Ben Maandag STADSVERNIEUWING IN . VIJFTIG JAAR BOUWEN IN DE BUURT

Rotterdam (nai010 uitgevers) 2019, 256 pp., ills. in zwart-wit en kleur, isbn 978 94 6208 535 0, € 29,95

Terwijl de bouwproductie van de stadsvernieuwing in Velzen en Olof van de Wal (2013). Maar in 2017 ver- 1979 nog maar net op gang was gekomen, werd haar scheen de publieksuitgave van het proefschrift van kenmerkende architectuur al door Carel Weeber ver- Tim Verlaan getiteld De ruimtemakers en in 2018 volg- oordeeld als de ‘Nieuwe Truttigheid’. Ruim twintig de in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel jaar later stelde Jaap Evert Abrahamse in een ongezou- Erfgoed het inventariserende onderzoek Stadsvernieu- ten column dat ‘architectuur eigenlijk niet het goede wing in stroomversnelling van Evelien van Es en Lara woord’ is, want ‘dit zijn alleen gestapelde woningen, Voerman. Eind 2019 kwam hier bovengenoemd boek portieketageflats bekleed met trespa, met doorzonra- van Maandag bij. Gemene deler in deze titels is de fo- men op verzoek van hun toekomstige bewoners, de ge- cus op de politiek en het beleid van de stadsvernieu- vels overdadig behangen met balkonnetjes’. En vorig wing. De auteurs laten zien dat het rond 1970 aller- jaar werden de woningen uit de jaren zeventig en tach- minst vanzelfsprekend was om te ‘bouwen voor de tig in de oude Rotterdamse stadswijken door de lokale buurt’, het adagium waarmee vanaf midden de jaren vvd ‘te lelijk om te renoveren’ genoemd. De stadsver- zeventig uitdrukking werd gegeven aan de voornaam- nieuwing kan kortom reeds vier decennia lang reke- ste uitgangspunten van het stadsvernieuwingsbeleid: nen op scherpe architectuurkritiek. Terecht schrijft het zodanig vernieuwen van de verpauperde binnen- Ben Maandag echter in de korte introductie van Stads- steden en negentiende-eeuwse buurten, dat het een vernieuwing in Rotterdam. Vijftig jaar bouwen in de goede woon- en leefsituatie opleverde voor de mensen buurt dat de belangstelling voor dit relatief jonge erf - die er al woonden, met voor deze doelgroep betaalbare goed groeiende is. Het gaat dan vooral om interesse woningen en behoud van de stedenbouwkundige BULLETIN KNOB 2021 KNOB BULLETIN vanuit de erfgoedsector: zowel op rijksniveau als door structuur. De invoering van dit beleid vereiste echter verschillende gemeenten wordt gewerkt aan onder- een radicale omslag in het politieke denken over de zoeken, inventarisaties en waarderingskaarten om de stad. Pas na een jarenlange confrontatie met kritische cultuurhistorie bij actuele ontwikkelopgaven te bor- burgers wier vertrouwde leefomgeving werd bedreigd, gen. zagen bestuurders af van de naoorlogse reconstructie- Gestaag neemt ook het aantal historische studies plannen die waren gericht op autoverkeer, kantoor- over de stadsvernieuwing toe. Zo bleef het enkele jaren ontwikkeling en overdekte winkelcentra.

•

1 bij Amsterdam op de helling (2010) en Steden in de stei- De focus op politiek en beleid heeft in deze publica- gers (2012) van Herman de Liagre Böhl en Vernieuwing ties een historisch narratief opgeleverd met een wel- 46 van de stadsvernieuwing van Henk Engel, Endry van haast spannend plot, inclusief heldenverering. In de BULLETIN KNOB 2021 • 1 47

------). ). Een waardevol citaat waarmee OS V en gelijksoortigeen gebeurtenissen meerdere worden herhaald. Bovendien is de niet-chrono de is Bovendien herhaald. worden In het slothoofdstuk maakt Maandag naar eigen zeg eigen naarMaandagmaakt slothoofdstuk het In Maandag stelt in de verantwoording dat het narratief het dat verantwoording de in stelt Maandag malen gen de eindbalans op, aan de hand van de vraag: wat is vraag:wat de van hand de aan op, eindbalans de gen er goed gegaan, wat er beter?kon Op basis van de ge voerde gesprekken hij concludeert dat de pluspunten de dat was eerste Ten factoren. twee met samenhingen in 1973 vastgestelde Verordening Organisatie Stads vernieuwing ( Len planoloog van beargumenteert komt dit Maandag in de eerste plaats tot stand is gekomen op basis van archief- en literatuuronderzoek. Daar is echter weinig vanaaneenschakeling een eerder is Het merken. te van pakkende citaten uit zijn interviews met bijna vijftig stadsvernieuwingbetrokken de bij nauw die personen zijn geweest. Hoewel het een logische keuze lijkt om betrokkenen te interviewen nu zij nog in leven zijn, had de auteur zich meer rekenschap van hun herinneringen mogen geven. Een blik op het bronnencorpus leert zelfs dat het beschikbare archiefmateriaal over stadsvernieuwing zorgvuldigde zoals de histo– door ricus Jan van den Noort geïnventariseerde archieven van de bewonersorganisatiesvernieuwingsbuurtengebruikt.is niet helemaalHet – in de gevolg Rotterdamseis dat het boek vooral vertelt hoe deze betrok bete welke en stadsbelevenissen hun op terugkijken kenen daarbijdetailSaillant geven. verleden het aan zij kenis is dat het merendeel van de ondervraagdenverte enkeling destijds een slechts was; architect of ambtenaar genwoordigt het perspectief van de toenmalige bewo Op diemanier ners. laat Maandag voornamelijk acto ren aan het woord die hun achteraf toenmalige – rol als – gemarginaliseerd vaak hebben plaats van ervaren, de degenen die juist een prominente stem in kregen. Dat gegeven is niet alleen een gemiste kans, behoefd. reflectie enige – minst zijn op – ook had maar passeren. Vrijwel elk hoofdstuk opent met een anek dote die een gezicht geeft aan de buurt of aan een van de bij de stadsvernieuwing betrokkenen, waarna de auteur achtereenvolgensgeschiedenis, de ingaat erbarmelijke naoorlogse op de woonom standigheden, lokale de grootschalige moderniseringsplan ontstaans nen van de gemeente moeizame opkomst en werkwijzepionierende van en de de strijd ontwik plaatselijke de slotte ten hiertegen,stadsvernieuwing, en de kelingen in de nasleep van de stadsvernieuwing. Het voordeel van deze benadering is dat de buurten zich dezelf dat echter is nadeel Het vergelijken. latengoed thema’s de buurtenverwarrend;vanbehandeling logische de het liep immers voorop, terwijl de vernieuwing stads­ in de juist relatief laat op gang kwam. Aangezien ook de centrale vraag pas het laat vermeld, verantwoording de wordt in achteraf boek zich misschien nog het lezen. beste achterstevoren

------­ ­ met beschrijvingen de rol van Jan van der ­buurten. Maandag heeft echter weinig ­kaanderwijk, Feijenoord-, Croos schijnbaar willekeurige volgorde laat Maandag de De indeling van het boek correspondeert met de Het boek van Maandag onderscheidt zich wel wat be wat wel zich onderscheidt Maandagvan boek Het ontknoping wordt het conflict tussenburgers en be ­ wijk, het en het Oude Westen de revue de Westen Oude het en Noorden wijk,Oude het stukken die alle zijn gewijd aan één bepaalde buurt. In Afri gekozen gekozen casuïstiek. Na het inleidende, en beleidsma en verreweg politieke de over hoofdstuklangste, het tige ontwikkelingen in Rotterdam volgen vijf hoofd gen besteden aan de nationale context om de uniciteit uniciteit de om contextnationale de aanbesteden gen van Rotterdam naar vorente laten komen. wing Gaatzich? het om een exemplarische casestudy of om een incident? De auteur had meer aandacht mo se buurt, het Oude Westen, landelijk geldt als het la boratorium van de stadsvernieuwing. Hierin voorziet Stadsvernieuwing in Rotterdam van vijf van de oorspronkelijke elf Rotterdamse stads vernieuwings oog voor de bredere kaders van onderwerp. zijn Want waarin onderscheidt de Rotterdamse stadsvernieu dit dit waarschijnlijk architec de een over gaatoeuvre gehele zijn volkomen vrijwel – keuze vanzelfsprekende tuur, stedenbouw en geschiedenis van deze maar stad dit – laat onverlet dat Rotterdam grootste kracht als van casus het boek de is. Het werd hoog voor tijd een lokale studie over de stad waar het ‘bouwen voorde buurt’ werd gemunt en een negentiende-eeuw Amsterdam en de overige vergelijkende studies zijn waarin meerdere steden aanterdam bodde plaats komen,van handeling. Voor de is auteur was hierin Rot treft casuïstiek. In tegenstelling tot de eerder gepubli ceerde titels, waarvan één uitsluitend gericht is op strekkende zeggenschap van bewoners. Hoewel deze invloed van onderop in hetboek gaandeweg duidelijk wordt, zou dit alsmeer totgekomen recht zijn zijn de auteur zich had geconcentreerd op de bewoners, hun inrichting de over ideeën hun en handelingsvermogen van de stad. relaties, de invloedrijke burgerinitiatieven en de ver dig dig is gewijd aan Van dat der Wat Ploeg. betreft biedt Maandag een weinig vernieuwend perspectief. Dat is opvallend, want kenmerkend voor de periode van de stadsvernieuwing machts juist de zijn verschuivende Ploeg Ploeg als wethouder van stadsvernieuwing in Rotter centraal. Tekenend dam hiervoor (1974-1982) zijn de door een gemeentelijke nota geïnspireerde titel van het inleidende hoofdstuk en het intermezzo dat volle dam (1978-1986) de vinding van de stadsvernieuwings de vanvinding de (1978-1986) dam agenda toegedicht. Op vergelijkbare wijze Stadsvernieuwing staat in Rotterdam in ders ders die principieel andere keuzes maakte: zij gaven prioriteit aan de woonfunctie en democratisering. Zo van hoedanigheid zijn in Schaefer Jan name met wordt en wethouder staatssecretarisin Amster (1973-1977) stuurders beslecht door een nieuwe generatie wethou - - - - - is kortom AiméeAlbers Stadsvernieuwing in Rotterdam een publicatie die vooral vragen oproept en evenzoveel en oproept vragenvooral die publicatie een aanknopingspunten voor nader onderzoek.biedt Ho sociale huurwoningen’ signaleert. Zij stelt bovendien: bovendien: stelt signaleert.huurwoningen’sociale Zij ‘De diversiteit, dat rauwe van de stad, dat verdwijnt.’ huurwoningensociale veel te niet of wel nu er Werden gebouwd? Past identi de de bij niet of wel rauwheid nu vernieuwingsarchitectuur van de Rotterdamse teit van de stad? stads De auteur blijftzijn dat beroepen erop ons zich Gelukkigkan hij schuldig. het antwoord boek geen wetenschappelijk werk betreften ook niet die pretentie heeft. Dat excuus rechtvaardigtde sug stadsvernieuwingalsof niet, echter ondertitel gestieve en stedelijke vernieuwing hetzelfde zijn – en alsof de Rotterdamwet maatregelenWet bijzondere (de groot stedelijke problematiek uit het 2005) onvermijdelijke vervolg is. pelijk nodigt het een ijverige student of onderzoeker van tijdgenoten Voor duiken. te in archieven de om uit stadsvernieuwingde zal citaten boek het vele de door wel een feest van herkenning zijn. - - - regelde de toegang van de burgers tot OS V Helemaal onbevredigend het alswordt Maandag de bouwbeleid van Rotterdam. Hij citeert onder anderen Hasna Maroudi,publiciste El tekortdie een ‘juist aan bouw en het bouwen van uitsluitend sociale huurwo ningen. Hier wreekt zich het gebrek aan duiding en analyse. kunnenWant we meer zonder afgaan op het niet kritiek hun Wordt ondervraagden? de van oordeel gekleurd doordat er bij de stadsvernieuwing weinig ruimte was van voor autoriteit de ambtenaar de de en persoonlijkheidscultus van de architect, terwijl een verwierf?faam en naam Weeber Carel alscriticaster stadsvernieuwing vergelijkt met het huidige woning het het bestuur van de stad.’ Ten tweede was het sluiten de dat spijtig is Het succes. tot sleutel een coalitiesvan auteur ook hier nauwelijks loskomt lijkt Maandag vankern. belangrijke een de aanraakt het citaten, want willen te stadsvernieuwingwat de jegens dedain het zo lenigen, maar dit komt niet goed uit de verf wanneer hij tegelijkertijd drie tekortkomingen ervan aanwijst: de architectuur, het vermeende gebrek aan steden de Klerk: ‘De Klerk: de

BULLETIN KNOB 2021 • 1 48