Inżynieria Ekologiczna Ecological Engineering Vol. 41, 2015, 46–60 DOI: 10.12912/23920629/1828

CHARAKTERYSTYKA REGIONALNA PIENIN NA POTRZEBY TERENOWEJ EDUKACJI PRZYRODNICZEJ

Andrzej Jaguś1

1 Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, ul. Willowa 2, 43-309 Bielsko-Biała, e-mail: [email protected]

STRESZCZENIE Artykuł zawiera charakterystykę geograficzną regionu Pienin, będącą materiałem wprowadzającym do zajęć tere- nowych o profilu przyrodniczym na poziomie akademickim. W pierwszej kolejności przedstawiono lokalizację re- gionu i jego podział na mikroregiony. Następnie scharakteryzowano poszczególne komponenty środowiska przy- rodniczego, czyli budowę geologiczną, rzeźbę terenu, warunki klimatyczne, stosunki wodne, pokrywę glebową, szatę roślinną i faunę. W dalszej części, na tle środowiska naturalnego przeanalizowano działalność człowieka, skutkującą rozwojem krajobrazów kulturowych. Zaprezentowany w artykule opis regionu Pienin może być mate- riałem przykładowym i pomocniczym w konstrukcji charakterystyk innych regionów.

Słowa kluczowe: Pieniny, region geograficzny, środowisko przyrodnicze, krajobrazy kulturowe, edukacja przy- rodnicza.

REGIONAL CHARACTERISTICS OF PIENINY MTS FOR FIELD ENVIRONMENTAL EDUCATION

ABSTRACT The paper comprises geographic characteristics of Pieniny region which is introductory material for field classes at university level. First, localization of the region was depicted and its division into microregions. Next, particular components of natural environment i.e. geological structure, land relief, climatic conditions, water relations, soils, vegetation and fauna were characterized. In the next part, human activity was discussed, against the background of natural environment, which results in development of cultural landscapes. The presented description of Pieniny, in the paper, may be exemplary and auxiliary material for the construction of characteristics of other regions.

Keywords: Pieniny Mts, geographic region, natural environment, cultural landscapes, environmental education.

WPROWADZENIE -graficzny prezentujący wybrany region powinien zawierać informacje o poszczególnych kompo- Edukacja przyrodnicza znajduje coraz większe nentach przestrzeni geograficznej (naturalnych i zainteresowanie w terenowej formie zajęć. Szcze- antropogenicznych) wraz z odnośnikami do propo- gólnie korzystna wydaje się organizacja zajęć o nowanej literatury, aby możliwe było pogłębienie charakterze regionalnym, podczas których można wiedzy przez słuchaczy poprzez zapoznanie się z ocenić specyfikę przyrodniczą obszaru, będącą fachowymi opracowaniami. Poniżej dokonano na podstawą wydzielenia regionu i warunkującą roz- poziomie akademickim opisu regionalnego Pienin, wój krajobrazów kulturowych. Wprowadzeniem który może być materiałem przykładowym i po- do takich zajęć powinno być odpowiednio wcze- mocniczym w konstrukcji charakterystyk innych sne zapoznanie uczestników z fizjografią wybrane- obszarów. Oczywiście materiał edukacyjny po- go regionu wraz z formami działalności człowieka, winien zawierać liczne elementy graficzne (mapy, aby analizowane już w terenie problemy szczegó- schematy, przekroje, fotografie), co w niniejszej łowe były podparte informacjami podstawowymi pracy zostało jednak zminimalizowane ze względu i przez to lepiej zrozumiałe. Materiał opisowo- na konieczność ograniczenia jej objętości.

46 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

PIENINY – LOKALIZACJA I PODZIAŁ go Lipnika w rejonie słowackiej miejscowości Litmanowa, zaakcentowaną charakterystycznym Pieniny są częścią tzw. pienińskiego pasa zgrupowaniem Litmanowskich Skałek. Od pół- skałkowego, biegnącego wygiętym ku północy nocy Pieniny sąsiadują z pasmami górskimi Kar- łukiem o długości około 600 km od okolic Wied- pat Zewnętrznych (Gorcami oraz Beskidem Są- nia w Austrii po północno-zachodnią Rumunię deckim), rozciągającymi się po północnej stronie [Mapa..., 2013]. Szerokość pasa rzadko prze- dolin Dunajca, Krośnicy i Grajcarka. I wreszcie kracza kilka kilometrów (sięgając maksymalnie południowa granica Pienin przebiega wzdłuż do- 20 km), a miejscami wynosi zaledwie kilkaset lin Łapszanki, Niedziczanki, Dunajca i Lipnika, metrów. Jest on strefą skałek mezozoicznych poza którymi urzeźbienie terenu tworzą wzniesie- wynurzających się z mniej odpornych utworów nia Magury Spiskiej [Kondracki, 1998]. geologicznych, stanowiącą granicę struktural- W obrębie Pienin wydziela się kilka niewiel- ną pomiędzy Karpatami Wewnętrznymi od po- kich jednostek geograficznych. Często wyróżnia- łudnia i Karpatami Zewnętrznymi od północy. ne są: 1) Pieniny Spiskie, 2) Pieniny Właściwe W zależności od stadium rozwoju rzeźby, pie- (tworzone przez Pieniny Czorsztyńskie, Masyw niński pas skałkowy zaznacza się w morfologii Trzech Koron i Pieninki), 3) Małe Pieniny, 4) terenu jako pojedyncze wzniesienia i skalice, Grupa Golicy i Haligowskich Skał. Pieniny Spi- skupienia wzgórz i form skałkowych, bądź nie- skie są położone w zachodniej części obszaru, po- wielkie pasma górskie. Zdarzają się też obszary, między doliną Białki oraz doliną Dunajca w rejo- gdzie został znacznie zniszczony przez procesy nie Czorsztyna. Dalej ku wschodowi – do prze- egzogeniczne i przykryty osadami erozyjno-de- łomu Dunajca pomiędzy Czerwonym Klasztorem nudacyjnymi, i nie ujawnia się na powierzchni. i Szczawnicą – rozciągają się Pieniny Właściwe. Obszar Pienin jest położony w centralnej, naj- Po wschodniej stronie przełomu wznoszą się bardziej wysuniętej na północ części pienińskie- dwa pozostałe pasma Pienin oddzielone doliną go pasa skałkowego. Jest to wyodrębniona grupa Leśnickiego Potoku – Małe Pieniny jako pasmo górska o przebiegu równoleżnikowym (o długo- północne oraz Grupa Golicy i Haligowskich Skał ści około 40 km i szerokości do 6 km), złożona jako pasmo południowe. Pieniny są nieodłącznie z kilku pasm, rozciągająca się na pograniczu pol- kojarzone z Pienińskim Parkiem Narodowym, sko-słowackim (rys. 1). Zachodnią granicę Pienin który obejmuje generalnie mikroregion Pienin stanowi dolina rzeki Białki w pobliżu polskich Właściwych. miejscowości Krempachy i Nowa Biała, gdzie Pod względem administracyjnym obszar Pie- utworzony został niewielki, malowniczy przełom nin cechowała od czasów historycznych skom- rzeczny pomiędzy skałami Kramnica i Obłazowa. plikowana przynależność państwowa (do Polski, Na wschodzie granicę wyznacza dolina Wielkie- Węgier, Austrii, Austro-Węgier, Czechosłowacji,

Rys. 1. Mapa Pienin i okolic (rysowane przez: Baset) Fig. 1. Pieniny Mts and the surrounding area map (drawing: Baset)

47 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Słowacji), a pełnił w ciągu wieków (i pienińska linia andezytowa, zaznaczająca się wy- pełni współcześnie) rolę rzeki granicznej. Jed- raźnie w regionie Pienin [Mapa..., 2013]. nocześnie region ten stanowił tereny wielonaro- Budowa geologiczna Pienin, według Birken- dowościowego osadnictwa (polskiego, ruskiego, majera [1978, 1979], charakteryzuje się występo- wołoskiego, słowackiego, węgierskiego i nie- waniem kilku elementów strukturalnych: mieckiego). Stąd też przedstawia do chwili obec- •• mezozoicznych jednostek skałkowych; nej ciekawą mozaikę etnograficzną, a zróżnico- •• późnokredowej osłony skałkowej; wanie kulturowe w jego obrębie odzwierciedlają •• paleogeńskiej osłony skałkowej; między innymi odmienne style architektoniczne •• utworów jurajskich i kredowych tzw. magur- zabudowy, charakterystyczne rozłogi gruntów skiej jednostki Grajcarka, które dostały się w uprawnych, czy też swoiste układy urbanistycz- obręb struktury skałkowej w wyniku fałdowań ne miejscowości. Wśród licznych pienińskich na granicy kredy i paleogenu; miejscowości, do najważniejszych należy zali- •• żył intruzji andezytowych z drobnymi złożami czyć: Dursztyn, Falsztyn, Niedzicę, , polimetalicznymi. Hałuszową, Sromowce Wyżne, Sromowce Niż- ne, Czerwony Klasztor, Krościenko, Szczawnicę, Spośród wymienionych elementów, podsta- Szlachtową, Jaworki, Leśnicę, Haligowce, Wielki wowe znaczenie mają jednostki skałkowe oraz Lipnik, Litmanową. Są one z reguły położone w osłona skałkowa. Jednostki skałkowe, wynu- partiach dolinowych, choć nierzadko w terenie rzające się spod osłony skałkowej, decydują o o wymagających warunkach środowiskowych. specyfice krajobrazowej Pienin. Są one tworzo- Wspomniane zróżnicowanie kulturowe regionu ne w przewadze przez odporne skały wapienne podkreśla fakt, iż obszar Pienin Spiskich, Pienin (wapienie krynoidowe, plamiste, rogowcowe, Właściwych oraz północnych skłonów Małych bulaste, margliste i inne), górujące w morfologii Pienin znajduje się na terytorium Polski, zaś Gru- jako malownicze skalice (rys. 2). Z kolei mniej pa Golicy i Haligowskich Skał wraz z południo- odporną i bardziej plastyczną osłonę skałkową wymi skłonami Małych Pienin rozciągają się na stanowią formacje margli i wapieni marglistych terytorium Słowacji. Dodatkowo Pieniny są po- oraz kompleks fliszowy piaskowców, marglistych łożone na pograniczu krain historyczno-etnogra- piaskowców, łupków, marglistych łupków, zle- ficznych: Spiszu, Podhala i Sądecczyzny. pieńców. Historia geologiczna pienińskiego pasa skał- kowego i jego części jaką są Pieniny jest pro- BUDOWA GEOLOGICZNA blematyczna [Jurewicz, 2005], stąd też trudno byłoby ją dogłębnie przeanalizować w niniejszej Skały Pienin powstawały w środowiskach pracy. W uproszczeniu, przykładowo według Bir- morskich (w północnej strefie Oceanu Tetydy) w kenmajera [2003], historia Pienin rozpoczęła się okresie od wczesnej jury do paleogenu [Mapa..., wyodrębnieniem morskiego basenu skałkowego 2013]. Początkowo były one objęte blokowymi w północnej części Oceanu Tetydy. Na przełomie ruchami tektonicznymi, a następnie niejednokrot- jury środkowej i późnej osadziły się w nim krze- nie fałdowane (z pewnością na granicy kredy i pa- mionkowe radiolaryty, natomiast na przełomie leogenu oraz na przełomie paleogenu i neogenu). jury i kredy oraz we wczesnej kredzie formacje Stąd też, w przeciwieństwie do obszarów otacza- wapienne. Okres późnokredowy charakteryzo- jących, pienińskie struktury geologiczne charak- wał się występowaniem ruchów tektonicznych teryzuje skomplikowana tektonika, co wyraża się związanych z ruchami płyt litosfery i wynurze- obecnością porozbijanych i pociętych uskokami niem egzotycznego grzbietu wzdłuż południowej elementów fałdowych (płaszczowin) i bloko- krawędzi basenu skałkowego. Materiał skalny wych (brył, soczewek, łusek tektonicznych). Do- pochodzący z niszczenia tego grzbietu został datkowo w neogenie (miocenie), na północnym zdeponowany w basenie w postaci piaskowców, obrzeżeniu pienińskiego pasa skałkowego (miej- łupków i zlepieńców, stanowiących późnokredo- scami także w obrębie jego struktury), wskutek wą osłonę skałkową. Ruchy górotwórcze, jakie otwierania się szczelin uskokowych (zapewne nastąpiły na przełomie kredy i paleogenu, sfałdo- towarzyszącego fałdowaniu), wystąpiły intruzje wały formacje osadowe basenu, tworząc jednost- magmowe (migracja magmy z głębi bez zjawisk ki skałkowe, nasuwające się na siebie w kierun- wulkanicznych), w wyniku których powstała tzw. ku północnym w formie płaszczowin. W efekcie

48 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Rys. 2. – wapienie rogowcowe (fot. A. Jaguś) Fig. 2. Trzy Korony peak utworzony został łańcuch górski o szerokości do strefach nieciągłości tektonicznych (uskoków, 30 km. W paleocenie uległ on zalaniu morzem pęknięć, szczelin). Stąd też w krajobrazie Pienin basenu fliszowego Karpat Zewnętrznych, napły- najwyższe partie terenu stanowią mezozoiczne wającym od północy. Jako podmorski grzbiet, w skalice, okryte w niższych położeniach osadami ciągu paleogenu został przykryty osadami, które nadkładu. W wielu przypadkach dominacja skał utworzyły fliszową osłonę skałkową o miąższości wapiennych wiąże się z inwersją rzeźby, gdyż kilkuset metrów. Powtórne fałdowanie struktur często wypełniają one synklinalne (nieckowate) pasa skałkowego przebiegało na przełomie pale- depresje tektoniczne. Poniżej kulminacji skał- ogenu i neogenu. Płaszczowiny skałkowe zosta- kowych, w dolinie Dunajca i jego ważniejszych ły wydźwignięte, spiętrzone (przebijając utwory dopływów zaznaczają się poziomy zrównań mor- nadkładu) i potrzaskane na bloki. Dodatkowo we fologicznych, kształtowanych w okresie od póź- wczesnym miocenie zaznaczyły się ruchy tekto- nego neogenu do plejstocenu. Poziom najwyższy niczne, zachodzące wzdłuż uskoków brzeżnych. (wierzchowinowy) znajduje się na wysokości Począwszy od późnego miocenu, pas skałkowy około 700–800 m n.p.m., natomiast niższe wy- był wypiętrzany, przy jednoczesnej erozji osłony kazują niesymetryczne położenie wysokościowe skałkowej, a następnie mezozoicznych utworów na północnych i południowych zboczach dolin. skałkowych. W okresie plejstoceńskim mia- Asymetria jest jedną z charakterystycznych cech ło miejsce peryglacjalne modelowanie gmachu rzeźby Pienin, a pozostaje skutkiem wstecznego Pienin (pozostających poza zasięgiem lądolodu (ku południowi) obalenia fałdów na przełomie i wolnych od zlodowaceń górskich), natomiast paleogenu i neogenu. Ściany skalne o ekspozycji obecnie przebiega holoceński cykl krajobrazo- południowej są zwykle strome, zaś te o wystawie twórczy. Dla obu tych okresów znamienne było i północnej bardziej łagodne [Birkenmajer, 2006]. jest tworzenie pokryw zwietrzelinowych, osadów Ma to poważne konsekwencje dla zróżnicowania rzecznych itp. warunków siedliskowych. W niższych partiach terenu, w rzeźbie do- lin pienińskich widoczne są poziomy terasowe. RZEŹBA TERENU Wzdłuż doliny Dunajca można wyróżnić trzy terasy plejstoceńskie [Birkenmajer, 2006]: zlo- Podstawowe cechy rzeźby Pienin nawiązują dowacenia Mindel (około 58 m nad poziomem bezpośrednio do litologii oraz tektoniki forma- Dunajca), zlodowacenia Riss (28–29 m) oraz cji skalnych. Wynika to z selektywności proce- zlodowacenia Würm (20–22 m). Osady tych te- sów erozyjno-denudacyjnych, wykazujących ras tworzone są przez materiał żwirowo-gliniasty najbardziej intensywne działanie niszczące w o miąższości kilku metrów i zalegają na półkach obrębie utworów o mniejszej odporności oraz w skalnych. Poniżej ukształtowane zostały terasy

49 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Rys. 3. W Pienińskim Przełomie Dunajca (fot. A. Jaguś) Fig. 3. in Pieniny holoceńskie zbudowane z osadów żwirowych i podobnie na neogen, a genezę często określa się żwirowo-piaszczystych. mianem antecedentno-strukturalnej (najbardziej Dość powszechnym elementem rzeźby Pienin prawdopodobna hipoteza), co oznacza, że erozja są piargi i gołoborza, występujące powszechnie rzeki postępowała przy wypiętrzającym się góro- u podnóży form skałkowych, stanowiące nagro- tworze i jednoczesnej selektywności pogłębiania madzenia okruchów wapiennych, a rzadziej okru- doliny w strefach mniej odpornych skał i wzdłuż chów margli i piaskowców kredowych. Szcze- linii uskokowych [Birkenmajer, 2006]. Względ- gólną postać tego typu form tworzą gołoborza ne różnice wysokości w Przełomie Pienińskim andezytowe, przypisane do intruzji magmowych sięgają 500 m. Obok przełomów, nie brak też w północnych obrzeży Pienin – zwłaszcza na sto- Pieninach głębokich wąwozów, wcięć, jarów i in- kach góry Jarmuty w Małych Pieninach. nych ciekawych form związanych z erozją wód Formy rzeźby związane z krasowieniem skał płynących [Jaguś i Rzętała, 2001]. są nieliczne i słabo wykształcone, czego wyra- W uzupełnieniu warto przypomnieć, że naj- zem jest mała liczba zinwentaryzowanych jaskiń, wyższym szczytem Pienin jest Wysoka (1050 m posiadających niewielkie rozmiary, a powstałych n.p.m. – rys. 4), znajdująca się w Małych Pie- na ogół w strefach systemów szczelinowych i ninach, zaś najniżej położone jest dno doliny na uskokach [Amirowicz i in., 1995]. Powodem Dunajca w okolicach Krościenka (około 420 m ubogiego rozwoju krasu jest znaczna domieszka n.p.m.). Pieniny Spiskie kulminują we wzniesie- krzemionki w formacji wapienia pienińskiego niach: Branisko (879 m n.p.m.) w pobliżu miej- (dominującej w masywach pienińskich), cienko- scowości Dursztyn oraz Hombark (743 m n.p.m.) ławicowość tej formacji, a także posadowienie w sąsiedztwie Niedzicy. Wśród licznych szczy- wielu skałek w osłonie słaboprzepuszczalnych tów Pienin Właściwych najczęściej wymienia margli i łupków. Nie bez znaczenia pozostaje też się: Macelak (857 m n.p.m.), Nową Górę (903 mała objętość niektórych skalic. m n.p.m.), Trzy Korony z najwyższą Okrąglicą Specyfikę urzeźbienia omawianego obsza- (982 m n.p.m.), Czertezik (772 m n.p.m.) i Soko- ru podkreśla obecność przełomowych odcinków licę (747 m n.p.m.). W Małych Pieninach najła- dolin rzek i potoków. Bez wątpienia najznamie- twiej rozpoznawanymi wzniesieniami są: Wysoki nitszym z nich jest przełom Dunajca od Czerwo- Wierch (900 m n.p.m.) oraz wspomniana Wyso- nego Klasztoru na południu do Szczawnicy na ka (1050 m n.p.m.), natomiast w Grupie Golicy północy, nazywany Przełomem Pienińskim (rys. i Haligowskich Skał wyraźnie dominują: Golica 3). Początek jego tworzenia przypada prawdo- (828 m n.p.m.), Płaśnie (889 m n.p.m.) i Aksa-

50 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Rys. 4. Wysoka w Małych Pieninach (fot. A. Jaguś) Fig. 4. Wysoka peak in Małe Pieniny mitka (841 m n.p.m.). Prezentując szczyty Pienin •• region zboczy i stoków o południowej ekspo- należy też wspomnieć o intruzjach andezytowych zycji (najcieplejszy i najsuchszy); na północnych obrzeżach regionu, mających •• region den dolin rzek i większych potoków swój udział w budowie wzniesień: Wdżar (767 m (stosunkowo ciepły i suchy w dzień, natomiast n.p.m.), Ciżowa (649 m n.p.m.), Bryjarka (677 m chłodny i wilgotny w czasie pogodnych nocy). n.p.m.), Jarmuta (794 m n.p.m.). W związku z dużymi różnicami wysokości, w Pieninach wyróżnia się dwa piętra klimatycz- WARU­NKI KLIMATYCZNE ne [Hess, 1965; Kostrakiewicz, 1979]: umiar- kowanie ciepłe (ze średnią roczną temperaturą Warunki klimatyczne Pienin są determino- powietrza w granicach 6–8 °C) oraz umiarkowa- wane ich położeniem geograficznym, a także nie chłodne (4–6 °C). Pierwsze z wymienionych ukształtowaniem terenu (w tym ekspozycją) i występuje generalnie do wysokości 520 m n.p.m. jego wzniesieniem bezwzględnym. Obszar ten i jest charakterystyczne głównie dla południo- w całości jest zaliczany do karpackiego regio- wych podnóży i stoków. Z kolei drugie zaznacza nu klimatycznego [Chełchowski i Wiszniewski, się na ogół powyżej 520 m n.p.m. (łącznie z naj- 1987]. Klimat Pienin określa się w porównaniu wyższymi szczytami regionu), lecz na stokach z sąsiednimi pasmami górskimi jako łagodny północnych jego zasięg najczęściej bywa przesu- [Hess, 1965; Kostrakiewicz, 1979]. Wskazują na nięty w niższe partie dolin. Zróżnicowane są też to między innymi: stosunkowo wysoka średnia w Pieninach warunki opadowe [Jaguś i Rzętała, roczna temperatura powietrza, niskie opady, nie- 2001], przy czym sumy opadów są stosunkowo wielka wietrzność, duże usłonecznienie, dłuższy niskie – średnio w granicach 700–900 mm rocz- okres wegetacyjny, krótszy czas zalegania pokry- nie (z maksimum od czerwca do sierpnia). Wyni- wy śnieżnej. Należy jednak zaznaczyć, iż prze- ka to z położenia Pienin w tzw. cieniu opadowym strzenne różnice wartości parametrów meteorolo- innych pasm górskich, przyjmujących znaczną gicznych są lokalnie dość znaczne, a amplitudy część wody z chmur deszczowych napływają- są mniejsze na północnych skłonach masywów cych z reguły z południowego-zachodu, zachodu w porównaniu z południowymi. Perzanowska i północnego-zachodu. Jedynie w najwyższych [2004] wydziela dla Pienin trzy regiony o swo- partiach Pienin (np. na Wysokiej) sumy opadów istych cechach klimatu lokalnego: przekraczają 1000 mm [Michalik, 2000]. Według •• region zboczy i stoków o północnej ekspozy- Kostrakiewicza [1979], średnie roczne paro- cji (najchłodniejszy i najwilgotniejszy); wanie w regionie osiąga wartości 295–370 mm

51 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

(w agrocenozach może sięgać blisko 500 mm), STOSUNKI WODNE a średnia roczna prędkość wiatru mieści się w zakresie od 1,6 do 2,5 m/s (z częstymi okresa- Wody powierzchniowe mi cisz). Okres jesienno-zimowy charakteryzuje występowanie częstych inwersji temperatury. W Główną rzeką Pienin, stanowiącą oś hydro- dolinowych partiach terenu tworzą się wówczas graficzną obszaru, jest Dunajec. Powstaje onz tzw. morza mgieł w postaci zalegających warstw połączenia Czarnego Dunajca (ciek źródłowy) mgły lub niskich chmur, ponad którymi wznoszą i Białego Dunajca w okolicach Nowego Tar- się wyższe szczyty. Największą liczbę dni pogod- gu. Dunajec dopływa w obręb Pienin od strony nych notuje się w Pieninach w okresie od sierp- północno-zachodniej (rys. 1), uchodząc do zapo- nia do października. Jednocześnie są to miesiące rowego Zbiornika Czorsztyńskiego o długości z umiarkowaną temperaturą powietrza. Stąd też, 9 km i całkowitej pojemności niespełna 232 mln wskazywane są w przewodnikach [Nyka, 2000] m3 [Kloss, 2003]. Zapora tego zbiornika (rys. 5) jako najdogodniejsze dla turystyki. została umiejscowiona w przełomowym odcinku Zgodnie z informacjami podawanymi przez doliny pomiędzy Pieninami Spiskimi a Pieninami Karwowskiego [2003], monitoring klimatu Pienin Właściwymi (w tzw. Przełomie Czorsztyńskim). jest prowadzony w ramach działalności Instytutu Odpływ retencjonowanych wód jest skierowany Meteorologii i Gospodarki Wodnej (na stacjach/ do wyrównawczego Zbiornika Sromowieckie- posterunkach meteorologicznych w Niedzicy, go o maksymalnej pojemności blisko 7,5 mln Szczawnicy i Krościenku n/D), a także Pieniń- m3 [Kloss, 2003]. Poniżej zespołu zbiorników skiego Parku Narodowego – na stacji meteorolo- dolina nabiera cech przełomu strukturalnego gicznej w Sromowcach Niżnych (założonej przed (Przełom Pieniński), czego wyrazem jest kręty laty przy współpracy dzisiejszego Uniwersytetu bieg rzeki (rys. 3). W Przełomie Pienińskim – od Rolniczego w Krakowie) i w licznych punktach Czerwonego Klasztoru do Szczawnicy – Duna- automatycznej rejestracji parametrów meteoro- jec pokonuje siedem ostrych zakrętów na długo- logicznych. Należy również nadmienić, że w Ja- ści około 9 km, przy czym odległość w linii pro- workach (Małe Pieniny), od 1955 roku do chwili stej między początkiem a końcem przełomu wy- obecnej funkcjonuje stacja klimatologiczna In- nosi 2,5 km. Przełom ten południkowo oddziela stytutu Technologiczno-Przyrodniczego (dawniej Pieniny Właściwe od Małych Pienin oraz Grupy Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych). Zo- Golicy i Haligowskich Skał. Dunajec opuszcza stała ona scharakteryzowana w opracowaniu Ja- Pieniny w rejonie miejscowości Krościenko, gusia i Rzętały [2009]. płynąc dalej w kierunku północnym.

Rys. 5. Zapora Zbiornika Czorsztyńskiego (fot. A. Jaguś) Fig. 5. Dam of the Czorsztyn Reservoir

52 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Zasobność wodną Dunajca powiększają w zabudowa techniczna i biotechniczna brzegów regionie Pienin przede wszystkim jego dopływy koryt cieków lub budowa stopni i zapór prze- prawostronne. Posiadają one znacznie większe ciwrumowiskowych. Część z nich realizowano obszary zlewniowe w odniesieniu do dopływów jako inwestycje towarzyszące budowie Zbiorni- lewostronnych (krótkich i o dużych spadkach), ka Czorsztyńskiego i Sromowieckiego. Na uwa- odwadniających głównie skaliste Pieniny Wła- gę zasługuje utworzenie sztucznych stawów w ściwe. Ważniejszymi dopływami prawostron- dolinie Głębokiego Potoku, nazwanych z racji nymi są: Przykopa, Niedziczanka, Horodyński przeznaczenia ekologicznego „Żabimi Doła- Potok (nazywany też Potokiem Starowińskim), mi”. Stawy te stanowią cenny element hydro- Rieka, Lipnik, Leśnicki Potok i Grajcarek, na- grafii Pienin wobec nielicznego występowania tomiast wśród lewostronnych należy wymienić: zbiorników naturalnych, spotykanych jedynie w Głęboki Potok, Limbargowy Potok, Potok Mace- postaci niewielkich starorzeczy i zastoisk przy- lowy, Pieński Potok (Pieniński Potok) i Krośni- korytowych. cę. Większość wymienionych dopływów prawo- stronnych, a także Krośnica jako główny dopływ Wody podziemne lewostronny, doprowadzają co najmniej w części wody płynące spoza Pienin (z Magury Spiskiej, Pod względem hydrogeologicznym Pieniny Gorców i Beskidu Sądeckiego). Z kolei odpływ cechuje słaba wodonośność formacji skalnych wód z terenów pienińskich poza lokalny system [Małecka i Murzynowski, 1978; Małecka i Hum- hydrograficzny odbywa się za pośrednictwem nicki, 2002]. Z tego względu nie wyróżnia się w cieków odwadniających południowo-wschodnią tym regionie użytkowych pięter wodonośnych część Małych Pienin, odpływających w kierunku [Chowaniec i in., 1981; Jetel, 2000], a ewentualne południowym do Popradu. ujęcia są deficytowe w aspekcie możliwości wy- Ilościowe zasoby wodne Dunajca w Pieni- korzystania w zbiorczych systemach wodociągo- nach wyrażają przepływy charakterystyczne, wych. Wody podziemne występujące w utworach przytaczane chociażby w pracy Jagusia i Rzę- skalnych mezozoiku oraz paleogenu są general- tały [2001] dla wielolecia hydrologicznego nie związane z ich uszczelinieniem (silniejszym 1973–1987. W przekrojach wodowskazowych w w przypadku wapieni i margli, a ubogim w przy- Czorsztynie oraz w Krościenku przepływ śred- padku piaskowców i łupków). Są to zatem wody ni niski (SNQ) kształtował się w tym okresie na szczelinowe. Z kolei w obrębie utworów czwar- poziomie 4,3 m3/s oraz 5,7 m3/s. Przepływ śred- torzędowych występują wody porowe, wypełnia- ni (SSQ) był równy odpowiednio 23,5 m3/s i 32 jące przestwory pomiędzy ziarnami (cząstkami) m3/s, natomiast przepływ średni wysoki (SWQ) – tworzącymi osad. W Pieninach dominują wody 377,7 m3/s i 510,6 m3/s. Tak znaczna zmienność szczelinowe, jednak pod względem możliwości przepływów została zniwelowana po wybudo- lokalnego nagromadzenia wód podziemnych, waniu wspomnianego wyżej zespołu zbiorników najkorzystniejsze warunki panują w czwartorzę- wodnych, będącego przedmiotem opracowania dowych aluwiach Dunajca i Niedziczanki, gdzie monograficznego pod redakcją Klossa [2003]. występują wody porowe [Humnicki, 2007]. Według podawanych w nim informacji, już Wody podziemne na obszarze Pienin tworzą w pierwszym roku eksploatacji zbiorników, tj. w w strefie przypowierzchniowej jeden poziom warunkach powodziowych z lipca 1997 r., kulmi- wodonośny o charakterze nieciągłym (z możli- nacyjny dopływ do Zbiornika Czorsztyńskiego wością migracji pomiędzy ośrodkami skalnymi) wynosił prawie 1400 m3/s, a odpływ z wyrów- i znacznym zróżnicowaniu głębokości zalegania nawczego Zbiornika Sromowieckiego wynosił zwierciadła [Humnicki, 2007]. W świetle infor- około 600 m3/s. Funkcjonowanie zbiorników macji podawanych przez Nykę [2000], a dotyczą- wpłynęło również na kilkukrotne podwyższenie cych architektury studni na Zamku Niedzickim, przepływów minimalnych. głębokość ta w najwyższych partiach wapien- Elementy sieci hydrograficznej Pienin nie- nych wzniesień może wynosić nawet kilkadzie- jednokrotnie podlegały modyfikacjom antropo- siąt metrów. Z kolei w dnach dolin rzecznych nie genicznym. Natężenie prac hydrotechnicznych przekracza 5 m [Chowaniec i in., 1981]. było znamienne dla XX wieku, a zwłaszcza jego Wody podziemne Pienin ujawniają się na drugiej połowy. W owym czasie przeprowadzo- powierzchni terenu w formie wypływów źró- no szereg zabiegów regulacyjnych, takich jak dlanych, związanych w przewadze z paleogeń-

53 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015 skimi formacjami fliszowymi. Są to najczęściej POKRYWA GLEBOWA stokowe bądź zboczowe wypływy wód infiltra- cyjnych o mineralizacji (zawartości składników Cechy pokrywy glebowej Pienin są pochod- mineralnych) wynoszącej najwyżej kilkaset mg/ ną zróżnicowania środowiskowego, zwłaszcza dm3. Wydajność tych źródeł zwykle zawiera się litologicznego, morfologicznego i florystycz- w przedziale od setnych do dziesiątych części nego. Z kolei wykształcenie i występowanie po- dm3 w ciągu sekundy, a temperatura wód nawią- szczególnych typów gleb jest związane w głów- zuje do przebiegu temperatury powietrza [Ko- nej mierze z rodzajem zalegających w podłożu strakiewicz, 1992]. Źródła krasowe, za pośred- skał. W Pieninach, stosunkowo często spotykane nictwem których wypływają wody szczelinowo- są gleby inicjalnego stadium rozwoju, w których -krasowe z wapiennych formacji skałkowych, są miąższość przejściowego poziomu próchniczne- nieliczne. Jednym z nich, jednocześnie najbar- go zawierającego znaczną ilość okruchów skały dziej znanym w regionie, jest Stuletnie Źródło o macierzystej (AC), nie przekracza kilku-kilku- wydajności kilku-kilkunastu dm3/s, położone na nastu cm. Są one znamienne dla powierzchni słowackim brzegu Dunajca powyżej ujścia Le- odsłoniętych skałek, terenów o dużej stoczy- śnickiego Potoku. Jest to wypływ z krasowego stości, czy też wierzchowin wąskich grzbietów systemu drenującego masyw Golicy. Wypływy międzydolinowych. Z drugiej jednak strony, w tego typu spotyka się także w rejonie Haligow- regionie nie brak też pokryw glebowych o dobrze skich Skał. wykształconych profilach – o miąższości przeszło Dla północnych obrzeży Pienin, charakte- 100 cm. Występują one przeważnie w dnach do- rystyczne jest występowanie wypływów wód lin, w obrębie teras rzecznych, w zagłębieniach, mineralnych, związanych z pienińską linią ande- załomach itp., choć zdarza się również, że zostały zytową. Parametry fizyko-chemiczne tych wód wykształcone na stokach wskutek wieloletniego są uzależnione od typów (generacji) andezytów, rolniczego użytkowania przy okazji formowania w obrębie których migrują [Birkenmajer, 1956]. i zagospodarowania tzw. tarasów rolniczych [Do- Uważa się je za wody reliktowe, ulegające roz- brzański in., 1960; Jaguś i Rzętała, 2001]. cieńczeniu wodami infiltracyjnymi [Kostrakie- W Pieninach wyróżnia się kilka typów gleb wicz, 1990]. Są one dodatkowo nasycone dwu- [Adamczyk i in., 1982; Strojny, 1987; Niemyska- tlenkiem węgla w ilości nawet do 3,5 g/dm3 (co -Łukaszuk i in., 2004]. Z podłożem tworzonym czyni je tzw. szczawami), przy wyraźnej przewa- przez wapienie i margle związane jest występo- dze jonów wodorowęglanowych, chlorkowych i wanie rędzin, wśród których spotykane są liczne sodowych. Mineralizacja wypływających wód podtypy: rędziny inicjalne, właściwe, czarno- wynosi najczęściej kilka g/dm3, choć w przypad- ziemne, brunatne, próchniczne górskie oraz bu- ku szczawnickiego źródła „Magdalena” sięga aż twinowe górskie. Skały zasobne w węglany (np. 25–26 g/dm3. Najbardziej spopularyzowane źró- piaskowce margliste) są także utworami macie- dła mineralne znajdują się w Szczawnicy i Kro- rzystymi dla pararędzin – inicjalnych, właści- ścienku, a są nimi: „Stefan”, „Józefina”, „Mag- wych, bądź brunatnych. Odczyn wymienionych dalena”, „Jan”, „Szymon”, „Wanda”, „Pitonia- gleb jest alkaliczny, rzadziej obojętny. Nieco kówka”, „Michalina”, „Maria”. Wydajność tych niższe pH (odczyn obojętny lub lekko kwaśny) źródeł zazwyczaj nie przekracza kilku litrów w posiadają gleby brunatne właściwe, wytworzone ciągu minuty [Jaguś i Rzętała, 2009]. na seriach fliszowych o lepiszczu węglanowym. W uzupełnieniu warto dodać, że w strefach Są to gleby brunatne właściwe: typowe, oglejo- kontaktu struktur pienińskich z jednostkami są- ne, wyługowane oraz jednocześnie wyługowane i siednimi, zarówno po północnej jak i południowej oglejone. Miejscami na omawianym obszarze po- stronie Pienin, spotykane są źródlane wypływy wstały gleby brunatne kwaśne, a więc związane z wód siarkowodorowych, a więc zawierających podłożem bezwęglanowym – najczęściej z osada- rozpuszczony siarkowodór. Występują one np. w mi aluwialnymi objętymi procesami brunatnienia dolinie Ociemnego Potoku, w rejonie Krośnicy, i bielicowania. Strefy aluwialne, jak też źródli- w Czerwonym Klasztorze (w przysiółku Śmier- skowe i inne pozostające w warunkach okreso- dzonka) oraz w Wielkim Lipniku. Nasycanie wód wego zawodnienia, są częstym miejscem wystę- siarkowodorem wiąże się z ich migracją w ska- powania gleb gruntowo-glejowych (właściwych, łach zawierających substancje bitumiczne, w wa- torfowo-glejowych, torfiasto-glejowych, muło- runkach braku dostępu tlenu. wo-glejowych). Z kolei stałe podtopienie lub za-

54 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015 wodnienie jest czynnikiem prowadzącym do two- bioróżnorodność regionu i jej wysoka waloryza- rzenia gleb torfowych (torfowisk niskich), w któ- cja sprawiają, że Pieniny są określane mianem rych zaznacza się organiczny poziom bagienny. indywiduum florystycznego, co najmniej na skalę Część wymienionych gleb semihydrogenicznych regionalną Karpat Polskich i Słowackich. i hydrogenicznych jest związana z utworami alu- W obrębie Pienin, najcenniejsze pod wzglę- wialnymi cieków pienińskich. Na utworach tych dem florystycznym są obszary chronione,- cha powstały również mady rzeczne, wyściełające rakteryzujące się krajobrazem skałkowym: rezer- poziomy terasowe. Ich cechami charakterystycz- waty przyrody oraz transgraniczny obszar parku nymi są: sedymentacyjna, warstwowa budowa narodowego tworzony przez Pieniński Park Na- oraz okresowe zawadnianie, namulanie i prze- rodowy (PPN) po polskiej stronie granicy i Pie- sychanie. W zależności od cech profilu, w tym ninský Národný Park (PIENAP) po stronie sło- zawartości materii organicznej, wyróżniane są wackiej. Stąd też właśnie tych terenów dotyczą mady rzeczne właściwe, próchniczne i brunatne. najbardziej komplementarne studia i opracowania Pod względem wartości produkcyjnej, w Pie- florystyczne [Michalik, 2000; Kaźmierczakowa, ninach dominują gleby niskich klas bonitacyjnych 2004]. Obszary o podłożu fliszowym charaktery- – V i VI, choć zdarzają się tereny zajęte przez gle- zuje mniejsze urozmaicenie biocenotyczne, a tak- by klas III i IV, zwłaszcza w dolnych partiach Pie- że rozprzestrzenienie ekosystemów darniowych i nin Spiskich. Stąd też możliwa jest uprawa roślin agrocenoz uprawnych. charakterystycznych dla górskich kompleksów Pierwotną szatę roślinną Pienin tworzyły w przydatności rolniczej: rzadziej zbożowego, czę- przewadze dolnoreglowe lasy bukowe i bukowo- ściej owsiano-ziemniaczanego oraz owsianego. -jodłowe (z domieszką świerka, jawora, grabu, Warunki uprawy w regionie są jednak trudne, co wiąza, klona, sosny) oraz zbiorowiska nieleśne odzwierciedlają niskie wskaźniki waloryzacji rol- zasiedlające skałki, piargi, żwirowiska itp. Więk- niczej przestrzeni produkcyjnej, określone przez szość tych biocenoz, zwłaszcza leśnych, została Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w silnie przekształcona lub wyeliminowana przez Puławach [Witek i in., 1994]. człowieka. Najbardziej niszczycielska działal- ność w lasach pienińskich zaznaczyła się na prze- łomie XIX i XX wieku i polegała na prowadze- SZATA ROŚLINNA niu zrębów zupełnych, spasaniu podszytu czy też zgrabianiu ściółki. Zdegradowane ekosystemy z Pieniny charakteryzuje bogactwo cennych czasem zajmował świerk, pochodzący z nasa- biocenoz – zwłaszcza leśnych, łąkowych oraz dzeń oraz samosiewek. Rozprzestrzenienie tego naskalnych. W regionie tym zidentyfikowano gatunku pogorszyło kondycję lasów. Obecnie rośliny endemiczne (mniszek pieniński, pszo- sukcesywnie prowadzi się działania zmierzające nak pieniński, bylica piołun odmiana wapien- do przebudowy drzewostanów świerkowych na na, mokrzyca szczeciolistna odmiana pienińska, mieszane z jodłą, modrzewiem, sosną, bukiem, chaber barwny odmiana pienińska, rozchodnik jesionem i jaworem, przystosowane do lokal- ostry odmiana wapienna) oraz reliktowe z epo- nych warunków siedliskowych. Zbiorowiska le- ki lodowcowej (gęsiówka alpejska, aster alpej- śne Pienin o naturalnym charakterze, zachowały ski, traganek jasny, macierzanka sudecka, dębik się prawie wyłącznie w niedostępnych partiach ośmiopłatkowy, złocień Zawadzkiego, pępawa terenu, zwłaszcza w Pieninach Właściwych. Na- Jacquina, konietlica alpejska, jałowiec sawina). leżą do nich: buczyna karpacka, jaworzyna gór- Spotykane są także gatunki charakterystyczne dla ska, reliktowe laski sosnowe, ciepłolubna bu- ciepłych klimatów południowych, np. śródziem- czyna i jedlina, grąd, olszynka karpacka [Wró- nomorski storczyk – dwulistnik muszy. Wiele ga- bel i Połtowicz, 1999]. tunków podlega ochronie prawnej, w tym ochro- Współczesny krajobraz Pienin charakteryzu- nie ścisłej. Ze względu na duże zróżnicowanie ją w dużej mierze liczne zbiorowiska darniowe podłoża, morfologii terenu, czy mikroklimatu, utworzone przez człowieka i przez stulecia przez swe stanowiska znalazło tu ponad 1100 gatun- niego użytkowane. Zdaniem Michalika [2000], ków roślin naczyniowych (kwiatowe i paprotni- łąki pienińskie (rajgrasowe, ziołoroślowe) sta- ki), 331 mchów i wątrobowców, 400 porostów, nowią jedne z najbogatszych biocenoz polskich, 550 grzybów kapeluszowych [Zarzycki, 1982; wyróżniających się między innymi bogactwem Strojny, 1987; Michalik, 2000]. Tak znacząca storczyków. Jednak w ostatnim dwudziestoleciu

55 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015 ich areał ulega zmniejszaniu na rzecz ubogich 13000. W przypadku grup dobrze zbadanych ekosystemów stanowiących porzucone użytki (np. motyli), gatunki znane w Pieninach stanowią zielone, a także samozadarnione odłogi z grun- około 50% całej fauny Polski. W Pieninach wy- tów ornych [Jaguś i in., 2006]. stępują zarówno bezkręgowce charakterystyczne Szczególnym elementem szaty roślinnej Pie- dla klimatów chłodnych, jak i przedstawiciele ga- nin są bardzo cenne pod względem florystycznym tunków kserotermicznych. Dobrym przykładem zbiorowiska naskalne [Michalik, 2000]. Wśród takiego zróżnicowania są ślimaki – 37 gatunków zbiorowisk wapieniolubnych, zasiedlających górskich, 24 borealno-górskie, 11 południowych. formy skałkowe, wyróżnia się naskalne murawy Nie brak też bezkręgowców bardzo rzadkich, za- górskie i naskalne murawy ciepłolubne. W mura- grożonych wymarciem, jak np. motyle: niepylak wach górskich dominuje sesleria skalna, a liczba apollo, niepylak mnemozyna, paź żeglarz. wszystkich gatunków roślin naczyniowych sięga Fauna kręgowców liczy blisko 250 gatunków, 150. Obok oligotermicznych roślin wysokogór- w tym 45 ssaków, 170 ptaków (w większości za- skich (np. posłonka skalnego, goździka wczesne- kładających w Pieninach gniazda), 15 płazów i go) występują tu gatunki ciepłolubne (np. ożanka gadów, 16 ryb [Salamon, 1988; Michalik, 2000]. górska, przetacznik kłosowy). Z kolei w mura- Dla niektórych z nich Pieniny są granicą zasięgu wach ciepłolubnych poczesne miejsce zajmuje występowania. kostrzewa blada, a także rojnik włochaty i liczne Wśród przedstawicieli dużych ssaków spo- gatunki kserotermiczne, charakterystyczne bar- tykanych w Pieninach, warto wymienić: rysia, dziej dla tzw. muraw kserotermicznych. Murawy wilka, borsuka, wydrę, kunę leśną, dzika. Ssaki te zajmują skaliste zbocza o wystawie południo- małe wyróżnia występowanie myszy małookiej wej, na których wykształciła się pokrywa rędziny jako elementu stepowego oraz dziesięciu gatun- brunatnej, a także ustabilizowane piargi i osypi- ków nietoperzy z podkasańcem na czele, będą- ska. Początkowo występowały na niewielkich cym reprezentantem nietoperzy tropikalnych na powierzchniach tylko w Pieninach Właściwych, granicznym, północnym stanowisku. Awifaunę jednak rozprzestrzeniły się w całym regionie w Pienin tworzą między innymi: puchacz, pusz- miejscach wyciętych ciepłolubnych lasów buko- czyk, sowa uszata, sowa włochata, pójdźka, só- wych. Bogactwo gatunków tworzą w ich obrębie weczka, pustułka, myszołów, jastrząb, bocian między innymi: kłosownica pierzasta, lebiodka czarny, zimorodek, pliszka górska, pluszcz, si- pospolita, dziurawiec zwyczajny, okrzyn szero- kory i inne. Interesujące są dwa gatunki śród- kolistny, perłówka siedmiogrodzka, szałwia okrę- ziemnomorskie, tj. nagórnik oraz pomurnik. gowa, rumian żółty. Dla drugiego z wymienionych jest to najdalsze Obecność i wysoki zasięg muraw kseroter- północne stanowisko w Europie. W Pieninach micznych, właściwych wyżynom (Miechowskiej spotykane są także gatunki tajgowe: dzięcioł bądź Lubelskiej) i jednocześnie występowanie trójpalczasty, orzechówka, drozd obrożny. Pła- szeregu gatunków wysokogórskich w znacznie zy Pienin są reprezentowane głównie przez ga- niższych położeniach niż w pobliskich Tatrach, tunki górskie, między innymi traszkę karpacką, to jedne z cech decydujących o unikalności flory- traszkę górską, kumaka górskiego i salaman- stycznej Pienin wśród górskich pasm karpackich. drę. W tej gromadzie nie brak też gatunków niżowych – spośród tych rzadszych można wy- liczyć ropuchę szarą, ropuchę zieloną, rzekotkę FAUNA drzewną. Obecność gadów w Pieninach nie ma charakteru regionalnej odrębności, spotykane są Faunę Pienin cechuje nie tylko bogactwo wy- bowiem gatunki znane z terenów karpackich i stępujących tu gatunków [Razowski, 2000], ale pozakarpackich, takie jak: zaskroniec, żmija również odrębność w stosunku do obszarów są- zygzakowata, gniewosz plamisty, jaszczurka siednich, przy czym dotyczy ona w głównej mie- zwinka, jaszczurka żyworodna. Z kolei ichtio- rze zwierząt bezkręgowych, wśród których opi- faunę Pienin wyróżnia w pewnym stopniu obec- sano dwa endemiczne owady – „pienińskiego” ność ryb związanych z czystymi wodami gór- skoczogonka i „karpacką” zrówieńkę. Według skimi, a więc lipienia, głowacza pręgopłetwego, Michalika [2000], liczebność zidentyfikowanych strzebli potokowej, czy pstrąga potokowego. bezkręgowców w obrębie Pienin wynosi około Pospolicie występują też: kleń, ukleja, brzana, 6500 gatunków, ale ocenia się, że może sięgać brzanka, świnka.

56 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

ROZWÓJ KRAJOBRAZÓW byli oni na obszary Sądecczyzny, Pienin i Spiszu KULTUROWYCH na przełomie XIV i XV wieku. Nieco później, od pierwszej połowy XV wieku, w rejonie Pienin za- W obszarach karpackich, lokalne warunki znaczyła się jeszcze jedna fala migracji – napły- środowiskowe determinowały przebieg proce- wających ze wschodu Rusinów. Była to ludność sów osadniczych i rozwój krajobrazów kulturo- trudniąca się rolnictwem i preferująca osiadły wych. W Pieninach – czego dowodzi powyższa tryb życia. Zarówno Wołosi, jak i Rusini, napo- charakterystyka fizjograficzna – były one stosun- tykali osady pierwszych kolonistów, co z czasem kowo sprzyjające działalności człowieka, stąd owocowało wspólnym gospodarowaniem i prze- też początki osiedleńczego zainteresowania tym nikaniem kultur. Wołosi sukcesywnie rezygnowa- regionem przypadają już na drugą połowę XIII li z koczownictwa, a nawet zakładali wsie na tzw. wieku. Wcześniej, siedliska ludzkie miały cha- prawie wołoskim (np. Szlachtową, Jaworki, Białą rakter okresowy i były zlokalizowane u wylotów Wodę, Czarną Wodę, Wielki Lipnik, Straniany). dolin bądź też w jaskiniach [Michalczuk, 1992]. Wszystko to sprawiło znaczne rozprzestrzenienie Penetrację obszaru Pienin ułatwiały: umiarkowa- krajobrazów kulturowych rolniczych, choć za- ne wzniesienie terenu, łagodne warunki klima- znaczały się także inne formy zagospodarowania, tyczne, dostępność komunikacyjno-transportowa związane z epizodami górniczo-hutniczymi, go- (wzdłuż doliny Dunajca i jego większych do- spodarką leśną, wykorzystaniem wód (np. spła- pływów), natomiast czynnikami mobilizującymi wem drewna) itd. były: bogactwo lasów dolnoreglowych (surow- Proces osadniczy zakończył się w Pieninach cowe, łowieckie), dostępne zasoby kamienia wa- zasadniczo w XVII wieku, jednak istniejące piennego, w miarę przydatna rolniczo pokrywa miejscowości rozrastały się nadal, sięgając przy- glebowa, a z czasem także walory uzdrowiskowe. siółkami coraz wyższych partii wzniesień. Po- Kształtowanie przestrzeni kulturowej w Pieni- stępujące przeludnienie sprawiało, że wylesiano nach przybierało w ciągu wieków różnorodne for- wszelkie tereny nadające się pod uprawy orne, my [Zarzycki, 1982], jednak najbardziej znaczące przeznaczając na ten cel również polany paster- zmiany w krajobrazie należy przypisać działalno- skie. Najlepszym odzwierciedleniem niedostatku ści pastersko-rolniczej nieodłącznie powiązanej z pożywienia była gospodarka prowadzona przez trzebieżą szaty leśnej. Wskutek tej działalności, ludność łemkowską zamieszkującą Małe Pieniny. tylko w niedostępnych partiach terenu (zwłaszcza Pola orne sięgały tu wysokości 900 m n.p.m., Pieninach Właściwych) zachowały się enklawy a domostwa sytuowano tylko na gruntach kamie- naturalnego krajobrazu. nistych, których uprawa była niemożliwa. Do- Rozwój krajobrazów kulturowych w Pieni- datkowo, dużym nakładem pracy (zapewne przy nach, a właściwie u ich podnóży, był początkowo pomocy sochy i łopat) tarasowano strome stoki, związany z falą osadnictwa postępującą w XIII pozyskując w ten sposób nowe powierzchnie i XIV wieku równolegle z dwóch kierunków: uprawne. Sytuacja uległa zmianie dopiero po północnego i południowego [Wiktor, 1965]. Od II wojnie światowej na skutek przesiedleń ludno- północy przybywali osadnicy polscy, przystoso- ści zaliczanej do ukraińskiego obszaru językowe- wując łagodne zbocza do uprawy ziemi. Z kolei go, w ramach tzw. akcji „Wisła”. Zostali oni prze- na południowe obrzeża Pienin napływała ludność wiezieni na obszary odzyskanych województw pochodzenia spisko-niemieckiego i węgierskie- zachodnich, bądź na Ukrainę. go, zakładając osady o charakterze pańszczyź- Na opustoszałe tereny zaczęli przybywać nianym. W okresie tym powstawały pierwsze osadnicy z Podhala i Sądecczyzny. Wyburzo- granice rolno-leśne. Z biegiem czasu zagospoda- no niemal wszystkie domostwa, budując nowe rowanie terenu objęło także jego wyższe partie, a wioski. Utrzymywanie rozległego areału pól było domeną pasterzy wołoskich, będących mie- ornych było zbyteczne, stąd też szybko uległy szanką etniczną ludów południowoeuropejskich one procesom samozadarniania. Wydarzenia te [Reinfuss, 1990]. Wołosi wędrowali ze swoimi zbiegły się z potrzebą wycofania wypasu owiec stadami wzdłuż łańcucha karpackiego od Sied- w Tatrach celem ochrony tatrzańskiej przyrody. miogrodu po Bramę Morawską. Tereny pastwi- W 1948 roku zdecydowano zatem przeznaczyć skowe pozyskiwali wypalając lasy porastające niezagospodarowane hale pienińskie dla owczar- górskie grzbiety. W doliny schodzili jedynie zimą stwa, przekazując je w dzierżawę hodowcom z spasając puszczańskie podszycie i ściółkę. Przy- Tatr i Podtatrza. W Małych Pieninach, obszary

57 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015 przeznaczone na wypas podzielono na jednostki nin. Napływ turystów powodował z kolei rozwój przestrzenne (tzw. cerkle), które wyposażono w urbanistyczny miejscowości oraz poszerzanie urządzenia wodno-melioracyjne oraz bacówki, zakresu usług. Jedną z najważniejszych atrakcji składające się z pomieszczeń mieszkalnych, se- turystycznych stał się spływ Dunajcem łodziami rowarni, wędzarni, obórki dla bydła oraz szopy flisackimi od Czorsztyna do Szczawnicy, którego dla owiec. Utworzenie intensywnych pastwisk początki sięgają lat 30. XIX wieku. Od przełomu uniemożliwiło rozprzestrzenienie biocenoz le- XIX i XX wieku aż do czasów współczesnych śnych, których niewielki areał pozostawał konse- w krajobrazie Pienin coraz liczniej zaznaczały kwencją wcześniejszej gospodarki. Od lat 50. do się elementy turystycznego zagospodarowania 80. XX wieku w samych tylko Małych Pieninach obszaru: schroniska, pensjonaty, ośrodki szkole- wypasano kilkadziesiąt tysięcy owiec. Dopiero niowo-wypoczynkowe, szlaki piesze i rowerowe, przełom ustrojowy spowodował recesję owczar- trasy narciarskie, turystyczne przejścia granicz- stwa i kolejny etap zmian w krajobrazie, zwłasz- ne, wyciągi, zjeżdżalnie wózkowe i inne. Są one cza w obrębie porzuconych terenów pastwisko- obecnie nieodłącznie kojarzone ze środowiskiem wych. Zmiany te zaznaczają się do chwili obecnej geograficznym Pienin, podobnie jak najbardziej i polegają na wkraczaniu roślinności pionierskiej spektakularna inwestycja ingerująca w krajobraz wskazującej na rozwój procesów samozalesiania. tego regionu, czyli zespół zbiorników wodnych: W ostatnim dwudziestoleciu recesji uległa także Czorsztyńskiego i Sromowieckiego. orna uprawa ziemi [Jaguś i in., 2006]. Wycofywa- W procesie żywiołowego zagospodarowania nie agrocenoz wiąże się z transformacją funkcji uzdrowiskowo-turystycznego Pienin, połączone- obszarów karpackich, ukierunkowaną na rozwój go z nasiloną eksploatacją lasów, czy też wspo- turystyki. minaną intensyfikacją rolnictwa, nie zabrakło Walory wypoczynkowo-uzdrowiskowe Pie- głosów i działań służących ochronie tutejszej nin zaczęto dostrzegać w I połowie XIX wieku. przyrody [Smólski, 1982]. Przełomowym mo- Przyczyniło się do tego między innymi odkrycie mentem w jej organizacji było przygotowanie źródeł mineralnych. Lecznictwo uzdrowiskowe w 1921 roku przez prof. Władysława Szafera rozwinęło się zwłaszcza w Szczawnicy (rys. 6) pierwszej koncepcji utworzenia Pienińskiego oraz w Śmierdzonce koło Czerwonego Klasztoru. Parku Przyrody. Jeszcze w tym samym roku za- Oba te ośrodki połączył nie tylko specyficzny styl owocowało to powstaniem prywatnego rezerwa- architektury willowej, ale także droga wybudowa- tu na Górze Zamkowej w Czorsztynie (będącego na wzdłuż Dunajca w jego Przełomie Pienińskim. własnością Stanisława K. Drohojewskiego), a w Przybywający kuracjusze coraz szerzej propago- efekcie utworzeniem w 1932 roku Parku Narodo- wali dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Pie- wego w Pieninach oraz Słowackiego Rezerwatu

Rys. 6. Pijalnia wód mineralnych przy placu Dietla w Szczawnicy (fot. A. Jaguś) Fig. 6. Mineral water drink-house in

58 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

Przyrody w Pieninach. Po II wojnie światowej, ralnych na tle budowy geologicznej Szczawnicy. w 1954 roku, Rada Ministrów reaktywowała Pie- Przegląd Geologiczny, 11, 499–502. niński Park Narodowy (PPN). Po stronie słowac- 4. Birkenmajer K. 1978. Powstanie pienińskiego pasa kiej, park narodowy jako samodzielną jednostkę skałkowego. Wszechświat, 3, 57–63. utworzono w 1967 roku pod nazwą Pieninský 5. Birkenmajer K. 1979. Przewodnik geologiczny po Národný Park (PIENAP). Na całym obszarze pienińskim pasie skałkowym. Wydawnictwa Geo- Pienin, po obu stronach granicy państwowej, po- logiczne, Warszawa. wołano też szereg rezerwatów przyrody: Przełom 6. Birkenmajer K. 2003. Aktualne problemy geolo- Białki pod Krempachami, Zielone Skałki, Zamek giczne Pienin. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 8, Czorsztyn, Lasek, Wąwóz Homole, Biała Woda, 33–40. Zaskalskie-Bodnarówska, Wysokie Skałki, Prze- 7. Birkenmajer K. 2006. Przełom Dunajca w Pieni- łom Dunajca, Przełom Leśnickiego Potoku, Ha- nach – fenomen geologiczny. Pieniny – Przyroda i ligowskie Skały, Kamienska Tisina. Poza tym, Człowiek, 9, 9–22. wielu obiektom przyrodniczym nadano rangę 8. Chełchowski W., Wiszniewski W. 1987. Regiony pomników przyrody. Działania w zakresie ochro- klimatyczne Polski. [W:] Atlas Hydrologiczny Pol- ny przyrody pozwoliły na zachowanie cennych ski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. biocenoz i osobliwości przyrody nieożywionej. 9. Chowaniec J., Gierat-Nawrocka D., Witek K. Sprzyjają też renaturyzacji ekosystemów, w któ- 1981. Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200000, rych zachwiano równowagę ekologiczną. Tylko ark. Nowy Sącz i Tatry Wysokie. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. ich propagowanie i przestrzeganie pozwoli na dalszy rozwój krajobrazów kulturowych, bezkon- 10. Dobrzański B., Gliński J., Guz T. 1960. Tarasowa- nie zboczy jako czynnik kształtowania erodowa- fliktowy w stosunku do pienińskiej przyrody. nych gleb dorzecza Białej i Czarnej Wody. Rocz- niki Gleboznawcze, tom 9, z. 2, 69–84. UWAGA KOŃCOWA 11. Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w polskich Kar- patach Zachodnich. Zeszyty Naukowe UJ – Prace Wybór Pienin do sporządzenia przykładowej, Geograficzne, 11, 1–255. regionalnej charakterystyki fizjograficzno-kul- 12. Humnicki W. 2007. Hydrogeologia Pienin. Wy- turowej nie był przypadkowy. Decyzja wynikała dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, War- szawa. z faktu, że region ten charakteryzuje się szcze- gólną specyfiką warunków środowiskowych, 13. Jaguś A., Rzętała M. 2001. Szczawnica i okolice w tym występowaniem osobliwości przyrodni- – niektóre możliwości kształcenia w zakresie geo- grafii. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu- Ślą czych, i jednocześnie jest monitorowany środo- skiego, Sosnowiec. wiskowo przez liczne instytucje, administrujące 14. Jaguś A., Rzętała M. 2009. Kształcenie terenowe szereg stacji i stanowisk pomiarowo-doświad- w zakresie geografii i ochrony środowiska (na czalnych. Dzięki temu jest to doskonały poligon przykładzie Pienin). Akademia Techniczno-Hu- dla edukacji przyrodniczej. Potwierdza to treść manistyczna w Bielsku-Białej, Wydział Nauk o dostępnego w bibliotekach podręcznika „Kształ- Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Bielsko-Biała – cenie terenowe w zakresie geografii i ochrony Sosnowiec. środowiska (na przykładzie Pienin)”, w którym 15. Jaguś A., Kulpa R., Rzętała M. 2006. Zmiany użyt- usystematyzowano i przedstawiono różnorodne kowania terenu i wód powierzchniowych w Pieni- możliwości realizacji terenowych zajęć akade- nach. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 9, 143–155. mickich [Jaguś i Rzętała, 2009]. 16. Jetel J. 2000. Hydrogeologická mapa Ľubovnian- skéj Vrchoviny a Pienin w mierke 1:50000. Mi- nisterstvo Životného Prostriedia Slovenskej Re- LITERATURA publiky, Štátny Geologický Ústav Dionýza Štúra, Bratislava. 1. Adamczyk B., Greszta J., Olszowski J. 1982. 17. Jurewicz E., 2005. Geodynamic evolution of the Gleby Pienińskiego Parku Narodowego. Ochrona Tatra Mts and the (Western Przyrody, 44, 317–340. Carpathians): problems and comments. Acta Geo- 2. Amirowicz A., Baryła J., Dziubek K., Gradziński logica Polonica, vol. 55, no. 3, 295–338. M. 1995. Jaskinie Pienińskiego Parku Narodowe- 18. Karwowski K. 2003. Monitoring środowiska w go. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 3, 3–57. Pienińskim Parku Narodowym. Pieniny – Przyroda 3. Birkenmajer K. 1956. Występowanie wód mine- i Człowiek, 8, 119–125.

59 Inżynieria Ekologiczna vol. 41, 2015

19. Kaźmierczakowa R. (red.) 2004. Charakterystyka 30. Niemyska-Łukaszuk J., Zaleski T., Miechówka A. i mapa zbiorowisk roślinnych Pienińskiego Parku 2004. Charakterystyka pokrywy glebowej Pieniń- Narodowego. Studia Naturae, 49, 1–348. skiego Parku Narodowego. Studia Naturae, 49, 20. Kloss A. (red.) 2003. Zespół zbiorników wodnych 33–41. Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne im. Ga- 31. Nyka J. 2000. Pieniny – przewodnik. Wydawnic- briela Narutowicza. Monografia. Regionalny - Za two Trawers, Latchorzew. rząd Gospodarki Wodnej w Krakowie, Hydropro- 32. Perzanowska J. 2004. Klimat Pienin. Studia Natu- jekt Warszawa Sp. z o.o., Instytut Meteorologii i rae, 49, 21–32. Gospodarki Wodnej, Kraków. 33. Razowski J. (red.) 2000: Flora i fauna Pienin – Mo- 21. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. nografie Pienińskie 1. Pieniński Park Narodowy, PWN, Warszawa. Krościenko n/D. 22. Kostrakiewicz L. 1979. Piętra klimatyczne w Pie- 34. Reinfuss R. 1990. Śladami Łemków. Wydawnic- ninach polskich. Wszechświat, 11, 260–262. two PTTK „Kraj”, Warszawa. 23. Kostrakiewicz L. 1990. Typy chemiczne wód źró- 35. Salamon Z. 1988. Pieniński Park Narodowy. Par- dlanych górnej strefy hydrogeologicznej w rejonie ki narodowe i rezerwaty przyrody, tom 9, z. 2-3, kontaktu pienińskiego pasa skałkowego z jednost- 53–58. ką magurską. Wszechświat, 7-8, 120–123. 36. Smólski S. 1982. Ochrona przyrody w Pieninach, 24. Kostrakiewicz L. 1992. Typologia źródeł pieniń- jej historia i zadania w obliczu nadchodzących skiego pasa skałkowego i jednostki magurskiej. zmian. [W:] Przyroda Pienin w obliczu zmian Wszechświat, 3, 62–65. (red. K. Zarzycki). Studia Naturae, seria B, 30, 25. Mapa Geologiczno-Turystyczna „Pieniński Park 475–485. Narodowy” w skali 1:25000. Państwowy Instytut 37. Strojny W. 1987. Pieniny. Wiedza Powszechna, Geologiczny PIB, Warszawa 2013. Warszawa. 26. Małecka D., Humnicki W. 2002. Problemy hydro- 38. Wiktor J. 1965. Pieniny i ziemia sądecka. Wydaw- geologii i ochrony wód Pienińskiego Parku Naro- nictwo Literackie, Kraków. dowego. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 7, 49–70. 39. Witek T., Górski T., Kern H., Żukowski B., Bu- 27. Małecka D., Murzynowski W. 1978. Rejonizacja dzyńska K., Filipiak K., Fiut M., Strzelec J. 1994. hydrogeologiczna Karpat fliszowych. Biblioteczka Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Wiadomości Instytutu Melioracji i Użytków Zielo- Polski według gmin. Suplement A-57. Instytut nych, 56, 1–47. Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy. 28. Michalczuk S. 1992. Krajobraz kulturowy Pieniń- 40. Wróbel I., Połtowicz A. 1999. Zbiorowiska leśne skiego Parku Narodowego. Pieniny – Przyroda i Pienińskiego Parku Narodowego. Materiały semi- Człowiek, 1, 17–26. naryjne Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, 29. Michalik S. 2000. Pieniny – Park dwu narodów. 42, 39–45. Przewodnik przyrodniczy. Pieniński Park Narodo- 41. Zarzycki K. (red.) 1982. Przyroda Pienin w obliczu wy, Krościenko n/D. zmian. Studia Naturae, seria B, 30, 1–578.

60