. Willem Witteveen Administratie REDACTI EADRES Boom Distributiecentrum Wiardi Beekman Stichting Postbus 400 Postbus 1310 7940 a k Meppel 1000 b h Amsterdam telefoon (0522)237555 telefoon (020) 551 21 55 telefax (0522) 253 864 telefax (020) 551 22 50 e-mail [email protected] Vormgeving internet www.wbst.nl Jos B. Koene (lay-out) René van derVooren (omslag 8c basisontwerp)

| De redactie verwelkomt

bijdragen ter beoordeling. *" 'uftfleversverbond Kopij graag toezenden Groep uitgevers voor per e-mail (in Word) vak en wetenschap of per post vergezeld van © 2002 Uitgeverij Boom, Amsterdam een diskette. ISSN 0037-8135

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming uan de uitgever.

OMSLAGFOTO PIET DEN BLANKEN | HOLLANDSE HOOGTE Ofc; COLUMN

Of doen we het samen ?

‘Doen we het ieder voor zich, of doen we het sa­ slogan uit een vorige campagne van stal te halen) men?’ is een van de standaard retorische vragen zie ik in de PvdA-plannen veel minder terug. De van Ad Melkert, als hij een spreekgestoelte be­ crèche mag particulier zijn en speciaal bedoeld klimt. De impliciete boodschap voor het luiste­ voor kinderen van vermogende ouders, of werk- rend gehoor is duidelijk: wij doen het natuurlijk gerelateerd met vaak een soortgelijk effect. De samen. Maar wat doen wij dan samen en wie zijn school mag bijzonder zijn, een eigen toelatings­ die ‘wij’ in dit verband precies? beleid voeren en lelieblank blijven. De wijk mag Ik hoop altijd dat Melkert doelt op alle bur­ een villawijk zijn of een Turkse (Marokkaanse, gers en legale inwoners van Nederland en dat hij Somalische) enclave in een grote stad. Jan Marij- een heleboel dingen voor ogen heeft die wij sa­ nissen heeft met de PvdA nooit kunnen praten men behoren te doen. Samen zorgen voor onze over een spreidingsbeleid, zo legde hij onlangs publieke goederen (water, elektriciteit, openbaar uit aan Felix Rottenberg in een mooi televisie- vervoer) en deze niet te grabbel gooien op een interview. markt van vraag en aanbod. Samen een basisver­ De PvdA lijkt het helemaal niet samen te wil­ zekering ziektekosten invoeren en een eind ma­ len doen. De PvdA vindt het makkelijker om ken aan de onhandige en moreel onjuiste twee­ extra geld te besteden aan voorschoolse opvang deling tussen ziekenfonds en particuliere verze­ voor kansarme kinderen dan om die kansarme kering die wij nu hebben. Samen wonen in kinderen met kansrijke kinderen te laten spelen heterogene wijken: rijk en arm, allochtoon en en leren. De PvdA vindt het makkelijker te bena­ autochtoon. Samen naar de kindercrèche: rijk en drukken dat ouders in dit land het recht hebben arm, allochtoon en autochtoon. Samen naar een een school voor hun kinderen te kiezen dan om openbare buurtschool, of desnoods, samen naar samen met andere paarse partijen werk te gaan het bijzonder onderwijs: rijken arm, autochtoon maken van inperking van de vrijheid van het bij­ en allochtoon. zonder onderwijs. Ik zie de PvdA niet met Marij- Die hoop heb ik, maar ik hoor en zie zelden nissen praten over busvervoer voor allochtone PvdA-plannen die dat samen doen een beetje kinderen naar witte scholen in een ander deel dichterbij zouden kunnen brengen. Met die eer­ van de stad. De PvdA vindt keuzevrijheid in ste twee idealen gaat het nog wel: samen doen de woonomgeving een makkelijker ideaal dan met publieke goederen en samen in een basis­ sociale cohesie in wijken. 3 verzekering ziektekosten, daar lijkt de partij wel Doen we het ieder voor zich, met een afkoop­ aan te willen werken. We moeten natuurlijk som voor kansarme groepen, of doen we het echt onze zegeningen tellen en blij zijn dat de tijd van samen? ongeremde privatisering voorbij is, maar ander­ zijds, dit zijn dingen die zo langzamerhand ie­ dereen samen wil doen. Uitgerekend Pim For- tuyn is fel tegen het privatiseren van nutsbedrij­ ven en zelfs de vvd is inmiddels bekeerd tot de basisverzekering ziektekosten. Van dat samen MARGO TRAPPENBURG wonen, werken en liefhebben (om nog eens een RedacteurS&D

S&D 4 | 2002 VERKIEZINGSJAAR 2002: DE HETE HANGIJZERS Districtenstelsel vergroot parlementaire middelmaat Het hete hangijzer volgens Ronald van Raak

‘Die pronkkamer van Nederlandse middelmatig­ EEN STEEDS WEER OPLAAIENDE DISCUSSIE heden, dat muzeum van misdadige nietigheid’, zo typeerde Multatuli in 1862 de Tweede Kamer. De discussie over districten steekt, als een dom­ Dat de Nederlanders zo slecht vertegenwoordigd pelaar, steeds opnieuw de kop op in de Neder­ werden was volgens de schrijver grotendeels de landse parlementaire geschiedenis. De redenen schuld van Thorbecke, de vormgever van de waarom dit debat werd gevoerd waren zeer di­ grondwet van 1848: ‘Zielkunde, kennis van ’t vers, zo toont een artikel van de historicus Jasper Volk, was den uitgedroogden wettenfabrikant Loots dat eind 2000 verscheen in Openbaar een gesloten boek’.1 Kamerleden werden na 1848 Bestuur.2 Na 1917 waren het in eerste instantie rechtstreeks gekozen via districten, totdat met vooral de liberalen die pleitten voor herinvoe­ het algemeen kiesrecht in 1917 de evenredige ring van een districtenstelsel. Dit had vooral vertegenwoordiging werd ingevoerd. electorale redenen. De traditioneel wat minder Naü66 en cda gaan nu ook binnen de PvdA strak georganiseerde liberalen (met name van de steeds meer stemmen op voor invoering van Vrijzinnig Democratische Bond) zagen hun par­ kiesdistricten. Partijvoorzitter Ruud Koole sprak lementaire positie bedreigt door de beter georga­ zich eind december uit voor een (gemengd) niseerde massapartijen van antirevolutionairen districtenstelsel. Een deel van de Kamer, zo wil (arp), katholieken (rksp) en socialisten (sdap). hij, moet in de toekomst rechtstreeks, een deel Sommigen van hen hoopten middels kieswet- per district worden gekozen. Op deze manier herziening het verloren terrein te herwinnen. hoopt hij de politiek dichter bij de burgers te Tijdens de crisis van de jaren '30 waren het weer brengen. Doordat ook Leefbaar Nederland voor- andere stemmen die riepen om een districten­ 4 stander is van een districtenstelsel is na de stelsel, nu als antwoord op het tanende vertrou­ verkiezingen van 15 mei waarschijnlijk een wen in de daadkracht van de parlementaire de­ Kamermeerderheid voor dit systeem. Met mocratie. Minister-president Colijn pleitte bij­ Multatuli moeten we vrezen dat districten de voorbeeld in 19 3 s voor districten als een middel parlementaire middelmatigheid nog zullen tot krachtige parlementaire kabinetten. vergroten. De idee van districten als middel tot politieke vernieuwing kwam voor het eerst duidelijk naar Over de auteur Ronald uan Raak is historicus aan de voren tegen het einde van de Tweede Wereld­ UuA en medewerker uan het Wetenschappelijk Bureau oorlog, zo vertelt Loots. In 1944 ontbrandde in de uan de sp illegale pers een discussie over de invoering van Noten Zie pagina/ kiesdistricten, als onderdeel van een bredere dis-

S&D 4 j 2002 DE HETE HANGIJZERS Ronald van Raak cussie over politieke hervorming. Met het uit­ wer. Een probleem is echter dat deze onderne­ blijven van de politieke ‘doorbraak’ na 1945 en mer voorzitter is van de vereniging van de wel­ het herstel van de vooroorlogse situatie ver­ gezinden. De politiek onervaren Frits twijfelt of stomde echter ook deze discussie. het daarom wel een goed idee is voor de eensge­ In dejaren ’6o werd het districtenstelsel op­ zinden mee te dingen. Als hij daarop te rade gaat nieuw onderwerp van debat, nu als pijl op de bij een vriend, verzekert deze hem dat de welge­ democratiseringsboog van d 6 6. Sindsdien heeft zinden hiertegen geen enkel bezwaar zullen heb­ een keur aan onderzoekscommissies, onder lei­ ben, zolang hij zich in zijn uitspraken maar be­ ding van onder meer Cals, Donner, Biesheuvel en perkt tot nietszeggende algemeenheden. Deetman, zich het hoofd gebogen over de invoe­ Juist de evenredige vertegenwoordiging biedt ring van kiesdistricten. In aanloop naar de ver­ de mogelijkheid van een kleurrijk parlement, kiezingen van 15 mei wordt dit negentiende- waarin veel mensen hun stem terughoren. Dit eeuwse middel nog maar eens uit de kast ge­ was ook een reden waarom het districtenstelsel haald: de huidige discussie over districten wordt in 1917 — met nagenoeg algehele instemming— vooral ingegeven door de wens de politiek 'dich­ op de schop werd genomen. Zoals Zóó wordt men ter bij de burgers’ te brengen. De invoering van lid van de Tweede Kamer toont, lieten de partij en in kiesdistricten, zo hopen voorstanders, zal het de verschillende districten zich destijds moeilijk parlementaire debat verlevendigen en de band onderscheiden. Om een meerderheid in een tussen kiezers en gekozenen verstevigen. Helaas district te verwerven stelden partijen vaak kleur­ zal eerder het tegendeel het geval zijn: een loze kandidaten (zoals onze jonge Frits), waaraan districtenstelsel draagt het gevaar in zich van niemand aanstoot kon nemen. Of steunden zij al kleurloze volksvertegenwoordigers, die gebukt even kleurloze kandidaten van andere partijen, gaan onder de knellende band met het thuis- om de keuze van uitgesproken tegenstanders te district. voorkomen. Bovendien is het maar zeer de vraag of in districten de band tussen kiezers en gekozenen KLEURLOOS EN KNELLEND steviger is. Een district kan slechts een beperkt De verkiezingen in de tweede helft van de negen­ aantal kandidaten afvaardigen, waardoor veel tiende eeuw— die plaatsvonden middels distric­ stemmen verloren gaan. Zeker bij een duidelijke ten— waren allesbehalve een levendige politieke meerderheid voor een bepaalde kandidaat zal de aangelegenheid. Dit beeld komt in ieder geval animo om te gaan stemmen afnemen en de op­ naar voren in de roman Zóó wordt men lid van de komst nog verder dalen. Minder partijen zullen Tweede Kamer (18 7 o), waarin de gang van zaken in de Kamer vertegenwoordigd zijn (of met veel rondom de verkiezingen aan de kaak wordt ge­ minder leden), waardoor minder kiezers hun steld.3 Deze politieke satire gunt ons een fictieve stem in het parlement terughoren. Een minder kijk op de strijd tussen twee politieke verenigin­ pluriform parlement leidt tot minder oppositie, 5 gen in twee kleine stadjes, de ‘eensgezinden’ en of in ieder geval tot een minder kleurrijke oppo­ de ‘welgezinden’. De partijen beroepen zich op sitie, waardoor het debat verder vervlakt en de onderling uitwisselbare beginselen. Niet zozeer betrokkenheid met de Haagse politiek verder zal de inhoud, maar vooral de vorm van politiek is afnemen. van belang, en deze is ook nog eens hetzelfde. De Daarbij komt dat in een districtenstelsel, schrijver laat op spottende wijze zien hoe de meer nog dan nu, de persoon van de politicus be- jonge werkloze advocaat Frits Molmer kandidaat langrijker is dan zijn boodschap. Dit kan aanlei­ wordt voor de eensgezinden, in de hoop als lid ding zijn voor discussie, maar dan toch zelden van de Tweede Kamer de liefde te kunnen win­ politiek-inhoudelijk. Ten slotte worden politici nen van de dochter van een schatrijke bierbrou­ in een districtenstelsel steeds meerbelangenbe-

S&D 4 I 2002 DE HETE HANGIJZERS Ronald van Raak

hartigers voor hun eigen regio. In beide gevallen ANDERE POLITICI zal de nauwe band met het district Kamerleden knellen. Voor lokale en regionale problemen Het is weinig zinvol om het Kamerwerk te willen hebben we de gemeenteraad en de Provinciale vernieuwen door verandering van het kies­ Staten. Kamerleden hebben een andere taak: zij systeem. Voor meer en beter politiek debat is moeten de belangen van verschillende groepen toch vooral de durf en kwaliteit van politici van en regio’s afwegen. Voorkomen moet worden dat belang en minder de wijze waarop zij worden ge­ Kamerleden discussies in de regio nog eens over­ kozen. Ook Ruud Koole weet dat gebrek aan dis­ doen, of op beschamende wijze hun herverkie­ cussie de dood in de pot is voor de politiek, ge­ zing moeten veiligstellen door, zoals de ‘back- tuige zijn onderzoek naar het ontstaan van de benchers’ in het Britse Lagerhuis, zo nu en dan moderne ‘kaderpartij en’.5 De PvdA zou in dit ver­ plichtmatig iets te roepen in het belang van het band een voorbeeld moeten nemen aan Willem thuisdistrict. Drees, die zich als minister het recht voorbehield De keuze van cda en Leefbaar Nederland voor buiten regering en parlement— in de woorden een districtenstelsel kan niet geheel los worden van H. Daalder— ‘als socialistisch partijlid vrij­ gezien van opportunistische overwegingen: uit te spreken’.5 Drees beklemtoonde in dit ver­ beide partijen mogen in geval van regionale ver­ band de gescheiden verantwoordelijkheid van tegenwoordiging waarschijnlijk rekenen op regering en parlement: van coalitiedwang en To­ electoraal voordeel. Het meest oprecht in haar rentjesoverleg zou hij niet willen weten. keuze is in dit verband d 6 6, voor wie districten Meer parlementair debat vraagt niet alleen wel eens veel minder gunstig konden uitvallen. Kamerleden die zich durven uitspreken, maar Opmerkelijk is wel dat deze partij in de loop der ook een andere omgang van politici met elkaar. jaren veel water bij de wijn heeft gedaan.4 In het Een dergelijke cultuurverandering komt niet tot eerste partij programma geloofde d 6 6 democra­ stand onder de ‘dwingende kracht’ van een tisering van de Nederlandse politiek mogelijk te districtenstelsel, zoals Thom de Graaf onlangs maken door invoering van vijftig of vijfenzeven­ beweerde.7 Voor zover het politieke debat door tig districten, met ieder twee of drie afgevaardig­ formele veranderingen kan worden bevorderd den. In deze vorm zullen de districten de ge­ zal dit niet gebeuren door een andere wijze van noemde kleurloze kandidaten voortbrengen, die kiezen, maar door betere voorwaarden voor zich beklemd weten tussen de algemene taak van onderzoek en discussie. Zo zou de minderheids- het Kamerlid en de specifieke belangen van het interpellatie formeel kunnen worden vastgelegd. thuisdistrict. Mede om dit probleem te onder­ Naar Duits voorbeeld kan ook een minderheids- vangen kiezen de democraten tegenwoordig enquête worden ingevoerd, bijvoorbeeld door voor een stelsel van tien tot vijftien districten, een kwart van de Kamerleden.8 Naar Zweeds die ieder tien of vijftien parlementariërs moeten voorbeeld behoort ook het instellen van een 6 leveren. Onduidelijk is in dergelijke grote onderzoekscommissie door een kamerminder- districten— die ongeveer een provincie zullen heid— waarin naast kamerleden ook externe omvatten— hoeveel dichter Kamerleden bij hun deskundigen kunnen plaatsnemen— tot de mo­ kiezers komen te staan. Het gemengde stelsel dat gelijkheden. Een verzekering voor succes zijn Ruud Koole voorstelt, waarbij Kamerleden deels dergelijke formele maatregelen echter niet. via districten en deels evenredig worden geko­ Doordat een meerderheid van de kamerleden zen, is nog een grotere stap weg van regionale zich gebonden acht aan de regering zijn contro­ vertegenwoordiging en zal de Kamerleden even­ lemiddelen van de Kamer in de praktijk vaak niet min meer herkenbaar maken. effectief. Debat is slechts mogelijk door met el­ kaar te debatteren. Een individueel kamerlid kan de regering in principe slechts vragen stellen. Hij

S&D 4 | 2002 DE HETE HANGIJZERS Ronald van Raak kan ook het initiatief nemen tot een interpella­ didaat voor de Tweede Kamer: ‘Ik betwyfel zeer tie, maar moet hiertoe wel toestemming krijgen of ik in enig distrikt zal kunnen konkurreren van de Kamer. Opmerkelijk genoeg hebben d 6 6 met de ‘byzondere persoonlyke geachtheid’ van en PvdA, die zich nu zo beklagen over het gebrek deze of gene onbekende grootheid, vooral ook aan politieke discussie, de afgelopen regeerperi­ omdat ik niet beloof de ‘belangen van het ode toegezien hoe de voorwaarden voor debat in distrikt’ voortestaan, zoals velen dat beloven uit het parlement zijn uitgehold. Zo is het ‘gewoon­ overmaat van naïveteit of van onbeschaamdheid, terecht' om een verzoek tot interpellatie of doch zekerlyk niet uit eergevoel of plichtbesef, spoeddebat in principe altijd te steunen verdwe­ evenmin als van welbegrepen belangstelling in nen. Het parlementaire debat verliest ook aan ge­ de publieke zaak welke niet gebaat wordt door ’t loofwaardigheid als de Tweede Kamer het toe­ behartigen van allerlei privaat-belangen die el­ staat dat vragen onvoldoende worden beant­ kaar kruisen, in de weg staan en vernietigen.’9 woord (de zogenaamde ‘kluitjes-in-het-riet’) en De door Multatuli geconstateerde parlementaire moties niet door de regering worden uitgevoerd. middelmatigheid is van alle tijden, evenals de Districten zullen niet voorkomen dat het par­ roep om hervorming van het kiesstelsel. Distric­ lement ook in de toekomst een pronkkamer is ten zullen niet leiden tot een ldeurrijker parle­ van Nederlandse middelmatigheden. Zij zullen mentair debat. Daartoe helpen alleen andere po­ de verkiezing van kleurrijke Kamerleden moge­ litici. lijk nog moeilijker maken, zo ervoer in de negen­ tiende eeuw ook Multatuli. Deze polemist stelde zich injaren 1860 tot drie maal toe vergeefs kan­

Noten Hollandsche verkiezingsroman, Torentjes-overleg, de Volkskrant Amsterdam 1870 (pseudoniem 6-1-2002. 1 In zijn Ideeën, resp. Idee 316 en van M.W. van der Aa, redacteur 8 Bij de grondwetsherziening van 451. Voor de politieke ideeën en en latere eigenaar van het dag­ 1983 werd nog een amende- activiteiten van Multatuli, vgl. blad De Tijd). ment-Faber over de minder- R. van Raak, In naam van her vol- 4 Zie hiervoor het ook voor de ko­ heidsenquête in tweede lezing maakte. Conservatisme in Neder­ mende verkiezingen weer actu­ door de Eerste Kamer verwor­ land in de negentiende eeuw, Am­ ele boek van J.W. Duyvendak, pen. sterdam 2001, pp 149-157. Waar blijft de politiek? Essays over 9 Aan het volk van Nederland 2 Vgl. J. Loots, Naar een gedecen­ paarse politiek, maatschappelijk (1862), Idee 290. Multatuli nam traliseerd stelsel van evenredige ver­ middenveld en sociale cohesie, Am­ deel aan de verkiezingen in tegenwoordiging, Openbaar Be­ sterdam 1997, pp 33-34- 18 6 o (in het district Tiel), in stuur 10 (2000) XII, pp. 13-15. De 5 R. Koole, De opkomst van de mo­ 1862 (in alle districten) en in historicus Loots bereidt een dis­ derne kaderpartij. Veranderende 1864. Datjaar richtte hij zelfs sertatie voor over de discussies partijorganisatie in Nederland, een eigen ‘vlees-party’ op, die rondom de evenredige ver­ 1960-1990, Utrecht 1992. zich moest inzetten voor de ver­ tegenwoordiging in Nederland 6 H. Daalder, Het socialisme van betering van de voeding en tussen 1865 en 1973. Willem Drees. Drees-lezing 2000, huisvesting van armen. 3 H. van Meerbeeke, Zóó wordt Amsterdam 2000, p. 11. men lid van de Tweede Kamer. Een 7 Politiek moet af van rituelen als het

s& d 4 | 2002 CURSIEF

valse bewustzijn: ‘Als we de mensen nu maargoed Pim Fortuyn: de eerste vertellen wat hun werkelijke belangen zijn, dan komt het wel goed’. Maar dat argument is van de politieke postmodernist baan sinds ook mensen met lage inkomens en zelfs allochtonen redenen aandragen om op Fortuyn te Fortyn werpt zich graag op als verdediger van de stemmen. waarden van vrijheid en moderniteit. Maar bij na­ Negeren helpt ook niet; het creëren van een cor­ dere beschouwing maakt hij daarvan weinig waar. don sanitaire speelt Fortuyn alleen maar in de kaart. Als er al een typering op hem past, dan is het die van Niet voor niets wil Fortuyn niet met anderen in de­ de eerste echte postmodernist in de Nederlandse bat. Zolang hij de indruk kan wekken geen deel uit politiek. Ideologieën doen er niet meertoe. Je pikt te maken van het politieke toneel en ‘outsider’ is, de basisdemocratie van radicaal links, het recht op wordt hij aantrekkelijkervoor het electoraat. Maar publieke voorzieningen van de sociaal-democratie, naarmate de lijst Fortuyn gedwongen wordt een normen en waarden van de christen-democratie, normalere politieke partij te zijn, met een pro­ lastenverlichting en een streng WAO-beleid van libe­ gramma, een lijsten mensen die met elkaar een raal rechts, en de haattegen de verzorgingsstaat, aantal essentiële ideeën delen, lukt dat minder. Hij het feminisme en vreemdelingen van het neoconser- kan dan niet anders dan de regels van het spel vol­ vatisme. Dat het niet samen gaat, maakt allemaal gen en laten zien dat beeld en inhoud met elkaar in niet uit. Op de ene pagina kan je beweren dat de overeenstemming behoren te zijn en dat ideeën landmacht en de luchtmacht afgeschaft moeten consistent moeten zijn. worden, op de andere pagina dat de militaire dienst­ De PvdA doet er dan ook verstandig aan zelf plicht weer ingevoerd moet worden. Elke waarheid is vooral consistent te blijven door de aandacht te er één volgens Pim Fortuyn, hoezo coherentie? vestigen op klassieke sociaal-democratische the­ Fortuyn is ook postmodernist omdat hij vorm en ma’s, zoals werkgelegenheid voor iedereen, inko- inhoud gelijkstelt. Zijn verschijning, kleding en menssolidariteit, zorg op maat en onderwijs als in­ houding zijn netzo belangrijk als zijn ideeën. Hij vestering in de samenleving. In de publieke opinie speelt met rollen en identiteiten. Hij is tegelijker­ wordt de partij teveel geassocieerd met macht en tijd Pietje Bel en kasteelheer met butler en chauf­ bestuur, en met problemen in plaats van oplossin­ feur. Verhaalt publiekelijk over zijn homo- erotische gen. De PvdA moet de uitdaging opnemen te tonen avonturen en werpt zich net zo makkelijk op als dat het een ideeënpartij is, die concrete oplossin­ verdediger van de weduwen van havenarbeiders. gen biedt die zich onderscheiden van anderen, ook 8 Pleit voor herstel van de nationale traditie en wil op terreinen als zorg en onderwijs. breken met elke internationale oriëntatie. Maar dat is niet alleen een uitdaging voor de Stijl kent bij Fortuyn geen regels. In zijn de- PvdA. Ook andere partijen mogen zich dat aantrek­ puinhopen-van-paars-boek worden persoonlijke ken, het cda voorop. Het geflirt van Balkenende bekentenissen, semi-wetenschappelijke analyses, met Fortuyn maakt het cda niet geloofwaardiger individuele ervaringen, journalistieke reportages als partij van gemeenschapswaarden, menselijke en statistische redeneringen ogenschijnlijk zonder waardigheid en soevereiniteit in eigen kring. Het problemen door elkaar geklutst. Vraag Fortuyn niet maakt bovendien de succesvolle investering die het naar de feiten, die liggen overal (en dus nergens). cda gepleegd heeft, met name via publicaties van Sociaal-democraten leken in hun reactie in eer­ het Wetenschappelijk Instituut, om zichzelfinhou- ste instantie te ru g te vallen op de theorie van het delijk te hervinden, ongeloofwaardig. Het cda zal

S&D 4 | 2002 CURSIEF dus moeten kiezen: voorde traditie van gemeen- Terugslenterend richting Artis hoor ik een ernstig schapswaarden en christelijk-sociaal denken waar kijkende jongen tegen een meisje zeggen: ‘Ach ja Balkenende zo in thuis is, ofvoor het individualisti­ die dingen van Descartes, die ...’. De rest gaat verlo­ sche, minimalistische en gefragmenteerde mens­ ren in het gedruis van de stad en het gekwetter van beeld van Fortuyn. de zwermen spreeuwen. Een gevoel van geluk door­ Zo leidt de postmoderne benaderingvan For­ stroomt mij, gevoed door bier, lentelucht, de Am­ tuyn tot de terugkeer van de moderne ideologische sterdamse straten, de liefdevoorde filosofie die de politiek. Partijen kunnen zich nergens meer achter harten blijkbaar beroert en de wetenschap dat de verschuilen. De politiek wordt gedwongen terugte macht van het kapitaal bijna gebroken is. Om mijn keren naar de kern van haar bestaan. auto te bereiken kom ik weer langs ‘De Burcht’, het eertijds trotse hoofd kwartiervan de Algemene Dia­ JET BUSSEMAKER mantbewerkers Bond. Daar had het plaatsgevon­ Lid uan de Tweede Kam er voor de PudA en uerbonden den: het symposium met Immanuel Wallerstein. aan de afdeling politicologie van de Vrije Universiteit Flet was een genoegen Wallerstein te zien. Bijna Amsterdam net zo’n groot genoegen als mijn ontmoeting vorig jaar metjimmy Carl Black — de drummer van The Mothers oflnuention — in Vlissingen. Want net zoals De ondergang uan ik de Mothers b lijf beluisteren, blijf ik Wallerstein herlezen. Wat is de overeenkomst tussen Frank Het Kapitaal Zappa’s drummer en Wallerstein? Beide zijn Ameri­ kaans en gebruiken heel veel noten. Droog en taai? Met lange passen spoed ik me langs de Amster­ Welnee! De hele geschiedenis van het kapitalistisch damse grachten naarde Oudezijds. Zwermen wereldsysteem trekt, volgens een vaste aanpak, spreeuwen doorklieven de lentelucht. VoorThe aan je voorbij. Nooit wordt de vrede van Cateau- Grand staat Wim Derksen te praten met een lid van Cambresis dezelfde als je The Modern World System het Kabinet Online. Te laat! FHij staat na te praten. gelezen hebt. Flet door hem voorgezeten Infodrome debat ‘De Problematisch is het alleen als historisch socio­ Nieuwe Kleren van de Keizer’, waarin de politieke logen als Wallerstein zich over de toekomst uitspre­ partijen zich zouden uiten over ‘de informatie­ ken (Zie eerder in dit blad: I. Wallerstein, De wereld samenleving’ is al afgelopen. Binnen beland ik die ons te wachten staat in 32 stellingen en Willem tussen een menigte vlotte babbelaars. Flet debat Minderhout De wereld uan Immanuel Wallerstein in zelfwas wat mat, zegt men. Ik heb dus niet veel ge­ s & d 7/8,1999). Flij meende driezaken met zeker­ mist en het bier vloeit nog rijkelijk. Voorde PvdA heid te kunnen voorspellen. Voor de eu is het erop voerde Dick Benschop het woord. Ik weet niet meer of eronder. Flet is cruciaal dat de Europese conven­ of ook hij ‘mat’ werd bevonden. Maar als hij dat tie erin slaagt Europa structuuren legitimiteitte was, dan weet ik waarom. geven. De uitbreiding maakt dit een uiterst com- 9 Net als ik had hij het gehoord! De droom, plex traject, maar de uitkomst van de Conventie zal ook de Infodrome, is bijna uit. Technologie, ook bepalen of Europa, naast en tegenover Amerika een informatietechnologie, is slechts een middel. eigen geopolitieke rol kan opeisen. Een middel dat de aanstaande ondergangvan Tweede observatie: Argentinië is slechts het eer­ het kapitalistisch wereldsysteem niet kan afwen­ ste voorbeeld van nationale desintegratie, Indo­ den. Flet einde van de accumulatie is nabij en nesië zal dra volgen en dan ... dus van het kapitalisme. Laat dat systeem dus Dit alles zou nog wel binnen het raamwerk van maar lo s... de wereldsysteemtheorie kunnen vallen, maar er­ Dit hebben ‘Dick en ik’ net gehoord van aan voorafging zijn profetie dat de vs dit jaar Irak Immanuel Wallerstein. zullen aanvallen, omdat de belangen van de havi-

S&D 4 I2002 CURSIEF

ken en de spin doctors van Bush samenvallen. Niet En ik. Ik schudde de herinneringen aan het sym­ onmogelijk, maar ik begon mij nutochafte vragen posium van me a f en liep heerlijk verder door de waarom Bart Tromp Wallerstein veel hoger inschat lentelucht langs Artis. Een ooievaar cirkelde vlak dan Noam Chomsky, de linkse G.B.J. Hiltermann. boven mijn hoofd. Geluk! Desalniettemin allemaal aardige onderwerpen, die echter in het niet vallen bij Wallerstein’s obser­ WILLEM MINDERHOUT vatie dat binnenkort het kapitalisme niet meer in Business consultant Atos Origin staat zal zijn om kapitaal te accumuleren en dus zal ophouden kapitalisme te zijn. PS: Immanuel Wallerstein verbleef enige tijd in het Daar zaten we dan, vrienden en medewerkers ni as te Wassenaar om aan The Modern World System van de Wiardi Beekman Stichting. Zou het echt Vol. IV te schrijven. Het is nog niet af, maar: kopen binnenkort overzijn?Jan Breman zag eerder een en lezen! Veel van zijn essays zijn te verkrijgen op terugval in predatory capitalism. Jan Luiten van www.binghamton.edu/fbc/ Zanden haalde Wallerstein’s observatie aan, dat ‘anti-systemic forces’, als ooit de sociaal-democra- tie, het systeem altijd juist versterkt hebben en zag Waarom Pim? geen bewijs voor de tendentiële daling van de winstvoet. Ik probeerde voorzichtig Castells en ‘in- Het is een misverstand om te denken dat Fortuyn formational capitalism’ aan de orde te stellen (want en zijn achterban zomaar uit het niets het toneel ik moest nog naar Infodrome, dacht ik). Enzovoort, zijn opgeklommen. Fortuyn is tenminste al tien jaar enzovoort. Immanuel bleef onverbiddelijk: the lang bezig met het stap voor stap opbouwen van game will soon be over. De managerial reuolution politieke steun voor zijn coup op het Nederlandse en — zoals Paul de Beer opmerkte — de verre­ bestel. Via zijn ontelbare columns in Elseuier — bij gaande vermaatschappelijking van het aandeel­ de ‘gevestigde’ opinionleadersten onrechte nooit houderschap via onder meer de pensioenfondsen, echt serieus genomen, terwijl we het hier wel over blijken in de ogen van Wallerstein van onderge­ het grootste en meest succesvolle weekblad van schikt belang. Al snel ontspint zich een woorden­ Nederland hebben — ; via het publieke debatcir- spel dat er op neer komt dat die vorm van kapita­ cuit; als ‘goeroe-professor Pim’ elke zondagoch­ lisme die het kapitalisme overleeft daarom dus tend in Harry Mens’ TV-programma Business Class; geen kapitalisme kan zijn. en in het betaalde lezingencircuit, voornamelijk in Een verloren middag dus? Geenszins! Er werd op m KB-ondernemerskringen, als gevierd jubileumre­ het scherpst van de snede gediscussieerd. Dick denaar bij winkeliers- en branche-organisaties. Benschop constateerde dat in de huidige wereld ie­ Verder is daar nog zijn lange, gefrustreerde dereen bang is van iedereen. Het Westen is bang mars door de traditionele partijen. Eerst de PvdA. voor concurrentie van de lage lonen landen en van Hij was in de jaren tachtig actief in het denkerscir­ 10 het terrorisme, de rest van de wereld is bang van cuit van de Wiardi Beekman Stichting, en schreef het Amerikaans militair potentieel, de westerse be­ beschouwingen, godzijdank voor mijn tijd, in dit drijven zijn bang door elkaar opgekocht te worden tijdschrift. Vervolgens kwamen daar vergaande en de migratie zorgt voor angst onder de oorspron­ contacten met hete da voor in de plaats. Met name kelijke bevolking en — van de weeromstuit — on­ metjaap de Hoop Schefferen Hans Hillen. Sommi­ der de migranten. gen zoeken in Pims bezoeken aan de darkroom van Wallerstein’s observatie dat ‘de toestand in de de christen-democratie de reden waarom ook wereld’ leidt tot frustratie en verwarring en dus tot het cda onder Balkenende zich zo vleierig tegen­ een populistische reactie leek iedereen te delen. over Fortuyn opstelt. Het koestert zijn opportu­ Vrolijk werd men er niet van, behalve misschien nistisch verbond met de anti-gereformeerde ‘Pim-vorser’ Erik van Ree. en anti-monarchistische Fortuyn tegen ‘de puin-

S&D 4 |2002 CURSIEF hopen van paars’. Over normen en waarden ge­ schijnlijke stijlbreuk, Gestaltsudtch of paradigmawis­ sproken! seling die zich momenteel in de Nederlandse poli­ Het is aanlokkelijk de revolte van Pim en de tiek lijkt te voltrekken. Pim Fortuyn is meerofmin- Fortunisten afte doen met verwijzingen naar Hai- dertoevallig het symbool, de katalysator, de aanzeg­ der, Berlusconi of Filip de Winter. O f om Janmaat ger, het pars pro toto van deze breuklijn. zelfs weer van stal te halen. Ontegenzeggelijk is Als we een laag dieper graven stuiten we op het één van de ingrediënten van het Complex Fortuyn bekende sociologische complex van individualise­ een buitenlander-afwerende attitude, maar het valt ring, ontvoogding, secularisatie, commercialise­ er zeker niet mee samen en het lijkt ook een minder ring en ont-ideologisering. Uit te breiden met het geprononceerd thema aan het worden. Sowieso is verval van de traditionele politieke partijen, de de­ er geen relatie tot de duistere kanten van extreem­ finitieve overwinning van de zwevende kiezer, de rechts, de verbindingen met neo-nazistische groe­ totstandkoming van de mediasamenleving; het is peringen en dergelijke. De brede scoop van het deze context die als het ware al langere tijd aan het ‘Fortuyn-programma’ — op de cover van zijn rijpen was vooreen genadeloos doorprik- en door- puinhopen-boek gaat het om gezondheidszorg, braakmoment van het type Fortuyn. Zo’n populis­ veiligheid, openbaar bestuur en onderwijs en tische revolte slaagt dan juist tegen Paars, omdat worden immigratie- en integratiebeleid niet eens daarin de laatste politieke en ideologische verschil­ genoemd — zorgt ervoor dat het buitenlander- len leken te verdampen en ondergeschikt werden thema gerelativeerd dan wel gecamoufleerd wordt; gemaakt aan de sanering van de BV Nederland. hetzelfde geldt voor de kandidaten waarmee Paars wordt aldus waargenomen als paternalistisch Fortuyn zich heeft omringd: medisch specialisten en technocratisch establishment, dat als een ‘ge­ en allochtonen die aantoonbaar de handen uit de blindeerde trein’ door de samenleving heen rijdt, mouwen hebben gestoken... autistisch gefixeerd op financieel-economische Daarbij komt dat Fortuyn met zijn anti-islam is- kengetallen, maar weinig sensibel voor het niet- me in het post-11 september-klimaat niet bepaald materiële. meer alleen staat en verder heeft hij de angel uit de De enorme impact van de veelgelaagde revolte impliciete 'eigen volk eerst-houding’ gehaald door van Pim en de Fortunisten kan eigenlijk alleen ver­ een sluw onderscheid aan te brengen tussen klaard worden uit de bewuste en onderbewuste ‘nieuwkomers’ en hier al gevestigde etnische min­ resonantie die deze Revolte van het Nationale derheden. Vals-geëngageerd heet het dat de gren­ Chagrijn bij heel veel mensen moet hebben. Het zen dicht moeten, juist omwille van de integratie moet dan gaan om gedeelde ergernis over de kaal­ (cq het bestrijden van het integratie-fiasco) van de slag in de collectieve sector, om weerzin tegen de allochtonen die hier al zijn. Maar dat gaat wel in regelzucht van de bureaucratie, om zorg over de een buitenlander-vijandigdiscours: ‘We moeten falende inburgering van etnische minderheden en niet dweilen met de kraan open’. schijnbaar onbeheerste migratiestromen, om angst Men magvoordeverraderlijke xenofobe subtekst voor misdaad en om irritatie overfletse, ontwij- 11 van de Fortuyn-revolte de ogen dus niet sluiten, toch kende en lethargische politici. is daarmee niet afdoende verklaard de enorme im­ Maar pas op. Het gevaar van de huidige situatie pact van Fortuyn op het politieke bestel als geheel, is dit: Pim Fortuyn is de verkeerde man op het op de gevestigde partijen & politici en op het totale goede moment. Politiek en democratie moeten electoraat, ook op hen die nooit op Fortuyn zouden hernieuwd gelegitimeerd en gedemocratiseerd overwegen te stemmen. Er is zonder twijfel sprake worden, maar dat kan per definitie niet door een van een hysterische en Copernicaanse mediahype Man met een Opdracht. rondom Fortuyn: het hele politiek-maatschappelijk debat heeft opeens Pim en niemand anders als refe­ RENÉ CUPERUS rentiepunt. Maar zelfs dit verklaart niet de ogen­ Redacteur S&D

S&D 4 | 2002 Het cda na paars

De paradox van paars zou wel eens kunnen zijn dat die partij waarvan de hegemoniale spilpositie door paars nu juist werd betwisten gebroken, het c d a , na paars zo’n sleutelpositie opnieuw weer in de schoot geworpen krijgt. Er lijkt een centrale rol weggelegd voor het c d a in vrijwel elk scenario voor de komende kabinetsformatie. Kees van Kersbergen en André Krouwel menen evenwel dat dit voor het huidige c d a geen onverdeeld genoegen is. Bij hun verkenning van de strategische opties die de Nederlandse christen-democratie nog tot zijn beschikking heeft, analyseren zij dat aan de keuze voorzowel een centrum-linkse als een centrum-rechtse coalitie grote risico’s kleven. Flip de Kam laat aan de hand van de doorrekeningen van het Centraal Planbureau zien dat een combine van PvdAen c d a niet onmogelijk is. En passant raadt hij de PvdA aan het project ‘links bezuinigen’ weer nieuw leven in te blazen. Maarten Hajer beargumenteert op zijn beurt dat zowel het c d a van Balkenende als de PvdA onder Melkert het meest te winnen hebben bij een gezamenlijke sociale correctie op paars.

S&D 4 | 2002 FOTO MAARTEN HARTMAN | HOLLANDSE HOOGTE

Het cda na paars (1) De strategische opties van de christen-democratie

KEES VAN KERSBERGEN EN ANDRÉ KROUWEL

De late maar dramatische intrede van het popu­ toond dat het electoraat beschikbaar is gekomen lisme in de Nederlandse politiek wijst op het voor een politiek avontuur buiten de orde van de slecht functioneren van de traditionele politieke gevestigde partijen. partijen. De drie dominante stromingen van Naast de vraag waarom de paarse partijen niet christen-democraten, sociaal-democraten en li­ in staat zijn om het, in ieder geval in economisch beralen lijken ideologisch de weg kwijt, ver­ opzicht, succesvolle beleid van de afgelopen ja- vreemden hun voormalige kiezers van zich, ren te verdedigen, is de vraag van belang waarom schrompelen ineen als partij organisaties en heb­ het cda als grootste oppositiepartij niet in staat ben nauwelijks een weerwoord op de aanval is geweest het kennelijke ongenoegen te mobili­ vanaf de rechterflank op de liberale rechtsstaat seren. Het cda blijft stabiel in de peilingen, en verzorgingsstaat. Het anti-partij sentiment schommelend rond het nederige niveau van haar dat Pim Fortuyn weet te mobiliseren, kan in kernelectoraat van 19 a 20 procent. De partij is Nederland leiden tot de grootste aardverschui­ niet in staat gebleken de dramatische verliezen ving in de na-oorlogse West-Europese politiek. bij vorige verkiezingen weer goed te maken. Een Berlusconi’s Forza Italia wist 20 procent van de andere vraag is of het in de oppositie falende cda stemmen te halen in 1994, slechts acht maanden wel een aantrekkelijke regeringspartner kan zijn na de oprichting van zijn partij. Daarvan kon en zo ja, voor wie dan? men nog beweren dat zijn media-imperium en netwerk van lokale AC Milan-fanclubs het equi­ FALENDE OPPOSITIE valent vertegenwoordigden van een politieke partij. De politieke entrepreneur Fortuyn geniet Christen-democraten hebben grote moeite op­ 14 deze voordelen echter niet, maar peilt op het mo­ positie te voeren. Als echte ‘bestuurderspartij’ ment van schrijven nochtans boven de 19 pro­ hebben zij decennia lang bestuurlijke verant­ cent. Let wel, zelfs als het Fortuyn niet lukt deze woordelijkheid gedragen en het valt hen zwaar opiniepeilingen te verzilveren, is wel aange- principiële, morele oppositie te voeren tegen het vrij constante regeringsbeleid in Nederland. Het Over de auteurs Kees uan Kersbergen is als hoogleraar is voor het cda problematisch te bepalen met uerbonden aan de afdeling politicologie uan de welke inhoudelijke vraagstukken en issues über­ Katholieke Uniuersiteit Nijmegen haupt oppositie gevoerd kan worden. Christen­ Andre Kromwel is als universitair docent uerbonden democraten moesten op zoek naar hetgeen hen aan de afdeling politicologie uan de Vrije Uniuersiteit onderscheidt van de paarse coalitiepartijen. Mo­ te Amsterdam rele kwesties leken het meest voor de hand lig-

S&D 4 | 2002 Het cd a na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties van de christen-democratie gend. Hier stuitte de christen-democratie echter en later het cda hebben deze brugfunctie tussen op een tweeledig probleem. Het idee dat christe­ links en rechts, tussen kapitaal en arbeid, princi­ nen hogere waarden verdedigen en daarmee een pieel verdedigd. Op deze wijze hielden zij immer moreel monopolie hebben, was niet langer ver­ één of meer van de andere grote partijen (PvdA dedigbaar (zo het dat ooit al was). Weliswaar is en w d ) ter linker- en ter rechterzijde van de ei­ het voor het cda electoraal gunstig om op ge­ gen centrale positie. De strategische bezetting zette tijden de christelijke waarden te benadruk­ van het centrum maakte het voor de kvp en cda ken, maar dat is dan toch vooral gericht aan het mogelijk om te participeren in alle naoorlogse adres van de steeds verder slinkende confessio­ kabinetten tot 1994. nele niche in de samenleving. Daarbuiten laten Vanaf het einde van de jaren tachtig verliet zo­ weinigen zich nog iets gelegen liggen aan een wel de PvdA als de w d echter de traditionele stel­ van bovenaf opgelegde christelijke moraal. lingen en schoof op naar het politieke midden, Nederlandse burgers zijn in meerderheid post- waardoor het cda werd ‘doodgedrukt’ tussen het materialisten die persoonlijke vrijheid en indivi­ sociale liberalisme van de w d en de liberalere duele keuzes hoog in het vaandel dragen. Het he­ sociaal-democratie van de PvdA. Toen het cd a ge­ donistisch vrijetijdsgedrag van burgers en de confronteerd werd met een coalitie van liberalen toename van allerhande ‘alternatieve’ religies en en sociaal-democraten werd het moeilijk met de andere zingevingsactiviteiten duidt evenmin op traditionele menging van deze ideologieën op­ een wederopstanding van georganiseerd positie te voeren. christendom. De christen-democraten moesten niettemin In een ander opzicht hebben het cd a en zijn de liberalen en sociaal-democraten uit elkaar voorgangers de ideologische wapens eveneens zien te spelen, ook al werd dat steeds lastiger. uit handen gegeven. Zij hebben aan de wieg ge­ Historisch gezien kenden de paarse partijen staan van alle ‘oplossingen’ van juist die vraag­ grote sociaal-economische tegenstellingen en stukken waarop christenen in andere (Europese) zijn er traditioneel ook verschillen van inzicht landen nog electoraal profiel hebben. Het betreft op het gebied van nationale en internationale kwesties als prostitutie, drugsgebruik, homosek­ 1 aw and order. De PvdA en de w d zijn elkaar ech­ sualiteit, euthanasie, abortus, genetische mani­ ter in de afgelopen tien j aar dicht genaderd op de pulatie, gezinspolitiek, winkelsluitingstijden, links-rechts scheidslijn. De PvdA heeft zich als zondagsrust, enzovoorts. Het cda heeft meege­ partij van de Derde Weg ontwikkeld en een werkt aan een praktijk van gedogen van overtre­ groot deel van het collectivistisch en interventio­ dingen en van een zeer ruime overschrijding van nistisch staatsdenken achter zich gelaten. De de traditionele christelijke moraal. Het kon in vvd heeft zich bekeerd tot het sociaal-libera- oppositie onmogelijk ineens te hoop lopen tegen lisme door een groot deel van het rechts-conser- de bestaande libertaire wetgeving en tolerante vatieve gedachtegoed overboord te gooien. Daar praktijk op deze terreinen. Dat zou ongeloof­ komt nog bij veel dat er sowieso weinig viel in te 15 waardig zijn geweest en evenmin erg praktisch. brengen tegen het paarse beleid. Het valt wel­ Het cda kon slechts op zeer beperkte schaal tra­ licht niet meer zo op in de huidige anti-paarse ditioneel christelijke issues politiseren om elec­ hype, maar het beleid was economisch succesvol, toraal te scoren. populair en in veel opzichten 'christen-democra- Een tweede complicatie voor effectieve oppo­ tisch’. Sterker nog, de staatsfinanciën zijn beter sitie was dat christen-democraten traditioneel op orde dan ze ooit zijn geweest onder kabinet­ een middenpositie innamen tussen het libera­ ten geleid door christen-democratische pre­ lisme en het socialisme waardoor lange tij d con­ miers. fessionele partijorganisaties als spilpartijen in Het oppositieprobleem heeft ook een electo­ het politieke centrum konden opereren. De kvp rale component. Het cda is een volkspartij, ‘een

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties van de christen-democratie

partij voor iedereen’, ook wel een catch-all-partij lijk middenveld voor de rekrutering van parle­ genoemd. Het electoraat van het cda vertoonde mentariërs, als informatiebron en voor politieke traditioneel grote overeenkomst met de Neder­ steun. De CDA-fractie, waar het zwaartepunt van landse bevolking in het algemeen, alhoewel c d a- de parlementaire oppositie zou moeten liggen, kiezers over het algemeen wel confessioneler opereerde na het verlies van deze ‘maatschappe­ zijn en meer op leeftijd dan gemiddeld. De mobi­ lijke link’ vaak zwak, was verdeeld en verregaand lisatie van kiezers uit alle lagen van de bevolking ondergeschikt aan de partijtop. Structurele pro­ en de op consensus gerichte strategie maakte het cessen als secularisatie, individualisering, afne- cda tot de meest dominante partij van het Nederlandse partijstelsel. Dit karakter van ‘volkspartij’ is sinds lange tijd reeds een wezen­ Zelfs als het Fortuyn niet lijk kenmerk van de christen-democratie zelf. lukt de opiniepeilingen te Christen-democraten streven naar een vertegen­ woordiging van alle sociaal-economische groe­ verzilveren, is wel pen en lagen. Hierdoor kunnen zij moeilijk zeer geprofileerde en radicale standpunten innemen. aangetoond dat het Onmiddellijk zou een deel van de achterban zich electoraat beschikbaar is geschoffeerd voelen en de partij verlaten. Een voorbeeld hiervan vormen de uitlatingen van gekomen voor een politiek CDA-lijsttrekker Elco Brinkman over de sociale zekerheid bij de verkiezingen van 1994. Niet avontuur buiten de orde langer garandeerde het cd a de hoogte en duur van de gevestigde partijen van de aow. Oudere kiezers en de wat linksere aanhangers liepen massaal weg. En zij kwamen, ook na het verdwijnen van de ouderenpartijen, mende partij-identificatie als gevolg van steeds niet meer terug. Wat vroeger de kracht van de diffusere identiteiten, de ideologische dominan­ beweging was, blijkt in de oppositie een zwakte. tie van het (neo)liberalisme en het veranderde Men kan geen eigen en duidelijk profiel ontwik­ karakter van de politieke opponenten marginali­ kelen. seerden de christen-democraten in een steeds Nu ook de PvdA en de w d hun traditionele kleiner wordende electorale niche. Het cda ver­ achterban overstijgen in hun electoraal appèl, loor aantrekkingskracht op bijna alle groepen heeft het cda moeite om zich te handhaven als kiezers. Meer dan de andere politieke partijen een geloofwaardig alternatief. Ook de PvdA en de raakte het cda ook organisatorisch in verval. vvd laten zien een ‘vergelijk tussen de sociale Het cda lijkt ook grote moeite te hebben zich groepen en lagen’ te kunnen bewerkstelligen en aan te passen aan de moderne vormen van poli­ 16 hiermee ontvalt de christen-democratie haar tieke informatieoverdracht en machtsvorming. sterkste punt. De traditionele liberaal-confessio- In een tijd waarin populistische en kandidaat-ge- nele meerderheid lijkt niet langer te bestaan in oriënteerde campagnes worden gevoerd, politici Nederland. zich ‘profileren’ via de media, gesimplificeerde politieke standpunten in oneliners moeten wor­ den gebracht en aansprekend leiderschap een STRUCTURELE ZWAKTE EN VERVAL? steeds belangrijker factor in de overweging van Een structurele oorzaak voor de zwakte van de kiezer is, lijkt het cda een zware handicap te christen-democratische oppositie ligt in het ‘bui­ hebben. Bij veel burgers behoudt het cd a het tenparlementaire’ karakter van de partij. Zij beeld van een pragmatische of zelfs opportu­ heeft altijd zwaar geleund op het maatschappe­ nistische bestuurderspartij. Wanneer die partij

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties uan de christen-democratie nu ineens principiële oppositie zou gaan voeren mers, wie geen beslisser is, verliest de media- of zeer populistische politieke boodschappen aandacht. Hierdoor heeft het cda het steeds gaat verkondigen, is dat in de ogen van kiezers moeilijker om het voorgestane beleid (voor zo­ een trendbreuk en een ongeloofwaardige ge­ ver het al een alternatief heeft) onder de aan­ daantewisseling. dacht van de kiezers te brengen. Een krachtige Een tweede kenmerk van structureel verval is oppositie is voor het cda onder deze voor­ de maatschappelijke ontworteling van het cd a. waarden zeer moeilijk. Het maatschappelijk middenveld was traditio­ neel een machtsbron die onlosmakelijk verbon­ NIEUWE WEGEN? den was met het cd a. Niet alleen was het een bron van politieke en bestuurlijke informatie, Binnen het cda werd men zich na de paarse re­ maar via het maatschappelijk middenveld en het volutie langzaam ervan bewust dat als de partij grote aantal lokale bestuurders reikte het cd a tot haar gedachtegoed niet opnieuw radicaal zou in de kleinste hoekjes van de samenleving. Daar­ doordenken en moderniseren, zij de oude naast waren de sterke banden met de civil society/ machtspositie niet meer zou kunnen heroveren. ook van groot praktisch belang. Via allerlei maat­ Aanpassing was noodzakelijk, maar de opties schappelijke organisaties rekruteerde het cda waren beperkt. Grofweg waren er vier mogelijke kundige en ervaren bestuurders en politici en strategieën om nieuwe maatschappelijk-poli- kon het een flinke achterban mobiliseren. Dit tieke coalities te smeden om weer nationale maakte de partij tot een gewilde en betrouwbare regeringsmacht te veroveren, met alle hun eigen coalitiepartner, of in ieder geval tot een politieke electorale of inhoudelijke problemen en nade­ kracht die je maar beter niet tegenover je in de len. oppositie kon hebben. Nu de macht langzaam wegvloeit uit de partij, mijden zowel getalen­ Eerste optie: echt conservatief teerde politici als gevestigde belangengroepen het cda. Daar valt immers weinig meer te halen Een eerste optie die mogelijk onder leiding van in termen van politieke invloed en carrièreper­ Jaap de Hoop Scheffer overwogen is, is een echt spectief. Belangengroepen zoeken steeds vaker conservatieve richting in te slaan. Sommigen de daadwerkelijke machthebbers van PvdA en meenden dat het cda had kunnen proberen de vvd op. Het verschrompelen van de organisatie rol van conservatieve partij naar Anglo-Saksisch mo­ en het weglekken van informatie, mobilisatie- del op zich te nemen. Dat bleek echter geen le­ vermogen, maatschappelijke invloed en politiek vensvatbare optie, aangezien de Nederlandse po­ talent maakt het cda steeds machtelozer. litieke cultuur dit type conservatisme niet lijkt te Het machtsverlies van het cd a op nationaal dulden. Sterker nog, de afwezigheid in Neder­ niveau heeft er tevens toe geleid dat het allerlei land van de traditie van het hard-core conserva­ sleutelposities in het staatsbestel moest prij sge- tisme a la de Britten of a la de Amerikaanse repu- 17 ven. Liberalen en sociaal-democraten verdelen blikeinen wordt historisch nu juist verklaard nu de topfuncties in het openbaar bestuur. Hoe door het succes van de confessionelen. Daar langer de uitsluiting van het cda aanhoudt, hoe komt bij dat het economische conservatisme moeilijker het wordt om machtsposities terug te mede daardoor reeds lang en stevig gevestigd is krijgen. Voor bestuurders op lokaal niveau bete­ in de rechts-liberale stroming in Nederland en kent dit tevens dat zij steeds minder voor elkaar de kiezers uit deze hoek vinden een natuurlijk krijgen omdat de directe connecties met onderdak bij de vvd of vallen massaal voorde po­ bewindslieden in hogere bestuurslagen verloren pulistische lokroep van de libertijnse Fortuyn, zijn gegaan. Dit verlies van controle over het te zeker als ze in normatief opzicht helemaal niet voeren beleid heeft ook electorale gevolgen. Im­ conservatief zijn.

S&D 4 |2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties van de christen-democratie

Tweede optie: verlicht fundamentalisme men zou kunnen verwachten dat deze weg leidt tot marginalisatie van het cda zowel in strate­ Een andere, mogelijk wel levensvatbare, maar gisch als electoraal opzicht. electoraal weinig aantrekkelijke optie was de par­ tij om te vormen tot een verlichtfundamenta- Derde optie: de communitaristische strategie listisch-christelijkepartij, een soort oer-confessio- nele partij dus, maar dan aangepast aan deze tijd. Een derde mogelijke richting, waarvan men ele­ Het cda heeft lang geworsteld met zijn christe­ menten in de huidige lijn kan ontdekken, was lijke grondslag, die vertaald werd in een politieke dat de partij zich zou transformeren tot een com­ strategie die alle groepen diende aan te spreken. munitaristische ofwel gemeenschapspartij die het Dat is de partij op het bijna rituele verwijt van on­ behoudend en zelfs reactionair angehauchte duidelijkheid komen te staan. Die onduidelijk­ postmodernisme of postmaterialisme mobili­ heid zou men hebben kunnen opheffen door de seert. De individualistisch gerichte waarden als keuze voor een exclusief christelijke partij voor zelfontplooiing, die typisch zijn voor het post­ christenen. Punt. Het fundamentalistische aspect modernisme, krijgen een communitaristische zou daarbij letterlijk het fundament hebben moe­ invulling. De politisering van een meer anti- ten betreffen: het christelijke geloof en de bij­ individualistische en meer op de 'gemeenschap’ belse openbaring. Het verlichte aspect zou het in­ gerichte ideologie is mogelijk omdat er een zicht hebben moeten zijn dat dit fundamenta­ nieuw politiek spectrum in Europa is te ontwa­ lisme aan niemand opgelegd kan worden, maar ren. Terwijl de oude tegenstellingen van religie door mensen zelfbewust en actief gekozen moet en klasse verdwijnen, heeft zich een nieuwe poli­ worden als levenshouding en levenswijze. Voor tieke tegenstelling aangediend (hoewel het be­ dit christelijk fundamentalisme is wellicht niet lang ervan niet moet worden overdreven). Daar­ veel, maar wel een duidelijke ruimte in de ‘per- bij staan traditionelen en neoliberalen (inclusief missive society’ die Nederland is. de PvdA) tegenover de meer behoudende krach­ Er zou ruimte zijn voor een verlicht funda­ ten. Op de conservatieve pool van dit spectrum mentalistische partij die kan aansporen tot een staan de ‘anti-individualistische, anti-groei’- ethisch reveil, kan oproepen tot christelijke her­ partijen die steeds meer de nadruk leggen op de bronning, een onverbloemd pleidooi kan hou­ negatieve kanten van mondialisering, consu­ den voor het herstel van traditionele en in oor­ mentisme, marktwerking en aantasting van het sprong christelijke normen en waarden, of wat milieu. En dit keer is het niet links dat waar­ dies meer zij. Zo’n partij kan zonder angstvoor schuwt voor de negatieve gevolgen van onge­ de noodzaak van praktische politiek een modern breidelde economische groei en consumen­ pleidooi houden voor christelijke waarden die el­ tisme, maar zijn het juist de religieuze, rechts- ders in de postmoderne samenleving geen schijn conservatieve partijen samen met‘groene’ 18 van kans krijgen. Volgens deze visie is er een par­ partijen. Als gemeenschapspartij zou het cda tij nodig die waarschuwt tegen de doodlopende zich tegen het libertaire denken en het extreme weg van het secularisme. Naar schatting is het individualisme bij de vvd kunnen keren. De verlicht fundamentalistische segment in de kans op een politiek verbond met de PvdA zou Nederlandse samenleving electoraal gezien zo’n stijgen en samenwerking zou kunnen verlopen 10 a 15 procent, dat wil zeggen, maximaal 15 a 22 via de communitaristische vleugel van de zetels. Als potentiële coalitie-partner hoeft een sociaal-democratie die gruwt van de Derde Weg. dergelijke partij zich natuurlijk geen illusies te Op het terrein van de milieu-politiek zijn er mo­ maken. Het cda als getuigenispartij zal ook gelijkheden tot samenwerking met Groenlinks. meer dan nu in directe competitie komen met de Door aansluiting te zoeken bij maatschappelijke Christenunie, die authentieker is op dat punt en groeperingen als de milieubeweging en de anti-

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties uan de christen-democratie globaliseringsbeweging kan het c da een sprong protesteren tegen de effecten van de mondialise­ voorwaarts maken. Terwijl de traditioneel ring op de productie van lokale levensmiddelen. ‘linkse’ partijen hun geloof in de individualis­ In Frankrijk is het boegbeeld van deze beweging tische, consumerende burger bezingen, waar­ de boer José Bové en in Nederland hebben recent schuwen deze ‘neoconservatieven’ tegen het agrarische jongeren zich ook aangesloten bij het destructieve effect op het gezin en andere sa­ verzet tegen de globalisering. Het is niet uitge­ menlevingsverbanden van al die hedonistische sloten dat de christen-democraten hun gedachte­ consumptie. Langzamerhand verkondigen goed herformuleren op een wijze die aansluit bij christelijk-conservatieve en ‘groene’ partijen op de grote ‘neoconservatieve’ beweging die lang­ dit vlak gelijkluidende standpunten. Ook milieu­ zamerhand aan kracht en cohesie wint. partijen pleiten voor een zeker behoud van de bestaande verhoudingen en verworvenheden. Vierde optie: oude wijn in nieuwe zakken De opbouw van een dergelijke brede groepe­ ring past ook in de lijn die de christen-democra- Het cda moest overwegen of het zinvol was de ten feitelijk hebben gevolgd sinds de ontzuiling. rol van een brede, voor uiteenlopende maatschappe­ Met het samenvoegen van kvp, chu enARP is lijke groepen electoraal aantrekkelijke middenpartij een beweging in gang gezet naar een brede inter­ nieuw leven in te blazen. Men heeft naarstig een confessionele politieke organisatie. Meer recen­ weg gezocht terug naar de christelijk-sociale lijn telijk is een voorzichtige opening gemaakt naar die met Brinkman het onderspit delfde. Er is in andere gelovigen, zoals moslims en aanhangers de politieke ideologie en strategie van het cda van andere niet-westerse godsdiensten. Vanuit sinds Nieuwe Wegen, Vaste Waarden (1995) en deze verbreding is het slechts een kleine stap om Samenleven Doe Je Niet Alleen (1998) inderdaad in ook de samenwerking aan te gaan met diegenen deze zin iets gewijzigd. De strategie om de oude die pleiten voor het behoud van G aia, in plaats vertrouwde sociaal-christelijke visie te bena­ van de Schepping. drukken is verklaarbaar als men bedenkt dat de In dit kader passen ook veel beter de door het kritische zelf-analyse, die volgde op de nederlaag cda gekoesterde en breed opgevatte gezinspoli­ van 1994, aantoonde dat het verlaten van ‘het tiek, het appèl aan burgerzin en het idee van ge­ sociale gezicht’ één van de grootste fouten was organiseerd en ‘moreel’ samenleven (samenle­ geweest. Nadat echteruit de verkiezingsuitslag ven doe je niet alleen). Zo’n partij zal, wil ze voor van 1998 bleek dat het herstel van het oude een redelijke groep kiezers aantrekkelijk zijn, sociale gezicht electoraal niet zaligmakend was, moeite moeten doen een nieuwe morele grond­ nam de verwarring in eerste instantie alleen slag voor het gemeenschapsdenken te vinden. maar toe. Het oude sociale gezicht met nieuwe Een groeiend deel van het electoraat maakt zich make-up opmaken was weliswaar geen panacee, zorgen over het verval van de sociale verbanden, maar zonder was geen gezicht. Het cda is dan met name van het gezin, de verloedering en uit­ ook in deze richting voortgegaan. Voormalig 19 verkoop van de publieke voorzieningen, het ver­ partij-ideoloog Jan Peter Balkenende is als leider nietigende effect van productie en consumptie de verpersoonlijking van deze poging het oude op het milieu, de genetische manipulatie van gedachtegoed te rehabiliteren. Het huidige pro­ plant, mens en dier en de steeds toenemende ar­ gramma (Betrokken Samenleving, Betrouwbare moede in grote delen van de wereld en de daaruit Overheid), waarmee hij de kiezersmarkt op is ge­ voortvloeiende vluchtelingenstromen. Deze gaan, bevat een duidelijke beschrijving van de groep kiezers, die niet is in te delen bij traditio­ oude, op de christelijke politieke en sociale leer neel links of rechts, is groter dan het traditioneel gebaseerde politieke ideologie. Het program is christelijke electoraat. Het is voor het cda tevens consistent en helder in de manier waarop het de mogelijk deze brug te slaan naar diegenen die vaste waarden (gespreide verantwoordelijkheid,

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties van de christen-democratie

publieke gerechtigheid, solidariteit en rent­ partij als het cda proberen zich aan gewijzigde meesterschap) vertaalt in concrete beleidsdoel­ omstandigheden aan te passen en dat gebeurt stellingen. ook. Maar de kans van slagen het oude cda te De kracht van het cd a was ooit dat de partij doen herleven moet niet hoog worden ingeschat. een bemiddelende en accommoderende rol kon De secularisatie plus het einde van de voor­ spelen tussen gepolariseerde maatschappelijke waarden voor de politiek der bemiddeling heb­ en politieke krachten die functioneerden op ba­ ben namelijk het wezen van de beweging aan­ sis van collectieve sociale en politieke identitei­ getast. ten. Dit bepaalde de positie van het cda in het midden van het politieke spectrum. Zulke collec­ TERUG AAN DE MACHT NA PAARS? tieve identiteiten als 'de protestanten’, ‘de katho­ lieken', ‘de arbeiders’, ‘de boeren’, ‘de midden­ Het cda heeft een probleem. De eigen machtspo­ standers’, ‘de employees’ en ‘de kapitalisten’ be­ sitie is nog steeds tanende, zowel electoraal als staan echter niet meer of — voorzover ze nog bestuurlijk. Zelfs bij het (voorspelde) grote ver­ bestaan — functioneren ze niet meer als poli­ lies van vvd en PvdA bij de aanstaande verkiezin­ tieke identiteiten. De diepere oorzaken? Heel gen, groeit de CDA-aanhang niet of nauwelijks. kort door de bocht: individualisering, ontzuiling, De partij peilt aanhoudend heel dicht bij de secularisatie, deconfessionalisering, de groei van maximaal 20 procent van haar gedeeltelijk 'com- de middenklasse-samenleving. Het gaat hier om munitaristische’ en gedeeltelijk traditionele de ultieme consequenties van het voortgaande kerkse kern-electoraat. Naast de electorale proces van modernisering en wellicht zelfs post- zwakke positie lekt intussen ook het bestuurlijk modernisering van de westerse, kapitalistische, talent weg uit de partij. Bestuurlijk vallen steeds post-industriële samenleving. Een belangrijk meer cd A’ers uit de boot (alhoewel de college­ kenmerk van de deze samenleving is het om­ onderhandelingen op lokaal niveau nog lang vangrijke, maar amorfe en diffuse midden, waar­ niet overal zijn afgerond). Door het verval van de uit slechts diffuse identiteiten voortkomen. landelijke macht en de zeer onevenwichtige Als de kracht van het cda ooit erin bestond de regionale macht dreigt de partij wel te versplin­ bemiddeling tussen duidelijke en tegengestelde teren. Nu ook de landelijke partijorganisatie collectiviteiten te organiseren en daar electoraal langzaam maar zeker ten onder gaat, blijft er niet van te profiteren, dan verliest de beweging van­ veel meer over van de voormalig aantrekkelijke zelf dat vermogen op het moment dat de beteke­ coalitiepartner met een diepe sociale worteling. nis van de collectieve identiteiten is afgenomen. De maatschappelijke ontworteling van de partij, De politiek der bemiddeling vormde de kern van het weglekken van bestuurlijke ervaring en de de christen-democratie als politieke beweging, strategische centrumpositie zijn allemaal ver­ maar is door de maatschappelijke ontwikkelin- dwenen of onzeker geworden. 20 gen achterhaald. Nogmaals: wat valt er te be­ Na bijna acht jaar in de oppositie is het duide­ middelen tussen groepen die niet meer bestaan, lijk dat het cda electoraal niet profiteert van het of misschien nog wel bestaan maar niet meer als plotseling manifest geworden ongenoegen (of collectief georganiseerde belangengroepen in de ongeduld) over het paarse beleid bij de kiezers. politiek functioneren, dus electoraal niet te mo­ Sterker nog, de partij heeft geen rol gespeeld bij biliseren vallen? Kortom, de weg terug naar hoe het articuleren en mobiliseren van de anti- het vroeger was lijkt een heilloze. Er lijkt simpel­ paarse krachten. Immers, niet het cda lijkt het weg geen weg terug te bestaan. De christelijk-so- alternatief voor veel kiezers te zijn, maar een ra­ ciale weg lijkt daarmee een doodlopende te zijn, dicaler soort oppositie: de populistische agenda of beter nog, een weg terug naar een ideologie van Pim Fortuyn. De opkomst van Fortuyn lijkt die niet meer van deze tijd is. Natuurlijk kan een zeer ongunstig voor het cda. Fortuyn verhoudt

s&’d 4 | 2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties van de christen-democratie zich vooral tot de paarse coalitiepartijen. In een rende corporatistische besluitvormingsmecha- ongekende politieke mediahype trekt Fortuyn nismen hebben geleid tot de passieve en op kost­ 61 procent van alle media-aandacht naar zich toe bare ‘hangmat-verzorgingsstaat’ die Fortuyn en spreekt het volk toe over de ‘misstanden’ die nu juist wil bestrijden. Overigens is in dit ver­ acht j aar Paars hebben veroorzaakt. En dat ter­ band wel bijzonder opvallend dat CDA-leider wijl— zoals Pieter Hilhort en sp-leider Jan Balkenende als enige politicus van de gevestigde Marijnissen al terecht opmerkten — zijn be­ orde expliciet regeringssamenwerking met leidsvoorstellen ‘pimpelpaars’ zijn, dat wil zeg­ Fortuyn niet uitsluit. Mogelijk probeert hij op gen een radicalisering van wat de paarse kabinet­ ten toch al doen. Het cd a wordt niet genoemd en komt niet in beeld: de partij wordt nog onzicht­ Het valt wellicht niet meer baarder dan ze al was. Vanuit een meer strate­ zo op in de huidige anti- gisch perspectief ontstaat evenmin een gunstig beeld. De opkomst van Fortuyn maakt een twee- paarse hype, maar het partijen coalitie waarschijnlijk onmogelijk. Het cda wordt hierdoor in eerste instantie gedwon­ beleid was economisch gen te kiezen tussen deelname in een rechtse succesvol, populair en in coalitie met de w d en Lijst Pim Fortuyn of een linkse coalitie met de PvdA en GroenLinks. veel opzichten ‘christen­ De meest recente machtsverschuiving in het democratisch’. cda, waarbij de rechtervleugel met De Hoop Scheffer en Hillen aan de kant is gezet ten fa­ veure van een meer sociaal profiel, lijkt deel­ name aan een zeer geprononceerde rechtse coali­ deze manier toch nog wat te profiteren van het tie in de weg te staan. Een nieuwe beweging naar door Fortuyn geactiveerde anti-paarse senti­ rechts zou opnieuw de richtingenstrijd doen los­ ment. barsten. Ook anderszins lijkt een Fortuyn-WD- Een hele draai rechtsom met de w d en cda coalitie een riskante onderneming. Zo’n Fortuyn is ook uit strategisch oogpunt riskant. rechts kabinet zal een zeer groot aantal onerva­ Het cda brandmerkt zich dan als rechts-conser- ren politici herbergen. Het cda zal met een vatief net als de Oostenrijkse övp en de linkse, nieuwe generatie bestuurders moeten komen, sociale vleugel in de partij zal in opstand komen bij Lijst Pim Fortuyn zit bijna niemand met poli­ of weglopen. De nieuw opgerichte Christenunie, tieke en bestuurlijke ervaring en bij de w d zul­ die zich inmiddels al als links alternatief heeft len ervaren sociaal-liberale ministers als Zalm en aangeboden, kan dan een nieuw politiek onder­ De Grave als boegbeelden van paarse politiek ge­ komen betekenen voor deze gedesillusioneerde slachtofferd moeten worden. Voor zover dat is CDA-ers. De christen-democraten zijn dan 21 vast te stellen zonder formeel programma bij weer terug bij af met twee kleinere christelijke Lijst Pim Fortuyn, lijkt er ook ideologisch en pro­ partijen. Tegelijkertijd is een coalitie met grammatisch voor het cda weinig te halen uit Fortuyn en w d strategisch onaantrekkelijk om­ een rechtse coalitie. Fortuyn en de w d leggen dat het cda dan niet zoals vroeger gebruikelijk sterk de nadruk op marktwerking. Het gemoder­ de dominante kracht is binnen de coalitie en niseerde CDA-verhaal van Balkenende, onder het regeert met een kleinere rechtse partij. Binnen motto 'de samenleving telt’, staat haaks op het de rechtse variant zal het cda in de minderheid anti-staat en pro-markt denken van Fortuyn. zijn naast twee rechtse partijen. Juist de christen-democratische politiek der be­ Een linkse coalitie met PvdA en GroenLinks, middeling via het middenveld en de bijbeho­ zo die al getalsmatig mogelijk zal zijn, lijkt voor s& d 4 |2002 Het CDA na paars Kees van Kersbergen & André Krouwel De strategische opties uan de christen-democratie het cda aantrekkelijker, maar datzelfde geldt gedwongen door de opkomst van Fortuyn, kan niet noodzakelijkerwijs voor de PvdA, of althans een coalitie van het cda met de huidige paarse niet voor de sociaal-liberale, Derde Weg-vleugel coalitiepartij en (eventueel zonder d 6 6) overwo­ van de partij, De aanhangers van de sociaal-libe­ gen worden. Het maakt de partijen natuurlijk rale richting achten de laatste acht jaar regeren ongeloofwaardig en zelfs onbetrouwbaar in de zonder het cda nog onvoldoende om de invloed ogen van veel kiezers. Voor het cd a zal boven­ van de christen-democratie op het denken van de dien de profilering tussen de ‘linksere’ PvdA en sociaal-democratie uit te wissen. De nalaten­ de ‘rechtsere’ vvd zeer moeilijk zijn. Een derge­ schap van deze samenwerking, de vastgelopen lijke combinatie zal waarschijnlijk ook weinig passieve en paternalistische verzorgingsstaat, stabiel en populair zijn, geconfronteerd als zij is — dankzij halfslachtige pogingen van de zich zal zien met ferme oppositie ter linkerzijde paarse coalities — nog lang niet opgeruimd en (GroenLinks, sp) en het luidkeelse, populistische zal bij het aangaan van een coalitie met het cda geweeklaag ter rechterzijde (Fortuyn). Geen aan­ du moment nieuw leven ingeblazen worden. trekkelijk perspectief voor een partij die zelf Deelname aan een coalitie met de PvdA en de noch ferm is, noch graag jeremieert. vvd kan natuurlijk ook, maar die kaart kan in verkiezingstijd door een partij, die in oppositie Dit stuk is gebaseerd op wat eigen werk en we hebben is tegen deze partijen, vooralsnog niet worden gebruikgemaaktvan andere bronnen. uitgespeeld. Na de verkiezingen en misschien

Literatuur Krouwel, André (2001) Hetpoli- democratie in Nederland, tieke onvermogen. De moei­ Het Spinhuis, Amsterdam, Kersbergen, Kees van (1995), Social zame oppositie van christende­ pp. 61-77. Capitalism, Routledge, Lon- mocraten in Nederland, in Jaar­ don/NewYork. boek Parlementaire Geschiedenis Kersbergen, Kees van (1999), Con- 2001, Sdu Uitgevers, Den Haag, temporary Christian Demo- pp.20-30. Inglehart, Ronald Modemization cracy and the Demise of the Po­ Krouwel, André (1999), Thecatch-all and postmodemization. Cultural, litics of Mediabon, in H. Kit- party in Western Europe 1945-1990. economie, and politica! change in schelt, G. Marks, P. Lange and A srudy in arrested development, 43 socieries, Princeton University J.D. Stephens (eds), Continuity Ph.D., Vrije Universiteit Am­ Press, Princeton. and Change in Contemporaiy sterdam. Kroeger, Pieter Gerrit en Jaap Stam Capitalism, Cambridge: Cam- Krouwel, André (1996), Partijveran- (199 8), De rogge staat er dun bij: bridge UP, 1999, ISBN: 0-521- dering in Nederland: de teloor­ macht en verval van het cda 1974- 62446-0, pp. 346-370. gang van de traditionele poli­ 1998, Balans, Amsterdam. Kersbergen, Kees van (1999), Laat­ tieke partijen, in JaarboekDNPp Metze, Marcel (1995), De stranding: ste kans voor het cd a, in Rood­ 1995. Rijksuniversiteit Gronin­ het cda van hoogtepunt naar cata­ koper, 4,2 (maart 1999), pp. 4-7. gen, pp. 168-191. strofe, su n , Nijmegen. Kersbergen, Kees van (1998), Het Krouwel, André (1993), Het cda als Versteegh, Kees (1999), De honden machtsverval van het cda is catch-all partij?, in Kees van blaffen: waarom het cda geen structureel, in Christen Democra­ Kersbergen, Paul Lucardie en oppositie kan voeren, Bakker, tische Verkenningen, 7/8 (1998), Hans Martien Ten Napel, Amsterdam. PP-339-344- Geloven in macht, de christen­

s& d 4 | 2002 Het cda na paars (2) Een coalitie met het cda? De c p b -doorrekeningen verkend

FLIP DE KAM

Het rommelt in de vaderlandse politiek: er lijkt geval die van de lp F, al valt evenmin uit te slui­ een electorale aardbeving op komst. Met nog am­ ten dat het door Fortuyn aangestoken strovuur per vijf weken te gaan, valt de uitslag van de ver­ op de dag van de verkiezingen in belangrijke kiezingen voor de Tweede Kamer lastiger dan mate is uitgewaaid. ooit te voorspellen. Bij het schrijven van dit stuk, De centrale rol van het cda in elk scenario begin april, suggereren uitkomsten van opinie­ voor de komende kabinetsformatie vormt aan­ peilingen dat de PvdA 35 tot 40 kamerzetels zou leiding stil te staan bij het verkiezingspro­ halen, dat het cda uitkomt op 30 tot 35 zetels, gramma van de christen-democraten. Punten terwijl de vvd terugvalt tot beneden de 3 o zetels. daaruit op financieel-economisch terrein wor­ Mede gezien het verwachte zware verlies voor den vergeleken met de beleidsvoornemens van d 6 6 beschikt de paarse coalitie na 15 mei hoogst­ de PvdA. Bij de exercitie is dankbaar gebruik ge­ waarschijnlijk niet langer over een parlemen­ maakt van inspanningen van het Centraal Plan­ taire meerderheid. Bij deze politieke krachtsver­ bureau (c p b ). Dit heeft — op hun verzoek — de houdingen gaat het cda een sleutelrol spelen. programma’s voor de periode 2003-2006 van alle Eén mogelijke uitkomst is de vorming van een acht in de Tweede Kamer vertegenwoordigde 'nationaal kabinet’ met ministers uit de kring partijen doorgerekend.1 Eén belangrijke beper­ van PvdA, cda en w d . De formatie van deze king: de spelregels voor het begrotingsbeleid — combine is alleen mogelijk wanneer de drie par­ blijft de‘Zalmnorm’ intakt? — blijven door tijenbereid zijn tot forse programmatische com­ plaatsgebrek buiten beschouwing. promissen. Bij eerdere formaties heeft elk van de Grote Drie zich daartoe ook bereid getoond. BUDGETTAIRE RUIMTE Maar allicht prefereert de vvd de oppositie, ver­ wijzend naar het in de stemlokalen geleden ver­ De financiële speelruimte van politici is groter 23 lies. De andere mogelijke uitkomst is dat het cda naarmate het Nederland in economisch opzicht pacteert met PvdA danwel W D,enopjachtgaat meer voor de wind gaat. Om te voorkomen dat naar voldoende zetels van kleinere partijen ter de ene partij mooiere uitkomsten kan laten zien linker- dan wel ter rechterzijde van het politieke dan de andere, alleen omdat zij optimistischer is midden. In het eerste geval zal de steun van d 6 6 over de economische groei, hanteert het cpb en/of Groenlinks onmisbaar zijn, in het tweede voor alle partijen hetzelfde voorzichtige scenario voor de gang van zaken in de economie. In dit Over de auteur Flip de Kam is hoogleraar Economie uan voorzichtige scenario groeit de nationale econo­ de publieke sector, Rijksuniversiteit Groningen mie in de periode 2003-2006 gemiddeld met Noten Zie pagina 29 2,25% perjaar. In eerste aanleg becijfert het bu-

S&D 4 |2002 HetCDA na paars FlipdeKam Een coalitie met het c d a ? De CPB-doorrekeningen uerkend reau het beloop van de collectieve uitgaven en de christelijke partijen en de Socialistische Partij belastingontvangsten in een beleidsarme omge­ wijzen alle partijen lastenverzwaring echter af. ving. Daarbij is het uitgangspunt dat het be­ Tabel t vergelijkt de budgettaire speelruimte van staande overheidsbeleid ongewijzigd wordt PvdA en c d a . De positie van de vvd is ter infor­ voortgezet. Zo blijven de belastingtarieven gelijk matie toegevoegd. en blijven de uitkeringen gekoppeld aan de lo­ nen. Zonder nieuw beleid, zo leren de becijferin­ EEN PROJECT LINKS BEZUINIGEN gen van het cpb , groeien de collectieve uitgaven tot 2006 met ongeveer 13 miljard euro. Dit is de cd a en v vd streven naar bezuinigingen ter reële volumegroei van de collectieve sector, want grootte van 6 miljard euro; de PvdA komt niet alle cijfers zijn gecorrigeerd voor de verteke­ verder dan ruim 3 miljard euro. Ditjaar bedra­ nende invloed van de geldontwaarding. De ont­ gen de collectieve uitgaven iets meer dan 200 vangsten van de overheid nemen tot 20 o 6 met 16 miljard euro. Kennelijkzijn de grote partijen miljard euro toe. Aldus resteert voor elke partij niet in staat gedurende een gehele kabinetsperi­ dezelfde budgettaire 'ruimte’ van 3,5 miljard ode meer dan 1,5 % tot hooguit 3 % van de be­ euro. Deze ruimte kan worden gebruikt om de staande uitgaven weg te snij den voor nieuw be­ uitgaven te verhogen (bovenop de uitgavengroei leid en verbetering van het begrotingssaldo. Mis­ met 13 miljard die ligt besloten in het voorzich­ schien moet de w b s toch eens nadenken over tige, beleidsarme scenario), om de belastingen te een project ‘links bezuinigen’ dat bouwstenen verlagen of om het saldo van de begroting te ver­ kan leveren voor een goed doordacht ombui- beteren. gingsbeleid. Partijen kunnen de beschikbare budgettaire Het onderste deel van tabel 1 laat zien hoe po­ ruimte oprekken door te bezuinigen op be­ litieke partijen de beschikbare ruimte denken te staande uitgaven. Zo vallen extra middelen vrij gebruiken. Het c da trekt het meeste geld uit om andere uitgaven te verhogen (‘oud voor voor nieuwe uitgaven, de vvd zet het zwaarste in nieuw’), om de belastingen te verlagen of het be- op lastenverlichting. Op middellange termijn grotingssaldo te verbeteren. De ruimte kan extra mikken alle drie de partijen op een vergelijkbare toenemen wanneer de plannen van een partij verbetering van het begrotingssaldo, met ruim gunstige gevolgen hebben voor de economie 2 miljard euro. Grotere overschotten op de begro­ ('inverdieneffecten’). Partijen kunnen hun bud­ ting maken versnelde aflossing van de over­ gettaire armslag ook verruimen door de belastin­ heidsschuld mogelijk. Hierdoor is in de toe­ gen te verhogen. Met uitzondering van de kleine komst minder geld nodig voor rentebetalingen aan houders van staatsobligaties, zodat de over­ Tabel 1 — Budgettaire ruimte, 2003-2006 (miljard euro) heid de financiële gevolgen van de vergrijzing PvdA CDA WD beter kan opvangen. Op langere termijn (‘struc­

Ruimte voorzichtig scenario 3.50 3.50 3,50 tureel’) scoort de PvdA op dit punt overigens Bezuinigingen 3.25 6,25 6,00 minder goed dan met name de vvd . Daarmee Inverdieneffecten - 0.75 - vermindert de kans dat de overheidsschuld te­ gen het jaar 2025 volledig is weggewerkt, een Totale ruimte 5,75 10,50 9.50 doelstelling die ooit door lij sttrekker Melkert is gebruikt uoor: verwoord. > extra uitgaven (‘intensivering’) 4.25 6,25 3,00 Na saldering van bezuinigingsbedragen en > netto lastenverlichting 0,50 2,00 3.75 ‘intensiveringen’ met de uitgavengroei bij onge- ^ verbetering begrotingssaldo 2,25 2,25 2,50 wij zigd beleid blijkt het volume van de collec­ tieve uitgaven in de komende kabinetsperiode Bron:, Keuzes in kaart 2003-2006, p. 16 bij zowel de PvdA als het cda met 1,75% per jaar

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Flip de Kam Een coalitie met het c d a ? De cps-doorrekeningen uerkend toe te nemen. Het gaat om de reële groei van de selijke en de provinciale politiek actief zijn kun­ uitgaven, nadat voor de invloed van de ver­ nen zich met reden bekocht voelen. De vermin­ wachte inflatie is gecorrigeerd. In het voorzich­ derde bijdrage aan Gemeente- en Provinciefonds tige scenario van het cpb zwelt het volume van biedt een belangwekkend voorbeeld hoe het het bruto binnenlands product (bbp) jaarlijks Centraal Planbureau partijen dwingt tot reali­ met 2,25 % per jaar. De collectieve uitgaven, die teitszin, ten koste van de verenigingsdemocra- met 1,75% per jaar toenemen, zullen als aandeel tie. De PvdA pleegt verder efficiencykortingen op van het bbp dus iets teruglopen. Daarmee wordt de departementale begrotingen (0,8 miljard de trend van het afgelopen decennium doorge­ trokken. De uitgavenquote (collectieve uitgaven gedeeld door bbp) is sinds 1990 — hetjaar Op het verkiezingscongres waarin de PvdA weer ging meeregeren — ge­ van de PvdA stond deze daald van 0,57 tot o,46.2 ingreep niet geagendeerd. UITGAVENBELEID Partijgenoten die in de De totaalcijfers in tabel 1 suggereren dat een coa­ plaatselijke en de litie waarvan PvdA en cd a deel uitmaken niet op voorhand kansloos is. De duivel zit echter in de provinciale politiek actief details. De invulling van de voorgenomen om­ buigingen en het accent bij de ‘intensiveringen’ zijn kunnen zich met kan nogal verschillen. Ten opzichte van het uit­ reden bekocht voelen gavenniveau bij ongewijzigd beleid in 2006 snoeit de PvdA bijvoorbeeld op defensie 0,1 mil­ jard euro, het cda wil de uitgaven voor de lands- euro) en beperkt de incidentele looncomponent verdedigingjuist met 0,1 miljard euro opvoeren. van het ambtenarenapparaat (0,4 miljard euro).3 Dit zijn natuurlijk pinda’s. Bij sommige defen- Dit type ombuigingen is boterzacht, want niet sieorders is de kostenoverschrijding heel wat erg geconcretiseerd, en het is merkwaardig dat groter. Een nullijn voor de defensie-uitgaven is de doorgaans strenge rekenmeesters van het hier een voor de hand liggend compromis. De Planbureau met deze invulling van de PvdA-be- programmatische kloof valt soms minder een­ zuinigingsdoelstelling akkoord zijn gegaan. Het voudig te overbruggen. Tabel 2 confronteert de cda zoekt het vooral in een vermindering van bezuinigingsplannen van PvdA en cd a en laat het aantal ambtenaren en externe adviseurs. Ook zien voor welke posten beide partijen extra uit­ dat voornemen is niet erg hard. gaven willen doen. De plannen voor de onder­ Veel andere ombuigingen uit beide program­ scheiden beleidsterreinen en de daarvoor inge­ ma’s zijn vooral splijtstof voor de meest betrok- 25 zette bedragen stroken op het eerste gezicht re­ ken fractiespecialisten. Zo wenst het cda 38.000 delijk met elkaar, uitgezonderd het terrein van gesubsidieerde instroom- en doorstroombanen de sociale zekerheid. te schrappen (opbrengst 0,75 miljard euro). In Bij de rijksuitgaven willen beide partij en samenhang hiermee wordt de capaciteit van de vooral de uitgaven voor het openbaar bestuur sociale werkplaatsen met 20.000 plaatsen uitge­ verminderen, waaronder de storting ten laste breid. Verder denkt het cda 0,3 miljard euro te van de rijksbegroting in het Gemeente- en Pro­ kunnen besparen door een aanscherping van het vinciefonds (0,8 miljard euro). Op het verkie­ asielbeleid, onder andere door het eerder weg­ zingscongres van de PvdA stond deze ingreep sturen van asielzoekers die hun identiteit niet niet geagendeerd. Partijgenoten die in de plaat­ kunnen aantonen. Potentieel zeer controversieel

S&D 4 |2002 Het CDA na paars Flip de Kam Een coalitie met het c d a ? De cpe-doorrekeningen uerkend is het plan om op alle subsidies een algemene tie voor gedeeltelijk arbeidsongeschiktver- korting van circa 6% toe te passen, wat 1,1 miljard klaarden in te voeren. Deze aanvulling maakt het euro oplevert. Het budget voor cultuur en wel­ voor de betrokken groep uitkeringsontvangers zijn zal hierdoor tot 2006 in volume nauwelijks aantrekkelijker om toe te treden tot de arbeids­ groeien. De PvdA pompt juist 0,1 miljard extra in markt, waardoor minder geld voor uitkeringen de cultuursector. Van zeer moeilijk overbrugbare nodig is. Verder vervalt de klasse ‘voor 15-25 % ar­ verschillen is sprake bij de sociale zekerheid en beidsongeschikt’. Het cda buigt in de sector soci­ gezondheidszorg; zie hierna. ale zekerheid voor liefst 2,1 miljard euro om, De door PvdA en cd a beoogde extra uitgaven maar sluist anderzijds ook 1,1 miljard euro extra zijn geconcentreerd bij onderwijs, veiligheid en naar de sector toe. Een bezuiniging van 0,7 mil- zorg. De bestemming van de extra middelen is in j ard euro op de w ao wordt haalbaar geacht door hoge mate vergelijkbaar, hooguit verschilt de bij psychische oorzaken van ziekteverzuim en maatvoering. Zo wil de PvdA er 6.000 agenten en arbeidsongeschiktheid nieuwe gevallen niet lan­ rechercheurs bij, het cd a 10.000. Geen woord ger tot de regeling toe te laten. Dit is opnieuw over de noodzaak de doelmatigheid van de poli­ een voorbeeld waar het Planbureau een concreti­ tie te vergroten, zodat met de bestaande perso­ sering van het partijprogramma ‘afdwingt’ waar­ neelsomvang betere resultaten worden behaald. over het congres van in dit geval het cd a zich Daarnaast trekt het cd a — anders dan de PvdA nooit heeft kunnen uitspreken. Nog eens 0,7 — geld uit voor een verhoging van de bruto miljard valt volgens het cda te bezuinigen op Aow-uitkering en de kinderbijslag. werkloosheids- en bijstandsuitkeringen, met name door het beperken van de aanspraak op bij­ Tabel 2 — Bezuinigingen en extra uitgaven (miljard euro) zondere bijstand. Daar staan voor mensen met PvdA CDA een laag inkomen nieuwe kortingen op de te be­ Bezuinigingen talen belasting (‘heffingskorting’) tegenover. Ten Openbaar bestuur M 1>9 slotte bespaart het cda 0,6 miljard euro op an­ Gemeente- en Provinciefonds 0,8 0,7 dere regelingen, zoals huursubsidie. Ook hier Sociale zekerheid 0,2 2,1 worden dreigende koopkrachtverliezen in veel Overig 0.7 M gevallen gecompenseerd door een nieuwe buur­ koning in de inkomstenbelasting. Zij vervangt de Totaal 3.2 6,2 huidige huursubsidie. De huurkorting zorgt er­ Extra uitgaven voor dat de huurlasten nietboven de 15% (al­

Onderwijs i,6 1.5 leenstaanden: 17%) vanhethuishoudensinko- Zorg 1,1 1,2 men komen te liggen. Sociale zekerheid - ■1,1 Openbare orde (veiligheid) 0,8 0,9 ZORGSTELSEL Infrastructuuren milieu o,7 1,0 Overig 0,1 0,6 PvdA en c D a willen, net als overigens de w d , het verschil tussen in het ziekenfonds en particulier Totaal 4.2 6.3 tegen ziektekosten verzekerden opheffen. Er

Bron: c p b , Keuzes in kaart 2003-2006, p. 33 en p. 55 komt één basisverzekering tegen ziektekosten voor allen. Sociaal-democraten verschillen even­ wel radicaal van mening met de christen-demo- craten over de gewenste premiestructuur. De SOCIALE ZEKERHEID PvdA kiest voor een opzet die is geïnspireerd Bij de w ao bezuinigt de PvdA een bescheiden be­ door de huidige ziekenfondsverzekering. Werk­ drag van 0,15 miljard euro door een loonsupple- nemers betalen een premie van 2,1 % over hun in-

S&D 4 | 2002 Het CDA na paars Flip de Kam Een coalitie met het c d a ? De cPB-doorrekeningen werkend komen, plus een beperkte nominale jaarpremie dering op de verschuldigde inkomstenbelasting.5 van 204 euro per volwassen verzekerde. Een De kortingen zijn inkomensafhankelijk. Het ge­ nieuwtje is dat de premiegrens, dat is het inko­ zin wordt geacht van elke extra verdiende euro men waarover maximaal premie is verschuldigd, een dubbeltje te kunnen besteden voor de zorg­ hoger ligt naarmate een gezin meer leden telt. premie, 15 cent voor de huur en nog eens een Voor alleenstaanden bedraagt de premiegrens paar centen voor het grootbrengen van de kinde­ 39.000 euro, vooreen kostwinner met een af­ ren. De impliciete belasting op een stijging van hankelijke partner het dubbele. Per kind schuift het inkomen, in de vorm van lagere heffingskor­ de premiegrens nog eens met 19.500 euro om­ hoog. Op dit moment zijn de partner en jonge kinderen in het ziekenfonds gratis meeverze­ Grote struikelblokken bij kerd. Werkgevers en uitkeringsinstanties beta­ len eveneens een procentuele premie, van 5,6%. formatiebesprekingen met Hierbij geldt een verlaagde premiegrens. het cda liggen op het Anders dan de PvdA, kiest het cda voor een volledig nominale premie van 1744 euro per jaar terrein van de sociale voor elke volwassen verzekerde. Voor kinderen zekerheid en bij de geldt een halve premie. Werkgevers betalen een procentuele bijdrage van 4,65% van het premie­ premiestructuurvan de plichtig inkomen. De nadelige inkomenseffec­ ten voor lagere inkomensgroepen worden deels basisverzekering tegen gerepareerd door een zorgkorting in te voeren. Zij ziektekosten zorgt er voor dat de premie van de zorgverzeke­ ring voor volwassenen niet boven de 10% van het huishoudensinkomen uitstijgt. De zorgpremie tingen, bedraagt in voorkomende gevallen al snel voor de kinderen wordt gecompenseerd door de 3 o cent. De totale belastingdruk op een extra gul­ al bestaande kinderkorting te herstructureren en den inkomen door loonbelasting, sociale premies de kinderbijslag te verhogen. Gezinnen met kin­ en gederfde heffingskortingen kan oplopen tot deren die nu particulier zijn verzekerd worden omstreeks 6 5%. Zo’n hoog tarief is schadelijk door deze maatregel overgecompenseerd.4 voor de economie, omdat het een rem zet op het De inkomensgevolgen van het PvdA-plan blijven arbeidsaanbod. Wanneer mensen van hun extra met name voor de lage inkomens (in het zieken­ verdiensten door overwerk of avondstudie netto fonds) beperkt. Het plan is gunstig voor alleen­ niet meer dan een derde overhouden, zullen zij verdieners met kinderen die nu particulier allicht van die activiteiten afzien. Het samenstel verzekerd zijn, maar ongunstig voor alleenstaan­ van deze heffingskortingen op huishoudensni- den. Het CDA-voorstel is ongunstig voor twee­ veau maakt het voor partners minder aantrekke- 27 verdieners die op basis van hun eigen inkomen lijk om te gaan werken, omdat al vanaf de eerste betrekkelijk goedkoop in het ziekenfonds zitten, verdiensten de heffingskortingen worden ver­ maar straks op basis van het gezamenlijke inko­ minderd. Bovendien zal het nodig zijn de toe­ men weinig of geen zorgkorting ontvangen. gang van huurders tot duurdere huurwoningen te beperken. Anders doemt voor de schatkist een forse tegenvaller op, omdat het systeem een pre­ INKOMENSBELEID VIA DE BELASTINGEN mie zet op duur huren. Gezinnen hoeven van de Zoals bleek streeft het cda naar een stelsel van extra huur immers nooit meer dan 15 / van hun heffingskortingen voor kinderen, zorg en wonen. inkomen uit eigen zak te betalen, de rest van de De belastingdienst brengt die kortingen in min­ woonlasten past de overheid bij.

s& d 4 | 2002 Het CDA na paars Flip de Kam Een coalitie met het c d a ? De cPB-doorrekeningen uerkend

Het pleidooi voor diverse heffingskortingen Tabel 3 — Mediane koopkrachtverbetering in % per jaar in het CDA-verkiezingsprogramma vormt een PvdA CDA sterk verwaterde versie van de fiscale plannen Lage inkomens (< 30.700 euro) 1,50 1,50 uit een rapport van het Wetenschappelijk insti­ Hoge inkomens (> 30.700 euro) 1,50 1,00 tuut (Wi) van het c d a .6 Dit rapport bevat het voorstel de progressieve inkomstenbelasting te Werkenden 1,50 1.25 vervangen door een ‘vlaktax’ met een uniform ta­ Uitkeringsontvangers 1,50 1,50 rief van 35%. Die zou verschuldigd zijn over het bruto-inkomen, omdat nagenoeg alle bestaande Kostwinners i.75 1,50 aftrekposten en vrijstellingen komen te verval­ Tweeverdieners 1,50 1,00 len. Wel ontzien de opstellers van het rapport de Alleenstaanden 1,50 1,50 aftrek van hypotheekrente. Evenmin heeft het CDA-congres het Wi-voorstel geadopteerd om Bron: c p b , Keuzes in kaart 2003-2006, p. 23 een kinderkorting in te voeren, waardoor geen enkel huishouden meer dan 10% van zijn inko­ men kwijt zou zijn voor de opvoeding van de Bij de cijfers in tabel 3 passen twee kanttekenin­ kinderen. Ook het door het Wi-CDA voorgestelde gen. Ten eerste toont tabel 3 de mediane koop­ systeem om traditionele kostwinners veel min­ krachtverbetering. Dat wil zeggen, binnen iedere der belasting te laten betalen heeft het niet ge­ onderscheiden groep gaat 5 o % er meer op voor­ haald/ uit dan het in de tabel vermelde koopkrachtcijfer en 50% is minder goed af. Bij uitvoering van het cd A-programma is in het algemeen sprake van KOOPKRACHT een veel grotere spreiding van de inkomensver- Tabel 3 brengt de inkomensgevolgen van de pro­ anderingen rondom het gepresenteerde cijfer. gramma’s van PvdA en c d a in beeld. Dit gebeurt Gezien de ingrijpende voorstellen van de op drie manieren: naar inkomenshoogte, naar christen-democraten inzake sociale zekerheid en sociaal-economische status en naar huishou- nieuwe heffingskortingen is dit niet verwonder­ denstype. De tabel laat uitsluitend plussen zien. lijk. Bij de PvdA is de koopkrachtverbetering soms Ten tweede zal, naarmate de CDA-voorstellen een fractie groter. Opvallend genoeg gaan lage preciezer worden uitgewerkt, de roep toenemen inkomens, dat wil zeggen mensen met een in­ om negatieve uitschieters te compenseren. Voor komen beneden de huidige ziekenfondsgrens koopkrachtreparatie heeft het cda echter geen van 30.700 euro, er bij het c d a in verhouding budgettaire ruimte. Ook zal aandrang ontstaan meer op vooruit dan mensen met een hoog inko­ om positieve koopkrachtuitschieters af te ro­ men. Bij de PvdA is de koopkrachtstijging van men. Dit laatste zal de wetgeving en de uitvoe­ 28 lage en hoge inkomens gelijk. Uitkeringsontvan­ ringspraktijk verder compliceren. gers gaan er bij het cd a wat meer in koopkracht op vooruit dan werkenden. Bij de PvdA is er geen SLOTSOM verschil tussen beide sociaal-economische groe­ pen. De verschillen in koopkrachtontwikkeling Onlangs heeft het Centraal Planbureau de pro­ naar gezinssamenstelling zijn vrij gering in het gramma’s van de politieke partijen doorgere­ programma van de PvdA. Het programma van kend. PvdA en cd a komen uit op een identieke het cd a pakt relatief gunstig uit voor kostwin­ groei van de collectieve uitgaven met 1,75% per ners en alleenstaanden in vergelijking met twee­ j aar. Zij trekken hoofdzakelijk extra geld uit voor verdieners. dezelfde beleidsterreinen. Het cd a mikt evenwel op tweemaal zo omvangrijke bezuinigingen. De

S&'D 4 | 2002 Het CDA na paars Flip de Kam Een coalitie met het cd a? D e cPB-doorrekeningen werkend koopkrachtgevolgen daarvan worden met name wanneer wordt gekoerst op het baken van een voorlagere inkomensgroepen gerepareerd via centrum-linkse combinatie (met d 66 en Groen­ een stelsel van heffingskortingen in de inkom­ links). In dit geval zou vooral g i programma­ stenbelasting. In termen van verdelingspolitiek tisch veel water bij de wijn moeten doen. In het wordt de PvdA door het cd a links gepasseerd: regeerakkoord dat de basis vormt van een even­ huishoudens met een laag inkomen en uitke­ tueel ‘nationaal kabinet’ van PvdA, cd a en w d ringsontvangers — deels uiteraard overlap­ zouden veel PvdA-prioriteiten ondersneeuwen. pende groepen — zijn bij het cd a relatief beter Dit maakt deze optie voor de sociaal-democratie af. Wel is de diversiteit in koopkrachtverande- weinig aantrekkelijk, terwijl op goede gronden ringen bij het c d a veel groter. Grote struikel­ valt te betwijfelen of zij voor de w d zelfs maar blokken bij formatiebesprekingen met het cda enige aantrekkingskracht heeft. Daarmee ligt liggen op het terrein van de sociale zekerheid en een uiterst lastige kabinetsformatie in het ver­ bij de premiestructuurvan de basisverzekering schiet, tenzij de kiezers op 15 mei voor een dave­ tegen ziektekosten. Toch lijkt een combine van rende verrassing zouden zorgen. PvdA en cd a niet onmogelijk. Uiteraard zal de PvdA bij de formatie meer eigen punten scoren

Noten 3. Het‘incidenteel’ is het verschil streept tegen premie die is ver­ mssen de procenmele stijging schuldigd voor drie volksverze­ 1. Centraal Planbureau, Keuzes in van de totale loonsom en die keringen, te weten de aow, de kaart2003-2006.Den Haag, van de CAO-lonen. In de praktijk anw en de aw bz. 2002. valt deze restpost heel moeilijk 6. Wetenschappelijk Instituut 2. Van de daling met 11 procent­ via beleid te beïnvloeden. voor het cda, Evenredig en recht­ punten worden 2 punten ver­ 4. Zij betalen al premie voor de vaardig. Den Haag, 2001. klaard door de herziening van particuliere ziektekostenverze­ 7. Dit effect wordt bereikt door in­ het systeem van de nationale kering van hun kinderen, die in voering van het 'splitsingsstel- boekhouding in 1995. De an­ het ziekenfonds gratis zijn mee­ sel’ in de inkomstenbelasting. dere 9 punten representeren verzekerd. een ‘echte’ krimp van de collec­ 5. Om precies te zijn, de heffings­ tieve sector. kortingen worden ook wegge­

29

S&D 4 | 2002 Het cda na paars (3) Het cda en de teragkeer van de politiek

MAARTEN HAJER

De jojo-beweging in de kiezersvoorkeur heeft man te brengen. Het werd een klucht. De lijst­ voorlopig één grote winnaar. Jan Peter Balken­ trekker paste niet bij het programma. Waar­ ende, in december plots tot partijleider van het schijnlijk was De Hoop Scheffer veel beter in zijn cd a gebombardeerd, kan zich opmaken voor re­ element geweest als de christen-democraten geermacht. Paars Drie komt er niet. Waar zou het hadden mogen oploeven naar rechts. Die tragiek over moeten gaan? De wachtlijsten in de zorg? van de ‘mismatch’ van lijsttrekker en program­ De w a o ? De staatsschuld? De toekomst van de ma dreigt zich nu bij het cd a te herhalen. driehoek ontwikkelingssamenwerking, buiten­ Wie lij sttrekker wordt, moet zichzelf in ze­ lands- en defensiebeleid? Ruimtelijke ontwikke­ kere zin opnieuw uitvinden. Dat geldt ook voor ling? Constitutionele vernieuwing? Naachtjaar Jan Peter Balkenende. Maar in het licht van zijn paars zijn de grenzen van een PvdA/vvD-coalitie eerdere geschriften verbaast zijn flirt met For­ buitengewoon goed verkend. Op geen enkel tuyn toch enigszins. De 'vroege’ Balkenende thema is nu nog succes of vernieuwing te ver­ stond vooral voor communitarisme en gemeen- wachten. De frustraties over de 'uitruilpolitiek’ schapsdenken (zie bijvoorbeeld zijn bijdrage aan zijn breed gedeeld. het 22ste j aarboek voor het democratisch socia­ Daarmee herstelt zich de normaliteit in de lisme). Hoe kan dat samengaan met de zelfzuch­ Nederlandse politiek: de confessionelen bepalen tige libertaire makelaarssamenleving van For­ met wie zij de komende periode zullen regeren. tuyn? De verklaring is verrassend simpel: ook Balkenende is zich uiteraard van zijn centrale het cda kan meeliften op het ‘reactionaire mo­ positie bewust. Maar hoe ga j e om met die luxe? dernisme’ (Beunders) dat Fortuyn wind in de zei­ Wat doe je als je je tot niets hoeft te bekennen? len blaast. Het combineert nostalgie met een mo- Linksom of rechtsom, dat bepalen we later derniseringsagenda. Het is de strategie die 3 o wel, zo lijkt men te denken. En zo lonkt de Franz-Jozef Strauss lange tijd met succes in Beie­ brave Jan Peter Balkenende naar de brutale Pim ren voerde, en die Stoiber met zijn filosofie van Fortuyn. 'Laptop en Lederhosen’ als brave leerling al jaren Voor het c d a komt Fortuyn echter vier jaar te in Beieren imiteert. laat. Bij de vorige verkiezingen moest Jaap de Verkiezingen worden— zoals bekend— niet Hoop Scheffer proberen het sociale CDA-pro- gewonnen door de partij met het meest cohe­ gramma ‘Samenleven doe je niet alleen’ aan de rente programma. Dus waarom niet op deze kaart ingezet? Dus: voor (nationale) gemeen­ Over de auteur Maarten Hajer is hoogleraar politi­ schap én voor economische en technologische cologie aan de Uniuersiteit uan Amsterdam en vooruitgang! Voor de stabiliteit van oude redacteur uan S&D waarden én voor de dynamiek van mondialise-

S&D 4 | 2002 HetCDA na paars Maarten Hajer Het cd a en de terugkeer uan de politiek ring! Voor flexibiliteit én strengere normen! Het beperkingen van een boekhouderssocialisme is niet bij voorbaat een fatale strategie. zeer goed zal kunnen uitmeten. Het probleem voor het cd a van Balkenende Melkert kan op zijn beurt duidelijker kiezen. schuilt in het feit dat het cda niet met de c s u Nu de voortzetting van paars een illusie is, kan van Strauss en Stoiber te vergelijken is. Balke­ de PvdA de sociale correctie op paars (de ‘sociale nende zal zich ook realiseren dat de botte bijl van uitbouw’ van paars) maar beter duidelijk beplei­ Fortuyn zich slecht verdraagt met zijn diep be­ ten. leefde uitgangspunt van ‘soevereiniteit in eigen Het curieuze is dat Balkenende en Melkert zo kring’. Zo berust de luxe positie van het cd a bij samen de sleutel voor de echte terugkeer van de nader inzien op een slechte analyse van de strate­ politiek in handen houden. Wanneer zij beiden gische mogelijkheden voor het c d a van een nadrukkelijk gaan strijden voor een sociale cor­ nieuwe rechtse coalitie. rectie op paars, krijgt het electoraat 15 mei de Het alternatief is de keuze voor de terugkeer keuze waar het kennelijk naar snakt: voor een van de politiek. Als oppositiepartij kan het cda ruk naar rechts of voor een sterker publiek do­ met reden ook inzetten op de sociale correctie mein. van paars. En kan juist dat meer sociale pro­ De uitdaging voor de beide partijen is om te gramma met Balkenende niet veel authentieker bepalen hoe zij deze sociale correctie ten uitvoer worden verwoord? Daar ligt een gezamenlijke gaan brengen. Paars heeft de relatie overheid — uitdaging voor cd a en PvdA. markt verkend. Sociaal-democraten en christen­ Door de opkomst van Fortuyn hangt de ver­ democraten komt nu de taak toe de verhouding kiezingscampagne op dit moment enigszins uit van de overheid tot de maatschappelijke organi­ het lood. ‘Hoe verhouden wij ons tot Fortuyn?’ saties opnieuw te bepalen. Noch de soeverei­ lijkt nog steeds de belangrijkste vraag maar twee niteit in eigen kring noch de overheidsgerichte spelers hebben de mogelijkheid de verkiezingen benadering van de PvdA zullen de komende tijd een hele andere wending te geven: Balkenende voldoen. De democratisering van het maatschap­ en Melkert. pelijk middenveld is een prachtige institutionele opgave. Er is natuurlijk moed voor nodig. Voor Mel­ s o c ia l e c o r r e c t ie op p a a r s kert vereist dit een milde vorm van vadermoord Het cd a heeft een aantal interessante denkbeel­ (afscheid van paars) maar voor Balkenende be­ den over maatschappelijk verantwoord onderne­ tekent het een heroverweging van wat souve- men, over het verzet tegen de economisering, en reiniteit in eigen kring nog kan betekenen in staat voor een minder schraal publiek domein. een samenleving waar vele verschillende gebrui­ Het heeft een aantal ministers voor deze benade­ kers hun belangen doen gelden. Maar de terug­ ring klaar staan. Electoraal is hier veel te winnen. keer van de politiek zou hiermee een feit zijn. Ook ten koste van de PvdA overigens. Op het mo­ ment dat de PvdA met een emotieloos boekhou- * Een verkorte versie van deze bijdragewerd onder de derssocialisme wordt vereenzelvigd, wordt het titel 'Coalitie met links levert cda meer op’vóórgepu­ cda van de ‘authentieke’ Balkenende interessant bliceerd in Trouw, d.d. 5 april 2002. voor delen van het PvdA-electoraat. In de coulis­ sen wacht bij het cd a Pieter van Geel die ook de

S&D 4 [ 2002 Liberaal patriot of nationaal populist? Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

Pim Fortuyn put uit drie bronnen voor zijn denken: het liberalisme, het populisme en het nationalisme. Paul Lucardie en Gerrit Voerman schetsen het program van Fortuyn, mede aan de hand van een analyse van diens mensbeeld, maatschappijvisie en staatsopvatting.

PAUL LUCARDIE EN GERRIT VOERMAN

Als de peiling van het nip o begin april voorspel­ met de Lijst Pim Fortuyn dan alleen hun flit­ lende waarde zou hebben, zou de Lij st Pim For­ sende entrée in het parlement. Ze dragen alledrie tuyn op is mei 15% van de stemmen winnen en duidelijk het stempel van hun oprichter; ze arti­ met 23 aanhangers de Tweede Kamer binnenko­ culeren een veelal diffuse onvrede met het poli­ men. Dat is ongekend in Nederland.1 Wanneer tieke bestel en met de bureaucratische verzor­ nieuwe partijen in het verleden 7 of 8 zetels haal­ gingsstaat, maar ook met de multiculturele den (zoalsü66 in 1967 enDs’70 ini97i)w erd al samenleving; en ze winnen kiezers uit alle lagen van een aardverschuiving gesproken. Andere van de bevolking. Vanwege hun aanval op de po­ landen hebben echter een dergelijke dramati­ litieke elite en hun appèl op 'de mensen in het sche opkomst van nieuwelingen al eerder mee­ land’ worden ze vaak ‘populistisch’ genoemd; en gemaakt. In Denemarken richtte de advocaat vanwege hun neiging om de grenzen te sluiten Mogens Glistrup in 1972 de Vooruitgangspartij ook wel ‘nationalistisch’ o f‘nationaal-popu- (Fremskridtspartiet) op en won eenjaar later 16% listisch’.3 Voor zover deze partijen de volkswil en van de stemmen, genoeg voor 28 zetels (van de volksaard van hun land zoveel mogelijk trachten 179) in het parlement. In Canada kwam de in te weerspiegelen, verschillen ze onderling na­ 32 1987 door Preston Manning opgerichte Hervor­ tuurlijk ook. Canadezen en Denen zijn geen mingspartij (Reform Party) in 1993 met 52 zetels Nederlanders, al hebben ze wel een aantal be­ (van de 295) in het House ofCommons, nadat zij langrijke sociale en culturele eigenschappen ge­ 17% van de stemmen had gewonnen.2 meen.4 Deze partijen hebben wellicht meer gemeen Fortuyn’s gedachtegoed draagt typisch Neder­ landse kenmerken — ook al gedraagt hij zich Over de auteurs Paul Lucardie en Gerrit Voerman zijn soms erg on-Nederlands, met zijn Italiaanse pak­ respectievelijk wetenschappelijk medewerker en hoofd ken en Amerikaanse directheid. Zelf beschouwt uan het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke hij zich echter niet als populist maar als liberaal Partijen aan de Rijksuniversiteit Groningen patriot, naar zijn 18e eeuwse voorbeeld Joan Noten Zie pagina 41 Derk van der Capellen. In dit artikel wordt nage-

S&V 4 | 2002 Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed uan Pim Fortuyn gaan welke betiteling hem het beste past wan­ had hij ontslag genomen bij de Groninger uni­ neer men zijn gedachtegoed analyseert aan de versiteit om zich aan de productie van de ov- hand van zijn talrijke publicaties. Daarbij wordt jaarkaart te wij den. Twee j aar later werd hij be­ de ontwikkeling in zijn gedachtegoed gevolgd noemd tot bij zonder hoogleraar Arbeidsvoor­ vanaf het moment waarop hij afscheid neemt waardenbeleid aan de Erasmusuniversiteit te van de sociaal-democratie en een eigen weg in­ Rotterdam. In 1995 werd zijn contract niet meer slaat. Na een korte biografische inleiding trach­ verlengd. Voortaan voorzag hij in zijn onder­ ten we zijn mensbeeld, maatschappijvisie en houd als publicist — sinds 1992 was hij al colum­ staatsopvatting te reconstrueren, om vervolgens nist bij het weekblad Elsevier — en als spreker bij de hoofdlijnen van zijn program te schetsen. congressen en bijeenkomsten van diverse orga­ nisaties en bedrijven. Zijn afkeer van zijn voormalige politieke AFSCHEID VAN DE PVDA onderkomen neemt sinds 19 8 9 alleen maar toe. Wilhelmus Simon Petrus Fortuyn werd in 1948 Hij noemt de PvdA ‘een conservatieve partij’ die in het Noord-Hollandse Velsen geboren, in een afkerig zou staan tegenover elke vernieuwing katholiek middenstandsmilieu. Na een vlotte van de verzorgingsstaat.8 Tegen het einde van studie sociologie aan de Vrije Universiteit, waar­ de j aren negentig heeft hij het over ‘subsidie- bij genoeg tijd overbleef voor deelname aan de socialisten’ als hij de PvdA bedoelt.9 Tegelijker­ studentenbeweging, trad Fortuyn beginjaren ze­ tijd verwijt hij de partij dat ze haar achterban ventig toe tot de PvdA, vrij kort na zijn aanstel­ geen perspectief meer biedt en de utopie van de ling als wetenschappelijk medewerker ‘kritische ‘maakbaarheid’ vervangen heeft door ‘beleid’ en sociologie’ aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘haalbaarheid’. Als alternatief stelt hij voor ‘het Hij koesterde bewondering voor de stijl van poli­ oude liberale gedachtegoed op moderne leest te tiek bedrijven van PvdA-leider Den Uyl, die met schoeien’.10 Hoe dat dient te geschieden, zal hij zijn kabinet‘de politiek letterlijk op straat weet in de loop der jaren in verschillende boeken en te brengen’.5 In de loop van de jaren tachtig korte artikelen aangeven. raakte Fortuyn vervreemd van de partij. Hij werd nog wel benaderd om mee te werken aan de eind MENSBEELD 1986 ingestelde commissie Programmatische vernieuwing, die eenjaar later het rapport Vanaf zijn geschriften aan het begin van de jaren Schuivende panelen zou opstellen, maar zou door negentig neemt Fortuyn als uitgangspunt de toedoen van de partijtop uiteindelijk buiten spel vrije, geëmancipeerde, calculerende burger. zijn gezet. Den Uyl had zojuist als partijleider Deze mondige burger heeft in de j aren zestig het plaats gemaakt voor Kok — in de ogen van For­ patriarchale gezag van zich af geworpen en zich tuyn‘een briljant machtspoliticus’ zonder visie.5 verlost van de knellende banden van de verzui­ Tijdens de verkiezingscampagne van 1989 zou ling.11 Tegelijkertijd is deze individualist echter 33 Kok hem in het stadhuis in Rotterdam publieke­ een sociaal wezen, die weet dat hij van anderen lijk hebben uitgemaakt voor een 'zakkenvul- afhankelijk is en zich slechts kan ontplooien in lende ondernemer’. Deze schrobbering, gevoegd en door de gemeenschap waaruit hij voortspruit. bij een conflict met burgemeester Peper, leidde Een 'beschaafde, sociaal voelende, calculerende er toe dat Fortuyn het lidmaatschap opzei van de burger’ is dus voor Fortuyn geen contradictio in partij waarin hij zich toch al steeds minder thuis terminis.12 Toch klinkt er zo nu en dan in zijn voelde.7 werk een zekere bezorgdheid door over de ego- Nadat Fortuyn voor de PvdA bedankte, blijft istische en materialistische neigingen van de hij partijloos en werpt zich op als onafhankelijk moderne burger, en over zijn ‘ongebreidelde observator van de Nederlandse politiek. In 1988 winststreven en dito consumentisme'.13 In 19 9 5

S&D 4 |2002 Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

benadrukt de socioloog Fortuyn in zijn boek De structuur van de samenleving dateert nog uit het verweesde samenleving het belang van een collec­ tijdperk van de verzuiling. In dit corporatieve, tief beleefd normen- en waardenstelsel waar­ bureaucratische bouwwerk werken zuilen en zonder samenleven op den duur niet mogelijk klassen met elkaar samen, waarbij de staat als is.14 Doordat het patriarchaal gezag in gezin en regisseur fungeert. In gremia als de Sociaal-Eco- maatschappij verzwakt, nemen jongeren niet nomische Raad, de Stichting van de Arbeid of de meer vanzelfsprekend de waarden en normen Kamers van Koophandel bepalen de verzuilde van hun ouders en onderwijzers over. Kinderen elites van door de overheid erkende belangen- ‘zien zichzelf daardoor op jeugdige leeftijd al als individu en te weinig als onderdeel van een gro­ ter geheel, met als gevolg dat de belevingswereld Tegen het einde van al vroeg sterk egocentrisch wordt, hetgeen het de jaren negentig heeft hij samenleven er niet gemakkelijker op maakt’.15 Jongeren moeten dan ook via vorming leren wat het over ‘subsidie- samenleven inhoudt. Deze vorming vereist kleinschalig onderwijs.16 socialisten’ als hij de Naast een betere socialisatie in gezin en PvdA bedoelt school stelt Fortuyn sinds kort voor om een maatschappelijke dienstplicht voor jongeren in te voeren. Eén van de doelstellingen hiervan is groepen het economisch en sociaal beleid. De in­ het ‘leren omgaan met mensen van verschil­ vloed van deze instellingen en actoren is zeer lende sekse, geaardheid, sociale afkomst en eth- groot, maar hun maatschappelijke representati­ nische achtergrond’, en zodoende ‘het Nederlan­ viteit vaak twijfelachtig — terwijl de burger-con- derschap inhoud te geven en de natievorming te sument niet mag meespreken. verstevigen’.17 Ook op andere gebieden, zoals Fortuyn oordeelt niet negatief over de presta­ ‘sociale menging’ van allochtonen en autochtho- ties in het verleden van deze ‘overlegeconomie’. nen in woonwijken, sluit Fortuyn dwang niet In de jaren na de Tweede Wereldoorlog werd de meeruit.18 Dit duidt erop dat zijn mensbeeld — groei van de welvaart gelijkmatiger dan voor­ waarschijnlijk onder invloed van de problemen heen verdeeld over de bevolking. Het probleem die hij ziet in de multi-culturele samenleving — is echter dat terwijl de maatschappij en haar bur­ pessimististischer is geworden. In zijn meest re­ gers wezenlijk veranderd zijn, de institutionele cente programma-boek schrijft hij voor het eerst vormen van de overlegeconomie nog steeds be­ nadruklcelijk over ‘het menselijk tekort, met het staan en zelfs opnieuw een vaste vorm hebben kwade dat de mens nu eenmaal aankleeft, nie­ gevonden in het poldermodel.21 De huidige mand van ons uitgezonderd’.19 Dit pessimisme samenleving is als relict van het verzuilingstijd- 34 deelt Fortuyn met conservatieve denkers als perk 'dichtgetimmerd en tot verstikkens toe ge­ Burlce.20 organiseerd’, aldus Fortuyn, en bestaat uit logge, ‘collectivistische’ organisaties die de eigen ver­ antwoordelijkheid ontmoedigen.22 Aan deze ver­ MAATSCHAPPIJVISIE starring moet een einde komen door ruim baan Fortuyn is sinds de jaren zeventig maatschappij­ te geven aan de veel flexibelere 'contractmaat­ criticus gebleven, al is de basis van zijn kritiek schappij’. Deze samenlevingsvorm sluit ook goed veranderd, van (neo-)marxisme in radicaal libe­ aan bij de horizontale, platte ‘netwerkorganisa­ ralisme. Kernpunt van zijn kritiek op het huidige ties’, die met de ontwikkeling van de nieuwe in­ maatschappelijke bestel is dat het niet meer past formatie- en communicatietechnologie hun in­ bij de geëmancipeerde burger. De institutionele trede hebben gedaan en die geleidelijk de hiërar-

S&D 4 | 2002 Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed uan Pim Fortuyn chische, bureaucratische complexen van de over­ vattingen, individuele autonomie en emancipa­ legeconomie zullen aflossen. tie van vrouwen en homo’s.25 Zijn kritiek op de In de contractmaatschappij zijn de rechten en multi-culturele samenleving vloeit voort uit zijn plichten van de burgers helder geregeld en wor­ vrees voor de ‘islamisering van onze cultuur’. den zij geprikkeld tot het nemen van initiatief en Dit soort kritiek werd in Nederland te vaak af­ risico. Dit betekent dat vertrouwde zekerheden gedaan als ‘racistisch’ en ‘rechts-extreem’, vooral op de schop moeten. In de optiek van Fortuyn door de ‘Linkse Kerk’ (PvdA, GroenLinks, D66). dient het marktmechanisme op de arbeidsmarkt Echter ook cda en w d hebben het probleem beter zijn werk te doen. In plaats van de be­ onderschat, meent Fortuyn. Hij wijt dat in de schermde positie van vaste aanstellingen voor eerste plaats aan een wijd verbreid cultuur­ onbepaald duur komen arbeidscontracten van relativisme, dat verdediging van de eigen Neder­ hooguit vijfjaar — ook voor ambtenaren. Het al­ landse (westerse, liberale) waarden eigenlijk on­ gemeen verbindend verklaren van c ao’s voor mogelijk maakt: ‘wij’ zouden niet beter zijn dan een bedrijfstak moet eveneens afgeschaft wor­ ‘zij’, ook als ‘zij’ vrouwen hoofddoekjes voor­ den. Werknemers worden ‘ondernemers van ei­ schrijven, homosexualiteit als een ziekte bestrij­ gen arbeid'. den en wellicht zelfs de democratie willen af­ schaffen. In de tweede plaats kunnen de ge­ vestigde partijen van links en rechts de ogen ISLAM sluiten voor de multi-culturele spanningen om­ Zo verdwijnen de tegenstellingen tussen Arbeid dat zij allemaal verworden zijn tot ‘smalle en Kapitaal. In de contractmaatschappij bestaan middenklassepartijen’ die het contact met de geen klassen meer — een kleinburgerlijke uto­ onderklasse (en grote delen van de brede pie, meent de socioloog Erik van Ree in een middenklasse?) verloren hebben.26 scherpe analyse van Fortuyn’s gedachtegoed.25 Dit gebrek aan contact mssen politieke elite Zover is het echter nog niet, dat beseft de socio­ en achterban ziet Fortuyn als structurele tekort­ loog Fortuyn ook wel. Hij onderscheidt drie klas­ koming van ons politiek bestel. Dat bestel faalt sen in de huidige maatschappij: een internatio­ ook op een ander belangrijk punt, de eerder ge­ naal geörienteerde bovenklasse (de managers noemde aanpassing van de verstarde overlegeco­ van de multinationals), een brede middenklasse nomie en van de bureaucratische verzorgings­ (min of meer zelfstandige ondernemers/werk­ staat. nemers) en een onderklasse van veelal laag-ge- schoolde werklozen die amper deel neemt aan STAAT EN POLITIEK het maatschappelijk leven.24 Deze onderklasse baart hem grote zorgen, vooral omdat zij uit ge­ De omvorming van de stroperige overlegecono­ brek aan individueel perspectief gemakkelijk mie tot de contractmaatschappij, dringend nood­ naar collectivistische en fundamentalistische zakelijk om de economie en de samenleving te 35 (schijn-)oplossingen voor haar problemen zou revitaliseren, vereist de regie van de staat.27 De kunnen zoeken. Een groot deel van deze onder­ staat is immers verantwoordelijk voor de inrich­ klasse is daar door haar islamitische achtergrond ting van het publieke domein. Deze enorme mo- van huis uit al toe geneigd. De Islam erkent im­ demiseringsslag, die het openbreken van het cir­ mers niet de scheiding tussen kerk en staat en cuit van de gevestigde belangen inhoudt, gaat evenmin het beginsel van individuele verant­ volgens Fortuyn echter de kracht van het Neder­ woordelijkheid. Afgezien van een volgens For­ landse politieke bestel te boven. Dat komt mede tuyn te verwaarlozen intellectuele minderheid doordat de huidige generatie politici is gepokt en streven de meeste moslims naar een islamitische gemazeld in de traditie van de overlegeconomie staat waarin weinig plaats is voor afwijkende op­ en dus hardnekkig hieraan vasthoudt.

S&D 4 | 2002 Paul Lucardie&Gerrit Voerman Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

Fortuyn richt zijn pijlen in hoofdzaak op drie en onderhouden nauwelijks nog banden met aspecten van het politiek bestel. In de eerste hun achterban — mede omdat zij de interne de­ plaats het incrowd-karakter van de gevestigde po­ mocratie hebben afgeschaft.33 De ‘fossiele’ par­ litieke elite. Deze ‘kaste’, ‘een volstrekt incestu­ tijen hebben volgens Fortuyn hun langste tijd ge­ eus circuit’, zou Den Haag al decennia lang in een had. Het is dan ook niet vreemd dat hij uiteinde­ ‘wurggreep’ houden.28 De 'mandarijnen’ o f‘re­ lijk niet met een partij als Leefbaar Nederland, genten' — in de regel afkomstig uit PvdA, cda en maar met een eigen lijst aan de verkiezingen vvd — spelen elkaar de functies in het openbaar deelneemt — waarbij overigens nog niet hele- bestuur en de collectieve sector toe, net zoals hun voorgangers in de achttiende eeuw dat deden. Gehecht aan het pluche, zijn ze niet geneigd ver­ Hetgebrek aan contact antwoordelijkheid te nemen voor gemaakte fou­ tussen politieke elite ten. Zoals elke kaste vormt de politieke elite tegenover de buitenwereld een gesloten kring. en achterban ziet Fortuyn ‘Men is als de dood zo bang voor buitenstaanders in de politiek, helemaal als die zichzelf aandie­ als structurele nen en op eigen gelegenheid in de Kamer willen tekortkoming van ons komen’, zo schreef Fortuyn al met voorspellende blik in 1994.29 Ergernog, ze manipuleren zelfs politiek bestel de wet: ‘Iedereen is gelijk voor de wet, alleen po­ litici en hoge ambtenaren en andere (politieke) bestuurders een beetje meer dan wij, gewone maal duidelijk is hoe die organisatorisch vorm burgers’.30 zal krijgen. De politieke elite zou volgens hem bovendien De derde steen des aanstoots van Fortuyn is weinig behoefte tonen de kiezers om hun me­ het ontbreken van een grote, samenhangende ning te vragen — zijn tweede punt van kritiek.31 visie in de politiek, een blauwdruk voor de toe- Formeel wordt er op democratische wijze gere­ komst.’Dat noemde men in vervlogen dagen een geerd, doordat de regering in het openbaar ver­ maatschappijbeschouwing of een ideologie. De antwoording aflegt aan het parlement. Het ‘echte hedendaagse kaste van politici denkt het niet al­ bestuur’ speelt zich echter in achterkamertjes en leen zonder te kunnen, maar gaat ervan uit dat in het Torentj e van de minister-president af. ‘De dit veel beter is zo.’34 In de Tweede Kamer zitten Nederlandse politieke en bestuurlijke elite heeft nu politici met veel detailkennis, maar zonder vi­ lak aan de democratie, lak aan de burger’.32 Van sie. Zij hebben een voorkeur voor consensus, dualisme komt weinig terecht, tengevolge van ‘plooien en gladstrijken’; ze draaien om de hete fractiediscipline, Torentjesoverleg en regeerak- brei heen en nemen geen leiding: ‘u vraagt en wij 3 6 koord. Daarbij komt ook nog eens dat belang­ draaien, zoals menig hedendaags politicus zijn rijke functies zoals die van premier, burge­ taak opvat’.35 meester, commissaris van de Koningin of vice- Volgens Fortuyn 'hebben de mensen in het voorzitter van de Raad van State niet verkiesbaar land schoon genoeg van Paars, van de gesloten zijn. Het is dan in de ogen van Fortuyn ook niet cultuur van het Poldermodel, van het regenten- verwonderlijk dat het gezag van de politiek door partijgedoe, van de achterkamertjes, van het bui­ deze regentencultuur is geërodeerd en de af­ tensluiten van de burger in het algemeen (..) stand tussen bestuur en burger groter is gewor­ den dan ooit tevoren. Politieke partijen slagen er Foto Na afloop uan het lijsttrekkersdebat op de Erasmus zijns inziens niet meer in deze kloof te overbrug­ Unioersiteit Rotterdam, 21 maart 2002 gen. Zij zijn geheel vergroeid geraakt met de elite (Peter Hilz / HH)

S&D 4 | 2002

Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

maar bovenal hebben de mensen in het land ge­ het gedetailleerd regeerakkoord, zal de monisti­ noeg van al dat verantwoordelijkheidsmijdende sche cultuur plaatsmaken voor dualistische ver­ gedrag’.36 Met de Lijst Pim Fortuyn hoopt hij niet houdingen. Het parlement is niet langer mond­ alleen het ongenoegen van de mensen in het dood maar kan werk maken van zijn controle­ land te kanaliseren, maar hen ook een alternatief functie en vrijelijk debatteren. te bieden. Dat alternatief zou (enigszins gefor­ Het zakenkabinet zal regeren op hoofdlijnen ceerd) samengevat kunnen worden in drie en een aanzienlijk deel van de uitvoerende taken hoofdpunten: democratisering en decentralisa­ delegeren aan een zestal regio’s, die in de plaats tie van het politiek systeem, liberalisering van de van provincies komen. Tegelijkertijd kunnen ge­ verzorgingsstaat en versterking van de nationale meenten juist kleiner worden.40 Op elk niveau identiteit. zal het ambtenarenapparaat moeten inkrimpen. Reeds lang pleit Fortuyn voor een veel kleinere overheid, die royaal taken afstoot naar de parti­ DEMOCRATISERING EN DECENTRALISATIE culiere sector en waarin de uitvoerende diensten Vernieuwing van het politiek systeem en het zoveel mogelijk worden verzelfstandigd.41 openbaar bestuur loopt als een rode draad door Fortuyn’s publicaties. De hervormingen die hij LIBERALISERING VAN DE VERZORGINGSSTAAT voorstelt komen neer op vergroting van de de­ mocratische controle, versterking van de uitvoe­ Daarnaast streeft de Rotterdamse socioloog naar rende macht en decentralisatie van bevoegdhe­ een complete herinrichting van de verzorgings­ den. staat. Deze is nu teveel op collectieve verzor­ Erg radicaal zijn Fortuyn’s voorstellen voor gingsarrangementen gebaseerd en kent burgers democratisering niet. De belangrijkste politieke praktisch het ‘recht’ toe zich te onttrekken aan bestuurders — minister-president en burge­ het arbeidsproces.42 Publiekrechtelijke organisa­ meester, maar ook voorzitters van Kamers van ties waarin de regenten van overheid, vakbewe­ Koophandel — moeten niet meer door partij­ ging en werkgevers samen het beleid bepalen, bonzen aangewezen maar door burgers verko­ zoals de Sociaal-Economische Raad, moeten zen worden. Kiezers moeten meer direct contact plaats maken voor privaatrechtelijke vormen met hun volksvertegenwoordiger hebben — al van vrijwillige samenwerking. wordt niet helemaal duidelijk hoe dit vorm moet De sociale zekerheid dient te worden geïndi­ krijgen.37 vidualiseerd en geminimaliseerd tot een stelsel Om de efficiency van de uitvoerende macht te van basisvoorzieningen. De overheid garandeert versterken wil Fortuyn het parlementaire, op co­ een bepaald basisniveau dat op een ‘cultureel be­ alities gebaseerde kabinet inruilen voor een za­ paald minimum’ ligt; voor alles wat dit vangnet kenkabinet.38 Dit zakenkabinet heeft geen bin- te boven gaat, moet de burger zich particulier bij­ 3 8 ding met fracties in de Tweede Kamer, maar re­ verzekeren. Verder dient de bijstand te worden geert op basis van wisselende meerderheden. vervangen door een minimaal basisinkomen (of­ Het aantal ministers moet worden teruggebracht wel een negatieve inkomstenbelasting) 43 Ieder­ tot vijf a zes. De ministerraad fungeert als af- een kan bovenop dit lage minimuminkomen stemmingscollege en stuurt als collectief de ge­ premievrij en onbelast een maximum bedrag bij­ hele rijksoverheid aan, ongeveer zoals bij een verdienen. Deze regeling zou tegelijk een groot grootbedrijf de Raad van Bestuur dat doet.39 Er deel van de vele uitkerings- en controle-instan- moeten meer staatssecretarissen bijkomen, die ties in de sociale zekerheid overbodig maken. De als een soort ‘politieke divisiedirecteur’ gaan WAO zou beperkt moeten worden tot ziekten of werken. Met het verdwijnen van de knellende ongevallen die in en door de arbeidssituatie ont­ coalitiebanden tussen regering en fracties en van staan zijn.44

sS/D 4 | 2002 Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

Voor de gezondheidszorg, onderwijs, politie Vanaf het midden van de jaren negentig ziet en justitie, kortom, voor de hele collectieve sec­ de socioloog uit Rotterdam de nationale iden­ tor, heeft Fortuyn een krachtig en simpel recept: titeit ondermijnd worden door een toename van schaalverkleining, afslanking vooral van de ad­ migranten uit niet-westerse, en in het bijzonder ministratieve en adviserende staf, meer particu­ islamitische landen, die onvoldoende geïnte­ lier initiatief en meer keuzevrijheid voor de con- greerd raken in onze cultuur. Om dit probleem sument-burger. Inbeeldende taal schildert hij de op te lossen zijn twee wegen te bewandelen: be­ schadelijke invloed van professionele bestuur­ perking van nieuwe immigratie en krachtiger ders en 'deskundigen’ op de kwaliteit van ge­ zondheidszorg en onderwijs. In kleinschaliger ziekenhuizen en scholen zouden bestuur en uit­ Fortuyn is sinds de voering weer gecombineerd kunnen worden — jaren zeventig artsen en leerkrachten zouden het bestuur over­ nemen van de bureaucraten — waardoor de maatschappijcriticus kosten zouden dalen en de kwaliteit zou stij­ gen.45 gebleven, al is de basis van zijn kritiek veranderd, NATIONALE IDENTITEIT van (neo-)marxisme in Het begrip 'nationale identiteit’ komt in de vroe­ gere publicaties van Fortuyn nog niet voor. Voor radicaal liberalisme. zover wij konden nagaan gebruikt hij het pas in Kernpunt van zijn kritiek 1993, en dan eerst in de context van de Europese eenwording en mondialisering. ‘Nationale iden­ op het huidige titeit is eerst en vooral weten wie je bent, niet al­ maatschappelijke bestel leen als persoon maar ook als volk dat samenleeft in een bepaald maatschappelijk verband op een is dathet niet meer afgebakend grondgebied’.46 Kort daarna pleit hij zelfs voor een ‘naar buiten gekeerd nationalisme past bij de geëmancipeerde dat een scherp oog heeft voor de eigen kracht en burger verworvenheden, maar ook voor nationale te­ kortkomingen en het achteroplopen in interna­ tionaal verband.’47 Dat besef is noodzakelijk om een verenigd integratie van de aanwezige migranten. Aanvan­ Europa zelfbewust tegemoet te treden. Europese kelijk accepteerde Formyn nog de voortgaande eenwording achtte Formyn in de jaren tachtig immigratiestroom als onvermijdelijk: 'De West- 39 nog onontbeerlijk;48 maar wekt bij hem in de Europese grenzen zijn zo lek als een mandje. En jaren negentig toenemende weerstand op. hoe willen we die grenzen, dikwijls gevormd In plaats van een bureaucratische Europese door zeeën, ook dichthouden? Alle elektronica ‘superstaat’ wenst hij een confederatie van soeve­ van de wereld zal niet kunnen verhinderen dat reine staten 49 Het Europees Parlement kan be­ wie erin wil komen, daarin ook zal slagen.’51 Hij ter verdwijnen en de parlementaire controle ziet dan ook nog wel voordelen voor de maat­ overlaten aan de nationale parlementen. In zijn schappij: de vergrijzing zal misschien uitblijven meest recente boek stelt Formyn voor het te ver­ en het productieve vermogen wordt verbreed. vangen door een senaat van afgevaardigden uit Eind 1994 was van deze gematigde opstelling nationale parlementen.50 weinig meer over. ‘Nederland is vol!’, zo ver-

s &’ d 4 | 2002 Paul Lucardie &Gerrit Voerman H e t g ed achtego ed van Pim Fortuyn klaarde hij in een column in Elsevier, ‘en moet die hij zelf aan politici stelt: beschikt hij overeen dus stante pede op slot’.52 Alleen in uitzonder­ visie of ideologie? Meer dan één, zou het ant­ lijke gevallen wil hij nog vreemdelingen perma­ woord kunnen luiden, hij heeft er drie: libera­ nent toelaten. In 19 9 5 hekelt hij het feit dat een lisme, populisme en nationalisme (wellicht ten rigide uitleg van artikel 1 van de grondwet een overvloede: deze termen worden hier descriptief discussie over de komst ‘van nog meer vreemde­ gebruikt en zijn niet als scheldwoorden be­ lingen in dit overvolle land’ onmogelijk maakt. doeld). Evenals bij de PvdA, waar hij in 1989 af­ Hoopte hij aanvankelijk nog op een restrictief scheid van nam, zou men bij hem het beeld van toelatingsbeleid in Europees verband, de laatste paarjaar dringt hij sterk aan op een Nederlandse AUeingang: ons land moet het Verdrag van Schen- Zijn populisme blijft gen en het vN-vluchtelingenverdrag opzeggen, inhoudelijk nog al de wet op gezinshereniging drastisch herzien, en grenscontroles herstellen, ‘met andere woorden gematigd — van directe grenzen dicht!’55 Vluchtelingen moeten opge­ vangen worden in hun eigen regio; Nederland democratie moet hij hoeft dus alleen Belgische, Duitse, Deense, Britse weinig hebben — maar of Franse vluchtelingen (die er — gelukkig — niet zijn) toe te laten.54 uit zich vooral in de stijl Terwijl Fortuyn zijn immigratiebeleid aan­ scherpt, blijft hij hameren op een stevig integra­ waarin hij het politiek tiebeleid van de aanwezige migranten. Ze moe­ bestel aanvalt ten uiteraard verplicht Nederlands leren, maar ook onderricht krijgen in ‘onze basisnormen en - waarden, zoals de scheiding van kerk en staat en schuivende panelen kunnen gebruiken om zijn de gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen, gedachtegoed te verduidelijken. zowel in het private als in het publieke domein, Het eerste paneel is de liberale kritiek op over­ alsmede de positie van kinderen èn de cultuur- legeconomie en verzorgingsstaat. Deze kritiek bronnen van onze beschaving, te weten: het jo­ begint hij al te uiten in zijn socialistische peri­ dendom, het christendom en het humanisme’.55 ode, maar krijgt rond 1990 een liberale wending. Mede om dit assimilatieproces te bevorderen De klassenstrijd laat hij achter zich, in een stelt hij tegenwoordig een algemene (militaire of contractmaatschappij moet de mondige burger sociale) dienstplicht voor jongens en meisjes voor zichzelf zorgen. In plaats van afhankelijk te rond de 18 jaar voor, waarbij beide seksen in een zijn van een bureaucratische overheid en belan­ soort woongroepen samen moeten leven, ui­ genorganisaties moet hij zichzelf zoveel moge­ teraard op voet van gelijkheid.56 Voor het slagen lijk verzekeren tegen de risico’s van de moderne van dit integratiebeleid acht hij een restrictief samenleving en ‘ondernemer van eigen arbeid’ toelatingsbeleid ook noodzakelijk, om namelijk worden. een draagvlak te scheppen voor dat deel van de Over dit liberale paneel schuift in de loop der bevolking dat alle kosten en problemen moet j aren negentig een populistische afkeer van de dragen.57 politieke elite in Nederland, die de liberalisering van de verzorgingsstaat en de overgang naar de contractmaatschappij blokkeert. Om de macht DE SCHUIVENDE PANELEN VAN FORTUYN van de regenten te breken stelt Fortuyn democra­ Terugblikkend op zijn programma, laat de vraag tisering en decentralisatie van het bestel voor. zich stellen of Fortuyn nu voldoet aan de eisen Zijn populisme blijft inhoudelijk eigenlijk nogal Paul Lucardie & Gerrit Voerman H et gedachtegoed van Pim Fortuyn gematigd — van directe democratie moet hij granten. Niettemin staat zijn nationalisme soms weinig hebben — maar uit zich vooral in de stijl op gespannen voet met zijn liberalisme, vooral waarin hij het politiek bestel aanvalt. wanneer het communitaristische en licht autori­ Ongeveer in dezelfde periode verschijnt het taire trekjes krijgt (jongeren verplicht in woon­ derde paneel, de nationalistische afkeer van Eu­ groepen, gedwongen spreiding van allochto­ ropese eenwording en van culturele minderhe­ nen). den (Moslims met name) die de Nederlandse Elke ideologie kent echter wel enige span­ identiteit ondermijnen. Dit nationalisme wordt ning. Het is dan ook nietbedoeld als aantijging weliswaar geleidelijk sterker, maar blijft voorals­ wanneer we Fortuyn ten slotte betitelen als een nog vrij gematigd van inhoud bij Fortuyn — zo liberaal en populistisch nationalist. stelt hij anders dan bijvoorbeeld Janmaat en Le Pen geen voorkeursbeleid voor autochtonen voor en evenmin remigratie van aanwezige mi­

Noten guel Basanez, The Nonh American 14. W.S.P. Fortuyn, De verweesde Trajectory, New York: Aldine de samenleving. Een religieus-sociolo- 1. Peilingen van Interview/N s s Gruyter, 1996, p. 19. gisch traktaat, Utrecht: Bruna, geven een beduidend lager re­ 5. Pim Fortuyn, Babyboomers: auto- 1995- sultaat: 10% en 16 zetels op 6 biografievan een generatie, Ut­ 15. Pim Fortuyn, De islamisering van april jl.; toch ook ongekend. recht: Bruna, 1998, p. 183. onze cultuur. Nederlandse iden- 2. Lars Svasand, 'Scandinavian 6. Ibidem, p. 284. titeit als fundament, Rotterdam: Right-Wing Radicalism’, in: 7. Ibidem, pp. 234-237. Karakter Uitgevers/ Speakers Hans-Georg Betz en Stefan Im- 8. Pim Fortuyn, Zonder ambtenaren. Academy, 2001 (tweede her­ merfall (red), The New Politics of De overheid als ondernemer, Am­ ziene editie), p. 82. the Right: Neo-Populist Parties and sterdam/ Antwerpen: Contact, 16. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ Movements in Established Demo- 1991,p.20. land, p. is 9,162; De puinhopen cracies, New York: St. Martin’s 9. Pim Fortuyn, De puinhopen van van paars, p. 61. Press, 1998,77-94; Neil Nevitte paars. Een genadeloze analyse van 17. Fortuyn, De puinhopen van paars, e.a., 'The Populist Right in Ca­ de collectieve sector en aanbevelin­ p.176. nada: The Rise of the Reform gen vooreen krachtig herstelpro­ 18. Fortuyn, De islamisering van onze Party of Canada’, ibidem, pp.173- gramma, Rotterdam: Speakers cultuur, p. 90; De puinhopen van 202. Academy, 2002, pp. 103,106,119. paars, p. 167. 3. Paul Taggart, Populism, Bucking- 10. W.S.P. Fortuyn,'Op weg naar een 19. Fortuyn, De puinhopen van paars, ham: Open University Press, in geatomiseerde samenleving!', Na­ p.104. het bijzonder pp. 73-88; Frank mens, 6: 5 (1991), pp. 7-11. 20. Zie onder meer: P.B. Cliteur, Decker, Panden unterDntck: der 11. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ Conservatisme en cultuurrecht. neue Rechtspopulismus in den land, p. 191-192. Over de fundering van recht in 4-1 westiichen Demokrarien, Opladen: 12. Fortuyn,AanhetvolkvanNeder- rechtsbeginselen, Amsterdam: Leske + Budrich, 2000, in het 1 and, p. 11,68,72; zie ook For­ Cliteur, 1989, p. 272-280; Robert bijzonder pp.127-136,190-196. tuyn, Zonder ambtenaren, p. 15, Nisbet, Conservatism: Dream and 4. Zo scoren alle drie hoog op 19- Realipi, Milton Keynes: Open ‘post-moderne waarden’ en hou­ 13. Pim Fortuyn, Beklemmend Neder­ University Press, 1986, p. 30-37; den er rationeel-legale opvattin­ land, Utrecht: Bruna, p. 143,172; Gerd-Klaus Kaltenbrunner, ‘Der gen over gezag op na (zij het Ca­ ook: Pim Fortuyn, Uiv baan staat schwierige Konservatismus’, in: nadezen minder dan Denen en op de tocht! De overlegeconomie Gerd-Klaus Kaltenbrunner Nederlanders) volgens het voorbij, Utrecht: Bruna, 1995, p. (red), Rekonstruktion des Konser­ World Values Survey; zie Ronald 75- vatismus, Freiburg: Rombach, F. Inglehart, Neil Nevitte en Mi- 1972, PP-19-54-

S&D 4 | 2002 Paul Lucardie & Gerrit Voerman Het gedachtegoed uan Pim Fortuyn

21. Fortuyn, Uw baan staat op de cultuur, p. 34. in de bundel Sociaal-democratie tocht, pp. 43-52 35. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ en technologie, onder zijn redac­ 22. Pim Fortuyn, Het zakenkabinet land, p. 131. tie gepubliceerd door de Rijks­ Fortuyn, Utrecht: Bruna, 1994, 36. Fortuyn, De puinhopen van paars, universiteit Groningen en de pp. 146-147,191. pp. 184-185. Stichting 100 jaar sociaal-demo- 23. Erik van Ree, 'Voor volk en va­ 37. Fortuyn, De puinhopen van paars, cratische arbeidersbeweging in derland', De Groene Amsterdam­ P-143- Groningen in 1986, pp. 131-132. mer, 126:9 (2 maart 2002), pp. 38. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ 49. Pim Formyn, Zielloos Europa. Te­ 26-29. land, pp. 206-208; Het zakenkabi­ geneen Europa van technocraten, 24. Fortuyn, De islamisering van onze net Fortuyn, pp. 58-59,69. bureaucratie, subsidies en onver- cultuur, p. 27-31; De puinhopen 39. Fortuyn, Depuinhopen van paars, mijdelijkefraude, Utrecht: Bruna, van paars, p. 72. p. 142. 19 97; zie ook Beklemmend Neder- 25. Fortuyn, De islamisering van onze 40. Fortuyn, De puinhopen van paars, land.pp. 179-200. cultuur, pp. 35-43,49-59. P-14S- 5 o. Formyn, De puinhopen van paars, 26. Fortuyn, De islamisering van onze 41. Fortuyn, Beklemmend Nederland, p. 181. cultuur, pp. 44-45,91. p.70. 51. Formyn, Aan het volk van Neder­ 27. Fortuyn, Aan het volkvan Neder­ 42. Fortuyn, 'Op weg naar een ge­ land, p. 53. land, p. 211; Het zakenkabinet For­ atomiseerde samenleving?, p. 9; 52. Formyn, Beklemmend Nederland, tuyn, p. 69. Depuinhopen vanpaars, pp. 103- p.203. 28. Pim Fortuyn, Beklemmend Neder­ 105. 53. Formyn, De islamisering van onze land, Utrecht: Bruna, 1995, p. 46. 43. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ cultuur, p. 90. 29. Fortuyn, Het zakenkabinet For­ land, pp. 128-129; Het zakenkabi­ 54. Formyn, De puinhopen van paars, tuyn, p. 59. net Fortuyn, p. 94. p. 166. Blijkbaar twijfelend aan 30. Fortuyn, De puinhopen van paars, 44. Fortuyn, De puinhopen van paars, het realisme van dit plan stelt P-75- pp. 109-110. Formyn echter ook voor het 31. Fortuyn, Het zakenkabinet For­ 45. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ aantal opvangplaatsen voor tuyn, pp. 54-5 5- land, pp. 193-196; Depuinhopen asielzoekers te beperken tot 32. Fortuyn, De puinhopen van paars, van paars, pp. 9-14,17-49, 51-70. 10.000 (ibidem, p. 167). p.11. 46. Fortuyn, Aan het volk van Neder­ 55. Formyn, De islamisering van onze 33. Fortuyn, Aan hervolk van Neder- land, p. 174. cultuur, p. 101. 1 and, p. 210; De puinhopen van 47. Fortuyn, Beklemmend Nederland, 56. Formyn, De puinhopen van paars, paars, pp. 11,135-138. p.187. pp. 176-177. 34. Fortuyn, De islamisering van onze 48. Bijvoorbeeld in zijn slotwoord 57. Formyn, Zielloos Europa, p. 49.

42

s & d 4 | 2002 Waar blij ft de ombuiging in het immigratiebeleid?

‘Bij ongewijzigd beleid zal het ons niet meer lukken om de problemen binnen de grenzen van het hanteerbare te houden’. Dat is een van de stellingnames van Arie van derZwan in deze beschouwing, die hij mede naar aanleidingvan het WRR-rapport ‘Nederland als immigratiesamenleving’ schreef. De w r r heeft, aldus Van derZwan, verzuimd hete hangijzers smeedbaarte maken.

ARIE VAN DER ZWAN

Het door Nederland gevoerde immigratiebeleid ‘Etnische Minderheden’ dat in 1979 verscheen, van de afgelopen dertig jaar wordt gekenmerkt waarin voor het eerst in een officieel stuk open­ door drie constanten: onderschatting van de om­ lijk werd gesteld dat de gastarbeiders blijvers wa­ vang van de immigratiestroom, ongerecht­ ren. De nonchalance waarmee doorgaans over vaardigd optimisme met betrekking tot de inte­ gastarbeiders gesproken werd, was ingegeven gratie van de immigranten, met name die van door de betrekkelijk bescheiden omvang ervan niet-westerse oorsprong, en virtuositeit in het in de beginjaren. Ook in het genoemde WRR-rap- bedenken van bezweringsformules als het alle­ port waarin gepoogd werd om tot een realisti­ maal blijkt tegen te vallen. sche inschatting te komen, werd de draagwijdte Beginjaren '70 was de overheersende ge­ van het minderhedenvraagstuk nog nauwelijks dachte dat de immigranten die als ‘gastarbeider’ onderkend. waren binnengekomen hier tijdelijk zouden ver­ De 5 5 duizend gastarbeiders uit het begin van blijven en weer terug zouden keren als hun (on­ de jaren zeventig (1972) plus hun 20 duizend geschoolde) arbeid zou ophouden te bestaan. Die hier gevestigde gezinsleden, voornamelijk af­ misvatting dat gastarbeiders hier tijdelijk zou­ komstig uit Turkije en Marokko, bleken vijfen- 43 den verblijven, is lang blijven bestaan. In het of­ twintig j aar later (19 9 6) door volgimmigratie ficiële beleid is eraan vastgehouden ook nadat de (waaronder gezinshereniging en partnerkeuze) feiten uitwezen dat niets minder waar was. Het en geboorte-aanwas evenwel uitgegroeid tot een was het aan de regering gerichte WRR-rapport bevolkingsgroep van meer dan een half miljoen personen van wie niet meer dan één vijfde be­ Over de auteur Arie van der Zwan is econoom, zelf­ taald werk verricht. Alleen al deze cijfers geven standig aduiseuren buitengewoon hoogleraar een treffend inzicht in de lange termijneffecten Management en Ondernemingsbeleid aan de Erasmus die deze vorm van arbeidsmigratie binnen een Uniuersiteit Rotterdam tijdsbestek van een kwart eeuw kan hebben. Als Noten Zie pagina 54 we nog eens een kwart eeuw verder zijn dan zal

S&fD 4 | 2002 Arie van derZwan W aar blijft de o m b u ig in g in het immigratiebeleid

deze groep volgens de officiële bevolkingsprog­ van langdurige hoogconjunctuur gepaard is ge­ nose bijna één miljoen personen omvatten. In­ gaan, die kan zich een voorstelling maken van middels hebben zich als gevolg van de onstui­ wat ons te wachten staat in tijden van laagcon­ mige groei van asielmigratie nieuwe etnische junctuur en bij een verdubbeling van hun aantal groepen van niet-westerse origine in Nederland in twintig jaar. De w rr heeft zich in de afgelopen gevestigd waarvan er meerdere nu een omvang jaren opgeworpen als de beleidsadviseur van de hebben die vergelijkbaar is met die van de gast­ Regering met een open oog voor het immigratie- arbeiders in 1972. Hun aanwas zal naar verwach­ vraagstuk. Het rapport Etnische Minderheden uit ting bescheidener zijn dan die van de Turkse en Marokkaanse immigranten, in het jaar 2020 zal het aantal immigranten van niet-westerse oor­ Het politieke sprong niettemin 2,6 miljoen bedragen. Van de establishment heeft deze totale bevolking maken zedanis% uit.In2oso zal hun aantal volgens dezelfde officiële bevol­ kwestie die diep ingrijpt in kingsprognose 3,9 miljoen bedragen waarmee ze 22% van de bevolking zullen vormen. hetbestaanvanhet Op het totaal van de Nederlandse bevolking minderbevoorrechte zijn deze immigranten dan nog steeds een min­ derheid, zij het een aanzienlijke. Maar het vesti- deel van de natie, lelijk gingspatroon van immigranten in aanmerking nemend—de grote meerderheid van hen vestigt laten zitten zich in de twintig grootste steden van Neder­ land — impliceert die ontwikkeling dat de bevol­ king in de steden in overgrote meerderheid uit 1979 is in 1989 gevolgd door het rapport Allochto­ immigranten zal bestaan. De ervaring leert dat nenbeleid, terwijl in september van het vorig jaar immigranten uit niet-westerse landen blijvers het advies Nederland als immigranesamenleving is zijn ongeacht hun oorspronkelijke motieven en uitgebracht. hun aanvankelijke status. In de steden vinden de Voor onderschatting en optimisme is op dit nieuwkomers wat taal, religie, leefgewoonten en moment weinig ruimte meer en het beleid etnische verwantschap betreft aansluiting bij vraagt hoe dan ook om een ingrijpende bijstel­ lotgenoten die hen voorgegaan zijn. ling. De Regering beraadt zich over een beleids­ De voorraad goedkope huurwoningen was en nota waarin die bij stelling gestalte moet krijgen. is de xriggervan dit vestigingspatroon. Voor een regering, van welke samenstelling ook, Studies in binnen- en buitenland bevestigen blijft het evenwel moeilijk om deze gevoelig lig­ deze zuigkracht van de steden. Bij ons is het in de gende materie zonder steun van gezaghebbende 44 afgelopen jaren niet anders gegaan en bij onge­ adviseurs tot een goed einde te brengen. De wrr wijzigd immigratiebeleid zet de trend zich in is door zijn onafhankelijke karakter bij uitstek versterkte mate door. Nu al is de situatie zo dat in gepositioneerd om voor de regering het spits af onze vier grote steden ca. 40 % van de bevolking te bijten, en enkele hete hangijzers smeedbaar te van niet-westerse allochtone oorsprong is. Van maken. de schoolgaande jeugd op de basisschool is dat Het recente WRR-rapport stelt zich op het niet ca. 50%. onrealistische standpunt dat migratie een blij­ vend verschijnsel zal zijn. De beleidsvragen die Wie zich rekenschap geeft van de maatschappe­ hierbij door de w rr centraal worden gesteld, lui­ lijke problemen waarmee de opvang van alloch­ den: ‘Welke gevolgen dient het proces van aan­ tonen van niet-westerse origine in een periode houdende m igratie te hebben voor het toela-

S&D 4 | ZOOZ Arievan derZwan W aar blijft de o m b uigin g in het immigratiebeleid tings- en integratiebeleid en wat betekent de uit standpunt in deze materie nu eenmaal oproe­ migratie voortvloeiende culturele diversiteit pen. Informatie en inzicht biedt het nieuwe voor de inrichting van de Nederlandse sociale WRR-advies te over, daar mankeert het niet aan. rechtsstaat?’ De belangrijkste feitelijke bevindingen van der­ De wrr is voor deze opgave kennelijk terug­ tig jaar immigratie laten zich dan ook dankzij geschrokken. Over het toelatingsbeleid blijft de een veelheid van publicaties en informatiebron­ Raad in onduidelijkheden steken terwijl de inte­ nen goed op een rij zetten. Eerst die informatie, gratieproblematiek op een ontwijkende manier dan de standpuntbepaling. behandeld wordt. Het trekken van consequen­ ties in die gevallen waarin de wrr wel stelling DEMOGRAFISCH PROFIEL VAN DE neemt, is evenmin een sterk punt, de Raad blijft IMMIGRANTEN dan opnieuw steken in bezweringsformules. Daarvan wordt hieronder ter illustratie een De kern van veel integratieproblemen is gelegen greep gedaan uit de beleidssamenvatting van het in het feit dat immigranten van niet-westerse rapport. Over de toenemende culturele diver­ origine, met name afkomstig uit islamitische siteit: ‘Voorkomen moet worden dat diversiteit landen, een demografisch profiel vertonen dat doorslaat naar segregatie en/of marginalisering functioneel is voor een ander soort samenleving van bepaalde groepen’. Met betrekking tot parti­ dan de onze. Ze huwen namelijk op jonge leeftijd cipatie: ‘Inburgering en taalonderwijs zijn voor­ en hebben doorgaans grote gezinnen. Uiteraard waarden om dit probleem op te lossen’. Over is hun opleidingsniveau hierop van invloed, hoe partnerkeuze: ‘ ... bevorderd moet worden dat lager opgeleid hoe jonger gehuwd en hoe groter ook de binnenkomende partner in staat is zelf­ het gezin, maar ook in de tweede generatie hand­ standig in de Nederlandse samenleving te parti­ haaft dit profiel zich hardnekkig. ciperen'. Er circuleren in Nederland opvattingen dat er Naar aanleiding van tijdelijke arbeidsmigra­ op dit punt juist van convergentie naar een meer tie: ‘Voorwaarde is dan wel dat de tijdelijkheid algemeen Nederlands profiel sprake zou zijn. vanaf de aanvang streng bewaakt wordt’. Over Die opvattingen worden ingegeven door be­ de islam en de scheiding van kerk en staat: ‘Dit scheiden bewegingen in deze richting bij verge­ principe dient dan overigens ook ingang te vin­ lijking van de eerste en tweede generatie. Maar den bij buitenlandse overheden voorzover deze ook onderzoekers die hier oog voor hebben zien bemoeienis hebben met geloofsgemeenschap­ heel wel in: ‘dat de tweede generatie op de pen in Nederland. Verandering in deze richting meeste punten nog steeds aanmerkelijk ver­ zal nog wel enige tij d vragen’. schilt van de autochtone Nederlanders. Dit geeft Met betrekking tot de sociale rechtstaat en de aan dat het een langdurig proces is voordat per­ urgente problematiek van de handhaving van sonen van allochtone origine hetzelfde gedrag wetten en voorschriften: ‘De Raad wijst op de zullen vertonen als autochtone Nederlanders — 45 dubbele gelaagdheid van de Nederlandse recht­ zo dat in de toekomst al ooit het geval zal zijn’.1 staat, met enerzijds centrale wetten en ander­ Die laatste toevoeging is geenszins overbodig, zijds zelfstandige en maatschappelijke instellin­ want de bescheiden convergentie-beweging is gen, waarbinnen die wetten moeten worden ge­ toe te schrijven aan de geïntegreerde allochto­ handhaafd. ... De invloed van het integratiebeleid nen die zich ook in dit opzicht aanpassen. Bij de dat de centrale overheid voert, moet daarom niet overgrote meerderheid, met name afkomstig uit worden overschat’. Die bezweringsformules zul­ islamitische landen, is van convergentie geen len niet zijn ingegeven door naïviteit zoals op sprake. Hun demografisch profiel is traditioneel, het eerste gezicht mag lijken, maar door het weg­ waarbij het opvallende nu juist is dat de eerste en lopen voor de weerstanden die een consequenter tweede generatie hierin niet verschilt.

S&D 4 |2002 Arie van derZwan Waar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid

Dit demografisch profiel vormt een belang­ van de potentiële mannelijke beroepsbevolking rijk obstakel voor hun sociale mobiliteit en inte­ boven de 54 j aar praktisch niemand meer werkt, gratie want kinderen die uit een groot gezin met in de leeftijdscategorie van 45-54jaar niet meer laag opgeleide ouders komen, treden zelf weer in dan de helft. de voetsporen van hun ouders. En voor sociale De steeds weer opduikende opvatting dat de mobiliteit is een lange opleidingsperiode nu naderende vergrijzing van onze bevolking een­ eenmaal een voorwaarde en die is strijdig met voudig vermeden kan worden door immigratie huwen op jonge leeftijd en het snel krijgen van aan te moedigen, is door demografen met kinderen. krachtige argumenten onderuit gehaald 2. Zou De hardnekkigheid waarmee dit demogra­ fisch profiel zich handhaaft wordt mede bepaald door de geslotenheid van de etnisch-religieuze Is dit nu werkelijk een ruk groepen waaraan de immigranten afkomstig uit naar rechts of staan de islamitische landen vasthouden. Gemengde huwelijken komen nauwelijks uitkomsten van de voor, er wordt binnen de gesloten etnisch-reli­ gieuze groep gehuwd. Zelfs hoger opgeleide peilingen voor het grotere meisjes kiezen zich onder deze groepsdruk een realiteitsbesef aan de zijde echtgenoot uit het land en de streek van her­ komst van de ouders, hoe weinig opgeleid die van de bevolking? ook mag zijn en hoe onthand die in de Neder­ landse samenleving ook mag komen te staan. Het is evident dat de doorwerking hiervan op de men door immigratie namelijk willen voorko­ opleidings- en scholingsperspectieven groot is. men dat de bevolking veroudert dan zou de be­ Ook onder allochtone kinderen is er weliswaar volking in 2025 tot een omvang van 27 miljoen een aanzienlijke differentiatie in onderwijspres­ en in 205 o van 3 9 miljoen moeten groeien. Dat taties, er is een bovenlaag die zich met gemak zou zelfs voor de voorstanders van immigratie te kan meten met de top van de autochtone kinde­ veel van het goede zijn. ren en een middenlaag waarvoor hetzelfde geldt. Zou de doelstelling zijn om de bevolking in de Alleen is die middenlaag onder allochtone kinde­ werkende leeftijd (20-64jaar) op peil te houden ren van beperkte omvang, terwijl er een brede dan zouden na 2020 jaarlijks 100.000 immigran­ onderlaag is die op school slechts tot een pover ten nodig zijn om die krimp te voorkomen. Maar resultaat reikt. Ook in de tweede generatie komt aangezien de achterliggende gedachte hierbij is de grote meerderheid van deze immigranten dat zo de verhouding actieven/inactieven be­ kinderen door hun gebrekkige opleiding in laag- heersbaar gehouden wordt, veronderstelt dit wel 46 geschoolde functies terecht. dat de arbeidsparticipatie van immigranten op Hun arbeidsparticipatie is in alle leeftijdscate­ een peil ligt dat in Nederland nu juist bij lange gorieën bovendien opvallend laag, juist ook on­ na niet gehaald wordt. Bij de huidige participa­ der de tweede generatie, maar vooral op latere tiecijfers van immigranten verslechtert de ver­ leeftijd steekt die zeer negatief af bij de arbeids­ houding actieven/inactieven door immigratie deelname van autochtone groepen met vergelijk­ juist. baar opleidingsniveau. Van de Marokkaanse en Turkse mannen in de leeftijdsgroep van 40-64jaar zit meer dan een derde in de wao terwijl 20% bijstandsafhanke- Foto Asielzoekersboot ‘Tais’ nabij Dordrecht lijk is. Dit gegeven spoort met de bevinding dat (Otto Snoek / HH)

S&D 4 | 2002

Arievan derZwan W aar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid

uitpakt zijn drie factoren doorslaggevend: leef­ ECONOMISCHE GEVOLGEN VAN IMMIGRATIE tijd bij binnenkomst, opwaartse mobiliteit Bij de analyse van de economische gevolgen van (tweede generatie) en participatie in het arbeids­ immigratie wordt doorgaans een onderscheid proces. De eerste is voor wat immigranten be­ gemaakt naar drie aspecten, te weten arbeids- treft doorgaans niet ongunstig (bij gezinsher­ markteffecten, de gevolgen voor de collectieve eniging kan dit anders liggen), maar voor immi­ sector en de externe effecten zoals bijdrage tot de granten van niet-westerse origine pakken de overbevolking en de gevolgen hiervan3. beide andere factoren ronduit negatief uit. Van de arbeidsmarkteffecten zijn er twee die Onder Turken en Marokkanen staan tegenover in het oog springen. De eerste is dat de effecten 1 o o werkenden ruim 8 o ontvangers van een uit­ van de voortdurende toetreding van laag ge­ kering. Onder ex-Joegoslaven is het aantal ont­ schoolden tot de arbeidsmarkt opvallend scheef vangers van een uitkering groter dan het aantal verdeeld zijn. werkenden. Voor immigranten afkomstig uit De hoogopgeleiden hebben er als gevolg van vluchtelingenlanden is de verhouding uitkerin- de bevolkingsgroei qua beloning voordeel bij gen/werkenden zelfs 1,5 :1. doordat hun diensten schaarser worden, terwijl In internationaal verband moeten onze parti­ de lager geschoolden er nadeel bij hebben door­ cipatiecijfers schrikbarend laag genoemd wor­ dat hun beloning onder druk blij ft staan. Ook den met als gevolg dat de druk op de collectieve ondernemingen hebben er om die reden voor­ middelen bij ons nu al groot is en gelet op de te deel bij. verwachten onstuimige groei van de immigratie Het tweede effect dat altijd en overal wordt op progressieve wijze zal toenemen. In tijden vastgesteld luidt dat nieuwe immigranten die van laagconjunctuur wanneer de collectieve sec­ toetreden tot de arbeidsmarkt hun lotgenoten tor sowieso onder druk komt te staan, doen de die hier al langer verblijven voorbij lopen. Werk­ gevolgen zich cumulatief voor. gevers hebben nu eenmaal liever relatief goed Ook de externe effecten van immigratie zijn gemotiveerde verse krachten dan krachten met in een land met ruimtegebrek en een overbezette een belast arbeidsverleden en (naar verwach­ infrastructuur zeer groot te achten. Om Neder­ ting) twijfelachtige motivatie. Laaggeschoolden land in navolging van traditionele immigratie­ die al of niet door eigen toedoen eenmaal buiten landen ook als immigratieland te bestempelen, het arbeidsproces zijn komen te staan, raken miskent het verschil in bevolkingsdichtheid dat hierdoor gemarginaliseerd. zich in vergelijking met een land als Nieuw Zee­ Er is een situatie van krapte voor nodig om land verhoudt als 33 :1 terwijl de bevolkingsgroei hen in de herkansing te brengen als ze dan al be­ in Nederland weinig onderdoet voor die in reid zijn die kans te benutten. De recente bevin­ Nieuw Zeeland. Alleen al het effect van de grond­ dingen met de mega banenmarkt van de Amster- prijs zal de komende decennia voelbaar blijven. 48 damse Sociale Dienst hebben op onthutsende Als de bevolking in Nederland de komende twin­ wijze laten zien hoe velen weigeren zelfs maar te tig jaar inderdaad met 1,65 miljoen zal toene­ voldoen aan de wettelijke plicht om te verschij­ men, zoals de officiële prognose luidt, waarvan nen. drie kwart voor rekening komt van de groei van De gevolgen voor de collectieve sector vor­ immigranten van niet-westerse origine, dan zal men een optelsom van alle inkomsten (belastin­ er immers op grote schaal woningbouw ge­ gen en premies) en uitgaven (uitkeringen, collec­ pleegd moeten blijven worden, om van de aanleg tief betaalde ziektekosten, kinderbijslag, kosten en verbreding van de wegen en wat dies meer van scholing en huursubsidies e.d.) die aan im­ maar te zwijgen. De Vinex-ronde zal dan dus ge­ migranten kunnen worden toegeschreven. Voor volgd moeten door een Vijnex-ronde (vijfde nota de wijze waarop die som voor de maatschappij ruimtelijke ordening). De kernsteden en oudere

S&D 4 | 2002 Arievan derZwan Waar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid buitenwijken zullen, gegeven de huidige trend, respectievelijk het land van herkomst. De con­ dan voornamelijk uit allochtonen bestaan terwijl tacten buiten die belevings-wereld zijn uiterst de autochtonen wegtrekken naar nieuwe loca­ beperkt en oppervlakkig 4. ties en groeigemeenten. Alleen de boeren met Die kloof tussen het gesloten milieu van de land zullen hier baat bij kunnen hebben als ze al immigranten van niet-westerse origine en de niet voor die tij d door schulden het loodj e heb- westerse samenleving waarin ze terecht geko­ ben moeten leggen. Hoe we ons Nederland dan men zijn, kan niet los gezien worden van de stag­ moeten voorstellen, met name de verhouding natie waarin de maatschappij verkeert waaruit bebouwd-onbebouwd, onttrekt zich aan ons ze afkomstig zijn. Ze komen immers (nog) voor­ voorstellingsvermogen. Het beeld van de stad­ namelijk uit de islamitische wereld en er is een staat, door sommigen luchthartig als parkstad wassende stroom internationale literatuur waar­ aangeduid, dat nu al te onpas gebruikt wordt, in de vraag naar het falen van die islamitische doemt dan als realiteit op. wereld gesteld wordt:1 Wat is er misgegaan’5. Wetenschappelijk, cultureel en economisch is er sinds de 18 e eeuw in de islamitische wereld wei­ SOCIAAL-CULTURELE INTEGRATIE nig voomitgang geboekt, terwijl er in vroegere Voor de beoordeling hiervan ligt het mijns in­ perioden toonaangevende prestaties geleverd ziens voor de hand te kiezen voor obj ectief vast­ zijn. stelbare indicatoren en niet voor subjectieve als Het contrast kan niet groter zijn en het moet attitudes en opvattingen zoals recent wel gedaan voor islamieten frustrerend zijn om hier steeds is. Niet alleen zijn die opvattingen en attitudes weer mee geconfronteerd te worden. De neiging veranderlijk en veelal ambivalent in hun inter­ om zich af te zetten tegen de westerse maat­ pretatie, ze tenderen te zeer naar conformisme schappij wordt met die frustratie in verband ge­ in plaats van integratie. Een immigrant hoeft bracht evenals de vermeende superioriteit van zich geenszins aan in dit land overheersende op­ de islam waarin de islamitische wereld zich wel vattingen te conformeren om zijn draai in onze lijkt vast te bijten. Over de oorzaken van die samenleving te vinden en daarin een vol­ achterstand van de islamitische wereld wordt waardige positie in te nemen. En bij integratie is druk gediscussieerd. Overeenstemming bestaat dat laatste het criterium waar het om gaat. Dat er in feite alleen over de rol die de technologie ze onze rechtsorde moeten respecteren als iedere hierin speelt. Voor die stelling valt veel te zeggen andere burger behoeft geen betoog. Voor en er is ook in onze eigen recente maatschappe­ integratie zijn beheersing van de Nederlandse lijke ontwikkeling een bevestiging van te vin­ taal, sociale contacten buiten de eigen etnisch- den. religieuze groep, gemengde huwelijken, bezoek van scholen met een gemengde populatie, oriën­ DE LEERSCHOOL VAN DE MODERNITEIT tatie op de Nederlandse samenleving zoals blijkt uit mediagebruik (televisie, radio, krant), contac­ De vergelijking met de positie van de agrarische ten buiten de eigen etnische groep op het werk, bevolking van weleer dringt zich hier namelijk deelname aan het verenigingsleven buiten de onweerstaanbaar op. De oudste empirische stu­ eigen etnische groep, vakanties in andere landen dies naar schoolprestaties en hun achtergronden dan het land van herkomst, van belang. laten zien op welk een grote achterstand kinde­ Welk van deze objectieve indicatoren ook in ren van landarbeiders en boeren ten opzichte beschouwing genomen wordt, voor het meren­ van alle andere bevolkingsgroepen toen ston­ deel van de immigranten van niet-westerse den6. Heel markant was de achtersrand onder origine geldt dat ze zich vrijwel bij uitsluiting landarbeiders ten opzichte van de industrie oriënteren op de eigen etnische-religieuze groep arbeiders, die —zoals nu — het scherpst naar Arie van derZwan W aar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid

voren komt is taal- en wereldoriëntatie (aard­ gevraagd: beleidsombuiging rijkskunde en geschiedenis). Die laatsten ver­ richten toen nog overwegend lopende-band- Geen samenleving is gehouden meer problemen werk, het verschil in omstandigheden zal dus te absorberen dan redelijkerwijs, met inzet van kennelijk niet zo zeer in de (eenvoud van de) veel inspanningen en middelen, tot oplossing te werkzaamheden zelf maar in de leefomgeving brengen zijn. Binnen de huidige verhoudingen gelegen hebben. Die stelling wordt bevestigd slaagt slechts een derde van de niet-westerse im­ door het feit dat ook kinderen van boeren deel­ migranten erin zich op den duur (in de tweede den in de achterstand qua schoolprestaties niet­ tegenstaande het scherpe sociale onderscheid tussen boeren en landarbeiders, ze verkeerden Meent de wrr zich in deze wel in dezelfde leefomstandigheden. Die leefom­ niette verte kunnen standigheden van de agrarische bevolking van toen zijn in tal van opzichten vergelijkbaar met verwijderen van wat de die van de allochtone gezinnen van nu: grote ge­ zinnen, beslotenheid binnen een traditionele politieke realiteit genoemd woonomgeving en levenssfeer, weinig contacten wordt? buiten de eigen kring, thuis spreken van een an­ dere taal (dialect) en behoudende invloed van de kerk die op de traditionele leefwereld een sterk en volgende generaties) te integreren in onze stempel zet. samenleving 9. In dertig j aar is dit het beperkte Door de afvloeiing van de landarbeiders naar resultaat dat met veel beleidsinspanning en dito de industrie respectievelijk de introductie op middelen bereikt is. Bij een verwacht aantal van grote schaal van mechanisering en automatise­ 2,6 miljoen niet-westerse immigranten over ring in het agrarisch bedrijf in de loop van de ja- twintig jaar, zullen we tegen die tijd te maken ren zestig, zijn de achterstanden in schoolpresta­ krijgen met tegen de twee miljoen slecht geïnte­ ties praktisch binnen één generatie wegge­ greerde immigranten, die in hoge concentratie werkt7. samengepakt onze stadswijken zullen bevolken. Het is de tragiek van de Turkse en Marok­ Hoe onder die omstandigheden voorkomen kan kaanse immigranten (gastarbeiders) uit de jaren worden ‘ dat diversiteit doorslaat naar segregatie zeventig geweest dat hun industriële werkgele­ en marginalisering' valt niet goed in te zien. Het genheid mede ten gevolge van de wereldcon­ beeld van deze woonbuurten zal bepaald blijven junctuur vroegtijdig teloor ging waardoor de door de steeds weer neerstrijkende nieuwe leerschool van de moderniteit aan hen voorbij achterstandsgroepen.' Zwarte scholen’ zullen er gegaan is. alleen maar talrijker door worden en die blijven 5 o Hun integratie is niet gediend met allerlei kampen met kinderen van nieuwkomers met lapmiddelen, de kern van hun achterstand is ge­ weinig onderwijs en achtergrond. legen in de objectieve omstandigheden waarin De effecten hiervan zullen als eerste terug­ ze leven en waaraan ze vasthouden. Hoe minder slaan op de immigranten zelf. Hun perspectie­ opgeleid hoe sterker ze zich hieraan vastklam­ ven en ontplooiingsmogelijkheden zullen aan­ pen. Het doorbreken hiervan is een essentiële zienlijk verslechteren. Zowel wat werk, huis­ noodzakelijke, zij het niet voldoende, voor­ vesting als onderwijs betreft. Ook in de onderste waarde. In Se-D jaargang 5 8, nr. 4 ben ik daar uit­ lagen van de autochtone bevolking zullen de ge­ voerig op ingegaan.8 volgen voelbaar zijn. Bredere groepen autochto­ nen zullen in verdrukking komen. De buurten waarin ze zich nu nog teruggetrokken hebben,

S&D 4 | 2002 Arievan derZwan Waar blijft de ombuiging in bet immigratiebeleid zullen immers ook onder druk komen te staan. wordt, is onnavolgbaar. Niets is immers zo per­ Alleen al het probleem van de werkloosheid on­ manent en verstrekkend gebleken als tijdelijke der niet-westerse allochtonen zal mede als ge­ arbeidsmigratie. Het was nota bene de wrr zelf volg van de concentratie tot moeilijk hanteer­ die in 1979 dit als eerste openlijk constateerde. bare proporties uitgroeien. De opnamecapaciteit De wrr maakt zich sterk voor handhaving van ongeschoolde arbeid zal immers eerder af- van het gekozen beleid, maar hoe denkt de wrr dan toenemen. Dit zal het isolement van de im­ dit te realiseren? Constateert de Raad in dit ver­ migranten versterken. band niet zelf de dubbele gelaagdheid van de De geschetste scheve verdeling van de gevol­ Nederlandse rechtsstaat? De scheiding van be­ gen van immigratie is in niet geringe mate de leid en uitvoering, recent door decentralisatie oorzaak van de betrekkelijke nonchalance waar­ van rijksoverheidstaken nog versterkt, belem­ mee de beter gesitueerden dit vraagstuk tege­ mert de handhaving om van frustratie van rege­ moet treden. Maar bij ongewijzigd beleid zal het ringsbeleid door lokale overheden maar niet te ons niet meer lukken om de problemen binnen spreken. Hoe moet het door de Raad bepleite de grenzen van het hanteerbare te houden. consequente beleid van uitzetting van uitgepro­ cedeerde asielmigranten worden gehandhaafd met gemeenten die weigerachtig zijn hieraan ARBEIDSMIGRATIE mee te werken? De positie die de wrr in deze kiest, is ambivalent. In het rapport wordt weliswaar voorzetting van Integratiebeleid en bevolkingspolitiek het huidige restrictieve toelatingsbeleid bepleit gecombineerd met een actiever uitzetting van uit­ De Raad spreekt zich duidelijker en kernachtiger geprocedeerde asielmigranten, maar op de voor­ uit over het te voeren integratiebeleid: ‘dwin­ stellen van vvd en cd a om juist gelet op het te­ gend en sanctionerend waar het gaat om de toe­ kort schieten van de restrictieve werking, tot aan­ gang en de initiële uitrusting van immigranten, scherping van de toelatingscriteria in de waaronder inburgering; daarnaast faciliterend Vreemdelingenwet te komen gaat de wrr in het en stimulerend opdat immigranten hun weg geheel niet in. De uitweg die beleidsmakers voor vinden in de Nederlandse samenleving.’ de oplossing van het dilemma menen te zien, na­ De initiële toerusting van immigranten zou melijk een gemeenschappelijke Europese opstel­ volgens de Raad moeten worden toegespitst op ling, berust op 'wishful thinking’. De wrr-voot- twee basisvoorwaarden; taal en beroepsvaardig­ studie waarin het immigratiebeleid van de voor­ heden. De Raad pleit in dit opzicht voor een so­ naamste Eu-lidstaten is doorgelicht, toont aan dat ber, consequent uitgevoerd en gehandhaafd be­ dit beleid wordt ingegeven en uitgevoerd op basis leid. Het zijn behartigenswaardige woorden en van puur nationale belangen en overwegingen10. er valt zeker veel te winnen bij een consequent Er zit dus ook niets anders op dan oplossingen te uitgevoerd en gehandhaafd beleid. Maar raakt de 51 zoeken binnen de context van ons eigen toela­ wrr met deze beleidsaanbevelingen wel de kern tingsbeleid. De wrr komt daarbij niet verder dan van het integratievraagstuk, de evidente obsta­ deze dooddoener: ‘Nederland kenmerkt zich door kels waarop integratie afstuit, worden in die be­ een relatief hoog niveau van immigratie. Dit zal leidsaanbevelingen genegeerd. ook in de toekomst het geval zijn.’ Zo is het op het vlak van de integratie de wrr Hoe de wrr het voor elkaar krijgt om daaren­ zelf die in zijn analyse constateert dat het demo­ boven ‘een selectieve vorm van tijdelijke arbeids­ grafisch profiel van de niet-westerse immigrant migratie’ als wenselijk te bepleiten en hieraan de functioneel is voor een ander soort samenleving eerder genoemde voorwaarde te verbinden dat dan de onze. Het is een obstakel voor sociale mo­ de tijdelijkheid vanaf de aanvang streng bewaakt biliteit en aanpassing volgens de Raad. Kunnen

S D 4 | 2002 Arievan derZwan Waar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid

we dertig jaar na dato dan nog werkelijk volhou­ heeft, is het in de verkeerde richting. Bovendien den zoals de Raad doet, dat inburgering en taal­ moet het calculerend element in gedragingen, onderwijs de remedie zijn voor integratie? Dit ook als die in tradities zijn ingebed, niet onder­ kan de Raad niet serieus menen. Waarom ge­ schat worden. Tenslotte, en dat was ook destijds boortebeperking niet openlijk aan de orde ge­ het geval, de belangrijkste krachten om traditio­ steld en in ieder geval afschaffing van de kinder­ nele (demografische) patronen te doorbreken bijslag, voorstellen die eerder in de Nederlandse zijn opleiding, scholing, geschoold werk en een geschiedenis aan de orde zijn gesteld? behoorlijk inkomen. Maar de kansen hierop ver­ In de loop van de jaren zestig zijn de eerste schralen nu juist door vast te houden aan traditi­ gastarbeiders verschenen en is Nederland onele patronen. Het is deze vicieuze cirkel die daarna in snel tempo immigratieland geworden. doorbroken moet worden. De belangrijkste mo­ Hiervoor was Nederland evenwel een van de tivatie in dit opzicht is het streven van ouders meest actieve emigratielanden. Een feit dat uit de om hun kinderen een betere positie te bezorgen geschiedenis verdwenen lijkt te zijn. De Neder­ dan zij zelf hebben weten te verwerven. Het be­ landse overheid, gedragen door de destijds alge­ sef dat uitzicht op een betere inkomenspositie meen aanvaarde opvatting dat Nederland over­ loopt over opleiding, scholing en geschoold werk bevolkt was, heeft emigratie op alle mogelijke en niet over uitkeringen, kan daarbij een grote manieren gestimuleerd. De werkloosheid en het rol spelen. Voor allochtonen niet minder dan perspectief dat die nog generaties lang zou voort­ voor autochtonen. duren, was in brede kring reden om een door de overheid gevoerde bevolkingspolitiek voor te BIJSTANDSWET staan, waarin, naast emigratie, geboortenbeper­ king en afschaffing van de kinderbijslag actuele Hoe moet de immigrant evenals elke andere bur­ thema’s waren. Met name het hoge geboortecij­ ger zoals de wrr bepleit, op zijn eigen verant­ fer in het katholieke Zuiden van het land werd woordelijkheid worden aangesproken? Een con­ toen, door voorstanders van een actieve bevol­ creet voorbeeld is werk aanvaarden als gebleken kingspolitiek, specifiek op de korrel genomen. is dat hij of zij daartoe in staat is. Maar wat nu als In socialistische kring waren dergelijke geluiden de gemeentelijke sociale diensten nalaten de im­ destijds zeer algemeen verbreid. migrant hierop aan te spreken zoals in Amster­ Het is de welvaartsontwikkeling en het aan­ dam, Rotterdam en elders jarenlang de praktijk trekken van de arbeidsmarkt geweest die in de geweest is? jaren zestig voor de omslag van emigratie- naar Nu deze gemeentelijke diensten door het mi­ immigratiesamenleving hebben gezorgd. Het nisterie van SoZaWe hiertoe eindelijk worden valt niet in te zien waarom het thema van de be­ aangezet, weigeren uitkeringstrekkers zelfs volkingspolitiek niet geactualiseerd zou kunnen maar te verschijnen ook na herhaaldelijke oproe­ 52 worden, met inbegrip van de kinderbijslag. Ook pen daartoe. Minister Vermeend heeft recent al is de aanleiding hiertoe specifiek, beleid kan hierop het enige juiste antwoord gegeven, name­ alleen generiek zijn. Dat gold destijds niet min­ lijk het opschorten respectievelijk intrekken van der dan nu. de uitkering. Maar Vermeend is in deze een De vraag naar de effectiviteit van een derge­ witte raaf. De nalatigheid van gemeenten om de lijke politiek is destijds op dezelfde gronden ge­ Bijstandswet correct uit te voeren, staat voor een voerd als ook nu weer gelden. De vraag met verschijnsel dat verder reikt. Het staat voor de name of een traditioneel verankerd demogra­ vrijheid die zelfstandige uitvoeringsinstanties, fisch patroon doorbroken zal kunnen worden waaronder lagere overheden, nemen — zoals de door financiële prikkels. Het antwoord hierop is wrr zelf terecht constateert — om bij de uitvoe­ meervoudig. Als kinderbijslag nu een effect ring van beleid zelf opnieuw beleidsafwegingen

sS/Ti 4 | 2002 Arievan derZwan Waar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid te maken waarbij de eigen institutionele belan­ Een vergelijkbare kloof tussen bevolking en poli­ gen en politieke overwegingen een niet geringe tieke leiders bestaat er met betrekking tot de uit­ rol spelen. Moeten we aannemen dat de Raad de breiding van de eu . Le Monde heeft de Franse po­ visie deelt dat deze verlammende werking in het litieke 'inner circle’ onlangs in verlegenheid ge­ openbaar bestuur doorbroken moet worden en bracht door in een prominent artikel op de om die reden rept van: ‘ aanpassing van de soci­ voorpagina uit te spreken dat Europese politici ale rechtsstaat aan de immigratiesamenleving’. stilletjes toegeven dat de uitbreiding van de eu Maar waarom dan geen man en paard genoemd? een dramatische vlucht naar voren is, een proces Die voorzichtigheid en terughoudendheid zijn kenmerkend voor de benadering van de wrr als het gaat om beleids-consequenties te verbinden Geen samenleving is aan op zichzelf juiste analyses. Meent de wrr gehouden meer problemen zich in deze niet te ver te kunnen verwijderen van wat de politieke realiteit genoemd wordt. te absorberen dan Maar wat hebben we aan een wrr die zich 'binnen de politieke realiteit’ blijft bewegen en redelijkerwijs, met inzet de eigen analyse van de situatie niet naar het be­ van veel inspanningen leid durft door te trekken? En dat in een vraag­ stuk dat als geen ander zijn stempel op de Neder­ en middelen, tot een landse samenleving zal zetten. Hoe veranderlijk die politieke realiteit trou­ oplossing te brengen zijn wens blijkt te zijn, laat de recente ‘ruk naar rechts’ zien die de media menen te bespeuren als gevolg van de successen van Leefbaar Nederland waarover zij de controle verloren hebben. Want en Pim Fortuyn in de peilingen. Is dit nu werke­ scherpe toepassing van de toelatingscriteria zou lijk een ruk naar rechts of staan die uitkomsten voorlopig tot afwijzing moeten leiden, maar dat van de peilingen voor het grotere realiteitsbesef stuit op verzet in Brussel: De ‘historische kans’ aan de zijde van de bevolking? Een realiteit die mag niet gemist worden. Om de uitbreiding be­ nu door de vrees voor aantasting van hun eigen taalbaar te houden zou een drastische beperking positie door de leidende politici serieus geno­ van de landbouwsubsidies en regionale ontwik­ men wordt. Wat in de binnenkamers al stilletjes kelingsgelden nodig zijn. Maar die stuit op felle werd toegegeven, heeft door de Lijst Pim Fortuyn afwijzing van de huidige netto-ontvangers onder in de peilingen een stem gekregen. Het besef na­ de Eu-lidstaten alsook van de nieuwkomers 12. melijk dat met halfzacht beleid de dreigende ge­ In beide gevallen, immigratie en uitbreiding volgen van het huidige immigratiebeleid niet ge­ van de eu, gaat het om zaken van het grootste be­ keerd kunnen worden en dat de beleidsmakers lang waarbij verworvenheden van de samenle- 5 3 uit een heel ander vaatje moeten tappen. vingen in de lidstaten binnen de eu en hun De stem die Pim Fortuyn en Leefbaar Neder­ samenwerking in het geding zijn. Beide kwesties land aan dit besef gegeven hebben is in tal van hebben ook gemeen dat ze onbeheersbaar ge­ opzichten vijandig jegens allochtonen en worden zijn doordat er een formeel-juridisch ka­ daardoor in zijn uitwerking potentieel gevaar­ der voor toelating ontworpen is waarbij aan lijk, maar het politieke establishment heeft deze nieuwkomers op individuele basis rechten op kwestie die diep ingrijpt in het bestaan van het toetreding zijn toegekend die in hun gevolgen minder bevoorrechte deel van de natie, wel heel niet getoetst kunnen worden aan primaire be­ lelijk laten zitten. Zoals te verwachten viel is daar langen van de ontvangende samenlevingen, na­ een ‘backlash’ op gevolgd n. melijk het bewaren van hun coherentie en be-

s&d 4 |2002 Arie van derZwan Waar blijft de ombuiging in het immigratiebeleid

stuurbaarheid13. Vragen internationale solida­ Het antwoord is volmondig ja, maar niet op riteit en de historische gebeurtenissen sinds de een wijze die leidt tot onbeheersbare gevolgen; val van de Muur dan niet om een grootmoedig tot overstretch die het karakter van de samenle­ gebaar van de huidige Eu-landen ook als daar ri­ ving op het spel zet. sico’s aan verbonden zijn?

Noten dracht van de Provinciale Staten ment:ALongitudinalstudy, van Noord-Brabant in 1952 en monograph of the society for re­ 1. Helga A.G. de Valke.a., Oude en 1955 verricht,juni 1957. search in child development, nieuwe allochtonen in Neder­ 7. De verklaring voor dit intrige­ Vol 23, serialno. 68, no. 2,1958. land— een demografisch profiel, rende verschijnsel zou heel wel 8. A. van derZwan, Het klassieke wrr werkdocument, juli 2001. kunnen zijn dat de ontwikke­ drama van de maatschappelijke 2. Migratiegeen remedie tegen ver­ ling van het leervermogen van ouderklasse, StyD jaargang 58, nr grijzing, Damos, Jaargang 16, fe­ jonge kinderen mede bepaald 4,2001,blz. 131-146. bruari 2000. wordt door hun persoonsken­ 9. A. van derZwan, De zorgelijke in­ 3. Hans Roodenburg, Immigratie in merken. Gedurende de voor­ tegratie van de etnische minderhe­ Nederland: economische gevolgen, schoolse jaren is het de afhanke­ den, S&-D, j aargang 5 8, nr. 9, blz. 197-215 in N. van Nimwe- lijkheid van de ouders die een 2001, blz. 421-425. gen en G. Beets (red.), Bevol­ remmende invloed uitoefent 10. Dennis Broeders, immigratie-en kingsvraagstukken in Nederland terwijl tijdens de basisschoolja­ integratieregimes in vier Europese anno 2000, Den Haag, n jd j, ren de prestatiemotivatie van landen, wrr werkdocument, 2000. grote invloed is. Beide kenmer­ 2001 4. IngridEsveldt en Jeroen Tran- ken (afhankelijkheid van de ou­ 11. James Goldsborough, Out-of- des, Kijk op contacten met buiten­ ders en prestatiemotivatie) zijn control immigration, Foreign Af- landers, wrr werkdocument goeddeels milieu bepaald. Deze fairs, Sept.-Oct. 2000 blz. 89-101 mei 2001. bestendige bevindingen van 12. David P. Calleo, Rethinking Euro- 5. BemardLewis, Whativent ontwikkelingspsychologen zijn pe's Future, Princeton. Un. Press, wrong? Approaches to the modem gebaseerd op minitieuze longi­ 2001. history of the Middle East, Oxford tudinale studies naar de men­ 13. Philip K. Howard, The lost art of New Press, 2001. tale ontwikkeling van jonge drawing the line, Random House, 6. Rapport over een onderzoek naar de kinderen. Zie bijvoorbeeld New York, 2001. stand van het gewoon lager onder­ Lester W. Sontag e.a., Mental wijs in Noord-Brabant, in op­ growth andpersonality develop-

54

sE/d 4 | 2002 De mythes van 6 maart

Algemeen wordt de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart j.l.alseen politieke aardverschuiving ervaren. Rotterdam werd het symbool van de definitieve opmars van de Leefbaar-partijen. Jos Kuijs beschouwt de gebeurtenissen van 6 maart na en stuit op een aantal mythes.

jo s KUIJS

Deze keer zouden de gemeenteraadsverkiezin­ MYTHE ÉÉN gen lokaler worden dan ooit, zo beloofde men Het maakt niet uit watje als partij lokaal presteert; ons. ‘Lokale helden’ werden uit de kast gehaald het beeld en de prestaties van de nationale politiek om de lokale PvdA smoel te geven en de lokale bepalen toch alles campagneleiders werd voorgehouden vooral de successen in eigen stad of dorp uit te venten. Het De lijsttrekker van GroenLinks in Amsterdam, bleek goeddeels verspilde moeite. De landelijke Maarten van Poelgeest, stelde in interviews in de lij sttreklcers trokken het land in en ontnamen lokale media dat de lokale inzet hooguit een ze­ meer en meer het zicht op de lokale helden. Een tel tje meer of minder scheelt. Met deze gedachte ontwikkeling die cumuleerde in het volstrekt bi­ staat hij zeker niet alleen. Op het Eeuwfeest van zarre nationale lijsttrekkersdebat op de avond het Centrum voor Lokaal Bestuur, half februari van de uitslag van de gemeenteraadsverkiezin­ in Arnhem, was er een bijeenkomst speciaal ge­ gen. Sindsdien spelen de landelijke verkiezingen wijd aan het succes van lokale partijen. Onder de de hoofdrol in de commentaren en analyses. Niet prikkelende titel Het lokale gevaar gingen lokale de uitslag van 6 maart, maar de consequenties en PvdA’ers in discussie met een zeer succesvolle lo­ repercussies van die uitslag voor 15 mei kwamen kale partij uit de Rotterdamse deelgemeente in het volle licht te staan. Deels is datbegrijpelijk Hoogvliet. Ook op die bijeenkomst vertelden lo­ en onontkoombaar, gelet op de aanstormende kale PvdA-politici dat het niet uitmaakt wat ze lo­ nationale campagne, maar allerlei opmerkelijke kaal doen, omdat ze toch afgerekend worden op aspecten van de uitslag van 6 maart dreigen nu wat de PvdA in 'Den Haag’ doet. onbesproken te blijven, terwijl juist de snelle, Dergelijke geluiden zijn tekenend voor de si- 5 5 kortademige analyse van 6 maart enkele mythes tuatie waarin de gevestigde partijen verkeren. heeft gebaard. Daar wil ik hieronder wat langer De volgende logische stap in die redenering zou bij stilstaan. Ik kom tot vier mythes. zijn ervoor te pleiten gemeenten om te vormen tot gedecentraliseerde rijksdiensten. Die stap wordt niet gezet, net zomin als een andere stap: zelf opstappen. Wat heb je kiezers te bieden wan­ Over de auteurjos Kuijs is wetenschappelijk mede­ neer je zo geringschattend over je eigen presta­ werker bij het Centrum uoor Lokaal Bestuur, de be- ties denkt? stuurdersuereniging van de PudA Deze fatalistische gedachten stroken ook niet Noten Zie pagina 61 met de werkelijkheid, (zie figuur 1) Bij de laatste

S&D 4 | 2002 Jos Kuijs De mythes uan 6 maart

vier verkiezingen voor de gemeenteraad liet ling voorgedaan. Over Rotterdam hoeven we het circa dertig procent van de kiezers zich leiden hier niet meer te hebben, maar ook van het rode door lokale motieven, zo blijkt uit een langlo­ bolwerk Zaanstad is niets meer over. Verder naar pend onderzoek.'Alleen in de meer gepolari­ het Noorden vielen er klappen in de steden Gro­ seerde j aren tachtig van de vorige eeuw liet ningen en Leeuwarden. In Groningen straften de slechts rond de twintig procent van de kiezers kiezers de collegepartijen vorig jaar af door in zich door lokale overwegingen leiden. Twintig een referendum de plannen voor de Grote Markt procent van de respondenten uit het onderzoek weg te stemmen. Als belangrijkste collegepartij zegt zowel lokale als landelijke aspecten mee te werd de PvdA daar beloond met een verlies van laten wegen in het stemhokje. De helft van de circa zeven procent. In de Friese hoofdstad le­ kiezers bij gemeenteraadsverkiezingen laat zich verde de PvdA bijna zes procent in. Een cadeautje dus leiden door lokale overwegingen, of laat dit van de kiezer voor de slechte afwikkeling van de een rol spelen. Dat is in ieder geval heel wat meer problemen met de eigen burgemeester. dan dat ene zeteltje van Maarten van Poelgeest. Ook in gemeenten waar geen conflicten wa­ ren, kreeg de PvdA rake klappen. Zo kelderde de PvdA in Eindhoven van een eerste naar een derde MYTHE TWEE plaats en keert ze waarschijnlijk niet in het col­ Het succes van Amsterdam lege terug. Met lokale thema’s is dus zeker dertig procent Amsterdam lijkt de dans te zijn ontsprongen van de zetels te winnen — en natuurlijk ook de en de grote afwijking van het algemene patroon keerzijde daarvan — te verliezen. De PvdA heeft te vormen, maar bij nadere beschouwing blijkt dit keer vooral aan de verlieszij de gezeten. Dat is dit gelukkige voorval zich voornamelijk te beper­ echter geen toeval. In de grotere gemeenten waar ken tot de centrale stad. Daar boekte de PvdA een de PvdA traditioneel op een grote aanhang mocht bescheiden winst van ruim een half procent. De rekenen, heeft zich een dramatische ontwikke­ uitslagen in de stadsdelen laten een heel ander

Figuur 1 — Het belang van lokale of nationale overwegingen bij de stemkeus (bron sgbo)

S&D 4 | 2002 Jos Kuijs De mythes van 6 maart beeld zien. In een heel klein handj e stadsdelen tweede plaats. Het cda eindigt op nummer drie bleef de PvdA stationair. Op het door nieuwbouw en met acht gemeenten neemt de w d de vierde snel van bevolkingssamenstelling veranderende plaats in. In de vijfentwintig gemeenten met Zeeburg na, werd in de rest van de stadsdelen meer dan honderdduizend inwoners, is de PvdA verloren en in de regel fors. Vooral in stadwijken nog maar in acht gemeenten de grootste. waar de gewone middenklasse huist, kreeg de De conclusie moet haast wel luiden, dat de PvdA onder uit de zak en wonnen lokale partijen. PvdA het contact met wat er in gemeenten leeft Zo werd de lokale partij in Amsterdam-Noord aan het verliezen is. Het is onbegrijpelijk dat (een stad met circa 80.000 inwoners) met vijf ze­ raadsleden en wethouders die zeggen met beide tels de tweede partij. In Geuzenveld/Slotermeer benen in de lokale samenleving te staan, niet in deelt de PvdA nu de eerste plek met de Leefbaar- de gaten hebben gehad dat zulke grote groepen heidspartij, net als in Oost/Watergraafsmeer. van hun kiezers aan het wegrennen waren. Het Ook in een middenklasse-stadsdeel bij uitstek, resultaat van een volstrekt naar binnen gekeerde Zuideramstel, voorheen Buitenveldert en de Ri­ bestuurscultuur. Een cultuur waarbij raadsleden vierenbuurt, kelderde de PvdA. In Zuidoost is de zich na elke verkiezing voornemen om de wijken PvdA nog steeds oppermachtig, maar ook hier in te gaan en daar vooral willen gaan luisteren. liet de vertrekkende stadsdeelvoorzitter Hannah Maar het grote verschil met veel lokale partijen Belliot haar partij met een verlies achter en werd is dat die de wijken helemaal niet in hoeven te Leefbaar Zuidoost de tweede partij. De bewering trekken; die zitten al op of zijn afkomstig van de van het Amsterdamse onderzoeksbureau O + S plekken die er in gemeenten toe doen. Bij de ge­ dat de opkomst van leefbaarheidpartij en aan vestigde partijen, de PvdA voorop, is besturen Amsterdam voorbij is gegaan, geldt voor de cen­ veelal iets technocratisch, ingewikkeld en moei­ trale stad, maar bepaald niet voor de andere zaams geworden. Nu is dat de praktijk van alle stadsdelen. dag misschien ook wel, maar aan kiezers moet Over het algemeen lijkt de kiezer niet onder toch uit te leggen zijn waar al dat ingewikkelde de indruk van de inspanningen van de PvdA in technocratische in de kern en concreet om gaat. de grootste gemeenten. En juist hier was de PvdA In termen van wat er is bereikt en wat de ambi­ altijd ijzersterk. Het beeld van de vijftig grootste ties voor de komende vier jaar zijn. Dan gaat het gemeenten die deze keer aan de verkiezingen niet om slappe teksten ‘dat het om mensen gaat deelnamen, laat dit zien (figuur 2). In 19 9 8 ein­ of om één samenleving’. Daarmee mobiliseer je digde de PvdA in zevenentwintig gemeenten als geen mensen, terwijl dat juist steeds belangrij- de grootste partij. Nu is dat nog maar in achttien ker wordt.2 gemeenten het geval. Met slechts vijf gemeenten achterstand, komen de lokale partijen op de

Figuur 2 — Procentuele verbetering van partijen en in gemeenten waarde PvdA zou zijn vernieuwd* PvdA wd cda GL leefbaar/lokaal Amsterdam +0,6 -0,5 + 1.7 ' 1.9 + 9,4 Den Haag -0,8 -2,8 + 1.5 -2,7 +14,8 Rotterdam ' 7.7 -8,2 + i .3 '1,2 +32,2 Assen +1,6 +1,1 + 3.7 -0,2 '4,9 Nijmegen " 1>9 ' 2.9 - 3.1 +3,6 +6,4 Tilburg - 0.5 - 1.3 +0,3 ' 2,7 + 5 Heerlen -M -1,6 +1 -°.5 + 13,5

*Alle stijgingen (en dalingen) van lokale partijen en leefbaarheids-partijen zijn bij elkaar opgeteld

S&D 4 | 2002 Jos Kuijs De mythes uan 6 maart

procent van de kiezers. In Den Haag wist de PvdA MYTHE DRIE de schade weliswaar te beperken tot minder dan Politici van lokale partijen praten kiezers alleen één procent, maar behaalde de lokale partijen maar naar de mond en presteren slecht in het toch tegen de vijftien procent. Net als in Amster­ bestuurvan gemeenten dam, konden de lokale partijen in Den Haag geen Vooralsnog is er geen aanwijzing dat lokale par­ vuist maken omdat ze versnipperd aan de verkie­ tij en het in het college slechter zouden doen3. zingen deelnamen. Maar Leefbaar Den Haag al­ Buiten het college presteren ze zelfs beter. ‘Lo­ leen was al goed voor meer dan acht procent van kale raadsleden hebben de stijl van de ombuds­ de stemmen. Los van de waardering voor die par­ man: ze staan open voor concrete, praktische tij, toch geen geringe prestatie. Amsterdam is in­ problemen van de burger. Het raadslid van de derdaad een van de weinige grote steden waar de landelijke partij heeft de stijl van de partijpoliti­ PvdA in de lift zit, zei het met o, 6 procent zeer ge­ cus, die zijn programma probeert uit te voeren ring. Maar wanneer we hier partij en als Leefbaar en vaker dossiers leest,’4 aldus Tilburgse be­ Amsterdam, Amsterdam leeft, Mokkum Mobiel stuurskundigen. Ook voor het verwijt dat er met en de Actieve Stad bij elkaar optellen, staat de tel­ lokale partijen aan de macht niet meer aan grote ler ook boven de tien procent. In Tilburg was het toekomstgerichte projecten in een stad kan wor­ niet veel beter. Hier verloor de PvdA een half pro­ den gewerkt, is in de praktijk geen overtuigend cent en kwam op achttien uit. Dit verlies kwam bewijs te vinden. Zo heeft bijvoorbeeld het col­ bovenop de voor de PvdA al desastreus verlopen lege van Utrecht, met daarin Leefbaar Utrecht, herindelingverkiezingen van de vorige keer. De twee varianten gepresenteerd voor de verdere twee lokale partijen in Tilburg stegen verder van ontwikkeling van het Utrechtse centrum. En in circa vijftien naar iets meer dan twintig procent. Hilversum lanceerde de club van Jan Nagel een Het cda was in Tilburg de grootste en verste­ gewaagd plan om het omroepkwartier te ontslui­ vigde die positie nog iets. Uit de stadwaar een ten met een tunnel onder een natuurgebied van de andere lokale helden vandaan kwam, Rot­ door. terdam, hoeft niet veel gezegd te worden. Blijft alleen Assen als enige overtuigende gemeente over. In die gemeente was de PvdA het grootst en MYTHE VIER bleef dat met een stijging van ruim anderhalf In sommige gemeenten zou de PvdA zijn procent tot bij na een kwart van het aantal stem­ vernieuwd en het relatief goed hebben gedaan men ook. Maar ook daar profiteerde het cda veel In de gemeenteraadscampagne van de PvdA was meer van de neergang van de al enige tijd mee­ een hoofdrol weggelegd voor de zogenaamde lo­ draaiende lokale partij P.L.O.P. dan de PvdA. kale helden. Een selectie van aansprekende lijst­ trekkers uit een aantal toonaangevende, 'partij- OPLOSSINGEN? 5 8 cultureel’vernieuwde steden5. Om een goed beeld te krijgen van het effect van die campagne- We zijn op een aantal mythes gestuit omtrent de inzet en van het effect van een vermeend andere uitslag van 6 maarten de specifieke positie van PvdA-cultuur op de verkiezingsuitslag, zet ik de de PvdA. Het algemene beeld is, het moet gezegd, resultaten van de PvdA in de desbetreffende ge­ nog minder rooskleurig dan wel wordt aangeno­ meenten even op een rijtje, (figuur 3) In Nijme­ men. De vraag dient zich dan met klem aan: hoe gen verloor de PvdA bijna twee procent en moest de trend te keren? de eerste plaats afstaan aan GroenLinks. In Eind­ Op de eerste plaats is te hopen dat het ko­ hoven kelderde de PvdA van de eerste naar de mende kabinet, ongeacht de samenstelling, over derde plaats. In Heerlen raakte de PvdA een van ongeveer twee jaar ten val komt. De verkiezin­ de vijf zetels kwijt, tezamen met bijna anderhalf gen voor gemeenteraden kunnen zich dan wat

S&D 4 ] 2002 Jos Kuijs De mythes uan 6 maart meer ontworstelen aan het Haagse circuit. Maar Figuur 3 — Grootste partij in de vijftig grootste dat is niet alles. En nu past mij enige voorzichtig­ gemeenten waar kon worden gestemd

heid. Immers de landelijke verkiezingen volgen 00 CTi G'i 2 0 0 2 nog, dus harde kritiek op de campagne is op dit moment ongewenst. Maar enkele korte opmer­ Amsterdam PvdA PvdA Rotterdam PvdA Leefbaar R’dam kingen zijn nu wel op hun plaats. Zo was het, Den Haag vvd vvd achteraf gezien, eigenlijk onbestaanbaar dat de Eindhoven PvdA Leefbaar E’hoven PvdA de gemeenteraadscampagne inging met Tilburg cda cda thema’s als onderwijs, zorg en veiligheid. Onder­ Groningen PvdA PvdA wijs, zorg en veiligheid zijn bij uitstek thema’s Breda cda cda Apeldoorn PvdA cda waar gemeenten helemaal niet zoveel over te Nijmegen PvdA Groen Links zeggen hebben. Gemeenten kunnen niets aan de Enschede PvdA PvdA wachtlijsten doen, lerarentekorten zijn een Haarlem PvdA PvdA kwestie van bonden, schoolbesturen en het mi­ Almere vvd LeefbaarAlmere Arnhem PvdA PvdA nisterie van Onderwijs en veiligheid zit nu juist Zaanstad PvdA ZOG vooral bij de minst democratisch aangestelde be­ Den Bosch Rosm. Belang Rosm. Belang stuurder in een gemeente: de burgemeester. Met Amersfoort vvd vvd een grotere inbreng van mensen die weten wat Maastricht cda cda Dordrecht PvdA PvdA er in gemeenten speelt, hadden deze campagne- Leiden PvdA PvdA fouten niet hoeven te worden gemaakt. H’meer vvd leefbaar H’meer Met landelijke thema’s is bij lokale verkiezin­ Zoetermeer vvd vvd gen dan ook geen zetel extra te winnen. Hoe Zwolle PvdA cda Emmen PvdA PvdA graag landelijke politici en landelijke media dat Ede cda cda ook willen, het gaat niet om onderwij s, maar Delft PvdA PvdA over school x in wijky. Het gaat niet om mobi­ Heerlen s p cda liteit, maar om de aanleg of juist niet van die ene Alkmaar PvdA PvdA parkeergarage of rondweg. Met volkshuisvesting Leeuwarden PvdA PvdA Deventer PvdA PvdA is dat hetzelfde. Waar in het ene deel van het Hilversum 1-eefbaar H’sum Leefbaar H’sum land woningen leeg staan, speelt in andere delen Hengelo (o) PvdA cda nog steeds een tekort. Grootste gemene deler? Helmond cda cda Die is er niet. Amstelveen vvd vvd Schiedam PvdA Leefbaar Waar de PvdA zich bij haar campagne-inzet Schiedam ook al tij d rekenschap moet geven, is dat het bij Roosendaal cda Rampaart verkiezingen ook om de middenklasse gaat. In Purmerend vvd Leefbaar P’rend steden mogen dan veel mensen wonen die soms Vlaardingen PvdA PvdA Spijkenisse ONS ONS wat speciale aandacht nodig hebben, maar zij Gouda PvdA PvdA zijn niet de enige inwoners van een stad. In de Alphen a/d Rijn vvd vvd ogen van velen en waarschijnlijk ook henzelf, Velsen PvdA Velsen Lokaal zijn ze beter af dan mensen die van een uitkering Almelo PvdA cda Hoorn PvdA PvdA moeten rondkomen, ziek zijn of in de wao zit­ Bergen op Zoom vvd Linssen ten. Maar als dat betekent dat mensen die wat be­ Capelle a/d IJssel vvd Leefbaar Capelle ter verdienen vieze straten, een aftandse open­ Nieuwegein vvd Leefbaar bare mimte, inbraken in auto’s en woningen en Nieuwegein Lelystad PvdA PvdA onveiligheid op straat, in het openbaar vervoer Veenendaal cda vvd en in openbare gelegenheden als zwembaden Den Helder vvd vvd maar op de koop toe moeten nemen, stelt dat al- Zeist vvd vvd Jos Kuijs De mythes uan 6 maart

les de solidariteit wel erg op de proef. Een partij den. In plaats daarvan koos de PvdA-fractie in de die deze groepen de volgende keer terug wil win­ Tweede Kamer voor een door de raad gekozen nen zal de invulling van het begrip ‘één samen­ burgemeester. Ook wel het Belgische model ge­ leving’ toch wat moeten verbreden. noemd. Uitgerekend in België lijkt dit model zijn langste tijd gehad te hebben. In een poging om de kloof met de burger te dichten, wil Vlaande­ Meer democratie ren waarschijnlijk nog voor 2004 toe naar een di­ Een ander vraagstuk is dat van democratische en rect gekozen burgemeester. bestuurlijke vernieuwing. De dag na de verkie­ Problemen die hier in Nederland tegen de di­ zingen hebben gemeenten een duaal bestel ge­ recte kiezerswil worden opgeworpen, ziet men kregen. In het kort komt het er op neer dat wet­ in Vlaanderen heel anders. Dat naast de direct ge­ houders geen raadsleden meer zijn. Raadsleden kozen burgemeester ook de raad een kiezers- geven kaders aan, controleren het college en zijn mandaat heeft, hoeft helemaal niet tot een poli­ op de eerste plaats volksvertegenwoordiger. Op tieke patstelling te leiden. Over de grens bij hun zich prima veranderingen, waar op onderdelen zuiderburen is op landelijk niveau al lang sprake vast nog wel wat kanttekeningen bij zijn te ma­ van cohabitation. Anders dan burgemeesters in ken. De grootste misser is echter dat de in de veel andere landen heeft de Nederlandse burge­ ogen van de burger belangrijkste bestuurder niet meester ook zeggenschap over de politie en de wordt gekozen, de burgemeester. Daarmee heeft openbare orde. Tegenstanders van een direct ge­ het kabinet de mogelijkheid voorbij laten gaan kozen burgemeester stellen dat hij deze be­ om burgers bij het hele proces te betrekken. voegdheid kwijt zou raken wanneer hij niet Want hoe belangrijk ook, burgers zullen moge- meer benoemd wordt. Openbare orde en politie lijk pas op termijn wat van het duale bestel mer­ zou ‘Den Haag’ niet afhankelijk willen maken ken. Aan de aanstelling en de positie van de bur­ van electoraal gewin. Dat wordt in Vlaanderen gemeester is wel wat veranderd, maar wat de po­ echter niet als een probleem ervaren. Daar heeft sitie aangaat werkt het nieuwe stelsel nu al niet. de burgemeester ook veiligheidsbeleid en politie Terwijl de Tweede Kamer nadrukkelijk een in portefeuille. terughoudende rol van de burgemeester als niet gekozen bestuurder bij de collegeonderhande­ De conditie van de partij lingen voorstond, hebben burgemeesters in een aantal gemeenten daarbij juist het voortouw ge­ In adembenemend tempo is de hele dualisering nomen. In Rotterdam deed de vvn ’er Ivo Opstel- van het gemeentebestuur, en straks van de pro­ ten dit op eigen initiatief. Bij de Gemeentewet vincie, ingevoerd. Zelden is een advies van een zou het voor een groot gedeelte om gewoonte­ Staatscommissie zo voortvarend in wetgeving recht gaan, luidde zijn creatieve uitleg. In Am- omgezet. Een belangrijk aspect uit het rapport 6 o sterdam kreeg burgemeester Job Cohen de lei­ van de staatscommissie onder leiding van de ding op verzoek van de lijsttrekker van de groot­ Groningse hoogleraar Elzinga is alleen onderbe­ ste partij, Rob Oudkerk. licht gebleven: de staat waarin politieke partijen Nu is het ook lastig om wat aan de huidige po­ verkeren.6 Door dalende ledenaantallen en een sitie van de burgemeester te doen, deze is im­ krimpend aantal actieve leden, ontwikkelen lo­ mers verankerd in de Grondwet. En als er één be­ kale afdelingen zich steeds meer tot lokale kies­ houdend gremium is dan is het wel de Eerste Ka- verenigingen. Die werkelijkheid staat in schril merwaarcDA envvD oppermachtig zijn. Maar contrast tot wat de leiding van politieke partijen de PvdA heeft ook geen enkel punt gemaakt van graag wil geloven. Maar hoezeer we dat ook wen­ de direct gekozen burgemeester. In het verkie­ sen, er is geen sprake meer van een brede partij zingsprogramma is het niet meer terug te vin­ maar van een partij waar een klein groepje lokaal

sS/d 4 | 2002 Jos Kuijs De mythes uan 6 maart de dienst uitmaakt. Die lokale situatie is een af­ en komma’s betekenen. Waar het Centrum voor spiegeling van de nationale situatie. Bij de lande­ Lokaal Bestuur raadsleden juist beweegt niet lijke PvdA stelt de interne democratie ook niet meer elke spatie te lezen en vooral in de eigen veel meer voor. De Britse Conservatieve partij is buurten en wijken aanwezig te zijn, vindt de lan­ bijvoorbeeld een stuk democratischer. Daar kun­ delijke PvdA een congres geslaagd wanneer een nen de leden tenminste kiezen uit een aantal boekwerk aan amendementen is ingediend. De kandidaten voor het politieke leiderschap. Bij de kiezer zal dit hele proces ook een zorg zijn. Die PvdA zijn tijdens het voorzitterschap van Felix stemt steeds vaker op een club jongens en meis­ Rottenberg de laatste democratische instrumen­ jes die vinden dat er in hun gemeente, buurt en ten om zeep geholpen, zonder dat daar iets sub­ stadsdeel iets moet gebeuren. Daarbij kan het stantieels voor in de plaats is gekomen. Natio­ gaan om groen in de wijk, behoud van een oude nale, provinciale en gemeenteraadsverkiezingen brug, aanpak van de verkeerssituatie, tegen zijn voor politici nu vaak de eerste kennisma­ grootschalige plannen waarbij de burgers niet king met de wil van de kiezer. Dat past niet meer zijn betrokken of tegen massale sloop in hun in deze tijd. Wanneer partijen zich niet zelf we­ wijk. Gewoon heel simpel en heel fris en dichtbij ten om te vormen, komt die druk wel van buiten. hun kiezers. De discussie over hoe de partij in Nu toont de PvdA zich al heel tevreden wan­ deze richting vernieuwd te krijgen, is bij de PvdA neer op het congres een beetj e gedebatteerd nog maar nauwelijks begonnen. wordt over het nog altijd enorme boekwerk vol amendementen en moties, die wanneer aange­ nomen, voornamelijk verplaatsing van punten

Noten 2 Lokaal Bestuur, jaargang 26, fe­ 6 Staatscommissie dualisme en bruari 2002, pag. 6 t/m 8. lokale democratie, Dualisme en 1 s G B o , onderzoeks- en adviesbu­ 3 nrc Handelsblad, woensdag 6 Lokale democratie, pag 87 t/m reau van de Vereniging van maart, pag 1. 99. DrukSamson, Alphen aan de Nederlandse Gemeenten. Bur­ 4 Idem. Rijn. gers over lokaal bestuur, ont­ 5 Lokaal Bestuur, jaargang 26, fe­ wikkelingen sinds 1982. Januari bruari 2002, pag 4 en 5. 2002.

61

S&D 4 |2002 0^7 BOEKEN Is politiek achteruitzien?

Oe wraak van de publieke zaak P.Hilhorst, Amsterdam: De Balie, 2001.

De verplaatsing van de democratie J. van der Meer/M.Ham, Amsterdam: De Balie.

PAUL KALMA

‘De behartiging van de publieke zaak is niet een lang. In de woorden van Van der Meer en Ham: kwestie van nieuwe sturingsmodellen. Het is ‘als j e de uitvoering van de publieke dienst ver­ bovenal een zaak van burgers, politici en bureau­ plaatst, moetje dan niet ook het democratisch craten die het lef hebben om controversiële oor­ toezicht mee verplaatsen? En als dat kan, is de­ delen te vellen. Dat is de wraak van de publieke centralisatie en privatisering dan niet een verbe­ zaak. De behartiging van de publieke zaak kan tering omdat zeggenschap op die manier dichter niet zonder de politiek waarin velen het geloof bij de burger komt?’ verloren hebben. Het is echter wel een ander Het zijn beide leesbare en lezenswaardige pu- soort politiek en een die zich afspeelt op andere blikaties. De auteurs hebben de moeite geno­ fora.’ men om zich in de details van het overheidsbe­ Aldus de journalist en columnist Pieter Hil- leid op uiteenlopende terreinen te verdiepen. horst in zijn boek De wraak van de publieke zaak, Ze hebben doelstellingen en uitkomsten verge­ dat De Balie in Amsterdam eind vorig jaar publi­ leken; dilemma’s en tegenstrijdigheden opge­ ceerde. Het verscheen tegelijk met De verplaat­ spoord; verbanden gelegd tussen wat zich in de sing van de democratie, geschreven door de jour- ene en in de andere sector afspeelt. Ook de rich­ 62 nalisten Jelle van der Meer en Marcel Ham en ting die de schrijvers uit willen, is een discussie eveneens uitgegeven door De Balie. In beide waard. Voorbij het overmatig geloof in de dwang boeken staat de vraag centraal, wat verzelfstan­ van de overheid en in de tucht van de markt, pro­ diging, privatisering en decentralisatie, kortom: beren ze de hervorming van de publieke sector het 'op afstand plaatsen’ van de overheid, zoal te verbinden met het streven naar vernieuwing hebben opgeleverd; en in hoeverre burgers en van de democratie, met als trefwoorden: ‘bot- maatschappelijke organisaties een rol kunnen tom-up’, onafhankelijk en decentraal toezicht, spelen bij het waarborgen van het publieke be- betrokkenheid van burgers en ‘civil society’ bij j de uitvoering van het beleid. Ik voel me, zeg ik er Over de auteur Paul Kalma is directeur van de Wiardi f bij, ook sterk verwant met de gekozen benade- Beekman Stichting; redacteur van S&D ll ring, als mede-auteur van ‘De verplaatsing van

S&D 4 | 2002 BOEKEN Paul Kalma bespreekt De wraak van de publieke za a k en De Herplaatsing van de democratie

de politiek’ (wbs, 1995), waarnaar de door Van we willen’; om ruimte te maken ‘voor het demo­ der Meer en Ham gekozen titel expliciet ver­ cratiseren van de uitvoering’ Hilhorst komt met wijst. vergelijkbare voorstellen als die van Van der Meer en Ham, maar is wat radicaler — bijvoor­ beeld in zijn pleidooi voor (door het lot aange­ ANGST VOOR VRIJHEID wezen) beleidsjury’s; en wat uitgesprokener in De twee boeken zijn overigens bepaald niet zijn voorkeur om de individuele burger tot sub­ identiek. Van der Meer en Ham onderzoeken de ject in plaats van obj eet van overheidsbeleid te ontwikkeling van het beleid in een viertal secto­ maken (bv. door toekenning van vouchers en ren (onderwijs, volkshuisvesting, landbouw en persoonsgebonden budgetten). Hij spreekt van media); zetten vraagtekens bij gangbare beleids­ de ‘angst voor (de) vrijheid’ van de burger, die opvattingen (zoals het streven om beleidsvor­ beleidsmakend Nederland overvalt wanneer er ming en beleidsuitvoering streng te scheiden; of in dit opzicht belangrijke beslissingen moeten om decentralisatie met rigide resultaatsver- worden genomen. plichtingen te combineren); en komen met een Een mooi voorbeeld van Hilhorst’s benade­ aantal praktische voorstellen (van grotere be­ ring is zijn analyse van het beleid met betrek­ trokkenheid van huurdersorganisaties bij het king tot uitgeprocedeerde asielzoekers. Dat be­ beleid van woningcorporaties tot een nauwer leid, zo stelt hij, wordt gekenmerkt door een contact tussen ouders en onderwijsinspectie). 'geïnstitutionaliseerde dubbele moraal’. Wie uit­ Macht moet op tegenmacht botsen, zo redene­ geprocedeerd is moet het land verlaten, maar het ren ze — ook al hebben de betrokken groepen wordt geheel aan de betrokkene zelf overgelaten lang niet altij d het algemeen belang voor ogen, om daadwerkelijk te vertrekken. Hilhorst ver­ en al moeten we de bereidheid van burgers om klaart hoe het zo gekomen is, maar is scherp in te participeren niet overschatten. zijn eindoordeel: de overheid 'gooit de handdoek ‘De wraak van de publieke zaak’ gaat in de­ in de ring’ en ontloopt haar verantwoordelijk­ zelfde richting, maar is diepgravender en ambi­ heid. Het zou anders kunnen, bijvoorbeeld door tieuzer van opzet. Pi eter Hilhorst combineert een actief terugkeerbeleid, inclusief grotere aan­ journalistiek onderzoek op terreinen als onder­ dacht voor de wensen en belangen van de afge­ wijs, sociale zekerheid en voedselveiligheid met wezen asielzoekers zelf. Geef ze de mogelijkheid meer theoretische beschouwingen. Hij laat de om hier hun schulden af te lossen; of biedt ze, zwakheden zien van een aantal moderne stu- met het oog op hun terugkeer, een onderne- ringsconcepties (marktwerking, de bedrijfsma­ merscursus aan. tige overheid, de responsieve overheid) en wijst Empowerment van afgewezen asielzoekers: op hun gezamenlijke onvermogen om uitvoe­ het is een onorthodoxe, maar interessante ge­ ringsproblemen het hoofd te bieden; om de dachte. Maar helaas, zo constateert hij zelf, onbe­ dilemma’s serieus te nemen waarmee men op spreekbaar in een land dat liever krampachtig 63 ‘Street level’ wordt geconfronteerd. En passant vasthoudt aan een moedeloos en letterlijk: on- veegt hij de vloer aan met degenen die, uit heim­ verantwoordelijkbeleid op dit terrein. wee naar een overzichtelijker samenleving, voorgoed afscheid van het 'gedogen’ willen ne­ Er valt veel te genieten in beide boeken, maar ik men. Als men zich aan de regels houdt 'loopt de heb ook kritiek, die ik hier in drie punten machine niet soepel, maar juist vast’. samenvat. Ik vind, in de eerste plaats, de aan­ Over heel veel beleidsdoelstellingen zijn we dacht voor de uitvoering van het beleid in beide het volgens hem in Nederland wel eens. Het gaat boeken wel op z’n plaats, maar heb moeite met erom, eindelijk ‘greep te krijgen op al die instel­ de zware lading die in het bijzonder Hilhorst aan lingen die beweren alleen maar uit te voeren wat die keuze meegeeft. ‘Politiek is achtemitzien’

S&D 4 j 2002 BOEKEN Paul Kalma bespreekt De wraak van de publieke zaaken De Herplaatsing van de democratie

schrijft hij een paar keer, mede in reactie op de Met andere woorden: 'vooruitkijken’ is niet het­ opvatting die bijvoorbeeld Frits Bolkestein van zelfde als technocratisch bestuur. politiek heeft, namelijk die van een effeciënte Een tweede bezwaar betreft de vooronderstel­ probleemoplosser. Nee, aldus Hilhorst, we moe­ ling in beide boeken dat het debat over de orga­ ten ons niet op de input-zijde van het beleid, nisatie van de publieke dienstverlening een maar op de output-zijde richten; het beleid dur­ nieuwe fase is ingegaan. Na het geloof in de stu­ ven evalueren en bijstellen; weer controle krij­ rende overheid resp. in de zegeningen van de gen over de beleidsmachine die we ‘te vaak als markt, zou het er nu om gaan, markt, overheid een losgeslagen onbestuurde grasmaaier over en burgerparticipatie zo goed mogelijk te com­ het gazon en door de planten zien razen’. bineren. Niet de vraag wie wat moet doen staat Dat is mooi geformuleerd, maar ik ben het er de komende tijd centraal, maar de vraag hoe het hartgrondig mee oneens. Politiek gaat over veel gedaan moet worden. Daar zit veel in, maar ik meer dan over het gazon en de planten in de proef toch een onderschatting van de noodzaak weelderige, goed aangelegde tuin die Nederland om die ‘wat’-vraag te blijven stellen; om te bepa­ is. Alleen al het voorbeeld van het asielbeleid len wat we als private, particuliere taken en acti­ maakt duidelijk dat politiek nooit tot ‘achteruit­ viteiten beschouwen, en wat we tot de publieke zien’ kan en mag worden beperkt; dat ‘vooruit­ sector rekenen. Dat heeft bijvoorbeeld gevolgen zien’ (in termen van wat ons te wachten staat; voor de toepasbaarheid van begrippen als consu- welke uitgangspunten we hebben en welke in­ mentensoeveiniteit en keuzevrijheid van de stituties we nodig hebben) geboden blijft. Ge­ burger. Basisonderwijs en sociale zekerheid, bij­ zien de toestand in de wereld zal dat vooruitzien voorbeeld, zijn publieke goederen, die niet op ook eerder belangrijker dan minder belangrijker dezelfde manier benaderd kunnen worden als worden. En reken maar dat — anders dan Hil­ doorsnee-consumptiegoederen. horst suggereert — er over de aard en de ernst Individuele keuzevrijheid heeft in die ‘secto­ van de problemen en over de oplossingen die ge­ ren’ niet hetzelfde gewicht als in de marktsector, kozen moeten worden, sterk uiteenlopende op­ omdat ze gecombineerd moet worden met (en vattingen zullen blijken te bestaan. deels beperkt wordt) door andere waarden zoals Hij veronderstelt bovendien ten onrechte dat solidariteit en gelijkheid; en omdat afhankelijk­ uitvoeringspolitiek, de worsteling met de onbe­ heid in het onderwij s en de gezondheidszorg doelde gevolgen van het beleid, het enige alter­ f acts oflife zijn. Mijn stelling zou zijn dat de rol­ natief vormt voor de inderdaad nogal technocra­ len van consument en burger vaak (en ook in tische interpretatie van Bolkestein, die van de beide boeken) te weinig uit elkaar worden ge­ politiek als besluitvormingsmachine. De ont- houden — en dat er wat dat betreft ook een scha­ werp-functie van de politiek, zo schreven we in duwzijde zit aan de door Hilhorst verdedigde 1995 in 'De verplaatsing van de politiek’, blijft persoongebonden budgetten, vouchers en ‘rug­ 64 belangrijk. 'De politiek dient, vanuit concurre­ zakjes’. Een schaduwzijde, omdat publieke goe­ rende visies op het algemeen belang, belangrijke deren zo al gauw in de sfeer van de particuliere maatschappelijke problemen te identificeren en consumptie getrokken worden en de collectieve op de maatschappelijke agenda te plaatsen. Ver­ verantwoordelijkheid voor (de kwaliteit van) het volgens is het ook haar taak de oplossing van aanbod naar de achtergrond verdwijnt. deze problemen tot medeverantwoordelijkheid te maken van andere maatschappelijke actoren. In de derde plaats — en niet helemaal los van het Aldus ligt de rol van de politiek voor een aan­ voorgaande— valt de geringe aandacht op die in zienlijk deel in het identificeren van problemen, beide boeken wordt besteed aan de professionals het aangeven van doelen en het stellen van gren­ in de publieke sector; dat wil zeggen aan dege­ zen — minstens zozeer als in het zelf ingrijpen.’ nen die in het onderwij s, de gezondheidszorg en

S&D 4 | 2002 B O E K E N Paul Raima bespreekt De wraak uan i publieke za ak en De verplaatsing uan de democratie

andere vormen van publieke dienstverlening de heel praktische redenen van belang, gegeven het hoofdrol spelen in wat in het jargon 'het pri­ groeiende tekort aan personeel in onderwijs en maire proces’ genoemd wordt. Een grotere auto­ zorg, het werpt ook een ander licht op (ik beperk nomie voor de instellingen, zo is de redenering, me hier tot het onderwijs): leidt in de praktijk tot meer macht voor mana­ > de autonomie van scholen en de zeggenschap gers in de zorg, voor schoolbestuurders en cor- van ouders (zijn daar vanuit het perspectief poratiedirecteuren. De oplossing wordt vervol­ van een hooggekwalificeerd docentenkorps gens gezocht in het organiseren van tegenmacht geen grenzen aan gesteld?); van en voor ouders, huurders, patiënten en ge­ > vergaande vormen van prestatiebeloning bruikers. Maar waar zijn de leraren gebleven? (passen die wel in het onderwijs?); Waar zijn de dokters, de verpleegsters en de ver­ > de opleiding van docenten (een vergeten plegers? onderwerp in het onderwijsdebat). Ze komen in beide boeken hooguit in bijzin­ nen ter sprake— totdat Pieter Hilhorst, aan het En tenslotte: van een grotere aandacht voor de eind van zijn hoofdstuk over onderwijspolitiek, professionals is het een kleine stap naar een al plotseling losbarst in een loflied op de leraar en evenzeer verwaarloosd onderwerp: de vraag op het genoemde primaire proces. Het ‘hervin­ naar de functie en de inhoud van het onderwijs den van de beroepseer' van docenten is ineens (en alle pedagogische en ethische kwesties die het belangrijkste dat er in onderwijsland te doen daarbij horen); de vraag wat ‘goed onderwijs valt. ‘Dat is het sociale kapitaal waarmee gewerkt voor allen’ in deze tijd zou moeten betekenen. moet worden. Dus moet veel meer vanuit de Meer aandacht voor de waarde van professio­ leerkrachten worden gewerkt. Dat is het betere nele autonomie in het onderwijs; relativering human resource management Vraag hen hoe zij van het primaat van de politiek én van de consu­ hun werk en daarmee hun prestaties kunnen ment — en hoe zich dat verhoudt tot het streven optimaliseren. Dat is pas werken van onderop.’ naar meer zeggenschap voor burgers en naar Ik vind dat op z’n minst wat onevenwichtig, meer ‘countervailing power’ in de publieke sec­ en vermoed een verband met de wel erg sterke tor: daarover zou, naar aanleiding van deze twee nadruk op het burgerschapsperspectief in beide stimulerende publicaties, eens een serieus debat boeken. Daar tegenover zou ik het perspectief gevoerd moeten worden. van de professionals (er daarmee bedoel ik dus niet de managers en de bestuurders) veel zwaarder aan willen zetten. Dat is niet alleen om

65

S&D 4 |2002 ADVERTENTIE Zeven jaar paars

Aan de vooravond van nieuwe verkiezingen biedt het 22steJaarbo ek voor het democratisch socialisme een evaluatie van het paarse avontuur. Wat is het bijzondere van de paarse regeringscombinatie geweest? Zijn de paarse kabinetten de representant van een algemenere, internationale trend die wel het label ‘derde weg’ heeft gekregen? Hoeveel ‘rood’ en hoeveel ‘blauw’ ging er eigenlijk achter paars schuil? En wat is het oordeel van de christen-democratie over zeven jaar paars? Naast deze algemene politieke en politicologische vragen, komen Zeven jaar paars. in het22ste Jaarboekook meer specifieke Het tweeëntwintigste jaarboek voor beleidsvragen en -terreinen aan bod, zoals het het democratisch socialisme herstel van het politieke primaat, de macro- Onder redactie van Frans Becker, Wim uan Hennekeler, economische politiek, de hervorming van Monika Sie Dhr'an Ho en Bart Tromp. de welvaartsstaat, vraagstukken van ethische Uitgave: De Arbeiderspers jW iardi Beekman Stichting aard, de nieuwe belastingpolitieken het ■ onderwijs en de gezondheidszorg. Hoe heeft Het boek kan urorden besteld door overmaking paars het op deze gebieden gedaan en welke vanciS,— op postbankrekening 3479700 bijdrage heeft de sociaal-democratie op deze ten name van PudA-brochures Amsterdam terreinen geleverd? o.v.v. bestelnummer 748. Ook verkrijgbaar in de boekhandel. Met bijdragen uan 66 Hans Daudt, MargoTrappenburg, Caspervan Ewijk, Flip de Kam, Romke van der Veen, Roel in ’tVeld, René Cuperus, Jan Peter Balkenende, Uri Rosenthal en Paul Kalma. Het boek sluit af met een vraaggesprek met Hans van Mierlo.

sS/D 4 J 2002 ADVERTENTIE

ZOJUIST VERSCHENEN

Hoofd rapport Complete set

Nederlands Instituut voorOorlogs- Hoofdrapport en 4 bijlagen + docum entatie, Srebrenica: ‘een ueilig cd-rom, bevattende: gebied’. Reconstructie, achtergronden, O. Scholten, Goodguys badguys. geuolgen en analyses uan de val v an Onderzoek naar de berichtgeving in een Safe Area (n juli 1995) 4 landelijke dagbladen 3.396 pagina’s in 3 banden, J. W ieten, Srebrenica en de journalistiek isbn 90 5352 716 8, € 89,50 N. Trom p, Achtergronden uan dejoegoslauische crisis. Een literatuuroverzicht Bijlagen B. de Graaff, Het ministerie uan Defensie/ Het B. Naarden, Beeld en Balkan ministerie uan BuitenlandseZaken

124 pagina’s, isbn 90 5352 743 5, C . W iebes, Intelligence (ook als papieren € 17 ,5 0 bijlage) G. Duijzings, Geschiedenis, herinneringen D. Schoonoord, Dutchbat III en de beuolking / en politiek in Oost-Bosnië Bevoorrading (ook als papieren bijlage)

214 pagina’s, isbn 9053527443, Chronologisch overzicht € 22,50 ISBN 90 5352 7451 C. W iebes, Intelligence en de oorlog in Bosnië Prijs c 225,— Ca. 550 pagina’s, isbn 90 5352 742 7, €2 9 ,5 0 D. Schoonoord, Dutchbat III en de bevolking: medische aangelegen heden / Beuoorrading door de lucht

Ca. 280 pagina’s, isbn 90 5352 790 7, € 2 5 ,—

Verkrijgbaar in de boekhandel wwLu.uitgeuenjboom.nl 3 COLUMN MARGOTRAPPEN BURG

4 DE HETE HANGIJZERS RONALD VAN RAAK Districtenstelsel vergroot parlementaire middelmaat

8 C U R S IE F

j e t b u s s e m a k e r Pim Fortuyn: de eerste politieke postmodernist em m i n d e r h o u t De ondergang van Het Kapitaal renécuperus WaaromPim?

12 Het cda na paars

14 KEES VAN KERSBERGEN 23 FLIP DE KAM AN DRÉ KROUWEL Een coalitie met het cda? De strategische opties van de De CPB-doorrekeningen verkend christen-democratie «Delare 30 MAARTEN HAJER maar dramatische intrede van het populisme in de Nederlandse politiek Het cda en de terugkeer wijstop het slecht functioneren van van de politiek de traditionele politieke partijen»

32 PAUL LUCARDIE CH G ERRIT VOERMAN Liberaal patriot of nationaal populist? Het gedachtegoed van Pim Fortuyn

43 ARI E VAN DER ZWAN Waar blijft de ombuiging in het immigratebeleid? «Geen samenleving is gehouden meer problemen te absorberen dan redelijkerwijs tot oplossing te brengen zijn»

55 JOS KUIJS De mythes van 6 maart

62 BOEKEN PAUL KALMA P. Hilhorst, De wraak van de publieke zaak ]. van der Meer & M. Ham, De verplaatsing van de democratie

SS D JAARGANG 59 NUMMER 4 2002 MAANDBLAD VAN DE WIARDI BECKMAN STICHTING

WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID

BOOM TIJ D S C H Rl FT E N