de springstaart fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor de nederlandse fauna (collembola: bourletiellidae) Matty Berg & André den Ouden
Met enige regelmaat duiken nieuwe springstaartsoorten op in ons land. Het vinden van een nieuwe soort is soms op toeval gebaseerd. Op een foto van een sprinkhaan was naast de linker voorpoot een klein, donker vlekje te zien. Uitvergroot bleek het om een klein springstaartje te gaan. Het zwart-wit gestreepte patroon liet geen ruimte voor twijfel over de determinatie: Fasciosminthurus quinquefasciatus, een nieuwe spring- staart voor de Nederlandse fauna. In dit artikel wordt het genus en de soort voor gesteld, beschrijven we de habitat en geven we informatie over de verspreiding in de rest van Europa.
springstaart. Het opvallende kleurpatroon liet maar inleiding één conclusie toe: Fasciosminthurus quinque Op 29 juli 2013 was de tweede auteur op zoek fasciatus (Krausbauer, 1898), een nieuwe soort voor naar de kiezelsprinkhaan Sphingonotus caerulans onze fauna en tevens een nieuw genus voor ons (Linnaeus, 1767), op het voormalige rangeerterrein land. Op 8 augustus 2013 zijn beide auteurs afge- van station Molenhoek te Mook. Ondanks goed reisd naar Molenhoek om aanvullend materiaal te zoeken kon deze soort niet worden gevonden. verzamelen. Vier uur intensief zoeken en slepen Wel werd een foto gemaakt van de sterk gelijkende door de schaarse vegetatie leverde een exemplaar blauwvleugelsprinkhaan Oedipoda caerulescens op, naast een 25-tal exemplaren van andere spring- (Linnaeus, 1758) (fig. 1). Thuis bleek op de foto staarten. Dit exemplaar is opgenomen in de een klein zwart bolletje zichtbaar naast de linker collectie van de eerste auteur. voorpoot van de sprinkhaan. Een uitvergroting liet een bolvormig beestje zien, dat in eerste Figuur 1. Blauwvleugelsprinkhaan Oedipoda caerules instantie het meest aan een stofluis deed denken cens, met Fasciosminthurus quinquefasciatus naast linker (fig. 1). De foto werd gepost op het forum voorpoot. Mook, 29 juli 2013. Foto André den Ouden. ‘geleedpotigen (overig)’ van Waarneming.nl, waar Figure 1. Blue-winged grasshopper Oedipoda caerules de eerste auteur als validator de foto zag langsko- cens, with Fasciosminthurus quinquefasciatus next to left men. De foto toont onmiskenbaar een bolvormige foreleg. Mook, 29 juli 2013. Photo André den Ouden.
berg & den ouden ‒ fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor nederland 1 Er zijn wereldwijd 28 soorten uit het genus Fasciosminthurus Gison, 1960 bekend (Bretfeld 1999, Bellinger et al. 2013). Het genus is voorna- melijk in het zuidelijke deel van het Palaearctisch gebied te vinden, met name rond de Middellandse Zee en het westelijke deel van Afrika. Een deel van de soorten komt in Centraal-Europa voor, soms met een uitbreiding naar het oosten (Dehar- veng et al. 2013). Alleen F. quinquefasciatus is buiten het Palaearctisch gebied te vinden, in Australië (Bellinger et al. 2013).
taxonomie en herkenning Fasciosminthurus quinquefasciatus behoort tot de familie Bourletiellidae. Deze kleurrijke, bolvormige springstaarten zijn te herkennen aan een volledig ontwikkeld oog (met acht puntoogjes). Het vierde antennesegment is langer dan het derde segment en is in afzonderlijke deelsegmentjes opgedeeld. Figuur 2. Fasciosminthurus quinquefasciatus juveniel. De antennen van de mannetjes zijn eenvoudig van Zij- en bovenaanzicht. Mook, 8 augustus 2013. vorm, zonder grijporgaan. Aan het uiteinde van Foto Matty Berg. de tibiotarsi staan twee tot drie sterk ontwikkelde Figure 2. Fasciosminthurus quinquefasciatus juvenile. knotsvormige haren die duidelijk langer zijn dan Lateral and dorsal view. Mook, August 8, 2013. de omringende haren en die tegen de klauw zijn Photo Matty Berg. aangedrukt en dus niet afstaan. Het vijfde abdo- minale segment draagt twee paar bothriotricha (opvallend lange haren). Het uiteinde van het of rood pigment maar zonder strepen; F. strasseni kleine achterlijf van de vrouwtjes draagt twee (Paclt, 1964), F. cugnyi (Nayrolles, 1872) en F. gemodificeerde subanaalharen die dikker zijn dan obtectus Bretfeld, 1992 (deels). Elf soorten hebben de omringende haren en die gekromd naar boven lichte of donkere, min of meer regelmatige strepen uitsteken (Fjellberg 2007). op het lichaam. Het lichaam van drie soorten is donker met lichte strepen: F. obtectus (deels), F. Het genus Fasciosminthurus is te herkennen aan raynalae (Nayrolles, 1987) en F. quinquefasciatus. de afwezigheid van een lamel aan het empodium De andere negen soorten hebben een donker (het kleine uitstekende deel aan de onderkant van streeppatroon op een lichte ondergrond. de pootklauw). Het empodium is s-vormig en de Het lichaam van F. raynalae is donkerrood, met top is naar binnen gekromd. Sommige haren aan drie lange en aan beide zijde één korte witte lengte- de binnenkant van de tibia lopen uit in een schuin band. Het lichaam van F. obtectus is zwart met afgevlakte punt (Bretfeld 1999). een witte cirkelvormige band rond het lichaam. Alleen F. quinquefasciatus heeft een donkerbruin Het onderscheid tussen de soorten in het genus tot zwart lichaam met helderwitte tot roomkleurige Fasciosminthurus in het Palaearctisch gebied is dwarsbanden. Dit streeppatroon is uniek voor vooral gebaseerd op verschillen in kleurpatronen deze soort. Alle overige Fasciosminthurus-soorten (Bretfeld 1999). Drie soorten zijn bijna geheel zijn egaal licht van kleur, al dan niet met vlekken donker van kleur, met zwart, bruin, donkerblauw (Bretfeld 1999).
2 nederland 40 ‒ 2013 beschrijving Fasciosminthurus quinquefasciatus is relatief klein; de vrouwtjes zijn maximaal 0,85-0,9 mm lang, de mannetjes zijn met 0,5-0,65 mm aanzienlijk kleiner (Nayrolles 1994, Bretfeld 1999). De kleur van het lichaam is zwart (fig. 1) tot diep donker violet of donker olijfgroen (fig. 2). Net als bij andere bolvormige springstaarten bestaat het achterlijf uit een groot voorste deel en een veel kleiner achterste deel, respectievelijk het grote en kleine achterlijf genoemd. Sommige volwassen exemplaren zijn geheel zwart, met vijf opvallend witte dwarsstrepen bovenop het grote achterlijf en een negental witte vlekken aan de zijkant hiervan (fig. 1). Op het kleine achterlijf zijn twee witte vlekken te zien. De kop is zwart met een witte tekening tussen de ogen en enkele witte vlekken aan de zijkant. De antennen zijn bruin (volgens Krausbauer (1898), niet zichtbaar op fig. 1). De juvenielen zijn meerkleurig (fig. 2). Het lichaam Figuur 3. Vindplaats van Fasciosminthurus is donker bruinzwart met een olijfgroene zweem. quinquefasciatus in Nederland. De vijf witte dwarsbanden zijn afgezet met een Figure 3. Record of Fasciosminthurus quinquefasciatus zwarte band. Tussen de grote witte dwarsbanden in the Netherlands. liggen kortere, geelwitte dwarsbandjes, die kenne- lijk verdwijnen met het ouder worden (vergelijk fig. 1 en 2). Aan de zijkant, onder de dwarsbanden lijn (Nayrolles 1994). Het kleine achterlijf van de liggen ettelijke grotere en kleinere gelige vlekken. vrouwtjes met twee lange, brede, toegespitste anaal- De kop is lichtbruin, met gele vlekken tussen en haren met een stompe top (Bretfeld 1999). Anaal- voor de ogen en aan de zijkant. De antenne is haren ongeveer half zo lang als de mucro (klauw oranjebruin. De poten en de springvork zijn licht van de springvork). Een uitgebreide beschrijving van kleur. Opvallend zijn verder de grote witte van de chaetotaxie van F. quinquefasciatus is te vlekken aan de onder- en zijkant van het achterlijf vinden in Nayrolles (1994). net voor de aanhechting van de springvork. verspreiding Op de achterkant van de kop staan aan de onder- kant 2+2 ovale orgaantjes. De verhouding tussen Fasciosminthurus quinquefasciatus is een Europese lengte van antennesegment i-iv is 1 : 1,9 : 2,8 : 5,7 soort, die verspreid voorkomt in met name Cen- bij vrouwtjes en 1 : 2,0 : 2,9 : 6,2 bij mannetjes traal-Europa (Deharveng et al. 2013). De soort is (Nayrolles 1994). Het derde antennesegment voor het eerste beschreven uit Duitsland, uit Hesse draagt in de 4e, 5e en 6e haarcirkels respectievelijk bij Weilburg an der Lahn (Krausbauer 1898) en is 4, 4, en 6 haren. Tibiotarsi i, ii, en iii van de ook bekend uit Thuringen in de buurt van Jena vrouwtjes met 11, 12 en 9 haren, bij de mannetjes (Bretfeld 1999). Daarnaast is de soort gemeld uit staan hier 8, 9-10, 9 haren en 1, 1 en 1 ovale or- Frankrijk, West-Spanje, voormalig Joegoslavië en gaantjes (Bretfeld 1999). Klauw met een kleine Letland (Bretfeld 1989), het centrale deel van binnentand en een klein lateraal tandje. De drie Portugal (Sousa et al. 1997), de Azoren (Da Gama bothriotricha op het grote achterlijf liggen in een 1992), Zwitserland (Gisin 1948) en Tsjechië
berg & den ouden ‒ fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor nederland 3 Figuur 4. Biotoop van Fasciosminthurus quinquefasciatus: voormalig rangeerterrein naast treinstation Molenhoek, Mook. Foto Matty Berg. Figure 4. Habitat of Fasciosminthurus quinquefasciatus: former shunting-yard of railway station Molenhoek, Mook. Photo Matty Berg.
(Rusek 1990, Farkač et al. 2005). De dichtst bleek F. quinquefasciatus alleen in met graan bijzijnde vindplaats ligt in België. Hier is F. akkers gedomineerd gebied voor te komen (Ponge quinquefasciatus in 1965 waargenomen in Sougné- et al. 2003). Op de Azoren bestaat de habitat uit Remouchamps bij Luik (Janssens 2013), ongeveer oude lavavelden, met een spaarzame grasvegetatie 180 km ten zuiden van de vindplaats in Neder- (Da Gama 1992) en in Zuid-Australië is de soort land, terwijl Weilburg ongeveer 260 km naar het van cultuursteppen bekend (Greenslade & Ireson zuidoosten ligt. De soort is vanuit Europa in 1986). Al deze waarnemingen wijzen in de Australië geïntroduceerd, en is gevonden in richting van een xerotherme soort. Tasmanië (Greenslade 1994) en Zuid-Australië (Greenslade & Ireson 1986). De geschetste habitat komt goed overeen met de situatie op de Molenhoek. Het betreft een voor- Er zijn twee exemplaren van F. quinquefasciata malig rangeerterrein, gelegen tussen het huidige naast station Molenhoek in Mook, provincie spoor en een open heideveldje, overgaand naar Limburg waargenomen (fig. 3, ac 188,9 419,8). een dennenbos op een heuvel (fig. 4). De grond- Het betreft een klein en smal, voormalig rangeer- soort bestaat uit droog, los zand, hier en daar terrein. gemengd met grind en kiezelstenen (fig. 5). De begroeiing is zeer schaars en open, met ver- spreid staande, meest uitgedroogde graspolletjes. habitat De bodembedekking door de vegetatie is plaatse- Fasciosminthurus quinquefasciatus leeft op het lijk maximaal 30 %. Dominante plantensoorten bodemoppervlak, tussen lage vegetatie van over- zijn struisgras Agrostis spec., zandblauwtje Jasione wegend droge, warme, schaars begroeid terrein montana, Sint Janskruid Hypericum perforatum, (Greenslade & Ireson 1986, Bretfeld 1999). braam Rubus spec., afgewisseld met enkele planten Deze soort is gemeld van zonnige graslanden, van bezemkruiskruid Scenecio inaequidens en brem tuinen en akkers en zelfs van warme, door de zon Cytisus scoparius. De strooisellaag is zeer dun en beschenen grindvlaktes en spoorterreinen (Bret- open, met hier en daar plukjes mos. Het terrein feld 1989). In een studie in Centraal-Frankrijk ligt beschut waardoor de temperatuur er waar- naar het voorkomen van springstaarten over een schijnlijk behoorlijk kan oplopen, met periodieke gradiënt van gesloten bos naar open landschap droogte tot gevolg.
4 nederland 40 ‒ 2013 Figuur 5. Microhabitat van Fasciosminthurus quinquefasciatus. Mook, 8 augustus 2013. Foto Matty Berg. Figure 5. Microhabitat of Fasciosminthurus quinquefasciatus Mook, 8 August 2013. Photo Matty Berg.
hei Calluna vulgaris of kruidenrijke, korte vegeta- begeleidende soorten ties op droog zand (eis Database Collembola). Ondanks intensief zoeken, op het oog en slepend De beide aangetroffen Entomobrya-soorten zijn in met een net, werd op 8 augustus naast F. quinque heel Nederland algemeen en goed bestand tegen fasciatus maar een 25-tal springstaarten gevangen, droge omstandigheden. Entomobrya nivalis komt verdeeld over zes soorten (tabel 1). Dit is weinig veel voor onder loszittend schors van dode bomen voor vier uur zoeken en geeft aan dat dit terrein- en in mossen en korstmossen groeiend op boom- type voor springstaarten minder geschikt is. schors, terwijl E. multifasciata indicatief is voor De meeste springstaartsoorten zijn relatief gevoelig droge graslanden (Fjellberg 2007). In Australië voor droogte. De waargenomen begeleidende worden B. viridescens, Sminthurus viridis (Linnaeus, soorten zijn alle karakteristiek voor droge, warme 1758) (de zustersoort van S. nigromaculatus) en E. gebieden. Bourletiella viridescens komt voor in nivalis (en andere droogteminnende Entomobrya- graslanden die zowel vochtig als zeer droog kunnen soorten) ook genoemd als begeleidende soorten zijn terwijl Deuterosminthurus pallipes en de gele (Greenslade & Ireson 1986). Ponge et al. (2003) vorm van D. bicintus in droge open graslanden hebben in Frankrijk E. multifasciata eveneens vast- algemeen zijn (Bretfeld 1999, Fjellberg 2007). gesteld in aanwezigheid van F. quinquefasciatus, Sminthurus nigromaculatus is gevonden in gras- evenals Deuterosminthurus sulphereus (Koch, landen (Fjellberg 2007), en wordt in Nederland 1840), die ook een karakteristiek is voor open, vaak aangetroffen in droge heidevelden met struik- droge graslanden (Fjellberg 2007).
Soort Aantal Tabel 1. Begeleidende soorten van Fasciosminthurus quinquefasciatus (Krausbauer, 1898) 1 Fasciosminthurus quinquefasciatus. Bourletiella viridescens Stach, 1920 10 Table 1. Accompanying species of Sminthurus nigromaculatus Tullberg, 1871 6 Fasciosminthurus quinquefasciatus. Deuterosminthurus bicinctus varieteit flava (Koch, 1840) 6 Deuterosminthurus pallipes (Bourlet, 1842) 2 Entomobrya nivalis (Linnaeus, 1758) 1 Entomobrya corticalis (Nicolet, 1842) 1
berg & den ouden ‒ fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor nederland 5 Europaea version 2.6.1, http://www.faunaeuropaea. discussie org. [geraadpleegd 17.viii.2013]. Fasciosminthurus quinquefasciatus is een herkenba- Farkač, J., D. Král, & M. Škorpík 2005. List of threa- re en opvallende springstaart die vooral op het bo- tened species in the Czech Republic. – Invertebra- demoppervlak is te vinden. Toch is deze soort niet tes, Agentura ochrany přírody a krajiny čr, Praha. eerder waargenomen. De locatie waar we F. quin Fjellberg, A. 2007. The Collembola of Fennoscandia quefasciatus aantroffen is op zich niet uitzonderlijk. and Denmark. Part ii: Entomobryomorpha and Er liggen meer rangeerterreinen met een vergelijk- Symphypleoona. – Fauna Entomologica Scandina- bare schaarse begroeiing in het zuidoosten van het vica 42: 1-264. land. Het feit dat maar weinig gericht naar spring- Gama, M.M. da 1992. Collemboles des Açores. iv. – staarten wordt gezocht zal zeker bijdragen aan de Boletim da Sociedade Portuguesa Espeleologia 3: onbekendheid van deze soort. We sluiten niet uit 41-48. dat in de toekomst F. quinquefasciatus op meer lo- Gisin, H. 1948. Études écologiques sur les Collemboles caties met een overeenkomstig microklimaat op- épigés. – Mitteilungen der Schweizerischen Ento- duikt. Hoewel voormalige rangeerterreinen niet al- mologischen Gesellschaft 21: 485-515. gemeen in Nederland voorkomen is het microkli- Greenslade, P. 1994. Collembola. – In: W.W.K. Hous- maat niet uitzonderlijk. Er zijn meer terreinen met ton (red.), Zoological Cataloque of Australia. Vol. een beschutte ligging, een droge, warme zandbo- 22. Protura, Collembola, Diplura. csiro, Melbour- dem, een schaarse begroeiing en afwezigheid van ne: 19-138. een strooisellaag. Het is de moeite waard om op Greenslade, P. & J.E. Ireson 1986. Collembola of the zulke plekken gericht naar F. quinquefasciatus te Southern Australian culture steppe and urban zoeken en het is zeker niet uit te sluiten dat hier environments: a review of their pest status and key meer nog onbekende springstaartsoorten leven. to identification. – Journal of Australian Entomo- logical Society 25: 273-291. Janssens, F. 2013. Nomina Collembola Belgica, iteratio dankwoord 18. – In: P.F. Bellinger, K.A. Christiansen & F. De auteurs danken Frans Janssens voor de Janssens (red.), Checklist of the Collembola of the bevestiging van de determinatie. World, http://www.collembola.org [geraadpleegd 17.viii.2013]. Krausbauer,T. 1898. Neue Collembola aus der Umge- literatuur bung von Weilberg a. Lahn. – Zoologischer Anzei- Bellinger, P.F., K.A. Christiansen & F. Janssens 2013. ger 21: 495-499. Checklist of the Collembola of the World. – www. Nayrolles, P. 1994. Contribution to the knowledge of collembola.org [geraadpleegd 17.viii.2013]. European Bourletiellidae (Collembola, Symphy Bretfeld, G. 1989. Chorologie und Ökologie von sieben pleona). II. Redescription of three species and europäischen Arten der Collembola - Symphyleona description of three new species of Fasciosminthurus. (Insecta, Entognatha). – Zoologische Jahrbücher, – Revue Suisse de Zoologie 101: 315-333. Abteilung für Systematik, Geologie und Biologie Ponge, J.F., S. Gillet, F. Dubs, E. Fedoroff, L. Haese, der Tiere 116: 293-327. J.P. Sousa & P. Lavelle 2003. Collembolan Bretfeld, G. 1999. Synopses on Palaearctic Collembola communities as bioindicators of land use intensifi- Vol. 2. Symphypleona. - In: Dunger W. (ed), cation. – Soil Biology & Biochemistry 35: 813-826. Synopses on Palearctic Collembola. Abhandlungen Rusek, J. 1990. Collembola and other microarthropods. und Berichte des Naturkundemuseums Görlitz 71: – In: J. Osbornová, M. Kovářová, J. Lepš & 1-318. K. Prach (red.), Succession in abandoned fields, Deharveng, L., J.-M. Betsch & A. Fjellberg 2013. Fauna studies in Central Bohemia, Czech, Geobotany Europaea: Collembola: Fasciosminthurus. – Fauna 15: 55-58.
6 nederland 40 ‒ 2013 Sousa, J.P., J.V. Vingada, H. Barrocas, M.M. da Gama Collembola communities: the importance of ma- 1997. Effects of introduced exotic tree species on nagement techniques. – Pedobiologia 41: 208-225.
summary The springtail Fasciosminthurus quinquefasciatus new to the Dutch fauna (Collembola: Bourletiellidae) In July 2013 the globular springtail Fasciosminthurus quinquefasciatus was found for the first time in the Netherlands. Two individuals were found on a former shunting-yard, next to railway station Molenhoek, in the province of Limburg, in the southeastern part of the country. Railway tracks and a rather open heathland determined the limits of the shunting-yard. The habitat consisted of sparsely vegetated, dry sandy soil with some small stones. A litter layer was absent. Six accompanying springtail species were collected, all indicative for dry habitat. We believe that this attractive species can be found on more locations with a similar microhabitat in the Netherlands.
M.P. Berg Vrije Universiteit, Amsterdam, Afdeling Ecologische Wetenschappen, sectie Dierecologie De Boelelaan 1085 1081 hv Amsterdam [email protected]
A. den Ouden Dr. Kanterslaan 166 5361 nk Grave
berg & den ouden ‒ fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor nederland 7 8 nederland 40 ‒ 2013