Turkish Studies Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019, p. 107-136 DOI: 10.7827/TurkishStudies.14981 ISSN: 2667-5552 Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY

Research Article / Araştırma Makalesi A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i  Received/Geliş: Şubat 2019 Accepted/Kabul: Mart 2019  Referees/Hakemler: Prof. Dr. Canan PARLA – Doç. Dr. Sema GÜNDÜZ KÜSKÜ – Dr. Öğr. Üyesi Neslihan KORKMAZ This article was checked by iThenticate.

TÜRKİYE SELÇUKLU SULTAN EŞLERİNDEN MAHPERİ HUAND HATUN’UN YAPTIRDIĞI YAPILAR*

Demet KARA**

ÖZET Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’ın eşi Mahperi Huand Hatun’un kimliği, yaşamı ve yaptırdığı yapılar bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Dönem kaynaklarında kendisine çok az yer verildiğinden, yaşam öyküsü ancak genel hatlarıyla belirlenebilen Mahperi Huand Hatun, cami, hamam, türbe, zaviye ve han türünde pek çok yapı yaptırmıştır. Kitabeli yapılarının tümü, oğlu Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde inşa edilmiştir. Tarihi ve siyasi olaylar, kitabesiz yapılarının da aynı dönem içinde inşa edildiklerine işaret etmektedir. Kayseri Huand Hatun Külliyesi’nin bünyesi içinde bulunan Huand Hatun Cami’nin banisi Mahperi Huand Hatun’dur. Mahperi Huand Hatun’un cami mekânının kuzeybatı köşesindeki küçük avluda bulunan türbeyle caminin batı cephesinin güney kısmına dayanan, daha batısındaki erkekler hamamına bitiştirilerek inşa edilmiş kadınlar hamamını da yaptırdığı anlaşılmakta, külliyenin daha erken tarihli medrese ve erkekler hamamının ise eşi I. Alâeddin Keykubad tarafından yaptırıldığı genel kabul görmektedir. Külliyeyi oluşturan yapıların bir bütünlük içinde tasarlanmadığı ancak, külliye bünyesine dâhil edilen her yeni yapının, mevcut yapıların işlev, konum ve mimarileri dikkate alınarak inşa edildiği anlaşılmaktadır. Mahperi Huand Hatun Camii, geleneksel ögelerin yanında yeni uygulamaların denendiği bir plan şemasına ve mimari kuruluşa sahiptir. Caminin kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş türbenin mukarnas sıralarıyla oluşturulmuş yüksek kaidesinin bir bütün olarak benzeri bulunmadığı gibi türbenin konumu da benzersizdir. Mahperi Huand Hatun’un Kayseri

* Bu makale “Mahperi Haund Hatun ve Yaptırdığı Yapılar” adlı yüksek lisans tez çalışmasından derlenerek hazırlanmıştır.

** Arş. Gör., Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, E-posta: [email protected] 108 Demet KARA

İncesu’da yaptırdığı, bugünkü bilgiler ışığında Anadolu’nun erken tarihli zaviye yapılarından birini oluşturan zaviye yapısı da kendine özgü plan şemasıyla öne çıkar. Mahperi Huand Hatun’un denizaşırı ve uluslararası kuzey-güney ticaret yolları üzerinde inşa ettirdiği han yapılarında daha önce yapılmış ve gelenekselleşmiş Selçuklu hanlarının plan şemaları tekrarlandığı görülür. Bu çalışmada Mahperi Huand Hatun’un yaşamı ve yaptırdığı yapılar ele alınmakta, mimari özellikleriyle tanıtılan bu yapılarda ortaya konulan mimari yeniliklere dikkat çekilmektedir. Anahtar Kelimeler: Türkiye Selçukluları, Mahperi, Huand Külliyesi, Şeyh Turesan Zaviyesi, Han, mimari, mekân.

STRUCTURES BUILT BY MAHPERI HUAND HATUN IS ONE OF THE TURKEY SELJUK SULTAN’S WIFES

ABSTRACT The subject of this topic is about identity, life and structures of Turkey Seljuk Sultan Alaeddin Keykubad's wife Mahperi Huand Hatun. There is no more information about her life in term about Mahperi Huand Hatun as more as general lines. She were built many structures like as mosques, baths, tombs, lodges and inns. All of the building inscription was built in period of her son's Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev's. Historical and political conditions, suggesting the other structures were built in the same period. Huand Hatun Complex It consists of a madrasah, a mosque, a tomb and a double bath in the Kayseri. Madrasa and men's section of the double bath are the earliest of buildings in the complex and these buildings are estimated to have been built by I. Alâeddin Keykubad. According to the inscription of mosque is estimated by build Mahperi Huand Hatun. Additionally tomb and women’s bath are estimated by build her in different times. Thus buildings of the complex aren't built designed together, but all of buildings were planned connecting to each other. The plan arrangement of Mahperi Huand Hatun Mosque it is understood that a new application is desired in the structure when its examined. The muqarnas filled base of the tomb placed on the northwest corner of the mosque, it is noteworthy that there is no other example. Structure inn built on the north-south trade routes of international overseas, repeat theTurkey Seljuk in plan schemes. Study is concluded that Hatun Mahperi Huand bringing the overall structure are remain within the tradition of some important innovations in the Turkey Seljuk architecture techniques and applications they repeat.

STRUCTURED ABSTRACT Mahperi Huand Hatun who sent to be married to I. Alâeddin Keykubad is the daughter of Alanya ruler Kir Fard. She did not build any structure in the health of her partner. It is also reported by her son, she

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 109

also remained a Christian in her husband's health. Became a Muslim after her husband's death. Huand Hatun Mosque built by her in 1238. This mosque is the first of its built structures. Near the mosque she has added a second bath structure for women during this construction. It is considered to have built its own tomb at an unknown date in the northwest inner corner of the mosque. She built had a zawiya for Şeyh Turesan at Incesu district. Other structures built by Mahperi Huand Hatun are in Tokat, Amasya and Yozgat provinces. These structures are seven khan in the north-south caravan road. It is estimated that these khans were built by the Huand Hatun: Mahperi Hatun Khan in the Pazar district of Tokat, Çınçınlı Sultan Khan in the Saraykent district of Yozgat, Ezinepazar Khan in Ezinepazar Town of Amasya, Çekerek Su Khan on Kadışehri Road's, Çiftlik Khan on the road to Tokat-Sivas, Tahtoba and Ibibse Khan in Tokat. Mahperi Huand Hatun Khan and Ezinepazar Khan have remained intact until today. İbibse Khan has been destroyed and others are quite dilapidated condition. A madrasa and a baths were built by I. Alaeddin Keykubad bath outside Kayseri city walls. Huand Hatun Mosque, tomb and women part of double bath, a complex with these added buildings was created and called with her name. Although the structures within this complex are large-scale, other structures are more modest. Architectural features of the buildings built by Mahperi Huand Hatun shows that a structure made by building organizations belonging to the Turkey Seljuk. It is seen that the modular system is used at the base level while Huand Hatun Mosque is being constructed. However, the use of a vault on the roof indicates that they have abandoned the use of modular systems. The square unit in the center and the section in front of the mihrab are covered with a dome. It is not known whether the central unit of the building is covered with a dome or not at the time of construction. However, this part of the southern direction of the arch has begun at a lower level and since it is single, it is thought that this unit is not covered during the construction of the structure. In later periods all arches have been leveled thanks to flattened arch and this place is covered with dome. Her tomb is one of the structures of the Huand Complex. This tomb was built in the northwestern part of the courtyard of the Huand Mosque and it continues to exist as the only example in Anatolia with some features. The tomb is dated between 1238 and 1254 when evaluated both the architectural features of the tomb and the political events of the period. There is no inscription. Hence the tomb was built with or shortly after the construction of the mosque. There is no outside entrance of the tomb so access to the southeast of the main iwan of the madrasa from a room. Thus shrine tradition in madrasah is intact and she set up connection with the madrasa built by her husband. The tomb was connected tothe madrasah and the mosque is located in the courtyard therefore it is the only example built in the Turkey Seljuk era. The base of the tomb filled with muqarnas. The muqarnas has been used in both decoration and function. There is no other tomb where the base is completely filled with muqarnas. This feature of the tomb allows itself to show itself as a single example. The tomb has eight facades and a different decoration was applied on all of these facades. But no ornamentation on the north side because this facade is united with madrasa. During the same period, the tombs with similar plan schema

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 110 Demet KARA

are examined. None of these decorations on the facade of the building body is not included. Therefore, it was concluded that there was a desire for founder. It is accepted that the women part of the double bath in Huand Complex is built by Mahperi Huand Hatun. It is estimated that the bath without construction inscription was made after the construction of the mosque. Woman bath's apoditarium section uncovered tiles with excavations in 1969. This tiles are quite similar to Kubad-ı Abada Seljuk Palace’s chinas. For this reason the tiles used in Kubad-i Abad Palace is thought to be used in the coating of this bath. Şeyh Turesan Zawiya was built by Mahperi Huand Hatun in Kayseri İncesu district. Some parts of the building's inscription were broken therefore Mahperi Hatun name can not be read. However the zawiya's foundation record show that this building is built by Mahperi Huand Hatun for Şeyh Turesan. The Zawiya was built in home-masjid relationship and it is noteworthy with some features. Entrance hall was made with an iwan and there was a terrace in this iwan section. This terrace show that some rituals were made in this section. This section covers with the dome and this dome is not functional. In Addition there is also a staircase underneath the dome. It is unknown why it was built, but this staircase estimated to have a symbolic meaning. Mahperi Huand Hatun Han and Çınçınlı Sultan Khan built by Mahperi Huand Hatun according to the inscriptions. It is estimated that also the more five khans built on the same road route and at close distances were built by Mahperi Huand Hatun. From these khans İbibse Khan has been destroyed, Mahperi Hatun and Ezinepazar Khan have survived until today but other khans are quite devastated. And also architectural features of these khans; only Ezinepazar and Çiftlik Khan's have closed sections. Mahperi Hatun, Çınçınlı Sultan, Çekereksu and Tahtoba Khan have a closed section and a courtyard section. This khans were built by Mahperi Huand Hatun on the north-south trade route and showed that her husband was pursuing her trade policy. Keywords: Turkey Seljuks, Mahperi, Huand Complex, Sheikh Turesan Hermitage, Han, architecture, place

Türkiye Selçuklu sultanlarından I. Alâeddin Keykubad tarafından ülke topraklarına dâhil edilen Alanya’nın fethi ile varlığından haberdar olunan Mahperi Huand Hatun’un, bu fetih sırasında I. Alâeddin Keykubad ile nikâh akdinin gerçekleştiği bilinmektedir. Ancak Keykubad’ın Alanya’ya sefere çıktığı tarih tam olarak bilinmediğinden söz konusu evliliğin tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Osman Turan, Sultan’ın Konya surlarını yaptırdıktan sonra Kayseri’ye geçerek yaz aylarını bu şehirde geçirmesine ve ardından sefere çıkışına dayanarak Alâiye Kalesi’nin1 618/1221 yılında alındığını ileri sürmektedir (Turan, 1971: 337), Konya surları Anonim Selçuknâme’ye göre 618/1221-1222 yılında tamamlandığından (Uzluk, 1952: 29) Mahperi Huand Hatun’un, Sultan I.Alâeddin Keykubad ile 618/1221-1222 yılında evlenmiş olabileceği tahmin edilmektedir.

1 Uyumaz, 2003: 23’de; Alanya’nın alınışının kaynaklarda birbirine yakın ancak, farklı tarihlerde gösterildiğini, Anonim Selçukname’de ve Osman Turan’ın yayınladığı eski bir takvimde bu tarihin 618/1221-1222, Niğdeli Kadı Ahmed’de 619/1222- 1223, Ebu’l-Ferc’de 620/1223 olarak verildiğini belirtilmektedir.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 111

Dönemin Ermeni komutan ve tarihçisi Simbat’a2 göre, Kyr Vart, Bizans tekfuru Ermeni asıllı Rupenid’in soyundan Adom’un torunu, Mahperi Huand Hatun da onun kızıdır (Simbat, 1946: 80; Llyod ve Rıce, 1989: 4). Aziz b.Erdeşir-i Esterâbâdî’nin, Kadı Burhaneddin Ahmed adına 800/1397-1398 yılında yazdığı Frasça Bezm u Rezm adlı eserde Mahperi Huand Hatun’un Rum asıllı güzel ve soylu bir kadın olduğunu belirtmektedir (Aziz b.Erdeşir-i Esterâbâdî, 2014: 55). Bu bilgiler dışında Mahperi Haund Hatun hakkında kaynaklarda herhangi bir kayıta rastlanmadığı gibi 1238 yılında yaptırdığı Huand Hatun Camii’nin kitabesine yazılmış “Mahperi” adından önce hangi adla anıldığı da bilinmemektedir. Sultan I. Alâeddin Keykubad, 1237 yılının 1 Haziran Pazartesi günü bir tören sırasında yediği kuş etinden zehirlenerek3 hayatını kaybedince Erzincan vilayeti melikliğine tayin ettiği Mahperi Huand Hatun’dan olan büyük oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev Selçuklu hükümdarı olmuştur (Turan, 1971: 357, 389). İbni Bibi’ye göre, babasının ölmek üzere olduğunu öğrenen II. Gıyaseddin Keyhüsrev, hiç vakit geçirmeden devletin ileri gelenleri ve emirlerini kendisine taraf olmaya davet etmiş ve bu davetine olumlu cevap almıştır (İbni Bibi, 1996: 19-20). 1246-1247 yıllarında Moğol ordugâhına giderken Anadolu’dan geçen Dominiken rahip Simont de Saint Quentin’e göre, Alaeddin Keykubad’ın büyük emirlerinden Sadeddin Köpek, “benimle gel seni hemen sultan yapacağım” diyerek II. Gıyaseddin Keyhüsrev ile Kayseri’ye gitmek için yola çıkmış, yolda Keykubadiye’ye gitmekte olan Franklara rastlamış4 ve onların yardımıyla, Sultan I. Alâeddin Keykubad’ın iki meşru oğlu olmasına rağmen, gerçek mirasçısıymış gibi kılıcını verdiği gayrimeşru oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i tahta çıkartmıştır (Quentin, 2006: 52).Mahperi Huand Hatun’un bütün bu olup bitenlerden ne denli haberdar olduğu ve herhangi bir rolünün olup olmadığı bilinmemektedir. 1237 yılında Selçuklu tahtına oturan II. Gıyaseddin Keyhüsrev başlangıçta babasından devraldığı ülke yönetiminde zorlanmamışsa da 1240 yılında patlak veren ve çok kanlı bir biçimde bastırılan Babai isyanı ve 1241 yılında Erzurum’u kuşatarak kenti tahrip eden Moğol ordu komutanı Baycu Noyan’ın Anadolu’ya yönelik Moğol akınlarının önünü açması (Sevim ve Merçil, 1995:471) karşısında zora düşmüş, söz konusu olaylar Türkiye Selçuklu Devleti’nin yanı sıra II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve annesi Mahperi Huand Hatun’un da akıbetini belirlemiştir. Moğolların Erzurum’u tahrip etmelerinin ardından 1243 yılında Kösedağ Ovası’nda toplanan Türkiye Selçuklu ordusundan Moğolların üzerine gönderilen öncü kuvvetler yenilmiş, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in savaş meydanından kaçması üzerine Selçuklu ordusu savaşmaksızın dağılmış, bu olaydan sonra Moğollar doğrudan Sivas’a yönelmiş ve kenti üç gün boyunca yağmalayarak hazinesine el koymuş, ardından da Kayseri ve Erzincan’ı işgal ederek büyük ölçüde tahrip ederek yıkım ve kıyımlarda bulunmuşlardır (Sevim ve Merçil, 1995:472). Olup bitenler, Kayseri ve Malatya gibi büyük kentlerle bölgenin diğer kesimlerinde yaşayan varlıklı

2 Simbat, Kral I.Leon’un ölümünden sonra devlet naibi olan Büyük Baron Konstantin’in oğlu, Kral Hetum’un kardeşidir. Büyük Baron Konstantin tarafından konstabl (başkomutanlık) mevkiine getirmiş 1275 yılına kadar bu mevkide kalmıştır. Yazdığı vekayinamede Kilikya Ermeni Krallığı’nın 1334 senesine kadar olan tarihinin başlıca olaylarına yer vermiş, velkayinamesinin 951-1152 tarihine kadar olan ilk bölümünde Urfalı Mateos ile onun müzeyyili olan Papaz Grigor’un yazılarını bazı ufak farklılıklarla özetlemiştir. 1152 yılından sonraki olayları anlattığı bölümü kendisi kaleme almış, vekayinamesini ölümünden iki yıl öncesine 1275 tarihine kadar getirebilmiştir (Simbat, 1946: 80). 3Anonim Selçuknâme’ye göre, ahlaksız emirlerle anlaşarak babasını zehirleten II. Gıyaseddin Keyhüsrev’dir (Uzluk, 1952: 31). 4 Turan, 1990: 95’de; Anadolu Selçuklu ordusunda, ücretli askerlerden oluşan bir birliğin bulunduğunu, Frank ve Latinlerden oluşan bu birliğin çoğunluğunu İtalyanların teşkil ettiğini belirtilmektedir; Quentin 2006, 52’de Sadeddin Köpek’in Franklara “işte efendimiz ve sultanınız Gıyaseddin, onu alın ve evine götürün” dediği, Frankların onu divana yani sultanın ikametine götürüp yerleştirdikleri, Gıyaseddin’in sultanın makamına geldiğini işiten emirlerin önünde eğilmek ve ayağını öpmek için geldiklerini, emirlerin annesi ve erkek kardeşleriyle birleşerek meşru varis olmadığı için kendisini öldürmelerinden korkan Gıyaseddin Keyhüsrev’e Sadeddin Köpek’in “sakin ol, öyle bir şey yapacağım ki onlardan korkmana gerek kalmayacak” dediği, daha sonra da kardeşlerinin anneleriyle birlikte ölmelerini sağladığı anlatılmaktadır.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 112 Demet KARA kimselerin evlerini terk ederek Kozan (Sis) üzerinden Halep’e gitmelerine neden olmuştur (İbni Bibi, 2007: 182; Sevim ve Merçil 1995:472), İbni Bibi’ye göre, diğer pek çok kişi gibi Halep’e gitmek için yola çıkan Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kızı ve annesi Mahperi Huand Hatun, Kozan’a (Sis) vardıklarında Ermeniler tarafından alıkonulmuş ve Moğollara teslim edilmişlerdir (İbni Bibi, 1996- II:79; İbni Bibi, 2007:179). Simbat, Moğolların Selçuklu ülkesine akın ettiği bu günlerde Mahperi Huand Hatun’un Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kızıyla (Selçuki Hatun olmalı) birlikte Kilikya’ya iltica ettiğini, Moğolların Ermeni Kralı Hetum’dan mültecilerin iadesini istemesi üzerine, Moğolların kendi topraklarına saldırılmasından korkan Ermenilerin, Mahperi Huand Hatun ve yanındakileri Moğollara teslim ettiklerini; annesi ve kızının Moğollara teslim edilmesine çok öfkelenen II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in süvari kuvvetlerinin başında Babaron Dağı’na (Mersin’in 40 km güneyinde Çandır/Barbaron Kalesi’nin bulunduğu yer) girdiğini, oradan da ovaya inerek her tarafı yaktığını belirtmektedir (Simbat, 1946: 86). Edhem ve Çayırdağ, Mahperi Huand Hatun’un yanında II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in eşi Gürcü Hatun ile kızının da bulunduğunu (Edhem, 1982: 95; Çayırdağ, 2001: 87); biraz farklı olarak Gökhan, Mahperi Huand Hatun’un yanında Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in eşi Gaziye Hatun’un bulunduğunu, aile Ermeni topraklarına ulaştığında Kral Hetum’un Moğollara haberci göndererek isterlerse Sultan’ın ailesini kendilerine teslim edeceklerini bildirdiğini, sonuçta Moğollara teslim edilen Mahperi Huand Hatun ile Gaziye Hatun’un akıbetinin bilinmediğini belirtir (Gökhan, 2012: 100).5 Türkiye Selçuklu devlet adamlarının Moğol ordu komutanı Baycu Noyan ile barış anlaşması yaptıktan sonra bu anlaşmayı Moğol Hakanı Batu Han’a onaylatmalarından (642/1244-1245) ve ortalığın biraz durulmasından sonra Türkiye Selçuklu ordusu 644/1246-1247 yılında Moğolların izniyle Kilikya Ermenilerine karşı harekâta geçerek Tarsus’u kuşatmışsa da Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in aniden fenalaşarak ölmesi üzerine kuşatma kaldırılmıştır (Sevim ve Merçil 1995:473). İbni Bibi, II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölüm tarihini vermemekte, buna karşın Anonim Selçuknâme’de, Sultan’ın Tarsus kuşatması sırasında sıtma ya da tifoya yakalanarak Konya’ya gittiği, 643 yılı Recep ortası/1245 yılı Kasım ortasında öldüğü ve Konya’daki Sultanlar (II. Kılıç Arslan) Türbesi’ne gömüldüğü bildirilmektedir (Uzluk, 1952: 33). Halil Edhem’in sikkelere dayanarak ölüm tarihi olarak ileri sürdüğü 644/1246 (Edhem, 1982:109) ve hatalı yıl hariç tutularak Tarsus kuşatmasının tarihi (644/1246-1247), Anonim Selçuknâme’nin verdiği Recep ortası ibaresiyle örtüştürüldüğünde II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in 1246 yılı Kasım ortasında ölmüş olduğu kabul olunabilir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in geride bıraktığı II. İzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad adlarındaki küçük yaştaki üç oğlundan, sağlığında veliahd seçtiği Gürcü Kraliçesi Rosudan’ın kızı Gürcü Hatun’dan doğma en küçük oğlu II. Alâeddin Keykubad’ın (Aksaraylı, 1943: 133) yerine en büyük oğlu II. İzzeddin Keykavus tahta çıkarılmıştır (Sevim ve Merçil 1995: 475). Moğol hükümdarı Güyük Han, tahta çıkış törenleri için Sultan II. İzzeddin Keykavus’u Moğolistan’a davet edince yeni Sultan’ın Moğolistan’a gönderilmesi sakıncalı bulunarak yerine kardeşi IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın Moğolistan’a gönderilmesine içerleyen ve çok kızan Güyük Han, IV. Rukneddin Kılıç Arslan’ı Türkiye Selçuklu Sultanı olarak atayarak (Sevim ve Merçil 1995: 475-476) Türkiye Selçuklu Devleti’ni büyük bir siyasi kriz içine sokmuştur. Bu olaydan sonra kardeşler arasında başlayan düşmanlık 1249 yılında iki kardeşin taht kavgasına tutuşarak savaşmalarına neden olmuş, savaşı IV. Rukneddin Kılıç Arslan’ın kaybedip II. İzzeddin Keykavus’un kazanması durumu daha da güçleştirmiş, sorunun çözümü için Celaleddin Karatay’ın vezirliğe getirilmesi ve üç kardeşin aynı anda tahta çıkarılmasından başka bir yol bulunamamıştır. (Sevim ve Merçil 1995: 476). Moğollar, bu durumda da II. İzzeddin Keykavus’u Moğolistan’a çağırmakta ısrarcı olunca, mecburen Kayseri’den Moğolistan’a hareket eden II. İzzeddin Keykavus, bu sırada Celaleddin Karatay’ın (öl.1254) ölmesi

5 Gökhan, 2012: 100’de ayrıca, Mahperi Huand Hatun’un türbesinde bulunan tarihsiz sanduka kitabesinde şehide olarak anıldığını belirtilmekte ve buradan yola çıkarak Moğollar tarafından öldürülmüş olacağına hükmetmektedir.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 113

üzerine6 Konya’ya geri dönmüş ve bu sefer yerine en küçük kardeşi Sultan II. Alaeddin Keykubad’ı Moğolistan’a göndermişse de en küçük kardeşinin Moğolistan’dan tek başına Sultan olarak döneceği korkusuna kapılarak Sultan II. Alaeddin Keykubad’ı Erzurum’a ulaştığında (1254) öldürtmüştür (Sevim ve Merçil 1995:476). İbni Bibi, II. Alâeddin Keykubad’la birlikte Moğolistan’a gitmek üzere yola çıkan ekipte Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in annesinin dolayısıyla Mahperi Huand Hatun’un da bulunduğunu (İbni Bibi, 1996-II: 136; İbni Bibi, 2007: 205), bu heyetin vardıkları her yerde II. Alaeddin Keykubad’a taraf olarak onun saltanatın gerçek sahibi olduğunu anlattıklarını belirtmektedir (İbni Bibi, 1996-II: 136; Aksaraylı, 1952: 134). İbn Bibi’nin vermiş olduğu bilgilerden, 1254 yılında Mahperi Huand Hatun’un hayatta olduğu ve torunları arasında yaşanan taht mücadelelerinde en küçük torunu II. Alâeddin Keykubad’ın yanında yer aldığı anlaşılmaktadır. Kayseri İncesu’da 1240 tarihinde yaptırdığı Şeyh Turesan Zaviyesi’nin 1489 yılında kopya edildiği anlaşılan tarihsiz vakfiyesinde, Niğde Livası Ürgüp kazasında yaşadığı belirtilmişse de dönem kaynakları 1254 sonrasında Mahperi Huand Hatun hakkında bilgi vermemektedir. Kayseri Huand Hatun Camii’nin avlusunda bulunan türbesinin inşa kitabesinin bulunmaması ve türbede yer alan üç sandukadan Mahperi Haund Hatun’a ait olanın kitabesinde de ölüm tarihine yer verilmemesi Mahperi Huand Hatun’un ölüm tarihini belirsiz kılmakta, İncesu Zaviyesi’nin vakfiyesinde yer alan kayıttan onun 1254 yılından bilinmeyen bir tarihteki ölümüne kadar Ürgüp’te yaşamış olabileceği tahmin edilmektedir. 1221-1222 yılında I. Alâeddin Keykubad ile evlenen Mahperi Huand Hatun, bu tarihten 16 yıl sonra 1237 yılında eşini kaybetmiştir. Çok kabaca bir hesapla evlendiğinde yaklaşık olarak 16-20 yaşları arasında olduğu kabul edilirse 1201-1205 yılları arasında doğmuş, 32-36 yaşları arasında eşini, 41-45 yaşları arasında oğlunu, 49-53 yaşları arasında torunu II. Alâeddin Keykubad’ı kaybetmiş, kendi türbesine defnedilen kız torunu Selçukî Hatun (öl. 1284)’un vefatında eğer hayatta ise 79-83 yaşları arasında olmuş olabileceği varsayılabilir. Halil Edhem, Selçukî Hatun’un mezar kitabesinin sadeliğine ve her hangi bir lakap ya da unvanın bulunmayışına, hatta babasının Gıyaseddin unvanının bile yazılmamış oluşuna dayanarak büyük annesi Mahperi Huand Hatun’dan çok sonra ölmüş olacağını belirtir (Edhem, 1982: 94). Halil Edhem’in bu tespiti, Mahperi Huand Hatun’un ölüm tarihini en erken 1254, en geç 1284 öncesine çekmektedir. Bu çok kaba hesaplama, Mahperi Huand Hatun’un doğumunu 1201-1205 yılları arasına, ölümünü 1254-1284 yılları arasında tarihlemeye imkân verse de kaynak yetersizliği nedeniyle yaşamı tüm açıklığıyla takip edilememekte, yaptırdığı yapıların kitabeleri, Kayseri İncesu İlçesi’ndeki Şeyh Turesan Zaviyesi’nin vakfiyesi ve bizzat oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in 5 Ağustos 1243’de İstanbul Latin İmparatoru II. Baudouin (1228-1261)’e gönderdiği mektup, hakkında bazı bilgiler edinebilmeyi sağlamaktadır. Gıyaseddin Keyhüsrev’in, babasının sağlığında Hıristiyan olan annesinin dinini muhafaza ettiğini ve Selçuklu Sarayı’nda bir şapel bulunduğunu belirten mektubu (Turan, 1971: 337, 403-404), Mahperi Huand Hatun’un, İslam dininin ve Sultan I. Alâeddin Keykubad’ın hoşgörüsüyle oğlu Türkiye Selçuklu tahtına çıkıncaya kadar Hıristiyanlığı’nı muhafaza ettiğini göstermekte; halk diline Hunat olarak geçen hanım manasına gelen Farsça Huand isminin onun unvanı olduğu anlaşılmaktadır (Çayırdağ, 2001: 85). Öte yandan, Mahperi Huand Hatun’un 1235 yılı civarında Müslümanlığı kabul ettiği de ileri sürülmüştür (Çiftçioğlu, 2013: 14). Sultan I. Alâeddin Keykubad’ın ölümü henüz hafızalardan silinmemişken 1246-1247 yıllarında Anadolu’dan geçen Simon de Saint Quentin’in Sultan’ın, ardında Melike Adile’den doğan iki meşru oğulla gayrimeşru oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i bıraktığını (Quentin, 2006: 52) belirtmesi bizce önemlidir. Quentin’in yaptığı meşru-gayri meşru ayırımı Sultan unvanının İslami bir unvan olmasıyla mı ilgilidir? Sultan olacak şehzadenin annesinin Müslüman olması mı gerekmektedir? Müslüman olan Melike Adile’den olan şehzadeler bu nedenle mi meşru sayılmaktadır? Evliliği geçerli olmasına rağmen

6 Aksaraylı Kerimeddin Mahmud, 1943, 134’de, Celaleddin Karatay’ın ölüm tarihini 656/1258 olarak vermektedir.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 114 Demet KARA

Mahperi Huand Hatun Hıristiyan olduğu için mi oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev gayri meşru sayılmaktadır? Mahperi Huand Hatun, Sultan I.Alâeddin Keykubad’ın veliaht ilan etmediği oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in emirlerle devlet ileri gelenleri tarafından kabul edilmesini ve mevcut pürüzlerin giderilerek tahta çıkabilmesini sağlamak amacıyla mı Müslümanlığı kabul etmiştir? Biçiminde pek çok soru sorulabilirse de bu soruları cevaplayacak tarihi kaynakların bulunmayışı konunun aydınlatılmasını engellemektedir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in 1243’de İmparator II. Baudouin’e gönderdiği mektup, I.Alâeddin Keykubad’ın ölüm tarihi (1 Haziran 1237) ve Kayseri Huand Hatun Camii’nin 1238 tarihli portal kitabelerinin metinleri, Mahperi Huand Hatun’un en erken olarak 1237 yılı Haziran ayı içerisinde dinini değiştirdiğine ve bu tarihten sonra yaptırdığı Kayseri Huand Camii, Kayseri İncesu İlçesi Turesan Zaviyesi, Tokat Pazar İlçesi Mahperi Huand Hatun Hanı ve Yozgat Saraykent Çınçınlı Sultan Han kitabelerinde, İslami bir sıfat olarak yer alan, “dinin ve dünyanın yüzakı” anlamında ve Selçuklu Sultan eşlerinin kullandığı safvet’ed-dünya ve’d-din lakabını7 kullandığını göstermektedir. MAHPERİ HUAND HATUN’UN YAPTIRDIĞI YAPILAR Kayseri Huand Hatun Camii’nin Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde, 1238 yılının Mayıs ayında Mahperi Hatun’un emriyle inşa edildiğinin yazılı bulunduğu doğu ve batı portallerinin kitabelerinden, Mahperi Huand Hatun’un oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta geçmesiyle birlikte hiç vakit kaybetmeksizin inşa faaliyetlerine giriştiği anlaşılmaktadır. Yaptırdığı yapılar içinde Mahperi Huand Hatun Camii’den başka inşa kitabesi bilinen üç yapı daha bulunmakta ve bu yapıların hepsi 1238 ile 1240 yılları arasına tarihlendirilmektedir. Bu yapılardan ikisi kuzey-güney ticaret yolu üzerinde yer alan Tokat’ın Pazar ilçesindeki 1238 tarihli Mahperi Hatun Hanı ile Yozgat’ın Saraykent ilçesindeki 1239-1240 tarihli Çınçınlı Sultan Hanı ve Kayseri’nin İncesu ilçe sınırları içindeki 1240 tarihli Şeyh Turesan Zaviyesi’dir. İnşa kitabesi bulunmayan ancak Mahperi Huand Hatun’a atfedilen diğer yapılar ise Kayseri Huand Külliyesi içindeki türbe ve kadınlar hamamı, Amasya Ezinepazar Köyü’nde yer alan Ezinepazar Hanı, Yozgat’ın Örencik Köyü’nde bulunan Çekereksu Hanı, Tokat Tahtoba Köyü’ndeki Tahtoba Hanı, Tokat merkeze bağlı Çamlıbel’deki Çiftlik (Çamlıbel) Hanı ve İbibse Hanı’dır. Kayseri Huand Hatun Külliyesi’ndeki Yapılar; Huand Hatun Külliyesi, Kayseri şehir merkezinin güneybatısında, kale surlarının dışında ve doğusunda yer alır. Bu alan, Türkiye Selçuklu Dönemi’nde meşhed olarak adlandırılmakta ve sur dışına taşan şehir bu yönde gelişmekte, kent meydanı da burada yer almaktaydı (Tanyeli, 1987: 78). Meşhed sahası olarak adlandırılan bu yer Keykubadiye Sarayı ile şehir arasındadır. Özellikle I. Alâeddin Keykubad ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev dönemlerinde önemli olan Meşhed alanında, sefer için ordu toplanmış, bayram törenleri de yine burada gerçekleştirilmiştir (Akşit, 1996: 47). Huand Hatun Külliyesi’nin bünyesinde bulunan yapılar külliye içinde bir bütünlük gösterseler de başlangıçta bir külliye oluşturmak amacıyla tasarlanmadıkları, buna karşın her yapının bir diğerine ve çevrenin durumuna uydurularak inşa edildikleri görülmektedir (Karamağaralı, 1976: 199-200). Medrese ve çifte hamamın erkekler kısmı camiden daha önce yapılmıştır. Caminin plan rölövesinin çıkarılması sırasında alınan ölçüler, cami iskeletinin yapı tamamlandığında modüler sisteme sahip bir mekân oluşturacak biçimde kurulduğunu göstermektedir. Simetrik bir plan şemasına sahip caminin, kuzeybatı köşesinde simetrisi bozulmaktadır. Simetrinin özellikle bu bölgede bozulmasının, kesin olarak inşa tarihi bilinmeyen kitabesiz türbenin, caminin inşasından daha sonraki bir tarihte inşa edilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. I. Alâeddin Keykubad’ın sağlığında Hıristiyan olduğu anlaşılan Mahperi Huand Hatun’un, Hıristiyan olduğu tarihte medrese yaptırmayacağı düşüncesinden yola çıkarak medrese ve bugünkü erkekler hamamının banisinin I. Alâeddin Keykubad olduğu ileri

7 Edhem, 1982: 93’de es-sitt (hanım), es-sahibe (dost), el-melike (sultan), safvet’ed-dünya ve’d-din (dinin ve dünyanın yüzakı) gibi lakapların en büyük prenseslere verildiği; Parlak, 2004: 282’de lakabınının Selçuklu dönemi Sultan eşleri tarafından kullanılan bir lakap olduğu belirtilmektedir.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 115 sürülmektedir (Karamağaralı,1976: 212-213). I. Alâeddin Keykubad bu medresede geleneksel açık avlulu medrese planına sadık kalarak yapı üzerinde bir istek belirtmemişe benzemekte, öte yandan yapının aslan başlı çörtenlerinin, Aksaray Sultan ve Tuzhisar Sultan Hanlarıyla Niğde Alâeddin Camii’nde olduğu gibi güç simgesi olarak kullandığı dikkatten kaçmamaktadır (Parla, 2002: 278). Huand Hatun Külliyesi’nin sur dışındaki yeri belirlenirken medrese yapısının konumunun belirleyici olduğu açıktır. Medresenin konumunun getirdiği belirleyicilik, cami bünyesi içinde yer alan türbe dışında Huand Hatun Camii, medrese ve hamam (Çizim 1) yapılarının hepsinin kapılarının batı yöne, Sivas Yolu ile surlara bakmalarından açıkça anlaşılmaktadır. Külliyenin vaziyet planı da yapıların bir meydan yaratma düşüncesiyle birlikte ele alındıklarını hissettirmektedir.

Çizim 1: Kayseri Mahperi Huand Hatun Külliyesi Vaziyet Planı (Parla, 1997) Mahperi Huand Hatun Camii (1238); kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturan caminin kuzey cephe duvarının yaklaşık üçte birlik batı kesimini, medresenin güney cephe duvarının doğusunda kalan bir bölümü oluşturmaktadır. Medresenin doğu cephe duvarı güney köşesinden caminin kuzey cephe duvarına, caminin batı cephe duvarı medresenin güney duvarına dilatasyonlu dik açılarla saplanmaktadır. Caminin kuzey, doğu ve batı cephelerde birer girişi bulunmakta, kuzeydeki basit giriş ile batıdaki portal, hemen önlerinde yer alan meydanlara açılmaktadır (Resim 1).

Resim 1: Mahperi Huand Hatun Camii Batı, Doğu ve Kuzey Portal

Cepheden dışarıya taşkınlık yapan özgün, doğu ve batı portallerden biçim ve boyut olarak çok farklı olan kuzey portal daha sonraki bir dönemde açılmıştır. Cami yapısı, medresede olduğu gibi üç köşesine ve cephe duvarlarına yerleştirilen payandalarla desteklenmiş ve köşe payandaları cephelerin duvar payandalarından daha büyük boyutlu yapılmıştır. Güney ve batı cephelerin sadece üst seviyelerinde (Resim 2) kuzey ve doğu cephelerin alt ve üst seviyelerinde (Resim 3), pencere bulunur. Mazgal tarzındaki daha küçük boyutlu dikdörtgen biçimli üst kot pencereleri de alt kottakiler gibi dikine

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 116 Demet KARA yerleştirilmişlerdir. Yapının biri batı portalin üst kısmında çatıya yapılmış, diğeri batı portalin güneyine birleştirilmiş iki minaresi bulunmaktadır.

Resim 2: Mahperi Huand Hatun Camii Resim 3: Mahperi Huand Hatun Camii Kuzey Batı Cephesi Cephe, Payanda ve Pencerelerin Görünümü

Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen biçimli bir alana oturtulan cami, ufak farklılıklar bulunsa da kendini kuvvetle hissettirecek biçimde kuzey-güney eksenine göre simetrik bir plan şemasına sahiptir. Simetri ekseninin her iki yanına hem kuzey-güney, hem doğu-batı yönlerde yaklaşık 4,6 metre aralıklarla kare tabanlı payeler yerleştirilmiştir. Bu payelerden mihrap önü bölümüyle orta birim arasında bulunan altısı, daha büyük boyutlu oldukları gibi aralarındaki mesafe de daha geniştir. Cami genel olarak mihraba paralel on sahın, mihrap önü biriminin iki yanında mihraba dik birer sahın ve orta birimin kuzeyinde mihraba dik iki sahından oluşmaktadır. Caminin sahınları merkezde bulunan kubbeli birim ve mihrap önündeki kubbeli birime göre düzenlenmiştir. Mihraba paralel ve dik sahınlar kendi yönleri doğrultusunda uzanan sivri kemer profilli beşik tonozlar, mihrap önü ve merkezdeki birimler kubbeyle örtülmüştür. Kubbeli merkezi birim ile caminin kuzey duvarı arasında uzanan kuzey-güney doğrultulu sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülü mihraba dik iki sahının tonozları, güney uçta doğu ve batısı yanlarında bulunan mihraba paralel birer sahının sivri kemer profilli beşik tonozları ile kavuşturularak haç tonoza dönüştürülmüştür. Böylelikle haç tonozlarla belirgin kılınan bu iki birim vasıtasıyla merkezdeki kubbeli birime kuvvetli bir vurgu yapılmıştır. Türbenin bulunduğu iç avlunun güneyindeki üç birim, bu kanatta yer alan sahınların doğu-batı doğrultulu tonoz örtülerinin aksi yönünde (kuzey-güney) atılmış sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülmüştür (Çizim 2).

Çizim 2: Mahperi Huand Hatun Camii Planı (Parla, 1997)

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 117

Merkezi birim uygulaması Huand Hatun Camii’den daha önce yapılmış 1179 tarihli Erzurum Ulu Camii (Çizim 3) ile 1233 tarihli Niğde Alâeddin Camii’nde (Çizim 4) de bulunmaktadır. Ancak her iki camide de bu birimlerin üstü kapatılmıştır. Farklı olarak Niğde Alâeddin Camii’nde bu bölümün ayrıca bir aydınlık açıklığı bulunmaktadır. Ayrıca, Kayseri’de Danişmendliler döneminde inşa edilmiş 1135 tarihli Kayseri Ulu Camii (Çizim 6) ile 1211 yılında Atsız Elti Hatun tarafından onarılmış Kayseri Kölük Camii’nde (Çizim 5) de (Eravşar, 1998: 163-226) mihraba dik birer orta sahın ve bu sahınların merkezinde kubbe örtülü birer birim uygulaması bulunur.

Çizim 3: Erzurum Ulu Camii Planı Çizim 4: Niğdealâeddin Cami Planı (Aslanapa, 2011: 111) (Parla, 1997: Çizim.10)

Çizim 5: Kayseri Kölük Camii Planı Çizim 6: Kayseri Ulu Camii Planı (Aslanapa, 2011: 109) (Aslanapa, 2011: 127) Aslanapa, Huand Hatun Camii’nin mihrap önü birimin kuzeyinde yer alan mihraba paralel tonoz örtülü iki birimini eyvan olarak nitelemekte ve bu kuruluşun merkezdeki kare tabanlı avlu ile birleştirilmiş olmasını Malatya Ulu Camii’nin planına bağlamaktadır (Aslanapa, 2011: 126-127). Gerçekten Huand Hatun Camii’nin mihrap önü bölümü ile merkezi birim arasında kalan birimlerinin tonoz örtülerinin yönelişi dikkate alınmadığında plan düzleminde bir benzerlik bulunabilmektedir. Ancak Huand Hatun Camii’nde bu bölümün tonozları doğu-batı yönünde uzanmakta ve eyvan kemeri niteliğine sahip olmayan yüksek bir kemerle merkezi birime açılmamaktadır. Malatya Ulu Camii’nde ise bu bölüm mihraba dik yönelişli bir tonozla vurgulanmakta ve diğer kemerlerden daha yüksek bir kemerle iç avluya açılmaktadır. Konuya böyle yaklaşınca farklı boyutta olmakla birlikte Malatya Ulu Camii’nin iç avlusuna benzer bir iç avlunun Huand Hatun Camii’de bulunduğu, 18.-19. yüzyılda bu avlunun üstünün kapatıldığı ileri sürülebilir. Mihrap önü biriminin iki yanında yer alan mihraba dik sahın uygulaması, Erzurum Ulu Camii’nde de bulunmaktadır (Aslanapa, 2011: 126-127). 8

8 İsfahan Mescid-i Cuması, Zevvare Camii, Gülpayegan Camii ve onlara örnek teşkil eden Kurtuba Camii, Baybars Camii gibi Erken İslam Dönemi camiilerinde, caminin bütün birimlerini bir merkez avlusu etrafına toplamak ilkesine görülmektedir (Erdmann,1962: 146). Ancak Huand Hatun Camii’nde de olduğu gibi Türkiye Selçuklu camilerinde bu ilkeden vazgeçilmiştir (Erdmann, 1962: 150).

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 118 Demet KARA

Caminin kare tabanlı tüm payeleri yaklaşık olarak birbirlerine 4,6 m’lik aralıklarla yerleştirilmiştir. Her bir payenin kenar ölçüleri 0,8 m’dir. Bu ölçüler, başlangıçta yapıda modüler siteme dayanan eş bölüntülü bir plan şemasının uygulanmak istendiğini fakat daha sonra ekonomik ya da başka nedenlerle bu uygulamadan vazgeçilerek mütemadi uzanan tonoz örtülü sahın düzeninde karar kılınmış olabileceğini düşündürmektedir (Çizim 7). 19. yüzyılda yapıyı gören Texier, cami hakkında çok fazla bilgi vermemiş olmakla birlikte çizdiği planda yapıyı eş bölüntülü olarak göstermesi ilginçtir (Çizim 8) (Texier, 1839: 72).

Çizim 7: Kayseri Mahperi Huand Camii Planı Çizim 8: Mahperi Huand Camii Planı Üzerinden Kareleme (Texier, 1839: Levha 36)

1165 tarihli Danişmendli yapısı Niksar Ulu Camii ile 1252 tarihli Mazgirt Elti Hatun Camii’nde de modüler sisteme yakın plan şemaları bulunur. Geç Beylikler döneminden Saruhanoğulları hükümdarı İshak Çelebi’nin 1366 yılında yaptırdığı modüler sisteme bire bir uyan eş bölüntülü Manisa Ulu Camii’nde örtü sistemi haricinde Kayseri Huand Hatun Camii’nin tasarımına çok benzer bir uygulamayla karşılaşılmaktadır. Manisa Ulu Camii’nin, harim bölümüyle avlusunda tamamen aynı ölçülere sahip haç tonoz örtülü eş birimler bulunur (Çizim 9). Huand Hatun Camii’nin de eş aralıklı yerleştirilmiş payelerinin arası haç tonoz ya da kubbeyle örtülmüş olsaydı benzer bir plan şemasının ortaya çıkacağı açıktır.

Çizim 9: Manisa Ulu Camii Planı (Gündüz, 2006: Levha 116)

Huand Hatun Camii’nin mihrap önün kubbesini taşıyan yaklaşık 7,2 m aralıklı payeler arasına atılan kemerlerin yapının diğer kemerlerinden daha alçak tutulmaları bu bölümün ayrı bir mekân gibi algılanmasının istendiğini göstermektedir. Mihrabın güney duvarındaki boşaltma kemerinin altına yerleştirilmiş olması, mihrap önü bölümünün baldaken biçiminde tasarlandığını ve bu bölüme çok özel bir mekân gibi yaklaşıldığını gösterir (Resim 4). Benzer uygulamanın Erzurum Ulu Camii, Kayseri Ulu Cami ve Hacı Kılıç Camii’nde de görülmesi bu olasılığı desteklemektedir. Kare tabanlı mihrap önü

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 119 bölümünün kubbesini taşıyan payelere atılmış, yaklaşık iki kemer aralığı genişliğine sahip kemerlerle mihrap önü bölümünün doğu ve batısında yer alan ve diğer birimlerden farklı olarak kuzey-güney doğrultulu tonozla örtülmüş mihraba dik sahınlar, mihrap önü bölümünü öne çıkartmaktadır. Mihrap önü bölümünün doğu ve batısından mihraba dik birer sahınla sınırlandırılması, Erzurum Ulu Camii ve Konya Alaeddin Camii’nin mihrap önü bölümlerinde de görülür.

Resim 4:Mahperi Huand Hatun Camii Mihrap Önü Bölümü Resim 5:Mahperi Huand Hatun Camii Kubbeli Merkezi Birim, Doğuya Bakış Merkezde yer alan kubbeli birimin başlangıçta açık avlu niteliğinde olup olmadığı ve burada bir su öğesinin bulunup bulunmadığı hakkında herhangi bir bilgi yoktur (Resim 5). Öte yandan, Danişmendli eseri olan ancak, Selçuklular tarafından büyük ölçüde elden geçirilmiş bulunan Kayseri Ulu Camii ve Kölük Camii’nin merkezi biriminde birer su kuyusunun bulunması, Huand Hatun Camii’nin merkezi biriminde de su öğesinin bulunabileceğini düşündürtmektedir (Eravşar, 1998: 235). Huand Hatun Camii’nin merkezi biriminin Osmanlı döneminde, 1727 tarihinde kubbeyle örtüldüğü, Osmanlı dönemi kubbesinin tarihi belirlenemeyen bir zamanda yıkıldığı, bugün mevcut olan kubbenin ise 1900 yılında Sultan II. Abdülhamit tarafından inşa ettirildiği ileri sürülmektedir (Çayırdağ, 2001: 90). Mevcut bilgiler, ortadaki merkezi birimin 1727 öncesinde kapalı olup olmadığına açıklık getirmemektedir. Kare tabanlı bu birimin doğu, batı ve kuzey kenarlarında köşe payelerinin arasına birer kare kesitli payenin daha yerleştirildiği görülmektedir. Bu payeleri bağlayan kemerle merkezi birim, doğu, batı ve kuzey yönlerinden ikişer kemerle çevrelenmiştir. Güney kenar ortasında bir paye bulunmadığından merkezi birimin güney kenarında diğerlerine göre daha alçaktan atılmış tek bir sivri kemer yer almaktadır. Kubbe örtüsü kemerlerle taşındığında, tüm kemer yüksekliklerinin statik nedenlerle aynı olması, ya da farklı yükseklikteki kemerlerin üzerlerine örülecek duvarlar veya atılacak ikinci birer kemerle kubbe başlangıcının her yerde aynı kota getirilmesi gerekmektedir. 1727 yılında kubbeyle örtüldüğü bilinen merkezi birimin, bu tarihte sivri kemerlerinin üzerine, dört yönden de aynı yüksekliğe sahip basık bir kemer atılmış olmalıdır. Güneydeki alçak kemer açıklığının yarattığı sorundan kaynaklanarak bu bölümdeki kemerlerin üzerine kubbenin oturacağı yatay düzlemi aynı kota getirecek biçimde daha yüksekten birer kemer atılması, bu bölümün özgününde açık olduğuna da işaret etmektedir. Tarih veren kitabesi bulunmadığı için tam olarak yapılış tarihi bilinmeyen ancak camiyle aynı tarihlerde yapıldığı tahmin edilen taklit kündekari tekniğinde ceviz ağacından yapılmış minberde geometrik ve bitkisel bezemelerin yanı sıra yazı kuşaklarıyla da öne çıkan bir işçilik bulunur (Resim 6). Bu minberin benzerleri yine Kayseri’de yer alan iki cami yapısında bulunmaktadır. Bunlardan ilki ceviz ağacından, taklit kündekari tekniğinde yapılmış Kayseri Ulu Camii minberidir. Süsleme kompozisyonunda çakma ve kabartma kündekari tekniği uygulanmıştır. Kayseri Ulu Camii minberinin

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 120 Demet KARA yan aynalıklarında yer alan geometrik kompozisyon, Huand Hatun Camii’nin minberiyle benzerlik göstermektedir. Diğer örnek ise yine Kayseri’de bulunan Lala Muslihiddin Camii’nin hakiki kündekâri tekniğinde ceviz ağacından yapılmış minberidir. Özellikle yan aynalıklarda yer alan geometrik motifli düzenlemenin süsleme kompozisyonunda aynı şekilde birbirini takip eden sekizgenler ve kesişme noktalarından oluşan dört kollu yıldızlar bulunmaktadır.

Resim 6: Mahperi Huand Hatun Camii Minberi Doğu Yan Aynalığı Huand Hatun Türbesi; Caminin kuzeybatı köşesindeki avluda yer almaktadır. Huand medresesinin güneydoğu cephesine dışarıdan dayanacak şekilde inşa edilmiştir (Resim 7). İnşa tarihini ve banisini gösteren bir kitabesi bulunmamaktadır. Bu bölüme inşa edilen türbenin inşa kitabesi olmadığından, türbenin camiyle birlikte tasarlanarak aynı zaman dilimi içerisinde mi? yoksa daha sonra mı? yapıldığı konusunda iki farklı görüş ileri sürülmüştür. Haluk Karamağaralı medrese duvarında bulunan izlerden yola çıkarak türbenin yerinde başka bir Hıristiyan yapısının yer aldığını, türbenin bu yapı üzerine inşa edildiğini ileri sürmektedir (Karamağaralı, 1976: 199-245). Albert Gabriel ve Mahmut Akok, caminin, türbenin bulunduğu bölümdeki sahınlarının kesilerek, bu bölgenin türbeyi yapmak için sonradan açıldığını belirtirler (Akok,1968: 5-44; Gabriel , 2009: 101). Daha sonra yapılan araştırmalar bu iki görüş etrafında geliştirilmiştir. Eğer caminin bu yöndeki sahınları kesilerek bu alan açılmış olsaydı medrese duvarındaki izlerin, sahınları oluşturan ayak ve kemer atılımlarıyla simetrik olması gerekirdi. Ancak medrese duvarındaki izlerden böyle bir düzenlemenin olmadığı anlaşılmaktadır. Öte yandan medrese duvarlarındaki izlerden yola çıkılarak burada bir yapı aranılacaksa bu yapının bir Hıristiyan yapısı olamayacağı, bu dönemde gayrimüslim yerleşmenin sur dışında yer almayışından, Hıristiyan yapılarının Sivas Kapı ile Kiçi Kapı arasında kalan sur içindeki alanda bulunduklarından anlaşılmaktadır (Akşit, 1996: 122). Bu bilgiler ve dönemin siyasi olayları, türbenin camiiyle birlikte inşa edilmediğine işaret etmektedir.

Resim 7: Mahperi Huand Hatun Türbesi Resim 8: Mahperi Huand Hatun Türbesi Temsili Batı Ve Güneybatı Cepheler Sandukalar

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 121

Türbe içindeki üç sandukadan (Resim 8) ikisi kitabelidir. Kitabeli sandukalardan birisi Mahperi Haund Hatun’a diğeri II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kızı, Mahperi Huand Hatun’un torunu Selçuki Hatun’a aittir. Mahperi Huand Hatun’a ait olan sanduka kapağının güney yüzünde Mahperi Huand Hatun’a ait olduğu belirtilmiş, kuzey yüzüne Ayet’l Kürsi yazılmıştır. Sanduka kitabesinde türbenin inşa tarihiyle ilgili herhangi bir bilgi verilmemişse de “şehid Gıyaseddin Keyhüsrev” ifadesinden, Mahperi Huand Hatun’un oğlundan sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır. Tuncer, türbenin Mahperi Huand Hatun’un sağlığında yapılmış olduğunu, bu yüzden 1238-1243 yılları arasına tarihlemenin mümkün olduğunu ileri sürmektedir (Tuncer, 1986: 159). Arık, yapının mimari değerlendirmesinden yola çıkarak 13. yüzyılın ikinci yarısının başlarına (Arık, 1967: 69), Akok, külliyeyi oluşturan bütün yapıları inceleyerek 13. yüzyıla tarihlendirmektedir (Akok, 1968: 6). Haluk Karamağaralı ise İbn-i Bibi’yi kaynak göstererek 1254 yılından sonraki bir tarihte 1260-1270 yılları arasında yapılmış olacağını ileri sürmekte (Karamağaralı, 1976: 199-245), Önkal, mimari özelliklerine dayanarak türbeyi 1260-1270 yıllarına tarihlendirmektedir (Önkal, 1996: 125). Huand Hatun’un tüm yapıları, dönem olayları ile birlikte değerlendirildiğinde türbe tarihi için önerilen 1260-1270 yılları arası bizce oldukça geç bir tarihdir. Kitabesi bulunan diğer yapılarının hepsi II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in sultanlığı döneminde (1237-1246) yapılmıştır. Bu dönemde Anadolu coğrafyasında yaşanan siyasi karmaşa düşünüldüğünde Mahperi Huand Hatun’un en küçük torunu II. Alâeddin Keykubad’ın öldürüldüğü 1254 yılından sonra imar faaliyetlerini sürdürebilmesi oldukça zordur. Bu sebeple Huand Hatun’un türbeyi, sağlığında camiyle birlikte inşa ettirmiş olduğu, caminin inşasından kısa süre sonra 1242-1243 yılında Kozan (Sis)’a gitmeden önce ya da 1254 yılı öncesinde inşa ettirdiği düşünülebilir. Mahperi Haund Hatun Camii’nin kuzeybatı köşesine bir avlu içine yapılmış olan türbenin dışarıdan girişi olmadığı gibi camiden de girişi bulunmamaktadır. Giriş Huand Medresesi’nin ana eyvanının güneyindeki bir odadan dokuz basamaklı bir merdiven aracılığıyla sağlanmaktadır (Resim 9).

Resim 9: Mahperi Huand Hatun Türbesi Girişi Çizim 10: Mahperi Huand Hatun Türbesi Planı (Parla, 1997: Çizim 97) Türkiye Selçukluları Dönemi’nde medreselerle bağlantılı olarak inşa edilen türbelerde ya kubbeli dershanelerden birinin daha sonra türbeye dönüştürüldüğü ya da türbenin medrese binasıyla birlikte inşa edildiği görülür. Medrese yapısı içinde yer alan türbe mekânları rastgele yerleştirilmemiş genellikle arkada, ortada veya önünde bir eyvan yanına gelecek biçimde konumlandırılmıştır (Kuran, 1969: 101). Medrese banilerinin kendi yaptırdıkları medreseler içinde türbe işlevine ayrılan mekânlara defnedilmeleri de böylece bir gelenek haline gelmiştir (Kuran, 1969: 138). Huand Hatun Türbesi, kare

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 122 Demet KARA tabanlı yüksek bir kaideye oturan sekizgen pirizma gövdeli ve iki katlı (Çizim 10) Kayseri Han Camii Türbesi (Çizim 11) (1188-1189), Konya I. İzzeddin Keykavus Türbesi (Çizim 12) (1219), Isparta- Atabey Mübarizüddin Ertokuş Türbesi (Çizim 13) (1224), Kayseri Melike Adile Türbesi (Çizim 14) (1247) ve Kırşehir Melikgazi Türbesi (Çizim 15) (1260-1265?) olarak sıralanabilen beş türbeyle genel olarak benzer özellikler taşır. Önkal’ın poligonal gövdeli türbeler grubuna dâhil ettiği (Önkal, 1996: 120) Huand Hatun Türbesi, geleneksel türbe mimarisinin bir örneği olsa da bazı farklı özelliklere de sahiptir.

Çizim 11:Kayseri Han Camii Çizim 12:Konya I. İzzeddin Keykavus Çizim 13: Isparta-Atabey Türbesi Planı ve Kesiti Türbesi Planı ve Kesiti Mübarizüddin Ertokuş Türbesi Planı ve Kesiti (Önkal, 1996: 37) (Önkal, 1996: 69) (Önkal, 1996: 79)

Çizim 14: Kayseri Melike Adile Türbesi Planı Çizim 15: Kırşehir Melikgazi Türbesi Planı (Önkal, 1996: 107) (Önkal, 1996: 120) Mahperi Huand Hatun Türbesi’nin kare tabanlı kaidesi yukarıda verilen örneklerle benzerlik gösterse de, birbiri üzerine bindirilen mukarnas sıralarıyla aşağıdan yukarı çıkıldıkça taban alanını genişleterek türbenin üst katına zemin oluşturan bir başka örnek yoktur (Resim 10). Şah Cihan Hatun Türbesi (Resim 11) (13. yüzyıl ikinci yarısı), Suli Paşa (Resim 12)(1339) ve Togay Hatun (14. yüzyıl) Türbelerinin kaide bitiminde mukarnas sıraları görülse de Mahperi Huand Hatun Türbesi hariç, kaide cephelerinin mukarnaslarla doldurulduğu başka bir türbe örneği bulunmamaktadır. Mukarnas dilimleriyle oluşturulan bu abidevi bindirmeli düzen, mukarnasın Huand Hatun Türbesi’nin kaidesinde tamamen işlevsel olarak kullanıldığını göstermekle birlikte yapının süslemesinde katkısı inkâr edilemez. Mahperi Huand Hatun’un torunlarından IV. Rükneddin Kılıçarslan’ın kızı olan Hüdavend Hatun’un sağlığında yaptırdığı türbesinin kaide bitiminde bulunan mukarnas sıraları Mahperi Huand Hatun Türbesi’nde olduğu gibi işlevseldir. Anadolu dışında Nahcivan’da 12.-13. yüzyıllara tarihlendirilen Gülistan Türbesi’nin (Resim 13) kaidesinde da süsleme amacıyla yapılmış iki sıra mukarnas dolgusu

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 123 yer almaktadır. Şah Cihan Hatun Türbesi, Suli Paşa ve Togay Hatun Türbelerinde görülen mukarnas sıraları ise sadece süsleme amacıyla kullanılmış işlevselliği geri plana atılmış örneklerdir.

Resim 10: Mahperi Huand Hatun Türbesi Mukarnaslı Kaide

Resim11: Kayseri Şah Cihan Resim 12: Suli Paşa Türbesi Resim 13: Nahcivan Gülistan Hatun Hatun Türbesi Cephesi Yüksek Kaidesi ve Portal Cephesi Türbesi Cephesi Kare tabanlı, mukarnaslı kaide üzerinde yükselen sekiz cepheli Mahperi Huand Hatun Türbesi’nin cephelerinin birleştikleri köşelerde birer sütünce bulunmaktadır. Gövdede köşe sütuncesi uygulamasına Türkiye Selçuklularının türbelerinde çok karşılaşılan bir uygulama değildir. Kayseri Melike Adile Türbesi (1247), bu uygulamanın tek örneğidir. Bu türbedeki sütunceler çok fazla dışa taşkınlık yapmazlar. Daha erken tarihli köşe sütüncesi uygulamalarına Anadolu dışında 1067-1068 yıllarında Ebu Said Bijar Bin Sad tarafından Karragan’da yaptırılan türbelerde (Resim 14) ve 12. yüzyılın ortalarına tarihlenen Demavend Burcu Türbesi’nde (Resim 15) rastlanmaktadır.

Resim 14: Karragan’daki İkiz Türbeler Resim 15: Demavend Burcu (Şeyh Şibli) Türbesi

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 124 Demet KARA

Ayrıca Huand Hatun Türbesi’nin gövdesinde kademeli sivri kemer uygulamamasının yer aldığı ve bu kemerlerin köşelerinde kalan yüzeylerin her birinde bitkisel ve geometrik motifler kullanılarak farklı bir süsleme kompozisyonunun uygulandığı görülmektedir. Türkiye Selçuklularının türbeleri içinde cephelerinin her birinin farklı biçimde süslendiği (Resim 16) başka bir türbe yapısına daha rastlanılmamakta, bu özelliği ile de Mahperi Huand Hatun Türbesi tek örnek olma vasfını korumaktadır. Türbenin süslemeleri cephelerinde bu biçimde yer alırken içeride mihrapta bulunmaktadır. Türbenin mihrabı (Resim 17) güney duvarıyla aynı yüzeydedir ve duvardan dışarıya çıkıntı yapmaz. İki şeritle ters “U” biçiminde çerçevelenen mihrabın en dıştaki şeridinde bulunan iç içe geçmiş “Y” motiflerinin bir ters bir düz şekilde sıralanmasıyla oluşmuş süsleme kompozisyonu Mahperi Huand Hatun Türbesi’nin kuzeybatı cephesinde ve yine Mahperi Hatun tarafından yaptırılmış olan Tokat-Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı portalinin sütuncelerinde bulunmaktadır.

Resim 16: Mahperi Huand Hatun Türbesi Resim 17: Mahperi Huand Hatun Güneybatı Cephe Süslemeleri Türbesi Mihrabı Mahperi Huand Hatun Hamamı; kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturan, Mahperi Huand Hatun’un kadınlar için eklettiği bölümle çifte hamama dönüştürülen Mahperi Huand Külliyesi’ndeki hamam (Resim 18) kuruluşunda kadınlar kısmının giriş kapısına, zemin kotundan daha alçakta kaldığı için on iki basamaklı bir merdivenle inilerek ulaşılmaktadır.

Resim 18: Mahperi Huand Hatun Hamamı Çizim 16: Mahperi Huand Hatun Hamamı Planı (Parla, 1997: Çizim 201)

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 125

Giriş kapısının doğusundan doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir tabana oturan, sivri kemer profilli beşik tonozla örtülü soyunmalık bölümüne; soyunmalık mekânının güney duvarının batı köşesine yakın açılmış kapıyla ılıklık bölümüne geçilmektedir (Çizim 16). Doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturan ılıklık bölümü karşılıklı yerleştirilmiş ikişer dikdörtgen kesitli paye üzerine kuzey güney doğrultusunda atılan sivri kemerlerle üç birime ayrılmış ve her birim kubbeyle örtülmüştür. Ilıklığın orta bölümünün güney duvarı ekseninden bir kapıyla sıcaklığa geçilmektedir. Ortasında sekizgen göbek taşı bulunan, kubbeyle örtülü bir merkezi birim ve bu merkezi birime doğu, batı ve güney yönlerden açılan dikdörtgen tabanlı, sivri beşik tonozla örtülü birer eyvandan oluşan sıcaklık bölümünün doğu ve batı köşelerinde kare tabanlı, doğudakinin çapraz tonozla, batıdakinin kubbeyle örtüldüğü iki halvet hücresi yer almaktadır (Resim 19). Sıcaklık ve halvet hücrelerinin göz önünde tutarak hamam tipolojisi yapan ve hamamları altı sınıfa ayıran S. Eyice’ye göre, Huand Hatun Hamamı, haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli tiptedir. Eyice, bu sınıfa dâhil olan yapılarda eyvan sayılarının ve köşe halvetlerinin iki ya da dört olarak değişebileceğini belirtmektedir (Eyice, 1960: 108). Mahperi Huand Hatun Hamamı’nın erkekler kısmında dört eyvan, dört halvet hücresi; kadınlar kısmında üç eyvan, iki köşe halvet hücresi bulunmaktadır. Kadınlar kısmının bu şekilde düzenlenmesinin sebebi sonradan yapıya eklenmesi ve erkekler kısmına göre düzenlemiş olmasından kaynaklanabilir. Kadınlar kısmıyla benzer düzenlemeye sahip daha sonraki tarihlerde yapılmış örnekler arasında, 14. yüzyıla tarihlenen Sivrihisar Seydiler Hamamı, (Çizim 17) 15. yüzyılda tamamlanan Seydişehir Seyyid Harun Veli Hamamı (Çizim 18) ve yine 15.yüzyılda yapılmış olan Karaman Sekiz Çeşme Hamamı bulunur (Çizim 19).

Resim 19: Mahperi Huand Hatun Kadınlar Hamamı Ilıklığı Ve Sıcaklık Mekânına Geçiş

Çizim 17: Sivrihisar Seydiler Hamamı Planı Çizim 18: Seydişehir Seyyid Harun Veli Hamamı Planı (Önge, 1995: 30) (Önge, 1995: 32)

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 126 Demet KARA

Çizim 19: Karaman Sekiz Çeşme Hamamı Planı (Önge, 1995: 35) Günümüzde hamamın herhangi bir süsleme öğesi bulunmamaktadır. Ancak, 1969 yılında kadınlar bölümünün soğukluk halvetinin duvar eteklerinde ortaya çıkarılan haçvari ve sekizgen yıldız biçimli figürlü çini kaplamaların, kobalt mavi, firuze, patlıcan moru gibi renklerde oldukları; biçim, süsleme ve duvara yerleştirilmeleri açısından Kubadabad Selçuklu Sarayı’nda bulunan çini duvar kaplamalarının tekrarı niteliğinde uygulamalar oldukları tespit edilmiştir (Önge, 1969: 9). Şeyh Turesan Zaviyesi; Kayseri’nin İncesu İlçesi ile Ürgüp’ün Başköy Kasabası arasında yer alan Tekke Dağı denilen mevkide Huand Hatun tarafından yaptırılan Şeyh Turesan Zaviyesi (Resim 20) kitabesine göre 1240 yılında inşa edilmiştir. Kitabede yapıdan zaviye olarak bahsedilmediği gibi Şeyh Turesan ismi de geçmemektedir. Buna karşın yapıyla ilgili olarak kitebede “bu meşhed” ifadesi yer almakla birlikte, yapının vakıf kaydında binadan “zaviye-i Şeyh Turesan” biçiminde bahsedilmektedir (Çayırdağ, 2001: 104). Bu bilgiler yapının II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde, Mahperi Huand Hatun tarafından Şeyh Turesan adına yaptırıldığı göstermektedir.

Resim 20 : Şeyh Turesan Zaviyesi Doğu Cephe Çizim 20: Şeyh Turesan Zaviyesi Planı İbrahim Numan, Hz. Peygamber’in öldükten sonra kendi odasına defnedilmesi ve arkasından Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in de aynı yere gömülmelerinden yola çıkarak bu uygulamanın daha sonra tekke ve zaviyelerde de benzer biçimde devam eden bir gelenek haline geldiğini, bu sebeple bu yapılara, kubba, makam, meşhed, ve zaviye gibi isimlerin verildiğini belirterek türbe ile mescit ilişkisine tarihi süreç içinde açıklık getirmiştir (Numan, 1982: 74). Numam’ın tespitleri Şeyh Turesan Zaviyesi’nin kitabesinde yer alan “meşhed” ifadesinin zaviye anlamında da kullanılabileceğini göstermektedir. Tarihi kaynakların Şeyh Turesan hakkında herhangi bir bilgi vermemesine rağmen Şeyh Turesan Veli’nin 13. yüzyılda, Moğol akınları sırasında pek çok derviş ve onların maiyetindeki topluluklar gibi Horasan’dan Anadolu’ya göç eden ve Ahmet Yesevi’nin halifelerinden biri olduğu tahmin edilmektedir (Tek, 2013: 161). Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturan Şeyh Turesan Zaviyesi’nin (Çizim 20) girişi doğu cephesinin ekseninden biraz güneye kaymış bir kapıyla sağlanmaktadır. Bu kapı doğu-batı doğrultusunda uzanan bir orta sofaya açılmakta (Resim 21), sofaya kuzeydoğusundan bağlanan bir eyvanla sofa bölümü, plan düzleminde “L” biçimini almaktadır. Zemini

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 127 yükseltilmiş ana eyvanı sofayla bütünleşmiştir, sofaya güneyden açılan mekânlardan biri mescit diğeri türbe olarak kullanılmaktadır (Resim 22). Sofaya kuzeyden açılan mekânlardan biri mutfak diğeri yaşam mekânıdır. Numan’ın, eyvanlı tarikat yapılarının eyvan bölümlerinde bir mihrap bulunmayışını eyvanların tasavvufi ritüel esnasında seyirci mahfili olarak kullanılmasına bağlaması (Numan, 1982: 111), Şeyh Turesan Zaviyesi’nin de ana eyvanında bulunan sekinin maiyetine de açıklık getirmektedir.

Resim 21: Şeyh Turesan Zaviyesi Sofası Resim 22: Şeyh Turesan Zaviyesi ve Ana Eyvanı Türbe (Han) Mekânı Batıya Bakış “L” biçimli sofanın kısa kolunu oluşturan eyvandan geçilerek girilen, diğer tüm mekânlardan tamamen ayrılan ve yapının kuzey duvarı boyunca uzayan bağımsız mekân, içinde bulunan mezarlardan dolayı türbe/mezarlık olarak adlandırılmaktadır. Çayırdağ, bu mekânın duvarlarında tespit ettiği delikleri kanıt göstererek hayvanların barınmasını sağlamak amacıyla han olarak kullanılmış olabileceğini ileri sürmektedir (Çayırdağ, 2001: 102). Sofanın kuzeydoğusuna açılan eyvandan geçilen günümüzde türbe fakat yapıldığı dönemde han olarak kullanıldığı kabul edilen kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bu mekânın mutfakla ortak duvarına açılan bir pencerenin varlığı, bu mekânın gerçekten Selçuklu hanlarının kapalı bölümlerinde görüldüğü gibi yolcuların hayvanlarıyla birlikte kalabildikleri bir mekân olduğuna işaret eder. Hayvanların ve insanların konakladığı temelde dini işlevli yapıların Türkiye Selçuklularına ait en erken tarihli örneği I. İzzeddin Keykavus döneminde Emin Hasan b. İbrahim tarafından 1215 yılında yaptırılan Afşin Eshab-ı Kehf Ribatı’dır. Yapının vakıf kayıtlarından sufi merkezi olduğu ifade edilmiş, 1232 tarihli kitabesine ribat olduğu yazılmıştır. Bu olgu yapının hem han hem de zaviye işlevini taşıdığını göstermektedir. Şehir merkezinden uzakta bir dağın eteğinde bulunması bu yapıdan önce yapılmış Eshab-ı Kehf Ribatın’da da olduğu gibi bir han yapısına ya da bölümüne sahip olabileceğini gösterir. Tarikat zaviyelerinin sosyal görevleri arasında ağırlıklı olarak beliren, ülkede dolaşan “ayende ve ravende”ye (gelip geçene) bir süre karşılıksız olarak barınma ve konaklama sağlama işlevleri (Doğan, 1977: 260-263), Şeyh Turesan Zaviyesi’nde söz konusu mekânın han olarak kullanılmış olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Şeyh Turesan Zaviyesi, Damsa Köyü Taşkın Paşa Zaviyesi ve Çorum Alaca’daki Hüseyin Gazi Tekkesi ile birlikte merkezi kubbe-eyvan ilişkisinin kubbesiz olarak ele alındığı plan grubuna dâhil edilmektedir (Numan, 1982: 299-300). Ancak Şeyh Turesan Zaviyesi’nde örtü işlevinde kullanılmasa dahi merkezdeki sofada bulunan üç takviye kemerinden girişindeki ilk ve ortadaki arasına sembolik olarak yerleştirilmiş bir kubbe bulunmaktadır. Girişin önünden başlayarak ana eyvana kadar uzanan avlu niteliğinde bir orta sofa giriş önünde 90 derecelik bir açıyla kuzeye bir kol vererek başka bir eyvanla bütünleşmekte ve buradan konaklama mekânına geçilmektedir. Böylelikle içeride “L” tabanlı bir orta sofa oluşmaktadır. Bu plan kuruluşuna Şeyh Turesan Zaviyesi ile yakın tarihlerde inşa edilmiş diğer zaviyelerde de rastlamaktadır. Bazıları sadece “L” biçimli mekândan oluşmakta bazılarında “L” biçimli mekâna bir ya da birkaç mekân bağlanabilmektedir. Malatya Arapkir’de 13. yüzyılın sonu 14. yüzyılın başına tarihlenen zaviyenin “L” biçimli sofasına sadece tek bir mekân açılmaktadır (Çizim 21). Sultan

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 128 Demet KARA

Mesud bin Keykavus Dönemi’nde 13. yüzyılın sonunda yapılan Tokat Şeyh Meknun Zaviyesi’nde (Çizim 22) yapının dış konturları “L” biçimi vermekte, ortadaki bir kubbeli birime açılan bir eyvandan oluşan bir kapıyla büyükçe bir odaya bağlanmaktadır. Şeyh Turesan Zaviyesi’ndeki gibi “L” biçimli orta sofa etrafına sıralanan mekânların bulunduğu, diğer örneklere Danişmendoğullarından Yağıbasan Bey’in oğlu Muzafereddin Melik Mahmud Gazi’nin Türkiye Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi’nde 13. yüzyılda yaptırdığı, I. İzzeddin Keykavus Dönemi’nde de geliştirildiği düşünülen, Aksaray Melik Mahmud Gazi Hânikahı’nda (Çizim 23) ve Eretnalılar Dönemi’nde I. Gıyaseddin Mehmet Bey’in oğlu Sultan Alaeddin Ali Bey zamanında Abdullah oğlu Hacı Bulu tarafından 1375’de yapılan Tokat Gümüştop (Dazya) Köyündeki Zaviye’de (Çizim 24) rastlanmaktadır.

Çizim 21: Malatya Arapkir’de Bulunan Zaviye Planı Çizim 22: Şeyh Meknun Zaviyesi Planı (Parlak, 2002: 281) (Parlak, 2002: 160)

Çizim 23: Aksaray Melik Mahmud Gazi Zaviyesi Planı Çizim 24: Tokat Gümüştop Zaviyesi Planı (Parlak,2003: 246) (Parlak,2004: 290) İlk sufi tarikatlarının eylemlerini gerçekleştirirken evlerini kullanmaları zaviye planlarını belirlediğinden Turesan Zaviyesi, dönemin sivil mimari örekleriyle kıyaslandığında planının II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde 1241 yılında Kayseri’de yapılmış olan Hızır İlyas Köşkü’nün planıyla benzer özellikler taşıdığı görülür. Özellikle girişin plan düzleminde “L” biçimli eyvanlı sofaya açılması ve diğer mekânların bu sofa etrafına dizilmeleri iki yapının benzer özelliklerini oluşturur. Şeyh Turesan Zaviyesi’nde orta sofanın örtüsüne işlevsel olmayan sembolik bir kubbe yapılmıştır (Resim 23). Kubbenin hemen kuzey yanında bulunan tonozda, çatıya açılan dikdörtgen biçimli bir açıklık bulunmaktadır. Merkezi kubbe-eyvan ilişkisinin bulunduğu Türkiye Selçuklu zaviyelerinin merkezinde bulunan kubbedeki açıklıkla evrenle bağlantı kurulduğunun ileri sürülmesi (Parlak, 2004: 337) Şeyh Turesan Zaviyesi’nin sembolik kubbesinde böyle bir açıklık bulunmamasının yarattığı eksikliğin hemen

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 129 yakınında tonoza açılmış, çatıya çıkan bir açıklıkla giderilmeye çalışıldığını düşündürmektedir. Ayrıca bu sembolik kubbenin hemen yakınına denk gelecek biçimde orta sofanın kuzey duvarını çatıya çıkan bir merdivenin dayandırılmış olması da bu tespiti güçlendirmektedir (Resim 24). Merkezi mekânlarına merdiven yerleştirilmiş yapı örneklerinden Afyon Boyalıköy Hanikahı ve Aksaray Melik Mahmud Gazi Hanikahı’nda benzer uygulama görülür. Afyon Boyalıköy Hânikahı’nda merkezi avluyu örten kubbenin altında bir merdiven yer almaktadır. Ancak iki yapıda da merkezde bulunan merdiven üst katta bulunan mekânlara çıkmak için kullanılmaktadır. Şeyh Turesan Zaviyesi’nde ise ikinci bir kata ait hiç bir maddi iz bulunmadığı gibi yapının ilk inşasında ikinci katının olduğuna dair herhangi bir bilgi de mevcut değildir.

Resim 23: Şeyh Turesan Zaviyesi Sofası, Sembolik Kubbe

Resim 24: Şeyh Turesan Zaviyesi Sofası ve Merdiven Kuruluşu Mahperi Hatun’un yaptırdığı hanlar; kuzey-güney ticaret yolu üzerinde yer alan ikisi kitabeli, beşi kitabesiz yedi han, birbirlerine yakın ve aynı yol güzergâhında bulunmaları sebebiyle Mahperi Huand Hatun’a bağlanmaktadır. Kitabeli olan hanlardan biri Tokat’ın Pazar ilçesinde bulunan Mahperi Hatun Hanı, diğeri de Yozgat’ın Saraykent ilçesinin Sarayözü Köyü yakınlarında bulunan Çınçınlı Sultan Hanı’dır. Diğer beş han ise Ezinepazar Hanı, Çekereksu Hanı, Çiftlik Hanı, Tahtoba Hanı, İbibse Hanı olarak sıralanmaktadırlar. Bu hanlardan Mahperi Hatun Hanı ve Ezinepazar Hanı zaman zaman onarımlar geçirerek günümüze kadar gelebilmişler, İbibse Hanı ise günümüze kadar varlığını devam ettirememiştir. Diğer dört han oldukça harap vaziyette günümüze gelebilmiştir. Mahperi Hatun Hanı, Çınçınlı Sultan Hanı, Çekereksu Hanı ve Tahtoba Hanı hem açık avlulu hem de kapalı bölümü bulunan karma tipte yapılardır. Ezinepazar Hanı ve Çiftlik Hanı sadece kapalı bölümden oluşmaktadır. Mahperi Hatun Hanı; Tokat’ın Pazar ilçesinde yer alan Mahperi Hatun Hanı (Resim 25), kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda avlu bölümü kare, kapalı bölümü de dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Her iki bölümün de girişleri kuzeybatı, güneydoğu ekseni üzerinde bulunmaktadır. Kare bir alana oturan avlu, iki yandan çift sıra revakla sınırlanmaktadır. Kapalı bölümün mekân düzeni ortada giriş ekseninde uzanan girişe dik bir sahın ve bu sahına iki yandan 90 derecedeki açılarla saplanan giriş duvarına paralel altı sahından oluşmaktadır. Hepsi tonoz örtülü olan sahınlardan ortadaki sahın diğerlerinden daha yüksek ve geniştir (Çizim 25).

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 130 Demet KARA

25: Tokat-Pazar Mahperi Hatun Hanı Planı Portali Çizim 25: Mahperi Hatun Hanı Avlu Giriş Cephesi ve (Erdmann, 1961: No.36) Mekân düzeni orta sahına saplanan sahın sayılarında farklılık oluşmakla birlikte Türkiye Selçukluların karma tipteki hanlarından Ağzı Kara Han (Çizim 26) (1231-1239), Zazadin Han (Çizim 27) (1237), Sarıçakıl Han (1238-1240), Avanos Sarı Han (1217)’da rastlanmaktadır. Bunlardan Ağzıkara, Zazadin ve Avanos Sarı Hanlarının girişe dik orta sahınlarında farklı olarak birer kubbe bulunmaktadır. Çınçınlı Han ve Sarıçakıl Hanın kapalı bölümlerinin örtü sistemi ve plan kuruluşu açısından Mahperi Huand Hanı’na çok benzer, farklı olarak bu hanlarda altı değil girişe paralel beş sahın bulunur.

Çizim 26: Ağzıkara Han Planı Çizim 27: Zazadin Han Planı (Erdmann, 1961: No:27) (Erdmann, 1961: No:28) Mahperi Hatun Han’ın giriş cephesinde, avlu portalinin doğusunda, cephenin hafifçe çökertildiği bölümünde sivri kemerle çerçevelenmiş bir çeşmesi bulunmaktadır. Gelip geçen yolcuların faydalanması için yapılmış olan bu çeşmenin Türkiye Selçuklu hanlarından Aksaray-Nevşehir yolu üzerindeki I. Alâeddin Keykubad döneminde, 1231’de yapımına başlanan fakat 1239’da tamamlanan Aksaray-Ağzıkara Han’ın giriş cephesinde portal ile güneybatı köşe kulesi arasında bir çeşmeye rastlanır (Önge, 1997: 45). Çeşmeli diğer iki handan 1217’de I. Alâeddin Keykubad döneminde yapılmış olan Avanos Sarı Han ve 1231 tarihli Alara Han’ın çeşmeleri avlunun dış cephesinde değil, içinde, 1206’da Konya-Beyşehir’de yapılmış olan Kızılören Han’ında mescit mekânının altındadır (Görür, 2007: 511). Ezinepazar Hanı; Mahperi Huand Hatun’a bağlanan sadece kapalı bölümden oluşan Ezinepazar Hanı (Resim 26) giriş duvarına dik uzanan üç sahınlı plan şeması (Çizim 28) ile Anadolu’da bulunan Selçuklu hanlarından Eskişehir-Seyitgazi ilçesindeki Deve Han (Çizim 29) (1237), Çay- Kütahya yolu üzerinde Eğret Han (Çizim 30) (1267), Konya-Ankara yolu üzerindeki Zalmanda Han (Çizim 31) (14.-15. yy), Ürgüp-Ereğli yolu üzerindeki Bor Han (Çizim 32) (13. yy), eski Malatya- Kayseri yolu üzerindeki Kalular Hanı (Çizim 33) (13. yy) ve Besni-Kayseri yolu üzerindeki Kuru Han

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 131

(Çizim 34) (13. yy)’a benzerler. Farklı olarak Ezinepazar Han’daki bazı mimari unsurlar dikkat çekicidir. Ezinepazar Han’ın uzun duvarları boyunca uzanan iki sekisine daha erken tarihli Türkiye Selçuklu hanlarında Kayseri Sultan Hanı (1230-1234), Çardak Han (1230), Alara Han (1231), Zazadin Han (1236-1237), Susuz Han (1237-1246), Denizli Ak Han (1253-1254) gibi büyük ölçekli hanlarda da rastlanmaktadır.

Resim 26: Ezinepazar Hanı Güney Cephe Çizim 28: Amasya-Ezinepazar Hanı Planı (Erdmann, 1961: No:45)

Çizim 29: Deve Han Planı Çizim 30: Eğret Han Planı Çizim 31: Zalmanda Hanı Planı (Erdmann, 1961: No:41) (Erdmann, 1961: No:42) (Erdmann,1961: No:43)

Çizim 32: Bor Hanı Planı Çizim 33: Kalular Han Planı Çizim34: Kuru Han Planı (Erdmann, 1961: No:46) (Erdmann, 1961: No:47) (Erdmann, 1961: No:49)

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 132 Demet KARA

Ezinepazar Han’daki dikkat çekici bir diğer unsur bu sekiler üzerinde yer alan ocak nişleri ve tonoz ortasından dışa taşan bacalarıdır. Anadolu’da Selçuklu dönemi hanları içinde 13.yüzyıla tarihlenen Erzincan-Refahiye’de bulunan Yer Han hariç bacalı örnek bilinmemektedir (Yavuz, 1991: 52). Bu hanın dışında günümüzde varlığını sürdüren Tercan Mama Hatun Han’ında da bacaları mevcuttur, ancak buradaki bacaların hanın inşası sırasında yapılmadığı Osmanlı döneminde eklenmiş olabileceği tahmin edilebilir. Aynı durum Ezinepazar Hanı için de söz konusudur. Çünkü Ezinepazar Han giriş kapısı üzerinde bulunan onarım kitabesine göre 1650 yılında onarım görmüştür. Bu onarım sırasında hanın duvarları tamamen yenilenmiş olduğundan ocak nişleri ve bacalar büyük ihtimalle bu tarihte eklenmiş olmalıdır. Çınçınlı Sultan Hanı; Yozgat’ın Saraykent ilçesinin Sarayözü Köyü girişinde bulunan han oldukça harap vaziyette günümüze gelebilmiştir (Resim 27). Saraykent ilçe merkezindeki Karamağara Camii’nin minare kaidesinde bulunan inşa kitabesinin bu hana ait olduğu tespit edilmiş ve kitabenin okunmasıyla, hanın Mahperi Huand Hatun tarafından 1239-1240 tarihinde yaptırıldığı anlaşılmıştır (Acun, 2005: 527). K. Erdmann’ın kalıntı izlerinden yola çıkarak oluşturduğu plana göre avlulu ve kapalı bölümlü hanın avlu bölümü kuzey güney doğrultusunda, kapalı bölümü doğu batı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Yapıya avlulu bölümün batı duvarı ekseninde bulunan bir açıklıkla girilmektedir. Avlu bölümünün kuzey ve güney duvarlarına dayanan kare planlı dörder mekân bulunmaktadır. Avludan bazı temel kalıntıları dışında hiçbir iz günümüze gelememiştir. Kapalı bölümü, girişe dik doğu batı doğrultusunda uzanan bir orta sahın ve bu sahına yanlardan dik açıyla bağlanan dörder kare kesitli eş aralıklı payenin bulunduğu ikişer sıradan oluşan bir paye düzenine sahip, beşer sahından oluşmaktadır. Giriş eksenine yakın olan her iki sıranın payeleri doğu batı doğrultusunda atılmış kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmışlardır. Böylelikle ortada giriş ekseni üzerinde beşik tonozla örtülü bir sahın oluşturulmuştur. Ayrıca payeler orta sahın hariç yanlardaki sahınlarda kuzey güney doğrultusunda atılan kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanmışlar ve oluşan her birimin kuzey güney doğrultusunda sivri kemer profillli beşik tonozlorla örtülmeleriyle orta sahına dik saplanan birbirine paralel beşer sahın oluşturulmuştur (Çizim 35).

Çizim 35: Çınçınlı Sultan Hanı Planı Resim 27: Çınçınlı Sultan Hanı Genel Görünümü (Erdmann, 1961: No:37) Çekereksu Hanı; Yozgat-Zile arasında Kızılırmak’ın Çekerek Suyu kolunun yanında bulunan han (Resim 28) oldukça harap vaziyettedir. Kalıntıları üzerinden tasvirini yapmak mümkün değildir. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturduğu anlaşılan avlu bölümü ve bu bölüme kuzeydoğusundan bitişik dikdörtgen bir alana oturan kapalı bölümden oluşmaktadır. Karma tipte bir plan şeması gösteren yapının avlu girişinin güneybatı cephede olduğu anlaşılmaktadır (Çizim 36).

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 133

Çizim 36: Çekereksu Hanı Planı Resim 28: Çekereksu Hanı Genel Görünümü (Erdmann, 1961: No:13) Çiftlik Hanı; Tokat-Sivas karayolunun 25. km’sinde, Çiftlik Kasabası’na 2 km mesafede yapılmıştır (Resim 29). Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturan yapı sadece kapalı bölümden oluşmaktadır. Girişe dik üç sahına ayrılmış ve ortadaki sahın diğerlerine göre daha geniş tutulmuştur. Sahınlar kuzey güney doğrultusunda atılmış sivri kemer profilli beşik tonozlarla örtülmüştür. Orta sahının tonoz payeleri kollarıyla bu kolların karşısına gelecek biçimde duvarlara yerleştirilen payeler arasında atılan doğu batı yönlü kemerlerle takviye edilmiştir (Çizim 37).

Çizim 37: Çiftlik Hanı Planı Resim 29: Çiftlik Hanı Genel Görümüm (Erdmann, 1961: No:44) Tahtoba Hanı; Tokat il sınırları içerisinde kalan han, Pazar-Artova yolu üzerinde, Tahtoba Köyü girişine yaklaşık 1 km mesafede bulunmaktadır (Resim 30). Doğu-batı doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen bir alana oturan avlu bölümü ve bu bölümün batısına bitişik olarak yapılmış yine kareye yakın dikdörtgen bir alana oturan kapalı bölümden oluşmaktadır. Karma tipte plan şeması gösterdiği anlaşılan yapının avlu girişi doğu cephe ekseninde bulunmaktadır (Çizim 38).

Çizim 38: Tahtoba Hanı Planı Resim 30: Tahtoba Hanı Genel Görünümü (Erdmann, 1961: No:14)

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 134 Demet KARA

İbibse Hanı; Tokat’ın İbibse Köyü’nde bulunan han günümüze kadar varlığını devam ettirememiştir. SONUÇ Mahperi Huand Hatun’un yaptırdığı yapılara odaklanan bu çalışmada 1238-1254 yılları arasındaki, dönemin siyasi, sosyal, ekonomik şartları göz önünde bulundurularak, Mahperi Huand Hatun tarafından yaptırılan yapılar incelemiş, bu yapıların Türkiye Selçuklu dönemi mimarisi içindeki yerleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Her bir yapının bazen bir, bazen birden fazla mimari özelliği ile öne çıktığı belirlense de dönemin mimari geleneğini, plan kurgu aşamasında devam ettirdiği anlaşılmıştır. Sultan eşi olarak I. Alâeddin Keykubad’ın imar faaliyetlerine yakından şahit olmuş olan Mahperi Huand Hatun’un Kayseri’de inşa ettirdiği ilk yapılarından cami ve kadınlar hamamını eşinin yaptırdığı medrese ve hamam yapılarına adeta eklemleyerek inşa ettirmesi, daha sonra türbesini camisinin kuzeybatı iç köşesine yaptırması bu bakımdan çok anlamlıdır. I.Alâeddin Keykubad’ın yaptırdığı Huand Hatun Medresesi ve hamam yapısına eklemlenen cami, hamam ve türbeden oluşan üç ayrı işlevli yapısıyla burada bir külliyenin oluşturulmasını sağlayan Mahperi Huand Hatun’un Şeyh Turesan Zaviyesi haricindeki diğer yapılarını Kayseri’den Karadeniz’e uzanan kuzey-güney kervan yolu üzerinde yer alan han yapılarının oluşturması, o tarihlerde deniz aşırı uluslararası ticarete açılan kuzey-güney kervan yolunun Sinop ve Alanya’nın alınışından sonra Türkiye Selçukluları için giderek artan önemiyle açıklamak mümkündür. Mahperi Huand Hatun tarafından yaptırılan yapılarının hiç birinin mimar, sanatçı veya ustalarının isimleri bilinmez. Özellikle Kayseri’de yaptırmış olduğu cami, türbe, hamam yapılarıyla Tokat’ta bulunan Mahperi Hatun Hanı, diğer yapılarına göre daha büyük boyutlu, benzer inşa tekniklerin kullanıldığı, süslemeleri bulunan yapılardır. Ayrıca bu yapıların birbirini takip eden tarihlerde ve I. Alâeddin Keykubad’ın ölümünden hemen sonra yapılması mimari bir organizasyon içinde yapıldığını göstermektedir. Dönemin tarihini anlatan kaynaklardan İbn-i Bibi’den I. Alâeddin Keykubad’ın belli bir plan ve program çerçevesinde inşa faaliyetlerinde bulunduğunu anlaşılmaktadır. Mahperi Huand Hatun’un farklı tarihlerde yapılmalarına karşın, özellikle külliye bünyesinde bulunan yapılarının birbirleriyle bütünlük oluşturulacak biçimde düzenlenmiş olması, I. Alâeddin döneminde çalışan mimar ve ustaların Huand Hatun’un yapılarında da çalışmış olabileceğine işaret etmektedir. Huand Hamamı’nın çini duvar kaplamalarının Kubad-ı Abad Sarayı çinileriyle benzerlik göstermesi de bu düşünceyi destekler niteliktedir.

KAYNAKÇA Acun, H. (2005). Bozok Sancağı(Yozgat İli)’nda Türk Mimarisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Akok, M. (1968). Kayseri Hunad Mimari Külliyesinin Rölevesi. Türk Arkeoloji Dergisi, 26(1), 5-44. Aksaraylı, K. M. (1943). Müsameret.Al-Ahyar. (Çev:M.N.Gencosman-F.N.Uzluk), Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi. Akşit, A. (1996). Türkiye Selçukluları Devrinde Kayseri Şehri. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. Arık, O. (1967). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri. Anadolu (Anatolia) Dergisi, 11, 57-100. Aslanapa, O. (2011). Türk Sanatı. ,İstanbul: Remzi Kitabevi. Çayırdağ, M. (2001). Kayseri Tarihi Araştırmaları. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar 135

Çiftçioğlu, İ. (2013). Anadolu Selçuklu Sultanlarının Gayrimüslim Kadınlarla Evlilikleri. Journal Of World Of Turks, 5 (1), 7-25. Doğan, A.I. (1977). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikteki Fütuvvet Yapıları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları Edhem, H., (1982), Kayseri Şehri, 20, Kayseri Şehri-Selçuklu Tarihinden Bir Bölüm-, (Haz: K.Göde) Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 524, 1000 Temel Eser Dizisi: 93, Eylül, 1982. Eravşar, O. (1998). Ortaçağda Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi. Erdmann, K. (1961). Das Anatolısche Karavansaray Des 13. Jahrhunderts. Berlin: Werlag Gebr Mann Yayınları. Erdmann, K. (1962). 13. yüzyıl Anadolu Camilerinin Özel Durumu. Türk Sanatları Kongresi, Ankara: Türk tarih Kurumu Basımevi, 144-151. Esterâbadi, A. B. E. (1990). Bezm U Rezm (Eğlence Ve Savaş). (Çev: M. Öztürk).Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Eyice, S.(1960). İznik’de Büyük Hamam Ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme. Tarih Dergisi, 11(15), 99-120. Gabriel, A.L. (2009). Anadolu’da Türk Anıtları Kayseri. (Çev: A. Tütenk). (2.Baskı). Kayseri: Laçin Yayınları. Gökhan, İ. (2012). Türkite Selçukluları İle Kilikya Ermenileri Arasındaki İlişkiler. Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 70-108. Gündüz, S. (2006). Osmanlı Beyliği Mimarisinde Anadolu Selçuklu Geleneği. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Kültür Ve Turizm Bakanlığı. (2006). Anadolu Selçukluları Ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1-2. Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları. İbn-İ Bibi.(1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname) I-II, (Çev: M. Öztürk), Ankara:T.C.Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi. İbn-İ Bibi. (2007). Selçuknâme, (Hazırlayanlar:Refet-Yinanç-Ömer Özkan), İstanbul:Bayrak Matbaası. Karamağaralı, H. (1976). Kayseri’deki Hunad Camiinin Restitüsyonu Ve Hunad Manzumesi’nin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülahazalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21, 199-245. Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Numan, İ. (1982). Anadolu’nun Fethinden İstanbul’un Fethine Kadar Türk Tekke Ve Zaviyeleri Üzerine Bir Araştırma. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. Önge, Y. (1969). Kayseri Huand (Mahperi Hatun) Külliyesinin Hamamı Ve Yeni Bulunan Çini Tezyinatı. Önasya Mecmuası. 4 (47), 10-12. Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu Ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Ankara: TürkTarih Kurumu Yayını. Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019 136 Demet KARA

Parla, C. (1997). I. Alâeddin Keykubad Dönemi Yapılarında Biçim Ve Estetik. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Parla, C. (2002). Alâeddin Keykubad Dönemi Işığında Anadolu Selçuklu Devletinde Yapı Organizasyonu. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (3), 251-285. Parlak, S. (2004). Merkezi Kubbe-Eyvan İlişkisinin Esas Olduğu Anadolu Selçuklu Dönemi Tarikat Yapıları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. Quentin, S. (2006), Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar Ve Anadolu. (Çev. E. Özbayoğlu). Antalya: DAKTAV Yayınları. (Sevim Ve Merçil 1995:471) Simbat (1946). Başkumandan Simbat Vakâyinâmesi (951-1334). (Çev: H. D. Andreasyon),Türk Tarih Kurumu, Kütüphanesi Basılmamış Tercümeler, No:68. Tanyeli, U. (1987). Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15. Yy). Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. Tek, R. (2013). Anadolu Dervişlerinin Manevî Nüfuzlarının Günümüze Etkileri Bağlamında Şeyh Turesan Veli Hazretleri. Tarih, Kültür Ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 2(4), 157-172. Texier, C. (1839). Description De I’Asie Mineure De 1833 A 1837 C I-II, Paris Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri-1- Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası. Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu Yayınları. Uzluk, F.N. (1952). Anonim Selçuknâme. Ankara: Örnek Matbaası. Yavuz, A.T. (1991). Mirçinge Han Ve Anadolu Selçuklu Dönemi Eş Odaklı Kervansarayları Arasındaki Yeri. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 11 (1-2), 41-55.

Turkish Studies - Historical Analysis Volume 14 Issue 1, 2019