Региональный №4(72)2016..Indd

Тіркеу нөмірі 204-ж № 4 (72), желтоқсан, 2016 Регистрационный № 204-ж № 4 (72), декабрь, 2016 Registration number № 204-j № 4 (72), december, 2016 1999 жылдан бастап шығады Жылына 4 рет шығады Основан в 1999 году Выходит 4 раза в год Founded in 1999 Published 4 times a year

Ғылыми журнал Шығыстың аймақтық хабаршысы

Региональный вестник Востока Научный журнал

Scientific journal Regional bulletin of the east

Өскемен Усть-Каменогорск Ust-Kamenogorsk С. Аманжолов атындағы Издательство «Берел» ВКГУ Publishing house «Берел» ШҚМУ «Берел» баспасы имени С. Аманжолова of S. Amanzholov EKSU

Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально Бас редактор Қуандықов Ә.Ө., экономика ғылымдарының докторы

Бас редактордың орынбасары Ердембеков Б.А., филология ғылымдарының докторы, профессор

Жауапты хатшы Саденова М.А., химия ғылымдарының кандидаты

Редакциялық алқа Абдуллина Л.И., филология ғылымдарының кандидаты; Абылқасова Г.Е., химия ғылымдарының кандидаты; Аманжолова Д.А., тарих ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы); Амреева Л.М., медицина ғылымдарының кандидаты; Бейсембаева Р.С., география ғылымдарының кандидаты; Жан М., филология ғылымдарының докторы (Бейжің қ., Қытай Халық Республикасы); Жан Ш.-Ш., тарих ғылымдарының докторы (Бейжің қ., Қытай Халық Республикасы); Жылқубаева А.Ш., филология ғылымдарының кандидаты; Кайгородцев А.А., экономика ғылымдарының докторы; Қапышева Г.Қ., филология ғылымдарының кандидаты; Мамбетқазиев Е.А., химия ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (Өскемен қ., Қазақстан); Мырзағалиева А.Б., биология ғылымдарының докторы; Рахимбердин Қ.Х., заң ғылымдарының докторы; Редферн С., минералды физика профессоры, философия докторы (Кембридж қ., Ұлыбритания); Секенұлы А., география ғылымдарының докторы (Үрімші қ., Қытай Халық Республикасы); Селиверстов В.И., заң ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы); Сидорович А.В., экономика ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы); Сқақов М.Қ., физика-математика ғылымдарының докторы (Курчатов қ., Қазақстан); Сүйнова Н.Х., филология ғылымдарының докторы (Черкесск қ., Карачаево-Черкес Республикасы, Ресей Федерациясы); Тикунов В.С., география ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы); Федорчук Ю.М., техника ғылымдарының докторы (Томск қ., Ресей Федерациясы); Финке П., тарих ғылымдарының докторы (Цюрих қ., Швейцария); Шапиро Н.А., экономика ғылымдарының докторы (Санкт-Петербург қ., Ресей Федерациясы).

ISSN 1683-1667 © С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 2016

Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы Главный редактор Кувандыков А.У., доктор экономических наук

Заместитель главного редактора Ердембеков Б.А., доктор филологических наук, профессор

Ответственный секретарь Саденова М.А., кандидат химических наук

Редакционная коллегия Абдуллина Л.И., кандидат филологических наук; Абылкасова Г.Е., кандидат химических наук; Аманжолова Д.А., доктор исторических наук (г. Москва, Российская Федерация); Амреева Л.М., кандидат медицинских наук; Бейсембаева Р.С., кандидат географических наук; Жан М., доктор филологических наук (г. Пекин, Китайская Народная Республика); Жан Ш.-Ш., доктор исторических наук (г. Пекин, Китайская Народная Республика); Жилкубаева А.Ш., кандидат доктор филологических наук; Кайгородцев А.А., доктор экономических наук; Капышева Г.К., кандидат филологических наук; Мамбетказиев Е.А., доктор химических наук, академик НАН РК (г. Усть-Каменогорск, Казахстан); Мырзагалиева А.Б., доктор биологических наук; Рахимбердин К.Х., доктор юридических наук; Редферн С., профессор минеральной физики, доктор философии (г. Кембридж, Великобритания); Секенулы А., доктор географических наук (г. Урумчи, Китайская Народная Республика); Селиверстов В.И., доктор юридических наук (г. Москва, Российская Федерация); Сидорович А.В., доктор экономических наук (г. Москва, Российская Федерация); Скаков М.Қ., доктор физико-математических наук (г. Курчатов, Казахстан); Суинова Н.Х., доктор филологических наук (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Республика, Российская Федерация); Тикунов В.С., доктор географических наук (г. Москва, Российская Федерация); Федорчук Ю.М., доктор технических наук (г. Томск, Российская Федерация); Финке П., доктор исторических наук (г. Цюрих, Швейцария); Шапиро Н.А., доктор экономических наук (г. Санкт-Петербург, Российская Федерация).

ISSN 1683-1667 © Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, 2016 Editor in chief Kuvandykov A.U., Doctor of Economic Sciences

Deputy Editor in Chief Yerdembekov B.A., Doctor of Philological Sciences, professor

Executive secretary Sadenova M.A., Candidate of Chemical Sciences

Editorial board Abdullina L.I., Candidate of Philological Sciences; Abylkassova G.Ye., Candidate of Chemical Sciences; Amanzholova D.A., Doctor of Historical Sciences (Moscow, Russia); Amreyeva L.M., Candidate of Medical Sciences; Beisembayeva R.S., Candidate of Geographic Sciences; Zhang Meilan, Doctor of Philological Sciences (Beijing, China); Zhang Xushan, Doctor of Historical Sciences (Beijing, China); Zhilkubayeva A.Sh., Candidate of Philological Sciences; Kaigorodtsev A.A., Doctor of Economic Sciences; Kapysheva G.K., Candidate of Philological Sciences; Mambetkaziyev Ye.A., Doctor of Chemical Sciences, academician of NAS RK (Ust- Kamenogorsk, Kazakhstan); Myrzagaliyeva A.B., Doctor of Biological Sciences; Rakhimberdin K.H., Doctor of Juridical Sciences; Redfern S., Professor of mineral physics, Doctor of PhD, Head of X-ray diffraction laboratory (Cambridge, United Kingdom); Sekenuly A., Doctor of Geography (Urumchi, China); Selivyorstov V.I., Doctor of Juridical Sciences (Moscow, Russia); Sidorovych A.V., Doctor of Economic Sciences (Moscow, Russia); Skakov M.K., Doctor of Physics and Mathematics (Kurchatov, Kazakhstan); Suyіnova N.H., Doctor of Philological Sciences (Cherkessk, Republic of Karachay- Cherkessia, Russia); Tikunov V.S., Doctor of Geographic Sciences (Moscow, Russia); Fedorchuk Yu.M., Doctor of Technology (Tomsk, Russian Federation); Finke P., Doctor of Historical sciences (Zurich, Switzerland); Shapiro N.A., Doctor of Economic Sciences (St. Petersburg, Russia).

ISSN 1683-1667 © S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, 2016 ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES

ӘОЖ. 517.958

Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ, Ә. ӘДІЛБЕК

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

МЕКТЕП МАТЕМАТИКАСЫ КУРСЫНДА MATHCAD ЖҮЙЕСІНІҢ ГРАФИКАЛЫҚ МҮМКІНШІЛІКТЕРІН ПАЙДАЛАНУ MathСad пакетінде математикалық есептер шешімдерінің графикалық тәсілдерін жүзеге асыру үшін кең құралдар жиынтығы ұсынылған. MathСad-та графиктер әмбебап және қолдануға қолайлы болып табылады. Пакет түрлі типтегі графиктерді тұрғызуға мүмкіндік береді: декарттық координаталардағы графиктер, полярлық координаталардағы графиктер, беттерді тұрғызу, деңгейлік сызықтарды тұрғызу, векторлық өрістердің кескіндері, үшөлшемді гистограммалар. Түйін сөздер: элементар функциялар, функция графиктерін салу, координаттар жүйесі, математикалық пакеттер.

ПРИМЕНЕНИЕ ГРАФИЧЕСКИХ ВОЗМОЖНОСТЕЙ СИСТЕМЫ MATHCAD В ШКОЛЬНОМ КУРСЕ МАТЕМАТИКИ В пакете MathСad представлен обширный набор инструментов для реализации графических методов решения математических задач. Графики в MathСad являются универсальными и легкими в использовании. Пакет позволяет строить графики разных типов: графики в декартовых координатах, графики в полярных координатах, строить поверхности, строить линии уровня, картины векторных полей, трехмерные гистограммы, точечные графики. Ключевые слова: элементарные функции, построение графиков функций, системы координат.

THE USE OF THE GRAPHICS CAPABILITY OF MATHCAD IN THE SCHOOL COURSE OF MATHEMATICS In the package MathСad presents an extensive set of tools to implement graphical methods of solving mathematical problems. Graphics in MathСad are versatile and easy to use. The package allows you to plot different types of graphs in Cartesian coordinates, graphs

Региональный вестник Востока 5 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР in polar coordinates, building surface, building a level line, pictures of vector fields, three dimensional bar charts. Keywords: elementary functions, graphing functions, coordinate systems, mathematical packages.

Математикалық және инженерлі-техникалық есептеулерді жүргізу мамандалған кешенді бағдарламалар пайда болғаннан кейін оңайға түсті. Мұндай кешендерге МatLab, Maple, MathCad, Mathematical, MuPAD, Derive және т.б бағдарламалар жатады. Бұл бағдарламалардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі – МathСad. Қазіргі уақыттағы МathСad бағдарламасының әртүрлі жобалары математикаға негізделген жан-жақты есептеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Сандық және аналитикалық меншікті есептеуден басқа, олар әйгілі мәтіндік редакторлар және электронды кестелермен қиын орындалатын тапсырмаларды оңай шеше алады. Мathсad – компьютерлік жүйе үшін формуламен, текстермен, сандар және графиктермен жұмыс жасағанда қолданылатын өте қолайлы бағдарлама. 1986 жылы MS-DOS платформасында пайда болған MathСad өзіне ұқсас прграммалардың ішінде автоматты есептеулер жүйесіне кіретін математикалық өсиетті қолданды. Сонымен қатар алғаш рет математикалық есептеулер жүргізілді және өлшем бірліктер тексерілді. Қазіргі уақыттарда MathСad бағдарламасы ЭЕМ үшін алгебралық жүйелерде белгілі-бір мүмкіндіктерде қолданылады, бірақ инженерлік жұмыстарда оған қарағанда көп қолданылады. Алғаш рет MathСad-ты Масагеттік техникалық институттан шыққан Ален Рэздеу ойлап тапқан болатын, кейін қазіргі уақытта Parametric Technology корпорациясының құрамы болып табылатын Mathsoft фирмасының құралуына негіз салған адамдардың бірі болды. Бағдарламаның жұмыстық ауданы теңдіктер мен теңсіздіктер текстік емес, графикалық түрде болатын қарапайым бет. MathСad компьютер экранында формулаларды көпшілікке үйреншікті түрде, сондай-ақ анықтамалар мен оқулықтардағыдай жазуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кез келген математикалық есептерді шығаруға болады. Сонымен бірге адам меңгерген барлық ғылым саласындағы мәселелерді физика, экономика, химия, биология, лингвистика және тағы да көптеген есептерді таза математикалық жолмен шығаруға мүмкіндік береді. Берілген есептерді не сандық, не символдық жолмен (яғни белгілеулер енгізу арқылы) шығаруға болады. Формулалар мен теңдеулерді арнайы түсіндірмелер арқылы жүргізіп, графиктерді екі және үш өлшемді жүйеде салуға, Windows қосымшаларының көмегімен қозғалыстарын шығарып алуға болады. MathСad өзінің арнайы анықтамалық жүйесіне ие, онда математикалық және физика-химиялық формулалар және тұрақтылар, белгілі шамалар, яғни тұрақтылар және диаграммалар жинақталған. Жұмыстық құжатты қағазға басып біз экранда нені жаздық соны ала аламыз. Бір текстік бетте графикті және математикалық шығарылуын бере отырып, MathСad кез келген есептің шығарылуын оңай түсінуге мүмкіндік береді.

Тоқсанына бір рет шығарылады 6 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ, Ә. ӘДІЛБЕК. 4 (72) 2016. Б. 5-10 ISSN 1683-1667 MathСad пакетінің негізгі мүмкіндіктері: – дифференциалдық теңдеулерді әртүрлі есептік әдістермен шешу; – функцияның екі-үш өлшемді графиктерін тұрғызу; – грек алфавитін теңдеулерде де текстерде де қолдану; – символдық режимде есептеулер жүргізу; – векторлар және матрицалармен операциялар жүргізу; – теңсіздіктер жүйесін символдық әдіспен шешу; – көпмүше мен функциялардың түбірін табу; – статикалық есептеулер жүргізу және ықтималдылықтармен жұмыс; – меншікті сандар мен векторларды іздеу; – өлшем бірліктерін есептеу т.б. Бұл бағдарлама бағдарламалауды аз білетін адамдарға арналса да, дәстүрлі бағдарламалау тіліндегі және теңдіктерді шешудегі математикалық модельдеудің визуальды жауабы сияқты күрделі жобаларда де қолданылады. MathСad жан-жақты жүйе, яғни математикалық әдістер қолданылатын ғылым мен техниканың кез келген ауданында қолданылады. MathСad жүйесінде бұйрықтарды математикалық есептеулердің стандартты тіліне жақын тілде жазу есептің берілгені мен шығарылуын қысқартады. MathСad әртүрлі математикалық есептер және бекітілген стандарттар шегіндегі құжаттық нәтижелермен жұмыс жасағанда ыңғайлы есептеу ортасымен қамтамасыз етеді. Қолданушының интерфейсі. Қолданушының интерфейсі сөзінің астында жүйелерді клавишалар және тышқан көмегімен оңай басқаруды қамтамасыз ететін МathСad-тағы графиктер әдістер жиынтығы жатыр. Қолданушының ин- терфейс жүйесінде Windows-пен жақсы жұмыс жасай алатын адам MathСad-та бірден жұмыс жасай алады.

1-сурет – Басқару терезесі

Региональный вестник Востока 7 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

Графиктер салу Графиктер құралдар панеліндегі Graph (График) көмегімен тұрғызылады. Кез келген скалярлы функцияның графигін салудың екі тәсілі бар. Біріншісі мәндерді векторға жүктеген кезде немесе вектор графигін салу кезіндегі функцияның дискреттік мәніне негізделген. Екіншісі бірінші тәсілге қарағанда әлдеқайда қарапайым, ол толтыру орындарына функцияны енгізуге негізделген. Нәтижесінде MathСad аргумент мәнінің шегіне байланысты функция графигін өзі салады, үнсіздік бойынша 10-нан 10-ға дейін алынады. Әлбетте, аргумент мәнінің диапазонын өзгертуге болады, мұнда график автоматты түрде құрылады.

2-сурет – Функция графигін жылдам құру тәсілі

Полярлы график Полярлы график құру үшін MathCad бағдарламасында график панелінен полярлы графикты таңдау арқылы функцияның графигін салуға болады. Параметрлердің сипатын өзгерту үшін Axis Format диалогтық терезесін екі шерту арқылы жүзеге асыруға болады. График тұрғызуда кез келген функция үшін екі жағдайды ескеру керек: функция мәні анықталатын нүктелер санын және функция аргументінің өзгеру аралығын анықтап алу керек.

Тоқсанына бір рет шығарылады 8 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ, Ә. ӘДІЛБЕК. 4 (72) 2016. Б. 5-10 ISSN 1683-1667

3-сурет – Полярлы график

MathCad бағдарламасының графиктік панелінің мүмкіндігін көрсету x(t) = t 2 мақсатында параметрлік түрде берілген  функциясының графигі = 3 салынды: y(t) t

x(t) = t 2 4-сурет – Параметрлік түрде берілген  3 функциясының графигі y(t) = t

Региональный вестник Востока 9 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР MathCad бағдарламасын меңгеру аса көп қиындық тудырмайды. Сол себепті оны қолдану барысында оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығының күрт артатындығы байқалады. Оқытудың түрлі технологияларының бірі ретінде MathCad бағдарламасын сабақ барысында қолдану оқушылардың өзіндік ізденістері мен шығармашылық қабілеттерінің жоғарлауына әкелетіні анық.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Очков В.Ф. Физико-математические этюды с Mathcad и Интернет / В.Ф. Очков, Е.П. Богомолова, Д.А. Иванов. – Издательство «Лань», 2016. – 388 с. 2. Кирьянов Д.В. Самоучитель Mathcad 13. / Д.В. Кирьянов. – С-Пб: БХВ- Петербург, 2006. – 528 с. 3. http://www.prodav.narod.ru/mathbook.htm 4. Бектаев Қ.Б. Орысша-қазақша математикалық сөздік / Қ.Б. Бектаев. – Алматы: Мектеп, 1986. – 350 с.

REFERENCES 1. Ochkov V.F., Bogomolova E.P., Ivanov D.A., Fizico-matematicheskie etudy s Mathcad i Internet. Izdatel’stvo Lan’, 2016 g. 388 s. (in Russ). 2. Kir’yanov D.V., Samouchitel’ Mathcad 13. S-Pb: BHV-Peterburg, 2006, 528 s. (in Russ). 3. http://www.prodav.narod.ru/mathbook.htm (in Russ). 4. Bektaev K.B., Oryssha-kazaksha mathematikalyk sozdik. Almaty: Mektep 1986. 350 s. (in Russ).

ӘОЖ 517.958

Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

РАЦИОНАЛ АППРОКСИМАЦИЯНЫҢ КӨМЕГІМЕН АСИМПТОТАЛЫҚ ҚАТАРЛАРДЫ ТҰРҒЫЗУ Аталған жұмыста алгебралық теңдеу мысалында әртүрлі параметрлер үшін асимптоталық қатарды тұрғызу мәселелері қарастырылып, MathСad математикалық пакетінің көмегімен сандық есептеулер жүргізілді. Түйін сөздер: алгебралық теңдеу, түбірлер, асимптоталық қатар, асимптоталық жіктеу, параметр, интерполяция, математикалық пакет.

ПОСТРОЕНИЕ АСИМПТОТИЧЕСКИХ РЯДОВ С ПОМОЩЬЮ РАЦИОНАЛЬНОЙ АППРОКСИМАЦИИ В данной работе на примере алгебраического уравнения для различных параметров рассмотрены проблемы построения асимптотических рядов, а также проведены

Тоқсанына бір рет шығарылады 10 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667 численные расчеты с помощью математического пакета MathСad. Ключевые слова: алгебраическое уравнение, корни, асимптотический ряд, асимптотическое разложение, параметр, интерполяция, математический пакет.

THE CONSTRUCTION OF ASYMPTOTIC SERIES BY MEANS OF RATIONAL APPROXIMATION In this paper, on the example of the algebraic equations for the various parameters considers the problem of constructing asymptotic series, as well as numerical calculations using the mathematical package MathСad. Keywords: algebraic equation, roots, asymptotic series, asymptotic expansion, parameter interpolation, mathematical package.

Рационал аппроксимациясының қолданылуын көрсету үшін қарапайым алгебралық мысалды қарастырайық. Төмендегі биквадрат теңдеу берілсін x 4 − 2x 2 − 8 = 0 .

Бұл теңдеу z = x 2 ауыстыруының көмегімен квадраттық теңдеуге келтіріліп, оңай шешіледі:

x1,2 = ±2; x3,4 = ± 2i;i = −1 Белілген теңдеу қандай да бір физикалық жүйені сипаттап және оның параметрлері аздаған өзгерістерге ұшырасын. Бұдан теңдеу келесі түрге келеді:

4 3 2 y − εy − 2y − 8 = 0 , (1) жүйе аздаған ауытқуға ие болды, мұндағы ε – шамалы параметр. Бұл теңдеуді шешу үшін асимптоталық тәсілді пайдаланамыз. 1) ε → 0 ұмтылған жағдайда теңдеудің түбірлерін табайық. Ізделінді түбірлерді төмендегі қатар түрінде

2 y = y0 + εy1 + ε y2 + ... қарастыруға болады деп ұйғарып, бұл теңдеуді ауытқыған теңдеуге апарып қоямыз: 2 4 2 3 2 2 (y0 + εy1 + ε y2 ) − ε (y0 + εy1 + ε y2 ) − 2(y0 + εy1 + ε y2 ) − 8 = 0 .

Жақшаларды ашып, түрлендіруден кейін ε -нің бірдей дәрежесіндегі коэффициенттерін теңестіріп, алатынымыз:

4 3 3 y0 − 2y0 − 8 = 0 , 4y0 y1 − y0 − 4y0 y1 = 0 ,

2 2 3 2 2 2 2 2y0 y1 + 4y0 y2 + 4y0 y1 − 3y0 y1 − 2y1 − 4y0 y2 = 0 .

Региональный вестник Востока 11 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

Бірінші теңдеуді шешіп, оның y0 = 2; y0 = −2 екі түбірін аламыз.

y0 = 2 болғанда қалған теңдеулерді шешіп y1 = 0,333; y2 = 0,065 , яғни

бірінші түбір y (1) = 2 + 0.333ε + 0.065ε 2 + ...; түрінде өрнектеледі.

y0 = −2 болғанда y1 = 0,333; y2 = −0,065 екені шығады, сондықтан екінші түбір y (2) = −2 + 0.333ε − 0.065ε 2 + ...; түрінде өрнектеледі. Сонымен, ε → 0 ұмтылғанда теңдеудің екі түбірлерінің жіктелуін анықтадық: 2) ε → ∞ ұмтылғанда теңдеудің түбірлерін табайық.

Енді қарама-қарсы жағдайды, яғни үлкен ауытқы қарастырамыз. ε → ∞ , ұмтылса онда ε −1 → 0 ұмтылады, µ = ε −1 немесе ε = µ −1 де белгілеп,

берілген теңдеуге апарып қойсақ µy 4 − y 3 − µ2y 2 − µ8 = 0 теңдеуін аламыз.

Мұнда шамалы аз параметр белгісіздің ең үлкен дәрежесі алдында тұрғанын байқаймыз, яғни сингулярлы ауытқу жағдайы пайда болады. Түбірлерді

y = y0 + µy1 + ...

қатар түрінде жіктеуге болады деп ұйғарым жасайық. µ = 0 болса, онда − y 3 = 0 , яғни y = 0 түріндегі үш еселі түбірін аламыз.

Теңдеудің төртінші түбірі белгісіз болғандықтан оны

y = xµ −v + y + µy + ... v > 0 0 1

жіктеу түрінде іздейміз. v және x шамалары есептеу барысында анықталатын болады, ол үшін бұл теңдеуді берілген теңдеуге апарып қоямыз µ 1−4v x 4 − µ −3v x 3 − µ 1−2v x 2 − 8µ = 0 .

Бұл теңдеуден v > 0 болғандағы бас мүшелерді ерекшелейміз

Тоқсанына бір рет шығарылады 12 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667

µ 1−4v x 4 − µ −3v x 3 = 0 .

Бас мүшелер бір-бірін теңестіруі үшін

1− 4v = −3v немесе v = 1

болуы керек. Бұдан µ −3 x 4 − µ −3 x 3 − µ −1 x 2 − 8µ = 0 ,

екені шығады. µ -дің бірдей дережесіндегі коэффициенттерін теңестіріп бұл теңдеуден x -ті табамыз: x 4 − x 3 = 0 .

Екінші, үшінші және төртінші түбірлер үшін x = 0, ал бірінші түбір үшін x = 1. Яғни үш түбір үшін жіктелу

y = y0 + µy1 + ..., түрінде болады, ал қалған түбір үшін жіктелуде

параметрдің кері дәрежесі бар болады:

−1 y = µ + y0 + µy1 + ...

Бірінші түбірді анықтау үшін көрсетілген жіктелуді берілген теңдеуге апарып қоямыз: 2 2 3 2 4 2 4 . y0 + 3µy0 + 3µ y0 + µ y0 − 2µ − 4µ y0 − 2µy0 − 8µ = 0 ε -нің бірдей дережелеріндегі коэффициенттерді теңестіріп, алатынымыз

(1) −1 y0 = 0 , яғни бірінші түбір y = µ түрінде болады.

Енді қалған түбірлерді анықтайық, олардың еселі түбірлер екенін білеміз. Бұл түбірлер

y = y0 + µy1 + ...

қатар түрінде жіктеледі деп ұйғарып, жіктелуді берілген теңдеуге қойып түрлендірсек

Региональный вестник Востока 13 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

4 3 2 2 3 2 4 3 4 5 3 2 2 2 µy0 + 4y0 µ y1 + 6y0 µ y1 + 4y0 µ y1 + y1 µ − y0 − 3y0 µy1 − 3y0 µ y1 − 3 3 2 2 3 3 − y1 µ − 2y0 µ − 4y0 µ y1 − 2y1 µ − 8µ = 0

екендігі шығады. µ -дің бірдей дәрежелеріндегі коэффициенттерін теңестірсек

3 4 3 2 y0 = 0 , y0 − 3y0 y1 − 2y0 − 8 = 0 ,

болады. Бірінші теңдеуден y0 = 0 ; ал екінші теңдеуден y 4 − 2y − 8 = 0 0 y1 3 ; 3y0 y1

екендігі анықталады. Яғни, y0 → 0 ұмтылғанда y1 → ∞ ұмтылатынын көреміз. Бұл жағдай жіктелудің дұрыс еместігін көрсетеді, олай болса алдыңғы бөлімде айтылған v y = y0 + µ y1 + ... .

жіктелуін пайдаланамыз. y0 = 0 болғандықтан, жіктелу

v y = µ y1 + ... .

түріне келеді. Оны берілген теңдеуге апарып қоямыз.

4v 4 3v 3 2v 2 µ(µ y1 ) − µ y1 − 2µ(µ y1 ) − 8µ = 0 .

Бұл теңдеудің басты мүшелерін анықтап:

3v 3 − µ y1 − 8µ = 0 ,

олар бірін-бірі 3v = 1 немесе v = 1/ 3 болғанда теңестіретінін көреміз. Сонымен теңдеу

4 / 3 4 3 2 / 3 2 µ(µ y1 ) − µy1 − 2µ(µ y1 ) − 8µ = 0,

түріне келеді, бірдей дәрежелеріндегі коэффициенттерді теңестіріп:

3 y1 = −8 немесе y1 = −2 ;

екендігін анықтаймыз, яғни еселі түбірлерді

Тоқсанына бір рет шығарылады 14 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667

y (2,3,4) = −2µ 1/ 3 + ... түрінде жазуға болады. Қорытындылап айтсақ біз ε → ∞ ұмтылғанда төрт түбірді анықтадық: y (1) = µ −1 ; y (2) = −2µ 1/ 3 + ...; y (3) = −2µ 1/ 3 + ...; y (4) = −2µ 1/ 3 + ...;

µ = ε −1 немесе ε = µ −1 болғандықтан y (1) = ε ; y (2) = −2ε −1/ 3 + .... 3) Рационал аппроксимация. Сонымен төртінші дәрежелі теңдеуді ε → 0 және ε → ∞ ұмтылған жағдайларында қарастырдық: ε → 0 ұмтылғанда:

( ) y 1 = 2 + 0.333ε + 0.065ε 2 – бірінші түбір; y (2) = −2 + 0.333ε − 0.065ε 2 – екінші түбір; ε → ∞ ұмтылғанда:

( ) − y 1 = ε – бірінші түбір; y (2) = −2ε 1/ 3 – екінші түбір.

Енді бұл шешімдерді рационал аппроксимацияны пайдаланып кеңейтіп көрейік. ( ) Бірінші түбір үшін ε → 0 ұмтылғанда y 1 = 2 + 0.333ε + 0.065ε 2 ; ε → ∞

ұмтылғанда y (1) = ε болып, рационал аппроксимация төмендегі функция түрінде анықталады α + α ε + α ε 2 + ... y(ε ) = 0 1 2 . 1 + β1ε + ...

Ары қарай α 0 ,α1 ,α 2 , β1 коэффициенттерін анықтаймыз. Ол үшін бізге төрт шарт белгілі, оның алғашқы үшеуі:

' '' y0 = y(0); y1 = y (0); y2 = 0.5y (0);

түрінде болады. ε → ∞ ұмтылғанда төртінші шартты шығару үшін y = z / µ белгілеуін енгіземіз. Бұл жағдайда рационал аппроксимация төмендегідей болады:

Региональный вестник Востока 15 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

α µ 2 + α µ + α z = 0 1 2 . µ + β1 Берілген теңдеуде дәл осындай ауыстыру жасап: z 4 µ −4 − z 3 µ −4 − 2z 2 µ −2 − 8 = 0 , z 4 − z 3 − 2z 2 µ 2 − 8µ 4 = 0 теңдеулерін аламыз.

µ = 0 болғанда z0 = 1 және z0 = 0 (үш еселі түбірі) түбірлерін анықталады.

Мұнда z0 = 1 – бірінші түбірге, ал z0 = 0 – екінші, үшінші және төртінші түбірлеріне сәйкес келетінін көруге болады.

z мен z(0) екеуін теңестірсек 1 = α / β немесе β = α – төртінші шартты 0 2 1 1 2 аламыз. Ары қарай

2 y(0) = α 0 ; y'(0) = α1 − 2β1 ; y''(0) = 2α 2 + 2α1β1 − 4β1 ; туындыларын анықтаймыз, немесе

2 α 0 = y0 ; α1 − 2α1 = y1 ; α 2 + α1β1 − 2β1 = y2 ; β1 = α 2 . Бұл жерден рационал аппроксимацияның параметрлері:

α 0 = 2; α1 = 0.527; α 2 = 0.097; β1 = 0.097. Осылайша рационал аппроксимацияның көмегімен тұрғызылған жуықталған шешім 2 + 0.527ε + 0.097ε 2 y(ε ) = . (2) 1 + 0.097ε түрінде болатынын анықтадық. 1-суретте (2) формуласы бойынша y(ε ) функциясының графигі келтірілген. (2) формуласымен жуықтап анықталған шешімді (1) түріндегі теңдеудің дәл шешімімен салыстырғанда бірінші түбірдің салыстырмалы қателігі 10% пай- ыздан аспайтыны анықталды. Есептеу MathСad математикалық пакетінде жүргізілді.

Тоқсанына бір рет шығарылады 16 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667

1-сурет – (1) теңдеуінің бірінші түбірін (2) формуласымен жуықталған шешімімен са- лыстыру

Екінші түбір үшін ε → 0 ұмтылғанда y = 2 + 0.333ε + 0.065ε 2 ; ал ε → ∞

ұмтылғанда y = −2ε −1/ 3 . Бұнда рационал аппроксимация төмендегі түрінде анықталады: α + α ε + α ε 2 ε = 0 1 2 y( ) m , 1+ β1ε мұндағы қатарда ε → ∞ ұмтылғанда m параметрінің бөлшек көрсеткішті дәрежесі болады, себебі ε → ∞ ұмтылғанда теңдеудің еселі түбірлері бар.

m параметрінің мәні әлі белгісіз. Оны анықтау үшін µ = ε −1 параметріне көшеміз. Онда α µ 2 + α µ + α α µ 2 + α µ + α µ = 0 1 2 = 0 1 2 y( ) 2 2−m −1/ 3 7 / 3 7 / 3−m . µ + β1µ µ (µ + β1µ) m көрсеткішін lim(y(µ) / µ 1/ 3 ) µ→0 түріндегі шегі ақырлы шама болатындай етіп анықтаймыз. Яғни (7 / 3 − m) мәні нөлге тең болуы керек: m = 7 / 3 . m көрсеткіші табылғаннан соң рационал аппроксимация α + α ε + α ε 2 y(ε ) = 0 1 2 , (3) 1 + β ε 7 / 3 1

Региональный вестник Востока 17 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

түрінде келеді. Енді α 0 ,α1 ,α 2 , β1 коэффициенттерін табамыз.

' '' Алғашқы үш шарттар сол күйінде қалады: y0 = (0); y1 = y (0); y2 = 0.5y (0) . Ал төртінші шарт lim(y(µ) / µ1/ 3 ) = −2 , µ→0 орындалатындай етіліп алынады. Онда (3) теңдеуін

α µ 2 + α µ + α µ = 0 1 2 y( ) −1/3 7 /3 , µ (µ + β1µ) түрінде жазуға болатындықтан α lim(y(µ) / µ1/3 ) = 2 µ→0 β1

немесе α 2 / β1 = −2 , бұл төртінші шарт. Олай болса, рационал аппроксимацияның параметрлерін анықтау қиын емес:

α 0 = −2;α1 = 0,333;α 2 = −0,065; β1 = 0,0325. және де екінші түбір үшін рационал аппроксимация − 2 + 0.333ε + 0.065ε 2 y(ε ) = 1+ 0.0325ε 7 / 3 , (4)

түрінде анықталады. 2-суретте (4) формуласымен жуықтап анықталған шешімнің (1) түріндегі теңдеудің дәл шешімімен салыстырылуы келтірілген.

2-сурет – (1) теңдеуінің екінші түбірін (4) формуласымен жуықталған шешімімен салы- стыру Тоқсанына бір рет шығарылады 18 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667 ε → 0 және ε → ∞ ұмтылғанда функцияның мәні дәл шешіммен сәйкес

келетінін атап өткен жөн, ал 0 және ∞ аймақтарында жуықталған шешімнің мәні анық емес. Енді рационал аппроксимацияның параметрлерінің санын көбейтіп көрелік:

α + α ε + α ε 2 + α ε 3 y(ε ) = 0 1 2 3 , (5) 1+ β ε m 1

10 бұл жағдай үшін m = болады. 3

α 3 коэффициентін анықтау үшін ε → ∞ ұмтылғанда жіктелуден y3 -ті анықтау керек. Екінші түбірді келесі қатар түрінде жіктейік:

2 3 y = y0 + εy1 + ε y2 + ε y3 + ...

Бұл жіктелуді берілген теңдеуге апарып қойып

2 3 4 2 3 3 2 3 2 (y0 + εy1 + ε y2 + ε y3 ) − ε (y0 + εy1 + ε y2 + ε y3 ) − 2(y0 + εy1 + ε y2 + ε y3 ) − 8 = 0 ,

биномдық формуланы пайдалансақ:

4 3 2 2 2 3 2 3 3 3 3 2 3 y0 + 4y0 y1ε + 6y0 y1 ε + 4y0 y2ε + 4y0 y1 ε + 4y3 y0ε +12y0 y1ε y2 − 3 2 2 2 3 2 3 2 3 2 2 − y0ε − 3y0 y1ε − 3y0 y1 ε − 3y0 y2ε − 3y0 y3ε − 2y0 − 4y0 y1ε − 2y1 ε − − ε 2 − ε 3 − ε 3 − + = 4y0 y2 4y0 y3 4y1 y2 8 ... 0. ε -нің бірдей дәрежесіндегі коэффициенттерін теңестіріп келесі теңдеулерді

аламыз:

4 1. y0 − 2y0 − 8 = 0;

3 3 2. 4y0 y1ε − y0 ε − 4y0 y1ε = 0;

2 2 2 3 2 3 2 2 2 3 2 3. 6y0 y1 ε + 4y0 y2ε − 3y0 y1ε − 2y1 ε + 4y0 y2ε = 0;

3 3 2 2 2 2 4. 4y0 y1 + 4y3 y0 +12 y0 y1 y2 − 3y0 y1 − 3y0 y2 − 3y0 y3 − 4y0 y3 − 4y1 y2 = 0;

Бұл теңдеулерден анықтайтынымыз:

y0 = −2; y1 = 0.333; y2 = 0.065; y3 = 0.005;

Региональный вестник Востока 19 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР яғни түбір үшін жуықталған шешім

y = −2 + 0.333ε − 0.065ε 2 + 0.005ε 3 + ...

түрінде болады. Рационал аппроксимацияны тұрғызайық. Коэффициенттерді анықтайтын шарттар төмендегідей болады:

y0 = y(0); y1 = y'(0); y2 = 0.5y''(0); y3 = 0.166y'''(0);α 3 / β1 = −2.

Бұл шарттардан жоғарыда көрсетілгендей

− 2 + 0,333ε − 0,065ε 2 + 0,005ε 3 ε = (6) y( ) 10 , 1− 0,0025ε 3 аппроксимациясын аламыз. 3-суретте теңдеудің екінші түбірі үшін (6) формула- сымен жуықталған шешімі келтірілген. ε → 0 және ε → ∞ ұмтылғанда функцияның мәні алдыңғы функциямен

салыстырғанда анағұрлым дәлірек екенін байқауға болады, бірақ ε облыстың орталық аралықтарында мән қабылдағанда функция үзіліс табады, бұл дегеніміз жіктелудің әлі де дұрыс тұрғызылмағандығын көрсетеді.

3-сурет – (1) теңдеуінің екінші түбірі үшін (6) формуласымен жуықталған шешімі

Сонымен, еселі түбір жағдайында рационал аппроксимацияны бұлай тұрғызуға болмайтындығын байқаймыз. Рационал аппроксимацияның параметрлерін анықтау үшін басқа тәсілді – интерполяцияны пайдалануға болады, яғни орталық мәндерді функцияның шеткі мәндері арқылы анықтайтын

Тоқсанына бір рет шығарылады 20 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ. 4 (72) 2016. Б. 10-23 ISSN 1683-1667 боламыз. ε → 0 және ε → ∞ ұмтылғанда рационал аппроксимация дәл шешімді беретінін біле отырып, интерполяцияның бірнеше нүктелерін аламыз. Нүктелердің саны рационал аппроксимациясында анықталатын параметрлер санымен байланысты болады. Егер де α + α ε + α ε 2 ε = 0 1 2 f ( ) 7 3 1+ β1ε

функциясы алынатын болса, онда ол үшін төрт түрлі коэффициентті анықтау керек болады, сәйкесінше төрт шарт қажет, олар:

α + α ε + α ε 2 α + α ε + α ε 2 0 1 2 = ε 0 1 2 = ε  7 y( 1 ) , 7 y( 3 ) ,  + β ε 3 + β ε 3 1 1 1 1 (7)  2 2 α 0 + α1ε + α 2ε α 0 + α1ε + α 2ε = y(ε ) , = y(ε ) ,  7 4 7 2 1 + β ε 3 1 + β ε 3  1 1

ε мұндағы y( ) дегеніміз – сандық тәсілмен MathСad пакетінде анықталған дәл шешімнің мәндері. Нүктелерді келесідей етіп таңдап аламыз:

ε 1 = 0 , онда y(ε 1 ) = −2 ;

ε 2 = 0,001, онда y(ε 2 ) = −1.999 ;

ε 3 = 1000 , онда y(ε 3 ) = −0.097 ;

ε 4 = 10000 , онда y(ε 4 ) = −0.092 .

Функцияның бұл мәндерін (30) жүйесіне апарып қоямыз да оны сандық

тәсілді пайдаланып шешіп α 0 ,α1 ,α 2 , β1 коэффициенттерін анықтаймыз. Онда рационал аппроксимация − 2 + 0,37ε − 0,75ε 2 ε = f ( ) 7 , 3 1+ 0,384ε (8) түріне келеді. 4-суретте (1) теңдеуінің екінші түбірін (нүктелермен көрсетілген) (8) фор- муласымен жуықталған шешіммен (үзілілссіз сызық) салыстыру келтірілген.

Региональный вестник Востока 21 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

4-сурет – (1) теңдеуінің екінші түбірін (8) формуласымен жуықталған шешіммен салы- стыру

Яғни, ε → 0 және ε → ∞ ұмтылған жағдайларында асимтотика негізінде алынған рационал аппроксимация ε -нің кез келген мәнінде теңдеудің дәл шешімін жеткілікті дәлдікпен сипаттайтынын байқаймыз және де ε -нің өзгеру интервалында салыстырмалы қателігі 9%-дан аспайтыны анықталды. Интерполяцияның көмегі арқылы дәл осылайша рационал аппроксимациясының параметрлер саны көбейтіліп α + α ε + α ε 2 + α ε 3 ε = 0 1 2 3 f ( ) 10 , 3 1+ β1ε

түрінде тұрғызылды. Бұл жағдайда жуықталған шешімнің салыстырмалы қателігі 6%-ға дейін кеміді. Алгебралық теңдеулердің еселі түбірлері үшін осылайша табылған рационал аппроксимацияның құрылымы жуықталған шешімнің қателігі тұрғысынан тиімді екендігін көрсетіп отыр.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.Турчак Л.И. Основы численных методов / Л.И. Турчак, К.В. Плотников: учебное пособие. – М.: Физматлит, 2003. 2. Киреев В.И. Численные методы в примерах и задачах / В.И. Киреев, А.В. Пан- телеев. – М.: Высш. шк., 2008. – 480 с. 3. https://ru.wikipedia.org/wiki/ 4. Бектаев Қ.Б. Орысша-қазақша математикалық сөздік / Қ.Б. Бектаев. – Алматы: Мектеп, 1986. – 350 с.

Тоқсанына бір рет шығарылады 22 Шығыстың аймақтық хабаршысы I.М. RODIONOV, Е.P. SHEVCHUK, N.Е. SADVAKASOVA. 4 (72) 2016. P. 23-31 ISSN 1683-1667

REFERENCES 1. Turchak L.I., Plotnikov K.V., Osnovy chislennyh medodov. Uchebnoe posobie. M. Fizmatlit, 2003 (in Russ). 2. Kireev V.I., Panteleev A.V., Chislennye medody v primerah i zadachah. M. Vych. chc, 2008, 480 (in Russ). 3. https://ru.wikipedia.org/wiki/ (in Russ). 4. Bektaev K.B., Oryssha kazaksha mathematikalyk sozdik. Almaty. Mektep 1986, 350 (in Kaz).

UDC 53:004

I.М. RODIONOV1, Е.P. SHEVCHUK2, N.Е. SADVAKASOVA3

1MGA «Complex Predgornenskaya high school - kindergarden», East Kazakhstan region, Glubokoe area, village Predgornoe, Kazakhstan 2East Kazakhstan State University after named S. Amanzholov, Ust-Kamenogorsk, KazakhstanEast 3Kazakhstan State University after named S. Amanzholov, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

SOLUTION OF PROBLEMS IN PHYSICS USING COMPUTER The article discusses the possibility of using a personal computer to solve the problems of school physics course with the construction schedules in MS Office Excel environment. Advantages and disadvantages of solving physical problems with new computer technology. The goal that I would like to achieve using a computer in solving problems in physics – is increasing interest in physics, strengthening interdisciplinary connections (physics, computer science and mathematics). Strategies to achieve this goal. Examples of solutions of different levels of physical problems and models. Keywords: task, physics, school, modeling, graphics.

КОМПЬЮТЕРДІ ҚОЛДАНЫП ФИЗИКАДАН ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ Бұл мақалада MS Office Excel кестелерін дербес компьютер мүмкіндігі арқылы мектеп физика курсының проблемаларын шешуі талқыланады. Жаңа компьютерлік технологиялардың көмегімен физикалық есептер шешімінің артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылған. Негізгі мақсат – физикадан есептер шығаруда компьютерді қолдану арқылы физикаға деген қызығушылықты көтеру, пәнаралық байланысты нығайту (физика-информатика-математика). Көрсетілген мақсатқа жетуге арналған стратегия. Әртүрлі деңгейдегі физикалық есептер мен модельдерді шешудің мысалдары. Түйінді сөздер: есептер, физика, мектеп, модельдеу, графика.

РЕШЕНИЕ ЗАДАЧ ПО ФИЗИКЕ ПРИ ПОМОЩИ КОМПЬЮТЕРА В статье рассматриваются возможности применения персонального компьютера для решения задач из курса школьной физики с построением графиков в среде MS Of- fice Excel. Достоинства и недостатки решения физических задач при помощи новых

Региональный вестник Востока 23 Выпускается ежеквартально ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES компьютерных технологий. Цель, которую хотелось бы достичь, применяя компьютер при решении задач по физике – это повышение интереса к физике, укрепление межпредметных связей (физика-информатика-математика). Стратегии для достижения указанной цели. Примеры решения разноуровневых физических задач и моделей. Ключевые слова: задачи, физика, школа, моделирование, графики.

«There comes a time of knowledge economy, which is becoming a decisive factor in the development. It is especially important to develop the natural sciences - physics, biology, chemistry, mathematics. They contain an inexhaustible capacity for innovation», - said N. Nazarbayev [1]. One of the features of popularization and development of natural sciences at the school is a skilful and creative application opportunities in the educational process of computer and multimedia equipment. And this has already been done many things - developing technical, methodological base, improve their skills teachers. the country’s schools are retooling the program e-learning: the modern computer labs, electronic reading room, a mobile classroom, interactive equipment, Monoblocks for teachers, broadband access to the Internet - can bring teaching to a new level schools. All equipment with preinstalled software package to manage learning and DER process (Digital Educational Resources). We see that the technical possibilities for the active use of the PC in the educational process are created. In addition to the technical support of important regulatory and methodological framework. Training in Physics program, published in 2013 [2], according to which education takes place in schools, an explicit reference to the use of a computer in the classroom, not just leave the matter to the discretion of the teacher. For example, in addition to the practical work of experiments, problem solving and computer simulations imply. In addition, electronic textbooks are published in all subjects approved by the Ministry of Education, on the SEA portal contains an extensive public library DER, more than 10 thousand for the school disciplines [3], which can be used all the teachers in their classrooms. Individual modules the possibility of using the computer in the classroom at the retraining of teachers on courses of level. This creates a methodological base use of a computer in the classroom. We can say that a strong integration of computing and multimedia technology in the teaching process has already taken place. And it always justified the use of a PC on the lessons of physics? What are the difficulties encountered in the classroom? Such questions often concerned teachers. Consider what arguments «for» and «against» that lead teacher of physics, thinking about the use of computers in the classroom problem solving, and how you can overcome the difficulties of the procedure «Force Field».

Тоқсанына бір рет шығарылады 24 Шығыстың аймақтық хабаршысы I.М. RODIONOV, Е.P. SHEVCHUK, N.Е. SADVAKASOVA. 4 (72) 2016. P. 23-31 ISSN 1683-1667 Offer: Problem solving in physics with a computer

Force for Force against 1. Acceleration of the calculation process 1. Temporary costs (PC skills with 2. Visualization, improves perception teacher and student) 3. Interest in the subject 2. Organizational questions 4. Application in practice 3. Saving health 5. It strengthens the interdisciplinary 4. The form may overshadow content communication 5. Distractions (Internet, network 6. Differentiation jobs communication) 7. A variety of forms 8. Ability to analyze, plan

What are the ways to overcome can be offered: 1. Observe the level of the PC, based on the curriculum of informatics, applied stage. 2. Use a variety of forms of work (small groups, pairs) 3. Dosing work at the computer, observe the rules 4. Correctly formulate questions, and monitor compliance with the strategies of the lesson objectives 5. Rationally dispose of lesson time It is evident that the problems are surmountable possible, it is unlikely these or other strategies in the classroom, so there is hope for a positive result if not thought out use of the teacher. As already noted above, in our country’s schools, all the conditions for the use of computer and multimedia technology in the classroom in all subjects. The goal that I would like to achieve using a computer in solving problems in physics - is increasing interest in physics, strengthening interdisciplinary connections (physics, computer science and mathematics). The vision of the goal: Students deciding on a PC problem (modeling process), see a new area of application of the knowledge gained in the classroom physics, computer science and mathematics. Strategies for implementation: 1. Solve complex computing tasks (speed and simplicity) 2. Modeling simple phenomena (programming skills) 3. Design and analysis of process diagrams (visibility) Here are the three main areas of the computer which is used in solving problems. Let us dwell. Solution computing tasks present in a practical work in all classes from 7 to 11. Depending on the skill of students proficiency computer can be used as

Региональный вестник Востока 25 Выпускается ежеквартально ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES formulations (input → result), and calculating a hold open Excel program. Of particular interest in this kind of problems in dealing with a PC it is not, but has been used successfully. This simplifies and speeds up computing operations, develop computer skills. A positive aspect, in addition to time savings in solving common tasks, is also the memorization of formulas (if students themselves are administered), as their students have to “translate” from the usual type of entry in the language of the program. The second case - physics simulation (as prescribed in the curriculum in physics for high school) [4], is very controversial. Under simulation can involve work with the finished model, programming model, or building a numerical model (tables, graphs). The topics for the work, especially in the upper grades) are very complex, “Computer simulation of motion of celestial bodies”, “Computer simulation of nuclear fission”, “Computer simulation of interference and diffraction,” etc. The creation of such models on programming languages and specialized tasks of the program is not simple, even if you have the skills required not one lesson. The use of ready-made models of these lessons is justified. But the development model of the physical phenomenon of “zero” in programming languages can be a great theme for the project activities. If you are interested and support student teachers the task is quite capable. For a wider audience for the understanding of the process of cooking adequate models. The theory then is well absorbed, when the student has not grasped itself. In physics, it is necessary that students work hands - conducted experiments, equipment and parts touched and felt. But there are issues that require special visibility (eg, elec- tromagnetic waves, the processes in gases). Here come to the aid and the problem, the result of which is the construction of graphs, charts, trajectories. It is not only visually, but also gives the opportunity to develop the ability to analyze. Solving such problems is of great interest for use in the classroom computer. Now a special place is given to the development of functional literacy - the ability to apply the acquired knowledge of physics in practice and everyday life, while our country is involved in the international research TIMSS, PISA [5]. Analysis of students training results in this study shows that students in most find it difficult to work with graphs, charts, even the most simple, and not only in physics, but also related to the history, biology. Many simply miss questions when they see it drawing. The same problem, and in preparation for UNT. This is understandable, since at lessons given 1-2 graphing lesson in physics lessons there are some topics and practical work which deals with the graphics process, but the abundance of the material does not allow to give it due consideration (thermal processes, In-performance, fluctuations , wave trajectory). In math class we study the functions themselves, but their field of application. There is a gap interdisciplinary connections. Solution of the problem with the construction schedules - is essentially a process of building a model. Beginning from 7 classes can conduct lessons on problem solving

Тоқсанына бір рет шығарылады 26 Шығыстың аймақтық хабаршысы I.М. RODIONOV, Е.P. SHEVCHUK, N.Е. SADVAKASOVA. 4 (72) 2016. P. 23-31 ISSN 1683-1667 with the help of computers using the Excel program on various topics. Unfortunately, students do not quite have the skills to work with it, but in order and carried out these lessons, so they can see the area of application of this quite powerful program. Your attention will continue to be represented by a problem in the 7 - 11 classes. Tasks appropriate training programs and tested in terms of both practical works - computer modeling of physical processes. All works are decorated in a similar style. Base - a presentation in MS Office PowerPoint, where the condition of the problem, an auxiliary theoretical material on the slides, links to external resources (web-sites of the Internet), video lectures on the topic, and a link to an Excel workbook page harvested pattern (Figure 1). In Excel, there is also help - screenshots entered formulas in case the student can not quite cope with the task.

Figure 1 – Example of a slide with the problem and links to an Excel worksheet and additional materials

Beginning from 7 classes already appears to work with charts in the study of the topic “Schedule uniform rectilinear motion.” A lesson solution of such problems takes a long time, with most of it takes a drawing of the coordinate plane and graphics. As an additional clarity convenient to use the solution of such problems on a computer. As an example, students are asked to solve the problem by construction schedules for the two bodies to the search of their points of intersection. You must enter the data of the problem in the right cell, the formula is not the students are introduced as yet do not possess this knowledge, and then work with the charts. The emphasis is on the analysis of graphs. By the condition of the input data change problem, and the students analyze the change in schedules. Answers are introduced into the field provided for them and the program automatically checks them (Figure 2).

Региональный вестник Востока 27 Выпускается ежеквартально ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES

Figure 2 – The solution for 7 classes on “Schedule uniform rectilinear motion”

In the 8th classes with the construction schedules are many enough, as the most interesting, you can submit the final practical work “Calculation of the quantity of heat at the aggregate transitions.” Because of the density of the building plots in the study of thermal phenomena rarely have to deal with. Students are invited to calculate the amount of heat given off takes and ice in converting it into water vapor and back again. In addition, you must specify the temperature changes during the process, and plot the temperature change (see Figure 3). The program automatically determines the correct performance. The students of class 8 have offered yourself to enter the formula for the calculation, they are quite simple and the students own some skills in the program. In the 9th classes a lot of problems that can be solved with the help of a personal computer. Such sections as «Fundamentals of kinematics», «Fundamentals of dynamics», «Oscillations and Waves», «Fundamentals of Astronomy» impossible to imagine without computer support. Classical mechanics problem for computer simulations - to represent the trajectory of thrown at an angle to the horizon of the body is presented below (Figure 4). In this task, you need to find the projection speeds, build a table of values for the coordinates, and to build comparative trajectory for 3 bodies. At the same time students must enter the raw data into the appropriate cells (initial velocities, angles of throwing, time interval) and the formula for calculating. Schedule is built automatically. By changing the parameters, students can study the dependence of the range, the height of the angle of the cast.

Тоқсанына бір рет шығарылады 28 Шығыстың аймақтық хабаршысы I.М. RODIONOV, Е.P. SHEVCHUK, N.Е. SADVAKASOVA. 4 (72) 2016. P. 23-31 ISSN 1683-1667

Figure 3 – The decision problem for class 8 on «Calculation of the quantity of heat at the aggregate transitions»

Figure 4 – Solution of the problem for grade 9 on «Calculation of motion parameters in a gravitational field»

Региональный вестник Востока 29 Выпускается ежеквартально ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES In 10 class of problems on construction schedules and much on mechanics, ther- modynamics, molecular physics. Work volume, require certain skills of computer use, but for Class 10 such tasks are quite capable. Usually these problems - more complex the continuation studied in grades 7-9, so the more interest is 11th grade. In 11 class there is a completely new theme for students dedicated AC teeming objectives, namely to charting the current and voltage for AC circuits.

Figure 5 – For the 11-class solution of the problem on «Computer simulation of electromag- netic waves»

Disciples need to carry out calculations for cases where in the chain the presence of active, inductive and capacitive reactance separately and together. For this inputs of the problem and of the formula are introduced into the appropriate cells. Then get a table of values and compare the graphs (Figure 5). This can be clearly seen as shift schedules, from which parameters depends on the amplitude. To solve such problems students reach the goals indicated in the beginning of the article for use in physics lessons. Namely, they learn to analyze, they have shown an interest and not only in physics, but also to those subjects, interdisciplinary communication which are affected. Practice shows that in addition to students and teachers have work to do. Despite the overall high computer literacy, many of them are not ready to fully develop their own Zorah in any complicated programs. Against this background, MS Office Excel for many tasks perfectly and is easy to learn. Recall constitute areas of knowledge:

Тоқсанына бір рет шығарылады 30 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 31-39 ISSN 1683-1667 knowledge of content, pedagogical knowledge, technological knowledge [6]. In today’s education you need to skillfully use those technological capabilities that have school. That competent and successful teacher, who owns together with subject and pedagogical knowledge and technology still.

REFERENCES 1. http://inform.kz/eng/article/2609928 Realizuja zadachi Strategii-2050, my ispolnim svoju nacional’nuju mechtu Glava gosudarstva. 29.11.2013 (in Russ). 2. Uchebnye programmy po predmetam obrazovatel’noj oblasti Estestvoznanie dlja 5, 9 klassov obshheobrazovatel’noj shkoly. Astana. Nacional’naja akademija obrazovanija im. I. Altynsarina, 2013, 102 (in Russ). 3. https://e.edu.kz/ru/content.html (in Russ). 4. Uchebnye programmy po predmetam obrazovatel’noj oblasti Estestvoznanie dlja 10, 11 klassov obshheobrazovatel’noj shkoly. Astana. Nacional’naja akademija obrazovanija im. I. Altynsarina, 2013, 102 (in Russ). 5. Ob osobennostjah prepodavanija osnov nauk v obshheobrazovatel’nyh organizacijah Respubliki Kazahstan v 2015, 2016 uchebnom godu. Instruktivno metodicheskoe pis’mo. As- tana. Nacional’naja akademija obrazovanija im. I. Altynsarina, 2015, 232 (in Russ). 6. Rukovodstvo dlja uchitelja. Tretij. bazovyj. uroven’. Tret’e izdanie. Astana. AOO «Nazarbaev Intellektual’nye shkoly, 2012, 306 (in Russ).

УДК 37.018.43

А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

АНАЛИЗ ПРОГРАММНЫХ СРЕДСТВ АВТОМАТИЗАЦИИ ПРОЦЕССА ТЕХНИЧЕСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ КОМПЬЮТЕРНОЙ ТЕХНИКИ В статье представлен анализ имеющегося программного обеспечения по техническому обслуживанию компьютерной техники, и выявлена возможность их использования в средней школе. В статье используется терминология, характерная для данной предметной области и для технических наук в целом. Приведен обзор программ, касающихся автоматизации процесса технического обслуживания компьютерной техники. Ключевые слова: вычислительная техника, программные средства, автоматиза- ция, учет компьютеров, техническое обслуживание.

КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНИКАНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ҮРДІСІН АВТОМАТТАНДЫРУДЫҢ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫН ТАЛДАУ Мақалада компьютерлік жабдыққа техникалық қызмет көрсетудің қолданыстағы бағдарламалық жасақтамаларына талдау жасалған және олардың орта мектепте

Региональный вестник Востока 31 Выпускается ежеквартально техника, технология и физико-математические науки қолданылу мүмкіндігі анықталған. Мақалада аталған пәндік аймаққа, жалпы техникалық ғылымдарға тиісті болатын терминдер қолданылған. Компьютерлік техниканың қызмет көрсету үрдісін автоматтандыруға арналған бағдарламаларға шолу жасалған. Түйін сөздер: есептеу техникасы, бағдарламалық жасақтама, автоматтандыру, компьютерлерді есепке алу, техникалық қызмет көрсету.

ANALYSIS SOFTWARE PROCESS AUTOMATION COMPUTER EQUIPMENT MAINTENANCE Article contains analysis of existing software maintenance of computer equipment and found the possibility of their use in high school. The article uses terminology specific to the subject area and for technical sciences in general. An overview of the programs related to the automation of maintenance of computer equipment process. Keywords: computer technology, software, automation, computer inventory, maintenance.

Процесс обслуживания корпоративных информационных систем является необходимым условием их надёжности. В настоящее время существует множество программ, предназначенных для учета и организации обслуживания вычислительной техники, основная задача которых заключается в обеспечении работоспособности оборудования и решении проблем, связанных с выходом техники из строя. Для автоматизации учета оргтехники и компьютеров в настоящее время на рынке имеются в основном зарубежные программные продукты. Наиболее известными программными средствами в сфере учета и обслуживания вычислительной техники являются: «Hardware Inspector», «Ком- пьюЛиб», «Учет оргтехники», «CompExplorer», «eXponent PC Autopilot», «Тех- ника Предприятия», «ИнфоПарк (InfoPark)», «IT Invent», «Аристотель – 1С: Предприятие» [1]. Среди зарубежных программных продуктов наиболее привлекательна программа Hardware Inspector. Программа Hardware Inspector предназначена для автоматизированного учета и инвентаризации компьютерной техники и иного оборудования в организациях. Учет компьютеров жизненно необходим руково- дителям отделов компьютеризации, администраторам сетей, а также другим от- ветственным лицам. Уникальность программы Hardware Inspector заключается в возможности вести учет не просто текущего состояния параметров компьютера, а всей исто- рии жизни отдельных его комплектующих [2]. Hardware Inspector предназначен для автоматизированного учета компью- теров. Он позволяет всегда быть в курсе всей информации о вашем компьютер- ном парке, получать разнообразные отчеты, планировать его обслуживание, ре- монт и обновление. Hardware Inspector решает задачи автоматизации инвентарного учета ком-

Тоқсанына бір рет шығарылады 32 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 31-39 ISSN 1683-1667 пьютерной техники и комплектующих, с возможностью хранения всей истории перемещений и обслуживания. Механизм ревизий рабочих мест предохраняет компьютеры и комплектующие от хищения и подмены. Детальный контроль за параметрами конфигурации компьютера обеспечивает свободу и оперативность действий по планированию модернизации и перераспределения устройств. От- четность перед материальной бухгалтерией перестает быть проблемой.

Рисунок 1 – Окно программы Hardware Inspector

Основные возможности программы: − Учет рабочих мест с детализацией до отдельных устройств. На каждое устройство заводится паспорт, в котором отражается информация о его покупке, технических параметрах, истории его перемещений по рабочим местам и ремонте; − Древовидная организация подразделений и рабочих мест. Устройства располагаются на рабочем месте, также имея иерархическую структуру. Например, материнская плата находится внутри корпуса, CPU – внутри материнской платы, а кулер – внутри процессора; − Устройства (группы устройств) легко перемещать по рабочим местам. При этом факт перемещения автоматически заносится в историю каждого устройства; − По каждому устройству ведется история ремонта и других работ по его

Региональный вестник Востока 33 Выпускается ежеквартально техника, технология и физико-математические науки обслуживанию; − Возможность как ручного, так и автоматизированного заполнения базы данных; − Большой набор отчетов: «Паспорт на устройство», «Паспорт на рабочее место», «Список инвентарных номеров», «Список IP-адресов», «Полный перечень оборудования», «Выполненные работы за период времени» и пр. С помощью этого набора отчетов легко можно отчитаться перед бухгалтерией и начальством; − Отчеты могут экспортироваться в MS Excel. При этом пользователь сам может настраивать шаблоны, которые представляют собой файлы Excel с описа- нием структуры отчета; − Механизм поиска поможет найти интересующее устройство (группу устройств) по заданному критерию. В фильтре поиска могут участвовать такие параметры устройств, как тип, модель, производитель, продавец, инвентарный номер, серийный номер, произвольная строка поиска и так далее; − Возможен экспорт перечня устройств, отобранных по фильтру, в MS Excel; − Поддерживается неограниченное число баз данных; − Обеспечивается гибкое разграничение доступа. Обширный перечень прав доступа к функциям и данным позволяет очень гибко настроить возможности каждого оператора базы данных; − Поддерживается работа в сети, т.е. с одними данными одновременно может работать сразу несколько пользователей; − В программу заложен механизм контроля целостности и восстановления базы данных; − Учет гарантийных сроков на технику с прогнозированием их окончания; − Учет бухгалтерской информации о купленной технике (когда, где, у кого и по каким документам куплена); − Учет инвентарных номеров, которые, при желании, можно присвоить каждому устройству; − Информация по рабочему месту: ответственное лицо, IP-адреса, периодичность профилактики и пр.; − Копирование компьютеров на другие рабочие места для ускорения ввода однотипных данных; − Настраиваемый интерфейс. Текст интерфейса можно легко настроить программой IMSEditor, поставляемой в комплекте; − При изменении описания устройств, автоматически регистрируется, кто из операторов его сделал и когда; − Достоверность информации в базе данных контролируется ревизиями

Тоқсанына бір рет шығарылады 34 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 31-39 ISSN 1683-1667 рабочих мест. Каждая ревизия представляет собой запись, хранящую отчет, созданный программой ASTRA или AIDA32. Анализатор отчета подскажет, есть ли найденные в нем устройства в базе данных, если их нет, поможет добавить их; − Подробные отчеты о внештатных ситуациях, возникающих во время ра- боты программы на машине пользователя, что позволяет разработчику быстро и эффективно устранять все проблемы[3]. КомпьюЛиб – это система учета компьютеров и комплектующих. Основная задача программы КомпьюЛиб – облегчить труд системного администратора, занимающегося комплектованием и инвентаризацией компьютерного парка. Возможности программы: – ведение баз данных комплектующих, рабочих станций, производителей и продавцов оборудования и др.; – импорт отчетов об аппаратной конфигурации, генерируемых SysinfoLab ASTRA; – удобный и быстрый ввод данных; – фильтр и поиск по базе данных; – экспорт данных из БД в Word, Excel; – сохранение данных в файлы Excel, HTML и текстовые файлы; – формирование подробных отчетов; – возможность работы с несколькими независимыми базами данных.

Рисунок 2 – Окно программы КомпьюЛиб

Региональный вестник Востока 35 Выпускается ежеквартально техника, технология и физико-математические науки

Российская разработка «Учет компьютеров» – программа, предназначенная для учета и каталогизации компьютеров, оргтехники, оборудования и других объектов в организации. Все объекты учета можно закреплять за сотрудниками с разбиением на отделы и филиалы. Программа позволяет фиксировать производимые ремонты, замены расходных материалов и частей, профилактические работы, установленное программное обеспечение.

Рисунок 3 – Окно программы Учет компьютеров

Данная программа необходима системным администраторам, руководите лям ИТ-отделов, владельцам компьютерных магазинов, держателям домашних сетей, обладателям большого количества комплектующих и компьютерной техники [4]. Основные функции программы: 1. Ведение базы компьютеров и оргтехники; 2. Учет ремонтов и апгрейдов; 3. Контроль гарантийных сроков; 4. Учет установленного программного обеспечения; 5. Закрепление объектов за ответственными сотрудниками (Все объекты учета можно закреплять за ответственными сотрудниками с разбиением на

Тоқсанына бір рет шығарылады 36 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 31-39 ISSN 1683-1667 отделы и филиалы); 6. Ведение базы поставщиков и прочих партнеров; 7. Инвентаризация компьютеров, сканирование локальной сети, аппаратных ресурсов компьютеров; 8. Экспорт и импорт любых данных; 9. Отбор, поиск, группировка, сортировка данных по различным критериям; 10. Гибкая структура базы данных с настройкой под любые задачи; 11. Сетевой и многопользовательский режимы, гибкая настройка прав доступа с ограничением по полям и по записям; 12. Создание и настройка отчетов, напоминаний по различным условиям, e-mail рассылки; 13. Кастомизация – настройка меню, панелей инструментов и других элементов персонально под каждого пользователя. CompExplorer – программа, предназначенная для автоматизированного учета и инвентаризации компьютерной техники (в составе комплектующих), а также иного оборудования на предприятии. Учет в разрезе подразделений/ сотрудников, документов покупки, поставщиков, пользователей. Учет установленного ПО, история перемещения оборудования, подробные данные о комплектующих, мощный поиск и фильтрация, отчеты в MS Word. Программа предназначена для руководителей отделов автоматизации, системных администраторов. Программа позволяет создать в базе данных не более 10 компьютеров. Возможности CompExplorer: – контроль в разрезе сотрудников или подразделений, документов закупок, поставщиков или пользователей; – возможность вести учёт установленного программного обеспечения, историю перемещения оборудования; – возможность отображать подробные данные о комплектующих; – возможность вести мощный поиск с фильтрацией информации; – возможность создавать отчеты в MS Word. Для сравнительного анализа перечисленных программ учета и организации обслуживания вычислительной техники были выбраны следующие основные характеристики: 1. Сбор информации об установленном ПО; 2. Контроль лицензий и ключей; 3. Печать отчетов; 4. Сбор информации об аппаратном обеспечении; 5. Мониторинг изменений в аппаратном обеспечении; 6. Цена лицензий, тг.

Региональный вестник Востока 37 Выпускается ежеквартально техника, технология и физико-математические науки

Рисунок 4 – Окно программы CompExplorer

Таблица 1 – Сравнительная таблица программных продуктов по учету компьютерной техники

Характеристика Программа 1 2 3 4 5 6 HardwareInspector + + + + + ≈25900 КомпьюЛиб - + + - - ≈4950 Учет компьютеров + + + + + ≈15000 CompExplorer + + + + + ≈28900

Тоқсанына бір рет шығарылады 38 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Е. САҒЫМБАЕВА, А.М. БЕКМОЛДАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 39-46 ISSN 1683-1667 Рассмотрев предлагаемое программное обеспечение по учету компьютерного оборудования и расходных материалов, был сделан вывод, что для втоматизации процесса учета компьютерной техники в общеобразовательной школе оно не пригодно, т.к. и дорогостоящее, и сложно в использовании.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Антипцев Д.А. Подходы информационной поддедржки сотрудников отдела технического обслуживания компьютеров / Д.А. Антипцев, Д.А. Рыбаков // Успехи современного естествознания. – 2011. – №6. – С. 78-79. 2. Рыбалко В.В. Оценка качества системы технического обслуживания энергетических объектов / В.В. Рыбалко // Методы. Алгоритмы. Программы. – 2003. – №3(3). – С. 58-61 3. Программы для учета компьютеров и автоматизации работы IT-отдела // http:// www.hwinspector.com/ 4. Деловые программы – Учет компьютеров // http://www.softportal.com/ dlcategory-1280-1-0-0-0.html REFERENCES 1. Antipcev D.A., Rybakov A.A., Podhody informacionnoj poddedrzhki sotrudnikov otdela tehnicheskogo obsluzhivanija komp’juterov. D.A. Antipcev, D.A. Rybakov. Uspehi sovremennogo estestvoznanija. 2011, 6, 78, 79 (in Russ). 2. Rybalko V.V., Ocenka kachestva sistemy tehnicheskogo obsluzhivanija jenergeticheskih ob»ektov. Metody. Algoritmy. Programmy. 2003, 3, 3, 58, 61 (in Russ). 3. Programmy dlja ucheta komp’juterov i avtomatizacii raboty IT otdela. http://www. hwinspector.com/ (in Russ). 4. Delovye programmy Uchet komp’juterov. http://www.softportal.com/dlcategory-1280-1-0-0-0.html (in Russ).

ӘОЖ 373.1

А.Е. САҒЫМБАЕВА1, А.М. БЕКМОЛДАЕВА2

1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан 2Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан

ИНФОРМАТИКАДАН ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЖЕТІСТІКТЕРІН БАҒАЛАУДА КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ Қазіргі таңда біздің елімізде бағалау жүйесіне үлкен көңіл бөлінуде, сондықтан информатика сабағында оқушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін қолдану актуалды мәселе болып отыр. Мақала критериалды бағалау жүйесін қолдану тиімділігі мен Блум таксономиясына сүйеніп «Информатика» пәні бойынша оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың жалпы критерийлерінің мысалы көрсетілген. Түйін сөздер: критерий, критериалды бағалау, Блум таксономиясы, информатика, оқу жетістіктері, оқу мотивациясы.

Региональный вестник Востока 39 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ КРИТЕРИАЛЬНОЙ СИСТЕМЫ ОЦЕНИВАНИЯ В ОЦЕНИВАНИИ УЧЕБНЫХ ДОСТИЖЕНИЙ УЧАЩИХСЯ ПО ИНФОРМАТИКЕ В настоящее время наша страна уделяет большое внимание системе оценки, поэтому использование критериальной системы оценивания учебных достижений учащихся по информатике является актуальным вопросом. Статья посвящена критериальной системе оценивания учебных достижений и предложен примерный критерий оценивания учебных достижений учащихся по предмету «Информатика» на основе таксономии Блума. Ключевые слова: критерии, критериальное оценивание, таксономия Блума, ин- форматика, учебные достижения, учебная мотивация.

EFFICIENCY CRITERIAL ASSESSMENT SYSTEM IN THE EVALUATION OF STUDENTS› ACHIEVEMENTS INFORMATICS At present, our country attaches great importance to the evaluation system, so the use of the system of criteria of assessment of educational achievements of students in computer science is a topical issue. The article is devoted to the system of criteria of evaluation of educational achievements and offered an example of a criterion of evaluation of educational achievements of students on the subject «Informatics» on the basis of Bloom›s taxonomy. Keywords: criterion, criteria assessment, Bloom’s taxonomy, informatics, academic achievements, learning motivation

Оқу үдерісінің табысты болуын анықтайтын оқытуды жоспарлау ғана емес, білімді меңгерілуін бақылау мен оқушылардың керекті құзырлықтарын қалыптастыру. Сондықтан бағалау үдерісінің әдістері, формалары мен құралдарын жақсарту мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Әсіресе қазіргі таңда Қазақстанда білім беруді жаңғырту кезеңінде бағалау жүйесіне аса көңіл бөлінуде. Оқыту жүйесіне оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау объективтілігі мен туралығы өте маңызды, сондықтан да мектептерде бағалау жүйесін ұйымдастыру үлкен мәселеге ие. Білім сапасы мен тиімділігін көтеру барлық белгілі тәсілдері оқытудағы мәселелерді шешуге және оқушының жетістіктерін бағалау сенімділігін, объективтілігін нығайтуға бағытталған. Сондықтан да қазіргі заманғы білім беру талаптарына сай келетін, жаңа, әмбебап бағалау технологиясы іздестірілуде. Ұзақ уақыт бойы бағалау тәсілі нормативті болып келді, ол оқушының жеке жетістіктері белгілі бір нормамен (басқа басым оқушылардың жетістіктерімен) салыстыру. Бұл тәжірибиенің негізі боп оқушының барлығы «Бес» деген бағаға ие болуы тиіс. Орындалатын жұмыс «5» деген бағаға бағаланып, табылған қате санына байланысты баға азайтылады. Ал критериалды бағалауда жетістіктер деңгейлері жетік сипатталып, баллмен негізделеді. Баллдық шкала нөлден басталады. Әр балл мазмұнды толықтырылған нақты жетістіктер деңгейлермен

Тоқсанына бір рет шығарылады 40 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Е. САҒЫМБАЕВА, А.М. БЕКМОЛДАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 39-46 ISSN 1683-1667 анықталуы тиіс. Жеке тұлғаның жетістіктерімен алдын ала анықталған критериялармен салыстыру – бағалау аспектісі осыған байланысты. Сонда оқушының өзі емес, оның жұмысы бағаланады. Аз да болса да оқушы жұмысы бағаға ие болып, және оқушыда жақсы нәтижеге талпыныс пайда болады. Критериалды бағалау формальды, цифрлі бағадан, баллдық жүйеден бас тартпайды. Ғылыми әдебиеттерде бірыңғай «критериалды жүйеге» анықтама жоқ. Әртүрлі авторлар (А.Н. Майоров, Д.В. Чернилевский, В.М. Полонский және т.б.) бұл ұғымды өзінің логистикасында қарастырады. Бірақ шетел тәжірибиесінде критериалды бағалау технологиясы объективті, нақты болып халықаралық бакалавриат жүйесінде (негізгі мектеп бағдарламасында) көрсетілген [1]. Критериалды бағалау оқушының оқу жетістіктерін нақты айқындалған, көпшілікпен жасалған, алдын ала барлық оқу үдерісі қатысушыларға белгілі критериаларымен салыстыруға негізделген. Бағалау критерийлері пәннің әр тақырыбына жасалып, бір жүйеге салынғаны дұрыс. Критериалды шкаласы дұрыс және айқын құрастырылса оқушы өзінің жетістігін ешкімнің көмегінсіз бағалай алады, бұл жоғары нәтижеге қол жеткізуге талпынысты үдетеді және өзіндік жұмыс жасауын қалыптастырады.

1-сызба – Критериалды бағалау жүйесі

Региональный вестник Востока 41 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Оқыту үдерісінде критериалды бағалау мәні мұғалім мен оқушының арасында өзара байланысты орнатылуын, оқыту үдерісінің ағыны ерекшеліктерін ашылуын береді, бағалану субъектері оқу-әдістемелік материалдарын меңгеру кезеңін дербес анықтай алады [2]. Критериалды бағалау жүйесі оқушының негізгі құзыреттердің қалыптасуына көмектесіп қана қоймай, шығармашылық, сыни түрде ойлау, зейін оқу мотивациясын күшейтеді. Критериалды бағалау жүйесі 1-сызбада көрсетілген. 1956 ж. американдық психолог Б. Блум оқыту мақсаттарының жіктеу санаттарын және оқыту таксономиясын әзірледі. Қазіргі таңда оқыту, білім беру сапасын бағалау Блум таксономиясы негізінде жүзеге асырылуда. Б. Блум 6 танымдақ топ анықтаған: – білім; – түсіну; – қолдану; – талдау; – синтез (жүйелеу, жинақтау); – бағалау. 1. Білу Таным мен ойлау деңгейі – төмен деңгей. Бұл категория мәлiметтердi қайталау немесе тану арқылы есте қалай сақталғанын тексеруге бағытталады, мағлұмат пен деректердi еске түсiредi. 2. Түсіну Таным мен ойлау деңгейі – орта деңгей. Оқу материалын түсінгендіктің ретінде келесідей әрекеттерді атқаруды атауға болады: Трансляция – оқу материалын бір «тілден» екінші «тілге» ауыстыру (мысалы, математикалық формуланы сөзбен айтып беру; сөзбен келтірілген мәліметті кесте, схемамен көрсету т.б.). Интерпретация – оқу материалын «өз сөзімен» түсіндіру, қысқаша баяндау. Жорамалдау – оқу материалдары бойынша әңгіменің әрі қарай не туралы болатындығын, оның салдары мен нәтижелерін болжау. 3. Талдау Таным мен ойлау деңгейі – жоғарғы деңгей. Оқу материалының құрылымы анық көрінуі үшін оны құрамдас бөліктерге бөлу: бүтіннің бөліктерін ажырату; бүтіннің бөліктерінің арасындағы өзара байланыстарды анықтау, бүтіннің қалайша ұйымдастырылғандығын сезіну. Бұл категория оқу материалының мазмұнын сезінумен қатар оның ішкі құрылысын

Тоқсанына бір рет шығарылады 42 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Е. САҒЫМБАЕВА, А.М. БЕКМОЛДАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 39-46 ISSN 1683-1667 қалайша құралатындығын меңзейді. 4. Қолдану Таным мен ойлау деңгейі – орта деңгей. Бұл категория оқу материалын нақты жағдайда және мүлдем жаңа ситуацияда қолдануды меңзейді. Мұнда ережелерді, әдістерді, ұғымдарды, заңдарды, қағидаларды, теорияларды, практикалық тұрғыдан қолдану кіреді. Оқу нәтижелері түсіне деңгейіне қарағанда материалды тереңірек игеруді талап етеді. 5. Синтез (жинақтау, жүйелеу) Таным мен ойлау деңгейі – жоғарғы деңгей. Оқу материалының элементтерінен жаңашыл сипаттан бүтінді (нәтижені) құрастыру. Жаңа нәтиже ретінде оқу материалдарын мүлдем өзгеше реттейтін хабарлама (баяндама, сөз), жұмыс жоспары, схемаларды атауға болады. Мұндай оқу нәтижелері жаңа мазмұн мен жаңа құрылымдарды жасап шығаратын шығармашылық әрекеттерді қолдануды талап етеді. 6. Бағалау Таным мен ойлау деңгейі – жоғарғы деңгей Оқу материалының маңызын анықтау, ол туралы өзіндік пікір келтіру, ойын білдіру. Бұл деңгей алдыңғы категориялардың оқу нәтижелелеріне қол жеткізуді меңзейді [3]. Жоғарыда келтірілген Блум таксономиясының мақсаттарына сүйене отырып «Информатика» пәні бойынша оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың жалпы критерийлерін шығаруға болады, 1-кестеде көрсетілген.

1-кесте – Бағалау критерийлері

Критерийлер Максималды деңгей А Білу және түсіну 5 В Зерттеу 4 С Жоспарлау 4 D Жоба құру 5 E Дизайн 3 F Коммуникация 3 G Рефлексия 3 Барлығы 27

Региональный вестник Востока 43 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Оқушылардың білім деңгейлері мына шкала бойынша бағаға айналдыры- лады:

Ұпай саны Баға % 13-0 ұпай «2» 49%-0% 18-14 ұпай «3» 66%-50% 22-19 ұпай «4» 83%-67% 27-23 ұпай «5» 100%-84%

«Информатика» пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері

Оқушылар білуі қажет Критерий А Қажетті ақпаратты іздеп табу Алынған ақпаратты түсіндіру Ақпаратты талдау Ақпаратты техника (компьютер) тіліне «аудару» Қазіргі қоғамдағы ақпараттың алатын орны және рөлін түсіну Адам қызметіндегі ақпаратты сақтау, өңдеу және тасымалдау бойынша қарапайым мысалдар келтіру Ақпараттың әртүрлі формада берілуін анықтай алу Критерий В • Мәселені анықтай алу және гипотеза ұсыну, зерттеу мақсатын анықтау, қорытынды шығару • Зерттеудің әдіс-тәсілдерін анықтай білу • Қажетті ақпаратты дұрыс таңдай білу • Қосымша ақпарат іздей алу және оны өз бетімен мақсатқа жету үшін қолдана алу Критерий С • Мәселені шешу жоспарын құру (ресурстар және уақытты қолдану арқылы), өз бетімен сипаттау • Өз шығармашылық қызметін тиімді жоспарлау және ұйымдастыру Критерий D • Компьютермен жұмыс кезінде техника қауіпсіздік ережелерін сақтау • Бағдарламалық жабдықтардың мүмкіндіктерін тиімді қолдану • Жұмысты жоспар бойынша орындау • Жұмысты белгіленген мерзімде орындау

Тоқсанына бір рет шығарылады 44 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Е. САҒЫМБАЕВА, А.М. БЕКМОЛДАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 39-46 ISSN 1683-1667 Кестенің жалғасы

• Берілгендерді дұрыс жинақтау және жазу • Компьютерде есептер шешу және алынған нәтижелерді талдау • Есептерді шешу және өз білімдерін жетілдіру үшін жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу • Берілген үлгіге сәйкес жобаны құру • Сапалы жоба құру Критерий Е • Жобаның мүмкін болатын бірнеше нұсқаларын құрастыру • Өз жобасын берілген үлгіге сәйкес бағалау Критерий F • Сәйкес терминдерді қолданып, ғылыми ақпаратты жеткізу • Өз мысалдарын келтіру және түсіндіру • Ақпаратты түсінікті түрде көрсету • Ақпаратты тиімді түрде көрсту үшін сәйкес технологияларды қолдану • Компьютер көмегімен берілгендерді іздеу, сақтау, құру, өңдеу және тасымалдау тәсілдерін дұрыс қолдану Критерий G • Шешу әдістерін талдау, өз қорытындыларының дұрыстығын дәлелдеу • Шығармашылық авторлық ойларын түсіндіру,талқылауларға қатысу • Шығармашылықты талдау және бағалау • Критерий H • Қойылған тапсырманы орындау үшін жан-жақты тәсілдерді қолдану • Топтық жұмысты тиімді орындау • Қызығушылықпен, тәуелсіз және позитивті түрде жұмыс істеу.

Бағалау жүйесінің негізгі мақсаты білім сапасын арттыру болып табылады. Ал қазіргі заманғы білім сапасы дегеніміз – ол білім алушының келешектегі өзінің әртүрлі жеке мәселелерін шешуге керекті, қажетті құзыреттіліктерін қалыптастыратын білім беру нәтижесі. Сондықтан информатикада критериалды бағалау жүйесін қолдану, оқушының білім алуға деген құштарлығын арттыруға көмектесіп қана қоймай алған білімін күнделікті өмірде қолдана алады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. A Basis for Practice: The Middle Years Programme. International Baccalaureate Or- ganization. – 2006. – 16 p.

Региональный вестник Востока 45 Выпускается ежеквартально ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР 2. Субботко А.Н. Формирование у будущего учителя системы оценочной де- ятельности: автореф. дисс. … к.п.н. / А.Н. Субботко. – Брянск: БГУ имени акад. И.Г. Петровского, 2006. – 22 с. 3. Тарбақов Б. Критериалды бағалау жүйесін информатика пәнін оқытуда қолдану// Тарбақов Б.// Ұстаздар сайты u-s.kz – (http://u-s.kz/blog/11095-kriterialdy- baalau-zhyesn-informatika-pnn-oytuda-oldanu.html)

REFERENCES 1. A Basis for Practice. The Middle Years Programme. International Baccalaureate Organization. 2006, 16 (in Eng). 2. Subbotko A.N., Formirovanie u budushego uchitelia sistemy ocenochnoi deiatel’nosti: Avtoref. diss. … k.p.n. Briansk. BGU imeni akd. I.G. Petrovskogo, 2006, 22 (in Eng). 3. Tarbakov B., Kriterialdy bagalau zhuiesin informatika panin okytyda koldany Tarbakov B. Ustazdar caity u-s.kz (http://u-s.kz/blog/11095-kriterialdy-baalau-zhyesn- informatika-pnn-oytuda-oldanu.html) (in Kaz).

Тоқсанына бір рет шығарылады 46 Шығыстың аймақтық хабаршысы жаратылыстану ғылымдары және медицина естественные науки и медицина Natural sciences and medicine

ӘОЖ 547.262

А.К. БАТТАЛОВА1, К. АКАТАН2, Е. ШАЙМАРДАН2

1Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі, Шығыс Қазақстан облысы Сот сараптамасы институты, Өскемен қ., Қазақстан 2С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

СПИРТҚҰРАМДЫ СҰЙЫҚТЫҚ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЭТИЛ СПИРТІН ИҚ- ЖӘНЕ ЯМР-СПЕКТРОСКОПИЯ ӘДІСТЕРІМЕН САРАПТАУ Мақалада спиртқұрамды сұйықтықтар бойынша диагностикалық міндеттерді шешу үшін әдісаралық салыстыру жүргізу арқылы, атап айтқанда этил спиртін классикалық әдістермен қоса, ИҚ- және ЯМР-спектроскопия әдісі көмегімен зерттеу мүмкіншіліктері қарастырылды. Түін сөздер: спиртқұрамды сұйықтықтар, этил спирті, инфрақызыл (ИҚ) спектроскопия, ядролық магниттік резонанс (ЯМР) спектроскопиясы.

ИССЛЕДОВАНИЕ ЭТИЛОВОГО СПИРТА В СОСТАВЕ СПИРТОСОДЕРЖАЩИХ ЖИДКОСТЕЙ СПОСОБОМ ИК- И ЯМР-СПЕКТРОСКОПИИ В статье рассматривались исследования спиртосодержащих жидкостей во время решения диагностических задач путем межметодного сличения, в частности, классический метод исследования этилового спирта, в том числе возможности использования ИК- и ЯМР-спектроскопии. Ключевые слова: спиртосодержащие жидкости, этиловый спирт, инфракрасная (ИК) спектроскопия, спектроскопия ядерного магнитного резонанса (ЯМР).

ETHANOL INVESTIGATION IN ALCOHOL CONTAINING LIQUIDS VIA METHODS OF INFRARED AND MAGNETIC NUCLEAR RESONANCE SPECTROSCOPY The article covers investigation of alcohol containing liquids in solving diagnostic chal- lenges via inter method collation, particularly the classical method of these liquids investigation including possibilities of applying infrared and magnetic nuclear resonance spectroscopy.

Региональный вестник Востока 47 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина Keywords: forensic examination, alcohol containing fluids, ethil alcohol, infraredspec- troscopy, nuclear magnetically resonancespectroscopy.

Елімізде адам құқықтары мен бостандықтары маңызды болып танылады және оларға кепілдік беріледі. Осы кепілдіктің бірі ретінде сот сараптамасын тағайындау мен жүргізу кезінде қылмыстық істер бойынша іске қатысушы және мүдделі тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету маңызды. Сонымен қатар қоғамымызда белең алып бара жатқан әртүрлі қылмыстық істермен ел болып күресу – баршамыздың міндетіміз. Бұл күресте маңызды қарудың бірі болып табылатын – сот сараптамасы. Coт сараптамасы – шешілуі үшін маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында, арнаулы ғылыми білім-білік негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істердің материалдарын зерттеу. Сот сараптамасы мынадай принциптерге: – заңдылыққа; сот сарапшысының іс жүргізу тәуелсіздігіне; – сот сараптамасы органдарының тәуелсіздігіне; – зерттеулерді жүргізу құралдары мен әдістерінің ғылыми негізділігіне; – құзыреттілікке, жан-жақтылыққа, толықтыққа және объективтілікке; – кәсіби этиканы сақтауға негізделеді. Тергеу практикасында өткізілетін сараптама олардың мәні, объектісі, зерттеу тәсілі және т.б. бойынша сәйкестендіріледі. Сот сараптамасы – жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәні мән-жайларды шешу үшін маңызды жағдайларды анықтау мақсатында арнаулы ғылыми білімді қолдана отырып жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Сот сараптамасы зерттеу кезінде ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін тиімді, әрі кеңінен пайдалануға мол мүмкіндік береді. Іс жүргізу барысындағы көптеген аспектілерді жинау, қолдану, ақпаратты зерттеу, шындыққа жету үшін ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдану сот сараптамасының қажеттілігін арттыра бермек. Құқық қорғау органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін тергеу амалдарының пәрменділігі мен нәтижелілігі, сот сараптамасының ауқымды, нақты, дәлелді түрде зерттелуіне тікелей байланысты. Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын ала тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді. Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істі тергеу немесе сот қаулысы барысында туындайтын проблемалық танымдық ситуациясын жеңу нысаны болып табылатындығын білу керек. Мұндай шешім кезінде сараптаманың Тоқсанына бір рет шығарылады 48 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. БАТТАЛОВА, К. АКАТАН, Е. ШАЙМАРДАН. 4 (72) 2016. Б. 47-55 ISSN 1683-1667 сипаттамасы ретінде оны тағайындау мен жүргізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады. Мақсаты: сарапшы қорытындысының жаңа дәлелдерін алу, қылмыстық істің жаңа мән-жайларын анықтау болып табылады. Сот сараптамасын қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімді пайдаланудың негізгі нысаны деп айта келе оның негізгі кемшілігін, яғни қылмыстық істерді тергеудегі, сотта қараудағы аз икемділігіне назар аударған жөн. Бұл айтылғанға дәлел ретінде қылмыстық істерді тергеу мен сот отырысында сараптаманың көпшілігі формальді түрде тағайындалатынынан, қылмыстық іс жүргізудегі сот сараптамасы мүмкіншіліктерін бағалай алмауын айтуға болады. Сонымен қатар көптеген сарапшы қорытындыларының істерді тергеген және сотта қарау кезінде процессуалдық ережелердің бұзылуына байланысты дәлелдемелік маңызынан айрылуын, сот сараптамасын тағайындау мен жүргізу кезінде іске қатысушы тұлғалардың барлық құқықтары мен міндеттерін сақтамауын айтуға болады. Дегенмен сот сараптамасының ғылым мен заңнамадағы процессуалдық жағдайы мен деңгейін тек төмен жағынан қарастыра бермеу керек, өйткені оны қолданудың процессуалдық талаптарына қазіргі кездегі тәжірибе әлі біртіндеп бейімделу науқанында деп айтуға болады [1]. Кейінгі уақытта орын алып жатқан қылмыстық істердің ішінде спиртқұрамды сұйықтықтарды (СҚС) сертификатсыз және лицензиясыз дайындау, сату, өткізу, сонымен қатар Қазақстан Республикасы территориясына ішімдік өнімдерін тасуда акциздік салықты есептеу үшін тауар кодтарын меншіктеу сияқты құқық бұзушылық кеңінен таралып барады. Мұндай категориядағы істерді де тергеу және сотта қарау үшін СҚС-ға сот сараптамалық зерттеу жүргізу қажет. Осы орайда арзан бағалы ішімдіктерді дайындаудағы сусынды сұйылту фактісін анықтау, сусынды белгілі бір типке, түрге, маркаға, өнім партиясына жатқызу білікті сарапшылық зерттеу жүргізуді талап етеді. Спиртқұрамды сұйықтықтарды сот сараптамалық зерттеу сұйықтықтың құрамын, түрін, шығу тегін, спецификалық жағдайын, жасалу жолын, фальсификациялық фактісін және мемелекеттік стандартқа сәйкестігін анықтауға бағытталады. Жалпы спиртқұрамды сұйықтықтарды сараптамалық зерттеудің объектілері белгілі бір көлемдегі СҚС бақылау бойынша әртүрлі мақсаттағы тағайындау, соның ішінде табиғаты өзге сұйықтықтар, СҚС өнеркәсіптік дайындау: спирт, арақ, коньяк, шарап және т.б. спирттік сусындардың фальсификаттары, жасанды жолмен дайындалған СҚС (самогон, чача, тұнба), СҚС әртүрлі тасмалдаудағы іздер, жасанды жолмен дайыналған күшті спирттік сусындар үшін бейімдеу, конструкция, құралдар, өнеркәсіптік технологиялық үрдістер және құралдар, салыстырмалы зерттеу үшін СҚС үлгілері, сонымен қатар арақ өнімін дайындауда негізгі шикізат көзі этил спирті болып табылады. Сарапшылық зерттеу нысаны ретінде СҚС жіктелуі келесі талаптарды

Региональный вестник Востока 49 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина қанағаттандыруы қажет: – барлық деңгейдегі кластарға біріккен саналуандылық және СҚС түсінігіне біріккен жалпылама ауқымды құрылымы жөнінде түсінік беру; – оқиғаның сипатын және СҚС қасиеттерінің өзара байланысын ашу; – объектілерді аналитикалық зерттеуде сарапшы нақты сұлбаны бағдарлау; – зерттелетін СҚС классификациялық категориясын «тек» және «топ» анықтаудағы негізгі қызмет. СҚС сараптамасы объектілерін зерттеу барысында күрделілігі әртүрлі дәрежедегі сараптамалық міндеттердің екі тобы шешіледі. Бірінші топ – диагностикалық және классификациялық міндет, екінші топ – идентификациялық міндет. Классификациялық міндетті шешуде алдын ала белгілі бір техникалық жағдайда ММСТ-мен белгіленген объектілерді жатқызуға болады. Диагностикалық міндетті шешуге фальсификация фактісін, объектінің жағдайы мен қасиетін, табиғатын, объектінің белгілі бір құрамға жататындығын немесе жатпайтындығын, өзге сұйықтықтармен араласу фактісін, шикізат белгілерін, СҚС дайындау әдісін және тағайындау мақсатын, СҚС түрін анықтау жатады. Идентификациялық міндетті мазмұны жекеше нақты ұқсастықты белгілеу сияқты криминалистикалық идентификация теориясымен анықталады. Идентификациялық белгілердің мәні нақты сыйымдылыққа, «сыйымдылық – сұйықтық» шартына, оның өлшеміне, герметикалығына, сұйықтық құрамында шығу тегі өзге заттардың болуына байланысты. Бұл міндетті шешуде стандартизацияланған өнімнің түріне, СҚС және шетелдік өнеркәсіптік шарап өнімдерінің өндіріс технологияларында реттелмеген қоспалардың болмауы қиындық туғызады. Аталмыш міндеттерді шешу барысында, ең алдымен, заттай дәлелдеме объектілерінің өзіндік қасиеттерін кең көлемде зерттеп білуі қажет, яғни зерттеуге ұсынылатын сұйықтықтың алдымен табиғатын анықтау қажет болады. СҚС сот сараптамалық зерттеудің жіктелуін белгілеу мақсаты органолептикалық, химиялық және физика-химиялық әдістер негізінде анықталған белгілерінің жиынтығына негізделеді. СҚС-ның құрамын химиялық көзқараспен қарасақ су және этил спиртінен басқа да көпкомпонентті жүйені құрайды. Атап айтқанда, метанол, изопропанол, изобутанол, н-пропанол, амил спиртінің изомерлері; этиллактат, альдегидтер және күрделі эфирлер – ацетальдегид, этилформиат және этилацетат; сонымен қоса қант, органикалық қышқылдар, көміртек диоксиді, күкірт ангидриді, ароматикалық заттар және т.б. [2]. Аталмыш құрамдардың ішінде метанол – жүйке және тамырға қоздырғыш әсер ететін, этанол – сұйық есірткі, ұзақ әсер еткенде жүйке, ас қорыту, қан тамыр, бауыр ауруларын тудыратынын және тағы сол сияқты көпшілік құрамдардың улы болып келетінін, әрі бұлардың құрылымдық формулалары өзара ұқсас болып

Тоқсанына бір рет шығарылады 50 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. БАТТАЛОВА, К. АКАТАН, Е. ШАЙМАРДАН. 4 (72) 2016. Б. 47-55 ISSN 1683-1667 келетіндігін ескерсек, сараптама жүргізу барысында сұйықтықтың табиғатын анықтау үшін, яғни диагностикалық міндеттерді шешу үшін тек бір ғана әдіспен шектеліп қалу аздық етеді. Сол себепті, сұйықтық құрамындағы этил спиртін анықтау барысында жүргізілетін диагностикалық зерттеу кезінде тек қана классикалық әдістермен шектеліп қалмай әдісаралық салыстыруды қолдану, яғни ИҚ- және ЯМР- спектроскопия әдістерінің көмегімен зерттеу жүргізу өзекті болып табылады. Мақалада СҚС-ны сараптау барысында классикалық әдістермен қоса, инфрақызыл (ИҚ) және ядролық магниттік резонанс (ЯМР) спектроскопия әдістерін қолдану мүмкіншілігі қарастырылды. Зерттеу жүргізу үшін сот сараптамасына келіп түскен айғақ зат, яғни СҚС зерттеу нысаны ретінде алынып, классикалық, ИҚ- (ФТ-801 Simex) және ЯМР-спектроскопия (Avance III 500 MHz Bruker) әдістері көмегімен сараптау жұмыстары жүргізілді.

а ә

б 1-сурет – а) бірнеше есе үлкейтілген; ә) бірнеше есе үлкейтілген; б) бірнеше есе үлкейтілген алтыбұрышты йод пішінді кристалдардың электронды микросуреттері

Классикалық әдіс барысында сұйықтықтың табиғатын анықтау үшін этил спиртіне сапалық реакция жасалады. Зерттеу сынамасының 2 мл-не 10%-ды 1 мл

Региональный вестник Востока 51 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина сілті ерітіндісі және сары түс жоғалғанға дейін люголь ерітіндісі тамшылатып құйылады. Зерттеу барысында қоспаны қайнату нәтижесінде сарғыш түсті тұнба түзілді. Оны микроскопиялық сараптау кезінде сұйықтықтың тұнбасында алтыбұрышты йод пішінді кристалдардың түзілгені анықталды (1-сурет). Бұл сұйықтықта этил спиртінің бар екендігін көрсетеді [3]. Ары қарай сұйықтықтағы этил спиртінің концентрациясы – «Этил спирті. Қолдану тәртібі және анализдеу әдісі» 5962-2013 ММСТ негізінде анықталды [4]. Концентрацияны анықтау 100С температурада 0,1 туралықта АСП–1 санатты ареометрдің көмегімен жүргізілді. Жүргізілген зерттеудің нәтижесінде этил спиртінің концентрациясы 37,5 көлемдік пайызға (градусқа) тең екендігі белгілі болды. СҚС құрамындағы этил спиртін ИҚ-спектроскопия әдісімен анықтау үшін 0,1 мл зерттелетін ерітінді кюветаға құйылып, оның ИҚ спектрлері

алынды (2-сурет). ИҚ спектрі бойынша –СН2– топшасының сигналы ν=2910 -1 -1 -1 см аралығында, –СН3 топшасы ν=2940 см , ОН топшасы ν=3350см , ал С–О топшасы ν=1050см-1 аумағында көрінді. Осы нәтижеге негізделіп, топшалардың жұтылу мәндері арқылы функционалдық топтарды анықтай отырып этил спиртінің құрлымдық формуласын нақтылауға болады [5].

2-сурет – Этил спиртінің ИҚ спектірі

1-кесте – ИҚ спектрометрдегі этил спиртінің құрылымдық формуласындағы топшалардың жұтылу мәндері

Атом нөмірі Функционалдық топ ν, см-1. A -С-О 1050

B -СН2- 2910

B -СН3 2940 C -OH 3350

СҚС-ны зерттеу барысында қолданылған келесі әдіс – ЯМР-спектроскопия

Тоқсанына бір рет шығарылады 52 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. БАТТАЛОВА, К. АКАТАН, Е. ШАЙМАРДАН. 4 (72) 2016. Б. 47-55 ISSN 1683-1667 әдісі. Ядролық магниттік резонанс (ЯМР) – қатты, сұйық және газ тәріздес денелерде радиожиілік диапазонындағы электрмагниттік энергияның резонанстық жұтылуы. Мұндай резонанстық жұтылу құбылысы сыртқы магнит өрісіне орналасқан зат ядроларының магнетизміне байланысты пайда болды.

Бұл әдісте 0,1 мл зерттелетін ерітіндіні 1 мл суда-D2O (Н2Одейт) ерітіп, спектрометрде протондық (1Н) және көміртектік (13С) спектрлері түсірілді (3-4-суреттер). 1Н спектрі бойынша этил спиртінің құрлымдық формуласындағы

–СН3 топшасының сигналы δ=1 ррм аралығында, –СН2– топшасы δ=3,5ррм, ал 13 ОН топшасы δ=4,8 ррм аумағында көрінді. Ал С спектрінде –СН3 топшасындағы

көміртек атомының сигналы δ=16,78 ррм, –СН2 көміртек атомының сигналы δ=57,37 ррм аумағында көрінді. Бұл этил спиртінің құрылымдық формуласындағы әрқайсысы топшалардың электрон тығыздығымен және электронға ынтықтығымен түсіндіріледі [6]. Зерттеу барысында алынған нәтижелерге сүйене отырып, спиртқұрамды сұйықтықтардың табиғатын анықтауда бір ғана классикалық әдіспен шектелмей әдісаралық салыстыруды жүргізудің тиімді екендігі қарастырылды. Яғни ИҚ- және ЯМР-спектроскопия әдістерін қолдану арқылы этил спиртінің сапалық анализін әрі тез, әрі нақты сараптау мүмкіншілігі анықталды.

1 3-сурет– Этил спиртінің Н ЯМР спектрі – D2O

Региональный вестник Востока 53 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина

13 4-сурет– Этил спиртінің C ЯМР спектрі – D2O

Шын мәнінде, біздің елімізде ішімдіктен улану жиі кездеседі. Анығына келгенде уланудың себебі этил спирті сусындарының құрамында 12% жоғары ішімдік сусынының жалған өнімі және сивуха майының болуынан. Этил спиртін өндіруде этил спирті түріндегі суррогатқа жататын жанама өнімдерді пайдалана- ды. Суррогатты спирттермен улану заңсыз дайындалған және заңсыз сатылған спиртқұрамды сұйықтықтарды пайдалану негізінде болады. Жасанды жолмен дайындалған спирттерге пайдаланылатын қоспа ашытқы, ашыту нәтижесінде улы өнімдерді бөліп шығарады. Заңсыз өндірілетін алкогольді ішімдіктердің тұтыну есебінен және олардың жоғары дәрежедегі қолжетімділігінен адамдар денсаулығына қауіп төнеді, тұлға адамгершілік қасиетін жоғалтады. Аталмыш жағдайлар спиртқұрамды сұйықтықтарды сараптамалық зерттеуден өткізуге себепші болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қазақстан Республикасындағы сот-сараптама қызметін реттейтін нормативтік- құқықтық актілер. – Астана, 2013. – 36 б. 2. Вороненко Л.А. Методика судебно-экспертного исследования этиловых спиртов

Тоқсанына бір рет шығарылады 54 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 / Л.А. Вороненко. – Астана, 2010. – 94 с. 3. Вороненко Л.А. Судебно-экспертное исследование спиртов и водок: методические рекомендации для экспертов / Л.А. Вороненко, А. Сулейман. – Алматы, 2006. – 113 с. 4. ГОСТ 5962-2013 Спирт этиловый. Правила приёмки и методы анализа. – М., 2014. – 4 с. 5. Нифантьев И.Э. Практический курс спектроскопии ядерного магнитного резонанса: методическая разработка / И.Э. Нифантьев, П.В. Ивченко. – М., 2006. – 61 с. 6. Наканиси К. Инфракрасные спектры и строение органических соединений / К. Наканиси. – М.: Мир, 1965. – 182 с.

REFERENCES 1. Qazaqstan Respublikasyndaqy sotsaraptama qyzmetіn rettejtіn normativtіk ququq- tyq aktіler. Astana, 2013, 36 (in Kaz). 2. Voronenko L.A., Metodika sudebno jekspertnogo issledovanija jetilovyh spirtov. As- tana, 2010, 94 (in Russ). 3. Voronenko L.A., Sulejman A., Sudebno jekspertnoe issledovanie spirtov i vodok. metodicheskie rekomendacii dlja jekspertov. Almaty, 2006, 113 (in Russ). 4. GOST 5962 2013 Spirt jetilovyj. Pravila prijomki i metody analiza. Moskva, 2014, 4 (in Russ). 5. Nifant’ev I.Je., Ivchenko P.V., Prakticheskij kurs spektroskopii jadernogo magnit- nogo rezonansa. metodicheskaja razrabotka. Moskva, 2006, 61 (in Russ). 6. Nakanisi K., Infrakrasnye spektry i stroenie organicheskih soedinenij. M. Mir, 1965, 182 (in Russ).

ӘОЖ 581.9 (574.42)

А.Б. БОЛГИБАЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті Өскемен қ., Қазақстан

ОҢТҮСТІК АЛТАЙ ТАУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЕМДІК ЖӘНЕ БАСҚА ДА ПАЙДАЛЫ ӨСІМДІКТЕР ТҮРЛЕРІ ҚОРЫНЫҢ ТАРАЛУЫН АНЫҚТАУ БОЙЫНША РЕСУРСТЫ ЗЕРТТЕУ Оңтүстік Алтай тау жүйелерін құрайтын Сарымсақты жотасы, Бұрқат асуының солтүстік және оңтүстік макробеткейіндегі ресурстық зерттеу нәтижелері көрсетілген. Ондағы өсімдіктер жамылғысына жан-жақты геоботаникалық сипаттама жасалды. Емдік өсімдіктер және олардың ішінде кейбіреуінің ішінде кәсіптік қопалар түзетін өсімдіктер түрлерінің шикізат қоры анықталды. Оларды тиімді пайдалану бойынша ұсыныстар берілген. Түйін сөздер: дәрілік өсімдіктер, ресурсты түрлер, дәрілік өсімдік шикізаты, фи- томасса, кәсіптік қопа.

Региональный вестник Востока 55 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина РЕСУРСНОЕ ОБСЛЕДОВАНИЕ ГОРНЫХ СИСТЕМ ЮЖНОГО АЛТАЯ ПО ВЫЯВЛЕНИЮ РАСПРОСТРАНЕНИЯ И ЗАПАСОВ ЛЕКАРСТВЕННЫХ И ДРУГИХ ВИДОВ ПОЛЕЗНЫХ РАСТЕНИЙ Показаны результаты ресурсных обследований северного и южного макросклона хребта Сарымсақты, перевала Бурхат, входящие в состав горных систем Южного Алтая. Сделаны подробные геоботанические описания наиболее типичных растительных со- обществ с участием лекарственных и других полезных растений, выявлены распростра- нение и запасы сырья некоторых из них, образующих заросли промыслового значения. Разработаны рекомендации по их рациональному использованию. Ключевые слова: лекарственные растения, ресурсный статус, ресурсные виды, лекарственное растительное сырье, фитомасса, промысловые заросли.

RESEARCH WORK ON DESCRIBING MEDICINAL, USEFUL AND OTHER PLANTS OF SOUTH ALTAY MOUNTAINS Garlic ridge was shown after the result of the survey in the north and south part of Burhat valley. Geobotanical description was made to the plants. Medicinal plants and useful plants were found. Recommendations of the use of these plants have been given. Keywords: medicinal plants and resources, resources, medicinal plant, raw materials, phytomass.

2014, 2015 жылдардың жаз айларында ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағдарламасына сәйкес, Сарымсақты жотасы, Бұрқат асуының солтүстік және оңтүстік макробеткейі ресурстық зерттеуге алынды. Оған қоса ондағы өсімдіктер жамылғысына жан-жақты геоботаникалық сипаттама жасалды. Сарымсақты жотасы аумағының ұзындығы бойынша оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай 100 км-ге дейін созылып жатыр. Жотаның абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен 2132 м-ден (Бұрқат асуы, Шыңғыстай кенті маңында) теңіз деңгейінен (Хрусталь тауы, Үріл кенті маңында) 3044 м-ге дейін солтүстік шығысқа қарай тұрақты ұлғаяды. Сарымсақтыға беткейлердің ассиметриялығы мен биік белдеуліктер тән. Бедерден жотада Бұқтырма немесе Шыңғыстай ойпатына түсетін солтүстік және Қара-Көбе ойпатына түсетін оңтүстік макробеткейін нақты ажыратуға болады. Екі ойпат та жотаның баурайы болып табылады. Біріншісі – теңіз деңгейінен 900 м-ден 1200 м-ге дейін абсолюттік биіктікте, ал екіншісі – теңіз деңгейінен 1600 м-ден 1700 м-ге дейін биіктікте. Осыған орай, екі макробеткейдің ұзындығы мен тіктігі әртүрлі. Солтүстік макробеткейлерден тастақ түрлері жиі шығатын оңтүстік тік макробеткейлерден қарағанда неғұрлым еңістеу. Солтүстік және солтүстік- шығыс жота беткейлері ағаш-бұта тектес өсімдіктермен жабылған, атап айтсақ: самырсын және шырша араласқан балқарағайлар, орташа тобылғы, курил шайы, алтай тегеурінгүлі, қарақат және қызылқаттар, алуан түрлі орман өсімдіктері. Оңтүстік макробеткей тек баурайдың оңтүстік жақ бөлігінде және

Тоқсанына бір рет шығарылады 56 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 шығыс пен батыс беткей аңғарының экспозициясында ғана өсімдіктер өскен. Бұл макробеткейдің оңтүстік бөліктерінің топырақ жамылғысы бар тасты- шиыршықтасты жерлерінде ксерофильді ұсақ шөптер мен мезоксерофильді ұсақ шөптермен жамылған. Оңтүстік макробеткейдің бөктерінде негізгі өсетін өсімдіктері бұталы курил шайы (Pentaphylloides fruticosa) болып табылатын тал-шілік өсімдіктері қопаларының ірі алаңдары шоғырланған. Оңтүстік және оңтүстік батыс бөктерлері ағаш жабындарынан айырылған және далалы, дәнді-бетегелі және дәнді-шөптесін шалғындарымен, сонымен қатар жыралар бойында бұталы өсімдіктермен және өзен атыраптарымен бейнеленген. Мұнда курил шайы, аласа ақ қайың, тобылғы-орта-альпілік сынды талдың әр түрі бар. Сібір балқарағайы және сібір шыршасы анда-санда бір кездеседі. Дала учаскелері тундралық және дәнді-қияқты шалғындармен жиі үйлесімдікте болады. Солтүстік макробеткейдің төменгі жағында шағын алқапты шалғын өсімдіктері бар. Бұл – тобылғы мен қараған, тал-шілікті бетегелі шалғындар, олардың ішінде учаскелерінде теңіз деңгейінен 900 м-ден 1100 м-ге дейін абсент ермен тамырын жайған. Ерменді далалық шалғындардың жоғары жағында теңіз деңгейінен 1100 м-ден 1346 м-ге дейін қарапайым мыңжапырақ, көпжүйкелі шоқсары басым өскен бетегелі селеулі шалғын байқалады. Одан әрі жоғарыда теңіз деңгейінен 1359 м-ге дейін шалғынды жарда емдік бүршікгүл, қара тамырдәрі көп өскен, кей жерлерде ақ бәрпі кездеседі. Солтүстік макробеткейдегі өсімдіктер орман шекарасында үзілмелі және әртүрлі биіктікте орналасқан. Еңбек кентінде орман шекарасы теңіз деңгейінен 1136 м биіктікте. Бұқтырма өзені алқабына дейін түседі, ал Шыңғыстай ауылында беткей баурайынан теңіз деңгейінен 1500 м мөлшерінде (теңіз деңгейінен 890 м) басталады. Орман белдеуінде жапырақты және аралас орман мен қылқан текті тайга арасында шекара анық көрінеді. Ол теңіз деңгейінен 1500-1650 м биіктікте өтеді. Солтүстік макробеткейдегі қылқанды орман теңіз деңгейінен (Бұрқат өткелі) 2200 м-ге дейін көтеріледі. Сарымсақты жотасының жоғарғы бөлігі тундралық мүкті сазды өсімдіктермен, жалпақ жапырақты қайыңмен (Betula rotundifolia) және ұсақ шөпті дәнді алуан шөпті өсімдіктермен жамылған. Дәрілік өсімдіктерден тек солтүстік макробеткейде ақ бәрпі Асonitum leu- costomum, қара тамырдәрі Veratrum nigrum, қалың жапырақты шағыргүл Berge- nia crassifolia, биік тегеуірінгүл Delphinium elatum, биік сары қоянбұршақ Orobus luteus және т.с.с. Оңтүстік макробеткейде иісті көкемарал Ziziphora clinopodioides, гибридті бозкілем Sedum hybridum, бозкілем S. eversii, Алтай қасқыржидегі

Региональный вестник Востока 57 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина Daphne altaica, Сібір аршасы Juniperus sibirica ерекшеленген. Мыңжапырақ Ach- illea millefolium, ермен Artemisia L., қазтамақ Geranium L., самалдық Polygonum L., қандышөп Sanguisorba officinalis, уға қарсы бәрпі Aconitum anthoroidem және алтай бәрпісі A. Altaicum жаппай кездеседі. Achillea millеfolium L. кәдімгі мыңжапырақ жотаның зерттелген барлық аумағында теңіз деңгейінен 1000 м-ден 1400 м-ге дейін биіктіктерде шалғын белдеуліктерде таралған, ол жерлерде дәнді әртүрлі шалғындар басым немесе субдоминантты болып келеді. Кәдімгі мыңжапырақтың кәсіптік қопаларын біз жотаның солтүстік макробеткейінен анықтадық, онда кәдімгі мыңжапырақ Шыңғыстайдан Еңбек кентіне дейін кеңінен созылып жатыр. Қарапайым мыңжапырақтың құрғақ шикізатының эксплуатациялық қоры жалпы алаңы 555,0 га жерасты фитомассасының 171,5 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі қарапайым мыңжапырақтың қайта шығу кезінде құрғақ жерасты фитомассасынан 57,2 т аспауы тиіс. Aconitum altaicum Steinb. алтайлық бәрпі жотаның солтүстік және оңтүстік макробеткейлерінде кездеседі, бірақ кәсіптік мәндегі қопалар тек оңтүстік макробеткейлерде ғана түзілген. Біз Шарықтыбұлақ өзен алқабында алтайлық бәрпінің құрғақ шикізатының қорларын есепке алдық, онда алтай бәрпісінің қопасы өзен алқабына бойлай ені 10 м-ге дейін курил шайы қопасының арасында километрлеп созылып жатыр. Алтай бәрпісінің құрғақ шикізатының қоры жалпы алаңы 20,4 га жерүсті фитомассасының 4,8 т және жерасты фитомассасының 1,6 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі алтай бәрпісінің қайта шығу кезінде құрғақ жерасты фитомассасынан жерүсті 1,6 т және жерасты фитомассасынан 0,2 т аспауы тиіс. Aconitum anthoroideum DC. уға қарсы бәрпі оңтүстік макробеткей жотасында бөктер баурайында өсіп, теңіз деңгейінен 1700-1800 м көтеріле келе, орман белдеулігіне дейін таралған. Жотаның оңтүстік макробеткейінде уға қарсы бәрпі аласа шөпті шалғындардың субдоминанты болып табылады және біршама алаңдарда кездеседі, бірақ көп емес. Уға қарсы бәрпі қопаларын біз дәнді әртүрлі шөптер шалғындары арасында жотаның оңтүстік макробеткейлерінде анықтадық. Уға қарсы бәрпінің құрғақ шикізатының эксплуатациялық қорының жалпы алаңы 600 га, жерүстінің фитомассасынан 2,9 т және жерасты фитомассасынан 1,5 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі уға қарсы бәрпінің қайта шығу кезін есепке алғанда 1,0 т жерүсті және 0,19 т жерүсті фитомассасынан аспауы тиіс. Bergenia crassifolia (L.) Fritsch. қалыңжапырақты шағыргүл орман белдеулігінің жоғары жағында жапырақты және аралас орман шекарасына дейін

Тоқсанына бір рет шығарылады 58 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 теңіз деңгейінен 2000 м жоғары биіктікте кеңінен таралған. Қалың жапырақты шағыргүлдің эксплуатациялық шикізат қоры жалпы алаңы 62,0 га жерасты фитомассасынан 324 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі қалың жапырақты шағыргүлдің қайта шығу кезінде құрғақ жерасты фитомассасынан 32,4 т аспауы тиіс. Bupleurum multinerve DC. көп жүйкелі шоқсары жотада кеңінен тараған, әсіресе, солтүстік макробеткейінде мол. Мұнда ол өсімдіктер жабынының ажырамас компоненті болып, теңіз деңгейінен 1300-1500 м көтеріле отырып, аласа шөпті субальпі шалғындарында өседі. Көп жүйкелі шоқсары қопаларын біз Шыңғыстай ауылынан 18-20 км орналасқан Сарыбет шатқалынан анықтадық. Шоқсарының эксплуатациялық шикізат қоры жалпы алаңы 282,0 га жерүсті фитомассасында 17,5 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі көп жүйкелі шоқсарының қайта шығу кезінде құрғақ жерүсті фитомассасынан 5,8 т аспауы тиіс. Hedysarum neglectum Ledeb. ұмытылған тиынтақ (курил шайы) теңіз деңгейінен 1800-2000 биіктікте орман белдеулігінде жотаның солтүстік макробеткейлерде кездеседі. Бұл түрдің қопасын теңіз деңгейінен 2026 м биіктікте алаңы 5-10 га жекелеген учаскелерде анықтадық. Ұмытылған тиынтақтың эксплуатациялық шикізат қоры жалпы алаңы 75,0 га жерүсті фитомассасынан 1,2 т және жерасты фитомассасынан 3,7 м құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі ұмытылған тиынтақтың қайта шығу кезінде құрғақ жерасты фитомассасынан 0,5 т аспауы тиіс. Pentaphylloides fruticosa (L.) Schwarz.0. бұталы курил шайы оңтүстік макробеткейдің оңтүстік бөлігінде және Қаракөбе шұңқырына жалғасып жатқан аумақта кеңінен тараған. Бұл түр 100%-ға дейін проективті жабынды тұтас қопаларды құрайды. Бұл түрдің таза қопалары аздаған басқа өсімдіктердің қатысуымен 270 га алаңда анықталды. Sanguisorba officinalis L. дәрілік бүршікбас жотада кеңінен тараған, әсіресе солтүстік макробөктердегі әртүрлі шөптер арасында жиі кездеседі. Теңіз деңгейінен 1900-2000 м дейін көтеріле келіп, қылқанды ормандар шекарасынан субальпілік шалғындарында өседі. Дәрілік бүршікбастың өсінділерін біз Сарыбет шатқалының солтүстік макробеткейінен анықтадық. Дәрілік бүршікбастың эксплуатациялық құрғақ шикізат қоры жалпы алаңы 149,0 га жерасты фитомассасынан 149,0 т-ны құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі дәрілік бүршікбастың қайта шығу кезін есепке алғанда құрғақ шикізаттың жерасты фитомассасынан 115 т-дан аспауы тиіс. Veratrum nigrum L. қара тамырдәрі шалғынды биік шөпті жотаның солтүстік макробеткейінде ғана анықталған, онда жекелеген учаскелерінде 10 га дейін

Региональный вестник Востока 59 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина және одан да артық алаңдарда қопа түзген. Қара тамырдәрінің эксплуатациялық шикізат қоры жалпы алаңы 92 га жерүсті фитомассасынан 25,8 т және жерасты фитомассасынан 128,3 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі қара тамырдәрінің қайта шығу кезін есепке алғанда құрғақ шикізаттың жерүсті фитомассасынан 8,6 т және жерасты фитомассасынан 12,8 т аспауы тиіс. Ziziphora clinopodioides Lam. иісті көкемарал жотаның оңтүстік макробеткейінде тасты-шиыршықтасты баурайларында анықталған. Ол тұтас қопаларды құрамайды, тек теңіз деңгейінен 1700-1750 м биіктікте оңтүстік макробеткейлердің жекелеген учаскелерінде кездеседі. Осы тәрізді бірнеше қопа- учаскелерін Бұрқат өткелінен 7 км төмен оңтүстік макробеткейде орналасқан жоғары қыстақ маңайынын анықтадық. Иісті көкемаралдың эксплуатациялық құрғақ шикізат қоры 99 га жалпы алаңда жерүсті фитомассасынан 9,7 т құрады. Мүмкін болатын жыл сайынғы әзірлемелер көлемі иісті көкемаралдың қайта шығу кезін есепке алғанда құрғақ шикізаттың әзірлемелерден кейінгі мөлшері 3,2 т аспауы тиіс. Сарымсақты жотасында жүргізілген ресурстанулық зерттеулердің нәтижесінде официнальді емдік, викарді және басқа да пайдалы өсімдіктердің қатысуымен флоралық құрамы 180-ге тарта өсімдік қауымдастығының таралуы сипатталды.

1-кесте – Алтай-Тарбағатайы жотасының солтүстік және оңтүстік макробеткейіндегі өсімдіктердің флористикалық құрамы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Abiessibirica Ledeb. sp – Betulapendula Roth. – sol–sp Betulahumilis Schrank. sol – Betularotundifolia Roth. cop – Caraganaarborescens Lam. – sol Caraganapumila Pojark. sol sp Cotoneaster melanocarpa Fisch. ex Blytt. sol sol Cotoneaster uniflorа Bunge sol sol Daphne altaica Pall. – sol

Тоқсанына бір рет шығарылады 60 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Juniperuspseudosabina Fisch. – sp–sol Juniperussabina L. – sol Juniperussibirica Burgsd. – sp–sol Larixsibirica Hill. sp-cop sol Loniceraaltaica Pall. exDC. sp sp Loniceratatarica L. sp sp Pentaphylloidesfruticosa (L.) 0. Schwarz. sol sp–cop Piceaobovata Ledeb. sp – Pinussibirica Du Tour. sol – Populuslaurifolia Ledeb. sol–sp – Populustremula L. sol–sp – Ribesnigrum L. sol sol Rosa acicularis Lindl., R. laxa Retz. sol sol Rubuscaesius L. sp sp Rubusidaeus L. sp sp Rubussaxatilis L. sol – Salixbebbiana Sarg. sp sp Salix pentandra L. sp sp Salix viminalis L. sp sp Sibiraеаaltaensis (Laxm.) Sneid. sp–sol – Spiraeahypericifolia L. sp sp Spiraeamedia Franz. sp sp Sorbussibirica Hedl. sol – Achillea millеfolium L. sp–cop cop Aconitum altaicum Steinb. sol sp–cop Aconitum anthoroideum DC. sol sp–cop Aconitumleucostomum Worosch. sol–sp – Adenophoralilifolia L. sol – Aquilegia glandulosa Fisch ex Link sol – Alchemillaledebourii Juz. sp sp Alchemilla vulgaris L. sp–cop sp Allium ledebourianum Schult. et Schult. fil. sol -

Региональный вестник Востока 61 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Allium sp. sol sol Alopecurusalpinus Smith sp sp Androsace sp. sol – Angelica decurrens (Ledeb.) B. Fedtsch. sp sol Artemisia vulgaris L. sp sp Artemisia absinthium L. sp sp Artemisiaaustriaca Jacq. sp sp Artemisia dracunculus L. sp sp Artemisia marschalliana Spreng. sp sp Artemisia sieversiana Willd. sp–cop sp Aster alpinus L. sp sp Aster altaicus Willd. sol sol Astragalus sp. sp sp Atragenesibirica L. sp–sol – Bergeniacrassifolia (L.) Fritsch.) sp–cop – Bromopsisinermis (Leyss.) Holub. sp sp Bupleurumaureum Fisch. sol – Bupleurummultinerve DC. cop – Calamagrostisepigeios (L.) Roth sp sp Calthapalustris L. sol – Campanulaglomerata L. sol–sp sol Capsella bursa-pastoris (L). Medik. sp sp Carex sp. sp sp Carumcarvi L. sp sp Cerastiumarvense L. sp sp Cerastiumdavuricum Fisch. exSpreng. sp sol Cerastiumpusillum Ser. sp – Chamaenerionangustifolium (L.) Scop. sp – Cirsiumhelenioides (L.) Hill sol – Crepissibirica L. sp – Dactylisglomerata L. sp sp Delphiniumdictyocarpum DC. sol –

Тоқсанына бір рет шығарылады 62 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Delphiniumelatum L. sol – Dianthus ramosissimus Pal.exPoir. sp sp Dianthus superbus L. sp sp Dianthusversicolor Fisch. sp sp Dracocephalumgrandiflorum L. sp – Dracocephalumnutans L. – sol–sp Echinopsritro L. sp sol Echium vulgare L. sp sp Eguisetumarvense L. sol – Elytrigiarepens (L.) Nevski sp sp Erigeronacris L. sp–sol sp–sol Euphorbia buchtormensis C.A. Mey. – sol Euphrasiaaltaica Serg. sp sp Euphrasiaparviphlora Schag. sp sp Festucapratensis Huds. sp sp Festucavalesiaca Gaudin. sp sp Filipendulaulmaria (L.) Maxim. sol – Fragariavesca L. sp–sol sol Galiumboreale L. sp–cop sp Galiumverum L. sp sp Gentianaalgida Pall. sol – Gentianadecumbens L. fil. sp sol Geraniumprаtense L. sp–sol – Geraniumpseudosibiricum J. Mayer sp sp Geraniumsibiricum L. sol sol Geumrivale L. sol – Glycyrrhizauralensis Fisch. – sol Gnaphaliumsylvaticum L. sp–sol – Goodyerarepens (L.) R.Br. sp – Hedysarumalpinum L. sp–cop – Hedysarumneglectum Ledeb. sp – Heracleumdissectum Ledeb. sol –

Региональный вестник Востока 63 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Hypericumperforatum L. – sol Iris bloudowii Ledeb. sp cop Lamium album L. sol sol Anthennariadioica (L.) Gaertn. sp – Leonurusglaucescens Bunge. – sp–sol Linaria vulgaris Mill. – sol Ligulariaglauca (L.) O. Hoffm. sp – Matricariaambigua (Ledeb.) Kryl. sp sp Medicagofalcata L. sol sol Menthaarvensis L. sp sol Myosotis arvensis (L.) Hill sp sp Myosotis sparsiflora Pohl. sp sp Origanumvulgare L. – sol Orobusluteus L. sp–cop – Orostachysspinosa (L.) C.A. Mey. sol sp Papaver croceum Ledeb. – sp–sol Parnassiapalustris L. sp–sol sol Patriniaintermedia (Hornem.) Roet. et Schult. – sol Pedicularisludvigii Regel sp sol Phleumphleoides (L.) Karst. sp sp PhleumpratenseL. sp sp Phlomoides tuberosa (L.) Moench. sp–cop sp Plantagomajor L. sp sp Plantagomedia L. sp sp Poaangustifolia L. sp sp Poapratensis L. sp sp Polemoniumcaeruleum L. – sol–sp PolygonumalpinumAll. sp sp–sol Polygonumaviculare L. sp sp Polygonumundulatum sol – Polygonumnitens (Fisch et Mey). sp – Polygonumviviparum L. sp –

Тоқсанына бір рет шығарылады 64 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Б. БОЛГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 55-67 ISSN 1683-1667 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Potentillaacaulis L. – sp Potentillaanserina L. sp – Potentillacanescens Bess. sp sp Potentillaconferta Bunge sp–sol – Prunella vulgaris L. sol – Pyrethrum alatavicum Herd. sp sol Pyrola minor L. sol – Ranunculus acris L. sp sol Rhinanthusserotinus (Schoenh.) Oborny. sp sp Rhinanthussongaricus (Sterneck) B.B. Fedtsch. sp–cop sp Rumexacetosa L. sp sp Salviastepposa Shost. sp–sol sol Saussurealatifolia Ledeb. sp – Scabiosaochroleuca L. sp – Schizonepetamultifida (L.) Brig. sp–sol – Scorzoneraradiata Fisch. ex Ledeb. sol–sp sol Sedum eversii Ledeb. – sp–cop Sedum hybridum L. sol sp–sol Sedum purpureum (L.) Schult. sol – Seneciojacobaea L. sp sp Serratulacardunculus Pall. sol – Silenesibirica L. sp sp Solidagovirgaurea L. sp sp Stipacapillata L. sp sp Swertiaobtusa Ledeb. sp–sol – Tanacetumvulgare L. sol sol–sp Taraxacumofficinale Wigg. sol sol Thalictrumfoetidum L. sp – Thalictrumminus L. – sp Thalictrumsimplex L. sp sp Thermopsisalpina (Pall.) Ledeb. sp sp Thlaspiarvense L. cop cop

Региональный вестник Востока 65 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина 1-кестенің жалғасы

Алтай-Тарбағатай жотасы Макробеткей / Друде шкаласы Өсімдік түрлері бойынша солтүстік оңтүстік (теңіз деңгейінен (теңіз деңгейінен 1048–2132 м) 2132–1744 м) 1 2 3 Trifoliumrepens L. sp sol Trifoliumpratense L. sp sp Trifoliumlupinaster L. sp sp Urticadioica L. sp sp Vacciniumvitis-idaea L. sol–sp – Veratrumnigrum L. sp–cop – Veronica longifolia L. sp sp Veronica spuria L. sp sp Viciatenuifolia Roth. sp sp Viola altaica Ker.-Gawl. sol sol Ziziphoraclinopodioides Lam. – sp–cop

Сарымсақты жотасының аумағында 32 емдік өсімдіктің, соның ішінде кәсіптік қопа түзетін, сонымен қатар жиі кездесетін түрлері шалғын арасын- да баурайларда, өзен алқаптарында таралған, бірақ олар кәсіптік маңызы бар қопалар түзбейді. Экспедициялық зерттеу кезеңінде Алтай Тарбағатай жотасының аумағында кәсіптік қопалар анықталып, 9 өсімдік түрінің шикізат қоры есептелінді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Мырзагалиева А.Б. Ботаникалық ресурстану: оқу құралы / А.Б. Мырзагалиева. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2013. – Б. 55-65. 2. Методика определения запасов лекарственных растений. – М., 1986. – 50 с. 3. Цыганов А.П. Флора хребта Тарбагатай (Южный Алтай): автореф. дисс…. канд. биол. наук / А.П. Цыганов. – Алма-Ата,1992. – 19 с. 4. Котухов Ю.А. Список сосудистых растений Казахстанского Алтая / Ю.А. Ко- тухов // Ботанические исследования Сибири и Казахстана. Вып. 11. – Барнаул, 2005. – С. 11-83. 5. Котухов Ю.А. Флора Западно-Алтайского заповедника / Ю.А. Котухов, А.А. Иващенко // Труды Западно-Алтайского заповедника. – Алматы: Tethys, 2007. – С. 108-196.

Тоқсанына бір рет шығарылады 66 Шығыстың аймақтық хабаршысы L.Ya. ZAIKO. 4 (72) 2016. Р. 67- 75 ISSN 1683-1667 REFERENCES 1. Myrzagalieva A.B., Botanikalyq resurstanu, oqu quraly. Oskemen. S. Amanzholov atyndaqy ShQMU baspasy, 2013, 55, 65 (in Kaz). 2. Metodika opredelenija zapasov lekarstvennyh rastenij. M., 1986, 50 (in Russ). 3. Cyganov A.P., Flora hrebta Tarbagataj. Juzhnyj Altaj. Avtoref. diss…. kand. biol. nauk. Alma Ata, 1992, 19 (in Russ). 4. Kotuhov Ju.A., Spisok sosudistyh rastenij Kazahstanskogo Altaja. Botanicheskie issledovanija Sibiri i Kazahstana. Vypusk 11. Barnaul, 2005, 11, 83 (in Russ). 5. Kotuhov Ju.A., Ivashhenko A.A., Flora Zapadno Altajskogo zapovednika. Trudy Za- padno Altajskogo zapovednika. Almaty. Tethys, 2007, 108, 196 (in Russ).

UDC 1:316:004:681.3.06

L.Ya. ZAIKO

Zhytomyr Ivan Franko State University, Zhytomyr, Ukraine

INFLUENCE OF MEDIA ECOLOGY ON PUBLIC CONSCIOUSNESS The article deals with the up-to-date issue of media ecology and analyses the positive and negative impact of mass media upon society. The methods of protection of public consciousness from the destructive influence of mass media are determined in the article. Keywords: mass media, media ecology, public consciousness, the Internet, information society.

ҚОҒАМДЫҚ САНАҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӘСЕРІ Экологиялық бұқаралық ақпарат құралдарының қазіргі жағдайы мақалада талданды. Қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының жағымды және жағымсыз әсері жазылған. Деструктивті бұқаралық ақпарат құралдарының әсерінен қоғамдық сананы қорғаудағы әдістері анықталған. Түйін сөздер: бұқаралық ақпарат құралдары, экологиялық бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық сана, Интернет, ақпараттық қоғам.

ВЛИЯНИЕ ЭКОЛОГИИ МАССМЕДИА НА ОБЩЕСТВЕННОЕ СОЗНАНИЕ В статье проанализировано современное состояние вопроса экологии массмедиа. Описано позитивное и негативное влияние массмедиа на социум. Определены методы защиты общественного сознания от деструктивного влияния массмедиа. Ключевые слова: массмедиа, экология, общественное сознание, Интернет, ин- формационное общество.

In the late 1960s problems of media ecology attracted the attention of researchers in the USA and Western European countries. The first thorough research in the field of media ecology in Ukraine appeared at the turn of XX-XXI centuries in the Media

Региональный вестник Востока 67 Выпускается ежеквартально Natural sciences and medicine Ecology Institute, Lviv Ivan Franko National University. The rapid development of the information type of the society involves obtainment of a large information flow by the audience through various channels. The mass media is a powerful information channel and one of the factors of the social consciousness formation. The society is exposed to both positive and negative effects of the mass media. The problem of media space ecology still remains topical. Literature review. There are different approaches to issues of media ecology in the sources of the communication researches. M. McLuhan argued that the media shape human perception of reality [1; 2; 3; 4]. This approach was the basis for the study of media ecology. N. Postman considered that television culture blurs the boundaries between a child and an adult, erases social secrets, and undermines the concept of the future and the value of restrictions and discipline [5]. According to N. Postman, fundamental transformation of society took place due to the emergence of new media. In 1971 he created the first training program at New York University, giving the way for institutionalization of media ecology as a science [6]. Studies made by U. Ong on the transition of society from oral traditions to a society based on written traditions of communication are important for media ecology [7]. Work “No Sense of Place: The Impact of Electronic Media on Social Behaviour” (1985) by D. Meyrowitz is still invaluable in the field of media and communications and relevant “even taking into account the transformations that media ecology has survived in the era of the World Wide Web” [6]. Problem statement. The main aim of the research is to analyze the current state of media ecology, emphasize the importance of preserving a healthy environment for the media to minimize the destructive impact on the public consciousness. Main part. First of all it is necessary to analyze the definition of media ecology. N. Postman states that “Media ecology seeks to understand how media technologies affect human perception, understanding, feeling and values; and how our interaction with media increases or decreases our chances of survival. The word “ecology” means the study of the environment, ecosystems: their structure, content, impact upon people. Environment is a complex communication system which imposes certain ways of thinking, feeling and behavior” [8]. Spanish scientist K. Skolari, who explored the history and historical background of media ecology discipline, came to the conclusion that “it is an expanded theory that covers, depending on the preferences of the researcher, almost all aspects of communication processes, from the relationship between the media and the economy to changes in the processes of perception and thinking of individuals who are exposed to media technologies” [6]. Media Ecology is an interdisciplinary field of knowledge at the intersection of social ecology and media sciences that studies the problems of interaction between

Тоқсанына бір рет шығарылады 68 Шығыстың аймақтық хабаршысы L.Ya. ZAIKO. 4 (72) 2016. Р. 67- 75 ISSN 1683-1667 humans and information environment, which is formed by the media. The focus of the media ecologists’ attention is the impact of media technologies upon the individual psyche and socio-cultural processes in the society [9]. Media Ecology (Greek oikos – house, environment + lit. lohos – science) is the newest branch of science of mass communication, which upholds and develops the principles of manufacturing high-quality information mass product, which would not have a negative (pathogenic) impact upon consumers [10]. Content, technologies and the social context, where they are used, form the interactive system – a media ecosystem (an ecology of media) [11]. The analysis of the definition indicates that in the center there is the problem of the mass media influence on the individual and society through the media environment, observance of principles of the manufacture of high-quality media content. According to V. Sliusar “there is a new spiritual situation where the appearance of the audio-visual media has opened the possibility for both quantitative and qualitative transformation of culture. On such condition a person loses their individual au- tonomy, being more dependent on technological advances, the specific things that are fixed in their daily life, losing its basic functionality, shifting attention to minor” [12]. Professional presentation of information through mass media turns them into a tool of social and cultural changes in society, creates a model of behavior and life for its followers. Thus, media ecology is an ecosystem that has the influence on mass media users through the influence on the public consciousness. According to the level definition of media ecology by V. Stepanov they can be divided into: 1. Micro level (autoecology) – the level of organisms. The peculiarity of this level is interaction between humans and information environment, the existence in a symbolic reality, which is formed by mass media. The purpose of media ecology at this level is adaptation of the person in the media environment. 2. Meso level (synecology) – the level of groups and communities. At a higher level media ecology studies the interaction of media and social institutions, the influence of media technologies on society, their role in the creation and development of culture (as a complex system of signs). 3. Macro level (panecology) – the level of the infosphere, the global information environment. We consider global and the most general principles and trends of media technologies, the evolution of the media, the emergence of new kinds and effects of these transformations in the future (prognostic aspect) [9]. Due to socio-cultural activities humanity forms the moral climate in the society. Society is engaged in the production, preservation, translation, exploration and devel-

Региональный вестник Востока 69 Выпускается ежеквартально Natural sciences and medicine opment of all gradations of the human culture – artistic, historical, political, environ- mental, spiritual and moral. One characteristic of human living space is the spiritual and moral atmosphere. The human living space in information society is under the constant influence of mass media. According to the definition of “Dictionary of philosophical terms” social consciousness in the broadest sense is the totality of all without exception products of human spiritual creative work, including the natural sciences. In a narrow sense, the public consciousness is just human overview about social phenomena [13]. The constructive influence of mass media on public consciousness can be manifested in the implementation of: – Information function (preservation and accumulation of information, the availability of information to the general audience occur due to mass media); – Communicative function (the possibility of communication between the gen- erations due to the emergence of writing, and later other storage information technologies – print, audio, photo, video, digital (electronic) format, the possibility of communication between society and the authorities, the opportunity to conduct intercultural dialogues, which is the reason of information space globalization); – Educational function (interactive learning using the latest multimedia mass media, distance learning with the use of the Internet resources for communication, the use of traditional printed mass media in the form of educational complexes); – Revitalization of public debate; – Formation of public opinion; – Formation of positive moral values of the society; – Socializing function (social networks blur the boundaries between people, make it possible to feel easily in the process of communication, stimulate the raising of individual self-esteem, provide an opportunity to feel a sense of ownership in a social group); – Entertainment (relaxing) function (the possibility of unlimited access to various kinds of the entertainment media content). The destructive influence of mass media on public consciousness can be manifested in: – Development of the media dependency of audience; – Information loading on the human psyche and society; – The increase in the amount of advertising in the air time, including political advertising during election campaigns; – The imposition of a particular way of life – construction of reality (stereotyp- ing perception of reality); – Manipulative influence on the consciousness of the audience; – Information wars;

Тоқсанына бір рет шығарылады 70 Шығыстың аймақтық хабаршысы L.Ya. ZAIKO. 4 (72) 2016. Р. 67-75 ISSN 1683-1667 – Media violence; – The negative impact on children’s consciousness; – The availability of negative content for different age audience (for example, pornography, video killing people, animals, etc.). Let us dwell on the description of the destructive influence of mass media on the audience. Development of media dependency of audience manifests itself in a constant consumption of information, the background usage of mass media (such as always-on TV or radio), video game addiction (children and youth psyche is especially amenable to influence). One of the most current problems of media ecology is increase in the amount of data. A possibility of production, storage and distribution of large volumes of information in cyberspace has appeared due to the latest mass media technologies. Traditional printed mass media – books, periodicals (newspapers, magazines) in comparison with the electronic is expensive to produce (editorial preparation + printing) and less opera- tional to update the information (the production cycle is more extended in time). Increase in the amount of information is a social problem for a person (defense- lessness against unauthorized access to personal information; failure to maintain the confidentiality of private life; overload of human nervous system by information) and society as a whole (the accumulation of large volumes of information, the difficulty in the control and protection of information space from the negative content, distortion of information, cyber-crime, etc.). In connection with the development of market relations in the media sector, in particular television, radio, printed periodicals (newspaper and magazine), online publications, web sites and other media increase its share of advertising content for profit. In connection with the upgrade of technology advertising production (neuromarket- ing), advertising performs not only information functions in relation to the consumer of goods and services (the main function of the advertising product), but also has a manipulative impact on the mass media audience (thus, the public consciousness) through the distribution of unfair hidden advertising. The imposition of a specific way of life is another problem connected with media ecology. Information space of many countries that do not have enough resources (financial, material and human) while creating their own information content is subject to cultural expansion on the part of stronger holders of more information products. Thus, they are able to impose their way of life audience. V. Sliusar notes that the imposition of stereotyped patterns of behavior to an individual company, “gives rise to the phenomenon of standardized consciousness, which is typical for many people” [12]. Using the methods of manipulating public consciousness in the content of the mass media plays a significant role in fomenting conflicts at interethnic, interdenomi-

Региональный вестник Востока 71 Выпускается ежеквартально Natural sciences and medicine national, international levels. The need to protect the public consciousness from the manipulative influence of the media becomes urgent. M. Onuchko states that information war goals are completely different than the goals of the war in the common sense: it does not mean the physical destruction of the enemy, the elimination of its armed forces, the destruction of important strategic and economic objects, but it means large-scale disruption of financial, transport, communication networks and systems, partial destruction of the economic infrastructure and the subordination of the targeted country population to the will of the winner country [14]. Filling the information space with necessary meanings of attacking side happens through mass media (traditional media, books, movies, social networks) that contribute to the capture of public consciousness. Media violence manifests itself in the forced influence, informational pressure on the audience, dissemination of information content with signs of aggression – violent scenes (staged and real). Audiece accumulates aggression in conscious and subconscious. B. Braiant and S. Thompson argue that “regardless of individual differences, viewers often feel similar negative effects caused by watching scenes of violence in a specific context. Sociologists have identified five key components of the context of enhancing spectators’ sensibility to the negative impact of media violence. Children are more susceptible to the negative influence than other people and tend to imitate violence that they have seen, especially if the image of violence act has these five components: 1. The offender is an attractive role model. 2. Violence seems justified. 3. There is no retaliation for the violence (criminal acts do not cause remorse, are not condemned and punished). 4. The victim of violence bears minimal damage. 5. The scene of violence is perceived by the audience as realistic. (The US President Report on the results of the study of television violence, 1998, p. 33)” [15]. This negative impact is manifested in the form of behavior imitation. Children audience is inclined to copy especially aggressive behavior through imitation of television characters. The susceptibility to frights and desensitization (loss of sensitivity) are the immediate effects of violence consumption [15]. One of the most convenient channels to popularize media violence is the In- ternet. Possibility of uncontrolled dissemination of information in social networks, user anonymity, and privacy of correspondence are incentives for the promotion of negative content. According to Ukrainian scientists, it can have consequences, that “a person, who begins to perceive the world through the Internet, has a new vision of the world. Under this condition even the traditional notion of the sign systems is chang-

Тоқсанына бір рет шығарылады 72 Шығыстың аймақтық хабаршысы L.Ya. ZAIKO. 4 (72) 2016. Р. 67-75 ISSN 1683-1667 ing” [16]. As the authors of the study note, the opportunity to verify the information, to determine what the truth is and what is not, is lost. There takes place the language change as the basis of communication, and this in turn gives rise to a global transformation in society [16]. Availability of negative content, such as pornography, video killing of animals, people, etc. for different age audiences leads to increased aggression in society. N. Postman argues that television and the Internet culture rob children of their childhood, showing of all social secrets, depreciate and objectified the spiritual side of human nature, which leads to stereotyped perception of the reality by their audience, negate moral values. The negative impact upon children’s consciousness takes place through a number of negative trends in the society. Accessibility and ease of the use of the latest gad- gets leads to the rejection of the traditional mass media – such as books. Education of visual generation makes children reluctant to be engaged in time-consuming process – reading. This in turn leads to a change in the consciousness of both the individual and society as a whole. Negative content of news releases (with elements of violence, use of weapons, showing the victims and frightened people) involves the risk of psychological pain, fear, especially fear for the future. The media ecology upholds and develops the production principles of high-quality information product that would not have had a destructive effect on consumers. Government institutions, communities, information content producers need to understand the responsibility to the consumer audience and observe healthy media ecology. It is necessary to pay attention to measures to protect the public consciousness. They may be set at such levels: – Protection of state information and communication space: – reduction of the legal framework to the highest ethical standards; – a common information and communication policy of the state; – production of national informational content; – priority of the national language in the information field of the state; – a ban on certain types of information content, which threatens national secu- rity, territorial integrity or public order with the purpose of the prevention of disorder or crime; – a ban “on war propaganda, violence and cruelty, incitement of ethnic, racial, religious animosity, acts of terrorism, attacks on human rights and freedoms” [17]; – Protection of public consciousness: – legislative control; – public control; – Protection of children’s consciousness: – regulatory legal acts;

Региональный вестник Востока 73 Выпускается ежеквартально Natural sciences and medicine – ethical professional codes (eg., journalists, advertisers); – media literacy (the orientation in the information space, determination of the quality level of the mass media content, the ability to recognize quality, hidden and unfair advertising and others); – public control; – parental control. Society should paid particular attention to the formation of children’s audience consciousness. The priority of rising generation education should be the development of critical thinking (independence, commitment, self-organization, self-awareness). Education of authorship analysis, target media’s message, context of media products delivery are necessary. Moreover it is significant to teach the audience a critical approach to advertising, which helps to promote goods and services. The free development of media literacy and the credibility of the information obtained from various sources is necessary for generation of the information society. There occurs a need for the children’s audience access restrictions to the choice of video, print media. Parents should realize the significance of their responsibility to monitor the “consumption” of the information by their children, as well as to pay special attention to time when their children use the media technologies. Conclusion. The current state of media ecology gives grounds to assert that researchers pay much attention to this topic in the information society. Depreciation and objectifica- tion of the spiritual side of human nature happens through the media, which leads to stereotyped audience perception of the reality. To improve the state of media ecology it is necessary to develop new legal acts and more complete and effective implementation of the existing legal framework. State and public control over the media ecology protection measures is important. Increasing media literacy of the audience and media literacy training of children’s audience play an important role in the recognition of manipulative technologies of mass media and allows avoiding negative mass media content. The media ecology upholds and develops the production principles of high-quality information product that would not have had a destructive effect on consumers. Government institutions, communities, information content producers need to understand the responsibility to the consumer audience and observe healthy media ecology.

References 1. McLuhan M., The Gutenberg Galaxy. The Making of Typographic Man, University of Toronto Press, 1962, 293 (in Eng). 2. McLuhan M., Understanding Media. Thе Extensions of Man, Canada, McGraw Hill, 1964, 318 (in Eng). 3. McLuhan M., Quentin Fiore The Medium is the Message. An Inventory of Effects, United Kingdom, Penguin Books, 1967, 157 (in Eng).

Тоқсанына бір рет шығарылады 74 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Қ. ҚҰСАЙЫН. 4 (72) 2016. Б. 75-82 ISSN 1683-1667 4. McLuhan M., McLuhan E., Laws of Media. The New Science, University of Toronto Press, 1988, 252 (in Eng). 5. Postman N., The Disappearance of Childhood, Vintage Books, 1982, 177 (in Eng). 6. Skolari K., Istoriya mediaekologii. Per. V. Stepanov, URL:http://osvita.mediasapiens. ua/mediaprosvita/mediaosvita/istoriya_mediaekologii/ (in Russ). 7. Ong W.J., Orality and Literacy. The Technologizing of the Word, Routledge Taylor & Francis Group, London and New York, 1982, 214 (in Eng). 8. Postman N., The Reformed English Curriculum, 1970 (in Eng). 9. Stepanov V., Nauka mediaekologiya. ponyatie, predmet, obekt, urovni. Mediae- kologiya, Issledovaniya medijnyh ekosistem v Institute zhurnalistiki BGU, URL http://media- ecology.blogspot.ru/2011/02/blog-post_19.html (in Russ). 10. Mas media u terminakh i vyznachenniakh, Uklad. Ju. V. Bondar, Kiyv, MAUP, 2005, 224, 51, 52 (in Ukr). 11. Gilman R., The Ecology оf Media From Storytelling To Telecommunications, Incon- text, 1997, URL: http://www.context.org/iclib/ic23/gilman/ (in Eng). 12. Sliusar V.M., Fenomen svobody v kulturnii samorealizatsii osobystosti Zhytomyr, Vyd.vo ZhDU im. I. Franka, 2012, 256, 157, 158, 166, 167(in Ukr). 13. Slovar’ filosofskih terminov. Nauch. red. prof. V.G. Kuznecova, Мoscow, INFRA M, 2005, XVI, 731, 380 (in Russ). 14. Onuchko M., Terrorizm i informacionnaya voina: nekotorye aspekty problem Col- lected materials of the international scientific and practical conference Terrorism and the Internet, Astana, 2014, 145, 152 (in Russ). 15. Braiant B., Tompson S., Osnovy vozdeistviia SMI Per. s angl., Moscow, Sankt Peterburh, Kiev, Izdatelskii dom Viliam, 2004, 424, 198, 199 (in Russ). 16. Dzoban O.P., Panfilov O.Yu., Sobolieva S.M., Informatsiine nasylstvo zmistovnyi aspect Visnyk Natsionalnoho universytetu Yurydychna akademiia Ukrainy imeni Yaroslava Mudroho, 2016, 1, 28, 136, 151, 139 (in Ukr). 17. Pro informatsiiu Zakon Ukrainy vid 2 zhovtnia 1992,2657, St. 28, Verkhovna Rada Ukrainy, 1994, 2016, URL: http://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/2657-12 (in Ukr).

ӘОЖ 591.9 (574.42)

А.Қ. ҚҰСАЙЫН

Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы, Алматы облысы, Алакөл ауданы, Үшарал қ., Қазақстан

АЛАКӨЛ-САСЫҚКӨЛ КӨЛДЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАЛҚАШ АЛАБҰҒАСЫНЫҢ (Perca schrenki Kessler, 1874) ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ Мақалада Балқаш алабұғасының сипаты және биологиясы туралы мәліметтер берілген. Сонымен қатар оның жыныстық арақатынасы және жастық құрылымы жайлы көрсеткіштер көрсетілген. Түйін сөздер: ихтиофауна, атыраулық көлдер, эндемик, экологиялық форма, по- пуляция, жерсіндіру, гидрометеорологиялық жағдай.

Региональный вестник Востока 75 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ БАЛХАШСКОГО ОКУНЯ (Perca schrenki Kessler, 1874) В АЛАКОЛЬ-САСЫККОЛЬСКОЙ СИСТЕМЕ ОЗЕР В данной статье представлены описание и биология Балхашского окуня. Так же приведены данные о половозрастной структуре и соотношении полов. Ключевые слова: ихтиофауна, дельтовые водоемы, эндемик, экологическая форма, популяция, интродукция, гидрометеорологические условия.

THE ECOLOGICAL HIGHLIGHT OF THE BALKHASH PERCH (Perca schrenki Kessler, 1874) ON THE LAKE SYSTEM OF ALAKOL-SASIKKOL The article provide information about Balkhash perch description and biology of the nature. Also information of their age structure and ratio of gender. Keywords: fish fauna, deltaic water bodies, endemic, ecological form, population, introduction, hydrometeorological conditions.

Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесінің ихтиофаунасын зерттеу тарихы 165 жылды қамтиды, дегенмен толығырақ зерттеулер соңғы 50 жылдықта жүргізілген болатын. Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы ашылғаннан бастап ихтиологиялық зерттеу жұмыстары ҚазҒБШИ қызметкерлерімен ұзақ кезеңнен бері жүргізіліп келеді (Данько Е.К., Скакун В.А., Соколовский В.Р., Аветисян Р.М.). Қорық аумағындағы ихтиофауна жағдайын бақылау Алакөл мемлекеттік табиғи қорығының қызығушылығының басты өзекті мәселесі болып табылады. Жерсіндіру жұмысы жүргізілмей тұрып Алакөл-Сасықкөл көлдерінде жергілікті ихтиофаунаның 3 қауымдастығына жататын 9 түрі белгілі болған. Қазіргі ихтиофауна бойынша Алакөл бассейнінде балықтардың 22 түрі және 6 қауымдастығы анықталды. Соның ішінде кәсіптік маңызы бар Percidae тұқымдасына жататын жыртқыш балықтың бірі ол – Балқаш алабұғасы (Perca schrenki Kessler, 1874). Балқаш алабұғасын алғаш рет ғылыми тұрғыда 1874 жылы К.Ф. Кесслер сипаттап жазған болатын. Кейіннен морфологиясы жағынан толығырақ мәліметтер Б.Ф. Жадиннің (1948, 1949), Н.Г. Некрашевичтің (1948) және А.И. Горюнованың (1950) жұмыстарында жазылды. Алакөл көлдерінде мекендейтін балқаш алабұғасын Н.Г. Некрашевич морфологиялық келбетінің сараптамасы бойынша бір ерекше формасын атап – Жоңғар алабұғасы (Per. sch. var. smirnovi nov.) деп, Балқашта Per. sch. schrenki және Іле өзеніндегі Per. schr. var. jevtychovi nov. мекендейтін түрлерінен бөлек бөлді. Ол жоңғар алабұғасының биологиялық нәсілін сипаттап, оның шектеулі өсуімен бейнелеп ол түрді Per. schr. var. Smirnovi m. Pygmea nov. деп атады. Бірақ Л.С. Берг Н.Г. Некрашевичтің ұсынысын қабылдамай, оны синоним ретінде Per. sch. var. smirnovi деп атады. Ерте кездерде балқаш алабұғасы Алакөл, Сасықкөл, Қошқаркөл, Балқаш көлдерінде және Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аягөз, Тоқырауын, Үржар өзендерінде кеңінен таралған болатын (Домбрачев 1960; Никольский, Евтюхов, 1940; Берг,

Тоқсанына бір рет шығарылады 76 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Қ. ҚҰСАЙЫН. 4 (72) 2016. Б. 75-82 ISSN 1683-1667 1949; Горюнова, 1950; Максунов, 1953; Серов, 1961; Некрашевич, 1965 а, б; Стрельников, 1974). Қазір тек Балқаш, Алакөл, Іле өзені мен оның атыраулық көлдерінде ғана кездеседі. Көбінесе тоспа, ағысы жай және шөп басқан су қоймаларында әдеттегідей, эвтрофты және дистрофты жерлерді ұнатады. Теңіз деңгейінен 600 м биіктікке дейін көтеріледі. Қазіргі уақытта балқаш алабұғасының саны күрт төмендеп, табиғи таралу аймағы тарылуына сәйкес – эндемик түр ретінде (Балқаш – Іле популяциясы) Қазақстан Қызыл кітабына 2-ші санат бойынша тіркелген. Ал Алакөл көлдерінде бұл түрдің жалғыз кәсіптік популяциясы таралған. Балқаш алабұғасының басқа алабұғатектестерден айырмашылығы: денесі неғұрлым созылған, астыңғы жақ сүйегі ілгері қарай шығыңқы және алдыңғы арқа қанатында қара дақтары болмайды. Арқа жүзбеқанаты екеу және бір-біріне жақын орналасқан. Алдыңғысында тікенді талшықтары бар, артқысында басым көпшілігі жұмсақ. Желбезек қақпағы және қақпақалды тікенекті. Тістері үшкір әрі қылтан тәрізді. Құйрық және құйрықасты жүзбеқанаттары кішілеу болып келеді. Жас шабақтардың денесінде көлденең қара жолақтары болады. Сыртқы түрлеріне қарап балқаш алабұғасының аталығы мен аналығын бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Л.С. Бергтің (1949) айтуынша, балқаш алабұғасының максималды дене тұрқы 1,5 кг және ұзындығы 50 см. Соңғы жылдары Алакөл көлдерінде оның салмағы 700 гр аспаған, әдетте одан да төмен. Балқаш алабұғасының екі экологиялық формасы сипатталады: пелагиялдық (тез өсетін, жыртқыш) және қамыстық (жай өсетін, бентосқоректі). Пелагикалық формасы Алакөл көлінің ашық алаңдарында мекендейді және түстері ашық сұрдан ақ түске дейін құбылады. Қамыстық формасы Сасықкөл, Қошқаркөл, Тентек өзені атыраулық көлдерінде көбіне қалың шөп басқан жерлердің мекендеушісі және түстері сұр-жасыл реңнен мүлдем қараға дейін өзгереді. Жыныстық жетілуі жағынан пелагиялдық формасы 4-5 жас, ал қамыстық формасы 3-4 жас аралығында дамиды (Стрельников, 1970). Ерте көктемде су айдындарда мұз жарылған кезде уылдырық шашады. Гидрометеорологиялық жағдайға байланысты уылдырық шашу кезеңі наурыз айының аяғынан мамыр айының басына дейін жалғасады. Уылдырығын жабысқақ лентадай өсімдікке немесе құмды-сазды топыраққа салады. Абсолюттік өсімталдығы жоғары – 220 мың уылдырыққа дейін, орташа есеппен әр жылдары 60-тан 150-мыңға дейін уылдырық шашады. Балқаш алабұғасының ең үлкен жасы – 18 жыл. Бұл пелагиялдық форма үшін тән. Қамыстық формасы пелагиялдыққа қарағанда аз өмір сүреді, бар болғаны – 14 жыл. Сасықкөл көлінде, жоғарыда айтылғандай, балқаш алабұғасының тек қамыстық формасы ғана кездеседі. Аулау кезінде жастық құрылымы 9 + пен 10 + аралығындағы балықтардың саны басым болды.

Региональный вестник Востока 77 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина

а) пелагиялдық формасы

б) қамыстық формасы

1-сурет – Балқаш алабұғасының экологиялық формалары

1-кесте – Сасықкөл көліндегі балқаш алабұғасының жастық және жыныстық арақатынасы, ұзындықтары мен салмағы

Ұзындығы, мм Салмағы, г Аналықтарының n Жасы аралығы орташасы аралығы орташасы үлесі, % 7+ - 205 - 120 100 1 8+ 110 - 220 165 50-198 88 47,8 23 9+ 160 - 240 192 58-216 131 59,6 57 10+ 190 - 244 223 130-302 193 81,1 53 11+ 190 - 279 246 126-404 277 90,9 33 12+ 220 - 302 276 150-504 377 100 11 n – даралар саны

Тоқсанына бір рет шығарылады 78 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Қ. ҚҰСАЙЫН. 4 (72) 2016. Б. 75-82 ISSN 1683-1667

Дегенмен Сасықкөл көлінде орта жастық балықтардың үлесі айтарлықтай жоғары.

2-сурет – Алакөл және Сасықкөл көлдерінде балқаш алабұғасының өсу қарқыны

2-кесте – Сасықкөл көлінің әртүрлі аудандарындағы балқаш алабұғасының ұзындық құрылымы

Тентек өзені атырауы Сасықкөл көлінің жағалауы Ұзындығы, Кіші Қаратентек Үлкен Қаратентек Жіңішкесу мм Байбала көлі көлі шығанағы шығанағы 100 - - - 4,0 120 - - - - 140 22,0 7,5 12,5 - 160 19,5 10,0 4,2 4,0 180 7,3 17,5 12,5 40,0 200 12,2 20,0 37,5 36,0 220 7,3 5,0 33,3 8,0 240 22,0 17,5 - 4,0 260 4,9 10,0 - - 280 4,9 2,5 - 4,0 300 - 10,0 - - Орт. мм 205,4 224,5 207,1 207,9 n 41 40 24 25

Региональный вестник Востока 79 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина

Сасықкөл көлі ауданында балқаш алабұғасының ұзындық құрылымы өзгеше. Тентек өзені атырауындағы алабұғаның ұзындық қатары Сасықкөл көлінің жағалауынан қарағанда анағұрлым ұзынырақ. Себебі, біріншіден, Тентек өзені атырауы Алакөл қорығы аумағына кіретіндіктен мұнда кәсіптік аулауға тыйым салынады, екіншіден, осы аталған оқшауланған суайдындарға көксерке балығы кірмейді. Ал Сасықкөл көлінің жағалаулық бөлігінде балқаш алабұғасының салыстырмалы саны Тентек өзені атырауындағы Байбала және Кіші Қаратентек көлдеріне (Алакөл қорығына кіретін) қарағанда айтарлықтай аз. Оған себеп, Сасықкөл көлінде балқаш алабұғасының ересек даралары кәсіптік аулаумен ауланады және өсіп келе жатқан шабақ балықтары көксерке балығына жем болады. Негізінен Тентек өзені атырауында жастық құрылымы жағынан орташа есеппен 9 + пен 11 + аралығындағы балықтар басым болғаны байқалды. Үлкен Қаратентек шығанағы мен Кіші Қаратентек көлдерінде балқаш алабұғасының ұзындық-жастық құрылымы ұқсас болды. Жастық құрылымына әсер ететін басты фактор, ол – өз популяциясы арасындағы каннибализм. Балқаш алабұғасы жыртқыш балық болғандықтан көбіне азық ретінде өз шабақтарымен және уылдырығымен жиі қоректенеді. Ал ол өз алдына жас балықтардың көбеюіне және өсіп-өнуіне орасан зор ықпалын тигізеді.

3-кесте – Сасықкөл көлінің әртүрлі аудандарындағы балқаш алабұғасының жастық құрылымы

Тентек өзені атырауы Сасықкөл көлінің жағалауы Жасы Байбала Кіші Қаратентек Үлкен Қаратентек Жіңішкесу көлі көлі шығанағы шығанағы 7+ - - - 4,2 8+ 24,4 5,0 8,3 16,7 9+ 26,8 15,0 8,3 37,5 10+ 26,8 35,0 54,2 20,8 11+ 17,1 32,5 29,2 12,5 12+ 4,9 12,5 - 8,3 Орташа, жасы 8,2 8,0 6,0 4,0 n 41 40 24 24

Жалпы балқаш алабұғасының жас шабақ кезінде аталықтары көптеп кездеседі, кейін ересек даралары арасында аналықтарының үлесі басым болады.

Тоқсанына бір рет шығарылады 80 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Қ. ҚҰСАЙЫН. 4 (72) 2016. Б. 75-82 ISSN 1683-1667 Сасықкөл көліндегі алабұғаның өсу қарқыны Алакөлге қарағанда салыстырмалы түрде жоғары екенін көрсетеді. Алакөл көлдерінде балқаш алабұғасының қоректену сипаты өзгешелеу болып келеді. Алғашқы жылдарында қамыстық формасы зоопланктонмен, 3-4 жас аралығында бентоспен (насекомдардың дернәсілдері) қоректенеді. Пелагиялдық формасы 3 жасында насекомдардың дернәсілдерімен, ал 4-5 жас аралығында өзінің шабақтарымен қоректенеді. Аздаған мөлшерде асқазандарында балдырлар кездескен (А.С. Малиновская, 1959). Алакөл көлдеріне Mysida шаян тәрізділерін жерсіндіргеннен кейін балқаш алабұғасы алғаш онымен қоректенетін болған. Дене ұзындығы 8-10 см болатын шабақ балықтардың азық үлесінің 80% мизида шаян тәрізділеріне тиесілі. Ересек дараларының қоректенуінде: өзінің шабақтары – 78,1%, салпы ерін – 3,2%, көктем кезеңінде балықтардың уылдырықтары 18,7% құрады. Сасықкөл көлі мен Тентек өзені сол жақ жағалауындағы суайдындарында балқаш алабұғасының қамыстық формасына Clinostomum complanatum дерті тән. Клиностомоз балықтың дене бұлшық еттеріне және құйрық жүзбеқанаттарының зақымдануына алып келеді. Негізгі қоздырушылары Limnaeidae тұқымдасына жататын моллюскалар болып табылады. Олар әдетте суы таяз әрі қалың су өсімдігі жапқан суайдындарда мекендейді.

3-сурет – Клиностомоз

Ертеде жерсіндіру жұмыстары жүргізілмей тұрғанда балқаш алабұғасы Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесінің барлық суайдындарында таралған болатын және де кәсіптік маңызы бар балықтардың негізгі түрі болып саналатын.

Региональный вестник Востока 81 Выпускается ежеквартально жаратылыстану ғылымдары және медицина 1939-40 жж. Алакөл көлдерінде 312-321 т алабұға ауланды. Жалпы ауланған балықтардың ішінде бірінші орында тұрған. 1960-70 жж. аралығында да оның аулануы тұрақты болды 290-нан 1031 т-ға дейін жетті. Тек 80 жылдардың басында Сасықкөл және Қошқаркөл көлдерінде балқаш алабұғасының саны күрт төмендей бастады. Оның санының азайып кетуіне, біріншіден, жерсіндірілген жыртқыш балық көксеркенің әсері болса, екіншіден, бұрынғы тіршілік еткен табиғи орта жағдайларының өзгеруі әсер еткен. 1994-1998 жж. аралығында балқаш алабұғасының ересек дараларының бірен-сарандары Сасықкөл көлінің оңтүстік және шығыс жағалауларында кездескен. 2000 жылдардың басында көксерке балығының коммерциялық бағасы жоғарылануына сәйкес ол балықшылар және браконьерлермен жиі аулануына алып келді. Нәтижесінде Сасықкөл және Қошқаркөл көлдерінде көксерке балығының популяциясы азаюына байланысты соңғы жылдары балқаш алабұғасы өзінің санын қайтадан қалпына келтіре ба- стады. Қазіргі уақытта Тентек өзені атырауында балқаш алабұғасы балықтардың ішінде кең ауқымды кездесетін түр, сонымен қатар Алакөл көлінде саны және биомассасы жағынан басым болып келеді. Сондай-ақ жерсіндіру жұмыстары жүргізілмеген Жалаңашкөл көлінде де бұл түр сақталған. Балқаш-Алакөл бассейн эндемигінің ең соңғы ірі популяциясы осы Алакөл көлінде сақталғандықтан, қорыта келе, IUCN жаңа шешіміне сәйкес балқаш алабұғасының Алакөлдік популяциясын «жоғалып кету қаупі төмен» (Least Consern, LC) санаты бойынша тіркелді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана (Алаколь- Сасыккольская система озер). – Астана, 2007. – С. 219-220. 2. Амиргалиев Н.А., Тимирханов С.Р., Альпейсов Ш.А. Ихтиофауна и экология Алакольской системы озер / Н.А. Амиргалиев, С.Р. Тимирханов, Ш.А. Альпейсов. – Алматы, 2007. – С. 161-188. 3. Березовиков Н. Труды Алакольского заповедника Т. 2 / Н. Березовиков. – А., 2008. – С. 188-189. 4. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Рыбы Казахстана Т. 4 / В.П. Митрофанов, Г.М. Дукравец. – А., 1989. – С. 157-190.

REFERENCES 1. Global’no znachimye vodno bolotnye ugod’ja Kazahstana. Alakol’ Sasykkol’skaja sistema ozer, Astana, 2007, 219, 220 (in Russ). 2. Amirgaliev N.A., Timirhanov S.R., Al’pejsov Sh.A., Ihtiofauna i jekologija Alakol’skoj sistemy ozer. Almaty, 2007, 161, 188 (in Russ). 3. Berezovikov N., Trudy Alakol’skogo zapovednika, T. 2, Almaty, 2008, 188,189 (in Russ). 4. Mitrofanov V.P., Dukravec G.M., Ryby Kazahstana, T. 4, Almaty, 1989, 157, 190 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 82 Шығыстың аймақтық хабаршысы И.А. МОСИН. 4 (72) 2016. С. 83-90 ISSN 1683-1667

УДК 556.314

И.А. МОСИН

Алакольский государственный природный заповедник, Алматинская область, г. Ушарал, Казахстан

ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ МОНИТОРИНГОВЫХ ВИДОВ МЛЕКОПИТАЮЩИХ В АЛАКОЛЬСКОМ ГОСУДАРСТВЕННОМ ПРИРОДНОМ ЗАПОВЕДНИКЕ ЗА 2011-2015 ГОДЫ В статье приводятся данные о состоянии популяций мониторинговых видов мле- копитающих на территории Алакольского ГПЗ. На основе полученных данных постро- ены диаграммы. Также в статье представлены факторы, оказавшие влияние на числен- ность популяций данных видов животных за пятилетний период исследования и по- следствия к которым они приводят. Ключевые слова: Заповедник, мониторинг, учет, миграция, дельта реки, млеко- питающие, уровень воды, численность.

АЛАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІҚ ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНДАҒЫ 2011-2015 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ МОНИТОРИНГТІК ТҮРЛЕРІ САНЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ Мақалада Алакөл қорығының аумағында мекендейтін мониторингтік сүтқоректілер түрлерінің популяциясының жағдайы көрсетілген. Жиналған мәліметтер негізінде диаграммалар жасалып берілген. Сонымен қатар мақалада бес жылғы бақылаулар барысында анықталған осы мониторингтік жануарлар түрлердің популяциясының санына әсер ететін факторлар көрсетілген. Түйін сөздер: Қорық, мониторинг, есепке алу, көшіп қону, өзен атырауы, сүтқоректілер, су деңгейі, саны.

THE DYNAMICS OF SIZE OF MONITORING TYPES OF MAMMALS IN ALAKOL STATE NATURE RESERVE IN 2011-2015 YEAR In the article is information about the condition of the population of monitoring types of mammals in the territory of Alakol State Nature Reserve. On these principles are built these diagrams. So in this article are presented factors show influence on the size of population of these types of animals for five year period of study and result to which they lead. Keywords: Reserve, monitoring, accounting, migration, delta, mammals, level of the water, size.

Хотя Алакольская котловина занимает относительно небольшую площадь, видовое разнообразие обитающих здесь млекопитающих довольно большое. Од- нако широкое распространение и высокая численность характерны здесь лишь для небольшого числа видов данного класса. Состояние местных популяций млекопитающих не стабильно. Они нахо-

Региональный вестник Востока 83 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина дятся в непрерывном развитии под влиянием окружающей среды – изменения климата и погодных условий, наличия доступных кормов, пресс конкурентов и врагов, степень обводненности для околоводных животных, возникновении эпи- зоотий, антропогенное влияние. Список млекопитающих Алакольской котловины представлен 54 видами, из них 33 вида встречаются на территории заповедника. Они представлены ше- стью отрядами: насекомоядные (Insectivora), рукокрылые (Chiroptera), хищные (Carnivora), парнокопытные (Artiodactyla), грызуны (Rodentia), и зайцеобразные (Lagomorpha). Из них 5 видов являются индикаторными для территории заповед- ника: ондатра (Ondatra zibethicus), кабан (Sus scrofa), косуля (Capreolus pygargus), лисица (Vulpes vulpes) и заяц песчаник (Lepus tolai). Из них: косуля (Capreolus pygargus), кабан (Sus scrofa), лисица (Vulpes vulpes) и заяц песчаник (Lepus tolai) являются индикаторами наземных экосистем и ондатра (Ondatra zibethicus) явля- ется индикатором аквальных экосистем. За всеми видами млекопитающих, на- учными сотрудниками совместно с инспекторами службы охраны, ведутся еже- годные системные мониторинги, ежегодные учеты численности. В период 2011-2015 годы на территории Алакольского заповедника про- водились системный учет и мониторинг териофауны в дельте реки Тентек и на участках заповедника, расположенных на территории Восточно-Казахстанской области. Территории Алакольского государственного природного заповедника, для удобства мониторинга млекопитающих, условно разделены на два участка. 1-Дельта реки Тентек, 2-ВКО северная береговая кромка озера Сасыкколь (Са- рыжол, Верблюжье, Жинишкесу), Мынколь, дельта реки Емель, залив малый Алаколь, Жаланашколь.

Таблица 1 – Динамика численности мониторинговых видов млекопитающих наземных экосистем за 2011-2015 годы в дельте р. Тентек

Виды Сибирская Заяц толай Лисица Кабан Годы косуля 2011 41 51 19 65 2012 23 51 24 64 2013 27 33 12 57 2014 20 33 30 75 2015 14 37 42 81

Тоқсанына бір рет шығарылады 84 Шығыстың аймақтық хабаршысы И.А. МОСИН. 4 (72) 2016. С. 83-90 ISSN 1683-1667

График 1 – График изменения численности мониторинговых видов млекопитающих на- земных экосистем за 2011-2015 годы в дельте р. Тентек

Заяц Толай. Численность толая по годам неустойчива, подвержена коле- баниям. Основная естественная причина колебаний численности – климатиче- ские условия. Особенно значительное влияние на его численность оказывают многоснежные зимы во время которых от бескормицы гибнут взрослые особи и затяжные холодные весны, во время которых гибнут ранние выводки. В много- снежные зимы этот зверек часто становится легкой добычей хищников таких как: степной хорь, лисица, волк и некоторые зимующие хищные птицы. С 2011 по 2015 гг. численность зайца толая сократилась с 41 до 14 особей. Лисица. Этот хищник широко распространен в Алакольской котловине. На территориях заповедника лисица распространена повсеместно, особенно тяготе- ет к береговой кромке водоемов, где в изобилии обитают грызуны, являющиеся основным ее кормом. Численность лисицы в 2011-2015 годы, по неизвестным причинам незначительно снизилась. Косуля. Обитает в камышовых и кустарниковых зарослях дельтовой части реки Тентек. Численность косули в 2011-2015 годы был не стабильна, и колеба- лась (от 12 – до 42 особей). Самая низкая ее численность была в 2013 году, когда численность резко сократилась до 12 особей. Основной естественной причи- ной колебания численности косули являются многоснежные зимы и увеличение численности волков на территории заповедника. Чему свидетельствуют неодно- кратно встречаемые, при проведении зимних маршрутных учетов, останки туш косуль съеденных волками. Кабан. Типичный представитель тростниковых зарослей, встречающийся практически во всей Алаколь-Сасыккольской системе озер. На территориях за- поведника (дельта реки Тентек) численность кабана за последние пять лет коле-

Региональный вестник Востока 85 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина балась от 57 до 81 особи. Самая высокая его численность наблюдалась в 2015 году, когда по итогам проведения зимних маршрутных учетов была учтена 81 особь данного вида. Наиболее низкая его численность была в 2013 году, ког- да численность кабана в дельте реки Тентек составляла 57 особей. Основным фактором колебания численности кабана являются пожары, так как при пожа- рах выгорают камышовые заросли и ухудшаются защитные условия территории, что служит причиной откочевки животных на сопредельную территорию. Зна- чительную роль в сокращении численности кабана, особенно в многоснежные зимы, играют волки, поедающие в основном сеголеток и ослабленных особей. По итогам пятилетнего периода исследований, в дельте реки Тентек отмечен рост популяции этого вида животных. В 2010 году территория Алакольского заповедника была расширена за счет присоединения участков со стороны Восточно-Казахстанской области участки Северная береговая кромка озера Сасыкколь (Сарыжол, Верблюжье, Жинишке- су), Мынколь, дельта реки Емель, малый Алаколь, Жаланашколь. На которых с 2011 года начали проводиться учетные работы и мониторинг индикаторных видов млекопитающих. При проведении учетных работ мы столкнулись с мно- жеством проблем, таких как: удаленность и труднодоступность участков, незна- ние местности. Системный мониторинг и учеты на этих участках стали прово- диться, начиная с 2012 года, когда на работу приняли инспекторов из местного населения. Но все же из-за большой удаленности и отсутствия кордонов на этих участках, учетные работы ведутся два-три раза в год. Экстраполяция учтенных животных на общую площадь не проводилась в виду малоизученности участков. Проследить динамику численности по имеющимся данным на сегодняшнее вре- мя не представляется возможным.

Таблица 2 – Численность мониторинговых видов млекопитающих наземных экосистем за 2011-2015 годы на участках заповедника, расположенных на территории Восточно- Казахстанской области (учтенных)

Виды Заяц толай Лисица Сибирская косуля Кабан Годы 2012 4 15 4 32 2013 1 16 25 48 2014 - 42 12 43 2015 - 20 2 16 Примечание: в таблице приводятся показатели учета. Экстраполяция численности на общую площадь обитания не проводилась, из-за трудностей с определением площади обитания животных на этих участках и в виду труднодоступности, большой удаленности и как следствие их малоизучености

Тоқсанына бір рет шығарылады 86 Шығыстың аймақтық хабаршысы И.А. МОСИН. 4 (72) 2016. С. 83-90 ISSN 1683-1667 Ежегодно в мае проводится весенний учет ондатры, обитающей на водо- емах дельты реки Тентек, для определения и численности грызунов (таблица 3). При проведении долгосрочного мониторинга было выявлено, что при весенних паводках большинство жилых хаток затапливается либо смывается штормами. Это приводит к переселению ондатры на береговую кромку озер и проток либо на сплавины, где точный подсчет ее невозможен, вследствии чего происходит некоторый недоучет. Значительное изменение численности данного вида по итогам весенних и осенних учетов объясняется тем, что в весеннее вре- мя идет массовое расселение зверьков, в ходе которого большинство, в основном молодых зверьков, поднимается вверх по реке Тентек, где обитает и размножа- ется до осени. При этом основным кормом в реке для нее является прибрежная растительность, и увядание ее осенью приводит к миграции животных вниз по течению в поисках мест зимовки. В ходе таких миграций большое количество ондатры возвращается в дельту на зимовку. Также необходимо отметить значи- тельный отход данного вида в зимнее время.

Таблица 3 – Динамика численности млекопитающих аквальных экосистем за 2011-2015 годы по дельте р. Тентек по данным весенних учетов

Год 2011 2012 2013 2014 2015 Вид Ондатра 730 750 1654 532 790

График 2 – График изменения численности млекопитающих аквальных экосистем за 2011-2015 годы в дельте р. Тентек по данным весенних учетов

Региональный вестник Востока 87 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина На территории Алакольского ГПЗ в дельте реки Тентек ежегодно в сентя- бре-октябре проводились системные учеты ондатры, представителя млекопита- ющих аквальных экосистем. По данным многолетних исследований было определено, что на водоемах такого типа осенью, в одной хатке в среднем насчитывается 8 ондатр: 6 молод- няка и 2 взрослые особи. По итогам учетов было выявлено, что численность ондатры на одних и тех же водоемах может значительно изменяться в различные годы. Основной причиной этому служит значительное колебание уровня воды в разные годы и в течение года. Так при весеннем половодье ондатра встречается на всех дельтовых водоемах, однако при спаде воды в июне дельтовые водоемы начинают мелеть и обсыхать, что уже в июле приводит к откочевке животных на более крупные водоемы, находящиеся на сопредельной территории. О чем сви- детельствуют многочисленные брошенные норы по берегам обмелевших либо полностью пересохших озер и проток. Некоторая часть ондатры, при осеннем подъеме воды все же возвращается в дельту на зимовку.

Таблица 4 – Динамика численности млекопитающих аквальных экосистем за 2011-2015 годы в дельте р. Тентек по данным осенних учетов

Год 2011 2012 2013 2014 2015 Вид Ондатра 3650 1728 3816 1993 4024

График 3 – График изменения численности млекопитающих аквальных экосистем за 2011-2015 годы в дельте р. Тентек по данным осенних учетов

Тоқсанына бір рет шығарылады 88 Шығыстың аймақтық хабаршысы И.А. МОСИН. 4 (72) 2016. С. 83-90 ISSN 1683-1667 На участках заповедника, расположенных в Восточно-Казахстанской об- ласти ввиду труднодоступности и большой отдаленности учеты ондатры прово- дились только в двух урочищах Жинишкесу и Сарыжол. Проследить динамику численности данного вида, на этих участках пока не представляется возможным. Площадь обитания данного вида была определена только в 2015 году.

Таблица 5 – Численность млекопитающих аквальных экосистем за 2011-2015 годы на участках заповедника, расположенных на территории Восточно-Казахстанской области по итогам осенних учетов (учтенных)

Год Вид 2012 2013 2014 2015 Ондатра 288 968 1120 8048 Примечание: экстраполяция численности на общую площадь обитания в 2012- 2014 годах не проводилась, из-за трудности определения ареала обитания, в виду труднодоступности, большой удаленности участков и как следствие их малоизучености

В дельте реки Тентек за последние пять лет наблюдается рост численности кабана особенно это заметно в 2014-2015 году. Основной причиной этому по- служили мягкие малоснежные зимы и сокращение численности естественного врага, волка, численность которого в 2015 году составила всего две особи. Также увеличение численности кабана на территории заповедника произошло за счет подкочевки животных с сопредельной территории, которых привлекает высокая кормность угодий и отсутствие фактора беспокойства. Наблюдается незначительный рост численности сибирской косули, что объясняется малоснежными зимами в предыдущие годы и сокращением числен- ности волка, наносящего огромный вред популяции этих животных, на террито- рии заповедника. По неизвестным причинам незначительно сократилась численность лиси- цы и зайца толая. Численность ондатры в дельте реки Тентек за пятилетний период иссле- дования, была весьма нестабильна. Основной причиной колебания численности служит крайне нестабильный уровень воды. Так во время весеннего половодья наполняются все озера и подтапливаются обширные участки дельты, однако уже в июне наблюдается значительное снижение уровня воды, что в конечном счете приводит к обсыханию большинства водоемов при этом неглубокие озера пере- сыхают полностью. Этот фактор приводит к ухудшению кормовых и защитных условий. Как следствие этому к откочевке данного вида на кромку озера Сасык-

Региональный вестник Востока 89 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина коль и на более крупные водоемы, находящиеся на сопредельной территории. Значительного влияния за пятилетний период исследований, со стороны хищни- ков на численность ондатры не наблюдалось

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана (Алаколь- Сасыккольская система озер). – Астана, 2007. – С. 243. 2. Млекопитающие Казахстана. – Т. 1. – Ч. 3. – Алма-Ата, 1978. – С. 117-146. 3. Замзинов А.Қ. Алакөл мемлекеттік табиғи қорығында мекендейтін сүтқоректілердің кейбір мониторингтік түрлерінің қазіргі жағдайы / А.Қ. Замзинов, Б.Е. Есжанов // Труды Алакольского государственного природного заповедника. – Т. 3. – Алматы, 2013. – С. 157-164. 4. Есжанов Б.Е. Алакөл мемлекеттік табиғи қорығының суқоймаларындағы ондатрдың қазіргі жағдайы / Б.Е. Есжанов, А.Қ. Замзинов // Труды Алакольского государственного природного заповедника. – Т. 3. – Алматы, 2013. – С. 150-156. 5. Тулебаева А.Р. Летопись природы. – Т. 13. Раздел животный мир / А.Р. Тулебаева, А.К. Замзинов, А.Н. Филимонов. – Ушарал, 2011. – С. 60-71. 6. Тулебаева А.Р. Летопись природы. – Т. 14. Раздел животный мир / А.Р. Тулебае- ва, А.К. Замзинов. – Ушарал, 2012. – С. 67-80. 7. Тулебаева А.Р. Летопись природы. – Т. 15. Раздел животный мир / А.Р. Тулебае- ва, А.К. Замзинов. – Ушарал, 2013. – С. 67-80. 8. Мосин И.А. Аналитическая «Летопись природы». – Т. 16. Раздел млекопитаю- щие / И.А. Мосин. – Ушарал 2014. – С. 18-20. 9. Тулебаева А.Р. Летопись природы. – Т. 17. Раздел животный мир / А.Р. Тулебаева, И.А. Мосин. – Ушарал, 2015. – С. 86-91.

REFERENCES 1. Global’no znachimye vodno bolotnye ugod’ja Kazahstana. Alakol’ Sasykkol’skaja sistema ozer). Astana, 2007, 243 (in Russ). 2. Mlekopitajushhie Kazahstana Tom 1, chast’ 3, Alma Ata, 1978, 117, 146 (in Russ). 3. Zamzinov A.Q., Eszhanov B.E., Alakol memlekettіk tabiqi qoryqynda mekendejtіn sytqorektіlerdіn keybіr monitoringtіk tyrlerіnіn qazіrgі zhaqdajy. Trudy Alakol›skogo gosudarstvennogo prirodnogo zapovednika. Tom 3, Almaty, 2013, 157, 164 (in Kaz). 4. Eszhanov B.E., Zamzinov A.Q., Alakol memlekettіk tabiqi qoryqynyn suqojmalaryn- daqy ondatrdyn qazіrgі zhaqdajy. Trudy Alakol›skogo gosudarstvennogo prirodnogo zapovednika. Tom 3, Almaty, 2013, 150, 156 (in Kaz). 5. Tulebaeva A.R., Letopis’ prirody. T. 13, Razdel zhivotnyj mir, A.R. Tulebaeva, A.K. Zamzinov, A.N. Filimonov. Usharal, 2011, 60, 71 (in Russ). 6. Tulebaeva A.R., Letopis’ prirody. T. 14, Razdel zhivotnyj mir, A.R. Tulebaeva, A.K. Zamzinov. Usharal, 2012, 67, 80 (in Russ). 7. Tulebaeva A.R., Letopis’ prirody. T. 15, Razdel zhivotnyj mir, A.R. Tulebaeva, A.K. Zamzinov. Usharal, 2013, 67, 80 (in Russ). 8. Mosin I.A., Analiticheskaja Letopis’ prirody. T. 16. Razdel mlekopitajushhie, I.A. Mosin. Usharal, 2014, 18, 20 (in Russ). 9. Tulebaeva A.R., Letopis’ prirody. T. 17, Razdel zhivotnyj mir, A.R. Tulebaeva, I.A. Mosin, Usharal, 2015, 86, 91 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 90 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА. 4 (72) 2016. С. 91-99 ISSN 1683-1667

УДК 541.64+678.744

Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА

Государственный университет имени Шакарима, г. Семей, Казахстан

АМФОТЕРНЫЙ КРИОГЕЛЬ ДЛЯ ИММОБИЛИЗАЦИИ ФЕРМЕНТОВ В статье представлены результаты исследования амфотерного криогеля МАК/ ДМАЭМ состава 50:50, полученного методом радикальной полимеризации. Изучена микроструктура криогеля методом сканирующей электронной микроскопии, определе- ны размеры пор. Определены степень и динамика набухания криогеля в воде, механизм диффузии воды в объеме криогеля. Определены изоэлектрическая точка криогеля и круг ферментов, которые можно иммобилизовать в матрицу криогеля. Ключевые слова: амфотерный криогель, микроструктура, степень набухания, динамика набухания, механизм диффузии.

ФЕРМЕНТТЕРДІ ИММОБИЛЬДЕУГЕ АРНАЛҒАН АМФОТЕРЛІ КРИОГЕЛЬ Мақалада радикалды полимеризация әдісімен алынған МАҚ/ДМАЭМ құрамы 50:50 болатын амфотерлі криогельдің зерттеу нәтижелері көрсетілген. Сканирлеуші электрондық микроскоп көмегімен криогельдің микроқұрылымы зерттеліп, кеуектер мөлшері анықталды. Криогельдің суда ісіну дәрежесі мен динамикасы анықталып, судың криогель көлеміне диффузиялану механизмі зерттелді. Криогельдің изоэлектрлік нүктесі және криогель матрицасына иммобильдеуге мүмкін болатын ферменттер жиынтығы анықталды. Түйін сөздер: амфотерлі криогель, микроқұрылым, ісіну дәрежесі, ісіну динами- касы, диффузия механизмі.

AMPHOTERIC CRYOGELS FOR IMMOBILIZATION OF ENZYMES The article presents the results of research of the MAA/DMAEM amphoteric cryogel of the structure 50:50 synthesized by method of radical polymerization are presented in article. The cryogel microstructure is studied by method of the scanning submicroscopy, pore sizes are defined. The degree and dynamics of swelling of cryogel in water, the mechanism of diffusion of water in cryogel volume is defined. The isoelectric point of cryogel and a circle of enzymes which can be immobilized in a cryogel matrix are defined. Keywords: amphoteric cryogel, microstructure, swelling degree, dynamics of swelling, diffusion mechanism.

В работе [1] гели рассматриваются как структурированные полимерные физические тела, и могут быть охарактеризованы как системы полимер-иммоби- лизованный растворитель, в составе которых макромолекулы соединены в про- странственную сетку достаточно устойчивыми во времени нефлуктационными связями. Природа этих связей и морфология сеток определяются химическим строением и способом получения различных гелей.

Региональный вестник Востока 91 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина Криотропное гелеобразование – это специфическое гелеобразование, ко- торое происходит в результате криогенной обработки исходных систем, потен- циально способных к желированию. Обязательным условием процессов, приво- дящих к образованию криогелей, является кристаллизация (замерзание) основ- ной массы низкомолекулярной жидкости, присутствующей в первоначальной системе. Применение процессов, основанных на замораживании, весьма разноо- бразно. Это – пищевые технологии, замораживание грунта при прокладке под- земных инженерных сооружений, создание криобанков для хранения биологиче ских объектов (кровь, семенной материал), намораживание льда в спортивных комплексах, криоконцентрирование рассолов в химической технологии и фрук- товых соков при переработке сельскохозяйственной продукции, сублимацион- ная (лиофильная) сушка лекарственных препаратов и многое другое. Развива- ются такие области науки как физика низких температур, криобиология и крио- медицина, мерзлотоведение, гляциология и др. Прогрессирует криохимия, в том числе ее разделы, изучающие морозостойкость полимеров, низкотемпературную полимеризацию, криорезистентность латексов и другие. Криогели – перспективные полимерные материалы для прикладной био- химии, микробиологии и биотехнологии [2]. Полимерные криогели – это гелевые системы, образованные путем крио- генной обработки (умеренное замораживание – хранение в замороженном со- стоянии – оттаивание) растворов или коллоидных дисперсий соответствующих прекурсоров [3]. Характерной морфологической особенностью криогелей является их ма- кропористость. В зависимости от условий синтеза криогели могут иметь макро- пористую структуру размером пор от 0,1 до 10 мкм, либо сверхмакропористую размером пор от 10 до 1000 мкм, что придает таким материалам уникальный набор физико-химических свойств [4]. Такая структура криогеля формируется при замораживании, когда образование достаточно крупных кристаллов раство- рителя, обычно льда, приводит к вытеснению твердых частиц в пространство между ними и концентрированию суспензии. Криогели привлекли интенсивное внимание в последние 10 лет в связи с их необычными свойствами, благодаря которым они нашли применение в био- технологии и биомедицине. Полимерные криогели – это гелевые системы, образованные с помощью криогенного метода (умеренное замораживание – хранение в замороженном-от- таивании) решений и коллоидных дисперсий соответствующих предшественни- ков. Полимерные криогели неионогенного, анионного и катионного характе-

Тоқсанына бір рет шығарылады 92 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА. 4 (72) 2016. С. 91-99 ISSN 1683-1667 ра широко используются в биотехнологии в качестве эффективных носителей иммобилизованных ферментов и клеток, матриц иммуносорбентов и аффинных сорбентов для работы с биологическими нано- и микрочастицами (вирусы, орга- неллы, целые клетки), безагаровых плотных питательных гелевых сред, подло- жек для объемного культивирования животных клеток, специальных матриц для культивирования растительных клеток и целых растений. При использовании криогелей в качестве носителей иммобилизованных биокатализаторов (фермен- тов, клеток) макропористая структура криогелей обеспечивает диффузионно-не- затрудненный транспорт субстратов к иммобилизованному действующему на- чалу и отвод продуктов от него. Супермакропористые губчатые криогели могут быть эффективно использованы в качестве хроматографических материалов для разделения и очистки биологических частиц (вирусы, органеллы, клетки), а так- же в качестве объемных подложек при культивировании животных и раститель- ных клеток. Также перспективно использование криогелей в каталитических процес- сах. Учеными (Лозинский В.И., Дамшкалн Л.Г., Резникова Н.В.) были изобре- тены иммобилизованные биокатализаторы на основе ферментов, включенных в матрицу гелевого носителя, которые способны осуществлять энзиматическую трансформацию соответствующих субстратов в периодических или непрерыв- ных режимах. Иммобилизация ферментов позволяет значительно повысить технологичность их применения, прежде всего из-за возможности перехода от одноразового к многократному использованию биокатализаторов [5]. Целью нашей научной работы является: синтез амфотерного криогеля и исследование его микроструктуры на сканирующем электронном микроскопе, изучение степени и динамики набухания, а также определение изоэлектрической точки для последующей иммобилизации ферментов и использования в проточ- ном биокатализе. Был осуществлен синтез амфотерного криогеля состава МАК/ДМАЭМ соотношением 50/50 методом радикальной полимеризации в водном растворе. Массовая доля растворенных веществ в исходной мономерной смеси составля- ла 10%, общая масса 10 г. Продували аргоном в течение 15 минут для удаления кислорода. Затем к смеси прибавляли инициатор (персульфат аммония) и ката- лизатор (N,N,N’,N’-тетраметилэтилендиамин). Полученный раствор порциями разливали в криостат с температурой -12°С. После размораживания готовый криогель промывали дистиллированной водой в течение 2 недель с ежедневной заменой воды. Для лиофилизации кри- огеля образцы последовательно выдерживали в растворах этилового спирта с массовой долей 25%, 50% и 75% в течение 2 часов. После этих процедур образ- цы криогеля помещали в 90%-ный раствор этилового спирта и выдерживали в

Региональный вестник Востока 93 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина течение 1 суток. Затем образцы высушивали сначала на воздухе, затем в вакуум- сушильном шкафу до постоянной массы.

Рисунок 1 – Фотография набухшего и высушенного криогеля МАК-ДМАЭМ

Микроструктуру амфотерного криогеля исследовали методом рентгено- спектрального анализа с помощью низковакуумного сканирующего электронно- го микроскопа.

Рисунок 2 – Микроструктура криогеля МАК/ДМАЭМ при разном увеличении

Из рисунка 2 видно, что структура полученного криогеля на основе МАК/ДМАЭМ очень четкая, пористая, размеры пор составляют от 14,20 мкм и больше. Степень набухания α криогеля определяли гравиметрически [3]. Навеску криогеля диаметром 1 см и длиной 0,3-0,4 см выдерживали в воде, до установления равновесия. Образцы аккуратно извлекали из растворителя, избыток жидкости с поверхности криогеля удаляли фильтровальной бумагой. Для исключения Тоқсанына бір рет шығарылады 94 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА. 4 (72) 2016. С. 91-99 ISSN 1683-1667 испарения с поверхности и объема криогелевого образца, взвешивание проводили в закрытых бюксах. Затем образец длительное время высушивали в вакуум-сушильном шкафу до постоянного значения массы. Степень набухания (a) криогеля рассчитывали по формуле 1: m − m α = 0 (1) m 0

где m и m0 – массы равновесно набухшего и сухого криогеля соответственно, г. Значение степени набухания определяли как усредненное значение трех параллельных опытов. Динамику набухания криогеля в водных растворах рассчитывали по мето- дике [4]. Скорость набухания вычисляли по формуле:

n kt = Mt/M¥ где k – постоянная скорости набухания, n – характеристическая экспонента, опи-

сывающая механизм транспорта жидкости, t – время абсорбции, Mt – масса воды,

абсорбированной за время t, M¥ – масса воды, абсорбированной за неопределен-

ное время t¥. Как видно из рисунка 3, набухание криогеля протекает за короткое время – в течение 1-2 минут. Это свидетельствует о пористой структуре криогеля.

Рисунок 3 – Кинетика набухания криогеля в воде

Расчеты кинетических параметров набухания криогеля представлены в та- блице 1.

Региональный вестник Востока 95 Выпускается ежеквартально ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ И МЕДИЦИНА

Таблица 1 – Кинетика набухания криогеля МАК/ДМАЭМ в воде

t Mt, г Mt/M0 α Mt/M∞ ln(mt/m∞) lnt 0 0,0253 1 0,087634 -2,434586 - 5 мин. 0,2011 7,948616 0,6965570 -0,361586 1,609438 10 мин. 0,2133 8,430830 0,738829 -0,302688 2,302585 15 мин. 0,2262 8,940711 0,783512 -0,243968 2,708050 30 мин. 0,2306 9,114624 0,798753 -0,224703 3,401197 10,41 60 мин. 0,2444 9,660079 0,846553 -0,166582 4,094345 120 мин. 0,2585 10,217391 0,895393 -0,110492 4,787492 180 мин. 0,2674 10,569169 0,926220 -0,076643 5,192957 24 сағ. 0,2703 10,683794 0,936266 -0,065855 7,272398 48 сағ. 0,2816 11,130434 0,975406 -0,024901 7,965546 72 сағ. 0,2887 11,411067 1 0 8,371011

Из зависимости ln(М∞/Mt) от ln t были определены значения характеристи- ческой константы криогеля k и характеристической экспоненты n, описывающие механизм диффузии жидкости в объем криогеля (рисунок 4).

Рисунок 4 – Кинетика набухания криогеля МАК-ДМАЭМ (логарифмическая зависи- мость)

В таблице 2 представлены значения характеристической константы и ха- рактеристической экспоненты. Как видно из таблицы, механизм диффузии в слу- чае криогеля МАК-ДМАЭМ подчиняется закону Фика. Согласно Пеппас и другим [5], динамика набухания криогелей зависит от относительного вклада диффузии молекул жидкости и релаксационных про- цессов сшитых цепей полимера. При n=0,5 процесс диффузии внутрь геля под-

Тоқсанына бір рет шығарылады 96 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА. 4 (72) 2016. С. 91-99 ISSN 1683-1667 чиняется закону Фика, если n>0,5 – происходит аномальный транспорт жидко- сти, а при n=1 реализуется релаксационно-контролируемый транспорт молекул воды в объем сетки. Таким образом, процесс диффузии воды внутрь криогеля подчиняется закону Фика.

Таблица 2 – Значения характеристической константы и характеристической экспоненты для системы криогеля

Система n k МАК-ДМАЭМ 0,29 0,33

Определение изоэлектрической точки криогеля проводилось по измене- нию скорости протекания буферного раствора с разными значениями рН через криогель. Для этого в стеклянную трубку поместили предварительно набухший в дистиллированной воде образец криогеля. Основание трубки закрепляли филь- тром Шотта так, чтобы он препятствовал смещению криогеля, но не препятство- вал пропусканию жидкости. С помощью перистальтического насоса создавался столб жидкости высотой 40 см. Затем в течение 5 минут через криогель прокачи- вали раствор с заданным значением рН для достижения равновесного состояния. После этого определяли массу раствора пропускаемого криогелем за 1 минуту на аналитических весах. В итоге построили график зависимости скорости, г/мин от рН.

14 V V (g/min)

2 3 4 5 6 7 8 9 10 pH

Рисунок 5 – Зависимость скорости протекания жидкости через криогель от рН

Как видно из рисунка 5, ИЭТ криогеля соответствует максимуму скорости протекания жидкости через криогель и равна 6,6.

Региональный вестник Востока 97 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина Таким образом, исследование морфологии на сканирующем электронном микроскопе, показало, что криогель на основе МАК/ДМАЭМ имеет пористую структуру размеры пор составляют от 14,20 мкм и больше. Степень набухания криогеля составила 10,41. Криогель состава МАК/ ДМАЭМ максимально набухает в течение 1-2 минуты. Установлено, что ИЭТ криогеля равна 6,6. Следовательно, в данный кри- огель можно иммобилизовать ферменты, имеющие ИЭТ, значительно отличаю- щиеся от 6,6. Полученные амфотерные криогели будут использоваться в каче- стве катализаторов.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Lozinsky V.I. A Brief History of Polymeric Cryogels / V.I. Lozinsky // Polymeric Cryogels: Macroporous Gels with Remarkable Properties. – 2014. – V.263. – P. 1-48. 2. Kudaibergenov S.E. Recent advances in studying of synthetic polyampholytes in solutions / S.E. Kudaibergenov // Advances in Polymer Science. – 1999. – V. 144. – Р. 115-197. 3. Lozinsky V.I. Cryogels on the basis of natural and synthetic polymers: preparation, properties and application / V.I. Lozinsky // Russian Chemical Reviews. – 2002. – №6. – Р. 489-577. 4. Пат. 2233327 Российская Федерация, Лозинский В.И., Дамшкалн Л.Г., Резникова Н.В./ Б.И. № 21 (2004). 5. Musabaeva B.Kh. Physico-chemical characteristics of polyakrylamid hydrogels containing polymer protected nanoparticles of gold / B.Kh. Musabaeva // Vestnik SGU im. Sha- karima. – Semey, 2009. – №2. – P. 135-138. 6. Kim B., Flamme K.L., Peppas N.A. Dynamic swelling behavior of pH-sensitive an- ionic hydrogels used for protein delivery / B. Kim, K.L. Flamme, N.A. Peppas // Journal of Applied Polymer Science. – 2003. – V. 89. – P. 1606-1613. 7. Peppas P., Rivas B.L., Pereira E.D., Mareno-Villaslada Water soluble polymer-metal ion interactions / P. Peppas, B.L. Rivas, E.D. Pereira // Journal Progress in Polymer. Science. – 2003. – V. 18. – P. 173-208.

REFERENCES 1. Lozinsky V.I., A Brief History of Polymeric Cryogels. V.I. Lozinsky. Polymeric Cryo- gels.Macroporous Gels with Remarkable Properties. 2014, V. 263, 1, 48 (in Eng). 2. Kudaibergenov S.E., Recent advances in studying of synthetic polyampholytes in solutions. S.E. Kudaibergenov. Advances in Polymer Science. 1999, V.144. 115, 197 (in Eng). 3. Lozinsky V.I., Cryogels on the basis of natural and synthetic polymers preparation, properties and application. V.I. Lozinsky. Russian Chemical Reviews. 2002, 6, 489, 577 (in Eng). 4. Pat. 2233327 Rossijskaja Federacija, Lozinskij V.I., Damshkaln L.G., Reznikova N.V., 21, 2004 (in Eng). 5. Musabaeva B.Kh., Physico chemical characteristics of polyakrylamid hydrogels containing polymer protected nanoparticles of gold. B.Kh. Musabaeva. Vestnik SGU im.Shakarima. Semey, 2009, 2, 135, 138 (in Eng). 6. Kim B., Flamme K.L., Peppas N.A., Dynamic swelling behavior of pH sensitive an-

Тоқсанына бір рет шығарылады 98 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. МЫРЗАХАНОВ, М.Н. МЫРЗАХАНОВА. 4 (72) 2016. С. 99-107 ISSN 1683-1667 ionic hydrogels used for protein delivery. B. Kim, K.L.Flamme, N.A. Peppas. Journal of Ap- plied Polymer Science. 2003, V. 89, 1606, 1613 (in Eng). 7. Peppas P., Rivas B.L., Pereira E.D., Mareno Villaslada Water soluble polymer metal ion interactions. P. Peppas, B.L. Rivas, E.D. Pereira. Journal Progress in Polymer. Science. 2003, V. 18. 173, 208 (in Eng).

УДК 615.825

Н. МЫРЗАХАНОВ1, М.Н. МЫРЗАХАНОВА2

1Университет «Туран-Астана», г. Астана, Казахстан 2Кокшетауский государственный университет имени Ш. Уалиханова, г. Кокшетау, Казахстан

НЕКОТОРЫЕ ВИДЫ БОЛЕЗНЕЙ ПРИ ФИЗИЧЕСКОЙ НАГРУЗКЕ В некоторых случаях оздоровительная тренировка может стать, причиной различных осложнений, включая травмы опорно-двигательного аппарата. В основе анализа большого статистического материала можно привести следующие данные о частоте и характере травм при занятиях оздоровительной физкультурой. Ключевые слова: интенсивность, реабилитация, велоэргометрический тест, субкомпенсаторная форма, продолжительность жизни.

БҰЛШЫҚ ЕТ ҚЫЗМЕТІ КЕЗІНДЕГІ АУРУЛАРДЫҢ БІРНЕШЕ ТҮРЛЕРІ Сауықтыру жаттығулары кейбір жағдайларда әртүрлі қиындықтардың, сондай-ақ тіреу-қозғалтқыш мүшелері жарақаттарының пайда болуына себеп болуы мүмкін. Үлкен статистикалық материалдардың анализ негізінде сауықтыру жаттығулары кезіндегі болатын жарақаттардың жиілігі және сипаты туралы мәліметтерді келтіруге болады. Түйін сөздер: қарқындылығы, оңалту, велосипед жаттығу сынағы, субкомпенсаторлық нысаны, бір ғұмырлық.

SOME KINDS OF DISEASES ON EXERTION In some cases, improving the training may be, cause a variety of complications, including injuries of the musculoskeletal system. The basis of the analysis of a large statistical material can cause the following data on the frequency and nature of injury when engaging in improving exercise. Keywords: intensity, rehabilitation, bicycle exercise test, subсompensated form, lifespan.

Тренировка на выносливость в циклических видах возможна для больных, перенесших инфаркт миокарда. Лечение постинфарктных больных в современных клиниках немыслимо без физической реабилитации, основой которой являются аэробные упражнения постепенно возрастающей продолжительности и интенсивности. Так, например, в реабилитационном центре Торонто (Канада)

Региональный вестник Востока 99 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина в течение 10 лет, интенсивной физической тренировкой, включающей быструю ходьбу и медленный бег, под наблюдением опытных кардиологов успешно занималось более 5000 больных, перенесших инфаркт миокарда. Некоторые из них настолько повысили свои функциональные возможности, что смогли принять участие в марафоне. Конечно, это уже не массовая физкультура, а сложная система реабилитационных мероприятий. Однако, после завершения больничного и санаторно-курортного этапов реабилитации в специализированных кардиологических учреждениях и перехода (примерно через 6-12 месяцев после выписки из стационара) к поддерживающему этапу, который должен продолжаться всю последующую жизнь. Многие пациенты могут и должны заниматься оздоровительной тренировкой в зависимости от функционального состояния. Дозировка тренировочных нагрузок производится с данными тестирования по тем же принципам, что и у всех сердечно-сосудистых больных. Интенсивность должна быть несколько пороговой, показанной велоэpгометрическим тестом. Так, если при тестировании боли в области сердца или гипоксические измене- ния на ЭКГ появились при пульсе 130 yд/мин то нужно тренироваться снизив величину ЧСС на 10-20 уд/мин на ранних этапах реабилитации (менее года после перенесенного инфаркта). За рубежом используются полностью контролируемые программы занятий, в виде строго дозированной работы на велоэргометре или ходьбы на тредбане (бегущей дорожке) под наблюдением медицинского персонала (по 20-30 мин 3-4 раза в неделю). По мере роста тренированности и повышения функциональных возможностей системы кровообращения пациенты постепенно переводятся на частично контролируемые программы, когда 1 раз в неделю занятия проводятся под наблюдением врача, а 2 раза дома самостоятельно. Быстрая ходьба и бег, чередующийся с ходьбой, при заданной ЧСС. И, наконец, на поддерживающем этапе реабилитации (через год и более) можно переходить к самостоятельным занятиям ходьбой и бегом, периодически контролируя свое состояние у врача. Такая целенаправленная долговременная программа дает весьма обнадеживающие результаты – уменьшение вероятности повторного инфаркта в 2 раза по сравнению с больными, не занимающимися физической тренировкой. Эффективный способ ходьба и бег при заболеваниях сосудов нижних конечностей в начальных стадиях атеросклероза и облитерирующего эндартериита. Они способствуют расширению сосудов нижних конечностей, капилляризации работающих мышечных групп, развитию коллатерального кровообращения в обход стенозированных сосудов. Б.А. Пирогова [1] успешно применяла дозированную ходьбу и бег как средство лечения 103 больных облитерирующим эндартериитом и атеросклерозом нижних конечностей в условиях сердечно-сосудистого санатория. У больных с

Тоқсанына бір рет шығарылады 100 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. МЫРЗАХАНОВ, М.Н. МЫРЗАХАНОВА. 4 (72) 2016. С. 99-107 ISSN 1683-1667 компенсированной и субкомпенсированной формой заболевания (I-II стадия) значительно уменьшились боли при ходьбе, улучшилось функциональное состояние сердечно-сосудистой системы: – повысилась сократимость миокарда; – снизилось артериальное давление. У больных с декомпенсированной формой заболевания (III стадия) результаты были отрицательные: спазм сосудов голени и появление болей. В исследованиях, проведенных в университете штата Вирджиния (США) больные эндартериитом в возрасте 33-70 лет применяли бег на тpедбане или работу на велоэргометре (по 25-40 мин 3 раза в неделю) с интенсивностью несколько ниже пороговой (той, которая вызывала появление болей). Через 12 недель после выполнения такой тренировочной программы время прохождения контрольной дистанции (без появления болей) увеличилось на 138%. Оздоровительный бег может успешно применяться при некоторых заболеваниях желудочно-кишечного тракта (гастриты, спастические колиты, язвенная болезнь желудка и двенадцатиперстной кишки, дискинезия желчных путей, нарушение функции желчных протоков), так как вибрация внутренних органов значительно улучшает функцию органов пищеварения. Естественно, что занятия прекращаются в период обострения болезни. Усиление печеночного кровотока глубокое форсированное дыхание во время бега, являющееся прекрасным массажем для печени, улучшает ее функцию и способствует ликвидации болевого печеночного синдрома. Особенно полезно в этом плане брюшное дыхание во время бега (за счет движений диафрагмы). Нормализация нервных процессов в коре головного мозга в результате физической тренировки имеет немаловажное значение для лечения язвенной болезни. Больным с повы- шенной кислотностью перед бегом рекомендуется выпить стакан овсяного ки- селя, чтобы нейтрализовать кислотность желудочного сока. В случае понижен- ной кислотности достаточно выпить полстакана воды, что усилит секреторную функцию желудка. Бег является эффективным средством лечения спастических колитов. В результате вибрации кишечника и выделения в его просвет солей магния резко усиливается перистальтика и восстанавливается нарушенная дренажная функция. Использование оздоровительного бега больными, страдающими ожирением представляет определенные трудности. К. Купер [2] считает, что если масса тела превышает норму более чем на 20 кг, то бег противопоказан, так как при этом резко возрастает нагрузка на сердечно-сосудистую систему и опорно- двигательный аппарат и повышается риск травматизма сухожилий и суставов. Действительно, при наличии выраженного ожирения тренировку лучше начать

Региональный вестник Востока 101 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина с оздоровительной ходьбы попытаться хотя бы немного снизить массу, сочетая занятия с ограничением пищевого рациона. В дальнейшем, при переходе к беговым тренировкам, начинающим необходимо соблюдать следующие меры профилактики для предупреждения травм двигательного аппарата: – длительное время чередовать бег с ходьбой; – бегать только по мягкому грунту (по дорожке стадиона или аллеям парка); – использовать классическую технику бега трусцой, «шаркающего» бега; – при отрыве от опоры подъем ног должен быть минимальным, уменьшить вертикальные колебания тела и силу удара стоп о грунт при приземлении; – постановка должна выполняться сразу на всю стопу, сверху вниз (как ходят по лестнице), что также смягчает силу удара; – длина бегового шага должна быть минимальной полторы-две ступни; – бегать можно только в специальных кроссовых туфлях с упругой литой подошвой и супинаторами, поддерживающими продольный свод стопы; – регулярно выполнять специальные упражнения для укрепления голеностопных суставов мышц стопы, рекомендуемые при плоскостопии. Самое главное условие предупреждения травм – ограничение беговых тренировок первые 6 месяцев занятий (до 30 не более 3 раз в неделю). За это время связки, мышцы и суставы нижних конечностей достаточно окрепнут и опасность травмирования уменьшится. Возможные ошибки и осложнения в процессе оздоровительной тренировки В некоторых случаях оздоровительная тренировка может стать, причиной различных осложнений, включая травмы опорно-двигательного аппарата. В основе анализа большого статистического материала можно привести следующие данные о частоте и характере травм при занятиях оздоровительной физкультурой. Велик процент травматизации, повреждения наблюдались только у начинающих, носили легкий характер и быстро ликвидировались при снижении у тренировочных нагрузок. Основная причина травматизации аппарата у людей среднего и пожилого возраста при занятиях оздоровительным бегом перенапряжение. Слишком быстрое увеличение тренировочных нагрузок является чрезмерным для детренированных мышц, связок и суставов. Состояние полной

детренированности доктор Аллман [3] описывает как синдром трех «ф»: F1 –

сорока летний, F2 – полный, F3 – дряблый. «Многие пытаются вернуть прежнюю физическую форму с помощью физической культуры, – пишет Аллман и начинают заниматься с той же интенсивностью, что и 20 лет назад». К дополнительным факторам, способствующим повреждению опорно-

Тоқсанына бір рет шығарылады 102 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. МЫРЗАХАНОВ, М.Н. МЫРЗАХАНОВА. 4 (72) 2016. С. 99-107 ISSN 1683-1667 двигательного аппарата, можно отнести бег по твердому грунту, избыточную массу тела, обувь, не пригодную для бега, а также грубые ошибки в технике. Следовательно, меры по профилактике травм должны быть направлены на устранение или ослабление воздействия этих факторов. Специалисты из ортопедической клиники медицинской академии Эрфурта (ГДР) считают, что частоту, объем и интенсивность тренировок следует выполнять таким образом, чтобы в дни отдыха у бегyна не возникало никаких нарушений функций опорно- двигательного аппарата. В случае появления болевых ощущений в мышцах или суставах необходимо немедленно уменьшить тренировочную нагрузку. Все травматические повреждения у любителей оздоровительного бeга влекут за собой лишь временное прекращение занятий, после небольшого отдыха и соответствующего лечения (физиопроцедуры), как правило, проходят [4] на основании обширного обзора зарубежной литературы, где сделали вывод: – опасность травм двигательного аппарата (так же и внезапной смерти) при занятиях оздоровительным бегом явно преувеличена; – более того, известны случаи эффективности занятий оздоровительным бегом при наличии серьезной патологии опорно-двигательного аппарата. Например, после операции по стабилизации позвоночника с помощью винтов и цемента; – тренировка на выносливость (вследствие усиления кровообращения) способствует ускорению процессов стабилизации позвоночника, вследствие чего болевой синдром исчезает значительно быстрее, чем при пассивном образе жизни. Статистические данные о частоте случаев внезапной смерти при физической тренировке достаточно противоречивы. Наиболее мрачную статистику приводит американский патологоанатом Томпсон: за 6-летний период он наблюдал 12 случаев внезапной смерти в Род-Айленде, причем один несчастный случай приходился на 400000 человеко-часов бега или 1:7620 бегунов в год. На основании этих данных автор считает, что частота внезапной смерти бегунов трусцой (в возрасте 30-64 лет) в 7 раз меньше, чем у физически пассивных людей. Уцoп [5] приводит значительно меньшие цифры частоты случаев внезапной смерти при физической тренировке у людей разного возраста. Так, в возрасте 20-30 лет наблюдался 1 случай на 11 000 000 человеко-часов тренировки, 30-39 лет – 1:1600000, 40-49 лет – 1:1300000 и 50-59 лет – 1900000 человеко-часов интенсивной двигательной активности, что в 2-3 раза меньше, чем по данным предыдущего автора. При этом считается, что у здоровых людей даже очень большие физические нагрузки не могут быть причиной смерти. Основной причиной внезапной смерти при физических нагрузках является обширное склеротическое поражение коронарных артерий, вызывающее сужение

Региональный вестник Востока 103 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина их просвета более чем на две трети. При отсутствии органических поражений сердечно-сосудистой системы. Внезапная смерть возможна вследствие спазма коронарных артерий или же резкого нарушения сердечного ритма (типа фибрилляции желудочков) в результате выделения в кровь чрезмерного количества адреналина и норадреналина. В то же время известно: у страдающих от гиподинамии остановка сердца в результате фибрилляции желудочков при физическом или эмоциональном напряжении наступает значительно легче, чем у тренированных. Риск такого осложнения при стрессовых ситуациях у людей адаптированных к большим физическим нагрузкам, значительно меньше. Несомненно, что риск внезапной смерти возрастает с увеличением интенсивности нагрузок, в связи с этим людям старше 50 лет не рекомендуется тренировка в смешанной зоне и пиковые нагрузки, так как в этом возрасте нельзя исключить поражение коронарных артерий, которое не всегда выявляются даже при проведении максимального стресс-теста. «Всегда оставайтесь в пределах собственных возможностей и никогда не бегайте с более молодыми сильными партнерами», – учит А. Лидьярд [6]. И мы с ним полностью согласны. При соблюдении основных принципов и правил оздоровительной тренировки людьми среднего и пожилого возраста (индивидуализация и постепенное увеличение тренировочных нагрузок, строгий врачебный самоконтроль) опасность возникновения серьезных осложнений чрезвычайно мала и реально существует лишь у больных с тяжелой сердечно-сосудистой патологией (при отсутствии врачебного контроля). Взаимосвязь двигательной активности и продолжительности жизни Может ли интенсивная физическая тренировка повлиять на продолжительность жизни? Вопрос очень интересный, но сложный: – для сравнения нужны две большие группы людей, живущих примерно в равных условиях (исключение составляет лишь уровень двигательной активности); – сроки наблюдения должны растянуться на 90-100 лет. Идеальным было бы сопоставление продолжительности жизни в группе бегунов, начавших занятия в молодости, и у людей, ведущих малоподвижный образ жизни. Однако массовое увлечение оздоровительных бегом началось всего каких-нибудь 20 лет назад, поэтому подобных исследований в настоящее время быть не может. Не походят для этой цели и бывшие спортсмены, прекратившие активные занятия после завершения спортивной карьеры: возрастные дегенеративные изменения, на примере, атеросклероз и так далее, могут развиваться у них даже быстрее, чем у сверстников, никогда не занимавшихся

Тоқсанына бір рет шығарылады 104 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. МЫРЗАХАНОВ, М.Н. МЫРЗАХАНОВА. 4 (72) 2016. С. 99-107 ISSN 1683-1667 спортом [7]. Именно поэтому в большинстве научных исследований посвященных данной проблеме, не удалось доказать положительного влияния спорта на ожидаемую продолжительность жизни. В работе [8] содержатся обобщенные данные зарубежных исследований по этой проблеме. В частности, одним из американских авторов установлено, что в течение столетия (с 1828 по 1928 г.) смертность у спортсменов-гребцов была существенно ниже, чем в среднем по стране. По данным другого исследования, средняя продолжительность жизни у студентов гребцов составила 67,9 года, а у их однокурсников по университету – лишь 61,6 года. Особенно интересна работа [9], где проанализирована продолжительность жизни 396 чемпионов Финляндии по лыжным гонкам, которые родились в периоде с 1845 по 1910 г. и продолжали активные занятия до преклонного возраста. У них средняя продолжительность жизни составила 73 года на 4,3 года больше, чем у мужского населения Финляндии. В более позднем исследовании, которое продолжалось в течение 20 лет (группа из 600 мужчин в возрасте 45-64 лет) показано, что продолжительность жизни у людей с высокой двигательной активностью в среднем на 2,1 года больше, чем у малоподвижных. Этому способствует сокращение случаев смерти от инфаркта. Автор делает вывод, что высокий уровень двигательной активности способен предотвратить преждевременную смерть от инфаркта, но увеличить максимальную продолжительность жизни. Как говорил известный американский кардиолог профессор [10], «Если мы не можем прибавить годы к нашей жизни, то добавим жизнь к нашим годам». А это не так уже мало. Очень интересные данные о значении физической активности в снижении смертности получены американскими учеными из Центра аэробики Купера в Далласе. В результате наблюдения за 10000 мужчинами и женщинами в течение 10 лет было обнаружено: – наиболее высокий уровень смертности у людей с низким уровнем физической подготовленности 64,0 случая смерти на 10 000 человеко-лет наблюдений; – людей с очень высоким уровнем физической подготовленности (18,6 случая смерти). При наличии других факторов риска (высокого содержания холестерина глюкозы в крови, артериальной гипертонии, ожирения и так далее, смертность увеличивалась лишь в 1,5-2 раза, тогда как y людей с низким уровнем физического состояния УФС в 3,4 раза). При этом резкий рост смертности наблюдался при снижении физического состояния до уровня «ниже среднего». Тренировка, которая приводила к росту УФС до среднего уровня, способствовала резкому снижению смертности. По мнению американцев, такой нагрузкой является быстрая ходьба (спидуокинг) по 30-60 мин ежедневно или медленный бег

Региональный вестник Востока 105 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина (джoгкинr) по 30-40 мин 3 раза в неделю. Таким образом, УФС ниже IV уровня приводит к росту заболеваемости, а ниже III уровня к росту смертности. Весьма впечатляющие данные, над которыми стоит задуматься органам здравоохране- ния! Снижение общей смертности с ростом УФС происходило, прежде всего, за счет снижения смертности от сердечно-сосудистых и раковых заболеваний; эта тенденция значительно усиливалась с возрастом. Самая тесная связь смертности с УФС отмечена в группе мужчин в возрасте 50-59 лет. Таким образом, средний уровень физической подготовленности (МПК 35 мл/кг у мужчин и 32 мл/кг у женщин) позволяет значительно снизить риск преждевременной смерти, но не спасает от многочисленных хронических заболеваний. В связи с этим, если вы хотите не только прожить долгую жизнь, но и сохранить крепкое здоровье до глубокой старости, необходимо достигнуть как минимум IV уровня физического состояния – выше среднего (МПК – 42 мл/ кг у мужчин и 35 мл/кг у женщин). И это зависит только от вас самих!

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Пирогов Б.А. Атеросклероз сосудов нижних конечностей и облитерирующий эндартериит: учебник «Атеросклероз сосудов». Формула бега / Б.А. Пирогов. – М., 1983. 2. Купер К. Физиологические основы оздоровительной тренировки. Читать полностью: http://www.km.ru/referats/333061-fiziologicheskie-osnovy-ozdorovitelnoi- trenirovki. – М., 1970. 3. Аллман. Физическая культура и лечение некоторых видов заболеваний. Инте- гральная медицина XXI века: теория и практика / Аллман. – М., 1971. 4. Ланцберг Л.А. Физическая тренировка, как средство укрепления здоровья и профилактика сердечно-сосудистых заболеваний / Л.А. Ланцберг. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – 100 с. 5. Уцоп. Когда физическая активность вредна нашим детям? / Уцоп. – М., 1982. 6. Лидьярд А. Бег с Лидьярдом / А. Лидьярд, Г. Гилмор. – М.: Физкультура и спорт, 1987. 7. Дембо А.Г. Актуальные проблемы современной спортивной медицины / А.Г. Дембо. – М.: Физкультура и спорт, 1980. – 295 с. : ил.; 21 см. – Библиогр.: с. 284- 294. – 1.30 р. 8. Зациорский В.М. Спортивная метрология: учебник для институтов физической культуры / В.М. Зациорский. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – Т. 1. – 256 с. 9. Метод Карвонена – метод определения границ частоты сердцебиений, разработанный финским физиологом Мартти Карвоненом (1918-2009). 10. Dimond E.G., Paul Dudley White. A portrait, «The American journal of cardiology», 1965, v. 15, №4.

REFERENCES 1. Pirogov B.A., Ateroskleroz sosudov nizhnih konechnostej i obliterirujushhij jendarte-

Тоқсанына бір рет шығарылады 106 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Т. РАФИКОВ. 4 (72) 2016. С. 107-115 ISSN 1683-1667 riit. Uchebnik Ateroskleroz sosudov. Formula bega. M., 1983 (in Russ). 2. Kuper K., Fiziologicheskie osnovy ozdorovitel’noj trenirovki. Chitat’ polnost’ju http:// www.km.ru/referats/333061-fiziologicheskie-osnovy-ozdorovitelnoi-trenirovki . M.,1970 (in Russ). 3. Allman., Fizicheskaja kul’tura i lechenie nekotoryh vidov zabolevanij. Integral’naja medicina XXI veka. teorija i praktika. M., 1971 (in Russ). 4. Lancberg L.A., Fizicheskaja trenirovka, kak sredstvo ukreplenija zdorov’ja i profilak- tika serdechno sosudistyh zabolevanij. M. Fizkul’tura i sport, 1988, 100 (in Russ). 5. Ucop., Kogda fizicheskaja aktivnost’ vredna nashim detjam. Moskva,1982 (in Russ). 6. Lid’jard A., Gilmor G., Beg s Lid’jardom. M. Fizkul’tura i sport, 1987 (in Russ). 7. Dembo A.G., Aktual’nye problemy sovremennoj sportivnoj mediciny. A.G. Dembo. Moskva. Fizkul’tura i sport, 1980, 295, 21 (in Russ). 8. Zaciorskij V.M., Sportivnaja metrologija. Uchebnik dlja institutov fizicheskoj kul’tury. M. Fizkul’tura i sport, 1988. Tom 1, 256 (in Russ). 9. Metod Karvonena metod opredelenija granic chastoty serdcebienij, razrabotannyj finskim fiziologom Martti Karvonenom, 1918, 2009 (in Russ). 10. Dimond E.G., Paul Dudley White., A portrait, The American journal of cardiology, 1965, v. 15, 4 (in Russ).

УДК 591.9 (574.42)

А.Т. РАФИКОВ

Алакольский государственный природный заповедник, г. Ушарал, Казахстан

ИССЛЕДОВАНИЯ ДОННОЙ ФАУНЫ ВОДОЕМОВ АЛАКОЛЬСКОГО ЗАПОВЕДНИКА В данной статье представлен анализ и результаты гидробиологических исследований за период 2011-2015 годы по водоемам территорий Алакольского заповедника. Так же приведены данные, полученные с водотоков сопредельных территории с заповедником, с учетом биотических и абиотических факторов. Ключевые слова: Заповедник, гидробиология, мониторинг, биотоп, бентос, средняя глубина.

АЛАКӨЛ ҚОРЫҒЫ СУ АЙДЫНДАРЫ ТҮБІНДЕГІ ФАУНАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ Мақалада Алакөл қорығының аумағында орналасқан суайдындарының 2011- 2015 жылдар алығындағы гидробиологиялық зерттеулерінің мәліметтері мен қорытындылары берілген. Сонымен қатар қорықпен шекаралас жатқан өзендерден алынған сынамалардың мәліметтері мен биотикалық және абиотикалық факторлардың көрсеткіштері берілген. Түйін сөздер: Қорық, гидробиология, мониторинг, биотоп, бентос, орташа тереңдігі.

Региональный вестник Востока 107 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина

AN INVESTIGATION OF A BOTTOM FAUNA IN RESERVOIRS OF ALAKOL RESERVATION The article provides analysis and results of hydrobiological investigations during a period from 2011 to 2015 in Alakol reservation. The obtained data from water currents adjacent territories with the reserve are also provided. Taking into account biotic and abiotic factors. Keywords: reservation, hydrobiology, monitoring, biotope, benthos, middle depth.

Изучение донной фауны водоемов Алакольской системы ведется с 40-х годов ХХ столетия. В основном там сведения о составе и количестве гидробионтов. Опираясь на рекомендации, оставленные научными сотрудниками Института зоологии в Алакольском заповеднике открыта тема гидробиологии, где намечены основные точки сбора материала и ведется системный мониторинг донной фауны. До этого времени данные получали с отчетов научных сотрудников Института зоологии и Института рыбного хозяйства. За период работы с 2011-2015 гг. по водоемам заповедника была намечена сеть мониторинговых точек для отбора материала, где ежемесячно отбирается материал. Так же мониторинговые наблюдения проводились и на сопредельной территории с заповедником это: среднее течение реки Ыргайты, Жаманты и в районе слияния реки Шынжылы с рекой Тентек. Основной задачей по плану долгосрочного мониторинга зообентоса было наметить сеть точек для сбора материала для наблюдения за видовым разнообразием, распространением донной фауны на дельтовых водоемах заповедника. Дать описание водоемов с учетом всех происходящих биотических и абиотических факторов, таких как температура воды, температура воздуха, зарастаемость водоемов в летнее время, цветение и происходящие заморы в зимнее время года. Сборы гидробиологического материала осуществлялись на десяти намеченных точках заповедника и на трех точках сопредельной территории. Места сбора водоемы Алакольского заповедника, участки Байбала, Карамойын, Тогызтубек, Туйыксу, Жинишкесу, Мынколь (таблица 1). На озере Байбала пробы отбирались на биотопе, глубиною в среднем от 0,7 до 2,2 м прозрачность составляла до 1 метра зарастаемость в среднем 40%, грунт детрит. Так же сборы проводились на протоке питающей озеро Байбала, глуби- ною в среднем 1,5 м с прозрачностью до дна, зарастаемость 20%, грунт частички серого ила и детрит. На участке Карамойын материал отбирался на прибрежных биотопах, где глубина не превышала 0,5 м, при максимальной глубине на стекле 1,2 м, зарастаемость озера до 60%, грунт детрит с частичками серого ила.

Тоқсанына бір рет шығарылады 108 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Т. РАФИКОВ. 4 (72) 2016. С. 107-115 ISSN 1683-1667

Таблица 1 – Координаты точек мест сбора проб

Координаты Средняя Прозрач- Район Станции N E глубина/м ность/м. оз. Карамойын 46º28,607 80º54,060 1,2 до дна дельта оз. Байбала 46º58,083 80º57,122 2,2 1 р. Тентек Протока Байбала 46º27,099 80º57,131 2,0 до дна оз. Боль. 46º27,832 81º05,132 1,1 до дна Каратентек оз. Мал. 46º27,438 81º05,758 1,5 1 Каратентек Выход на оз. Сасыкколь 46º26,50 81º08,136 1,5 0,5 с прокоса Тогызтубек у устья оз. Сасык- 46º28,655 81º04,385 2,5 1 коль р. Каратентек у центра протоки 46º29,256 81º04,491 2,5 1 Каратентек Жинишкесу 46º32,586 81º13,136 2,5 0,5 Мынколь 46º29,013 81º19,104 2,0 до дна

На участке Тогызтубек и прилегающему к нему озеру Майкога, пробы отбирались на прибрежном участке прокоса, глубиною до 0,5 м, зарастаемость самого озера до 70%, грунт детрит. На кордоне Туюксу пробы отбирались на дельтовых водоемах: Большой и Малый Каратентек, средняя глубина 2,5 м, зарастаемость в среднем 50%, грунт песок, частички детрита и серый ил. На озерах Жинишкесу пробы отбирались перед выходом в озеро Сасыкколь, глубина в среднем составляла 2,5 м, прозрачность до 0,5 м, грунт детрит с частичками серого ила. На Мынкольской системе озер материал отбирался в биотопах с подвижными плавнями глубина в среднем 1,8-2,0 метра, прозрачность до дна, зарастаемость погруженной водной растительностью около 50-60%, грунт детрит и серый ил. Сопредельная территория с заповедником: Нижнее течение реки Шынжылы на слиянии с рекой Тентек, сопредельная территория с заповедником. Грунт в основном песчано-галечный, зарастаемости не бывает, глубина варьирует от 0,2 на перекатах и до 1,2 метра в заводях.

Региональный вестник Востока 109 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина Среднее течение реки Жаманты сопредельная территория с заповедником, глубина в среднем от 0,5 до 0,7 метра, течение быстрое, зарастаемость отсутствует, грунт в основном песчано-галечный. Среднее течение реки Ыргайты сопредельная территория с заповедником, глубина в среднем от 0,2 до 0,6 метра, течение быстрое, зарастаемость отсутствует, грунт в основном песчано-галечный. В среднем на водоемах за наблюдаемые сезоны температурные показатели колебались от +6 в зимний период и до +260С в летний. Средняя глубина водоемов колебалась от 0,5 до 2,5 метров. Материал на установленных точках отбирали по 1-2 раза ежемесячно на сопредельных территориях, пробы отбирали один раз в год. На глубоких водоемах качественные пробы донной фауны отбирались дночерпателем Петерсена с площадью захвата 0,025 м2, а на мелководьях и в прибрежных биотопах отбирались путем выбора животных из луж и ямок. Собранный материал промывали через сачок из мельничного газа №30. Первичную обработку проводили на месте и фиксировали 4% раствором формалина для последующей обработки. Пробы частично разбирали на месте сбора материала. Животных разбивали на группы: черви, насекомые и моллюски. Далее пробы обрабатывались в центральной усадьбе Алакольского ГПЗ с применением бинокулярного стереоскопического микроскопа и других инструментов.

Примечание: Зелеными кружками обозначены точки сбора на территории заповедника, синими квадратиками точки сбора на сопредельной территории с заповедником

Рисунок 1 – Точки 2 сбора проб на территории заповедника и сопредельных территории

Тоқсанына бір рет шығарылады 110 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Т. РАФИКОВ. 4 (72) 2016. С. 107-115 ISSN 1683-1667

Для определения использованы определители: Попова А.Н., 1953. Маслов А.В., 1967. Заика Е.А. и др. Лихарев И.М., Раммельмейер Е.С., Кутикова Л.А., Старобогатов Я.И., Панкратова В.Я. и т.д. Согласно построенному плану на пять лет в 2011 году была намечена сеть мониторинговых точек для сбора материала. Со временем систематизировали сбор материалов, составили ежегодные планы, по которым проводились полевые работы. Полученные данные обрабатывались в конце года и были подготовлены годовые отчеты по теме. За весь период работы как было выше сказано в методи- ках работ, пробы на водоемах отбирались по два три раза на разных биотопах. В некоторых пробах встречалось полное отсутствие беспозвоночных. Из отобранных качественных сборов бентофауны определено 40 видов беспозвоночных из 5 групп. По количеству встречаемости преобладали личин- ки насекомых, которые представлены 8 семействами и 27 видами стрекозы – 5, вида двукрылые – 10, жуки – 3, клопы – 3, поденки – 3, веснянки – 1. Далее: ракообразные – 2, губки – 1, моллюски – 5, черви – 2 и пиявки – 2 вида. Как видно по количеству встречаемости преобладали личинки насекомых, доминирующими по видам на дельтовых водоемах являются личинки двукрылых. Часто встречались малощетинковые черви трубочники и круглые черви нематоды. Из нектобентостных организмов на входе в озеро Большой Каратентек повсеместно встречались мизиды. По основному руслу реки Тентек в пробах часто встречались гамарусы, личинки комаров, веснянок, поденок так же имаго жуков и клопов. На прибрежных и мелководных участках встречались брюхоногие моллюски. В 2014 году уровень реки Тентек был критически низким, дельтовые озера очень обмелели, на практически высохшем озере Большой Каратентек было обнаружено множество высохших двустворчатых моллюсков рода Anodonta, на данный момент живых представителей не обнаружено. На реках сопредельной территории повсеместно и в большем количестве встречались личинки мошек и ручейников. Полученные в ходе наблюдении данные, скорее всего, отражают далеко не полную картину донного биоразнообразия заповедника, что требует его уточнения в ходе дальнейших детальных исследований. Грунт на озерах заповедника представлен в основном серым илом с множеством остатков детрита, на биотопах со слабым и сильным течением, грунт в основном песок и ил где повсеместно встречались черви представленные: олигохетами Tubificidae, Nais communis Piguet, нематодами Nematoda sp., моллю- ски, представленные: брюхоногими Lymnaeidae sp., Valvata piscinalis, Planorbis planorbis, Bithynia sp. ракообразные, представлены: Gammarus lacustris, Paramysis

Региональный вестник Востока 111 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина intermedia, стрекозы: Erythromma, Anax imperator Leach, Aeshna cyanea, Cordulla aenea, Coenagrion vernale. Подёнки: Caenis macrura, Caenis sp., Caenis horaria. Из клопов: часто встречались Notonecta glauca, Gerris paludum, Ranatra linearis L. Из жуков: Ilybius, Gyrinus sp., Dytiscus marginalis. Очень часто встречались в пробах личинки двукрылых: Cryptochironomus gr., Sphaeromiini pictus, Procladius ferruqineus, Сonjungens Kieffer, Culex pipiens, Corethra, Polypedilum scalaenum, Chironomus plumosus. На сопредельной территории с заповедником реках Ыргайты, Жаманты и Шынжылы в сборах зообентоса присутствовали личинки Simuliidae, Ephemeroptera, Trichoptera и Gammarus lacustris.

Таблица 2 – Виды определенные на водоемах заповедника и сопредельных территории

Черви – Vermes Nematoda sp. Nais communis Piguet Tubifex tubifex Пиявки – Hirudinea Hemiclepsis marginata Piscicola geometra Насекомые – Insecta Стрекозы – Odonata Cordulia aenea Coenagrion sp. Anax imperator Leach Erythromma sp. Aeshna sp. Двукрылые – Diptera Cryptochironomus gr. Chironomus plumosus Chironomus sp. Procladius ferruqineus Сonjungens Kieffer Culex pipiens Corethra Sphaeromiini pictus Polypedilum scalaenum Tipula sp.

Тоқсанына бір рет шығарылады 112 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Т. РАФИКОВ. 4 (72) 2016. С. 107-115 ISSN 1683-1667 Продолжение таблицы 2

Жуки – Coleoptera Dytiscus marginalis Gyrinus sp. Ilybius Клопы – Heteroptera Notonecta glauca Gerris paludum Ranatra linearis L Поденки – Ephemeroptera Caenis macrura Caenis sp. Caenis horaria Веснянки – Plecoptera Chloroperlidae sp. Мошки – Simuliidae Simulium sp. Ручейники – Trichoptera Limnophilus sp. Ракообразные – Crustacea Gammarus locustris Sars Paramysis intermedia Губки – Spongia Demospongiae sp. Моллюски – Mollusca Брюхоногие моллюски – Castropoda Lymnaeidae sp. Valvata piscinalis Bithynia sp. Planorbis planorbis Двустворчатые моллюски – Bivalvia Anodonta sp.

В зимние периоды 2011-2015 года по наблюдениям водоемов на предмет замора, озера Карамойын (Стекло) озеро Байбала ежегодно на них отмечаются в

Региональный вестник Востока 113 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина весенний период заморы рыб, причина тому низкий уровень реки Тентек в летний период за короткое время весной они не успевают наполниться полностью. Так и в летний период 2014 года уровень реки Тентек был минимальным близким к критическому, дельтовые водоемы левобережья Карамойын и Байбала не успели набраться. При минимальном уровне воды в основном русле реки Тентек подпитываются только дельтовые озера правобережья. Из за низкого уровня воды в реке Тентек в летний период водоемы левобережья сильно обмелели, вода начала поступать лишь в третьем квартале года и вышеуказанные водоемы не успевают набрать основную массу воды. В весенний период, как и предполагали на озере Байбала наблюдали замор рыб. Для более детального изучения донной фауны дельтовых озер и водоемов до- бавленных со стороны Урджарского района, требуется наладить систематические сборы материала по установленным точкам, так же расширить места сборов материала на более разнообразные биотопы. Так же следует регулировать сток воды по рекам, питающим водоемы заповедника и рационально использовать водные ресурсы на хозяйственные нужды.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Лихарев И.М. Определитель по фауне. Наземные моллюски фауны СССР / И.М. Лихарев, Е.С. Раммельмейер. – М.-Л., 1952. 2. Попова А.Н. Определитель по фауне. Личинки стрекоз фауны СССР (Odonata) / А.Н. Попова. – М.-Л., 1953. 3. Маслов А.В. Определитель по фауне. Кровососущие комары подтрибы Culisetina (Diptera, Culicidae) мировой фауны / А.В. Маслов. – Л., 1967. 4. Хейсин Е.М. Краткий определитель пресноводной фауны / Е.М. Хейсин. – М., 1962. 5. Попова А.Н. Личинки стрекоз фауны СССР (Odonata) / А.Н. Попова. – М., 1953. 6. Тцалохин. Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредель- ных территории. Т. 6, 2004. 7. Панкратова В.Я. Личинки и куколки комаров подсемейства Orthocladiinae фауны СССР (Diptera, Chironomidae-Tendipedidae) / В.Я. Панкратова. – Л., 1970. 8. Панкратова В.Я. Личинки и куколки комаров подсемейства Chironominae фауны СССР (Diptera, Chironomidae-Tendipedidae) / В.Я. Панкратова. – Л., 1983. 9. Чекановская О.В. Водные малощетинковые черви фауны СССР, 1962. 10. Жадин В.И. методы гидробиологического исследоавания / В.И. Жадин. – М.: Высшая школа, 1960. 11. Нарчук Э.П. Определитель семейств двукрылых насекомых / Э.П. Нарчук. – Санкт-Петербург, 2003. 12. Кутикова Л.А. Определитель пресноводных беспозвоночных Европейской части СССР / Л.А. Кутикова, Я.И. Старобогатов. – Л., 1977. 13. Рубцов И.А. Определитель родов мошек полеарктики / И.А. Рубцов, А.В. Янковский. – Л.,1984. 14. Старобогатов Я.И. Определитель пресноводных беспозвоночных России и

Тоқсанына бір рет шығарылады 114 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. ТУЛЕБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 115-123 ISSN 1683-1667 сопредельных территорий. Том 6. Моллюски / Я.И. Старобогатов [и др.]. – М., 2004.

REFERENCES 1. Liharev I.M., Rammel’mejer E.S., Opredelitel’ po faune. Nazemnye molljuski fauny SSSR. M.L., 1952 (in Russ). 2. Popova A.N., Opredelitel’ po faune. Lichinki strekoz fauny SSSR. Odonata. M.L., 1953 (in Russ). 3. Maslov A.V., Opredelitel’ po faune. Krovososushhie komary podtriby Culisetina Diptera, Culicidae. mirovoj fauny. L., 1967 (in Russ). 4. Hejsin, E.M., Kratkij opredelitel’ presnovodnoj fauny. M., 1962 (in Russ). 5. Popova A.N., Lichinki strekoz fauny SSSR. Odonata. M., 1953 (in Russ). 6. Tcalohin., Opredelitel’ presnovodnyh bespozvonochnyh Rossii i sopredel’nyh ter- ritorii tom 6, 2004 (in Russ). 7. Pankratova V.Ja., Lichinki i kukolki komarov podsemejstva Orthocladiinae fauny SSSR. Diptera, Chironomidae Tendipedidae, 1970 (in Russ). 8. Pankratova V.Ja., Lichinki i kukolki komarov podsemejstva Chironominae fauny SSSR. Diptera, Chironomidae Tendipedidae, 1983 (in Russ). 9. Chekanovskaja O.V., Vodnye maloshhetinkovye chervi fauny SSSR. 1962 (in Russ). 10. Zhadin V.I., Metody gidrobiologicheskogo issledoavanija. M. Vysshaja shkola. 1960 (in Russ). 11. Narchuk Je.P., Opredelitel’ semejstv dvukrylyh nasekomyh. Sankt Peterburg. 2003 (in Russ). 12. Kutikova L.A., Starobogatov Ja.I., Opredelitel’ presnovodnyh bespozvonochnyh Ev- ropejskoj chasti SSSR. 1977 (in Russ). 13. Rubcov I.A., Jankovskij A.V., Opredelitel’ rodov moshek polearktiki. L., 1984 (in Russ). 14. Starobogatov Ja.I., Prozorova L.A., Bogatov V.V., Saenko E.M., Opredelitel’ presnovodnyh bespozvonochnyh Rossii i sopredel’nyh territorij. Tom 6. Molljuski. M., 2004 (in Russ).

УДК 591.9 (574.42)

А.Р. ТУЛЕБАЕВА

Алакольский государственный природный заповедник г. Ушарал, Алматинская область, Казахстан

ОПИСАНИЕ РАСТИТЕЛЬНОСТИ ОСТРОВОВ АРАЛТОБЕ ОЗЕРА АЛАКОЛЬ НА 2016 ГОД В статье дано описание местоположения трех островов Аралтобе оз. Алаколь, а также дана характеристика рельефа и растительности. Приведен список растений, собранных летом на островах. Ключевые слова: остров, Улькен Аралтобе, Орта Аралтобе, Киши Аралтобе, тер- раса, реликт, флора.

Региональный вестник Востока 115 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина

2016 ЖЫЛДАҒЫ АЛАКӨЛ КӨЛІНДЕГІ АРАЛТӨБЕ АРАЛДАРЫНДАҒЫ ӨСІМДІКТЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ Мақалада Алакөл көліндегі үш Аралтөбе аралдарының орналасуына және жер бедері мен өсімдік жамылғысына сипаттама беріледі. Сонымен қатар аралдарда жазда жиналған өсімдіктердің тізімі көрсетілген. Түйін сөздер: арал, Үлкен Аралтөбе, Орта Аралтөбе, Кіші Аралтөбе, терраса, реликт, флора.

DESCRIPTION OF VEGETATION OF ARALTOBE ISLANDS OF ALAKOL LAKE FOR THE YEAR 2016 In the article location of Araltobe islands of Alakol Lake and characteristic of relief and vegetation are is provided. List of plants collected in summer in mentioned islands is given. Keywords: island, Ulken Araltobe, Orta Araltobe, Kishi Araltobe, terrace, relict, flora.

Со времен создания Алакольского заповедника была проведена большая работа по изучению растительного и животного мира. Достаточно изучена фауна позвоночных животных, начато изучение основных групп беспозвоночных. Проводятся фенологические и гидрологические наблюдения. Ведется активная работа по охране территории. В том числе особое внимание уделяется трем островам оз. Алаколь, которые были основанием создания заповедника, после сенсационного открытия здесь в 1968 году первой уникальной колонии реликто- вой чайки. Но именно растительность этих островов оставалась без внимания. И вот, начиная с 2016 по 2020 годы, мы решили сделать инвентаризацию флоры и создать карту растительности с применением ГИС технологии, именно по трем островам Аралтобе. В 2016 году произвели частичную инвентаризацию флоры, не были собраны ранние весенние экземпляры растительности, так как в апреле на озере лед только начинал таяние. Само озеро Алаколь бессточное соленое, вытянутое с северо-запада на юго-восток. Находится на 348 м над уровнем моря. Длина озера – 104 км, максимальная ширина – 52 км (средняя – 25,5 км), длина береговой линии – 384 км, максимальная глубина – 54 м (средняя – 21 м). Объем водной массы составляет 58,56 млрд м3, средняя амплитуда колебаний уровня воды – 82 см. Площадь водосбора – 47859 км2. Прозрачность воды измеряется от 0,6-0,8 м в мелководной и до 6 м в центральной части водоема. Берега Алаколя отлогие, сложенные рыхлыми глинистыми или супесчаными породами. Южный и восточный берега имеют береговые обрывы высотой до 2-9 м. Имеются глубоко вдающиеся в сушу заливы, окаймленные полосой тростников, и песчано-галечниковые косы, являющиеся важнейшими местами гнездования. Вдоль западного, восточного и юго-восточного берегов, в понижениях, где имеются выходы грунтовых вод, происходит заболачивание и

Тоқсанына бір рет шығарылады 116 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. ТУЛЕБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 115-123 ISSN 1683-1667 образование обширных тростниковых массивов. Описываемые в статье три острова находятся на северо-восточной, наиболее глубоководной части оз. Алаколь. Они образуют подобие небольшого архипелага длиной 17 км и до 40 км в окружности. В народе острова называют Каменными. Удалены на 30-40 км от южного, 40-50 км от западного и на 14-15 км от восточного побережья. Предполагается, что они находятся на линии разлома земной коры, и представляют собой выходы коренных палеозойских пород среднего девона и нижнего карбона, возвышающиеся над поверхностью озера в виде узкого тектонического блока северо-западного простирания. Островные возвышенности опоясаны постепенно снижающимися террасовидными уступами, которые покрыты разреженной полупустынной растительностью на серо-бурых пустынных малоразвитых, сильно каменистых почвах. Подно- жие сопок щебнисто-галечниковые с суглинками и небольшими солончаками. Вдоль берегов имеются валы из мелкого щебня и гальки, а также небольшие заливы лагунного типа с открытыми пляжами. Конфигурация береговой линии меняется почти ежегодно, так как острова каждую весну подвергаются мощному воздействию переносимой течением огромной массы льда. В проливах между островами наблюдаются сильные водные течения. Острова являются уникальным местом гнездования колониальных птиц, таких как хохотунья, черноголовый хохотун, большой баклан, кудрявый пеликан, реликтовая чайка, чеграва, речная крачка, луговая тиркушка, кулик-сорока. Кроме птиц на островах установлено обитание пресмыкающихся, из млекопитающих на острове Улькен Аралтобе регулярно живут 3 лисицы и 2 косули Сибирские. Улькен Аралтобе – самый крупный остров, представляющий собой плосковершинную возвышенность, вытянутую с северо-запада на юго-восток. Остров имеет длину – 8 км, ширину – 5,7 км, площадь – 26,5 км2, высоту над уровнем воды – 88,4 м. Коренные породы прикрыты слоем рыхлых делювиаль- ных отложений, на которых развита пустынная растительность. В центральной части острова находится холмистая равнина, приподнятая над уровнем озера на 58-60 м. Возвышенность окаймляется пологохолмистой террасой, которая по береговой полосе образована песком, щебнем и галечником. Восточная и северо- восточная стороны острова пологие, с береговым валом из галечника, щебня и песка. С южной и юго-западной сторон острова имеются скалистые обрывы высотой 10-20 м. На северном побережье острова в понижениях за береговыми валами образовались мелководные озерки, окруженные тростниками, тамариксами, которые имеют мозаичный тип зарастания. Растительность в основном представлена терескеном, кокпеком и видами полыней, местами встре-

Региональный вестник Востока 117 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина чаются целые поля ковыля и пырея. По береговой линии можно встретить кусты тамарикса и заросли тростника, а также в единичном экземпляре отмечены гониолимон, латук, цинанхум.

Рисунок 1 – Песчаная береговая линия о. Улькен Аралтобе

Остров Орта Аралтобе имеет вид пологовершинной каменисто-щебнистой сопки, возвышающейся над водой на 53-60 м и ориентированной с запада на восток. Длина острова – 1,5 км, ширина – 0,5 км, площадь – 0,7 км2. Находится в 4,5 км от острова Улькен Аралтобе и в 1,5 км от острова Киши Аралтобе. Южные и западные склоны холмообразные. Береговая полоса щебнисто-песчаная, юго- западная часть острова обрывистая, с обнажениями коренных пород. Основная растительность здесь представлена терескеном, кокпеком, видами полыней и маря. А также были отмечены весенние экземпляры ферулы, козлобородника, дескурайнии, но, к сожалению уже увядшие в момент обследования острова, по- этому не определенные до вида. Именно на этом острове в 1968 году была открыта первая в мире уникаль- ная колония реликтовой чайки, и с тех пор она гнездится только на этом острове на вершине сопки. Кроме реликтовой чайки на острове гнездятся колониаль- ные виды птиц, таких как черноголовый хохотун, большой баклан, хохотунья, чеграва, крачка, кулик-сорока, кудрявый пеликан и др.

Тоқсанына бір рет шығарылады 118 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. ТУЛЕБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 115-123 ISSN 1683-1667

Рисунок 2 – Щебнисто-песчаный берег о. Орта Аралтобе

Киши Аралтобе имеет длину – 3,2 км, ширину – 1,1 км, площадь – 2 км2. Это наиболее высокий скалистый остров, возвышающийся над озером на 150 м, сложен серо-зелеными туфогенными алевролитами и псаммофитовыми туфами, покрытыми небольшой толщей осадочных пород. Большую часть острова занимает каменистая сопка, разделенная каньонообразной долиной на две части. Южная и юго-западная стороны представляют собой отвесные скалы с уступами, круто обрывающимися в воду. Восточная и северная стороны острова пологонаклонные, с небольшими долинками, поросшими разрежен- ной пустынной растительностью. Береговая полоса из щебня и галечника. Рас- тительность наиболее разнообразна по сравнению с другими островами. Здесь на малоразвитых щебнистых и каменистых серо-бурых почвах большую часть острова занимают тасбиюргуновые пустыни. А также представлены полынно- кокпековые, терескеновые с кустарником – астрагалом, на вершине холма единичными экземплярами были отмечены ревень, трихантемис, мордовик, скалигерия. А основная растительность представлена терескеном, кокпеком, тасбиюргуном, видами полыней и не определенного до вида видами сведы.

Региональный вестник Востока 119 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина

Рисунок 3 – Юго-западная сторона о. Киши Аралтобе

Рисунок 4 – На вершине холма о. Киши Аралтобе

Тоқсанына бір рет шығарылады 120 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Р. ТУЛЕБАЕВА. 4 (72) 2016. С. 115-123 ISSN 1683-1667

В данное время идет работа по определению видов растений из собранного гербария по трем островам.

Таблица 1 – Определенные виды растений

№ Наименование растений п/п Латинский Русский Казахский 1 Agropyron fragile Пырей ломкий Бидайық 2 Artemisia arenaria Полынь песчаная Құм жусаны 3 Artemisia scoparia Полынь метельчатая Шашақты жусан 4 Atriplex cana Лебеда седая Көкпек 5 Chenopodium album Марь белая Ақ алабота 6 Cynanchum sibiricum Цинанхум сибирский Түйе табан шырмауық 7 Descurainia Sophia Дескурайния Софии София сарымаласы 8 Echinops Gmelini Мордовик Гмелина Гмелин аққурайы 9 Gonilimon callicomum Гониолимон Әдемібасты қызшөп красивокронный 10 Halocnemum strobilaceum Сарсазан шишковатый Сарсазан 11 Krascneninnikovia ceratoides Терескен роговидный Мүйіз пішінді теріскен 12 Latuca tatarica Латук татарский Татар сүтшөбі 13 Lepidium latifolium Клоповник Жалпақ жапырақты широколистый шытыр 14 Nanophyton erinaceum Нанофитон ежевый Тасбуйырғұн 15 Phragmites australis Тростник южный Оңтүстік қамысы 16 Rheum nanum Ревень низкий Аласа рауғаш 17 Scaligeria setacea Скалигерия Тікенді лақан щетинковая 18 Stipa lessingiana Ковыль Лессинга Лессинг бозы 19 Tamarix hispida Гребенщик Жапырақты жыңғыл щетинистоволосый 20 Truchanthemis karataviensis Трихантемис Саржау каратавский

Из данного списка выделяется трихантемис каратавский, который явля- ется реликтом эпохи эоцена, находящийся в Алакольской котловине на северо- восточной границе ареала. Отмечен только на острове Киши Аралтобе щебнистом участке на вершине холма, где было всего 10 экземпляров на 5 м2.

Региональный вестник Востока 121 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина

Рисунок 5 – Truchanthemis karataviensis

На данном этапе идут работы по определению собранного гербария. По этому направлению до 2020 года будет определен список растений, которые произрастают только на островах, и дана характеристика каждому виду растений. А также будет сделана карта растительности трех островов с применением ГИС технологий и собран гербарий.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Березовиков Н.Н. Заказник «Реликтовая чайка» и его роль в сохранении уникальных гнездовий колониальных птиц на оз. Алаколь / Труды Алакольского государственного природного заповедника. Т. 1 / под ред. Н.Н. Березовикова. – Алматы, 2004. – С. 35-39. 2. Казанская Е.А. Морфология и динамика берегов оз. Алаколь / Алакольская впадина и ее озера. – Алматы, 1965. – С. 88-121. 3. Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана. Т. 3 (Алаколь- Сасыккольская система озер) / под ред. М.Ж. Бурлибаева, Л.Я. Курочкина и др. – Астана, 2007. – С. 124-125.

Тоқсанына бір рет шығарылады 122 Шығыстың аймақтық хабаршысы Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН. 4 (72) 2016. С. 123-130 ISSN 1683-1667

REFERENCES 1. Berezovikov N.N., Zakaznik Reliktovaja chajka i ego rol’ v sohranenii unikal’nyh gnezdovij kolonial’nyh ptic na oz. Alakol’. Trudy Alakol’skogo gosudarstvennogo prirodnogo zapovednika. T.1 pod red. N.N. Berezovikovа. Almaty, 2004, 35, 39 (in Russ). 2. Kazanskaja E.A., Morfologija i dinamika beregov oz. Alakol’ Alakol’skaja vpadina i ee ozera. Almaty, 1965, 88, 121 (in Russ). 3. Global’no znachimye vodno bolotnye ugod’ja Kazahstana. T.3. Alakol’ Sasykkol’skaja sistema ozer. pod red. M.Zh. Burlibaevа, L.Ja. Kurochkina i dr. Astana, 2007, 124, 125 (in Russ).

УДК 662.74

Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОЦЕССА ТЕРМОДЕСТРУКЦИИ СЛАНЦЕВ КЕНДЕРЛЫКСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ В современном мире проблема переработки сланцев в жидкое топливо становится актуальной, в связи, с чем возникает необходимость исследования их состава и термической деструкции. В статье представлены данные физико-химического анализа сланцев Кендерлыкского месторождения, проанализированы результаты низкотемпературной деструкции сланцев, рассмотрено поведение органической и минеральной составляющих сланцев. Ключевые слова: сланец, состав и структура сланцев, термодеструкция сланцев.

КЕНДІРЛІК КЕН ОРНЫНЫҢ ТАҚТАТАСТАРЫНЫҢ ТЕРМОДЕСТРУКЦИЯЛАУ ҮРДІСІН ЗЕРТТЕУ Қазіргі заманда тақтатасты сұйық отынға қайта өңдеу өзекті мәселеге айналуда, осыған байланысты олардың құрамын және термиялық деструкциясын зерттеу қажеттілігі туындауда. Мақалада Кендірлік кен орнының тақтатастарының физика- химиялық талдау деректері, төмен температурадағы деструкция анализінің нәтижелері, тақтатастың органикалық және минералды құрамдас бөліктерінің әрекеті қаралған. Түйін сөздер: тақтатас, тақтатастың құрамы мен құрылымы, тақтатастардың термодеструкциясы.

INVESTIGATION OF THE THERMODESTRACTION OF SLATE OF THE KENDERLYK DEPOSITS The problem of processing slate into liquid fuels recently gained a significant importance. Therefore, there is a need for study on composition and thermodestruction of slates. In the article data of physical and chemical analysis of the Kenderlyk slate deposit are presented, results of low-temperature destruction of slate are analyzed, the behavior of organic

Региональный вестник Востока 123 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина and mineral components of the slate are considered. Keywords: slate, composition and structure of slate, slate thermal destruction.

Постоянно возрастающие объемы потребления нефти и природного газа при ограниченности их легкодоступных ресурсов уже сегодня обусловливают неизбежное использование твердых горючих ископаемых, в частности горючих сланцев, как одного из альтернативных источников получения жидких углеводородных продуктов. Запасы органического углерода, аккумулированного в сланцах, превышают запасы всех других видов топлива, вместе взятых. Актуальным становится вопрос о переработке горючих сланцев в жидкое топливо и другие химические продукты. Извлечение технологической составляющей возможно только за счет термической переработки сланца, которая понимается как нагревание сырья до таких температур, при которых происходит полная деструкция керогена, причем одна часть керогена превращается в кокс, другая – в летучие вещества (смолу, газ), которые за счет физической конденсации разделяются и используются раздельно [1]. Сланцы представляют собой серую массивную и слоистую породу и содержат 5-30%, редко до 50-60% органического вещества (керогена). При термической деструкции горючих сланцев образуется смола, по химическому составу не имеющая природных аналогов. Образование в условиях полукоксования значительного количества смолы (для сланцев большинства известных месторождений от 20 до 70 в расчете на органическую часть) – главная особенность горючих сланцев, отличающая их от углей. К другим признакам относятся повышенная зольность (в большинстве случаев выше 50 мас.%), не- значительная растворимость органического вещества в органических раствори- телях и его обогащенность водородом, способность гореть в пламени спички, издавая специфический запах [2]. В ходе анализа были изучены состав и структура сланцев методами: гравиметрический анализ, рентгенофлуоресцентый анализ, рентгеноструктурный анализ, ИК спектрофотометрия. Были определены зольность[3], влажность[4], выход летучих веществ [5].

Таблица 1 – Результаты экспериментальных данных по исследованию сланцев Кендырлыкского месторождения

Зольность, % Влажность, % Выход летучих веществ, %

53,75 ± 1,03 4,45 ± 0,18 22,32 ± 0,21

Тоқсанына бір рет шығарылады 124 Шығыстың аймақтық хабаршысы Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН. 4 (72) 2016. С. 123-130 ISSN 1683-1667 Исследование структуры сланца производили на ИК спектрофотометре с преобразованием Фурье «ФТ-801» (условия снятия спектра таблетки с KBr).

Рисунок 1 – ИК-спектр сланца для образцов с размером частиц 0,315 мм

Таблица 2 – Сводная таблица частоты полос поглощения для ИК-спектра сланца для образцов размером частиц 0,315 мм

Волновые 500-550 600 900-1100 1200-1800 2800-2900 3400-3800 числа см–1

CH3,CH2, C-O-C, C=C, C-N, Связь O-H, N-H, C=O, C-H, Структурные FeS O-H, Ме-орг, 2 C-O, N=N, O-H фрагменты С-S NH Si–O–Si доломит, C-O-H, (Hсвязан.) 2

Si–O α-SiO2, кальцит

Минеральная составляющая, по данным спектров поглощения,

представлена: доломит CaMg(CO3)2 – интенсивная полоса с пиком в области –1 –1 1450, 800 см ; кальцит СаСО3 с пиком в области 1450 см ; пирит FeS2 – пик в области 600 см–1. Органическое вещество (ОВ) имеет типичные спектры поглощения в области 700-4000 см-1. Анализ полученных ИК спектров показал, что ОВ представлено: аминами (3600-3400 см–1), ОН-группами фенолов, спиртов и карбоксильных гидроксилов (3700-3100см–1), метиленовыми группами в насы- щенных кольцах (3000-2800 см–1), ароматическими структурами (1600, 900-800 см–1), С=О группами кетонов, кислот и сложных эфиров (1800-1600, 800 см–1),

Региональный вестник Востока 125 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина –1 –1 СН2-группами (1500-1400, 800 см ), СН3-группами (1400-1350 см ), полизаме- щенными ароматическими структурами (800 см–1). Низкотемпературная термическая деструкция сланцев Кендерлыкского месторождения проведена в интервале температур 200-4000С при механическом измельчении до размеров частиц – 0,315 мм: 0,615 мм и 1,250 мм. Схема эксперимента приведена на рисунке 2.

Термическая деструкция (200-4000С)

Измельчение (0,315 мм, 0,630 мм, 1,250 мм)

ИК- спектроскопия Дифрактометрия

Рисунок 2 – Схема проведения эксперимента

В начале эксперимента произведено измельчение пробы. Просеивание проводилось при помощи сит №0,315 (номинальный размер стороны ячейки – 0,315 мм); №0,630 (номинальный размер стороны ячейки – 0,630 мм) и №1,250 (номинальный размер стороны ячейки – 1,250 мм).

Рисунок 3 – Пробы с размерами частиц 0,315 мм, 0,630 мм и 1,250 мм

Тоқсанына бір рет шығарылады 126 Шығыстың аймақтық хабаршысы Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН. 4 (72) 2016. С. 123-130 ISSN 1683-1667 Была произведена термическая обработка сланцев при температурном интервале 200-4000С; время обжига 1, 2, 3 часа соответственно. Определение состава сланцев после термической обработки было произведено на прибор ИК-спектрофотометр с преобразованием Фурье.

Рисунок 4 – ИК-спектр сланца для образцов с размером частиц 0,315 мм, после термической обработки при температуре 2000С; время анализа 3 часа

Таблица 3 – Сводная таблица частоты полос поглощения для ИК спектра сланца для образцов размером частиц 0,315 мм; после термической обработки при температуре 2000С; время анализа 3 часа

Волновые числа 520-550 750 900 1050-1100 см–1 Структурные Связь Аром, доломит C=C

фрагменты Ме-орг, CH2, C-S Si–O–Si, FeS2 Волновые числа 1250-1800 1950-2100 2800-3400 3500-3900 см–1

Структурные CH3,CH2, C=C, CєC, NH2, O-H фрагменты C-N, N-H, C=O, C≡N, CH3, (H связан.), N=N, C-O-H, -N=C=S CH2 α-SiO2, R-NO2, кальцит

Региональный вестник Востока 127 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина

Рисунок 5 – ИК-спектр сланца для образцов с размером частиц 1,250 мм, после термической обработки при температуре 3000С; время анализа 3 часа

Таблица 4 – Сводная таблица частоты полос поглощения для ИК спектра сланца для образцов размером частиц 0,315 мм; после термической обработки при температуре 3000С; время анализа 3 часа

Волновые 500-600 750-800 900-1100 1250, 1400-1550 числа см–1 Связь Аром, C=C,

Структурные Ме-орг, Аром, N-H, C-O, α-SiO2, CH2, фрагменты Si–O–Si, CH2, C-S C-O-C, CH3, кальцит, FeS2 доломит Волновые 1600 1750-2100 2750 3050, 3400 числа см–1 C=O, CH ,CH , Структурные 3 2 Аром, C=O, -O- CH , NH2, фрагменты 2 гетероциклы -OH

При анализе ИК спектров сланцев после термической обработки можно наблюдать, что изменения минеральной части сланцев не происходит, характерные частоты полос в области 500-900 см–1.

Тоқсанына бір рет шығарылады 128 Шығыстың аймақтық хабаршысы Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН. 4 (72) 2016. С. 123-130 ISSN 1683-1667

Рисунок 6 – ИК-спектр сланца для образцов с размером частиц 0,315 мм, после термической обработки при температуре 4000С; время анализа 3 часа

Таблица 5 – Сводная таблица частоты полос поглощения для ИК спектра сланца для образцов размером частиц 0,315 мм; после термической обработки при температуре 4000С; время анализа 3 часа

Волновые 550-650 800 1050 1300-1800 числа см–1 Связь Аром, CH , Аром, NH , 2 Структурные Ме-орг, 2 CH , кальцит, Аром, CH , C-O-C, 3 фрагменты Si–O–Si, 2 C=O, Озониды FeS2, C-S гетероциклы Волновые 2000 2800 3400 3550-3900 числа см–1 CєC, Структурные Гетероциклы, C≡N, CH , CH , NH , O-H, фрагменты 2 3 2 -OH -N=C=S

Происходят изменения в металлорганических соединениях, полосы становятся, более ярко выражены. Ароматические структуры присутствуют на всех ИК спектрах, характерные частоты полос в области 750, 1000, 1600 и 3000 см–1. Также с ароматическими структурами присутствуют длинные алкильные цепи, метиленовые и метиловые группы – 750, 1400, 2900 см–1. Присутствуют

Региональный вестник Востока 129 Выпускается ежеквартально естественные науки и медицина гетероциклы (1500-1600, 3600-3750 см–1). В дальнейшем колебаний характерных для гетероциклов становится меньше и размер полос уменьшается – это говорит о том, что происходит перегруппировка их в общем строении. В процессе эксперимента происходит окисление -ОН групп фенолов и спиртов (3100-3700 см–1), при изменении температуры от 2000С до 4000С количество и размер полос уменьшается. Начинается образование С=О групп кетонов, кислот и сложных эфиров (1600-1700 см–1). Исчезают колебания харак- терные для аминов (3400 см–1), -ОН групп связанных с -Н (3500-3900 см–1). Про- исходит разрушение тройной и двойной связей (1300-1600 см–1), а также С≡N групп (1900-2100 см–1). В целом, в ходе термодеструкции можно наблюдать сложные изменения в органическом веществе сланцев – окисление, разрушение и образование новых связей, перегруппировка функциональных групп.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Проблемы и перспективы использования горючих сланцев в Украине / А.М. Осипов [и др.] // материалы VIII Всероссийская конференция с международным участием «Горение твердого топлива». – Новосибирск, 2010. – С. 751-758. 2. Справочник сланцепереработчика. / Под ред. М.Г. Рудина, Н.Д. Серебряннико- ва. – Л.: Химия,1988. – 255 с. 3. ГОСТ 11022-95 Топливо твердое минеральное методы определения зольности. Введ.01.01.97. – М.: Изд-во стандартов, 1997. – 13 с. 4. ГОСТ 27314-91 Топливо твердое минеральное методы определения влаги. Введ.01.01.93 – М.: Изд-во стандартов, 1993. – 21 с. 5. ГОСТ 6382-2001 Топливо твердое минеральное методы определения выхода летучих веществ. Введ.01.01.03. – М.: Изд-во стандартов, 2003. – 24 с.

REFERENCES 1. Problemy i perspektivy ispol’zovanija gorjuchih slancev v Ukraine. A.M. Osipov. i dr. materialy VIII Vserossijskaja konferencija s mezhdunarodnym uchastiem «Gorenie tver- dogo topliva. Novosibirsk, 2010, 751, 758 (in Russ). 2. Spravochnik slancepererabotchika. Pod red. M.G. Rudina, N.D. Serebrjannikova. L. Himija, 1988, 255 (in Russ). 3. GOST 11022 95 Toplivo tverdoe mineral’noe metody opredelenija zol’nosti. Vved.01.01.97. M. Izd.vo standartov, 1997, 13 (in Russ). 4. GOST 27314 91 Toplivo tverdoe mineral’noe metody opredelenija vlagi. Vved.01.01.93. M. Izd. vo standartov, 1993, 21 (in Russ). 5.GOST 6382 2001 Toplivo tverdoe mineral’noe metody opredelenija vyhoda letuchih veshhestv. Vved.01.01.03. M. Izd.vo standartov, 2003, 24 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 130 Шығыстың аймақтық хабаршысы қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар общественные и гуманитарные науки social sciences and humanities

УДК 343.2/.7(574)

Б.Д. БАҚЫТҚАН

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

ПОЛОВЫЕ СНОШЕНИЯ И ИНЫЕ ДЕЙСТВИЯ СЕКСУАЛЬНОГО ХАРАКТЕРА С ЛИЦОМ, НЕ ДОСТИГШИМ ШЕСТНАДЦАТИЛЕТНЕГО ВОЗРАСТА: УГОЛОВНО- ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА И ПРОБЛЕМЫ КВАЛИФИКАЦИИ В статье рассматриваются половые сношения и иные действия сексуального характера с лицом, не достигшим шестнадцатилетнего возраста, а так же уголовно- правовая характеристика и наказания. Причинение несовершеннолетнему указанных действий наносит непоправимый вред здоровью, как физический, так и мораль- ный и полностью охватывается составом преступления, предусмотренного статьей о сексуальных преступлениях. Ключевые слова: угроза, преступления против личности, регламентация, шан- таж, потерпевший.

ОН АЛТЫ ЖАСҚА ТОЛМАҒАН ТҰЛҒАЛАР АРАСЫНДАҒЫ ЖЫНЫСТЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖӘНЕ НӘПСІҚОР МІНЕЗДІҢ ӨЗГЕ ӘРЕКЕТТЕРІ: ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА ЖӘНЕ КӘСІБИЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ Мақала он алты жасқа толмаған тұлғалар арасындағы жыныстық қарым- қатынас, сонымен қатар нәсіпқор мінездің өзге әрекеттері, және де қылмыстақ құқықтағы сипаттары мен қолданылатын қылмыстық жаза негізінде қарастырылады. Кәмелетке толмаған жастағыларға көрсетілген зақымдар физикалық және моральдық қасіретін тигізетіні туралы және тағы басқа әрекеттер, жыныстық қылмыстар туралы қарастырылған. Түйін сөздер: қауіп, қылмысқа қарсы, регламентация, бопса, жәбірленуші.

CARNAL KNOWLEDGE AND ANOTHER ACTIONS OF SEXUAL CHARACTER WITH A PERSON NOT ATTAINING OF SIXTEEN YEARS AGE: THE CRIMINALLY- LEGAL CHARACTERISTIC AND QUALIFICATION PROBLEMS The article discussessexual intercourseand other actions of sexualcharacter witha person under the ageof sixteen ages, as well as criminal-legal characteristic and punishment. Causing

Региональный вестник Востока 131 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки minors above damage cause light injury and is fully covered by the corpus delictistipulated by the article aboutsex crimes. Thus, sexual intercourse and ot her actions of sexual nature are applied to persons under the age of 16irreparable harm, both physicaland moral. Keywords: danger, the crimes against a person, regulation, chantage, victim.

Уголовно-правовая характеристика рассматриваемого преступления против половой свободы состоит из совершения виновным актов мужеложства, лесбиянства или иных действий сексуального характера с применением насилия или угрозой его применения к потерпевшему или к другим лицам либо с использованием беспомощного состояния потерпевшего. Мужеложство представляет собой способ удовлетворения половой страсти между мужчинами путем введения полового члена одного в заднепроходное отверстие другого. Лесбиянство также представляет собой способ удовлетворения половой страсти только между женщинами путем соприкосновения их половыми органами, манипуляции с ними при помощи пальцев рук, а также иные действия, совершаемые руками и другими частями тела, преследующие вышеуказанную цель. К иным действиям сексуального характера относятся следующие действия, совершение которых сопряжено с применением насилия или угрозой его применения к потерпевшему или к другим лицам либо с использованием беспомощного состояния потерпевшего: – введение полового члена мужчины в заднепроходное отверстие женщины; – оральный секс (любого вида) между мужчинами, между женщинами, между мужчиной и женщиной; – имитация полового акта путем совершения фрикций половым членом мужчины в промежутке между молочными железами женщины, ее бедрами, плечом и шеей, по поверхности живота; – имитация акта мужеложства путем введения мужчиной муляжа полового члена в заднепроходное отверстие другого мужчины; – имитация акта лесбиянства путем введения женщиной муляжа полового члена в половые органы другой женщины, а также в ее заднепроходное отверстие; – понуждение к совершению указанных действий двумя лицами, когда виновный получает сексуальное удовлетворение от созерцания происходящего. В качестве «других лиц», в отношении которых может быть применено насилие или высказана угроза его применения с целью понудить потерпевшего к насильственному совершению акта мужеложства, лесбиянства или иных действий сексуального характера, могут фигурировать, так же как и в составе изнасилования, родные и близкие потерпевшего, который в данном случае может потерять способность к сопротивлению и покориться воле виновного.

Тоқсанына бір рет шығарылады 132 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Д. БАҚЫТҚАН. 4 (72) 2016. С. 131-140 ISSN 1683-1667 Психическое воздействие на потерпевших осуществляется путем: – шантажа, который заключается в угрозе оглашения сведений, которые, ставшие общеизвестными, могут нанести ущерб чести и достоинству потерпевших и их близким или привести к иным нежелательным последствиям, например, о неординарной сексуальной ориентации, занятии проституцией, употреблении наркотиков, совершении правонарушений, супружеской неверности, раскрыть тайну усыновления и др. При этом не имеет значения, соответствуют ли действительности сведения, под угрозой разглашения которых совершено сексуальное домогательство; – угрозы уничтожением, повреждением или изъятием имущества, причем равнозначно как движимого, так и недвижимого; – использование материальной зависимости, которая может быть обусловлена, например, полным или частичным проживанием на его жилплощади при отсутствии собственной, наличием у потерпевшего долговых обязательств, которые он к этому времени выполнить не в состоянии и ему требуется отсрочка; – использование иной зависимости, которая обусловлена получением потерпевшим каких-либо льгот, преимуществ, выгод, решением важных для них вопросов в зависимости от волеизъявления виновного. Подобная зависимость может иметь место, например, в сочетании пар: «начальник-подчиненный», «преподаватель-учащийся», «тренер-спортсмен», «проверяемый-ревизор-контролер», «спонсор-нуждающийся в материальной помощи», «проситель кредитов-распорядитель кредитов», «рядовой член организованной преступной группы-лидер», «арендатор-арендодатель», «проситель-работодатель» и т.п. Кроме того, виновный может ставить условие не ущемлять законные права и интересы потерпевшего только в результате совершения с ним указанных в диспозиции ст. 133 сексуальных действий. Понуждение к действиям сексуального характера следует считать оконченным с момента предъявления требований вступить в половую связь, совершить акт мужеложства, лесбиянства или иного действия сексуального характера, высказав угрозы и выставив соответствующие требования и условия, вне зависимости от того, совершены ли были фактически виновным действия сексуального характера или нет. Одно лишь предложение совершить действия сексуального характера не может образовать состав преступления. Субъектом рассматриваемого преступления может быть лицо как мужского, так и женского пола, достигшее 16-летнего возраста. Виновность субъекта имеет место и в том случае, если он действовал в интересах третьего лица (начальника, родственника, знакомого, друга). Если эти

Региональный вестник Востока 133 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки лица подстрекали другое лицо к понуждению потерпевшего совершить с ним действия сексуального характера, то они должны нести ответственность как соучастники. Ответственность не несут лица, которые не являются подстрекателями, но тем не менее знают, что потерпевший совершает с ними действия сексуального характера по понуждению виновного. С субъективной стороны преступления совершаются с прямым умыслом. Виновный осознает, что понуждает потерпевшего совершить с ним или с третьим лицом половое сношение, акт мужеложства, лесбиянства или действия сексуального характера путем шантажа, угрозы уничтожения, повреждения или изъятия имущества, а также с использованием материальной или иной зависимости и желает этого по мотивам удовлетворения полового влечения. Объективная сторона преступления выражается в добровольном, без применения физического или психического насилия, совершении с лицом, не достигшим 16-летнего возраста полового сношения, акта мужеложства или лесбиянства. Это, в частности, приводит к тому, что ответственность не могут нести лица, совершившие такие общественно-опасные деяния с лицом, не достигшим 16 лет, как оральный секс, удовлетворение половой страсти путем введения полового члена в заднепроходное отверстие женщины и другие действия сексуального характера. Подобные деяния, при условии отсутствия какого-либо насилия, могут быть квалифицированы только по статье, предусматривающей более мягкое наказание, не соответствующее степени опасности содеянного. На наш взгляд, выходом из создавшегося положения является внесение законодательных изменений в диспозицию комментируемой статьи. Преступление признается оконченным с момента фактического начала полового сношения, акта мужеложства или лесбиянства. Попытка совершения подобных действий, если они не были доведены до своего логического конца по не зависящим от виновного причинам, должна квалифицироваться по совокупности статей. Как уже говорилось, отличительным признаком состава рассматриваемого преступления является добровольность лица, не достигшего 16-летнего возраста, на совершение с ним полового сношения, актов мужеложства или лесбиянства. Добровольность в данном случае может иметь двузначный характер: – первое – это однозначное согласие, в основе которого может лежать материальная или иная заинтересованность, любопытство, а также уже сформировавшееся у лица, не достигшего 16-летнего возраста, половое влечение; – второе – кажущаяся добровольность, которая выражается в непротивлении действиями виновного в силу непонимания потерпевшим смысла происходящего

Тоқсанына бір рет шығарылады 134 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Д. БАҚЫТҚАН. 4 (72) 2016. С. 131-140 ISSN 1683-1667 события. Ответственность наступает только в случаях, когда виновный знал, что совершает противоправные деяния с лицом, не достигшим 16-летнего возраста. Знание этого факта может основываться на раннем знакомстве с потерпевшими, на их внешнем виде и иных физических данных, манере поведения. Субъективная сторона рассматриваемого преступления характеризуется прямым умыслом, при этом виновный сознает, что совершает половое сношение, акт мужеложства или лесбиянства с лицом, не достигшим 16-летнего возраста, и желает этого. Субъектом данного преступления является лицо как мужского, так и женского пола, достигшее совершеннолетия. Развратные действия представляют собой поступки сексуального характера, не связанные с совершением полового сношения, однако направленные на удовлетворение полового влечения виновного иным способом, а также на развращение малолетних, возбуждения у них преждевременного интереса к половой жизни. Объектом посягательства при совершении развратных действий является половая неприкосновенность, а также нормальное физическое и нравственное развитие лиц, не достигших 16-ти летнего возраста. Общественная опасность данного преступления состоит в том что, их представление о сексуальных от- ношениях между людьми начинает при этом носить неестественный, зачастую циничный, нарочито грубый, опошленный характер, а в ряде случаев соверше- ние развратных действий может служить причиной развития у малолетнего в дальнейшем гомосексуальных, садомазохизских и иных противоестественных наклонностей. Развратные действия могут быть двух видов: физические и интеллектуальные. Физические развратные действия выражаются в обнажении половых органов виновного, совершении ими непристойных движений, мастурбации, все это в присутствии лица, не достигшего шестнадцатилетнего возраста, обнажение половых органов тех же лиц, сопровождающееся их разглядыванием, ощупыванием, поглаживанием, целованием, введением пальца во влагалище или в заднепроходное отверстие, склонение к мастурбации несовершеннолетнего либо в отношении виновного, либо в отношении самого себя, либо третьего лица, вне зависимости от того, имело ли место эякуляция у виновного или нет; откровенное совершение половых актов или иных действий сексуального характера между взрослыми с тем, чтобы лицо, не достигшее шестнадцатилетнего возраста, специально могло наблюдать происходящее. Совершение половых актов или иных действий сексуального характера между взрослыми в присутствии малолетних, возраст которых определяется их

Региональный вестник Востока 135 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки непониманием происходящего, например до пяти лет, а также не имея умысла на то, чтобы лицо, не достигшее шестнадцатилетнего возраста, специально наблюдало происходящее, на наш взгляд, не образует состава развратных действий. Интеллектуальные развратные действия могут выражаться в циничных беседах с несовершеннолетними на половые темы, показе им видеофильмов или иной продукции порнографического характера, чтения литературы подобного содержания или прослушивания аудиозаписи звуков, сопровождающих половые акты. Последствием совершения развратных действий, например, могут быть: покраснение слизистой оболочки, надрывы и разрывы девственной плевы; кровоизлияния в толщу, по краю или у основания ее, трещины, надрывы, царапины и кровоизлияния на слизистой оболочке наружных половых органов, в частности в области малых губ, клитора, наружного отверстия мочеиспускательного канала, различные повреждения в области лобка, промежности, заднего прохода. Причинение несовершеннолетнему указанных повреждений наносит легкий вред здоровью и полностью охватывается составом преступления, предусмотренного статьей о сексуальных преступлениях. Таким образом, половые сношения и другие действия сексуального характера наносят лицам, не достигшим 16-летнего возраста непоправимый вред, как физический, так и моральный. Проведенные исследования показали, что о сущности половой близости между мужчиной и женщиной в возрасте до 10 лет узнало 5,6%; от 10 до 12 лет – 5,9%; от 12 до 14 лет – 12,1%; от 14 до 16 лет – 32,3%; от 16 до 18 лет – 26,5%; после 18 лет – 15,0%. 58,3% молодых людей и девушек получили сведения о половой жизни у подруг и друзей; 18,5% – от посторонних; были очевидцами полового акта меж- ду мужчиной и женщиной 6,8%. Как мы видим, многие из несовершеннолет- них об интимных взаимоотношениях полов узнали в довольно раннем возрасте. Лишь 2% об этом стало известно от родителей. Видно, что большинство родите- лей уклоняется от тактичного разъяснения детям существа интимной близости между полами, рассчитывая на то, что они со временем сами все узнают. Преду- преждение и своевременное пресечение половых преступлений во многом зави- сит от умения родителей и педагогов устанавливать душевные и доверительные отношения с детьми, от уровня и содержания полового воспитания, осуществля- емого в семье и школе. Поэтому необходимо развитие у несовершеннолетних таких качеств, как честность и откровенность, создание в семье атмосферы дру- желюбия и доверия, при котором они могли бы открыто говорить родителям о домогательствах со стороны взрослых.

Тоқсанына бір рет шығарылады 136 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Д. БАҚЫТҚАН. 4 (72) 2016. С. 131-140 ISSN 1683-1667 Квалифицированные и особо квалифицированные признаки составов насильственных действий сексуального характера и изнасилования аналогичны между собой. Субъектом рассматриваемого преступления является лицо, достигшее 16- ти летнего возраста, причем субъектом мужеложства может быть, только лицо мужского пола, лесбиянства – женского, а иных насильственных действий – как мужчина, так и женщина. Однако при совершении рассматриваемых преступлений в составе группы мужчины могут выступать и, соответственно, нести ответственность как организаторы, подстрекатели или пособники в случае совершения исполнителями – женщинами актов насильственного лесбиянства, и наоборот, женщины – в случае совершения исполнителями – мужчинами актов насильственного мужеложства, естественно, если те и другие сами в непосредственный сексуальный контакт с потерпевшим не вступали. Насильственные действия сексуального характера совершаются только с прямым умыслом. Виновный осознает, что удовлетворяет свои сексуальные потребности путем совершения противоправных действий и желает этого. Мотивом совершения насильственных действий сексуального характера помимо удовлетворения полового желания может быть желание унизить человеческое достоинство потерпевшего, опозорить в глазах окружающих, заставить в дальнейшем выполнять какие-либо действия под угрозой распространения сведений об имевшем место сексуальном насилии. Возможно, совершение рассматриваемого преступления из соображений мести или хулиганских побуждений. Объектом рассматриваемого преступления является половая свобода личности. При понуждении к половому сношению или лесбиянству виновный посягает на половую свободу женщины, при понуждении к мужеложству – на половую свободу мужчины. При совершении иных действий сексуального характера – на половую свободу как мужчины, так и женщины. Объективная сторона рассматриваемого преступления состоит в том, что виновный с помощью противоправного воздействия на психику потерпевшего заставляет уступить его сексуальным домогательствам: вступить в половое сношение, совершить акт мужеложства, лесбиянства или иного действия сексуального характера. При квалификации действий виновного необходимо учитывать, что девочки и мальчики в возрасте 12-13 лет нередко достигают такого уровня полового развития, что начинают проявлять интерес к сексуальному общению с лицами другого пола. Однако проявление ими инициативы в совершении развратных действий с участием виновного не освобождает последнего от ответственности. В

Региональный вестник Востока 137 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки любом случае согласие малолетнего на совершение в отношении него развратных действий, на наш взгляд, также не исключает ответственности виновного. Совершение добровольного полового акта или иных действий сексуального характера между взрослой женщиной и лицом мужского пола (или наоборот), не достигшего 16-летнего возраста, не может рассматриваться как совершение развратных действий. В ряде случаев развратные действия предшествуют изнасилованию или совершению насильственных действий сексуального характера, которые являются продолжением развратных действий и, естественно, охватываются умыслом виновного именно на совершение насильственного полового акта или иного насильственного действия сексуального характера. В этих случаях действия виновного надлежит квалифицировать по соответствующим частям Уголовного Кодекса, причем квалификация обеих статей представляется обязательной. В том случае, если развратные действия завершаются совершением ненасильственного полового сношения, актом мужеложства или лесбиянства, то ответственность виновного должна наступать по другой статье. Известные трудности возникают при разграничении составов преступлений. Законодательно расшифровал понятие «иные действия сексуального характера» и не указал их отличие от развратных действий. Этой же статьей подчеркивается именно ненасильственный признак действий сексуального характера. В то же время совершение развратных действий не должно сопровождаться применением какого-либо насилия. Однако 3-5 летние дети, явно находящиеся в беспомощном состоянии в силу своего возраста могут стать жертвой всевозможных сексуальных домогательств и без применения к ним какого-либо насилия, например, в результате простого непонимания смысла происходящего. Для разграничения указанных составов можно, на наш взгляд, руководствоваться тем, что действия сексуального характера в отличие от развратных действий предполагают более сексуально выраженную форму удовлетворения полового влечения. Учитывая, как было указано выше, что совершение действий сексуального характера предполагает их насильственный характер, то, следовательно, совершение действий, без применения насилия или угрозы его применения в отношении лиц, не достигших 16-летнего возраста, в том числе находящихся в беспомощном состоянии, должны квалифицироваться по другой статье. Совершение любых действий сексуального характера, в том числе перечисленных выше, с применением насилия или с угрозой его применения в отношении любого лица, не достигшего 16-летнего возраста, должны

Тоқсанына бір рет шығарылады 138 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б.Д. БАҚЫТҚАН. 4 (72) 2016. С. 131-140 ISSN 1683-1667 квалифицироваться по соответствующим частям. Развратные действия считаются оконченным преступлением с момента их начала, вне зависимости от того, осуществил ли до конца виновный свой замысел или нет. При совершении развратных действий потерпевшими могут выступать лица обоего пола: как женского, так и мужского в возрасте до 16 лет. Совершение развратных действий в подавляющем большинстве случаев характеризуется наличием прямого умысла. Виновный осознает, что совершает развратные действия в отношении лица, заведомо не достигшего 16-летнего возраста и желает их совершить. При этом он должен достоверно знать это обстоятельство либо в связи со знакомством с потерпевшим, либо ориентируясь на его внешние физические данные и поведение. В нередких случаях развратные действия могут совершаться и с косвенным умыслом, например, в ситуации, когда взрослые совершают половой акт или иные действия сексуального характера в присутствии несовершеннолетнего и при этом осознают общественную опасность своих действий, выражающуюся в развращении малолетнего, предвидят наступление для него пагубных последствий, но относятся к этому безразлично. Субъектом совершения развратных действий может быть лицо обоего пола: как мужского, так и женского, достигшее 16-летнего возраста. Однако при решении вопроса об уголовной ответственности лиц, не достигших совершеннолетия, за развратные действия в отношении несовершеннолетних необходимо учитывать, что закон в указанных случаях направлен на охрану нормального развития несовершеннолетних обоего пола. Исходя из этого, суд должен в каждом конкретном случае подходить строго дифференцировано к решению вопроса об ответственности и мере наказания виновного, учитывая возраст обоих несовершеннолетних, данные, характеризующие их личность, степень тяжести наступивших последствий и иные обстоятельства дела. Таким образом, преступления против половой неприкосновенности и половой свободы личности предусматривают деяния, которые либо сопряжены с открытым сексуальным насилием, либо заключаются в грубом нарушении норм половой морали совершеннолетними лицами по отношению к лицам молодого возраста. К числу первых относятся изнасилование, насильственные действия сексуального характера, понуждение к действиям сексуального характера. Половое сношение и иные действия сексуального характера с лицом, не достигшим шестнадцатилетнего возраста, развратные действия составляют вторую группу. Все названные преступления имеют своим видовым объектом

Региональный вестник Востока 139 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки половую неприкосновенность и половую свободу личности. Таким образом, исходя из всего ранее сказанного, данные преступления (в теории и на практике их довольно часто именуют «половыми») можно определить как предусмотренные уголовным законом общественно опасные деяния, грубо нарушающие сложившийся в обществе уклад сексуальных отношений путем посягательства на половую свободу и половую неприкосновенность личности.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан. – Алматы, 1998. 2. Оспанов С.Д. Уголовный процесс Республики Казахстан (Общая часть) / С.Д. Оспанов. – Алматы, 2002. 3. Толеубекова Б.X. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан / Б.X. Толеубекова. – Алматы, 1998. 4. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть: Курс лекций / Под общ. ред. И.Ш. Борчашвили: в 2 кн. – Кн. 1. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006. – 656 с. 5. Кругликов Л.Л. Юридические конструкции и символы в уголовном праве / Л.Л. Кругликов, О.Е. Спиридонова. – СПб.: Юрид. центр «Пресс», 2005. – 336 с. 6. Рахметов С.М. Преступления против личности: учеб. пособие / С.М. Рахметов, Н.Н. Турецкий. – Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 176 с. 7. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть: курс лекций / Под общ. ред. И.Ш. Борчашвили: в 2 кн. – Кн. 1. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006. – 656 с. 8. Мишота В.А. Предупреждение сексуальных преступлений против несовершеннолетних в семье: автореф. дис. ... канд. юрид. наук / В.А. Мишота. – М.: Всерос. науч.-исслед. ин-т, 2000. – 24 с.

REFERENCES 1. Ugolovno processual’nyj kodeks Respubliki Kazahstan. Almaty, 1998 (in Russ). 2. Ospanov S.D., Ugolovnyj process Respubliki Kazahstan. Obshhaja chast’. Almaty, 2002 (in Russ). 3. Toleubekova B.X., Ugolovno processual’noe pravo Respubliki Kazahstan. Almaty, 1998 (in Russ). 4. Ugolovnoe pravo Respubliki Kazahstan. Osobennaja chast’. Kurs lekcij. Pod obshh. red. I.Sh. Borchashvili. V 2 kn. Kn. 1. Almaty. Zhetіzhargy, 2006, 656 (in Russ). 5. Kruglikov L.L., Spiridonova O.E., Juridicheskie konstrukcii I simvoly v ugolovnom prave. SPb. Jurid. Centr Press, 2005, 336 (in Russ). 6. Rahmetov S.M., Tureckij N.N., Prestuplenija protiv lichnosti. Ucheb. posobie. Al- maty. Zhetіzharqy, 2004, 176 (in Russ). 7. Ugolovnoe pravo Respubliki Kazahstan. Osobennaja chast’. Kurs lekcij. Pod obshh .red. I.Sh .Borchashvili, V 2 kn. Kn. 1. Almaty, Zhetіzharғy, 2006, 656 (in Russ). 8. MishotaV.A., Preduprezhdenie seksual’nyh prestuplenij protiv nesovershennoletnih v sem’e, Avtoref. dis. ... kand. jurid. nauk. M. Vseros. nauch. issled. in.t, 2000, 24 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 140 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. ЕРБОЛАТ. 4 (72) 2016. С. 141-148 ISSN 1683-1667

УДК 343.72(574)

Н. ЕРБОЛАТ

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЛИЧНОСТИ МОШЕННИКА Cтатья посвящена криминологической характеристике личности мошенника. Также выяснены уголовно-правовая, нравственно-психологические особенности лич- ности мошенника и были выявлены детерминанты мошеннической деятельности и её причинность. Характеристика личности преступника, того же мошенника – одна из са- мых сложных в криминологии, по значимости она относится к числу наиважнейших. Ключевые слова: мошенничество, криминологическая характеристика, лич- ность преступника, преступление, наказание.

АЛАЯҚ ТҰЛҒАНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ Мақалада алаяқ тұлғаның криминологиялық сипаттамасы жөнінде баяндалады. Сонымен қатар алаяқ тұлғаның қылмыстық-құқықтық, адамгершілік-психологиялық жағынан ерекшеліктері көрсетілді және алаяқтықтың пайда болу себептері мен жолдары анықталды. Түйін сөздер: алаяқтық, криминологиялық сипаттама, қылмыскер тұлға, қылмыс, жаза.

CRIMINOLOGICAI CHARACTERISTICS OF THE PERSONALITY OF THE FRAUDSTER The article is devoted to the criminological characteristics of fraud. Also explain the criminal-legal and moral-psychological characteristics of a fraudster and identified the deter- minants of fraud and causation. Keywords: fraud, criminological characteristics, personality of offender, crimes, punishment.

Под воздействием развивающейся рыночной экономики, формировании гражданского общества и становления правового государства основной целью становится обеспечение экономической безопасности как для страны, общества так и личности в отдельности. Поэтому совершение преступлений участилось и особое место среди них занимает мошенничество. Современное мошенничество отличается по способам, времени совершения, а также применения орудий со- вершения данного вида преступлений. Характеристика личности преступника – одна из самых сложных в криминологии, по значимости она относится к числу наиважнейших. Значение личности преступника определяется тем, что преступление, буду-

Региональный вестник Востока 141 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки чи результатом сознательной волевой деятельности человека, не только немыс- лимо вне лица, его совершившего, но и в большей мере обусловлено сущностью и особенностями этого лица. Кроме того, без изучения личности преступника не могут быть поняты ни причины отдельного преступления, ни причины преступ- ности как массового социального явления. Личность преступника подразумевает характерные черты лица, совершив- шего общественно опасное деяние. Большинство ученых сходятся во мнении, что личность преступника – это совокупность его свойств и качеств. Система свойств и качеств личности может быть разделена на некоторые элементы, обра- зующие в совокупности структуру личности преступника. Криминологическая характеристика лиц, совершающих мошеннические преступления, существен- но отличается от преступников, совершающих иные тяжкие преступления. Личность преступника изучается одновременно в двух аспектах: с одной сторо- ны, как объект социальных связей и влияний, с другой – как субъект, способный к активной целенаправленной, преобразующей деятельности. То есть личность преступника является объектом криминологического исследования, а типологи- ческие данные о ней являются элементом криминологической характеристики преступлений. Изучение такой категории преступников, как лиц, совершивших мошенни- чество – проблема сложная и многоплановая. Поэтому представляется целесоо- бразным при характеристике личности мошенников ограничиться рассмотрени- ем следующих групп признаков: 1) Социально-демографическая характеристика. Социально-демогра фическая характеристика личности преступника, того же мошенника включает в себя ряд необходимых элементов, таких как пол, возраст, семейное положе- ние, образование, профессия, род занятий, социальное, материальное положе- ние, наличие судимости или иных связей с криминальной средой. Социально- демографическая характеристика лиц, привлекаемых к ответственности за со- вершение мошенничества, разнообразна и напрямую зависит от способа совер- шения преступления. Применяемых мошеннических приемов в преступлениях против собственности множество. В научной литературе встречается 32 квали- фикации мошенничества по группам: шулеры, аферисты, кукольники, шнеерзо- ны, формазоны, разгонщики, наперсточники и т.д. Также есть категория мошен- ников, в основном это целители и гадалки всех мастей, которые владеют методом убеждения. И таким образом хотелось бы остановиться и дать краткое описание на вышеизложенные виды мошенничества. Шнеер – зонымошенники, торгую- щие фальшивыми ценностями. Стоит заметить, что они предлагают настоящий товар, и пользуясь неосведомленностью покупателя, продают все-таки поддель- ный. Формазоны – мошенники, специализирующиеся на фальсификации драго-

Тоқсанына бір рет шығарылады 142 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. ЕРБОЛАТ. 4 (72) 2016. С. 141-148 ISSN 1683-1667 ценных камней, в первую очередь, бриллиантов. По уровню интеллекта, арти- стизму и мастерству они стоят на несколько голов выше мошенников. Аферисты – самая распространенная группа мошенников. Выдавая себя за необыкновенно деловых людей, которые «могут все», они умело входят в доверие, получают от их «клиентов» ценности или деньги. Это или вознаграждение за будущую услу гу, или взятка за передачу должностному лицу, или оплата за некую дефицитную вещь, которую аферист обещает достать. Сюда же можно отнести лиц, которые через банки добывают крупные суммы денег по фальшивым авизо, а также тех, кто устраивается по фиктивным документам на работу. Мошенничество можно назвать «интеллектуальным» видом преступления, так как его осуществление во многом зависит от ума и сноровки виновного, поскольку имущество передается самим потерпевшим в пользу мошенника, причем потерпевший считает данную передачу правомерной. В целом, исследование семейного и социального положения позволяет вы- яснить ряд криминогенных обстоятельств, под воздействием которых сформи- ровалась личность конкретного преступника. Это имеет большое значение для организации и тактики профилактики преступлений. Профессиональная ориентация мошенников устойчива. На формирование личности преступника большое влияние оказывают экономические, социальные противоречия, особенности жизни различных слоев населения. В последнее вре- мя при высоком темпе инфляции и в условиях перехода к рынку имущественное расслоение значительно увеличивается. Имущественное неравенство и порож- дает в конечном итоге корысть как социально-психологическое явление. Пока существуют люди, выделяющиеся своим материальным достатком, будут появ- ляться и отдельные индивиды, стремящиеся преступным путем уравнять свое положение или хотя бы приблизиться к желаемому уровню благополучия. Итак, социальная характеристика мошенника дает возможность правильно решать во- прос об индивидуальной ответственности и наказании, раскрывать причины и условия, способствующие совершению преступления. 2) Уголовно-правовая характеристика. Уголовно-правовая характеристика личности преступника основывается на уголовно-правовых категориях, таких как вид совершенного преступления, соучастие, рецидив, вид и размер назна- ченного наказания. Сведения о наказаниях дают возможность для выводов об эффективности самих уголовно-правовых норм. По судимости как стержневому признаку уголовно-правовой подструк- туры личности преступника совершивших мошенничество разделились на не судимых и судимых. Из данного исследования выяснилось соотношение лиц, совершивших мошенничество, не имевших и имевших судимость, выражалось в 71% и 29%. Сравнивая статические данные по Восточно-Казахстанской обла-

Региональный вестник Востока 143 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки сти в периоды с 01.01.2015 по 31.07.2015 и с 01.01.2016 по 14.07.2016 уровень преступности в сравнении с прошлым годом снизился на 5,7%. По результатам деятельности органов уголовного преследования в Восточно-Казахстанской об- ласти за 2015 год количество уголовных правонарушений как мошенничество составило 1595, по данным результатам за 2016 год количество мошенничеств составило 1307. То есть количество мошенничеств как преступлений против собственности снизилось на – 18,06%.

Таблица 1

Всего Мошенничество Регион совершения пред. год тек. год +/- % пред. год тек. год +/- % Республика 244475 223547 -8,56 25400 21451 -15,55 Казахстан Восточно- Казахстанская об- 17928 16906 -5,7 1595 1307 -18,06 ласть

В целом данные, полученные в результате исследования, позволяют вы- делить такие типичные признаки личности мошенника, как мужской пол и наи- более активный возраст, а также в большинстве случаев достаточно высокий об- разовательный уровень, отсутствие собственной семьи, судимость и корыстная мотивация преступления. Специфика возрастного состава представляет суще- ственный интерес и при изучении личности преступников, совершивших мо- шенничество, возрастные особенности которых находятся в определенной связи с характером и формой их преступной деятельности. По возрасту, изученные нами лица, распределяются следующим образом (в процентах от общего числа осужденных): от 14 до 17 лет – 2%; от 18 до 24 лет – 15%; от 25 до 29 лет – 21%; от 30 до 39 лет – 36%; от 40 до 50 лет – 24%; старше 50 лет – 3 %. Среди мошенников наибольшая криминальная активность приходится на возрастную группу 30-40 лет, то есть на наиболее трудоспособную, экономиче- ски активную, обладающую достаточным жизненным опытом и знаниями. Возрастные особенности мошенников оказывают существенное влияние

Тоқсанына бір рет шығарылады 144 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. ЕРБОЛАТ. 4 (72) 2016. С. 141-148 ISSN 1683-1667 на мотивационную сторону их преступной деятельности, на способы соверше- ния мошеннических действий, на степень подготовленности к их совершению, роль в групповом преступлении и так далее. Именно поэтому изучение и учет возрастных особенностей личности мошенников необходимы на самых различ- ных стадиях осуществления борьбы с названными преступлениями. Можно предположить, что возрастание преступлений против собственно- сти, совершенных путем мошенничества, связано с работой всевозможных ин- вестиционных фондов, проведением различных лотерей. Следует также учиты- вать высокую латентность таких преступлений, что объясняется тем, что потер- певшие зачастую не осознают противоправного характера действий виновного либо, осознав это, не обращаются в правоохранительные органы из-за нежела- ния скомпрометировать себя. В большинстве случаев мошенничество совершается лицами, обладающи- ми криминальным профессионализмом, что создает дополнительные трудности в выявлении и предупреждении этих преступлений. До 85% мошеннических по- сягательств совершаются в городах, и как правило, больших. Предметом пре- ступления при мошенничестве наиболее часто являются деньги (75%), ценные бумаги, носильные вещи и т.п. Почти половина этих преступлений совершается в группе, что в определенной степени объясняется особенностями способа со- вершения мошенничества. Проще ввести потерпевшего в заблуждение с помо- щью преступной группы, где роль каждого заранее определена. У мошенников и в целом у преступников наиболее искажен такой элемент правосознания, как отношение к исполнению правовых предписаний. Весьма распространено убеждение, что закон можно нарушить в конкретной ситуации, ставящей под угрозу какие-то личные или групповые интересы. 3) Образовательно-культурная характеристика. Наряду с возрастной ха- рактеристикой интересен и образовательный уровень преступников. Практика показывает, что образование человека, наряду с его жизненным опытом, непо- средственным образом связано с формированием потребностей и интересов, нравственным и духовным обликом личности. Образовательный уровень мошенников можно разделить на четыре катего- рии: среднее – 48%; среднее специальное – 10%; неоконченное высшее – 12% и высшее – 30%. Из таблицы следует, что основная масса участников преступлений облада- ет достаточно высоким образовательным уровнем. Более половины из них со- ставляют лица со средним и средним специальным образованием. Четвертую часть составляют участники преступлений с высшим образованием. Высокий образовательный уровень преступников обусловливает сложность совершаемых преступлений. А также помогает им заранее спрогнозировать результаты своей

Региональный вестник Востока 145 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки противоправной деятельности, устанавливать необходимые связи, а также ком- плектовать состав преступной группы, успешно руководить ею, четко распреде- ляя обязанности. 4) Нравственно-психологические свойства. Нравственная характеристика охватывает все этические качества, создающие духовный, моральный облик, в основе которого лежат представления о добре и зле, совести и долге, чести и достоинстве. Эти качества отражают степень нравственной зрелости личности и обусловливают любой поведенческий акт. В сознательной деятельности че- ловека проявляются и нравственные чувства, настроения, оценки. Поэтому их криминологическое изучение особенно необходимо. Нравственно-психологическую подструктуру личности преступника, как известно, характеризуют, в частности, мотивы. Согласно исследованиям уче- ных-криминалистов за последнее время главными определяющими мотивами являлись корысть (42%) и недостаточная материальная обеспеченность (58%). Практика показывает, что большинство мошенничеств мотивируется стремлением получить какое-либо имущество, ценности. В криминологической литературе отмечается, что корысть вызывается не только стремлением удовлет- ворить какие-то нужды, материальные потребности, мимолетные побуждения, но и нередко престижными соображениями. Мотивы, связанные с такими сооб- ражениями, значительно усиливаются и получают еще большее распростране- ние. Большинство мошенников обладают хитрым, изворотливым умом, ак- терскими способностями, развитой фантазией. Они стремятся внушить своим потенциальным жертвам чувство полного доверия, что им зачастую удается, и лишь после этого приступают непосредственно к обману. Личность мошенника весьма специфична и не лишена привлекательно- сти. Мошенник имеет следующие способности и особенности: дар убеждения; умение вызывать доверие или уважение (доверие – через симпатию, уважение и страх – через иллюзию силы); адаптивность и гибкость; умение работать с ин- формацией и быстрое реагирование на меняющуюся информацию; умение пла- нировать, обдумывать все до мелочей; склонность к риску; пониженная тревож- ность; высокий самоконтроль, самообладание, терпение и др. Мошенники сами по себе являются хорошими психологами и знают, на ка- кие слабые стороны человеческой натуры можно надавить, чтобы убедить жерт- ву добровольно расстаться с деньгами. Мошеннику для понимания психологии людей и оказания на них психологического воздействия, сперва необходимо уметь управлять своим же психологическим состоянием и процессом. А также, мошенникам свойственны такие эмоциональные и волевые каче- ства, как: хладнокровие, сдержанность, умение владеть собой и ситуацией, це-

Тоқсанына бір рет шығарылады 146 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н. ЕРБОЛАТ. 4 (72) 2016. С. 141-148 ISSN 1683-1667 леустремленность, инициативность, самообладание, блестящие аналитические способности, полное и декларативное отсутствие моральных принципов, бес- принципность, жадность, корысть, зависть, внутренняя ущербность, алчность и др. Изучение этих качеств имеет немаловажное значение для профилактики мошенничества. Эти признаки, на наш взгляд, позволят получить необходимое представление об основных свойствах лиц, совершивших мошенничества. В последнее время глобальный финансово-экономический кризис вполне серьезно повлиял на состояние преступности в стране. Таким образом у граж- дан резко выросло ощущение личной незащищенности. К обстоятельствам, существенно ограничивающим возможности своевременного пресечения иму- щественных преступлений, мошеннических действий и задержания виновных, следует отнести и утрату органами правопорядка авторитета в глазах населения. Граждане, ставшие жертвами или свидетелями преступления, не сообщают о них в ОВД, не доверяя квалификации их работников и не надеясь на положительный исход дела. Безнаказанность, наряду с быстротой и относительной легкостью приобретения достаточно крупных материальных средств благодаря имуще- ственным преступлениям, стимулирует криминальное заражение общества. В целях предотвращения или уменьшения совершения такого рода престу- плений, необходимо принять некоторые государственные меры. Во-первых, требует немедленного совершенствования социальная полити- ка государства. Во-вторых, необходимо внедрение и распространение крупных культурно-образовательных программ, направленных на защиту прав и свобод человека, гражданина и воспитания нравственности, правовой культуры у насе- ления. В-третьих, принять меры по предупреждению мошенничества. Проводить специально-профилактические мероприятия, конечно, это всегда связано со зна- чительными материальными затратами. Однако ущерб от преступности, как ма- териальный, так и моральный, несоизмерим с затратами на ее сдерживание и регулирование.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Бегалиев Б.А. Проблемы борьбы с мошенничеством по законодательству Республики Казахстан: автореф. дис. … канд. наук. – Алматы, 2007. 2. Под общей редакцией доктора юридических наук, профессора А.И. Долговой. Криминология: Издательская группа НОРМА-ИНФРА. М., 1999. 3. Рогов И.И. Криминология / И.И. Рогов, Е.О. Алауханов. – Алматы: ТОО «Казыгурт баспасы», 2006. 4. Под редакцией проф. В.Н. Бурлакова, проф., академика В.П. Сальникова, проф., академика С.В. Степашина. Криминология: Санкт-Петербург, 1999. 5. Service.pravstat.kz REFERENCES 1. Begaliev B.A., Avtoref. dis. … kand. nauk. Problemy bor’by s moshennichestvom po

Региональный вестник Востока 147 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки zakonodatel’stvu Respubliki Kazahstan Almaty, 2007 (in Russ). 2. Pod obshhej redakciej doktora juridicheskih nauk, professora A.I. Dolgovoj. Kriminologija. Izdatel’skaja gruppa NORMA INFRA. Moskva, 1999 (in Russ). 3. Rogov I.I., Alauhanov E.O., Kriminologija. TOO Kazygurt baspasy, Almaty, 2006 (in Russ). 4. Pod redakciej prof. V.N. Burlakova, prof., akademika V.P. Sal’nikova, prof., akademika S.V. Stepashina. Kriminologija. Sankt Peterburg, 1999 (in Russ). 5. Service.pravstat.kz (in Russ).

ӘОЖ 1:32.001

Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА

Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Сот сараптама орталығы, Шығыс Қазақстан облысы бойынша Сот сараптамасы институты, Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қ., Казақстан

ҚОРЛАУ СИПАТЫНДАҒЫ БЕЛГІЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАНЫҢ ІСКЕРЛІК БЕДЕЛІНЕ НҰҚСАН КЕЛТІРЕТІН АҚПАРАТТАРЫ БАР КРЕОЛИЗАЦИЯЛАНҒАН МӘТІНДЕРДІ ЗЕРТТЕУ Мақалада креолизацияланған мәтіндер зерттеу нысаны ретінде қарастырылып, лексика-семантикалық талдау жасалады. Техникалық байланыс құралдары мен ғаламтор жүйесінің мүмкіндігінің кеңеюі креолизацияланған мәтіндердің көбеюіне алып келді. Сондықтан креолизацияланған мәтіндердегі кодталған ақпараттарды зерттеу қажеттілік болып табылады. Түйін сөздер: мәтін, креолизацияланған мәтін, қорлау белгісі, нұқсан келтіретін ақпарат, зерттеу нысаны.

ИССЛЕДОВАНИЕ КРЕОЛИЗОВАННЫХ ТЕКСТОВ С ПРИЗНАКАМИ ОСКОРБЛЕНИЯ И С ИНФОРМАЦИЯМИ, ПОРОЧАЩИМИ ДЕЛОВУЮ РЕПУТАЦИЮ В статье креолизованный текст рассматривается как объект исследования с позиции лингвистики, приводится лексико-семантический анализ. Прогрессы в плане техники связи и доступной системы интернета приводят к большому потоку реализации креолизованных текстов. Таким образом, исследование креолизованных текстов, рас- шифровка кодовых сведений являются актуальными на сегодняшний день. Ключевые слова: текст, креолизованный текст, признаки оскорбления, порочащие сведения, исследуемый объект.

RESEARCH CREOLIZED TEXT WITH BY SIGNS INSULTS AND INFORMATIONS BY DEFAMING BUSINESS REPUTATION In the article creolized text is viewed from the standpoint of linguistics, is application lexico-semantic analysis creolized text. Progress in the plan of technique of connection and accessible system of the internet result in the large stream of realization of creolized texts. Thus,

Тоқсанына бір рет шығарылады 148 Шығыстың аймақтық хабаршысы Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158 ISSN 1683-1667 research of creolized texts, decoding code taking are actual to date. Keywords: text, creolized text, with the signs of insult, defaming information, investi- gated object.

Қазақстан Республикасы Сот сараптамасы орталығындағы сараптамалық негізгі нысаны ретінде мәтін алынатын материалдарға сараптамалық зерттеу Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Сот сараптамасы орталығында сот психологиялық-филологиялық сараптама қызметінде жүргізіледі. Сот-филологиялық сараптама дегеніміз – бұл ауызекі немесе жазбаша тіл құралдарымен әртекті хабарларды қалыптастыру мен таратуда автордың өзіндік даралық ерекшеліктерін анықтау мақсатында әртекті мәтіндік материалдардың мазмұнын оқып-зерттеуге бағытталған практикалық қызметтің саласы. Сот-филологиялық зерттеудің негізгі нысаны мәтін болып табылады. Осындай сараптаманың нысандарын шындықтың қандай да бір объективті фактісіне автордың субъективті қатынасын көрсететін әртүрлі техникалық құралдар көмегімен жазылып алынған мәтіндер құрайды. Яғни «жәбірленуші» тарапынан реніш, қарсылық, қанағаттанбаушылық туғызған тілдік құралдардың қолданылу нұсқалары, жекелеген сөйлемше, фразалардың құрылымы, мәтін үзінділері қарастырылып, талданады. Зерттеу нысаны ретінде жанжалға қатысушы тараптар немесе ол ақпаратпен танысатын субъектілер (оқырмандар, көрермендер, тыңдармандар) түрліше түсініп қабылдайтын қандай да бір ақпарат берілген (қамтылған) материалдар алынады. Күні бүгінге дейін мәтіндік материалды зерттеуде қолданылып келген ғылыми-әдістемелік тәсілдердің негізінен мәтін авторын анықтауға бағытталуы, нысандарды әртүрлі қырынан қарастыру барысында жеткіліксіз болғандықтан зерттеушілер жаңаша ізденістерге жүгінуге мәжбүр болды. Осыған орай ҚР ӘМ ССО-ның сарапшы мамандары Е.Д. Богодухова мен А.Ж. Сағидан қажетті ғылыми әдебиеттермен танысып, осы салаға қатысты ғылыми тұжырымдар мен қағидалар негізінде тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін, іскерлік беделін қорлаудың белгілері бар нысандарды зерттеудің стандартты әдістемесін жасап шығарды. Тілдік бірліктер, әсіресе сөздер және сөйленімдер анықталған мәтін контексінде басқа тілдік құралдармен тіркесіп қосымша мәндер мен стилистикалық реңктерді (коннотация) үстеп алуы мүмкін. Мұнда берілген шығарманың микро- және макроконтекстерінің сөздің тілдік жүйедегі стилистикалық, мағыналық мәндерінің көрініс табуына ықпалы зор болады. Тілдік бірліктердің осы сияқты мағыналық, стилистикалық ерекшеліктері түсіндірме сөздіктерде, грамматикалық анықтағыштарда, әртүрлі филологиялық анықтамаларда көрініс тапқан. Сондықтан мәтінге сараптамалық және стилистикалық талдау жасау барысында сөздің грамматикалық формаларының, фонетикалық нұсқаларының,

Региональный вестник Востока 149 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар сөз формаларының әдеттегіден тыс ерекше қолданысына, фразалардың ерекше құрылымына назар аударып, микроконтексті, контексті және тұтас мәтінді үнемі ескеріледі. Сот сараптамасы саласында қолданылып жүрген әдістемелер түрлі форматта берілген мәтіндерді (ауызша жазбаша) қамтиды. Бүгінгі таңда мәтін және фотосуреттер, символдар, тауар белгілері, логотиптермен қоса берілу жағдаяттары көптеп кездеседі. Ғаламтор жүйесінің қарқындылығы мен фотосуреттерді өңдеу тәсілдерінің қолжетімділігі, графикалық безендірулер креолизацияланған мәтіндердің зерттеу нысаны ретінде жиі ұсынылуына әкеліп соқты. Бұл тұрғыда жеке тұлғаның ар-намысын, қадір-қасиетін қорлау қылмыс болып саналатындықтан креолизацияланған мәтіндерді мәтін мен фотоиллюстрациямен бүтін, тұтас шығарма ретінде қажеттілік туындады. Қорлау критерийлері сөз мағынасы құрамының ерекше компоненті сапасына, сөйленім құрамындағы «лексикалық» бағаның сапасына және оларды жеткізудің стилистикалық құралдарына, сөздің стилистикалық сипатындағы эмоцияға байланысты. Орыс лингвомәдениетінде тілдік тұлғаның негативті бағасының моделі қалыптасты, ол сөйлеу кезінде қорлаудың иллокутивті мазмұнымен функционалды теңдестіріледі: 1) тұлғаның сипаты ретінде әдепсіз, инвективті сөздер мен сөйленімдерді қолдану; 2) тұлғаны тіршілік қарекеті қалдықтарымен салыстыру (қалдық, өлексе, шірік); 3) антиқоғамдық, әлеуметтік зиянды әрекетті білдіретін сөздер мен сөйленімдерді қолдану (ұры, алаяқ, жезөкше, парақор); 4) адамның қандай да бір жағымсыз қасиетін жануарлар атауына жатқызатын зоосемантикалық метафораларды қолдану (шошқа-ластық, даңғазалық; ит- жауыз, дөрекі; есек-ақымақтық; сиыр-тоңмойындық); 5) айқын көрінетін негативті бағамен айтылатын әлеументтік көзқарас бойынша жағымсыз деп көрінетін қызмет, әрекетті білдіретін сөздерді қолдану (нәсілшіл, сатқын, қорқақ); 6) абыройсыз немесе «қатігез», «тұрпайы» кәсіп атаулары (баскесер, ала қол, әпербақан, аяусыз қанаушы); 7) тұлғаның нақты әрекетін, қызметін білдірмейтін, адамның тәлімі мен жеке қасиеттеріне экспрессивті негативті баға беретін сөздерді қолдану (арсыз, жексұрын, жауыз); 8) әлеумет, қоғам көзқарасы бойынша жағымсыз деп қабылданған қызмет, кәсіп атауларын білдіретін негативті-бағалаушылық сипаттағы эвфемизм сөздерді тұлғаға қатысты қолдану (жеңіл жүрісті әйел, ең көне мамандық өкілі, алушының қолы да солмайды); 9) негативті-бағалаушы сөзойнатымға құрылған және негативті күйге келтірілген қоғамдық қайраткерлер мен аты кең танымал кейіпкерлердің аттарын қолдану (коммуняктар, дерьмократтар, Е.Б.Н., Х.И.М. (Хакамада), теле Путин, Жирик немесе Жир, Грефон, БАБ, «Гриша-желбуаз», «ұрыдан грекке»

Тоқсанына бір рет шығарылады 150 Шығыстың аймақтық хабаршысы Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158 ISSN 1683-1667 Г. Попов туралы, «сулағыштар» елі, Блэрбуш т.б.с.с.); 10) белгілі бір ұлт немесе нәсілге тиесілілігі белгісіне байланысты адамды кемсітетін лексиканы қолдану (чукча, пигмей, қысық көз, чурка, турок); 11) тұлғаға қатысты кәсіптік белгісі бойынша кемсітетін лексиканы қолдану (мент, мусор, легавый); 12) замананың, әдебиеттегі, ертегідегі және мифологиядағы қаһарман жексұрын тұлғалармен теңдестіру (Гитлер, Саддам; Яга, Цербер, Иуда; Собакеевич, Хлестаков); 13) христиандық көзқарас бойынша күнәқорлық, аморальды жүрісті сипаттайтын лексиканы пайдалану (антихрист, сатана, шайтан, ренегат); 14) тұрмыста және дағдылы қолданылатын заттарды сипаттайтын лексиканы қолдану (чайник, швабра, тюфяк, шкаф); 15) айыптаушылық мағынадағы немесе тура негативті бағалы етістіктерді қолдану арқылы әрекет пен қызметіне негативті сипат беру (асау, ұрлау, алдау); 16) ауызекі сөйлеудегі тұрақты негативті, сыйламаушылық бағалы сөйленімдерді қолдану (мен оны табытта көрдім, мен оны ақ тәпішкемен көрдім, жұмыртқалы ат, квазиморда); 17) медициналық терминологияны қолдану (есірік әйел, дебил, психопат, қортық, шизик); 18) идеологиялық қарсылықты лексиканы қолдану (валютчик, спекулянт, бизнестен ұрлаушы, Кириенко туралы «пионер»); 19) адамның жеке іскерлік сапасын, оның ақылдылық қабілеті, дене бітімінің кемшілігін кемсітетін лексиканы қолдану (делец, демагог, писака, деятель, мастак, дилетант); 20) нақты тұлғаға бағытталған негативті-бағалаушы сын есімдерді қолдану (ақыл-есі кіресілі-шығасылы, ауру, қалыпсыз); 21) нейтралды лексикаға «артылған мағынада» қолдану (аралдық пуделі бар тармаңдай ковбой – «тармаңдай» деген сын есім арқылы жеке «ковбой» және «пудель» негативті әсерге ие болады және «пудель» сөзіне артылған сапа береді, яғни маңызды шешімдерді өз бетімен қабылдай алмайтын деген мағынадағы США мен Ұлыбритания басшылары туралы); 22) ерекше ирония, менсінбеушілі, кемсітушілік, дөрекілікті қоса алып жүретін субъективті (негативті) бағалаушы жұрнақтар (жұмысшы-жұмысшысымақ, бала-баласымақ, мысалы: тоқ қос баласымақ); 23) тура негативті баға (ақылы асып-таспаған, жарқырамаған; сұмдық өркөкірек дәмдеуішіндегі арсыз, сайрайды бірақ үйренбеген); 24) хатта бағалаудың графикалық белгілері көмегімен негативті әсер беру (васнецовскийше емес, «орыс жерінің қорғандары»); 25) халық данышпандығы сияқты берілетін негативті семантикалы идиоматикалық сөйленімдерді қолдану (қара сиырды ағартып жуа алмайсың); 26) қазіргі заман тілінде қандай да бір ирониялық үлесі бар деп қабылданатын архаизмдерді тұлғаның сипаты сапасы ретінде қолдану (патша-әкей, шонжар, жаршы, малай). «Сот-сараптамалық психологиялық-филологиялық зерттелер жөніндегі әдістемелерге» сәйкес, жеке/заңды тұлғаның ар-намысына тиетін және қадір- қасиетін төмендететін мәліметтері бар мәтіндер қорлау деп саналуы үшін оларда міндетті түрде қорлау белгілері болуы тиіс. Қорлаудың белгілері: жариялылық

Региональный вестник Востока 151 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар және сөйлеудің ерсі формасы. Жариялылық – ақпаратты көпшілікке ашық түрде кеңінен тарату, мәлім ету, құпия болмау. Сөйлеудің ерсі формасы – сөйлеудің әдептілік канондарына сәйкес келмейтін сөз не сөйленімдер. Инвективтік (бейнормалық) лексиканы (invective oratio) балағат сөздер құрайды. Мұндағы бейнормалық лексика терминін екі жақты түсінуге болады: 1 Біреуге қарсы жағымсыз пікір қалыптастыру үшін пайдаланылған ауызша немесе жазбаша мәтін, қоғамдық-ізгілік қағидаларын бұзатын қорлаушы сөзжұмсам; балағат сөздер. Бұл топқа қазақ тілінің бейәдеби тобына жататын лексика-фразеологиялық бірліктер мен сөз тіркестері жатады, яғни олар: қарапайым сөздер, жаргондар, аймақтық диалектілер, тұрпайы лексика. 2 Қандай да бір сәтте белгілі бір адамға бағытталып айтылған, әдеби тіл нормалары сақталған, бірақ қоғамдық-ізгілік қағидаларына қайшы келетін сөздер. Бұл топқа жататын сөздер 7 топшаға бөлінеді: 1-топша: әлеумет, қоғам, ұжым мүшелерінің көзқарасы бойынша жағымсыз деп қабылданған қызмет, кәсіп, әрекет атауларын тұлғаға қатысты қолдану, адамды сонымен салыстырып, теңейтін сөздер, мысалы: ұры (ұры-қары), алаяқ, жезөкше (жәлеп, сайқал, салдақы), парақор (жемқор) т.б. Мұндай сөздер ауыспалы мағынада немесе метафоралық қолданыста жұмсалған жағдайда тұлғаны теріс, жағымсыз бағалап, инвективті боямаға ие болады. Сонымен қатар мұндай сөздер (ұры, алаяқ, парақор, жемқор) шындыққа сәйкес келмеген жағдайда тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне де нұқсан келтіреді. 2-топшаға да тұлғаны әлеумет, қоғам, көпшіліктің көзқарасы бойынша жағымсыз деп қабылданатын қызмет, кәсіп, әрекет атауларымен тұлғаны салыстырған, теңестірген сөз немесе сөйленімдер жатады. 1-топшадан айырмашылығы, біріншіден: мұндай сөздер немесе сөйленімдер публицистикалық сипатта болады; екіншіден: олар сөзқолданыста ауыспалы мағынада жұмсалмайды, мысалы: сатқын (сатылған), опасыз, екіжүзді, нәсілшіл (нәсілшіл пиғылды жақтаушы), азғын, антисемист (еврейлерді жек көруші адам), рушыл, жершіл, халық жауы т.б. Яғни бұл топқа жататын сөздер немесе сөйленімдер тура мағынада қолданылып, экспрессивті-эмоционалды бояуы айқын жағымсыз пікір тудырады. 3-топша: тұлғаны жақтырмау, жек көру, кемсіту мақсатында айтылған, бірыңғай жағымсыз пікір қалыптастыратын, ауыспалы мағынада қолданылған қызмет, кәсіп атаулары, мысалы: баскесер, қасапшы, қарақшы (тонаушы) т.б. 4-топша: зоосемантикалық метафоралар, яғни тұлғаны жан-жануар, хайуан

Тоқсанына бір рет шығарылады 152 Шығыстың аймақтық хабаршысы Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158 ISSN 1683-1667 атауларына теңеу, мысалы: қаншық, есек, шошқа, ит, қорқау, доңыз, маймыл т.б. Мұндай сөздер жақтырмау, жек көру, кемсіту мақсатында айтылып, тұлға туралы аса жағымсыз пікір қалыптастырады. Бұл топтамаға жататын зоосемантикалық метафоралар негізінен әдеби тіл шеңберінде қала отырып, балағат (инвективті) лексикаға да жатады. 5-топша: біреудің жеке басына аса айқын жағымсыз (теріс) баға беретін сөздер (балағаттайтын сөздер), мысалы: жарымес, санасыз, жауыз, кәззап, жексұрын, сұмырай, сұмпайы, қасиетсіз, оңбаған, сұрқия, жынды, есалаң, есуас, нақұрыс, делқұлы, есерсоқ, қояншық, қаніпезер, топас, мақұлық т.б. Мұндай сөздер әдеби тіл шеңберінде қолданылып, аса айқын экспрессивті бояуымен ерекшеленеді. 6-топша: 1-топтағы сөздердің эвфемизмдері, яғни өрескел, дөрекі деп қабылданатын сөз, сөйленімдердің орнына қолданылған «сыпайы», «әдепті» формадағы сөз не сөз тіркесі, мысалы: жезөкше /1-топша/ – жеңіл жүрісті әйел /7-топша/; жезөкшелік /1 топша/ – тән саудасымен айналысу /7-топша/; алаяқ /1-топша/ – ізін білдірмейтін сұрқия /7-топша/; парақор /1-топша/ – пара алғыш /7-топша/. Мұндай эвфемизмдер де өздерінің «тура мағынасы» сияқты тұлғаға аса айқын түрде жағымсыз баға береді. 7-топша: адресаттың намысын қорлауға бағытталған, арнайы жасалған бұрмаланған, авторлық, окказионалды сөзқолданыстар, бұлар көбіне сөзойнатымға, каламбурға негізделеді), мысалы: саясаттағы сатқын, бұқпантайы көп, табанының бүрі жоқ саясатшы. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің Сот сараптама орталығының аймақтық бөлімдерінде сот-психологиялық-филологиялық сарапшылық зерттеулер мемлекеттік тілде және орыс тілінде жүргізіледі. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуына байланысты сот-психологиялық- филологиялық зерттеу нысандары да орындалуы, таратылуы, құрылымы және жариялануы жағынан сан алуан форматқа ие болып келеді. Соның ішінде бүгінгі таңда креолизацияланған мәтіндер ерекше назар аудартады. Креолизацияланған мәтіндерде мәтін қосымша суреттер, логотиптер, карикатуралық сипаттағы көріністермен қатар жүріп, мұндағы сарапшылық зерттеудің басты кілтіне мәтін мен иллюстративтік жасырын мағына ие болады. Осы екі бөлшекті байланыстыра отырып, қорлау сипатындағы белгілер мен тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпараттарды анықтау барысында сарапшылық зерттеу келесі сұрақтарды қамтиды: жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және діни ар-намысын қорлау сипатындағы белгілердің, жеке тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін кесімді түрде берілген ақпараттардың бар/ жоғын анықтау. Сонымен қатар филологиялық зерттеу барысында жарнамаларға қатысты,

Региональный вестник Востока 153 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар тауар белгілерімен байланысты және тағы басқа да алуан сұрақтарды шешуге болады. Бүгінгі таңда креолизацияланған мәтіндер көп жағдайларда ғаламтор аясында түрлі топтарда, форумдарда, сайттарда жарияланады. Және де ғаламтор жүйесі арқылы бір мезетте кең аудиторияға таралады. Сондықтан да осы сынды материалдардың келтіретін зияны да, таралу шеңбері мен уақыты да қарқынды дамып келеді. Жалпы креолизацияланған мәтіндер дегеніміз не? Креолизацияланған мәтін дегеніміз – бұл вербалды және вербализацияланатын екі түрлі бөліктен құралған мәтін. Креолизацияланған мәтіндер берілу жолына қарамастан тұтас бір ойды білдіреді. Вербализацияланатын мәтіндер құрамына арнайы шартты белгілер немесе суреттер арқылы берілетін, табиғи тілдік жүйе нормасынан тыс айтылымдар кіреді. Күнделікті тұрмыста біз қарым-қатынас аясында қимыл-әрекетпен, шартты белгілермен берілетін сигналдарды жиі пайдаланамыз, тіпті тура мағынасын нақты «вербализациялаймыз». Мысалы, жол жүру ережелерінің шартты белгілері, медициналық немесе білім саласына тән эмблемалар, контекске бай- ланысты дене сигналдары және т.б. Зерттеу барысында нысандарда жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және діни ар-намысын, қадір-қасиетін қорлау сипатындағы белгілердің бар/жоғын анықтау сынды сұрақтарды шешу барысында Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Сот сараптамасы орталығында 2010 жылы Астана қаласында жарық көрген «Сот-сараптамалық психологиялық-филологиялық зерттелер жөніндегі әдістемелер» басшылыққа алынады. Креолизацияланған мәтіндерде жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және діни ар-намысын қорлау сипатындағы белгілердің, жеке тұғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін кесімді түрде берілген ақпараттардың бар/жоғын анықтау тұтасымен алғанда автордың ойға алған мақсаты мен оның жеткізуінен басталады. Егер ресейлік сарапшылардың тәжірибесіне сүйенсек, креолизацияланған мәтіндер екі бөліктен тұрады деп айтқан болсақ, иллюстративтік бөлігін – автордың кесімді пікірі деп бағалауға болады, өйткені автордың өз ойын жеткізу мақсатында нақты безендіруді таңдауы, мәселен, жан-жануар, жағымсыз кейіпкерлер бейнесі, әдептілік қағидасына қайшы келетін суреттерді таңдап алуы – іс-әрекет тұрғысынан кесімді пікір. Біріншіден, мәтіннің иллюстративтік бөлігін автордың таңдауы – нақты кесімді пікір деп қабылдау қажет.

Тоқсанына бір рет шығарылады 154 Шығыстың аймақтық хабаршысы Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158 ISSN 1683-1667 Екіншіден, ҚР ҚК 131-бабы бойынша «1. Қорлау, яғни басқа адамның ар- намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсіту – жазаланады. 2. Көпшілік алдында сөз сөйлегенде, не көпшілікке таратылатын шығармада, не бұқаралық ақпарат құралдарында қорлау – жазаланады», яғни автордың бірінші кезекте экстралингвистикалық (ситуация), сосын лингвистикалық контекстке әдептілік қағидасына қайшы келетін суреттерді таңдап алуын жеке тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсіту деп бағалауымыз қажет. Мәтінде жағымсыз ақпарат берілген жағдайда оның жеткізілу формасына талдау жасау арқылы ондағы сөздердің қорлау мәнінде жұмсалғандығы/ жұмсалмағандығы және бұл ақпараттың тұлғаның ар-намысы мен қадір- қасиетіне нұқсан келтіретіндігі/келтірмейтіндігі туралы сұрақтарға жауап беруге болады. Нұқсан келтіретін мәліметтер – азаматтық заңдар мен қоғамның ізгілік қағидаларын сақтауы тұрғысынан алғанда қоғамдық пікірдегі оның ар-намысына тиетін, қадір-қасиетін төмендететін, жеке басын кемсітетін, шындыққа сай келмейтін кесімді сөздері бар мәліметтер. Яғни заңды, өнегелік нормаларын және өмір тәртібін сақтау тұрғысынан алғанда, адамның ар-намысы мен қадір- қасиетін қоғам алдында кемсітетін өсек сөздер. Бұл ретте мәліметтерде бәлендей бір баға берушілік емес, жалаң фактілер болуға тиіс (мысалы, егер бәлендей бір мұғалімді дарынсыз, білімсіз деп лақап сөз таратсақ, оның ондай емес екендігін дәлелдеу қиын). Адамның жүріс-тұрысына, ізгілік бет-бейнесі мен іскерлік беделіне барілген жалпы баға түріндегі тұжырымдар да нұқсан келтіретін мәліметтер болып саналады. Нұқсан келтіретін мәліметтер ұғымына «мәліметтер жалғандығы» компоненті де кіретіндіктен, сарапшы сұраққа оң жауап беру барысында «тек шындыққа сәйкес келмеген жағдайда...» деп шартты түрдегі қорытынды береді. Мәліметтердің шындыққа сәйкес келетіндігін/келмейтіндігін анықтау (яғни, олардың верификациясы) сарапшы-филологтың құзырына жатпайды. Филолог-сарапшылар жеке/заңды тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтердің мәтінде бар/жоғын анықтау мәселесін шешу барысында сөйлемнің мынадай грамматикалық ерекшеліктерін ескереді: 1) берілетін мәліметтердің кесімді нысанда берілуі (себебі, бағалау, пікір, болжам нысанында жасалған мәліметтердің шындыққа сәйкес келетіндігі/ келмейтіндігі тексерілмейді); 2) біреудің құқықбұзушылық әрекеттер жасағаны туралы, қолданыстағы заңдарды, ізгілік қағидаларын бұзғаны туралы кесімді сөздердің болуы. Мысалы:

Региональный вестник Востока 155 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар

1 Қандай да бір сәтте белгілі бір адамға бағытталып айтылған, әдеби тіл нормалары сақталған, бірақ қоғамдық-ізгілік қағидаларына қайшы келетін сөздердің 4-топшасына жататын зоосемантикалық метафоралар, яғни тұлғаны

Тоқсанына бір рет шығарылады 156 Шығыстың аймақтық хабаршысы Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА. 4 (72) 2016. Б. 148-158 ISSN 1683-1667 жан-жануар, хайуан атауларына теңеу: келтірілген нысандар құрамында жеке тұлғаның ар-намысын қорлау сипатындағы белгілермен қатар, іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпараттардың бар екенін байқауға болады. Жеке тұлғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпараттар кесімді түрде берілуі шарт болса, онда креолизацияланған мәтіндердегі иллюстративтік ақпараттарды «жасырын кесімді» форма деп қарастыруға болады, себебі автор ақпаратты жеткізу немесе жариялау барысында көрнекілік материалды сұрыптап, қажетті фотосуретке таңдау жасайды, мәтін мен иллюстрацияға ортақ тақырыптық прессупозицияны қамтиды. Автордың мәтін, өзіндік көзқарасы және мақсатының ұшталуын «жасырын кесімді» форма деп бағалау дұрыс деп санаймын (Автор – Г.К. Кудайбергенова). 2 Әдептілік канондарына сәйкес келмейтін сөз, сөйленім және иллюстративті материалдар, яғни адамның дене мүшесі фотосуреттеріне жеке тұлғаның аты- жөнін қосарлай жазу, эротикалық немесе порнография белгісі бар материалдарға теңеу. Ұсынылған материалдарда адресатқа қатысты қорлау сипатындағы белгілердің және шындыққа сәйкес келмеген жағдайда аудан әкімі, сот және прокуратура қызметкерлерінің іскерлік беделіне нұқсан келтіретін жағымсыз ақпараттардың бар екенін байқатады. Соңғы ақпараттар верификацияны қажет ететіні түсінікті. «Сот-сараптамалық психологиялық-филологиялық зерттелер жөніндегі әдістемеде» бас сарапшы Д.Д. Мамбекова: «Қорлау – қоғамға қауіпті іс-әрекет. Ол басқа біреуді әдепсіз нысанда ерсі түрде қорлау, яғни оның ар-намысына тиіп, қадір-қасиетін төмендету арқылы сипатталады. Мұндағы қылмыс объектісі – адамның ар-намысы мен қадір-қасиеті. Қылмыстың объективтік жағы – жәбірленушінің жеке басын кемсітетін бейәдеп сөздер айтып, оның беделін түсіруге бағытталған әрекет. Бұл жерде жәбірленушінің жеке басына берілген жағымсыз бағаның шындыққа жанасуы немесе жалған болуы маңызды емес, сондықтан ол есепке алынбайды», – деп тоқталып өткен. Сондықтан сот психологиялық-филологиялық зерттеу барысында сарапшының міндеті қорлау, тұлғалардың іскерлік беделіне нұқсан келтірудің алдын алу болып табылады. Сонымен бірге зерттеу барысында сөйленімнің немесе креозацияланған мәтіндердің эмоционалды, бағалауыштық мазмұны, бағалауыштық сөздердің экспрессивтік мәнін ашу барысында мәнмәтін (контекст) немесе сөзжұмсам жағдаяты есепке алынады. Яғни, мәнмәтін –- коммуникацияның аса қажетті де маңызды шарты. Басты назар аударылатын коммуникация жағдайына:

Региональный вестник Востока 157 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар – қарым-қатынас жағдайы. – заттық қатар; – коммуникация уақыты мен орны; – коммуниканттар және олардың бір-біріне деген көзқарастары т.б. жатады. Креолизацияланған мәтіндерді зерттеу бұл – жеке тұлғаның ар-намысын, ұлттық және діни ар-намысын қорлау сипатындағы белгілердің, жеке тұғаның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін кесімді түрде берілген ақпараттардың бар/ жоғын анықтау, яғни елімізде БАҚ құралдары, ғаламтор желісі, тағы басқа да ақпараттандыру жүйесінде Қорлау сипатындағы қылмыстардың алдын алудың, жеке тұлғалардың ар-ожданы, қадір-қасиетіне нұқсан келуіне жол бермеудің бірден бір жолы.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Уголовный Кодекс Республики Казахстан от 03.07.2014 года, №226-V, Алматы, 2016. 2. Сот-сараптамалық психологиялық-филологиялық зерттелер жөніндегі әдістемелер. – Астана, 2010. 3. Валгина Н.С.Теория текста: учебное пособие. 4. Сорокин Ю.А. Креолизованные тексты и их коммуникативная функция / Ю.А. Сорокин, Е.Ф. Тарасов // Оптимизация речевого воздействия. – М., 1999. 5. Цена слова: Из практики лингвистических экспертиз текстов СМИ в судебных процессах по защите чести, достоинства и деловой репутации // Под ред. проф. М.В. Горбаневского. – 3-е изд., испр. и доп. – М.: Галерея, 2002. 6. Ворошилова М.Б. Креолизованный текст: аспекты изучения / М.Б. Ворошилова // Политическая лингвистика: сб. научн. тр. / Урал. гос. пед. ун-т. – Екатеринбург, 2006. – Вып. 20. – С. 180-190.

REFERENCES 1. Ugolovnyj Kodeks Respubliki Kazahstan ot 03.07.2014 goda, 226. V, Almaty, 2016 (in Russ). 2. Sot saraptamalyq psihologijalyq filologijalyq zertteler zhonіndegі adіstemeler, Astana, 2010 (in Kaz). 3. Valgina N.S., Teorija teksta. Uchebnoe posobie. 4. Sorokin Ju.A., Tarasov E.F., Kreolizovannye teksty i ih kommunikativnaja funkcija. Optimizacija rechevogo vozdejstvija. M., 1999 (in Russ). 5. Cena slova. Iz praktiki lingvisticheskih jekspertiz tekstov SMI v sudebnyh processah po zashhite chesti, dostoinstva i delovoj reputacii. Pod red. prof. M.V. Gorbanevskogo. 3e izd., ispr. i dop. M. Galerija, 2002 (in Russ). 6. Voroshilova M.B., Kreolizovannyj tekst. aspekty izuchenija. Politicheskaja lingvistika. sb. nauchn. tr. Ural. gos. ped. un.t. Ekaterinburg, 2006. Vyp. 20. S. 180, 190 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 158 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Қ. ҚабдешОв, Т.А. Абылайханова. 4 (72) 2016. Б. 159-167 ISSN 1683-1667

ӘОЖ 334.01

Н.Қ. ҚабдешОв, Т.А. Абылайханова

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

Қаржылық дағдарыс жағдайында шағын бизнесті несиелеуді талдау Мақалада қаржылық дағдарыс жағдайында шағын бизнесті несиелеуді тал- дау қарастырылған. Сонымен қатар шағын бизнесті қаржылық қолдау шаралары сипатталған. Қазіргі кездегі шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға кедергі бо- лып отырған негізгі факторлар анықталған. Түйін сөздер: бизнес, кәсіпкерлік, экономика, қаржы, инвестиция, капитал, ин- теграция.

Анализ кредитования малого бизнеса в условиях финансового кризиса В статье проанализировано кредитование малого бизнеса в условиях финансового кризиса. А также описаны меры финансовой поддержки частного бизнеса. Определены факторы сдерживающие кредитование малого и среднего бизнеса в современных усло- виях. Ключевые слова: бизнес, предпринимательство, экономика, финансы, инвес тиция, капитал, интеграция.

THE ANALYSIS OF FINANCING OF SMALL BUSINESS IN THE CONDITIONS OF FINANCIAL CRISIS In article financing of small business in the conditions of financial crisis is analysed. And also measures of financial support of private business are described. The factors constraining financing of small and medium business in modern conditions are defined. Keywords: business, business, economy, finance, investment, capital, integration.

Әлемдік экономикадағы дағдарыс көріністерінің салдарынан бүгінгі таңда бәсекеге қабілетті кәсіпорындардың бір бөлігі кредиттерді және облигациялық қарыздарды өтеуде және оларға қызмет көрсетуге байланысты қиындықтарға ұшырап отыр, бұл банкроттық, кредит берушілер, инвесторлар мен контр- агенттер алдында міндеттемелерді орындамау, салықтық міндеттемелерді орындамау қаупін туындатып, банктердің несие қоржынына теріс әсер етеді. Өз кезегінде банк активтері сапасының нашарлауы құрылатын провизиялар көлемінің, шығындардың, капиталға қысымның өсуіне және соның салдары- нан нақты секторға кредит беру мүмкіндігінің қысқаруына әкеп соқтырады, бұл нәтижесінде экономиканың өсімін тежейді.

Региональный вестник Востока 159 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар Дағдарыс жағдайында мемлекет өзіне экономикалық үдерістерді тұрақтандырушы рөлін қабылдады, екінші деңгейдегі банктерге, шағын және орта бизнес субъектілеріне, құрылыс саласы компанияларына айтарлықтай қаржылық қолдау көрсетті. Мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру үшін қомақты бюджет қаражаты және Ұлттық қор қаражаты оқшауландырылды. Тұрақты жұмыс орындарының жұмыс істеп тұрғандарын сақтау және жаңаларын құру, сондай-ақ экономиканың шикізаттық емес секторларында өңірлік кәсіпкерліктің орнықты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету мақсатында «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы шеңберінде мынадай [1]: – жаңа бизнес-бастамаларды қолдау; – кәсіпкерлік секторды сауықтыру; – экспортқа бағдарланған өндірістерді қолдау бағыттары бойынша банктің сыйақы ставкасын субсидиялау арқылы шағын және орта бизнес субъектілеріне қолдау көрсетіледі. Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктердің ақпараты бойынша әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың салдарынан орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жекелеген кәсіпорындар да кредиттерді өтеуге және оларға қызмет көрсетуге байланысты қиындықтарды сезініп отыр. Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизне- ске несие беретiн субъект екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер болып табы- лады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды. Қазіргі кездегі республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға кедергі болып отырған негізгі факторлар мыналар: – несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы; – несиенің мерзімі мен пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы; – несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру қажеттігі; – коммерциялық банктердің кепілге қоятын талаптарының жоғарылығы; – әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы; – мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттардың ресурстарының тиімсіздігі;

Тоқсанына бір рет шығарылады 160 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Қ. ҚабдешОв, Т.А. Абылайханова. 4 (72) 2016. Б. 159-167 ISSN 1683-1667 – мемлекеттің казына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге бөліп отырған қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы. Банктер кез келген уақытта, қарыз алуға ниет бiлдiрген субъектiлердi не- сиелеген кезде пайда болатын несиелiк тәуекелге ұшырайды. Жалпы отандық несиелеу тәжірибесі көрсеткендей, банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей факторлар өз әсерін тигізеді. Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресур- старды алудың қиындығы. Өйткені несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес- жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті (кесте 1).

1-кесте – Банктердің кәсіпорындарды несиелеуге әсер ететін факторлардың топтамасы

Банк тұрғысынан Кәсіпорын тұрғысынан Несиеге деген жоғары пайыздық Кепілзатпен қамтамасыз етудің болмауы мөлшерлеме Несиені қамтамасыз етудің өтімсіздігі Несиелердің қысқа мерзімділігі Қарыз алушы кәсіпорынның Несиені өтеу кезінде жеңілдік кезеңінің қанағаттанғысыз қаржылық жағдайы жоқтығы Қарыз алушы кәсіпорынның Құжаттарды дайындау процедурасының ақпараттық жабықтығы ұзақтығы Қарыз алушы кәсіпорынның нақты Кепілдің бағалау құнын оның нарықтық несие тарихы туралы ақпараттарға қол құнынан кемітіп көрсетуі жетпеушілік Банк менеджерлерінің ұзақ мерзімді Кәсіпорын менеджерлерінің ұзақ мерзімді несиелермен жұмыс істеу тәжірибесінің несиелерді рәсімдеу бойынша жұмыс істеу жоқ болуы тәжірибесінің жоқ болуы

Орта және ұзақ мерзімді несиелердің төменгі үлесі өндіріс және ауылшаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы құжаттарды реттеу қиыншылықтарына және банктердің басқа да талаптарына байланысты. Қалыптасқан ахуал банктерге бұрын мемлекет көрсеткен қолдауға қарамастан, олардың несие қоржынына, сондай-ақ облигациялық қарыздарға қызмет көрсетуге және салық міндеттемелерін орындауға теріс әсер етуі мүмкін. Бұл кәсіпорындардың көпшілігінің Қазақстан экономикасы үшін маңызды мәні бар екенін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19

Региональный вестник Востока 161 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар наурыздағы №958 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны» іске асыруға қатысатынын атап өткен жөн [2]. Қаржы дағдарысынан туындаған бірнеше жылғы тоқыраудан кейін 2011 ж. банк секторының жағымды өсу серпіні байқалды, бірақ қаржы секторының көрсеткіштері банк секторының экономикалық агенттердің не- сие сұраныстарын қанағаттандыруда аса тиімсіз екенін куәландырады. 2011- 2013 жж. аралығында банк секторының активтері 28,4%-ға, 15462 млрд теңгеге дейін көбейді, мұндайда ЖІӨ-ге қатысты банк секторының активтері 55%-дан 46%-ға дейін қысқарды. Экономиканың шикізаттық емес салаларын және инфрақұрылымды дамытуда банк секторының инвестициялық салым- дарды тұрақты қаржыландыру көзі функцияларын аса тиімсіз атқаруы қарыз қоржынының барынша әртараптандырылмауымен, ұзақ мерзімді қорландыру көздерінің жетіспеушілігімен байланысты. 2014 ж. 1 ақпандағы жағдай бойынша ЕДБ-нің экономика салаларына ұзақ мерзімді несиелендіру көлемі 9181,3 млрд теңгені құрады. Банк секторының ұзақ мерзімді ресурстарының негізгі ағыны өндірістік емес салалар саудаға, құрылысқа және басқа да салаларға бағытталған – ЕДБ-нің ұзақ мерзімді несиелерінің шамамен 83%. Бұл ретте өңдеу өнеркәсібінің үлесіне 6,6% келеді, көлікке – 3,9% және ауыл шаруашылығына – 2,7% [3]. ЕДБ-нің ағымдағы қызметі кәсіпорындардың айналым капиталындағы ағымдағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға, бұрын алынған несиелерді қайта құрылымдауға, сондай-ақ инвестицияларға емес, ал тұтынушылар сұранысына негізделетін экономикалық өсім құрылымындағы үйлеспеушілікті көрсетеді. Соңғы үш жылда ұзақ мерзімді жиынтық несие қоржынындағы азаматтардың тұтынушылық мақсатқа арналған ұзақ мерзімді несиелерінің үлесі 13%-дан 23%-ға дейін өсті, бұл келешекте халықтың несие тәуекелін арттыру мүмкін. Бұл ретте 2014 ж. қаңтардың соңында ЕДБ негізгі қорларды сатып алуға, жаңа құрылыс пен қайта құруға сомасы 2407,5 млрд теңгеге ұзақ мерзімді несие берді, бұл ЕДБ ұсынған ұзақ мерзімді несиелердің 26,2% құрайды. Осылайша, 30%- дан кем несиелер инвестициялық қажеттіліктерді – негізгі қорларды құру мен жаңғыртуға бағытталды. 1-суретте 2014 жылғы 4-тоқсанда өткен тоқсанмен салыстырғанда қаржылық емес секторды кредиттеуге ниетті банктер санының азаюы аясын- да кредиттерге деген сұраныстың ұлғайғанын атап өткен банктер үлесі 39%- дан 34%-ға дейін төмендеді. Қарыз алушыларда 2014 жылғы 4-тоқсанда, өткен тоқсандағыдай, айналым капиталына, инвестициялық мақсаттарға кредит- тер үлкен сұранысқа ие, бұл ретте кредиттік желілер, кредиттік кепілдік және кепілдеме басым өнімдер болды.

Тоқсанына бір рет шығарылады 162 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Қ. ҚАБДЕШОВ, Т.А. АБЫЛАЙХАНОВА. 4 (72) 2016. Б. 159-167 ISSN 1683-1667

1-сурет – Кредиттік ресурстарға деген сұраныстың және ұсыныстың өзгеруі, респонденттер %-ы (корпоративтік сектор) Дерек көзі: ҚРҰБ

2-суретте негізгі ойыншылар экономиканың нақты секторының субъектілерін кредиттеуде онша белсенділік танытпады, соның нәтижесінде банктердің кредит саясаты консервативті болып қалып отыр: 4-тоқсанда аздаған қатаңдануды атап өткен жекелеген банктердің саясатын қоспағанда, айтарлықтай өзгерістер байқалған жоқ.

2-сурет – Кредиттеу субъектілері бойынша кредит саясатының өзгеруі Дерек көзі: ҚРҰБ

Қазақстанның қатысуы бар банктер 2014 жылғы 4-тоқсанда жолға қойылған клиенттік базасына байланысты ірі бизнес субъектілеріне басымдық берді. Банктердің сақталған консервативтік кредит саясаты қарыз алушылардың

Региональный вестник Востока 163 Выпускается ежеквартально ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР белсенділігін төмендететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Мәселен, экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының мониторингісіне сәйкес 2014 жылғы 4-тоқсанда кәсіпорындардың теңгемен кредиттер бойынша қалаған пайыздық мөлшерлемесі 8,7%-ды, шетел валютасында 6,2%-ды құрады, ал нақты пайыздық мөлшерлеме болса, тиісінше 11,8% және 8,4%-ды құрады. 3-суретте өтімділіктің қазіргі деңгейі банктердің өз кредиттік ресурстарын неғұрлым қысқа мерзімге беруге бейім екендігін айқындайды. Сонымен қатар қаржылық емес ұйымдар тарапынан ұзақ мерзімді теңге кредиттеріне деген қызығушылықтың өскендігі байқалады [4].

3-сурет – Мерзімдері мен валюталары бойынша қарыздарға деген сұраныстың өзгеруі Дерек көзі: ҚРҰБ

Теңгемен ұзақ мерзімді кредиттер бойынша орташа пайыздық мөлшерлеме 2014 жылғы 3-тоқсандағы 10,8%-дан 2014 жылғы 4-тоқсанда 9,8%-ға дейін төмендеді. Валюталар бойынша да шетел валютасындағы кредиттерге де- ген сұраныстың өсуінің баяулауы байқалады, бұл кредиттеудің бағалық талаптарының қатаңдауына байланысты болды. Шетел валютасындағы кредит- тер бойынша орташа пайыздық мөлшерлеме 2014 жылғы 4-тоқсанда 8,1%-ға дейін ұлғайды (2014 жылғы 3-тоқсанда 7,6%). Теңгемен өтімділік тапшылығының сақталуы, банктердің пікірінше, кредит саясатының қатаңдануына және, тиісінше, сұраныстың өсуінің одан әрі баяулауына әкелуі мүмкін. Бұл ретте кредиттеу талаптарының ішінде 2015 жылғы 1-тоқсанда кредиттер бойынша баға өлшемдері, сондай-ақ қарыз алушының қаржылық жай-күйіне/кредит қабілеттілігіне қойылатын талаптар көбірек қатаяды. ЕДБ ұсынатын сыйақы мөлшерлемелері экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындардың болжамдарынан айтарлықтай жоғары болып та-

Тоқсанына бір рет шығарылады 164 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Қ. ҚабдешОв, Т.А. Абылайханова. 4 (72) 2016. Б. 159-167 ISSN 1683-1667 былады. ҚР Ұлттық Банкінің зерттеулері бойынша, теңгедегі несиелердің орташа пайыздық мөлшерлемесі 12,1% құрағанда, экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындар үшін тиімді пайыздық мөлшерлеме 2013 ж. төртінші тоқсанда 8,7% құрады. Соңғы бірнеше жыл ішінде экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындардың болжалды пайыздық мөлшерлемесі деңгейінің төмендеу үрдісі байқалады, бұл ретте экономиканың басым секторларындағы кәсіпорындар бүгінгі күні аса төмен пайыздық мөлшерлемесі бар қарыз капиталын қажет етеді. ҚРҰБ зерттеулері бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі несие қажеттілігі жал- пы экономика бойынша жоғары болып табылады. 2013 ж. 4 тоқсанда сұралған өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың шамамен 27,5%-ы несие алуға ниетті, ал жалпы экономика бойынша – 22,4%, кен өндіруші өнеркәсіпте – 23,6%. Негізгі капиталға инвестициялар қарқынының баяулауы және отандық кәсіпорындардың ұзақ мерзімді өтімділік шектеулігі нәтижесінде экономиканың тұрақты даму- ын қамтамасыз ету үшін орташа мерзімді кезеңде жеткілікті инвестициялар көлемін қолдайтын қосымша қаржыландыру көздерін анықтау қажет. 2013-2020 жж. аралығында Даму Банкі ұсынылған салалардың жыл сайынғы қажеттілігі несиелік қаржыландыруда 13,6 млрд АҚШ долл. құрайды, ШОБ кәсіпорындары – 4,4 млрд АҚШ долл. Сонымен, мемлекеттің сапалы экономикалық өсімін қамтамасыз ету үшін таяу он жылда шикізаттық ресурстарға тәуелділікті қысқартуға, адам капиталының, ғылым мен инновациялардың өсуіне, экономиканы әртараптандыруға, сондай-ақ шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал ететін өңдеу өнеркәсібі өзекті драйверлердің біріне айналуы тиіс. Шағын және орта кәсіпорындардың капиталдық басқару мәселесін шешу үшін ұлттық банк мынандай шараларды іске асыру керек: орта және шағын кәсіпорындарын қаржыландыру ортасын жақсарту керек; Ұлттық банк әрбір коммерциялық банктерде орта және шағын кәсіпорындарға несие беретін кабинетін ашуды талап ету керек; сондай-ақ орта және шағын кәсіпорындарға беретін несиесін арттыру керек. Шағын және орта бизнес дамуына кедергі болатын мәселелерді келесі 4-ші суреттегідей көрсетуге болады. Шағын бизнесті қаржыландырудың дамуындағы негізгі кедергілері болып шағын несие ұйымдары мен несие серіктестіктерінің күдікті талаптарының та- нылмауы сияқты салық салу бойынша жеке жағдайлар табылады. Коммерциялық банктерге рұқсат етілген сияқты шағын несие ұйымдарының провизияларын салық салу базасынан шегеруді ұсыну арқылы ШНҰ мен ШОБ және халықты қаржыландыруын кеңейту бойынша қызметі ынталандырылады.

Региональный вестник Востока 165 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар

4-сурет – ҚР-дағы ШОБ-нің несие тартудағы кездесетін мәселелер

Шағын бизнесті қаржылық қолдау бағыттары: – аймақаралық банктер (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту; – өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді қамтамасыз ету; – несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын қолдану; – дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг, венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары); – шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай жасау. Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа түрлерін қарастыру қажет. Қорытындылай келгенде, мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы- несиелік қолдау саясаты келесідей негізгі бағыттарда жүзеге асуы керек: – басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда несиелеу; – екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне ұсынатын несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту; – екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ

Тоқсанына бір рет шығарылады 166 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА. 4 (72) 2016. Б. 167-177 ISSN 1683-1667 қаржыландыруды жалғастыру; – венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту; – шағын кәсіпкерлікті қолдау процесі кезінде сақтандыру компаниялары ның белсенді қатысуы.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы: Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 2010 жылғы 13 сәуір. 2. ҚР үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы: Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, 2010 жылдың 19 наурызы. 3. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің мәліметтері. – www.stat.kz 4. Интернет-ресурс: http: www.nationalbank.kz

REFERENCES 1 . «A road map of business of 2020», 2010 (in Kaz). 2. «About a state program on the development of RK forced industrial innovatively for 2010-2014» the Kazakhstan truth, No. 38 of March 19, 2010 (in Kaz). 3. The RK this Agencies statistically, www.stat.kz (in Kaz). 4. Internet resource: http: www.nationalbank.kz (in Kaz).

ӘОЖ 351/354(574)

А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІНДЕ КАДРЛЫҚ САЯСАТ: МӘНІ, МАҚСАТЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ Мақалада мемлекеттік қызмет жүйесінде кадрлық саясаттың мәні, мақсаты, міндеттері және маңызы қарастырылған. Мемлекеттік кадрлық саясаттың жүзеге асырылуы және мемлекеттік қызметке іріктеу мәселелері талданған. Мемлекеттік қызметтің ерекшелігі мен проблемасы талқыланған. Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірибесі қарастырылған. Түйін сөздер: мемлекет, мемлекеттік қызмет, кадрлық саясат, персонал, кадр, менеджмент.

КАДРОВАЯ ПОЛИТИКА В СИСТЕМЕ ГОСУДАРСТВЕННОЙ СЛУЖБЫ: ПОНЯТИЕ, ЦЕЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ В статье рассмотрены понятие, цель, задачи и значение кадровой политики в системе государственной службы. Вопросы государственной кадровой политики и осуществление ее отбора на государственную службу. Обсуждались проблемы и

Региональный вестник Востока 167 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар особенности государственной службы, зарубежный опыт государственной деятельно- сти. Ключевые слова: государство, государственный служащий, кадровая политика, персонал, кадр, менеджмент.

SKILLED POLITICS is In SYSTEM of GOVERNMENT SERVICE : CONCEPT, AIM And VALUE A concept, aim, tasks and value of skilled politics in the system of government service, is considered in the article. Questions of public skilled policy and realization of her selection on government service. Problems and features of government service came into question. Foreign experience of government activity. Keywords: civil servant, skilled politics, personnel, shot, management, state.

Мемлекет – арнайы басқару мен мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін бұқаралық биліктің, егеменді, саяси ұйымы. Мемлекет дегеніміз – өз аумағында халықты құқықтық жүйесі арқылы ұйымдастыратын, басқаратын күрделі саяси ұйым. «Кадр» термині (алғашқы рет неміс және француз тілдерінде «шеңбер» деген мағынаны білдірген) басқару саласындағы қолданысқа әскери лексиконнан келген, онда кәсіби қатардағы әскери жауынгерлер тобы мен командалық құрамды және әскер резервін атаған. Мемлекеттік кадр саясаты – еліміздің еңбек әлеуетін қалыптастыру, дамыту және ұтымды пайдалану жөніндегі жалпымемлекеттік стратегия. Кадрлардың шағын жүйесі – бір-бірімен күрделі қарым-қатынасқа түсетін адамдар жиынтығы; бұл шағын жүйенің негізін персоналмен жүргізілетін мынадай жұмыстар құрайды: мемлекеттік кадр саясаты, кадрларды жоспарлау, іріктеу, оқыту, негіздеу, дамыту, сапалы жұмыс істеу үшін тиісті жағдайлармен қамтамасыз ету және т.б. Кез келген қоғамның немесе мемлекеттің ілгері дамуының аса маңызды стратегиялық міндеті адам факторын белсенді ету негізінде қоғамның кадрлық әлеуетін қалыптастыру және оны тиімді пайдалану болып табылады. Аталған міндеттің өзектілігі, ең алдымен, оның қоғамдық дамуының тек құралы ғана емес, сонымен бірге түпкілікті мәні екендігімен де тығыз байланысты. Мемлекеттік кадр саясаты еңбекті, түрлі басқару деңгейлеріндегі персоналды басқару органдары, яғни өз деңгейінде кадр саясатын әзірлейтін ұйымның персоналды басқару қызметтері арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Кадрлық саясаттың негізгі мазмұны мыналар болып табылады: біріншіден, кадрларды жоспарлау, іріктеу және құрылымды жоғары сапалы кадрлармен жасақтау, оларды қызметтен босату (зейнет жасына келу, жұмыстан шығару), кадрлық ағымды талдау мен тағы басқалар; екіншіден, қызметшілердің кәсіби біліктілігін арттыру мен қайта даярлау, аттестациядан өткізу, кәсіби деңгейін

Тоқсанына бір рет шығарылады 168 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА. 4 (72) 2016. Б. 167-177 ISSN 1683-1667 анықтау, қызметте жоғарылауды ұйымдастыру; үшіншіден, кадрлардың еңбекке ынталылығын дамыту, әлеуметтік төлемдер төлеу. Мемлекет қоғамның кадр әлеуетін кәсіби дамыту саласында негізгі қағидаттар мен басымдықтар әзірлеуді қамтамасыз ете отырып, кадр саясаты арқылы өзінің мүмкіндіктерін қоғамды топтастыруға, бірыңғай әлеуметтік- мәдени кеңістікті сақтауға, әрбір азаматтың әл-ауқатының өсуіне; қоғамның кадр әлеуетінің қажеттілігін басқаратын субъектілерді экономикалық тұрғыдан ынталандыратын қағидаттар мен тетіктерді әзірлеуге; қоғамды бейкәсібиліктен, білімсіздіктен қорғау үшін құқықтық және ұйымдастырушылық негіздер қалыптастыруға; кәсіби қызмет түрлерімен айналысатын азаматтардың мүдделерін қорғау, оларға кепілдік және өтемақы беру жүйесін құруға; адамға тұруға лайық баспана жағдайларын, олардың қабілеттерін дамыту мен қолдануды қамтамасыз ететін әлеуметтік-мәдени кеңістік құру үшін Қазақстан аймақтарына кадр әлеуетін бөлу жөніндегі экономикалық тетіктерді қалыптастыруға арнайды. Біздің елімізде мемлекеттік кадр саясатының басым бағыты – білім беру саясаты, қазіргі заманғы білім сапасына қол жеткізу, білім сапасының адам, қоғам және мемлекеттің өзекті және келешегі бар қажеттіліктеріне сәйкестігі. Ол ұлттық қауіпсіздігімізді, азаматтар мен еліміздің әл-ауқатының артуын қамтамасыз ететін аса маңызды факторға айналуда. Қазақстанның саяси және экономикалық жүйесінің өзгеруі азаматтардың кәсіби еңбекке қабілеттілігін ұтымды пайдалану мен өндіргіштігін басқаруда мемлекет рөлінің де өзгеруіне, түрленуіне себепші болды. Алайда, бұл мемлекеттің осы үдерістерді реттейтін қызметтерінің толық жойылуына алып келмейді. Қоғам дамуын кадрлармен қамтамасыз ету міндеттерінің сапасы – мемлекеттің маңызды және ажыратылмас қызметі, ол мемлекеттік кадр саясатынан нақтылы көрінеді. Теорияға көңіл аудару мемлекеттік кадр саясатын құрудың іргелі негіздерін бөліп көрсету қажеттілігіне байланысты. Бұл – бір. Екіншіден, қоғам әлдеқашан кәсіби тәжірибенің ұрпақтан-ұрпаққа стихиялы түрде берілу кезеңінен өтіп кетті. Кадр әлеуеті қоғам дамуының аса маңызды факторына айналды, ол жеке тұлға мүддесіндегі де, сондай-ақ қоғам мүддесіндегі де қажеттілікті реттеуді көздейді. Мұндай тәжірибе мемлекеттік кадр саясаты деп аталмаса да, дамыған экономика тәжірибелері көрсеткендей, бұлайша реттеудің маңызды субъектісі мемлекет болып табылады. Үшіншіден, бүгінгі күні еліміздің кадр әлеуетінің сапалық және сандық сипаттамасын бақылап қана отырудың жеткіліксіздігі белгілі. Оны іске асыру үшін жағдай туғызуды үйрену қажет. Осы саладағы мемлекет қызметінің негізгі мәні де дәл осы міндетке келіп тіреледі. Яғни экономикаға қанша кадрдың қажет екеніне болжам жасау. Мұның күрделілігі өтпелі кезеңде қандайда бір болжам

Региональный вестник Востока 169 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жасаудың қиындығында. Келесі мәселе алдыңғы мәселеден туындайды, бұл даярлап шығарған кадрлардың экономиканың қажеттіліктеріне, талаптарына сай келмеуінде. Үшіншісі – кәсіби біліктілік құрылымының, сұраныс пен ұсыныстың теңгерімсіздігі, бұларда өз бастауын содан алады. Бүгінде кадрларды мемлекеттік басқару тәжірибесінің теориялық тұрғыдан негізделетіні туралы тек бір шарттылықпен ғана айтуға болады. Көбінесе дұрыс, таза мағына өзіндік ерекшелігі бар әдіснама, тиісінше, мемлекеттік кадр саясаты саласындағы үдерістерді өзіндік бағалау құралы болып табылады, оны 1-суреттен көре аламыз.

Қажетті сұранысты Қызметкерлер құрамын Қызметкерлер құрамын анықтау тарту пайдалану

Қызметкерлер құрамына берілетін қайтарымды ынта- Қызметкерлер құрамын да- ландыру (мысалы, еңбекке Кадр саясаты мыту (оқыту саласындағы ақы төлеу және әлеуметтік саясат), қажеттіліктер қызмет көрсету саясаты)

Қызметкерлер құрамын Ақпараттық Әлеуметтік қатынастар босату қамтамасыз ету

1-сурет – Кадр саясатының салалары

Кадрларды жоспарлау қанша қызметкер бар, олардың біліктілік деңгейі қандай, персоналды жоспарлауда қашан және қай жерде қажет болады, қажетті персоналды қалай тартуға болады және артық персоналды қалай қысқартуға бо- лады, әлеуметтік аспектілерді ескере отырып, штат қысқартуды немесе штатқа тартуды қалай пайдалануға болады (кадрларды пайдалануды жоспарлау), кадрлардың біліктілігін арттыруға қалайша мақсатты түрде жәрдемдесуге бола- ды және олардың білімдерін өзгертіп отыратын талаптарға сәйкес (кадрларды дамытуды жоспарлау) бейімдеуге болады, жоспарланған кадрлық іс-шаралар қандай шығындарды талап етеді (персоналды ұстауға жұмсалатын шығындар) деген сияқты сұрақтарға жауап беруге тиіс. Мемлекеттік қызметке тұрудың заңмен бекітілген шарттарын екі топқа бөлуге болады: саяси мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік қызметке тұруы – тағайындау немесе сайлау негізінде, сондай-ақ өзге жағдайларда заңнамада

Тоқсанына бір рет шығарылады 170 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА. 4 (72) 2016. Б. 167-177 ISSN 1683-1667 белгіленген тәртіп және шарттарға орай жүзеге асырылады; мемлекеттік әкімшілік қызметке орналасу және мемлекеттік әкімшілік қызметкердің жоғары санатты қызметке тұру жолымен қызмет бабында жоғарылауы бәсекелік негізде жүзеге асырылады. Азаматтар мемлекеттік қызметке тұру үшін мынадай талаптарға жауап беруі тиіс: – Қазақстан Республикасының азаматтығына ие болуы; – заңнамамен тиісті қызметке байланысты өзге талаптар белгіленбеген болса, жасының он сегізден кем болмауы; – тиісті білімі, кәсіби дайындық деңгейі және қойылған біліктілік талап- тарына сәйкестігі. Азамат мемлекеттік қызметке тұрған кезде, салық қызметі органдарына, оған құқық ретінде жататын мүліктері мен алған табыстары жөнінде мәліметтер тапсыруға міндетті. Азамат міндетті, арнаулы тексерістен өткеннен кейін са- яси және өкімшілік мемлекеттік қызметке тұра алады. Саяси мемлекеттік қызметкерлер өз халқы мен Президентке ант береді. Азамат мемлекеттік әкімшілік қызметке тұрған кезде, оған үш айлық, сынақ мерзімі белгіленуі мүмкін. Мемлекеттік саяси қызметкерлер үшін сынак мерзімі белгіленбейді. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер мемлекеттік қызметті атқару кезінде ат- тестаттаудан өтуі керек. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлерін аттестаттау — бұл олардың кәсіби даярлық деңгейін, қүқықтың мөдениеті мен азаматтармен жұмыс жасай білу қабілетін айқындау үшін оқтын-оқтын өткізіліп тұратын шара. Екікабат әйелдерден басқа барлық қызметкерлер аттестаттаудан өткізілуге жата- ды. Мемлекеттік қызметтегі келесі әрбір үш жылы өткен сайын қызметкерлер аттестаттаудан өтеді. Саяси мемлекеттік қызметкерлер аттестаттауға жатпайды. Кадрлық әлеуетті толық қолдану, ғылыми-техникалық прогресс жетістігін жедел пайдалану барысында басқару тиімділігін жоғарылату қатал бәсекелестік күресте корпорацияның іс-әрекеті тиімді болу үшін шешуші маңыз ала бастады. Персоналды пайдаланудың тиімділігін анықтайтын білікті жұмысшы күшімен қамтамасыз етілуі, оның мотивация деңгейі, ұйымдық құрылымы және жұмыс істеу түрлері бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары болды. Индустриалды дамыған елдердің фирмаларындағы персоналды басқару тәжірибесі мен теориясында бұл жұмыстың ұйымдастырылуына және мазмұндылығына қатысты екі негізгі қарама-қарсы әдістер бар. Американдық фирмаларда персоналды басқарудың әдістері бойынша қызметкерлер жұмыс орнының қызметтеріне, мәселелеріне, қызметтік міндеттемелеріне, еңбек жағдайына, еңбек әрекетінің талабына (ағымдағы мәселелерге қалыптасу) сай келуі керек. Жапондық фирмалардағы персоналды басқару әдістері қызметкердің жеке әлеуеті мен білім сапасына бағытталған.

Региональный вестник Востока 171 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар «Американдық» немесе «нарықтық» әдіс кезінде персоналды басқару құралдары негізінен сыртқы еңбек нарығына, экономика жағдайына, нақты тауар сұранысына және т.б. бағытталған. Бұл тәсіл жұмыс күшінің молдығы мен жұмыссыздықтың шарық тауынан сұранысқа қарағанда көп болуына байланысты кәсіпкерлердің қажет жұмыс күшін оңай тауып алуына мүмкіндік туды, ал үкімет әлеуметтік қамту бағдарламасын жасау арқылы жұмыстан шыққандар үшін жеңілдік жасай отырып, әлеуметтік шиеленісушілікті әлсіретіп отырды. Оперативті өндіріс процесінің жұмыстарымен жүктелген фирманың төменгі және орта басқару басшылары жоғарыға стратегиялық жоспар туралы сұрақтарды ғана емес, сонымен бірге ағымдағы проблеманы шешу құзырларын беруге тура келді. Жоғары басқарушылардың кішкентай бір тобының шешімін қатардағы орындаушы қызметкерлер міндетті түрде орындауға тиісті болуы басқарудың өзіне тән ерекшелігі болып табылды. Осыған лайықты, бұл категориядағы қызметкерлерде тәуекелге бел бумауы, өзіне жауапкершілікті алуға тілегі болмауы сияқты жұмысқа деген көзқарасы қалыптасты. Тауарлардың жоғары сапасы арқылы жапондық фирмалар сыртқы нарықта американдық тауарларды ығыстырып тастағанда «төбеден жай түскендей» болды. Осыдан есін жиған соң, американдық ғалымдар мен менеджерлер орын алған жағдайдын себебін табу үшін терең зерттей бастады. Құпиясы оңай болып шықты: алдыңғы қатарлы фирмаларда жапондық менеджменттің негізі болып ең алдымен адам факторы саналады екен. Жапония әлемде бірінші болып барлық қызметкерлерін кәсіпорын мен фирма ісіне, аз шығынды сапалы өнім өндіруі» тарта отырып, «адамдық тұлғасы» бар менеджментті дамытты. Жапонияның көптеген кәсіпорындарында басқарушы персонал әр операцияны орындаушы келесі операцияны орындаушыны өзінің тауарын сатып алушы деп санауы керек деп, оны өзі орындайтын өндірістік процестің бөлігін айрықша ұқыпты орындауға талпындырып, ылғи үгіттеп отырады. Адам психологиясы мен олардың әлеуметтік мәртебесін ескеретін көптеген жапон кәсіпорындарында менеджменттегі осы сапалы өзгерістері басқа дамыған елдердегі кадрларды басқарудағы дәстүрлі әдістерін жетілдіруге түрткі болды. Осылайша, менеджменттің қазіргі «оянуы» басқару жүйесіне адам факторларын қосу қажеттігін түсінумен қатар, қызметкерлердің шығармашылық қабілетін дамытумен және жеке бастың өзінің мүмкіндігін толық пайдалануға байланысты. Дамыған елдердегі кадрлық басқарудың даму сатылары мен негізгі

Тоқсанына бір рет шығарылады 172 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА. 4 (72) 2016. Б. 167-177 ISSN 1683-1667 функциялары. Шетел мамандарының пікірінше, жоғары оқу орнында алған білім алғашқы 3-5 жылға ғана жеткілікті болады да, содан соң қайта даярлауды талап етеді, ал жұмысшылар біліктілігі техника мен технологияның даму деңгейінен кем дегенде 5-10 жылға қалып қойып отырады. Сондықтан әрбір кәсіпорын жұмысшыларды дайындайтын жүйені құруға мүдделі. Мысалы, жапон кәсіпорындарының 80%- да жұмысшыларды кәсіби даярлау жүйесі бар. Америка компанияларында пер- сонал біліктілігін жоғарылату мен қайта даярлауға, мемлекет дотациясын ескер- мегенде, таза табыстың 5%-на дейін жұмсайды. Ал АҚІІІ-та шаруашылықтағы жұмысшылардың орташа оқу жылы 1970-1985 жылдары 8,6-дан 13-%ға дейін өсті: бұл бір жұмыскердің алған білім көлемі төрт есеге өсті деген сөз. Кадрлық саясатты жүзеге асыру барысында менеджменттің әртүрлі са- лаларын ескерген жөн. Қазіргі таңда кадрлық саясаттың теориялық бағыттары жеткілікті дамуда. Жеке сала ретінде кадрлық менеджмент, адам ресурстарын басқару, ұйымдағы персоналды басқару, бағдарламалық менеджмент, дағдарысқа қарсы басқару, корпоративті басқару және т.б. алдыңғы қатарға шыққан. Осы салаларды іс жүзінде кадрлық саясатты жүзеге асыру барысында пайдалану нәтижесінде елеулі жетістіктерге жетуге болар еді. Мемлекеттік қызмет әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде бірқатар елеулі ерекшеліктерімен сипатталады: – мемлекеттік қызмет мемлекеттің міндеттері мен функцияларын (ішкі және сыртқы) жүзеге асырумен байланысты; – мемлекеттің экономика салаларын, әлеуметтік саланы және әкімшілік-саяси құрылысты дамыту жөніндегі міндеттері мен функциялары мемлекеттік басқару, мемлекеттік қызметшілердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге асырылады. Бұл қызмет көп қырлы, көлемінің үлкендігімен, басқару функцияларының қиындығы және ауқымдылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда бүкіл қоғам мен мемлекеттің мүддесі көрінеді. Мемлекеттік қызметшілердің осы аспектідегі қызметі осы аталған мүдделерді қанағаттандыруға, әлеуметтік міндеттер мен мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға тікелей бағытталған; – мемлекеттік қызмет қоғамда басқару функцияларын іске асыратын, құрылатын арнайы аппарат аясында іске асырылады. Мемлекеттің экономиканы, әлеуметтік саланы және әкімшілік-саяси қүрылысты дамыту жөніндегі қызметі органдар жүйесінің көмегімен іске асырылады. Осы органдар алдында тұрған міндеттер олардың қызметінің мазмұнын және тиісінше мемлекеттік қызметшілердің функцияларын анықтайды; – мемлекеттік қызметтің ерекшелігі басқару функцияларын іске асырумен байланысты. Соңғылары мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттің

Региональный вестник Востока 173 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру жөніндегі практикалық жұмысының объективті қажетті бағыты ретінде танылады; – мемлекеттік қызметшілер мемлекеттің атынан іс-қимыл жасайды, сондыктан оларға өздеріне жүктелген міндеттер мен басқару функцияларын іске асыру үшін кажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктер берілген; – мемлекеттік қызмет қатаң түрде Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына, Президентінің Жарлықтарына және т.б. Мемлекеттік қызметтің бүгінгі күнде бастан кешіріп отырған қиындықтарының бірі, ол жас мамандардың мемлекеттік қызметкерлердің қатарына кірмеуі. Яғни қазіргі жастардың барлығы дерлік мемлекеттік қызметке жұмыс жасауға бармайды. Оның бірқатар себептері бар: біріншіден, жаңадан жұмысқа кірген мемлекеттік қызметкердің жалақысы төмен, екіншіден, карьералық өсуі шектеулі, үшіншіден, қағазбастылықтаң көптілігі, яғни есеп және жауапкершіліктің шамандан тыс артылуы. Қазіргі уақытта, Қазақстанның бәсекеге аса қабілетті 30 елдер қатарына кіруге қатысты міндет қойылған кез- де мемлекеттік қызметшінің төзімділігін арттыру – мемлекеттік маңызы бар өзекті мәселеге айналды. Өйткені мемлекет бәсекеге қабілетті болуы үшін оның құрамындағы әрбір мекеме, әрбір ұйым, ал өз кезегінде әрбір сол меке- меде қызмет ететін маманның іс-әрекеті мен қызметі де бәсекеге қабілетті бо- луы тиіс. Ал маманның бәсекеге қабілетті болуы өз кезегінде кез келген сала- да сапалы қызмет етуге байланысты. Және де мемлекеттік саясатты тікелей жүзеге асыратын тұлғалар – мемлекеттік қызметшілер болғандығына байланы- сты мемлекеттік қызметшілердің төзімділігін арттыру мәселесі – мемлекеттік маңызы бар мәселелер қатарында десек артық айтқан болмас едік. Персонал менеджменттің ең басты басымшылығы болып келеді. Көбінесе «менеджмент», «кәсіпорын мүдделері» мен «адам мүддесі» арасындағы байла- ныстырушы бөлшек түріндегі «ұйымдағы адамдарды басқару» ретінде қаралады. Жалпы алғанда, персоналды басқарудың мәселелерін екіге бөлуге болады: кәсіпорынның кадрлық потенциалын қалай құру қажет және осы кадрлардың еңбегін қалай өнімділеу қажет. Басқарушылардың өздерінің жұмыскерлерімен қанағаттанбау себептері осы екі мәселелердің біреуінің шешілмеуінде. Бірақ басқарудың ерекше әдісін іздеу немесе қызметкерлердің үзіліссіз айырбастап тұру алдында, келесідей сұрақты қойған жөн – «олардан нені тілейтінін біле ме?». Персонал – ұйымның, кәсіпорынның, фирманың, ішкі құрамы немесе оның бір бөлігі, орындалатын жұмысына байланысты бөлінген, мысалға, басқарушы персонал. Персоналды басқару бойынша негізгі міндеттер: – ұйымдастырушылық жобаны дайындау;

Тоқсанына бір рет шығарылады 174 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА. 4 (72) 2016. Б. 167-177 ISSN 1683-1667 – ұйымдық құрылымды жобалау; – персоналда деген қажеттілікті есептеу; – аймақтағы кадрлық жағдайды талдау; – еңбекті уәждеу жүйесін өңдеу. Кадрлық саясаттың барлық аспектілерін (кадрлық қызмет және кадрлық қатынастар) қарастырылатын кадрлар туралы ғылымды дамыту қажет. Мұндай кадрлар жайлы ғылым ретінде кадрологияны бөліп шығаруға болады (франц. тілінен cadre –рамка, logos-ілім), отандық оқулықтарда және ғылыми әдебиеттерде мұндай дефиниция сирек кездеседі. Кадрологиялық сұрақтардың бір бөлігімен «кадр жүргізу» оқу дисциплинасы айналысады. Бірақ кадрологияға қарағанда, бұл кадрлық қызмет жұмыскерлері, персонал-менеджерлер, human resourse ма- ман бойынша басқарушылар үшін профильді оқулық-тәжірибелік тәртіп қана болып келеді. Кадрология – басқару ғылым жүйесіне кіретін, кадрлар және кадрлық құбылыстардың (кадрлық қызмет, қатынастар, процестер, персонал технология- лар) барлық кешендер туралы ғылым. Кадрология объектісі болып мемлекеттік және жеке кәсіпкерлік, өндірістік, ғылыми білім салаларындағы, қоғамдық ұйымдар персоналын басқару бойынша қызметі табылады. Кадрология пәні маманданған персоналды қызметтік өндірістік қолдану, кадрлық потенциал- ды тиімді дамыту әдсітерін, ашылу заңдылықтарын, ғылыми қағидаларын, түрлерін, тәсілдерін, технолгияларын өңдеу. Оның орталық мәселесі – ғылыми негізделу және ізденіс, дайындау, ұйымдастырудың жоғарғы тиімді технология- ларын өңдеу. Осылар арқылы кадрлық саясаттық мақсаттары да анықталады: 1 Кәсіпорынның қоршаған ортамен (еңбек нарығы, мемлекеттік билік органдарымен, кәсіподақтармен) қатынасымен байланысты мақсаттар. 2 Кәсіпорынның өздерінің қызметкерлерімен арақатынастарын жақсартуға (басқару стилін жақсарту, кәсіби біліктілікті жоғарылату, әлеуметтік мәселелерді шешу және т.б.) бағытталған мақсаттар. Заңда саяси мемлекеттік қызметшілердің ауысуы әкімшілік мемлекеттік қызметшілерді босатуға негіз болмайды деп жазылғанымен, іс жүзінде минис- трге немесе әкімге жақпаған мемлекеттік қызметші «өз еркімен» босатылатын жағдайлар өмірде баршылық. Кадрларды жаңарту дұрыс жүргізілген жағдайда мемлекеттік қызметшілердің құрамын жасартуға, оларды көлденең шкала бой- ынша ауыстыру тәжірибесін кеңейтуге ықпал етеді. Мемлекеттік қызметтегі кадрлар құрамын жаңартуға мынадай міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады: – мемлекеттік қызметшілерді ауыстыру процесін реттеу; – персоналды басқару; кадрларды қабілеттері мен кәсіби шеберліктеріне

Региональный вестник Востока 175 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар қарап іріктеу. Батыс дереккөздерінің мәліметтері бойынша жапонның орта статистикалық шығармашылық әлеуеті шамамен 60-75%, американдық немесе еуропалық қызметкердің шығармашылық әлеуеті 45-55% пайдаланылады. Қазақстан еңбек өнімділігі бойынша дамыған елдерден төмен деп есептейтін болсақ, онда күрделі емес, соншалықты дәл де болмайтын есебіміз отандық қызметкерлердің мүмкіндіктері ең көп дегенде 15-20%, ал экономиканың бүгінгі жағдайын ескер- генде 5-10% пайдаланылатынын көрсетеді. Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында 1990 жылдарының аяғынан бастап Қазақстан тиімді әкімшілік реформаларды жүргізуге кірісті. Осы жылдардың ішінде мемлекеттік басқару құрылымын оңтайландыру жүргізілді, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік құрылды, «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы», «Әкімшілік рәсімдер туралы» заңдар, Мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексі қабылданды. Мемлекеттік қызметке қабылдаудың конкурстық жүйесі енгізілді. Мемлекеттік органдардың басқару тәжірибесіне жауапты хат- шылар институты енгізілді. Арнайы комиссия білім және кәсіби дамуы, жоғары адамгершілік қасиеттері, бастамшылығы және тапсырылған учаскелердегі қызметінің табыстылығы бой- ынша кандидаттарды іріктейді. Олардың еңбекақысы елдің экономикалық даму қарқынына байланысты, бизнес құрылымдардың жалақысымен салыстыруға келетін деңгейде болады. Олар Қазақстанды ХХІ ғасырға лайықты деңгейге жеткізетін жаңа басқарушы топтың (элитаның) негізін құрайтын болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение бла- госостояния всех казахстанцев / Н.А. Назарбаев. – Алматы, 1997. – С. 159. 2. Казанцев Н.М. Публично-правовое регулирование государственной службы / Н.М. Казанцев. – М., 2005. – С. 105. 3. Закон Республики Казахстан «О государственной службе» от 23 июля 1999 года №453-I ЗРК, с изменениями и дополнениями от 11 марта 2003 года №393-II ЗРК. 4. Байменов А.М. Государственная служба в Республике Казахстан. Сборник нормативных правовых актов / А.М. Байменов. – Астана, 2006. – С. 11. 5. Старилов Ю.Н. Курс общего административного права. С77 В 3 т. Т. II: Госу- дарственная служба. Управленческие действия. Правовые акты управления / Ю.Н. Ста- рилов. – М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА–ИНФРА•М), 2002. – 600 с. 6. Герчикова И.Н. Менеджмент / И.Н. Герчикова. – М., 1995. – 112 c.

REFERENCES 1. Nazarbaev N.A., Kazakhstan 2030. Procvetanie, bezopasnost’ I uluchenie blagosos- toyaniya vseh kazakhstancev. Almaty, 1997, 159 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 176 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 2. Kazancev N.M., Publichno provovoe regulirovanie gosudarstvennoi slizhby. M., 2005, 105 (in Russ). 3. Zakon Respubliki Kazakhstan O gosudarstvennoi sluzhbe ot 23 ijlya 1999 goda, 393 II ZRK (in Russ). 4. Baimenov A.M., Gosudarstnebbaya sluzhba v Respublike Kazakhstan. Sbornik nor- mativnyh pravovyh aktov. Astana. 2006, 11 (in Russ). 5. Starilov J.N., Kusr obshego administrativnogo prava. S 77 v 3 t. T.P. Gosudarstven- naya sluzhba. Upravlencheskie deistviya. Pravovye akty upravleniya. M. Izdatel’stvo NORMA. Izdatel’skaya gruppa NORMA INFRA M, 2002, 600 (in Russ). 6. Gerchikova I.N., Menedzhment, M. 1995, 112 (in Russ).

УДК 323.1(574)

Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ ЕВРАЗИЙСКОЙ ИДЕИ В КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ Евразийство как методологическая основа культурологических исследований имеет мощный эвристический потенциал. Концепция евразийства позволяет раскрыть логику формирования объектов и явлений культуры, определяя содержательный кон- текст их становления и развития. Образы объектов и явлений, складывающиеся в рам- ках такого подхода, представляются продуктом взаимопереплетения, взаимопроникно- вения культурных тенденций евразийского мира. Данный подход позволяет формиро- вать адекватные научно-теоретические основания для разработки и концептуального анализа научных и социальных программ. Ключевые слова: евразийство, методология, культурологические исследования, образ Казахстана, казахстанская культурология.

МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ИДЕЯНЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ Мәдениеттанудың әдістемелік негізі ретінде еуразиялықтың қуатты эвристикалық әлеуеті бар. Еуразияшылдық тұжырымдамасы объектілердің қалыптасу логика- сын анықтауға және мәдениет құбылыстарымен олардың қалыптасуы мен дамуында мағыналы контекстін анықтауға мүмкіндік береді. Осы тәсіл шеңберінде жинақталатын еуразиялық әлемнің мәдени тенденциялары бірімен-бірі ұштасып, толықтырылады. Бұл тәсіл ғылыми және әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеуге және тұжырымдамалық тал- дау үшін жеткілікті ғылыми-теориялық негіздерін жасауға мүмкіндік береді. Түйін сөздер: еуразиялық, әдіснама, мәдениеттанулық зерттеулер, Қазақстан бейнесі, қазақстандық мәдениеттану.

Региональный вестник Востока 177 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки METHODOLOGICAL POTENTIAL OF THE EURASIAN IDEA IN CULTURAL STUDIES Eurasianism as a methodological basis of cultural studies has a powerful heuristic potential. The concept of Eurasianism can reveal the logic of the formation of objects and phenomena of culture, defining the meaningful context of their formation and development. Im- ages of objects and phenomena emerging within this approach, represented by the product of the intersection, interpenetration of cultural trends of the Eurasian world. This approach allows us to form an adequate scientific theoretical basis for the conceptual development and analysis of scientific and social programs. Keywords: Eurasianism, methodology, cultural studies, image of Kazakhstan, Kazakh- stan cultural studies.

В последние годы евразийская идея востребована в казахстанском науч- ном сообществе как основа осуществления исследований в различных областях гуманитарного знания. Это связано с тем, что евразийская идея обладает мощ- ным методологическим потенциалом, позволяющим раскрыть логику развития, способ формирования общественных процессов и явлений. Методологические основания выстраивают способ познавательной деятельности, структурируют, направляют его, задают определенную логику исследования. От того, как осу- ществляется мыслительный процесс, зависит и ход исследования, и его резуль- тат. Таким образом, методологические основания, в конечном счете, определяют образ исследуемого объекта. «Способ и характер мышления не являются ней- тральным по отношению к исследовательскому процессу. Он запечатлевает ха- рактеристики способа деятельности или способа действий, являющихся форма- ми осуществления того или иного типа исследовательского процесса» [1]. Вопрос о методологических основаниях исследований важен для совре- менной казахстанской культурологии, которая является сравнительно молодой и динамично развивающейся областью знания. Проблематика казахстанской культурологической науки формируется в связи с объективными «запросами» практики общественной жизни. В связи с тем, что казахстанское сообщество является полиэтничным, поликонфессиональным, среди актуальных вопросов современной культурологии одним из важнейших вопросов является вопрос о казахстанской модели межэтнических, межконфессиональных отношений. Большое значение для современных авторов, работающих в сфере иссле- дования культур народов Евразии и их взаимодействия, имеет опыт классиче- ских представителей евразийской мысли Л.Н. Гумилева, О.О. Сулейменова. В отличие от первых евразийцев, Л.Н. Гумилев и О.О. Сулейменов были, в первую очередь, исследователями, учеными, а не политиками. Для этих авторов евразий- ство выступало в качестве методологии исследовательского процесса. Ученый Л.Н. Гумилев сосредоточил свое внимание на истории, этнографии, О.О. Сулей- менов – на языкознании.

Тоқсанына бір рет шығарылады 178 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 Ядром историософии Л.Н. Гумилева является теория этногенеза, в кото- рой представлена масштабная попытка осмыслить историю Евразии как диалог культур славянских и туранских народов. Концепция евразийства проходит че- рез всю творческую жизнь Л.Н. Гумилева. Она стала для мыслителя реальной методологической основой. Л.Н. Гумилев ощущал себя преемником и продолжателем работ евразийцев 20-30-х гг., осмысливая и развивая эту концепцию. В предисловии к сборнику работ Н.С. Трубецкого он писал, что князь «работал на том уровне европейской науки, который ныне, безусловно, устарел. Мы внесем поправки и проверим кон- цепцию Н.С. Трубецкого на прочность, используя материал, неизвестный автору. Если концепция в целом верна, то выводы должны сойтись». И они, к большой радости Льва Николаевича,– сходились. По Л.Н. Гумилеву, именно пассионар- ные толчки определили ритмы Евразии, доминацию тех или иных сил в разные периоды истории, а вместе с тем сложный процесс формирования единого цело- го – Евразии. Это единое целое не противопоставляется всему «остальному миру» – по- лицентризм является методологическим принципом евразийства. Евразия – не какой-то мифический центр, доминирующий в мире (а ведь теория известно- го английского геополитика X. Маккиндера состояла именно в этом), а один из центров. «Евразийский полицентризм предполагает, что таких центров много. Европа – центр мира, но и Палестина – центр мира, Иберия и Китай – то же са- мое» [2]. Евразийская концепция направлена и против национализма, и против не- коей мифической универсальной культуры, на сохранение национальной само- бытности. Многолетнее изучение древней и средневековой истории и культуры народов Евразии позволяло Л.Н. Гумилеву вслед за Н.С. Трубецким и други- ми евразийцами утверждать, что культура одинаковая для всех – невозможна. В «Поисках вымышленного царства» он с позиций этнологии показал, что каждый этнос и суперэтнос обладает своим стереотипом поведения, собственной систе- мой ценностей, своей этнической доминантой. Общечеловеческие ценности воз- можны при слиянии всех этносов в гиперэтнос, а это, по мнению Л.Н. Гумилева, с позиций этнологии маловероятно. Еще в 20-х гг. Н.С. Трубецкой отмечал, что общечеловеческая культура – одинаковая для всех народов – невозможна. А в 1992 г., незадолго до смерти, Л.Н. Гумилев объяснил это по-своему: «Поскольку мы на 500 лет моложе (Западной Европы) то, как бы мы ни изучали европейский опыт, мы не сможем сейчас добиться благосостояния и нравов, характерных для Европы. Наш возраст, наш уровень пассионарности предполагает совсем иные императивы поведения. Это вовсе не значит, что нужно с порога отвергать чу- жое. Изучать иной опыт можно и должно, но стоит помнить, что это именно

Региональный вестник Востока 179 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки чужой опыт» [3]. Л.Н. Гумилев первым поднял свой голос в защиту самобытности тюрко- монгольской истории, первым выступил против европоцентристской концепции о татаро-монгольском иге, об извечной вражде с кочевниками. А знакомство его с Востоком произошло еще в юности, в начале 30-х годов, когда он работал в Таджикистане малярийным разведчиком. И на титульном листе его книги «Древ- ние тюрки» стоят такие слова: «Посвящаю эту книгу нашим братьям – тюркским народам Советского Союза». «Лично мне, – говорил он, – тесные контакты с казахами, татарами, узбеками показали, что дружить с этими народами просто. Надо лишь быть с ними искренними, доброжелательными и уважать своеобра- зие их обычаев. Ведь сами они свой стиль поведения никому не навязывают» [4]. По Л.Н. Гумилёву, Русь стала обретать черты самостоятельной цивилиза- ции, единства и государственности в монгольскую эпоху как часть улуса Джу- чиева. Московская Русь вышла из улуса Джучиева столбовым, огромным, дер- жавостроительным и континентальным образованием. И здесь византийская идеология (после падения Царьграда), взятая как метафизическая, духовная, православная идея, сочеталась с татаро-монгольской административностью, во- енными навыками и авангардными информационными технологиями. Он писал, что из этих двух частей, сплавившихся в нераздельное целое, возникла подлинно Евразийская Русь. Многие из высказываний Л.Н. Гумилева звучат сейчас актуально. Напри- мер: «Науке известно, что... навечно закрепленных за каким-то народом земель и территорий не существует. Каждому этносу отведен определенный историче- ский срок, в пределах которого территория его проживания может и изменить- ся» [5]. Гумилев открыто говорил, что у восточных славян есть комплиментар- ность с тюрками, уграми и монголами, шире, с народами Востока, с «восточной составляющей», но нет подобной комплиментарности с народами Запада. Если мы переведем это этнологическое замечание на уровень мировоззренческих па- радигм, мы увидим всю колоссальную глубину такого вывода, который можно адекватно расшифровать лишь в законченном евразийском контексте, где из него можно вывести разнообразные прикладные моменты, в том числе, и культуроло- гические. В середине 1970-х годов вышла в свет книга языковеда О.О. Сулейменова «Аз и Я». Автор в ней поднял ряд «евразийских» вопросов, связанных со значи- мостью тюркского влияния на русскую культуру, историю, язык. Одной из цен- тральных тем творчества мыслителя является общность тюрко-славянского эт- ноисторического пространства, единство культурно-эстетических систем Степи и Руси и в целом огромного субконтинента Евразии. О.О. Сулейменов известен как автор ряда работ, посвящённых «Слову о

Тоқсанына бір рет шығарылады 180 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 полку Игореве». Он заинтересовался этой темой ещё в 1960, будучи студентом Литературного института, публиковал работы о «Слове» с 1962. Тема его ди- пломной работы по исторической грамматике – «Категория одушевлённости и неодушевлённости в «Повести временных лет», а тема его кандидатской дис- сертации в аспирантуре уже на кафедре русской филологии КазГУ (1963-1966) – «Тюркизмы в «Слове о полку Игореве»». Общая линия работ Сулейменова была направлена на выявление в «Слове» обширных пластов тюркской лексики и целых тюркских фраз, в дальнейшем искажённых при переписывании. Работа получила наиболее законченное выражение в получившей большую известность книге «Аз и Я. Книга благонамеренного читателя» (1975), где предлагается так- же собственная концепция исторического контекста «Слова», ряда событий и т. п. В книге «Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркского письма» О.О. Сулейменов развивает эту идею: «Больше века славянские и тюркские язы- ки изучались изолированно друг от друга. Сегодня мы начинаем понимать, что это противоречило природе взаимозависимого развития этносов, знавших на протяжении прошедших тысячелетий длительные периоды двуязычия» [6]. Говоря о восстановлении иероглифического знака для слов древнейшего образования, О.O. Сулейменов высказывает мысль и о том, что «славяне и тюрки вместе осваивали процесс знакового освоения мира» [7]. Привлекает внимание предположение О.О. Сулейменова о том, что кирил- лица не была первой письменностью славян, до нее определенно существовало «языческое» письмо «черты-резы». Возможно, руника, памятники которой были обречены на уничтожение. И если бы Кирилл не использовал некоторых из ее наработок, мы бы, возможно, никогда о ней никаких подробностей не узнали. Более того, булгарское наследие («черты-рези») – уверен О.О. Сулейменов – не было началом славянской письменности. Он считает, что протославяне знали и иероглифическое письмо, и раннебуквенное, о чем, по его мнению, «определен- но и твердо говорят термины письма, существовавшие в славянских языках до появления святого Кирилла с византийскими книгами. С ними в средневековье пришли такие слова греческого происхождения как грамота, грамматика, гра- фика, графит. Но основные термины письма и знания как – буква (бук, букы), ук (наука, навык, учи, учить, читать, считать), книга, пись (пиши, писать, пись- мо) возникли тысячелетиями раньше и не имеют к греческому словарю никако- го отношения. Чего не скажешь о словарях тюркских. Даже карандаш – слож- ное karandas – «темный камень» (черный), «графит» (тур.) [7]. Сказанное, по мнению исследователя, является подтверждением необходимости пересмотра истории русской языковой культуры в его взаимодействии с другими языковыми культурами. О.О. Сулейменов, считает, что благодаря редкостному консерватизму рус-

Региональный вестник Востока 181 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки ского и казахского языков, они достаточно ответственно представляют свои се- мьи – славянскую и тюркскую: «Сопоставляя грамматические нормы этих язы- ков, мы восстанавливаем страницы истории взаимоотношений языков, а значит этносов, не запечатленные в письменных хрониках. И каждое неслучайное со- впадение мы будем расценивать как исторический памятник, объективный до- кумент, живой отголосок, озвучивающий темную немоту вечности» [7]. Актуальными остаются размышления ученого для современной науки: «На пороге новой эпохи глобализации по-иному осмысливается опыт былых, преж- них. Особенно это важно для народов, не знающих свое прошлое. Не чувствуя своих корней, древо жизни этноса превращается в голый, сухой столб, без коры и кроны, которая являет собой зеркальное отражение корневой системы. Чем беднее корни, тем худосочней листва и ветви. Чахлые, редкие плоды не успевают вызреть и дать полноценные семена. У народов, не успевших осознать глубину своего прошлого, нет будущего» [7]. Как уже отмечалось выше, о своей концепции О.О. Сулейменов говорил: «Я впервые заявил, что «Слово о полку Игореве» было написано для двуязычно- го читателя двуязычным автором. Допустим, русским, который владел и тюрк- скими языками. Значит, на Руси тогда существовал билингвизм. Я попытался это доказать, опираясь на данные многих древнерусских источников. В совет- ской исторической науке считалось, что в русский язык за время половецкого и татаро-монгольского нашествия попало всего несколько тюркских слов, таких как аркан или кумыс. Я же говорил о невидимых тюркизмах, которые всегда считались русскими. Вот это и потрясло академиков. Я, как ни странно, оказался первым двуязычным читателем «Слова о полку Игореве» … Построения О.О. Сулейменова вызвали научную критику (слависты Д.С. Лихачев, Л.А. Дмитриев и О.В. Творогов и др.), где указывалось на любитель- ский уровень этимологий и трактовок О.О. Сулейменова (хотя тот готовил тогда докторскую диссертацию именно по «Слову»). Наличие в «Слове о полку Иго- реве» целого ряда редких тюркских элементов было известно и до О.О. Сулей- менова, но поддержки со стороны профессиональных тюркологов, в том числе занимавшихся тюркизмами «Слова» (например, Н.А. Баскакова), его работа так- же не встретила. По оценке Л.А. Дмитриева и О.В. Творогова, «он создаёт новые слова, не считаясь с тем, известны ли они древнерусскому языку, создаёт новую грамматику, противоречащую грамматике древнерусского языка, новую палео- графию, не подтверждаемую ни единым примером из рукописей – и все это для того, чтобы иметь возможность предложить новые прочтения в тексте «Слова» [8]. На страницах «Правды» (27 января 1989 года) в статье «Возвысить степь, не унижая горы» О.О. Сулейменов заявил: «Обобщённого научного знания о

Тоқсанына бір рет шығарылады 182 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 судьбах этого огромного куска Евразии не написано: концепция его не вырабо- тана. Наши усилия должны быть направлены на то, чтобы разоблачить ложный догмат, утверждающий, что предки наши всегда только враждовали». В переизданиях книги уже в постсоветское время О.О. Сулейменов внёс незначительные поправки, но, в общем, остался при своём мнении. В частности, он оставил не находящие поддержки у профессиональных историков и филоло- гов утверждения, согласно которым Игорь Святославич был сыном половчанки, по летописи Киев был основан хазарами, при переписке рукописей копирова- лись кляксы, имена собственные сокращались произвольно и т.п. Во второй части книги «Аз и Я» под названием «Шумер-наме» О.О. Сулей- менов привёл 60 тюркизмов, представленных, с его точки зрения, в шумерских «глиняных книгах» (клинописных табличках). В творчестве О.О. Сулейменова, таким образом, отчетливо прослеживается евразийство как методологическая основа проводимых исследований. Программный характер для современной казахстанской культурологиче- ской мысли носит статья Б.Г. Нуржанова «Город и степь» [9]. Здесь закладыва- ются методологические ориентиры для исследователей казахской национальной культуры с позиций ее включенности в масштабный евразийский контекст. Б.Г. Нуржанов отмечает, что понимать традиционный кочевой образ жизни как исто- рически отсталый пережиток – значит, смотреть на кочевье «западными глаза- ми», мерить его западными, оседлыми ценностями, тем самым отказывать себе в возможности понять что- либо в них. Автор совершает деструкцию понятий Запад/Восток, говорит о кочевом происхождении некоторых греческих и латин- ских слов. В исследованиях современных казахстанских ученых идея евразийства вы- ступает как методологическая основа изучения конкретных культурно-историче- ских феноменов. Например, в работе С.М. Акимбекова «История степей: феномен государ- ства Чингисхана в истории Евразии» [10] автор обращается к вопросу о моменте рождения евразийского мира в рамках империи Чингисхана. В обширном вве- дении обозначены основные вопросы, на которые пытается ответить автор: что есть «монгольская проблема» в контексте истории казахов и в целом кочевников Евразии, каково историческое и политическое влияние монгольского наследия на дальнейшую эволюцию кочевников, в чем причина появления казахских жузов и другие. Большое внимание в книге уделяется этимологии термина «монгол». Ученый приходит к выводу, что термин носил искусственный характер и был продуктом сознательного политического решения со стороны Чингисхана с це- лью легитимизации своей власти. Сутью реформы Чингисхана было торжество военной организации над традиционной племенной структурой. Поэтому можно

Региональный вестник Востока 183 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки с полным основанием считать Монгольскую империю уникальным проектом, не имевшим аналога ни до, ни после в истории степной Евразии. Как заключает исследователь, Монгольская империя изменила характер внутренних связей во всех кочевых сообществах, попавших на ее орбиту, что в свою очередь изменило этническую историю центральной Евразии. С.М. Акимбеков достаточно подробно анализирует исторические теории с позиций евразийства. В духе предлагаемой им интерпретации развития монголь- ской истории и государственности, после революционных изменений Чингисха- на, автор предлагает видеть в казахских жузах не территориальные объединения (основной постулат прежних концепций), а типичные монгольские улусы, т.е. объединения кочевников на политической основе. Автор приходит к заключе- нию, что образование казахских жузов было сложным компромиссом между ка- захами, с одной стороны, и ногаями и моголами - с другой. Все три группы пле- мен объединяли такие факторы, как общность языка, религии и способ ведения хозяйства. Автору очевидно, что на вопросы исследования казахской культуры невозможно ответить без рассмотрения главных проблем истории степной Евра- зии. Среди главных вопросов, несомненно, находится «монгольская проблема». Причем речь здесь идет не только о том, почему вообще стали возможны беспре- цедентные по своим масштабам монгольские завоевания. Гораздо более важным является вопрос о влиянии феномена создания государства Чингисхана на соци- ально-политические и этнические процессы в нашем регионе. Эти вопросы тесно связаны друг с другом. Уникальный характер создания монгольского государства, по мнению автора, привел к принципиально ново- му воздействию на процессы в Евразии. Следствием которого стало изменение принципов организации целого ряда племен и народов. В результате, монголь- ская эпоха в корне изменила этническую карту Евразии как уникального реги- она. В данную эпоху вступали одни народы, а выходили из нее принципиально другие. С.М. Акимбеков утверждает, что данные изменения распростанились на культуру не только всех кочевников Евразии, которые были вовлечены в процесс создания монгольского государства, но и некоторых из оседлых народов. Одним из важных следствий влияния монгольской политической традиции стало разде- ление населения Древней Руси на три новых этноса - русских, украинцев и бело- русов. Создание централизованной Российской государственности также было результатом заимствования принципов организации из монгольской политиче- ской традиции, которая в свою очередь заимствовала их из Китая. По мнению ученого, без этих заимствований Россия не стала бы мощной восточной импе- рией со всеми плюсами и минусами этого положения. Отсюда и ее отставание от Европы и регулярно повторяющиеся попытки догоняющего развития за счет

Тоқсанына бір рет шығарылады 184 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 колоссальной концентрации всех ресурсов в руках государства. С.М. Акимбеков отмечает, что организационные особенности китайского государства во многом предопределили влияние этой страны на процессы среди кочевников степной Евразии. Их сложные взаимоотношения с Китаем приводи- ли к постоянному выталкиванию из китайско-степного приграничья различных племен хорошо организованных кочевников. Последнее обстоятельство было вызвано необходимостью противостояния Китаю и оно же обеспечивало пре- имущество над любыми конкурентами на просторах степной Евразии. Напри- мер, именно это и стало причиной изменения этнического состава населения. После китайских реформ V-III вв. до н.э. различные тюркоязычные кочевники вытеснили своих ираноязычных конкурентов сначала из Западной Монголии и южной Сибири, затем из степей нынешнего Казахстана, а впоследствии из части территорий Средней Азии и Ирана. В конечном итоге, все в истории Евразии взаимосвязано и каждое событие имеет свою причину и приводит к изменениям в судьбе народов, ее заселяющих. В данной монографии была предпринята попытка осмыслить историю региона через процесс взаимовлияния евразийских народов. Ключевыми моментами в истории Евразии автор считает реформы в Древ- нем Китае, феномен создания государства Чингисхана, а также произошедшие под влиянием монгольской традиции перемены в организации древнерусского общества, которые привели к созданию Российской империи. Главными событи- ями, определяющими судьбу евразийских народов, С.М. Акимбеков считает те, которые происходили среди кочевников Евразии. Они, по мнению автора, играли огромную роль во всех событиях столь длинного периода истории до тех пор, пока кочевая цивилизация не сошла со сцены. Сегодня последними наследника- ми древних кочевых государств остались современные казахи и монголы, кото- рые вышли из эпохи Чингисхана. С этой эпохой в той или иной степени связаны и многие другие современ- ные народы. Например, среди них С.М. Акимбеков называет афганских хазарей- цев, крымских и литовских татар, частично узбеков, предположительно дунган и очень возможно, что русских, украинцев и белорусов. Уже это делает государ- ство Чингисхана чрезвычайно интересным для исследования. С.М. Акимбеков считает, что для современного Казахстана связь с мон- гольской эпохой есть ключевой момент и самый сложный вопрос его истории. Вопрос о происхождении жузов имеет здесь особенно важное значение. Автор отмечает, что образование казахских жузов – уникальный случай для кочевых обществ, который тесно связан с политической историей XVII века. Принци- пиально важно для С.М. Акимбекова также подчеркнуть, что это не было раз- делением казахского общества на три части, как это обычно представляется в

Региональный вестник Востока 185 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки казахской истории. Скорее можно говорить об объединении. В нем участвовали представители трех крупных объединений, вышедших из эпохи монгольской го- сударственности. Два из них, казахи и ногаи, были выходцами из улуса Джучи, а третьи – моголы, относились к улусу Чагатая. Это были в первую очередь поли- тические структуры, в которые входили родственные друг другу племена, испо- ведовавшие ислам суннитского толка. В то же время у них была очень непростая история взаимоотношений. Весь XVI век между казахами, ногаями и моголами с переменным успехом шли военные действия. С позиций евразийства С.М. Акимбеков утверждает, что государство, соз- данное Чингисханом, оказало решающее влияние на всю политическую и эт- ническую историю Евразии. Следовательно, историю многих народов Евразии, включая казахов, необходимо соотносить с унаследованной ими монгольской традицией управления. Главные вопросы истории Евразии автор тесно связыва- ет со взаимоотношениями кочевых и оседлых обществ. Проведенный анализ культурологических исследований показывает, что концепция евразийства позволяет рассматривать историко-культурное простран- ство Евразии, как единство многообразия культурных миров, раскрывать осо- бенности формирования искусства, религии, языка, быта и т.д. Это имеет важное практическое значение. В Казахстане евразийство как методологическая основа исследований культуры имеет потенциал в формировании адекватных социаль- ных программ, прежде всего, в сфере государственных программ, направленных на выстраивание и коррекцию казахстанской модели межэтнических и межкон- фессиональных отношений. Казахстан – полиэтничное государство, страна, в которой сегодня прожива- ют представители более чем 130 национальностей, каждая из которых хранит и развивает собственные культурные традиции, и именно это многообразие этно- культурного ландшафта Казахстана обусловливает необходимость культуроло- гических исследований на основе методологии евразийства. Истоки гармоничного, неконфликтного, дружественного характера сосу- ществования столь многочисленных и столь разных по своим культурным тра- дициям этнических групп лежат в истории культурного взаимовлияния народ- ностей, составляющих и составлявших в прошлом основную массу населения евразийских стран, – прежде всего, славянских и тюркских народов. Актуальность культурологических исследований, реализуемых на основе концепции евразийства, обусловлена так же тем, что евразийская идея в Казах- стане обрела реальное практическое воплощение. Идея сохранения и дальней- шего развития исторически сформировавшихся связей этнических и конфесси- ональных общностей закрепляется законом, лежит в основе создания программ развития страны, является мотивом создания общественных организаций и объ-

Тоқсанына бір рет шығарылады 186 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК. 4 (72) 2016. С. 177-188 ISSN 1683-1667 единений. Дальнейшая реализация евразийской идеи – важнейшее условие су- ществования стабильного многонационального поликонфессионального Казах- стана. Идея евразийства как принцип, определяющий казахстанскую государ- ственность, позволяет формировать казахстанскую идентичность, препятство- вать размыванию менталитета народа, противостоять вызовам глобализации. Идея евразийства нацелена на такое единство и целостность, которые бы не подавляли и не ассимилировали уникальность народов, а, напротив, учиты- вали их разнообразие. Ведь фундаментальной особенностью современной Евра- зии является этнокультурное богатство и соединение в одной модели элементов тюркской, исламской, славянской и западноевропейской цивилизаций. В нашем регионе, и, даже более конкретно, в нашей стране, переплетаются и взаимопро- никают традиции Востока и Запада, происходит реальный диалог культур и ци- вилизаций. Во всестороннем и активно развивающемся диалоге, на основе идеи евразийства, основополагающим фактом становится то, что Евразия не только была колыбелью некоторых крупнейших мировых цивилизаций, но и служила мостом между ними. Евразийство как методологическая основа культурологических исследова- ний имеет мощный эвристический потенциал. Концепция евразийства позволя- ет раскрыть логику формирования объектов и явлений культуры, определяя со- держательный контекст их становления и развития. Образы объектов и явлений, складывающиеся в рамках такого подхода, представляются продуктом взаимо- переплетения, взаимопроникновения культурных тенденций евразийского мира. Данный подход позволяет формировать адекватные научно-теоретические осно- вания для разработки и концептуального анализа научных и социальных про- грамм.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Гусева Н.В. Методология и гуманитарное знание: проблемы формирования / Н.В. Гусева // Вестник КАСУ. – 2006. – № 3. – С. 8-19. 2. Гумилёв Л.Н. Заметки последнего евразийца. Предисловие к сочинениям кн. Н.С. Трубецкого / Л.Н. Гумилёв // Социум. – 1992. – №9. – С. 81. 3. Гумилёв Л.Н. Ритмы Евразии: эпохи и цивилизации / Л.Н. Гумилёв. – СПб.-М., 2003. 4. Гумилёв Л.Н. Интервью / Л.Н. Гумилёв // Известия. – 1988. – 13 апреля. 5. Гумилёв Л.Н. В Горбачеве я вижу Августа / Л.Н. Гумилёв // Союз. – 1991. – №18. 6. Сулейменов О.О. Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских язы- ков и письменностей / О.О. Сулейменов. – Алматы, 2002. – С. 5. 7. Сулейменов О.О. Собрание сочинений в 7 томах / О.О. Сулейменов. – Алматы, 2004. – Т. 5. – 440 с. 8. Дмитриев Л.А. «Слово о полку Игореве» в интерпретации О. Сулейменова / Л.А. Дмитриев, О.В. Творогов // Русская литература. – 1976. – №1. – С. 257. 9. Нуржанов Б.Г. Город и степь / Б.Г. Нуржанов. – Алматы, 2004.

Региональный вестник Востока 187 Выпускается ежеквартально общественные и гуманитарные науки 10. Акимбеков С.М. История степей: феномен государства Чингисхана в истории Евразии. Центр Азии / С.М. Акимбеков. – Алматы, 2011.

REFERENCE 1. Guseva N.V., Metodologija i gumanitarnoe znanie: problemy formirovanija. Vestnik KASU, 2006, 3, 8, 19 (in Russ). 2. Gumilev L.N., Zametki poslednego evrazijca. Predislovie k sochinenijam kn. N.S. Tr- ubeckogo, Socium, 1992, 9 (in Russ). 3. Gumilev L.N., Ritmy Evrazii jepohi i civilizacii, SPb.M., 2003 (in Russ). 4. Gumiljov L.N., Interv’ju. Izvestija, 1988, 13 aprelja (in Russ). 5. Gumiljov L.N., V Gorbacheve ja vizhu Avgusta. Sojuz, 1991, 18 (in Russ). 6. Sulejmenov O.O., Tjurki v doistorii. O proishozhdenii drevnetjurkskih jazykov i pis’mennostej, Almaty, 2002, 5 (in Russ). 7. Sulejmenov O.O., Sobranie sochinenij v 7 tomah, Almaty, 2004, T. 5, 440 (in Russ). 8. Dmitriev L.A., Tvorogov O.V., Slovo o polku Igoreve v interpretacii O. Sulejmenova, Russkaja literature, 1976, 1, 257 (in Russ). 9. Nurzhanov B.G., Gorod i step’, Almaty, 2004 (in Russ). 10. Akimbekov S.M., Istorija stepej. fenomen gosudarstva Chingishana v istorii Evra- zii. Centr Azii, Almaty, 2011 (in Russ).

UDC 81’1’373.611

G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA

S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

NATIONAL-CULTURAL FEATURES OF PHASEOLOGICAL UNITS IN THE SEMANTIC FIELD «ZOONYMS» IN ENGLISH, RUSSIAN AND KAZAKH LANGUAGES This article deals with comparative study of languages of different systems, their national-cultural features and methods of reproduction. Using a comparative method carried out semantic and structural analysis. Linguistic picture of the world reflects the experience of the people, their culture, way of life, customs, traditions. Keywords: semantic field “zoonyms”, internal form, the basis of comparison, comparison standard, culture.

АҒЫЛШЫН, ОРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ «ЗООНИМДЕР» СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ-МӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Мақалада әртүрлі жүйелі тілдердің салыстырмалы зерттеу жұмысы, ұлттық-мәдени ерекшеліктері және оларды бір тілден екінші тілге жеткізу әдістері қарастырылады. Салыстырмалы тәсіл тілдердің семантикасын және құрылымын зерттеуге бағытталған. Әлемнің лингвистикалық бейнесінен халықтың тәжірибесі, мәдениеті, өмірі, әдет- ғұрпы көрініс табады.

Тоқсанына бір рет шығарылады 188 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA. 4 (72) 2016. P. 188-196 ISSN 1683-1667 Түйін сөздер: «зоонимдер» семантикалық өрісі, ішкі құрылым, салыстыру сатысы, салыстыру стандарты, мәдениет.

НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ В СЕМАНТИЧЕСКОМ ПОЛЕ «ЗООНИМЫ» АНГЛИЙСКОГО, РУССКОГО И КАЗАХСКОГО ЯЗЫКОВ В статье рассматривается сопоставительное исследование разносистемных языков, их национально-культурные особенности и способы их передачи. Сравнительный анализ направлен на выявление семантики и структуры языков.В линвистической картине мира находят отражения опыт народов, культура, жизнь и традиции. Ключевые слова: семантическое поле «зоонимы», внутренняя форма, сравнительная степень, стандарты сравнения, культура

The relatively recent emergence of phraseology as a linguistic discipline is one of the reasons of still insufficient development of many problems in this area. This branch of linguistics studies specific language component, namely the set expressions of different structure, semantics and functions. In linguistics they are called phraseological units, set word-complexes. According their structure, phraseological units are specific phrases of a language, characterized by the fact that they exist in the language as ready language formations and in the ready form are used in speech. Phraseology - is a branch of linguistics, studying set expressions in the language, of a different structure, semantics and functions. As an independent linguistic discipline phraseology appeared relatively recently. This is one of the reasons of still insufficient development of many problems in this area. Still among linguists there is no common understanding of phraseology object and as a result of this - disorder of phraseological terminology. Abundance of terms is explained by insufficient development of the basic concepts of phraseology, many of which are synonymous and some cannot even be called terms, so they are not accurate. Lack of consensus on the scope of phraseology does not allow getting a clear idea of what set word- complexes are characteristic for a particular language or for a particular set of languages. The ideas of the French linguist Charles Bally influenced the development of phraseology, he is considered to be the ancestor of the theory of phraseology, because he was the first to systematize combination of words in his book “French stylistics”, in which he included a chapter about phraseology. As for the British and American linguistic literature, there is a large number of works specifically devoted to the theory of phraseology. Even in the most significant works of A. McKay, U. Weinreich, L.P. Smith, there are no such fundamental issues as the science-based criteria of phraseological unit’s selection, correlation of phraseological units and words, phraseology systemic, phraseological variation, formation of phraseological units, method of studying phraseology and so on. Also, British and

Региональный вестник Востока 189 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities American scientists do not raise questions of phraseology as a linguistic science. This explains the lack of the term for this discipline in English. Central issue for the phraseology was the attempt to answer the question, what is the specificity of idioms meaning unlike the meanings of words, what is the structure of the content of this meaning. In other words, phraseological units-idioms continued to be studied “in themselves and for themselves”, apart from their ability to perform certain communicative settings and roles in the organization of an utterance. During this period there was found the whole palette of phraseological units- idioms meanings - its objective content, as well as the whole range of evaluating- expressive “shades”, setting the tone to the stylistic coloring of the meaning. Expressive potential of phraseological units the most thoroughly described in the works of A.I. Fedorov, who connected it with their “connotative essence” and argued that phraseological units are not for the name of any new developments, but for the concretization and figurative-emotional evaluation of objects, phenomena, qualities, which were already mentioned in the language. Considerable attention is paid to the study of synonymy of phraseological units- idioms by such linguists as A.D. Reichstein, Y.P. Solodub, M.V. Mokienko. They also engaged in comparing phraseological units of languages with different structures at the level of identity or similarity, lying on the base of images. Since phraseology as linguistic phenomenon is a system of interconnected and correlative with the words and with each other, insofar phraseological units should be studied from different perspectives. This discipline helps to learn the literary norms of word usage, namely the use of set phrases, because mistakes in speech reduce its expressiveness and effectiveness. Words are givens, already existing in the language and embodied in the human mind during the development of language as means of communication, and word combinations and sentences are formed in the speech. Compatibility freedom is never absolute, it is always relative. However, in language there are many phrases that occur in the speech and are used in it as ready verbal units. They are so-called set expressions or, as they are often called, phraseological units, set phrases [1]. Thus, in the phraseology all set expressions are studied: the units, which are equivalent to the word and the units, which are proper to the sentence in the semantic and structural relation [2]. In the system of phraseological units of any language in this sense a special place is occupied by comparative phraseological units, because they reflect the central form of mental operations of people, and in this respect in every language there are their own stereotypes and national preferences in the comparative thinking, in building imaginative analogies and comparisons. According the grammatical structure phraseological units can be phrases,

Тоқсанына бір рет шығарылады 190 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA. 4 (72) 2016. P. 188-196 ISSN 1683-1667 predicative combinations and sentences. Leaning on the nature of the meaning, resulting from the structure interaction, compatibility and semantic transformation of component composition, M.D. Stepanova and I.I. Chernysheva deduce the structural- semantic classification of phraseological units [3]. It comprises three groups: 1) phraseological units; 2) phraseological combinations; 3) phraseological expressions. It should be noted that M.D. Stepanova and I.I. Chernysheva also include to the group of phraseological unities word pairs and comparative phraseological units, which are the subject of our study. They call them phraseological unities with expressed structural properties. The main structural feature of word pairs is that they are binary combinations, they consist of two tokens, belonging to the same part of speech. Word pairs are very productive group. Along with the old ones, we can observe a large number of word pairs, formed just recently. From the point of view of semantics, word pairs have re- sumptive character. V.V. Eliseeva, considering structural types of phraseological units, argues that “despite its unsemulatedness, phraseological units are quite well distributed according the types of forming structures” [4]. On this basis she marks: 1) Phraseological units, which are identical with the corresponding free phrases according their form (take silk, break the ice); 2) In this group coordinative structures are formed (pick and choose, rain or shine, light to darkness, for love or money, by hook or by crook); 3) Phraseological units with predicative structure (as the matter stands, before you could say Jack Robinson, as they crow flies). This group includes phraseological units in the form of imperative mood (Take it easy! Bless my soul! Take your time!), and also units of comparative character (as dead as door-nail, as mad as a hatter). Comparative phraseological units are stable and reproducible combination of words, phraseological specificity of which is based on the traditional comparison. Another important classification is the classification of V.S. Vinogradov, in his opinion, if we set pragmatic goals, it is advisable to subdivide set combinations into three large groups: 1. Lexical phraseological units. They are semantically correlated with the words, conceptually similar to them. For example: a bull in a chine shop, kill the goose that lays golden eggs. 2. Predicative phraseological units. They are usually complete sentences, fixed in the language in the form of stable formulas. For example: cry wolf too often, an ass in a lion’s skin, a fly on the wheel. 3. Comparative phraseological units. They were fixed in the language as a stable

Региональный вестник Востока 191 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities comparisons. For example: as brave as a lion [1]. As we can see from the above set of classifications, not all linguists add comparative phraseological units to a group, it proves once again that there is no consensus about what phraseological unit is , hence there is no unity of views on the composition of these units in language. Some researchers (L.P. Smith, V.P. Zhukov, V.N. Telia, N.M. Shansky, etc.) include set combinations to the phraseology, others (N.N. Amosova, A.M. Babkin, A.I. Smirinitsky, etc.) include only certain groups. So, some linguists (including academician V.V. Vinogradov) do not include proverbs, say- ings and winged words to the phraseological units, believing that they on the semantics and syntax structure differ from phraseological units. Differences in opinion and attitudes says that the phraseology as a special branch of linguistics is not always on the same place and constantly evolving. The paper deals with comparative phraseological units of impredicative type that relate to the specific method of comparison expression. They are a system of expression means, in which significance of inner form, the wealth of fine language resources become apparent with special clearness and at the same time the originality of the national culture, national mentality of imaginative thinking are revealed. Comparative phraseological units of impredicative type are stable and replicable combination of words, phraseological specifics of which is based on the traditional comparison, that is, those set phrases that consist of two or more components having the semantics of comparison and combined in one unit. Comparison is one of the oldest ways of knowing reality. It expressively, clearly, vividly describes a person, natural phenomena, everyday situations. The analysis of comparative components gives the opportunity to address the fact of language, where the choice of the subject for comparison only committed, as well as to trace the formation of the internal form of comparative component. Traditionally, comparative phraseological units of impredicative type are subdivided depending on the nature of the base of comparison into adjectival, verbal, substantive, partial and with implicit module. Comparative phraseological units constitute the largest category of adjectival phraseological units. Adjectival phraseological units are those that functionally correlated with adjectives, i.e., phraseological units, the core component of which is an adjective. The share of adjectival phraseological units in the total value of studied phraseological units is negligible. Among adjectival phraseological units in English, Kazakh and Russian languages two main structural subclasses should be divided, they are common for phraseological units in these languages. I. Adjectival comparative phraseological units. They are phraseological units, that have in their composition comparing component (as, как, сияқты). This subclass

Тоқсанына бір рет шығарылады 192 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA. 4 (72) 2016. P. 188-196 ISSN 1683-1667 most fully represented in English: greedy as the wolf, in the Russian language it is relatively small in number: трусливый как заяц, гордый как павлин, свободный как птица; in Kazakh: абжыландай арбады. In English as a dependent component proper name may be performed: every dog is a lion at home. English phraseological units also allow interchangeability of both core and dependent components: close as an oyster, true as a flint, cheerful as a lark. II. Phraseological units with the structure adj+prep+n: As brave as lion with a lamb. The core and dependent components, which are in postposition, are connected to each other by adjoining. Between the components of phraseological units attributive syntactic relations are identified, hence for this phraseological units adjectival-nominal- prepositional subtype of attributive-prepositional type with postposition and adjoining are typical. Dedicated class is a very small and atypical in these languages. The English language has another subclass with the structure adj+and+adj. Be- tween the components of phraseological unit of this subclass there is coordinative bond, uniting equal components of phraseological units [5]. According to M.D. Stepanova and I.I. Chernysheva, comparative phraseological units are stable and reproducible combination of words, phraseological specificity of which is based on the traditional comparison. Structural and semantic peculiarity of phraseological units of this group is that the characteristic of properties or action occurs through the comparative group or comparative subordinate clause. Characteristic con- junctions for such structures are equivalents in Russian language как (будто, точно), in English as (like). For example: as close as an oyster. Comparative group or subordinate clause describes the property or action, the condition through the concrete image, which shows a comparison. Within the semantics of comparative phraseology the meaning is characteristic, representing the intensity of the movement, the degree of manifestation of a property, assessment. For example: as daft as a brush – глупый как пробка – тауықтың миындай ми жоқ. Semantic transformation is that the comparison group in combination with the component receives the new meaning. The second distinguishing feature of the comparative phraseological units is firmly fixed compatibility of stable comparison with strictly defined terms of adjectives, verbs. This allows to consider comparative phraseological units as binomial structures. Researchers of the structure of comparative phraseological units in English, German and French hold the opinion that the comparative phraseological units have mainly two-component structure (I.I. Chernyshev, A.V. Kunin, A.G. Nazarian). Comparative phraseological units of impredicative type really mostly consist of two components, which are connected with the corresponding comparative conjunction: 1) The basis, the object of comparison, which, because of its variability, is not included to the comparative phraseological unit;

Региональный вестник Востока 193 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities 2 ) Comparison part, through which the characteristic properties or actions are made. The bases of comparison are the words that denote qualitative attributes (adjectives and adverbs) and words, expressing various processes (verbs). On the basis of permanently fixed relations of the two constant components phraseological units occurs the transformation of comparison element into the element of intention and generalized characteristics . The viewpoint about ternary composition of comparative phraseological units caused by the logical construction of a “comparison operation”, consisting of three things: a comparison object, the image of comparison and indication of similarity. However, the comparison object is not constant, and its inclusion to the composition of comparative phraseological units would enter into conflict with one of the main features of phraseological unit - consistency of lexical structure. Proponents of a single-component composition of comparative phraseological units come from the fact that rethought part of comparative phrase is the comparison group itself, and the word, that expresses a sign of similarity, is used in its basic nominative meaning. The English, Kazakh and Russian languages are very far from each other, they belong to different language families, cultures of these three unrelated languages also are very not similar, and these people, in particular, the Kazakh people in relation to English and Russian throughout almost all the centuries-old history had practically no direct language and cultural contacts. Comparative sphere of linguistics, in particular, a comparative study of different systems, structurally and genetically related and unrelated languages, including the phraseology of their system is very relevant in the Kazakh linguistics. Phraseological component of a language takes a special part in any language for various reasons: it is in demand of the system inside, by outer linguistic factors and functionally. Not only the features of the language nature of phraseological units itself, but also of other levels of the language system, as well as universal and national peculiarities of different languages and their speakers are reflected in phraseological system and its units called phraseological ones. Consideration of phraseology and phraseological system of one of different languages in terms of linguistic universals - this is a new trend in linguistics. Traditionally the phraseology is considered in linguistics as a system and language section, reflect- ing primarily the national cultural identity of that language carriers. However phraseological language system has universal qualities and properties at different levels of the intralinguistic phraseological units organization, its functioning, in various aspects of existence, development, interaction with other languages, qualities and characteristics, inherented in most languages and unique phraseological ethnical properties, which are peculiar to only one, particular language or a group of related languages, but absent in

Тоқсанына бір рет шығарылады 194 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA. 4 (72) 2016. P. 188-196 ISSN 1683-1667 all other languages. Linguistic universals raises linguistics as a science to a new level, giving it a new cognitive quality, improving its cognitive, methodological capabilities, expanding its horizons, as it involves all the new languages, compares multiple related and unrelated languages. Linguistics of universals analyzes and is interested in features that allow you to combine a variety of languages or languages. Establishing similarities and differences in languages of different types is one of the central problems of linguistics. In the early days of its development, linguistics was interested in more languages in relation to their origin. The nature and type of language were based on the construction of any language to any original condition. In recent years, the study of a common language was made by identifying similarities on the basis of certain characteristics or specially selected groups, justified from the standpoint of linguistics universals and typological linguistics. Languages are grouped due to the nature of the spatial distribution and jux- taposition, their local contacts, which is the subject of the so-called areal linguistics or on the basis of their internal consistency - the actual typological features, which is the subject of typological linguistics. The summary for all the above can be formulated in the following generaliza- tions: 1. Methodological basis of identifying of language universals form a complex inductive-deductive method of analysis of language, linguistic phenomena and their properties in terms of their similarities and differences. 2. It is not always necessary to divide the universals to «language ones» and «linguistic ones». 3. According to its logical form language universals have many implications. In every case their analysis includes quantitative, statistical relationship between them. Implication-universals are considered scientifically as informative, even though investigation of the possibility of identifying and set of «absolute universals.» They form a set of basic parameters that must be the basis of case studies and is an ancillary. 4. Based on the close relationship of linguistics universals and typological linguistics, typological analysis of phraseological system is considered as an effective approach and method for identifying and set of phraseological universals. 5. The implication being set in the typological analysis of phraseological systems does not represent a universal in the narrow sense of the word, because there is no evidence of excluded cases. In the analysis of the national language features are included, as it is known, on the one hand, those which are caused by the national culture of the people and a speaker, and those that relate to the internal organization and structure of the language system. The first and the second are not the same and should not be confused.

Региональный вестник Востока 195 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities

REFERENCES 1. Eliseeva V.V., Leksikologija anglijskogo jazyka. Uchebnik. SPb. SPbGU, 2003 (in Russ). 2. Ajupova R.A. Problemy sopostavitel’noj frazeologii anglijskogo i russkogo jazykov. Kazan’. Kazan. gos. Un.t, 2004 (in Russ). 3. Kursisa A., Deutsch ist easy. Lehrerhandreichungen und Kopiervorlagen, Deutsch nach Englisch. A. Kursisa, Für den Anfangsunterricht. 2011, 18, 102, 104 (in Deu). 4. Rösler D., Deutsch als Zweit und Fremdsprache, Gemeinsamkeiten und Unterschie- de. D. Roessler, Deutsch als Fremdsprache. 2011, 14, 149, 160 (in Deu).

UDC 81’1’373.611

G.K. KAPYSHEVA1, MARION GREIN2

1S. Amanzholov East Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan1 2Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany

DESCRIBING THE MAIN TYPES OF INTERLANGUAGE PHRASEOLOGICAL EQUIVALENTS OF GERMAN, ENGLISH, RUSSIAN AND KAZAKH LANGUAGES The paper presents different languages comparative study, contrastive research has a theoretical applied and practical significance.Forms of knowledge about the world presented in comparative phraseological units appear as a certain types of structures of knowledge representation, as the types of concepts. Keywords: linguistics, interlingual phraseological Equivalents, phraseological units.

ТІЛАРАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӘЙКЕСТІКТЕРДІҢ НЕМІС, АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ Мақалада әртүрлі құрылымды тілдерді салыстырмалы зерттеуде теориялық, практикалық және қолданбалы мақсаттарға байланысты мағлұматтар алуға болады. Әлемнің тілдегі бейнесі әртүрлі жүйедегі тілдердің концептерінде компаративті фразеологизмдер арқылы көрініс табады Түйін сөздер: тіл білімі, тіларалық сәйкестіктер, фразеологиялық бірліктер.

ОПИСАНИЕ ОСНОВНЫХ ТИПОВ МЕЖЪЯЗЫКОВЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЭКВИВАЛЕНТОВ НЕМЕЦКОГО, АНГЛИЙСКОГО И КАЗАХСКОГО ЯЗЫКОВ В статье рассматривается сопоставительное исследование разносистемных язы- ков в практическом и теоретическом ключе. Языковая картина мира представлена в кон- цептах компаративными фразеологизмами в разноструктурных языках Ключевые слова: языкознание, межъязыковые эквиваленты, фразеологические единицы.

Тоқсанына бір рет шығарылады 196 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, MARION GREIN. 4 (72) 2016. P. 196-202 ISSN 1683-1667 The close relation and communion between the thinking and the language, conceptual and linguistic world image, the unity of the human mind and the human languages in its deep basis is reflected in the fact that the diversity of languages and significant differences in their structure cannot possibly affect the mental activities of people. It does not influence on people’s ability to master any language, the ability of people to understand each other and to make translates from the one language to another language. It should be emphasized, that the world image, is specially formed during the learning and reflection of the world, but not derived from the meanings of the words, phrases, phraseological units, suggestions, texts, discourse. The linguistic world image in this sense exists not due to the semantics, content of the language and linguistic, vocal formation, but only as linguistically explicated formally reflected and predictive world image or conceptual world view. In this understanding there is no the linguistic world images, that are based on the semantics of the language, but there are the linguistic world images, which are objectified by the language. Only such linguistic world images are real. The linguistic world image as a self-reflection of the language, semantics, content of the language, idioms - it’s not the language world images, but the linguistic world images. The support in such differentiation of the world image we find from other authors. As was already mentioned, the picture of the world is the informative, positive phenomenon, and as such it is not derived from the values of various (and often considered in isolation) lexical variants and even the global semantic system of the language, which is the product of cognitive activity. Therefore unlikely to be consistent to consider the differences in lexical nominative fragments of different languages as the probable cause of the existence of the linguistic world images. However, one cannot deny the fact that the nominative means of any language, their different combinations illustrate the changes that occur in the conceptual world image [1]. The theoretical value of the work lies in the fact that the study of interlanguage phraseological equivalents will make some changes in some of the postulates of general and comparative phraseology, which became almost axiomatic in the theory of phraseology, for example, phraseological ethnisity, uniqueness of phraseological units, nonmodelable essence of phraseological units, nonverbal essence of phraseological units. The theoretical significance of this study lies in the fact that the study of interlanguage phraseological equivalents in different languages significantly enriches the theoretical linguistics universals, typological linguistics, and thus a united basis of phraseological system as a component of a single universal language. Current development of linguistic science is characterized by its wide enough multidirection, in particular as for the language in general and the different aspects - systematic and structural, functional, anthropocentric, cultural linguistic, pragmatic, communicative, cognitive and typological.

Региональный вестник Востока 197 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities Comparative sphere of linguistics, in particular, a comparative study of different systems, structurally and genetically related and unrelated languages, including the phraseology of their system is very relevant in the Kazakh linguistics. Phraseological component of a language takes a special part in any language for various reasons: it is in demand of the system inside, by outer linguistic factors and functionally. Not only the features of the language nature of phraseological units itself, but also of other levels of the language system, as well as universal and national peculiarities of different languages and their speakers are reflected in phraseological system and its units called phraseological ones. Consideration of phraseology and phraseological system of one of different languages in terms of linguistic universals - this is a new trend in linguistics. Traditionally the phraseology is considered in linguistics as a system and language section, reflect- ing primarily the national cultural identity of that language carriers. However phraseological language system has universal qualities and properties at different levels of the intralinguistic phraseological units organization, its functioning, in various aspects of existence, development, interaction with other languages, qualities and characteristics, inherented in most languages and unique phraseological ethnical properties, which are peculiar to only one, particular language or a group of related languages, but absent in all other languages. Linguistic universals raises linguistics as a science to a new level, giving it a new cognitive quality, improving its cognitive, methodological capabilities, expanding its horizons, as it involves all the new languages, compares multiple related and unrelated languages. Linguistics of universals analyzes and is interested in features that allow you to combine a variety of languages or languages. Establishing similarities and differences in languages of different types is one of the central problems of linguistics. In the early days of its development, linguistics was interested in more languages in relation to their origin. The nature and type of language were based on the construction of any language to any original condition. In recent years, the study of a common language was made by identifying similarities on the basis of certain characteristics or specially selected groups, justified from the standpoint of linguistics universals and typological linguistics. Languages are grouped due to the nature of the spatial distribution and jux- taposition, their local contacts, which is the subject of the so-called areal linguistics or on the basis of their internal consistency - the actual typological features, which is the subject of typological linguistics. The summary for all the above can be formulated in the following generaliza- tions: 1. Methodological basis of identifying of language universals form a complex inductive-deductive method of analysis of language, linguistic phenomena and their properties in terms of their similarities and differences.

Тоқсанына бір рет шығарылады 198 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, MARION GREIN. 4 (72) 2016. P. 196-202 ISSN 1683-1667 2. It is not always necessary to divide the universals to “language ones” and “linguistic ones”. 3. According to its logical form language universals have many implications. In every case their analysis includes quantitative, statistical relationship between them. Implication-universals are considered scientifically as informative, even though investigation of the possibility of identifying and set of “absolute universals.” They form a set of basic parameters that must be the basis of case studies and is an ancillary. 4. Based on the close relationship of linguistics universals and typological linguistics, typological analysis of phraseological system is considered as an effective approach and method for identifying and set of phraseological universals. 5. The implication being set in the typological analysis of phraseological systems does not represent a universal in the narrow sense of the word, because there is no evidence of excluded cases. In the analysis of the national language features are included, as it is known, on the one hand, those which are caused by the national culture of the people and a speaker, and those that relate to the internal organization and structure of the language system. The first and the second are not the same and should not be confused. Many of the objects and phenomena of the physical world are imprinted in the consciousness, mind, reason, and memory of all the people. This leads to the fact that we are dealing with almost two not identified and no identifiable levels: 1) the linguistic level, 2) cognitive level. In the history of linguistic onomasiologic approach in learning the language carry out in a different areas and manifestation: in the theory of nomination, in the connection with the functioning of the language and the necessity of the choice of the means of nomination, the means of expression of certain linguistic, under the necessity of the developing of thesaurus, during the learning the language as a system and systematic relations in the language. One of the brightest spheres of the manifestation is the concept of linguistic field, which has direct relation to the problematics in linguistic as the language and consciousness, the language and thinking. Historically, the idea of the theory of the field goes back exactly to that thinking, is a perfect reflection of the world through the language and initially fixed in the language. In this sense we have in mind, in thinking something that exists in the native language. Between the ideal image of the world and the language means of expression there is a complete par- allelism. In many languages the real objective world is presented in perfect shape, but in many ways different, because each in its own way divides the world. The language fields, that are a means of expressing language, cover completely what he knows and is reflected by some people in a particular area of the real world in a particular field of knowledge. Among the variety of linguistic expressions, concepts and values in terms of linguistic fields, the units of vocabulary words have been considered at first.

Региональный вестник Востока 199 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities If between phraseological units of different languages there are no compliances, there is nothing to compare. In other words, the comparative linguistics assumes existence between the compared language facts of communities, similarities in an obliga- tory measure, instead of full distinction. The character and that and others, their typol- ogy, it is necessary to reveal during the comparative, typological analysis. Equally it belongs and to comparative phraseology, in line with which phraseological units of the most different languages is exposed to the analysis. Interlingual phraseological equivalence of German, English, Russian and Ka- zakh languages requires full compliance of derivation base, prototypes correlated of phraseological equivalents in different languages at the lexical, grammatical levels, and there is full compliance of their shaped base. In phraseological field of the word “fear”, there is founded the structural-typological species in four compared languages. In quantitative terms, they are few; they have shaped a common framework that is particularly branching. The total number of interlingual phraseological equivalence types of study in three languages - about 600. As shaped base in favor types of interlingual phraseological equivalence lexical components that represent, as a rule, the reaction of the human organism to fear or consequences caused by fear. Because the physiology and biology of the human body is the same in all people regardless of the race and language, and a phrase conceptualization consequences of fear in the human body has a high similarity and analogy, and most of all are expressed in the derivation basis. The most typical consequences of the fear’s impact on the human body, phraseological conceptualization which can lead to interlingual phrase equivalent to the first degree of similarity in the studied four languages, include the following: 1. Trembling in the corresponding parts of the body, the human body or substantive in the nature trembling. Trembling in people with the fear of spreading, as a rule, on his knees, his hands, the whole body. It is therfore logical that in different languages arise idioms semantics of fear is in this component of the structure of the derivation base of interlingual phraseological equivalence. If the same syntactic structure in interlingual phraseological equivalence in different languages such, it is going to the similarity between the folds of the first degree. Interlingual phraseological equivalence of this type are characterized by a high degree of usability, and so they turn in all languages encountered in the phraseological patterns in the expression of fear and characteristics of fear, for example: “jemandem zittern die Knien - one’s knees knock together – кoleny drozhat - tisesy dirildedy”. These interlingual phraseological equivalence semantics of the word «fear» in three studied languages have full compliance derivation base and on lexical and syntactic, and on phrase semantic levels. However, there is one small, grammatical distinction: the lexical component is in German, Eng- lish and Russian languages in the plural, and in the Kazakh language in the singular.

Тоқсанына бір рет шығарылады 200 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.K. KAPYSHEVA, MARION GREIN. 4 (72) 2016. P. 196-202 ISSN 1683-1667 This does not affect the result of the conceptualization of phraseology, all interlingual phraseological equivalence express the semantics of «fear» and represent fear through a physiological consequence, as weak at the knees in fear. 2. Trembling in its product lines, indicative and comparative representation: “zittern wie Espenlaub - to quake like an aspen leaf - shapyraktai kaltyrady”. As the data of interlingual phraseological equivalence, trembling associated with an intense vibration of leaves on the trees. The association of shivering as impact consequence of fear on the body quite naturally occurs in all people. In this case it is necessary to talk about self-occurrence data of interlingual phraseological equivalence in each of four languages, not to borrow, tracing interlingual phraseological equivalence as one of the main sources of formation, occurrence of the first degree of similarity. The small difference is found in the version of the interlingual phraseological equivalence in the Kazakh language. The fact that the interlingual phraseological equivalence of German, English languages we are talking about a specific type of trembling leaves tree - aspen, and in the Kazakh language the leaves on trees at all without some categorical or species specificity. Apparently, the leaves trembling with particularly strong gusty winds, and it didn’t escape of the people’s the observation, where the trees are quite varied in their views. The consciousness of these people celebrated this fact, in particular, that the derivation based on idioms and phraseological conceptualization of the past has led to the emergence of the first degree of similarity, that is, high similarity. A trembling of fear as a consequence is a source of interlingual phraseological equivalence in four languages: “am ganzen Koerper zittern, drozhat wsem telom, oene boyym dіrіldedі, to shake to the foundation”. Thus, the trembling is active and universal consequence in making the phrases on the impact of fear on the human body in phrase semantic «fear» in the four languages. 3. The reaction of the heart to the fear of its functional and physical entities. Fixing the nature of the heart’s response to fear and physiological conceptualization of this fact is in the derivation-base of reaction and universal nature of the relevant type of reaction to the fear leads to the interlingual phraseological equivalence, which is studied in four languages. Compare: „das Herz blieb jemandem (fast) stehen - one’s heart stands still – zhүregіm toktap kala zhazdady“. Between the interlingual phraseological equivalence of first degree the simililaritys are some differences. These differences occur in the interlingual phraseological equivalence of Russian and Kazakh languages. In the derivation based interlingual phraseological equivalence of Russian language response of the heart is not expressed by the token straight nomination: “Ste- hen bleiben, stands still, toktap “ and indirect nomination - metaphorical meaning of „stopping“, but in essence also expresses the fear of cardiac arrest. In the Kazakh language somewhat different aspectual point of the heart. The heart of all people reacts the same way to fear. This is the free variables or phrases that are subjects to the

Региональный вестник Востока 201 Выпускается ежеквартально social sciences and humanities conceptualization of phraseology, the consequence of which is the appearance of the interlingual phraseological equivalence of first degree. 4. The next type of the same reactions of people to the fear is sweating. Throw- ing under the fear into the sweat. Idioms expresses this fact in all four languages, resulting in different languages appear very similar interlingual phraseological equivalence of first degree, compare: “jemandem bricht der kalte Schweiss aus, wie in Sch- weiss gebadet sein - to be in a cold sweat / to sweat with fear –cholodny pot vystypil ot stracha – kara terge tustim”. Sweat is as a consequence of fear in each language basis for forming at least two types of interlingual phraseological equivalence of first degree. In one of them emphasizes the process of sweating with fear, in a different state of people in the sweat of fear. These idioms also have their own derivational basis in every language, as sweat and fear - the universal dependence in humans. 5. The tongue reacts as it loses its mobility and as a major force contributing to the organization and implementation of human speech. All these moments are cap- tured human consciousness and fix them in the free variables or phrases. They are in all four languages, compare the following phraseology: “die Angst laehmte jemandem die Zunge - his tongue failed him/ smb. has lost command of his (her) tongue; smb. cannot get the words out- korykkanynan til-shagi bailandy”. Because the language is physiologically and functionally located in an adjacent relation with other parts of the human body, there are different but similar idioms in different languages of semantics „fear“ including the first degree of similarity. The same biology and physiology reaction of the body and its parts and organs to fear allow to conclude with certainty that interlanguage phraseological equivalents of phraseological semantical field of “fear” arose independently from each other in the four languages. In the system of interlanguage phraseological equivalents of these four languages there are borrowings and tracings, which for their part are responsible for the presence of the interlanguage phraseological equivalents in other languages.

REFERENCES 1. Kursisa A., Deutsch ist easy. Lehrerhandreichungen und Kopiervorlagen, Deutsch nach Englisch. A. Kursisa, Für den Anfangsunterricht. 2011, 18, 102, 104 (in Deu). 2. Rösler D., Deutsch als Zweit und Fremdsprache, Gemeinsamkeiten und Unterschie- de. D.Roessler, Deutsch als Fremdsprache. 2011, 14, 149, 160 (in Deu). 3. Rösler D., Deutsch als Fremdsprache außerhalb des deutschsprachigen Raums. D. Roessler, Ein praktischer Beitrag zur Fortbildung von Fremdsprachenlehrern. 2011, 12, 105, 108 (in Deu). 4. Marion G., Neue methodische Ansätze im DaF-Unterricht mit Beiträgen deutscher und usbekischer WissenschaftlerInnen. G. Marion, Neue methodische Ansaetze. 2011, 55, 58 (in Deu). 5. Jakobson R., Implications of language universals for linguistics. R. Jakobson, Uni- versals of language. 2006, 11, 107, 111 (in Eng).

Тоқсанына бір рет шығарылады 202 Шығыстың аймақтық хабаршысы З.М. ҚҰСАИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 203-210 ISSN 1683-1667

ӘОЖ 94: 638.1 (574)

З.М. ҚҰСАИНОВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ Мақалада Шығыс Қазақстан облысысындағы ара шаруашылығының тарихы жазылған. Ара шаруашылығының жоғары табыстылығы мен болашағы көп жылдық озық омарташылардың тәжірибесі арқылы дәлелденген. Елiмiздiң шығыс өңiрiнде омарташы шаруашылығы қарқынды дамыған. Түйін сөздер: ара шаруашылығы, прополис, меморандум, егістік алқап, ауыл шаруашылығы, жәрмеңке.

ИСТОРИЯ ПЧЕЛОВОДСТВА В ВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ В статье, рассказана история пчеловодства в Восточном Казахстане. В Восточным регионе страны быстрыми темпами развивается эта отрасль, рентабельность пчеловод- ства проверена на протяжении многих лет опытом передовых пчеловодов. Ключевые слова: пчеловодство, прополис, меморандум, посевные площади, сельское хозяйство, ярмарка.

HISTORY BEEKEEHING IN EAST KAZAKHSTAN In an article written about the history of beekeeping in Eastern Kazakhstan. The profit- ability of beekeeping and proven over many years of experience of advanced beekeepers. In the eastern region of the country rapidly develops beekeeping industry. Keywords: beekeeping, propolis, memorandum, acreage, аgriculture, fair.

Ара шаруашылығы немесе Омарта шаруашылығы – ауыл шаруашылығының ара өсіріп, бал жинаумен айналысатын бір саласы. Ара шаруашылығы ерте заманнан бері бал ғана емес, басқа да құнды өнімдердің (ара уы, прополис, балауыз, ара желімі т.б.) көзі болды. Қазақстанда Ара шаруашылығы кәсіпшілік ретінде алғаш Шығыс Қазақстан өңірінде дамыған. 1777 ж. Ресей ғалымы П.С. Паллас Үлбі өзенінің бойы бал арасын өсіруге қолайлы екендігін жазған. 1812 ж. Үлбінің ара өсірушілері бірнеше рет Ірбіт жәрмеңкесіне қатынасып, балдарының дәмі мен тамақтық сапасы жоғары екенін іс жүзінде дәлелдеді. Ара шаруашылығын дамытуға ғалымдар: Б. Герасимов, П.А. Ермаков, Е.П. Михаэлис, А.Н. Федоров, т.б. зор үлес қосты. Федоров ара өсіру мектебін ашып, өзі онда ақысыз дәріс берді. Ол Шығыс Қазақстанға бал беретін өсімдіктердің тұқымын алдырып, оны жергілікті ара өсірушілерге таратты және омартаға қажетті жаңа құрал-жабдықтар әкелдірді. 1915-1916 жж. оның басшылығымен Оңтүстік-батыс

Региональный вестник Востока 203 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар Алтай ара өсірушілерінің 2-ші съезі өткізілді. Бал араларын өсірумен атағы шыққан алғашқы қазақ Алматы облысы Қабанбай ауылының тұрғыны Ә. Құрманбаев болды. 1934 жылға дейін ара шаруашылығы республиканың тау және тау етектеріндегі аудандарда ғана дамыды. Кейін омарталар Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының таулы аудандарында және Солтүстік Қазақстан облысының орманды, егінді алқаптарында қанат жайды. Араның балы тағам ретінде, ал балауызы өнеркәсіптің металлургия, радиотехника, автомобиль, химия т.б. салаларында шикізат ретінде пайдаланылады. Ал прополис, ара уы т.б. осы сияқты ара өнімдері медицинада, ветеринарияда және косметикада кеңінен қолданылады. Бұл саланың ең өркендеген кезінде Қазақстанда 220 мыңнан аса ара ұясы болған. Қазіргі Алтай және Сібір аймақтарының тарихи ескерткіштерін зерттеген археологтар, Енисей өзенінің бойындағы жартастардан араның қашалып жасалған бейнелері табылған. Осындай суреттер Алтайдағы атақты Телецк көлінің маңынан да табылған. Алтайда мекендейтін халықтар: алтайлықтар мен жоңғарлардың тілінде аралардың тіршілігімен байланысты көне сөздер әлі сақталған. Осы және басқа да деректер Алтайдың Қазақстанға жататын бөлігінде аралар ерте заманнан-ақ тіршілік еткенін көрсетеді. Ресейдің белгілі зерттеушісі А. Новиков та осы көзқараста. Орыс ғалымы Яхонтов 1924 ж. былай деп жазған еді: «Азия араны тым көне заманнан біледі. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын алтайлықтар жа- байы араны тауып, арасын өлтіріп, балы мен балауызын алып отырған. Араны қолға үйретіп, үй жануары етіп алу Алтайдың жартылай тағы адамдарының қолынан келмеді. Басқа пікірлер де бар. XVIII ғасырға дейін жергілікті аралар Қазақстанда ғана емес Сібірде де болмаған. Ермак жорығынан кейін Сібірге қоныс аударушылар араны кездестірмеген. Ресей жерінен Қазақстан жеріне осы жылдары қоныс аударушылар араны кездестірмеген. Ресей жерінен Қазақстан жеріне осы жылдары қоныс аударғандар да жергілікті тұрғындардың арамен айналысқандарын көрмегендерін айтады. Үшінші көзқарас: Алтайда жабайы аралардың болуына шәк келтірмеген ара өсірудің шаруашылық саласы болып қалыптасуы, тек қана араны басқа аймақтардан әкелген соң ғана қалыптасты. Сондықтан жергілікті аралардың бұл өзгеріске ешқандай әсері жоқ. Мұрағаттардағы, әдебиеттердегі мәліметтер әлі толық зерттеліп жүйеленген жоқ. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысында XVIII ғасырда ара өсіруді қолға алған алғашқы талпыныстар болғандығы туралы ақпарат бар. Бірақ, өкінішке орай одан нәтиже шықпаған. Сатып алынған аралар жолда өлген немесе алғашқы жылы-ақ қырылып қалған. И.В. Щеглов пен В.В. Небольсиннің 1849 ж. «Отандық жазбалар» журналында басылған еңбегінде Сібірде ара шаруашылығын қолға алу 1776-1777 жж. басталған деп жазылған. Осы жылдары Сібірдің шекара әскерлерінің басшысы генерал-майор Скалон, шекара әскерінің бас дәрігері

Тоқсанына бір рет шығарылады 204 Шығыстың аймақтық хабаршысы З.М. ҚҰСАИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 203-210 ISSN 1683-1667 Р. Беренстің ұсынысы бойынша, Башқұрстаннан Өскемен бекінісіне 30 ара ұясын әкелуге шешім шығарады. Бұл ара ұялары мемлекеттің меншігі болып саналып, бекініс коменданты оларды қазіргі Секисовка және Бобровка елді мекендерінің тұрғындарына таратып береді. Алған адамдардың енжарлығынан және қысқы азық қорын қалдырмағандықтан бірінші қыста аралар қырылып қалады. Алтай араларының ата тегі Киевтен шығуы туралы деректер ел аузында да сақталып қалған. Бобровка және Секисовка елді мекендеріне жақын орналасқан Ульбин- ское ауылының қарттарының аузынан жазып алған, Оңтүстік-Батыс Алтайдың белгілі зерттеушісі Д.Г. Панкратьевтің пікірінше бұл болжам шындыққа саяды. Шығыс Қазақстанда омарта шаруашылығының негізін салушы Өскемен қамалының коменданты, бригадир Николай Федорович Аршеневский деп есептеледі. 1783 ж. ол өзінің апайы Киев помещигіне арнаған хатында Өскемен маңындағы өсімдіктер дүниесі, берекелі өлкесі, өзінің ара өсіру ниеті барлығы жайлы жазады. Н.Ф. Аршеневский екі дюжна ара қалыптарын қызмет орнына жеткізуге қолғабыс жасауын, сонымен бірге араларды күту ережелері бар бірнеше дана кітап құрастыруды және бастыруды сұрайды. 1786 ж. Аршенев- ский ата қонысынан екі дюжна ара қалыптары мен ара ұясы және ара өсіру жай- лы нұсқаулықтар бар керуен Өскеменге келіп жетті. Араларды бағып қағумен ата қоныстан келген князь аспазшысы, сарай шаруасы болған Эристова Памфила айналысты. Бұл жазда әрбір қалыптағы ара ұясы жеті рой берді. Генерал Арше- невский өз адамдарына ара ройларын сатуға және әр парынан 05 сом қағаз ақшамен алуға бұйрық берді. Араны көбейту жайлы нұсқаулықты тегін таратты. Аршеневскийдің бастамасын шаруалар қабылдап алды. Ара шаруашылығы тез арада дами бастады. Өскемен қаласында аймақтың омарта шаруашылығы байлығын паш ететін белгі қойылған. Кейіннен Өскемен қаласы Алтайдың рама- лы ара шаруашылығының Отанына айналды. Сондықтан осы 1786 ж. ресми түрде ара шаруашылығының пайда болу жылы деп есептейміз. Алғашқы арамен шұғылданушылар ара үйшігін жасауда аса қиындақтарға тап болған жоқ, өйткені оған қажетті ағаштар үйдің іргесінде өсіп тұрды. Ешбір шығынсыз үйшік жасай- тын ағашты таңдап алушы еді. Сондықтан да ара шаруашылығымен айналасу аса тиімді болды. 1800 ж. Алтай Таулы – зауытты округінің есебінде: «Өскемен және Крутоберезовский болыстарында ара шаруашылығымен айналасушылар саны күрт өсті», – делінген. 1818 ж. Колывано-Воскресенский таулы мекемесінің есебінде (ол барлық Алтай аймағын қамтитын) аймақтың 24 болысында ара шаруашылықтары пайда болып, онымен 1,5 мың адам айналысады 40 мыңдай ара ұясы бар делінген. Қалыптар ағаш кесіндісінен жасалғандықтан бір нүктеде аса көп ара ұяларын ұстауға мүмкіндік береді. Бір омартада 500-800 ара ұялары ұсталған кездер де болған, ал 200-300 ара ұясы болуы қалыпты жағдайға айналған. 1812 ж. Ульбинский және Феклистовкадан жиналған мыңдаған пұт

Региональный вестник Востока 205 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар Алтай балы алғашқы рет Ірбіт жәрмеңкесіне шығарылып, дәмділігімен және тағамдық қасиеттері жөнінен басқа өлкелердің балымен салыстырғанда әлдеқайда басым түсті. Осы жылдан бастап Ресей балы Сібірге саудалануын тоқтатты. Сібір халқы Алтай балын тұтынуға біржола көшті. Алтай балының атағы кең тарап кетті. Мыңдаған пұт Алтай балын Бұқтырма, Үлбі, Уба өзендері арқылы салмен Ертіске жеткізу, одан әрі Сібір және Ресей қалаларына жөнелту арашыларға оңай жұмыс емес еді. Тек қана 1834 ж. Бұқтырма бойынан алынған балдың мөлшері 12 мың пұтқа жетіп, Ірбіт жәрмеңкесіне жөнелтілді. Аралардың таралуы екі бағытта жүрді: Солтүстікте – Сібірге, Оңтүстікте – Жетісу мен Орта Азияға. 1800 ж. Томскіге әкелінді. Бұл туралы «Орыс ара шаруашылығына 1000 жыл» жылнамасында зерттеуші В.В. Поповтың еңбектерінен білеміз. Ол былай деп жазды: «1803 ж. Томскінің тоғышары В. Петров пен С. Дуленов, Д. Лажни- ков және А. Антипин Томск округінде ара шаруашылығын ашып, 1800 ж. Өскеменнен әкелінген аралардан жақсы нәтиже көрсеткендері үшін күміс ме- дальмен марапатталды». Ол туралы аса жоғары мәртебелінің жарлығымен газет- терге жарияланды. 1802 ж. аралар Енисей губерниясының Ачинск уезінде, 1806 жылы Тобольск уезінде, 1823 ж. Красноярск қаласының маңына таратылды. Сөйтіп, XIX ғасырдың бірінші жартысында Батыс-Сібірдің көптеген аймақтарында дами бастады. Біртіндеп ара шаруашылығы шығысқа қарай тара- лып, 1859 ж. Байкал көлінен өтіп, 1869 ж. Амур өзені бойына, 1890 ж. Оңтүстік Уссури аймағына жеткізілді. Ал оңтүстік жаққа Өскемен уезінен тысқары ара шаруашылығы тек қана 1848-1850 жж. тарала бастады. Бұған себепкер болған: Томск губерниясының Бийск әскери шебінің орын ауыстыруы. Алдымен Жетісу болысының Қапал қаласына әкелінді. Одан кейін казактардың жылжуына сәйкес, күшейтілген әскери қалашық Верныйға (қазіргі Алматы) жеткізілді. Тянь-Шань тау сілемдерінің Алтай сияқты, табиғи-климаттық жағдайлары қанатты көшпенділерге жайлы тиді. Сондықтан аз жылдар ішінде ара шаруашылығы тек қана Жоңғар және Іле Алатауына ғана емес, Ыстық көлге де жетті. Ара шаруашылығының сол кездегі даму деңгейі Лепсі, Верный уездерінде және Пржевальскіде өзінің шарықтау шегіне жетті. Жетісудан Орта Азия аймақтарына да тез таралды 1872 жылы Ташкентке, ал 1894 жылы Бұхараға жетті. Қазіргі Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының аумағын алып жатқан Семей губерниясында кеңес өкіметі орнаған кезде, яғни 1922 ж. 80929 ара ұясы бар еді. Отызыншы жылдары басталған ауылшаруашылығын ұжымдастыру науқаны кезінде қауымдастырылған жүйеге көп өзгерістер жаса- лып, қайта құрылды. Қарапайым кооперативтік бірлестіктер жабылып, орнына ұжымшарлар келді. Араларды ұстаудың осындай ұжымдық түріне 1930-1932 жж. Шығыс Қазақстанның көптеген арашылары көшті. 1930-1934 жж. Қазақстанның Ертісі аймағында ара шаруашылығының ұжымшарлық әдісінің кең етек жаюы

Тоқсанына бір рет шығарылады 206 Шығыстың аймақтық хабаршысы З.М. ҚҰСАИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 203-210 ISSN 1683-1667 десе де болады. Ұжымшарлардағы ара ұяларының саны 2 есе артты. Егер 1931 ж. ұя саны 33700 болса, 1934 ж. 60 мыңнан асты. 1934 ж. желтоқсан айындағы мәлімет бойынша, Шығыс Қазақстандағы 606 ұжымшардың 243-інде омарталар болды. Оларда 59282 рамалы ұя және 1242 бітеу ағаш ұялары бар еді. Рамалы ұяларға көшу, жаңа құрал-жабдықтар мен ғылым жетістіктерін пайдалану күрт өрге басты. 1937 ж. бітеу ағаш ұялары Қазақстанда құрып бітті. Біріктірілген ірі шаруашылықтарда омарталар үнемі мамандардың бақылауында болып, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіліп отырды. Осындай шаралар ара шаруашылығының тез дамуына ықпал етті. Сан жағынан өсіп, халық шаруашылығының маңызды, пайдалы саласы болып қалыптасты. 1940 ж. Шығыс Қазақстан облысында 133717 ұя, Семей облысында 12459 ара ұясы болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында ара ұяларының саны белгілі себептерге байланысты азайып, 1949 ж. азаю үрдісі тоқтатылды. 1951 ж. Шығыс Қазақстан облысында 145408 ара ұясы, Семейде 15752-ге жетті. 5-6 бесжылдықтарда, ауылшаруашылығын қайта құру кезеңінде, ұсақ, әрі аз табысты ұжымшарлар біріктіріліп, осылардың негізінде ірілендірілген астық өндіруге және етті- сүтті бағыттағы мал шаруашылығы мемлекеттік кәсіпорындары құрылды. Ара шаруашылығы назардан тыс қалып, ара ұяларының саны күрт азайып кетті, 1959 ж. ұя саны 81185-ке дейін түсіп кетті. Осы жағдайда Шығыс Қазақстандағы омарталардың күйі қорқыныш ұялататын халге жетті. Осы көзде ғана ірілендірілген ара шаруашылықтарының ауа райының қолайсыз жағдайына төтеп бере алатындығы дәлелденді. Мұндай мамандандырылған шаруашылықтың басшылары, арадан түсетін табыс шаруашылық экономикасына оң әсер ететіндіктен, қатты көңіл бөлуге мәжбүр болатын. Ірілендірілген ара шаруашылықтарында тәжірибелі мамандар жұмыс істейтін, жеткілікті мөлшерде көлік бөлінетін. Ірі шаруашылықтарға дер кезінде қосымша азық алу, жасанды балауыз алу, үйшіктерді жаңалау, омартаны жаңа жерге көшіру т.б. жұмыстар жеңіл тиетін. Қажетті құрал-саймандарды уақытында жеткізуді бригада басшысы қамтамасыз ететін. Елiмiз 1991 жылға дейiн Кеңес Одағы бойынша бал шығарудан Ресей, Украина, Беларусьтан кейiнгi төртiншi орында болды. Жапония, Оңтүстiк Ко- рея, сондай-ақ Германия бастаған бiрқатар Еуропа мемлекеттерi 50 мың тонна бал шығарады. Елімізде ара шаруашышылығын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың «Индустриалды инно вациялық дамуы – 2020» бағдарламасына орай ҚР тұңғыш үкiмет басшысы болған Сергей Александрович Терещенконың бастамасымен 2011 ж. «Қазақстан омарташыларының ұлттық одағы» кұрылған болатын. «Бал-Ара» омарташылар ұлттық одағының негiзгi мақсаты – Қазақстан Республикасы омарташыларының

Региональный вестник Востока 207 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар қызметтерiн бiрлесе жүргiзiп, заманауи омарташылық технологияларды енгiзу мәселелерi бойынша отандық және шетелдiк ғылыми мекемелермен өзара қарым-қатынас орнату, тозаңдату арқылы ауылшаруашылық дақылдарының өнiмдiлiгiн орта есеппен 25-30%-ға арттыру. Республика бойынша бал арасының отбасын 2 миллионға жеткiзу. Салалық ауыл шаруашылық органдарымен өзара қарым-қатынасты қалыптастыру, мамандар даярлау саясатын жолға қою. Соны- мен қатар отандастарымыздың денсаулығына пайдалы табиғи таза өнiм берiп қана қоймай, алдағы он жылдың iшiнде бал өндiретiн 10 iрi елдiң қатарына кiру болып табылады. 2011 ж. Буэнос-Айрес қаласында дүниежүзiлiк омарташылар қауымдастығының жиыны болды. Апимондияның 42 конгресiне отандық омар- ташылар да қатысып, сол қауымдастыққа мүше болып қабылданды. Елiмiздiң шығыс өңiрiнде омарташы шаруашылығы қарқынды дамыған. Шығыс Қазақстан облысының әкiмдiгiмен бiрлесiп үш жыл қатарынан Халықаралық бал жәрмеңкесi өткiзiлiп келедi. Аталған жәрмеңкеге бiраз мемле- кеттерден делегаттар қатысып жүр. Мәселен, III Халықаралық бал жәрмеңкесiне арнайы шақыртумен Апимондия президентi Жиль Ратия қатысқан болатын. Апи- мондия президентi Қазақстан табиғатының тамашалығына тәнтi болып, жасалы- нып жатқан мүмкiндiктердiң арқасында Қазақстан алдыңғы қатарлы бал өндiрушi мемлекет болатынына сенiмдi екенiн жеткiзген едi. Омарташылардың ұлттық одағының ұйымдастыруымен Жиль Ратия омарташыларға «Омарташылықтың дамуы, экологияның бал арасына әсерi және қаупi» туралы дәрiс бердi. Омарта шыларымыздың бiлiмiн көтеру барысында Израильден, Ресейден оқытушылар келiп, семинар-лекциялар өткiздi. Мұндай семинарларға облыстық омарта- шылар қауымдастығынан өкiлдер, әр облыстардан келген омарташылар келiп, бiлiмдерiн толықтады. Үшінші рет өткен бал фестиваліне алыстан ат арытып бал мерекесінде Қытай, Ресей, Украина, Корея, Израиль, Түркия, Грекия, Италия, Румыния, Поль ша, Өзбекстан, Тәжік стан, Қырғызстан, Молдова, Литва ғылыми-зерттеу ин- ституттары, ара өсіру шілер қауымдастығы мен одақтардың өкілдері бас қосты. Шығыс Қазақстан облысының және басқа да аймақтардың ара өсірушілері де жиыннан қалыс қалмады. Айта кеткен жөн, ІІІ халықаралық бал фестивалінің бағдарламасы ауқымды болды. Шығыс Қазақстандағы ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты базасында шеберлік сыныбы өткізіліп, оның соңынан қонақтар Ұлан ауданындағы Донское ауылындағы «Назаренко» шаруа қожалығының жұмыс тәжірибесімен танысты. «Алтай» технопаркіндегі «Шығыс Қазақстандағы ара өсіру ісі: тарихы, бүгіні мен ертеңі» деген тақырыпта көрме өткізілді. Ал «Ара өсіру ісіне замана- уи технологияларды енгізу және аралардың генофондын сақтау» тақырыбында өткен жиын көп мәселенің басын ашты. Бұл жиында «Қазақстандағы бал ара-

Тоқсанына бір рет шығарылады 208 Шығыстың аймақтық хабаршысы З.М. ҚҰСАИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 203-210 ISSN 1683-1667 сы» кітабының тұсаукесері қоса өтті. Айта кету керек, бұл еңбек Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті қорының жәрдем көрсетуімен, «Экология – өмір сапасын артты рудағы маңызды құрам» жобасының аясында жарық көр ді. Еуразия құрлығынан келген 17 мемлекеттің өкілдері ІІІ халықара лық бал фестивалінің әлемдік қауымдастыққа арнаған үндеуін қабылдады. Үндеуде мы- надай мәселелерге басым дық беріліпті: біріншіден, араның генетикалық түрле рін сақтауға арналған бағдар ламаларға атсалысу, қуат үнемдейтін технологиялар есебінен климаттың өзге ріске ұшырауына қарсы күресу; екіншіден, ара өсіру шаруашы лығын көтеру арқылы жер бетіндегі кедейшілікпен күресу, ауылды жерлерде ара өсіру кәсібіне баулу, осы мақсатта жаңа жұмыс орындарын ашу; үшіншіден, ара шаруашылығындағы бал өнімдерінің дүниежүзілік стандартын әзірлеп, енгізу, ол үшін осы сала мамандарының басын біріктіру. Бас қосудың соңында «Апимондия» халықаралық ара өсірушілер бірлестігі федерациясы мен «Бал-Ара» ұлттық одағы, сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысы әкімшілігі арасындағы меморандумға қол қойылды. Қазіргі уақытта облыс аумағында «Ба гратион», «Пасека», «Айтас» ара орталығы, «Кристалл», «Ағайынды Назарен- колар омартасы» сияқты жұрт арасында бұрын нан танымал қожалықтар жұмыс істейді. 2010 жылдан Шығыс Қазақстанда «Алтай балы» халықаралық фестивалі өткізілді. «Күз тартуы» мерекелік саудасы, түрлі кездесулер, кеңестер мен семи- нарлар ұйымдастыру, кәсіпкерлер мен ғалымдар арасында ынтымақтастық тура- лы келісімшарттар, меморандумдар жасау кеңінен жолға қойыла бастады. Осын- дай келісімшарттардың бірі Қытай елімен жасалды. Көрші мемлекет Шығыс Қазақстанда өндірілген мың тонна балға алдын ала тапсырыс берді. Іргеміздегі Қырғызстан әлемге бал экспорттауды жолға қойып отырғанда, Алтай балының шетелге шығарылмауы үлкен сын. Бұл ретте өңірдегі белгілі бал өндірушілердің бірі саналатын «Пасека» шаруашылығы алдағы уақытта Қытайдың Үрімжі шаһарында бал орталығын ашуды көздеп отыр. Өңірдегі бал өнімі Малайзияға да экспортталмақ. Сондай-ақ қазақстандық омарташылар Бүкіләлемдік «Апи- мондия» омарташылар федерациясы ұйымына, «Еуразиялық омарташылар клу- бы» қауымдастығына мүше болды. Омарта шаруашылығымен айналысатын шаруашылық басшылары Ресей мен Украина елінің омарташыларына барып тәжірибе алмасып қайтты. 2013 ж. 28 маусымда шығысқазақстандық омарташы- лар Киев қаласында өткен омарта шаруашылықтарының бүкіләлемдік конгресіне қатысты. Осыдан 200 жылдай бұрын Шығыс Қазақстанда пайда болған ара шаруашылығы Қазақстанның Оңтүстік-шығыс, Оңтүстік, Солтүстік, Орталық аймақтарына таралды. Қазақстанның қазіргі 14 облысының 11-де ара бар; тек қана Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында жоқ. Ара шаруашылығының

Региональный вестник Востока 209 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар дамуы жөнінен Шығыс Қазақстан жетекші орында. Қазақстанның барлық араларының 75% жуығы Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Бұл саланың маңызды экономикалық көрсеткішін бал, балауыз, гүл тозаңы, ара уы, аналық сүт сияқты өнімдерді өндіру арқылы арттыруға болады. ҚР аумағында бал ара өндірісі үшін қажетті құрал-жабдықтарды дайындаумен айналысатын кәсіпорындар мүлдем жоқ, сондықтан мемлекетте қазіргі заман талаптарына сай жаңа технологиялық жабдықтар шығаратын ұйымдар қажет. Осы қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін омарташылардың инновациялық кластерлік ұйымдарын құру жолымен бал ара шаруашылығы жүйесін түрлендіру бойынша зор күш салу қажет. Шетелдік дәрілердің тым қымбат бағасы, іс жүзінде бұл дәрілерді қарапайым адамдардың пайдалана алмауы, осы дәрілерді алмастыру жолдарын қарастыруға мәжбүр етеді. Бұл орайда ара өнімдері, олардың қоспалары, биологиялық белсенді өнімдері – таптырмас алмастырғыштар. Ара шаруашылығы – ауылшаруашылығының барлық салаларымен салыстырғанда қаржыны аз шығындайтын сала. Оның үстіне арашының үнемі омартада болуы міндетті емес, белгілі бір уақытта келіп ағымдағы жұмыстарын атқарса жетіп жатыр. Сондықтаң ара шаруашылығы ірі бизнес ұйымдастыруға да, қосымша табыс көзі ретінде де пайдалы. Әуесқой ара шаруашылығы адамды қызықтырып, қанағаттану сезімін, қуаныш, күш-қуат, денсаулық сыйлайтынын ұмытпауымыз керек. Қазақстан Республикасының ара шаруашылығының дамуына оң әсер етуге тиіс «Қазақстан Республикасының ара шаруашылығы туралы Заңы» қабылданды. Қазақстан жері әлі пайдаланылмаған бал беретін өсімдіктердің қорына бай. Осыны пайдалану бал өндірісін бірнеше есе арттыруға жеткізеді. Осындай табиғаттың байлық қоры тек ішкі сұранысты ғана емес, басқа елдерге де ара шаруашылығы өнімдерін шығаруға мүмкіндік береді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Риб Р.Д. Пчеловоду Сибири и Казахстана / Р.Д. Риб. – Усть-Каменогорск: Ме- диа-Альянс, 2006. – 447 с. 2. Риб Р.Д. Пчеловоду Казахстана / Р.Д. Риб. – Усть-Каменогорск: Медиа-Альянс, 2012. – 776 с. 3. Риб Р.Д. Разведение и содержание пчел / Р.Д. Риб. – Усть-Каменогорск: Реклам- ный Дайджест , 2013. – 594 с. 4. www.akimvko.gov.kzkz /region/ REFERENGES 1. Rib R.D., Pchelovodu Sibiri i Kazahstana. R.D. Rib. Ust’ Kamenogorsk . Media, Al’jans, 2006, 447 (in Russ). 2. Rib R.D., Pchelovodu Kazahstana. R.D. Rib. Ust’ Kamenogorsk . Media, Al’jans, 2012, 776 (in Russ). 3. Rib R.D., Razvedenie i soderzhanie pchel. R.D. Rib. Ust’ Kamenogorsk. Reklamnyj Dajdzhest , 2013, 594 (in Russ). 4. www.akimvko.gov.kzkz

Тоқсанына бір рет шығарылады 210 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 211-218 ISSN 1683-1667

ӘОЖ 821.512.122.09

A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

М. ӘУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» ЭПОПЕЯСЫНЫҢ ШЕТЕЛДЕРГЕ ТАНЫЛУЫ Мақалада М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының алғаш дүниежүзіне таралуы мен бүгінге дейін әлемге танылып, бағаланып келе жатқан құндылығы сөз болады. «Абай жолы» эпопеясының жүзден аса тілдерге тәржімаланғаны мен қазіргі аударылу жайы қарастырылады. Эпопеяның бүгінгі күнде шетелдерде танылуы мен зерттелу мәселелері зерделенеді. Түйін сөздер: тарихи роман, эпикалық роман, энциклопедия, тетралогия, аударма, қазақ әдебиеті, фольклоры.

ИЗВЕСТНОСТЬ РОМАНА-ЭПОПЕИ МУХТАРА АУЭЗОВА «ПУТЬ АБАЯ» ЗА РУБЕЖОМ В статье рассказывается о том, как впервые роман-эпопея Мухтара Ауэзова «Путь Абая» приобрел мировую славу, признанную во всем мире и по сей день имеющий значимость. Рассматриваются переводы эпопеи «Путь Абая» более чем на сто языков народов мира и нынешнее состояние перевода. Также изучаются вопросы признания эпопеи за рубежом в настоящее время и проблемы его исследования. Ключевые слова: исторический роман, энциклопедия, тетралогия, перевод, казахская литература, фольклор.

«THE PATH OF ABAY» – THE EPIC NOVEL WRITTEN BY M. AUEZOV, AND ITS POPULARIZATION IN FOREIGN COUNTRIES Article told about the popularization of epic novel around the world and it’s highly appreciated value. Also, it was told that «The path of Abay» was translated into more than hundred of languages and it’s current translational status was discussed. Present recognition of epic novel in foreign countries, as well as, the issue of studying it were conceived in the article. Keywords: historical novel, epic novel, encyclopedia, tetralogy, translation, Kazakh literature, folklore.

«Абай жолы» – қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейіне көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды. М. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы әлемдік деңгейде «XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі» (Луи Арагон) деген жоғары баға алды. М. Әуезов өзінің төрт томдық «Абай жолы» арқылы бүкіл дүние жүзіне, қала берді, өз отандастарына, керек десеңіз, Региональный вестник Востока 211 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар тіпті қазақтардың өзіне қазақ дегеннің кім екенін танытты. Дәлірек айтқанда, қазақ халқының ұлылығын – оның өткен өмірін-тарихын, тарихының түбірлі кезеңдерін, қазақ мінезі қалыптасқан трагикалық һәм шығармашылық дәуірлерді ғажайып көркемдік күшпен жарқыратып, ашып, жан-жақты айқындап, терең түсіндіріп береді. Сондықтан да, «Абай жолын» оқыған Бенжамен Матип: «Қазақ неткен ғажайып халық», – деп өзін-өзі ұмыта таңырқаса, Константин Федин «өзінің қалай қазақ боп кеткенін білмей қалған». Сондықтан да бүгінде Л.Н. Толстойды оқымай орысты, О. Бальзакты оқымай французды білдім деу қандай қиын болса, Әуезовті оқымай қазақты білдім деу сондай қиын. Қазақ эпопеясының өміртанытқыштық және көркемдік қасиеттерінің маңызды көрсеткішінің бірі – оның әлдеқашан Отан шеңберінен асып, әлемге жайылған даңқының жылдан-жылға артуы. Орыс тілінде аударылған «Абай жолы» эпопеясы іле-шала барлық туысқан республикалардың тілдеріне аударылды да, соңынан неміс, ағылшын, француз, венгер, моңғол, чех, вьетнам, грек, бельгия, румын, болгар, поляк тағы басқа көптеген көптеген дүние жүзі халықтарының тілдерінде басылып шықты. «Абай жолының» алғашқы аудармашысы – әйгілі орыс жазушысы Леонид Соболев. Бұл күнде Абай жайындағы қазақ эпопеясының барған сайын жаңа оқырмандарын тауып, жер шарын түгел шарлап кетті. «Революцияға дейінгі қазақ өмірінің энциклопедиясы» деп танылған «Абай жолы» эпопеясы дүние жүзін аралап, көпке дейін беймәлім болып келген қазақ халқының атақ-даңқын бұл күнде бүкіл әлемге танытуда. Әуезовті алғаш заманымыздың ұлы жазушыларының бірі деп таныған Луи Арагонның, сондай-ақ Андре Стильдің «Юманите» газетіндегі мақалаларынан бөлек, өзге де әйгілі авторлардың пікірін, бағаларын келтіруге болады. Әуезовтің ғажап туындысы туралы Австрияның «Век ун циль» журналы, Швейцарияның «Фарверте» газеті, румынның «Газетта литерарна» газеті, немістің «Дер библиотекарь» журналы, тағы басқалары сүйсіне жазды. Мұхтар Әуезов қазақ әдебиетінде теңдесі жоқ «Абай жолы» романын кемелденген көркем сөз шебері ретінде социалистік реализм әдісін меңгеріп, творчестволық күш-қуаты шарықтап тұрған шағында жазып бітірді [1]. «Абай жолының» даңқы жер жаһанға жайылған. Қазір бұл эпопея жүзден астам тілге аударылып, дүние жүзілік оқырманның да игілігіне айналып отыр. М. Әуезов шығармасы барлық елдерде де зор абырой-атаққа ие болып келеді. Француздың атақты жазушысы Луи Арагон М. Әуезов туралы: «Эпикалық роман «Абай», менің ойымша, XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі», – деген [2]. Ал Альфред Курелланың мына тұжырымдары «Абай жолының» ғажайып қасиеттерін тереңдетіп түсінуге жетелейді: «Сіз әлі «Абайды» оқыған жоқсыз

Тоқсанына бір рет шығарылады 212 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 211-218 ISSN 1683-1667 ба? Онда сіз мүлдем ештеңе оқымағансыз. Бұл – таңғажайып, бұл – керемет!» [3]. Али Аббас Чинар, Түркия ғалымы: «Қазақ мәдениеті, қазақтың ұлы ақыны Абай, жазушысы Мұхтар Әуезов және оның «Абай жолы» романы – біртектес егіз ұғымдар, олар бірін-бірі жалғастырады. Мұхтар Әуезовтың өмірі жоспарлы, ешнәрсені назардан тыс қалдырмаған. Өзінің мақсаттарын әу бастан белгілеп алады және осы мақсаттарды жүзеге асыруға қадамдар жасайды. Ең қажетті мақсаттарының бірі – қазақ халқының және қазақ әдебиетін басқа елге таныту, таныстыру» [4]. Арман Гатти, Франция: «Мұхтар Әуезовтің қаламымен Абайдың өмірбаяны, құрдымға кетер қарсаңындағы қазақтың феодалдық-рулық қоғамының өмірін бейнелейтін орасан асқақ көркем шығармаға айналды...». Герберт Кремпиен, Германия: «Жазушы және филолог Мұхтар Әуезов тамаша кітап жазумен қатар, бізге белгісіз жаңа әлемді ашты... Әуезовтің романы – талғампаз оқырманның өмірінде үлкен оқиғаға айналатын туынды» [5]. Жан Спангаро, Франция: «Өткен күндердің ащы да сиқырлы жұпарына толы Мұхтар Әуезовтің тарихи романы біржола болашаққа ұмтылады». Жорж Буйон, Франция: «Ұлттық сана-сезімді көрсете білген ақын бақытты, және өз ақынын аса шынайы да қалтықсыз мадықтағын халық бақытты». Л. Миннегулов, Татарстан: «Қыпшақ компоненті қазақтар мен татарлардың этногенезінде (тегінде) үлкен рөл атқарады. Оның жеке тұлғасы мен шығармалары біздің заманымыздағы көптеген халықтар үшін орасан үлкен маңызға ие.. Мұхтар Әуезов эпопеясының игі әсерінің арқасында XX ғасырдың екінші жартысында татар әдебиетінде тарихи роман жанры жандана түсті... Мұхтар Әуезов қазақ халқының, Тәуелсіз Қазақстанның рәміздерінің (нышандарының) біріне айналды» [6]. Лазиз Каюмов, Өзбекстан: «Мұхтар Әуезов – түркі тілді мәдениеттің жарқын жұлдыздарының бірі. Әуезовтің тамаша таланты бұған дейін ешкім суреттемеген ауыл мен даланың аса көп көріністерімен әдебиетті байытты. Абайды асқан сүйіспеншілікпен өмірге енгізгені соншалық, ол адамзатың жадында мәңгі қалып қойды. Осы эпопея – туған халқы мен оның дана перзенті Абайға орнатқан ең озық ескерткішке жатады». Мирей Борис, Франция: «Мұхтар Әуезов ақын жанды адам. Ол суреткер ретінде өзінің даласын, өзінің таулары мен өз елінің адамдарын жаңғыртады. Реми Дор, Франция: «1942 жылы «Абай жолы» романының жариялануы Әуезовтің даңқын бүкіл әлемге жайды. Француз басылымының алғысөзінде Арагон жазғандай, «роман XX ғасырдағы аса жоғары туындылардың бірі. Ол ойлар мен бейнелердің тұтас әлемін қамтиды» [6]. Су Чжоу Сюнь: «Абай» және «Абай жолы» романдары жазушының көп

Региональный вестник Востока 213 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жылдық еңбектерінің нәтижесі болып табылатын аяқталған шығармалар. Романдағы негізгі кейіпкерлер де, сюжеті мен құрылымы да шымыр. Абай туралы осы романды әрі бай, әрі терең мазмұны, оқиғаларды кең қамтуы бойынша нық сеніммен эпикалық шығарма деп атауға болады» [7]. Тома Георге Майореску: «Абай жолы, оның ән-жырының жолы – қазақ халқының жолы». Томас Виннер: «Мұхтар Әуезов – қазақтың халық драмасын дамытуға бәрінен көп үлес қосқан және ең көрнекті қазақ драматургі, прозашысына айналған жазушылардың бірі. Қазір ол өзінің эпикалық «Абай» романы және қазақ әдебиеті мен фольклорының тарихына қосқан үлесінің арқасында кеңінен танылды... «Абай» өмірбаяндық романнан кең ауқымдағы шығарма. Ол – Абайдың руы-тобықтыда шамамен 1858-1887 жж. болған оқиғалардың және Абай өмірінің тұсындағы XIX ғасырдың соңындағы қазақ қоғамының жан- жақты зерттеуі». Пәкістан, Фахар Заман: «Мұхтар Әуезов – қазақ жерінің ұлы жазушысы, академик-ғалымы, ол әдебиеттің түрлі жанрларын керемет дамыта білген кемеңгер тұлға. Оның шығармашылығы әлемнің бір бөлігімен ғана шектелмейді. Кеңістікті уақыттық межелерді ысырып тастаған ол, бүкіл әдемілікті, игілік пен жоғары мәдениетті паш ететін феноменге айналды. Пәкістандықтар Әуезовті ойшыл, ғалым, интеллектуал ретінде құрмет тұтады. Ол өз халқының мүдделерін таза да шынайы көрсете білген жан». Испания, Федерико Майор: «Әуезовтің ұлы жазушы, терең білімдар, өз заманының айнасы, адамзат баласы сол арқылы өткен, оның өзі де осы қыспақта болған тұлға екені даусыз. Ол қазақтың әдеби қайраткері, XIX ғасырдағы ақыны және философы ұлы Абайдың шығармашылығын зерделеуді алғашқылардың бірі болып қолға алды, біз Абайдың 150 жылдығын 1995 жылы атап өттік». Чехия Республикасы, Франтишек Соукуп: «Мұхтар Әуезовтің «Абай» романын қазақтың ұлы ағартушысы және реалистік қазақ поэзиясының негізін қалаушы Абай Құнанбаевтың өмірбаянын көркем суреттеу ретінде ішінара ғана қарауға болады. Осы өмірбаяндық романның мағынасы әлдеқайда кең, ол – қазақтардың өмірінің, ғұрыптары мен мәдениетінің нағыз әдеби энциклопедиясы». Франция, Шанталь Лемерсье-Келькежей: «Әр халықтың өзінің рәміздік (нышандық) тұлғалары бар». Германия, Эрих Мюллер: «Эпикалық шығармалар жазған және драматург Мұхтар Әуезов, Генрих Манн сияқты ұлы сәуегей және суреткер жан. Дарын иесі Қазақстанды тұмшалаған феодалдық дәуірдің шымылдығын көтерген сияқты; бізде «Таң алдында» деген атпен шыққан «Абай» романы осылайша жарық көрді. Ағартушы және қазақ әдебиетінің негізін қалаушы Абайдың бейнесі айшықты да

Тоқсанына бір рет шығарылады 214 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 211-218 ISSN 1683-1667 әсерлі көрсетіледі... Егер Гете мен Гейне, Зегерс пен Бредель алыс Қазақстаннан екінші әдеби отанын тапса, ал М. Әуезов «Таң алдында» романы арқылы біздің жерімізге өзі үшін берік киіз үй тікті» [7]. Мәңгі құндылықтар кім, оған мүдделі болса және оның кілтін таба білсе, соған ғана есігін айқара ашады. «Абай жолы» романы қалың оқырманның кең ауқымдағы халықаралық қызығушылығын туындатты. Ұлы шығарма алдымен орыс тіліне, содан кейін негізінен орыс тілді нұсқасынан әлемнің көптеген тілдеріне тәржімаланды. Тетрология тікелей түпнұсқалық тілден қытай және бірқатар түрік тілдеріне аударылды [7]. Ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында жарық көрген «Абай энциклопедиясында» М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы дүниежүзі халықтарының 116 тіліне аударылған» деген дерек бар. 2007 ж. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясын жаңа нұсқада орыс тіліне аударған – Анатолий Ким. Бұған дейін аталған үлкен шығарма кезінде Кеңес өкіметінің қатаң қадағалауымен аударылған еді. Ал Анатолий Кимнің нұсқасындағы «Абай жолының» жаңа аудармасы барынша түпнұсқаға жақындатылып, оқырманның эпопеяға жаңа бір қырынан қарауына ықпал етті. Қазақ жерінде дүниеге келген Анатолий Ким – кәріс қаламгері, бірнеше кітаптардың авторы. Көпшілік қауымға оның есімі қазақ қаламгерлерін орыс тіліне аударып жүрген жазушы ретінде жақсы таныс. Ол қазақтың белгілі қаламгерлері Әбдіжәмил Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романы мен Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» романын орыстілді оқырмандарға жеткізген. «Абай жолы» эпопеясының қытай тіліне аударған – ҚХР қоғамдық ғалымдар академиясына қарасты Ұлттар әдебиеті ғылыми-зерттеу институтының қызметкері, белгілі қытай ғалымы Хабай мырза мен оның зайыбы Гао Шуньфан ханым. Ол өзінің бүкіл өмірін осы Абай шығармаларын зерттеп, қытай тіліне аударуға арнап келеді. Кезінде қазақ өмірінің энциклопедиясы саналған, ал қытай тіліне аударғанда 1,4 миллион иероглиф таңбасы қолданылған бұл ұланғайыр еңбек қытай халқының Абай мұрасымен, қазақ халқының өткен тарихы мен етене танысуына, ақын шығармашылығын ғылыми тұрғыдан тереңірек зерттеп беруге, ең бастысы, екі халықтың бүгінігі қарым-қатынасына мықты дәнекер болатынына ешқандай күмән жоқ [7]. Қытай қазақтары «Абай жолы» роман-эпопеясын тұңғыш рет 80 сағаттан тұратын аудиокітап қылып шығарып, тағы да бір ерледі. «Қазақ радиосының» ардагер дикторы Аманжан Еңсебайұлының М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясын оқыған сексен сағаттық аудиосы тамаша дүние. Қайрат Нәбиұлы, қытайлық ғалым, журналист: – Мұхтар Әуезовтің бір ғана «Абай жолы» романы Қытайда қазақ

Региональный вестник Востока 215 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар тілінде жеті рет қайта басылыпты. Жазушының 110 жылдығында Қытайдан әр жылдары шыққан 18 кітабын әкеліп, көрмеге қойылды. Тәуелсіздіктің 20 жылдығына Қазақстанға тарту ретінде не дайындаймыз дегенде, таңдау «Абай жолын» аудиокітап қылып шығаруға түсті. Мұның бәрі Қытайдың аймақтық билік басындағы көзіқарақты қазақ азаматтарының: Тарбағатай ауданының әкімі Нәби Зейнелұлы, Алтай аймағынан Сабыр, Іле ауданынан Мәукен деген ағаларымыздың қаржыландыруымен іске асты [8]. Мамандардың пікірі бойынша, французшаға аударылған тәржіма ең сәтті шыққан аударма болып табылады. Осы аударманың авторы, аса дарынды қаламгер Антуан Витез өзінің түрколог (түркітанушы) достарын шақырып, ақылдасқан, олар қазақша түпнұсқаның әуездігін сезінуге септігін тигізген. Ұлы өркениет жайлы Толстойдың «Соғыс пен бейбітшілігі», Сервантестің «Дон Кихоты» секілді тұтас бір дәуірді суреттеген роман әлі туған жоқ еді. Сөйтіп келген Мұхтар Әуезов – идеологиялық жүйе мен мейірімсіз репрессияның қауіпті тұсында осындай романды дүниеге алып келді. Бұл – «Абай жолы» болатын [9]. М. Әуезовтің әлем әдебиетіне қатысы «ЖЗЛ» сериясымен 2007 ж. жазылып, оқырмандар қолына тиген мәскеулік жазушы Н.А. Анастасьевтің «Мұхтар Әуезов: триумфатор трагедиясы» атты кітабында тереңінен қозғалады. Кітапта ұлы жазушының ғибратты ғұмыры ғылыми дәйектілікпен, әдеби шеберлікпен жазылған. Профессор Н.А. Анастасьев М. Әуезов шығармашылығын әлемдік биік деңгейде қарастырады. Кез келген туындысын әлем әдебиетінің классикалық шығармаларымен шендестіре зерттейді. Әуезов шығармаларын әлем әдебиетінің үздік туындыларымен қатар қойып талдайды. Ең бастысы, автор бұл кітапта Әуезовті әлем әдебиетіндегі Р. Роллан, Дж. Голсуорси, У. Фолкнер, Э. Хемингуэй сияқты алыптар деңгейінде қатар қойып бағалайды. Н. Анастасьев «Көксеректі» Фолкнердің «Аюы», Дж. Лондонның «Ақ азуы», Л. Толстойдың «Холмстерімен» салыстыра жазады. Профессор Анастасьев «Абай жолы» туралы өз ойын жинақтай келе, оны авторларына Нобельдік сыйлық әперген ХХ ғасырдың ең ұлы романдары – Р. Ролланның – «Жан Кристоф», Дж. Голсуорсидің – «Форсайттар туралы сага», Роже Мартен дю Гардың – «Тибоның отбасы», М. Шолоховтың – «Тынық Доны» және У. Фолкнердің әйгілі трилогиясымен қатар қояды. Онымен де шектелмей, қазақтың ұлы классигі туралы өз ойын: «Быть может, он вообще последний классик в литературе ХХ века, последний законный наследник Золотого века романа», – деген тамаша тұжырым жасайды. Шынын айту керек, бұл бағаның өзге емес, осы заманғы орыс әдебиеттану ғылымының ең озық тұлғасы профессор Н.А. Анастасьев сияқты білімпаздың аузынан шығуы біз үшін өте қымбат, өте қажет [9]. Дүниежүзі оқырмандарын қазақ халқы өмірімен бірінші болып таныстырып,

Тоқсанына бір рет шығарылады 216 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 211-218 ISSN 1683-1667 бірінші болып осындай халық бар екендігін әлемге мәшһүр етті. Дүниежүзілік классика қорына еніп, ұлы ақын, ойшыл Абайдың өлмес бейнесін талант қуатымен ашып берген бұл «Абай жолы» тетралогиясы жазушы шығармашылығының ел таныған асқар шыңы болып табылады. Қазақ халқының қоғамдық-саяси, адамгершілік және эстетикалық өмірінің энциклопедиясы деп әділетті түрде бағаланған бұл роман-эпопеяда өзінің кемеңгерлік тұлғасына халқының дана қасиеттерін, данышпандық ойларын сіңіріп қана қоймай, алдыңғы қатарлы Батыс Еуропа елдері ықпалымен ұлттық мінезде қалыптасқан үздік атаулының бәрін жинақтаған ұлы ойшыл ақынның заңғар келбеті бар құдіретімен асқақтай түсті. М. Әуезов жасаған асыл туындылар қазақ әдебиетін озық әдебиетер қатарына қосып, қазақ халқының тарихын, өмірін, мәдениетін, талантын, ұлттық характерін жер жүзі оқушыларына танытты, сөйтіп кемеңгер жазушы тек қазақ әдебиеті ғана емес, бүкіл әлем әдебиетінің мақтанышына айналды. Сондықтан да М. Әуезовтің есімі мен еңбегі жаңарған адамзат өмірімен бірге мәңгі жасайды. Дана Әуезов – қазақ әдебиетінің классигі, дүние жүзі әдебиетіндегі алып тұлғалардың бірі. Оның халық даналығынан нәр алған, өмір өзенінің тұнығынан суарылған тағылымы мол тартымды шығармалары қайталап оқыған сайын рухани дүниемізді байытып, баға жетпес жан азығы бола бермек.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Жұртбай Т. Әуезов әлемі // Заман Қазақстан. – 1996. – 1 қараша. – №41. – Б. 14, 16. 2. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы. – Алматы: Атамұра, – 2011. – Б. 81. 3. Қойшыбаев Б. Ұлттық болмыстың ұлы жыршысы / Б. Қойшыбаев // Айқын. – 2009. – Б. 9, 21. 4. Жұртбай Т. Мұншалықты бақылауға алынған шығарма қазақ әдебиетінде болған емес / Т. Жұртбай // Eгемен қазақстан. – 2010. – 12 наурыз. – Б. 9-10, 23. 5. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер / Құраст. – Д. Қонаев, С. Майлыбаева, Ә. Қуанышбаев. – Алматы: Білім, 2004. – Б. 6. 6. Жұртбай Т. Әлемдік тұлға / Т. Жұртбай // Абай. –1997. – №2. – Б. 9, 14, 17, 18. 7. Әбдезұлы Қ. Әдебиет және өнер / Қ. Әбдезұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – Б. 9, 78. 8. Әуезов әлемі. – Алматы: Жазушы, 1997. - Б. 5. 9. Жұртбаев Т. Әлем таныған суреткер / Т. Жұртбаев // Жалын. – 1997. – №5. – Б. 9, 11, 12, 13.

REFERENCES 1. Zhurtbai T., Auezov alemi. Zaman Kazakhstan. 1996, 01.11, 41, 14, 16 (in Kaz). 2. Мukhtar Ayezov encyclopediaci. Аlmaty. Аtamyra,2011. 81 (in Kaz). 3. Khoishibaev B., Ulttyk bolmystin uli zhyrshysi. Аikhyn. 2009, 9, 21 (in Kaz). 4. Zhyrtbai T., Munshalykty bakylauga alyngan shygarma kazakh adibietinde bjlgan emes. Egemen Kazakhstan. 2010, 12.03, 9, 10, 23 (in Kaz). 5. Khonaev D., Маilybaeva С., Khyanushbaev A. Мukhtar Ayezov turaly estelikter.

Региональный вестник Востока 217 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар khyrast. Аlmaty. Bilim, 2004, 6 (in Kaz). 6. Zhurtbai T., Alemdik tulga. Abai. 1997, 2, 9, 14, 17, 18 (in Kaz). 7. Abdezuly K., Adebiet zhane oner. Аlmaty. Kazakh universitetyi, 2002, 9, 78 (in Kaz). 8. Auezov alemi. Аlmaty. Zhyrshysi, 1997, 5 (in Kaz). 9. Zhurtbaiev T., Alem tanugan suretkher. Zhalun. 1997, 9, 11, 12, 13 (in Kaz).

ӘОЖ 821.512.122.09

A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

М. ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР БҰЛАҚТАРЫ Мақалада ХХ ғасырда қазақ әдебиеті мен мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан дара тұлға, классик жазушы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шығармашылығының нәр алған қайнар көздері мәселесі қарастырылады. Зерттеуде М. Әуезов шығармашылығының ар- налары туралы айтылған еңбектер саралана отырып, жазушы сусындаған қайнар бұлақ алты саламен бөлініп беріледі. Автор оларды «Туған халқының рухани қазыналар көзі», «Абай тағылымы», «Ояну дәуіріндегі қазақ әдебиеті», «Шығыс әдебиетінің жауһарлары мен ғұламалық еңбектері», «Түркі халықтарының әдебиеті», «Орыс әдебиеті мен Ба- тыс мәдениетінің үлгілері» деп атап, оларды жеке-жеке талдап көрсетеді. Абайдың нәр алған қазына көздерімен байланыста қарастырып дәлелдейді. Түйін сөздер: жазушы, шығармашылық, қайнар бұлақтар, Абай тағылымы, шығыс әдебиеті, орыс әдебиеті.

ИСТОКИ ТВОРЧЕСТВА МУХТАРА АУЭЗОВА В статье рассматривается проблема источников, впитавших творчество выдаю- щейся личности, писателя-классика, внесшего неоценимый вклад в казахскую литера- туру и культуру ХХ века Мухтара Омархановича Ауэзова. В исследовании труды об истоках творчества М.Ауэзова и источники, питавшие творчество писателя представле- ны в шести разделах. Автор определяет данные разделы назвав их «Истоки духовного богатства родного народа», «Уроки Абая», «казахская литература эпохи Просвещения», «сокровища Восточной литературы», «Литература тюркских народов», «Образцы рус- ской литературы и западной культуры», анализирует и рассматривает их по отдельно- сти. Обосновывает их во взаимосвязи с духовными источниками, которые питают свои- ми соками корни творчества Абая. Ключевые слова: писатель, творческий, источники, уроки Абая, восточная лите- ратура, русская литература.

SOURCES OF WORK MUKHTAR AUEZOV In this article the problem of sources which absorbed creativity of the prominent figure, who in fact, made an invaluable contribution in Kazakh literature and culture of XX century, Mukhtar Omarkhanuli Auezov. In the study about beginnings of works and sources which in-

Тоқсанына бір рет шығарылады 218 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 ISSN 1683-1667 spired M. Auezov presented in six sections. Author determines these sections naming them as «Origins of spiritual wealth of motherland», «Abay’s lessons», «Kazakh literature of the age of Enlightenment», «treasures of Eastern literature», «Literature of Turkish nations», «Samples of Russian literature and western culture», analyzes and considers them individually. Author grounds them in relation with spiritual sources which inspired Abay’s works. Keywords: writer, sources, Abay’s lessons, of Eastern literature, of Russian literature.

Мұхтар Омарханұлы Әуезов – әлемдік тұлға. Мұхтар Әуезовті әлем әдебиетімен байланыста қарастырар болсақ, қазақ әдебиетінің ақиық жазушысы Шығыс пен Батыстың мәдениетін, әдебиетін жетік білгенін көреміз. Шетел классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, ұлттық оқырман қауымға мән-мазмұнын дәлме-дәл жеткізген [1]. Мұхтар Әуезов жастайынан-ақ қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін, туған әдебиетінің таңдаулы туындыларын үзбей оқи жүріп, орыс және Батыс Еуропа әдебиетіне үлкен ықыласпен назар аударды. М. Әуезов – КСРО халықтары әдебиетінің майталман бiлгipi ретінде Мәскеу университетінде профессорлық қызмет атқарған жазушы. Орыс, украина, белорус халықтары әдебиетін бip жинақтап қарап, Балтық бойы халықтары әдебиетін тағы бip бөлек алып байымдайды. Кавказ халықтары әдебиетіне де арнайы тоқталады [2]. Дүние мәдениетінің тарихына туған халқының ой-сана, рухани қабілет, парасатын бар болмысымен танытқан даналардың танымы мен тағдыры өзі тіршілік кешкен заманның топырағынан тамыр тартады. Ұлылар барлық дәуірлік, өмірбаяндық, шығармашылық қайшылықтарды басынан кеше отырып, жаратылыстың адамға сыйлаған қасиеттерін бойына сіңірген сәтте ғана замандық тұлға дәрежесіне көтеріледі. Шынайы дана – өз ұлтының қадым заманнан бергі зейін-зердесінің, түсінік-түйсігінің іріктеліп келіп ұйыған мәйегі. Ірі-ірі қоғамдық қақтығыстар, танымдық тартыстар және биік нысана, үлкен мүде-мақсаттар жеке адамның кесек қимылына жол ашып, өз мүмкіндігін толық пайдалануға ықпалын тигізеді. Даналардың өмірі халқының тағдырымен біте қайнасып, қоса құйылады. Олардың тағдырын елінен, елінің тағдырын олардан ажырату мүмкін емес [3]. Сол сияқты Мұхтар Әуезовтің танымы да сол ұлттың тамырынан нәр алды. Оның өмірдегі және өнердегі қадамы Абайдың қара шаңырағының табалдырығынан басталды. Ол ХІХ ғасырдың аяғындағы, ХХ ғасырдың басындағы қазақ сахарасының парасат университеті – Абай тәлімінен сусындап өсті. Абайдың қыстауы Жидебай ол үшін «білім қақпасы» болды. Осы «қақпа» арқылы Мұхтар үш үлкен тамырдан нәр алып, «көкірегіне көп жұбаныш тауып, ой өлкесі гүлденді» [4]. Бірінші тамыр: «Мұхтардың балалық шағы қазақ даласында кездесіп көрмеген батыс елдерінде де сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен

Региональный вестник Востока 219 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жырға, жұмбақ пен жаңылтпашқа, шежіре мен шешендіктің лұғатты сөздеріне күні-түні шомылатын творчестволық ерекше жағдайда өтті. Ол Абай ауылы, Абай айналасы – Абайдың ақын балалары, Абай ауылына үсті-үстіне ағылып келіп жатқан ақындар, әншілер, домбырашы, қобызшы-күйшілер, бишілер, шешендер... Қазақ халқының қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, мінезділігі, адамгершілігі – бәрі-бәрі осы ауылда Абай елегінен өтіп өңделгені де бар. Абай айналасында өрескел мінез, ерсі сөзге тыйым салынған. Бұл ауылда кітап бар, оқу бар. Науаи, Низами, Омар һаям, Фирдоусилер аудармасыз, өз тілдерінде оқылады. Абай айналасында осындай жайлар болғанын Мұхтар өзі де жыр етіп айтатын еді. Сол төңіректің барлық ішкі-сыртқы бейнесі зерек баланың балғын ойына өшпестей болып орнап қалған [3]. Абай ауылына қысы-жазы көршілес отыратын Мұхтардың атасы Әуез өзі де мұсылманша оқымысты, сандық-сандық кітап жиған адам: Әл-Фараби, Әбуғали Ибн-Сина, Қожа Ахмет Йассауи, Мұхамед Қайдар Дулати, Әбілғазы Баһадүр ханның еңбектері қолға көшіріп алған күйінде сол кісіден табылады екен» [5]. Соның барлығын, тілі мен діні арқылы жанына сіңген көне шығыстың ғұламалық әфсаналарын, шағатай, түрік, парсы, араб тіліндегі даналардың мұрасын, ислам әлемінде ғана емес, дүние ғылымына бетбұрыс әкелген жәдидшіл ғалымдар Мұхаммед Ғабдуку, Жалаладдин Ауғани, Шаһабуддин Маржани, Исмағил Гаспаралы іспетті тұлғалардың дүние, жалған, адам, тарих, рухани азаттық, мінез, бостандық, діни таным мен қоғам, ұлттық азаттық, түрікшілдік, исламшылдық ілімдерін сіңіріп, олардың пікірлерін салыстырып, санасына сара жол іздеді. Ол жол «Абай жолына» әкеп қосты. Индия мен Американы аралаған кезінде оның көне шығыс туралы ғұламалық ойлары мен біліміне таң қалған зиялы қауымның Мұхтар Әуезовті: «Шығыстың тірі – данышпаны», – деп таңдай қағуының түп-тамырында оның балалық шағындағы тәлім-тәрбиесінің негізі жатыр. Мұхтар сол көшпелі замандағы ақыл-ойдың тірі көрінісіндей боп өмір сүрді [6]. Ал екінші тамыр, ол – Еуропаның ой-пікірлерінің, тарихи танымының, қоғамдық құрылымдарының, көркемдік әлемінің ықпалы. Мұхтар Монтеньнің, Жан-Жак Руссоның, Дрепердің, Бальзактің, Гетенің, Дюманың, Гюгоның, Лес- саждың, Дарвиннің, көне грек даналары Аристотель мен Сократтың парасат пайымдарымен бала жасынан танысып өсті. Тіпті Мұхаң дүниеге келмей тұрып, ХІХ ғасырдың аяқ тұсында-ақ, бұлардың ақылды пікірлері мен көркем шығармалары Абай төңірегінде үнемі ауызекі әңгіме ретінде айтылып, көңілі сергек, көкірегі ояу көпшіліктің сарасына түсіп отырған. Талқылаған, өздерінше сынап, қорытынды шығарған. Үлгі ретінде балаларға айтып отырған [4]. Бұған негіз қалаған шырға – Абайдың дәстүрлі тағылымы. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» атты пәлсафалық ғақлиясының дүниеге келуіне

Тоқсанына бір рет шығарылады 220 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 ISSN 1683-1667 әсер еткен де сол үлгі. Мұхтар да сол арқылы Шопенгауэрдің атын ғана емес, ілімінің негізін де ұғынып өсті. Ол өзінің жазушылық шеберлігінің қалыптасу барысында кейіпкерлер бейнесін сомдауда, қоғамдық құбылыстардың қат- қабатын суреттеуде Бальзакқа ерекше ден қойып, оған шеберлік мектебі ретінде қарауының себебі де осында. Қызықты оқиғаларды баяндайтын романдардан гөрі Абай ауылында ойға негіз қалайтын парасатты мұралардың жоғары бағаланып, үнемі талдау мен пікір келесіне айналуы Мұхтардың да көзқарасына әсер етті. Жүрек қалауын соған қарай бейімдеді [3]. Үшінші тамыр, ол, тағы да Абай ауылдарында, Мұхаңның өскен ортасын- да әбден сіңісті, үйреншікті боп кеткен дәстүр орыс әдебиеті еді. Соның ішінде XIX ғасырдағы Толстой, Достоевский, Тургенев, Пушкин, Лермонтов, Лесков іспетті классиктерді жанына жақын тұтты. Әсіресе, Тургеневтің сұлу да мұңлы шығармалары оның жүрегіне терең таңба салды. Өзі де сондай биік шеберліктің сатысына көтерілген тұста да Тургеневтің романдарын қазақ тіліне аударды. Ал Пушкиннің «Евгений Онегин» романын Фадеевпен жарыса отырып жатқа айтқаны көпке мәлім. Алты жасында Абайды көріп, батасын алған Мұхтардың бұл үш таным тамыры да ұлы ақынның бейнесін оның жүрегіне мәңгі орнықтырды. Сол қуатты тамырдан күш алған таланттың өмір мектебі де сол тұлғаға деген тағзымды күшейте түсті. Көзқарасы да сол Абайдың ықпалымен қалыптасты. Алайда Абай дәстүрлерін жалғастыруға ұмтылған Мұхтар Әуезовтің алдын- да заман ауысып, қоғам өмірі күрт, зор өзгерістерге ұшыраған жағдайда халық тағдырын, оның келешегін, ұлттық әдебиеттің даму жолдарын жаңа тілек- талаптарға орай толғап, түсіну міндеті тұрды. Бұл үшін күрескерлік те, үлкен суреткерлік қажет еді [3]. М. Әуезов – өзіне дейінгі және өз тұсындағы ілгерішіл әдебиеттің озық үлгілерінен суреткерлік өнердің нeбip құпия сырларына қаныққан жазушы. Ол өз шығармашылығының бастапқы сәтінен бастап, өмipiнiң соңына дейін түрік халықтары әдебиетін, әлемдік әдебиет үлгілерін зерттеп, оларды неғұрлым жетік меңгеруге деген сұранысын қанағаттандыруда еш салғырттық жасап көрмеген. Ғажайып талант иесі бола тұра, ол түрік халықтары әдебиетінің өкілдері мен әлем халықтары жазушыларының шығармаларына өз баға-пікірлерін білдіріп отырумен қатар, олардың көркемдік ізденістерін, тәжірибелерін пайымдауға, сол арқылы өзінің көpкeмдiк әлемін үнемі байытып, жетілдіріп отыруға ерек- ше көңіл аударған. Жазушы, бұл ретте, кейінірек: «...мені оқығандарымның бәрі бірдей қанағаттандырған жоқ, бipiн ұнатсам, бipiн ұнатпадым. Бірақ екеуінің де пайдасы болды, екеуінен де үйрендім, бірінен қалай жазу керектігін үйрендім, бірінен қалай жазбау керектігін үйрендім», – деп еске алған [2]. Абайдың нәр алған тұнық қайнар бұлақтарынан Мұхтар Әуезов те сусын- дап, өзінің ғұлама жазушылық, ғалымдық, суреткерлік дарынына азық етті. Осы

Региональный вестник Востока 221 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар жөнінде айтқан М. Қаратаевтың пікірін ескерсек: «...Мұхтар Әуезовтің өзі де үш сала әдебиет арнасынан нәр алып дәстүр дамытты, оның ішінде атап айтқанда, әсіресе қазақ эпосына сүйенді, Абайдан, Тургеневтен, Лев Толстойдан, Шекспир- ден, Горькийден, Шолоховтан тәлім алды дегенде, олардан бірдеңені көшіріп алды деген ұғым тумайды, жаңа идеялық тұрғыдан өмір шындығын соларша қамтып, творчестволық әдісті соларша игерді...» [7]. Бұған қоса М. Әуезовтің үлкен ғылым ордалары Ташкент, Ленинград университеттерінде оқып, ірі қалаларда қызмет істеп, әдеби-мәдени кең орталықтарда жиі болып, шетелдерге іссапармен шығуына байланысты жазушының қайнар көздері ауқымының мол екенін, яғни бүкіл әлем әдебиетіне қатысы жағын да ескеруіміз қажет. Абай ақындығының нәр алған үш арнасын алғаш ғылыми тұрғыдан негіздеп берген кемеңгер ғалым М. Әуезов болса, ал М. Әуезов шығармашылығының қайнар көздерін Абай айналасы мен тағылымы арқылы М. Әуезовке бала кезден дарығанын ғалым Т. Жұртбай «М.О. Әуезовтің шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі» атты докторлық диссертациясында «үш тамырға» бөліп қарастырады [8]. Т. Жұртбайдың архив деректері мен көзі тірі зиялы қауымның естеліктеріне сүйене отырып, М. Әуезовтің өмірі мен шығармашылық еңбек жолын, тағдыр қатпарларын жан-жақты ашып жазған «Бесігіңді түзе!..» атты ғұмырнама- толғауында былай делінген: «Олар ХІХ ғасырдың аяғында, ХХ ғасырдың ба- сында қазақ сахарасының парасат университеті – Абай тәліміне сусындап өсті. Абайдың ұстаздық мектебі шын мәніндегі халық университетіне пара- пар дәрежеде әсер етіп, қазақ қауымының рухани Меккесіне айналды. ...Дүние жаратылғаннан бергі адамзаттың ақыл-ойының дамуы, тарихы, әдет-ғұрпы, көркемдік әлемнің айшықтары, философиялық әфсаналары Абай парасатының мәйегіне ұйыды. Ол – үш үлкен тамыр арқылы «көкірегіне көп жұбаныш тауып, ой өлкесі гүлденді» [9]. Т. Жұртбай Абай мұрасының қазына көздерін үш тамырдан алып қарастырып, бұл құбылыс М. Әуезовке Абай даналығы арқылы үш тамырдан таралып берілгені туралы ғылыми көзқарасты береді. Бірінші тамырға Шығыс даналығы мұрасы: шағатай, түрік, парсы, араб әдебиеті мен ежелгі грек, рим, египет, парсы, үндінің философиялық толғамдары, тарихи шежірелерін атай- ды (Аристотель, Платон, Сократ, Гомер, Фирдоуси, Рудаки, Ғазнауи, Физули, Сағди, Хафиз, Омар һәйям, Яссауи, Бақырғани, Әл-Фараби, Ибн-Сина, Низа- ми, Баласағұн, Софы Алаяр, Науаи, Игүінеки, Бабыр, Мұхаммед Хайдар Ду- лати, Абылғазы Баһадүр, Жалаладдин Ауғани, Шаһабуддин Маржани). Екінші тамырға Еуропа классиктері (Гете, Байрон, Шиллер) мен Еуропадағы ой- пікірлердің даму тарихы (Спиноза, Спенсер, Дарвин, Дрепер, Жан-Жак Руссо, Монтень т.б), үшінші тамырға орыс әдебиетінің тамаша үлгілерін жатқызады (Михаэлис, Гросс, Долгополов сияқты достары мен классиктер Пушкин, Лер-

Тоқсанына бір рет шығарылады 222 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 ISSN 1683-1667 монтов, Крылов, Толстой, Чернышевский, Салтыков-Щедриндер). Рухани қайнар көздерінің ішінде мол бөлшегі көшпелі халқымыздың бай ауыз әдебиеті, шешендік өнері, жыраулық дәстүрі бала кезінен Мұхтардың еркін сусындаған мөлдір айдыны болатын. Бала кезінен халықтың бай ауыз әдебиетін сүйіп өскен Мұхтар ауылына келген ақын-жыршылардың, ертекші- әңгімешілердің, шешендер мен билердің, айтыс ақындарының өнерлерін тыңдаудан ешқашан жалықпайды. М. Әуезовтің көшпелі халқымыздың әдебиетін сүйіп, оны мәңгілік санасына құйып өскені, өмір бойы оған мейлінше зор құрметпен қарағаны кейін ғалым ретінде ауыз әдебиетін жинап зертте- ген қыруар еңбектерінен, сондай-ақ қаламгер ретінде көркем туындыларын- да ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдаланған жазушылық шеберлігінен анық көруге болады. М. Әуезовтің фольклортану саласындағы ғылыми еңбектері мен көркем шығармаларындағы фольклоризм мәселелерін арнайы зерттеген ғалым Ә. Молдахановтың пікірінде былай делінген: «Ғылыми жұмыстарында ғалым М. Әуезов қырық жылдан астам уақыт фольклорды жинап бастыру, ғылыми басылымдарын жүзеге асыру, оның түбегейлі мәселелерін үзбей зерттеумен шұғылданып келсе, көркем шығармаларында фольклорлық тақырып, сюжет, бей- нелеу, суреттеу әдіс-тәсілдерді жаңғыртып, жаңа мазмұн-мағына беріп қолданды. Сөйтіп, фольклорды да, көркем әдебиетті де жаңа сапалы биік дәрежеге көтерді» [10]. Жазушы өз шығармашылығына рухани азық еткен халық ауыз әдебиетін кейіннен екі салада дамытты. Біріншіден, фольклор үлгілерін жинап, басты- рып, зерттеп, ғылыми еңбектер жазды, екіншіден, көркем туындыларында ауыз әдебиеті үлгілерін суреткерлік шеберлікпен пайдаланды. Мұхтар Әуезовтің фольклорды зерттеудегі алғашқы ізденістері Ташкент, Ле- нинград университеттерінде оқып жүрген студенттік шағынан бастау алады. Ол 1922 жылдың күзінде Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетіне еркін тыңдаушы болып түседі. Түркістан баспасөздерінде жарық көрген әңгімелері мен мақалалары, әсіресе «Манас» эпосы жайлы жасаған тұңғыш ғылыми баян- дамасы арқылы, Ташкенттің зиялы қауымына ол үлкен ой сала білді. Түркістан Республикасының үкіметі 1923 ж. Әуезовті Ташкент университетінен Ленин- град университетіне арнайы жолдамамен жібереді. «Мұхтар Әуезовтің жалпы жоғары оқу орындарындағы алғашқы шәкірттік дәуірі Ташкент қаласындағы Орта Азия университетінің қабырғасында басталады. Сол кездің өзінде-ақ ол тек оқумен ғана шұғылданбай ғылыми-педагогикалық, творчестволық жұмысқа, әсіресе баспасөз ісіне қызу араласып, атақты «Шолпан» журналын шығарушылардың бірі болды», – деген ғалым М. Мырзахметұлының дерегі бойынша, алғашқы студенттік кезінде-ақ ол оқумен ғана шектелмей, ғылыми зерттеу жұмыстарымен де айналыса бастағаны білінеді [11]. Осы «Шолпан» журналының 1922 жылғы №2, 3 және 1923 жылғы №4, 5 сандарына «Қоңыр» де-

Региональный вестник Востока 223 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар ген бүркеншік есіммен М. Әуезовтің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деп ата- латын тырнақалды ғылыми-зерттеу мақаласы жарияланады. 1924 ж. Ташкентте шығатын «Жас қайрат» журналының 3, 4 сандарына «Халық әдебиеті туралы» атты мақаласы, Семейде шыққан «Қазақ тілі» газетінің 1925 жылғы 23 сәуірдегі санында «Әдебиет ескілігін жинаушыларға» деген мақаласы жарық көреді. М. Әуезов бұл мақалаларында сол кездегі фольклортану ғылымындағы өзекті мәселелер мен алдағы атқарылар міндеттерді атап көрсетеді. Бұл мақалалар сол уақыттағы фольклор саласында теориялық әрі проблемалық мәселелерді жан- жақты қозғаған ғылыми құнды еңбектер болып табылады. Халық ауыз әдебиеті үлгілерін М. Әуезовтің Семейдегі бес кластық училищенің оқушысы болып жүрген кезінен жинай бастағанын, одан әрі осы қаладағы мұғалімдер семинариясында оқып жүргенде жалғастырғанын, ал Таш- кент университетінің студенті болған уақытта ғылыми зерттеуге кіріскені туралы мәліметті ғалым Ә. Молдаханов архив материалдары мен естеліктерге сүйеніп мәлімдейді [12]. «Мұхтар Әуезов 1924 ж. Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде Семейдегі жаңа ұйымдастырылған қазақ педагогикалық техникумы- на қазақ әдебиетінен дәріс оқу үшін арнайы шақыртумен келеді. Ол туған елге оралысымен-ақ ұстаздық, ғылыми-творчестволық, әлеуметтік жұмыстарға қызу араласып, бар ынта-жігерімен беріледі» [11]. Қазақ педагогикалық технику- мында қазақ әдебиетінен дәріс бере жүріп, қазақ әдебиеті тарихынан оқыған лекцияларының негізінде, өзінің бұрыннан жинап жүрген материалдары бойын- ша «Қазақ әдебиеті тарихы» деп аталатын атақты монографиялық еңбегін жаза- ды. Бұл кітап 1927 ж. Қызылорда қаласында жарық көреді. «Қазақ әдебиетінің тарихы» еңбегі қазақ эпосы мен фольклорын тұтас алып зерттеген тұңғыш қазақ фольклортану ғылымындағы іргелі зерттеу деген бағаға бүгінде ие болып отыр. Автор фольклор шығармаларын жанрлық сипаты бойынша топтап бөледі. М. Әуезов бұдан кейін де 30-40 жылдары фольклортану саласындағы ғылыми зерттеулерін жетілдіріп, тереңдете түскен. Орыстың жазушысы Л. Со- болевпен бірігіп жазған «Эпос и фольклор казахского народа» атты ғылыми очеркінде қазақ фольклорын тегіне қарай алты жанрға бөледі. Олар: 1) халық поэзиясының шағын түрлері (үйлену салт жырлары: жар-жар, беташар, сыңсу, мұң-шер жырлары: жоқтау, көңіл айту, естірту, қоштасу); 2) ертегілер (қиял- ғажайып ертегілер, салт ертегілер, балаларға арналған ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар; 3) батырлар жыры: («Едіге», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын»); 4) ғашықтық жырлар: («Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан»); 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдер. М. Әуезовтің бұл классификациясы фольклор шығармаларын топтастырудың негізгі іргетасы әрі жақсы үлгісі болды деуге болады.

Тоқсанына бір рет шығарылады 224 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 ISSN 1683-1667 М. Әуезов шығармашылығының нәр алған қайнар бұлағы қанымен дарыған – халық ауыз әдебиеті оған ғалымдық және жазушылық қызметінде өмір бойы таусылмайтын қазына байлық болды. Бұл қазынаны ғұлама ғалым көп іздеп, жан-жақты толықтырып, оны үнемі зерттеумен де ұзақ жылдар бойы айналысты. Халқының бай ауыз әдебиетінің бар құнарын бойына сіңірген жазушы әңгіме, повестерінде, драмалық шығармалары мен атақты «Абай жолы» роман-эпопе- ясында өте шебер қолданып, жаңа қасиет туғызып оқырманға көркем суреттеп жеткізді. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов алғашқы туындысынан бастап, соңғы шығармасына дейін жазушылық шеберлігін үздіксіз арттырумен болған. Бұл процесте жазушы үшін, әсіресе, классикалық орыс әдебиетінің маңызы ерекше жоғары болған еді. Л. Толстой, И. Тургенев, Ф. Достоевский – бұлардың қай- қайсысы да М. Әуезов үшін үлкен үйрену мектебі болды. Осы мәселеге қатысты бip пікірінде М. Әуезов былай дейді: «...Құнанбай мен Абай арасындағы әке мен бала шалғайлық қатынасы деген тақырыпты алсақ, бұл жайды М. Әуезов қана тапқан жоқ. Әріректе И. Тургеневтің «Әкелер мен балалар» романы, беріректе Ф. Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтары» бар емес пе еді?» Бұл, әрине, жазушының ұланғайыр шығармашылығының бip ғана бастауы, тақырыптық арна, көзі еді. Осындай ортақ тақырыпты өрбітіп, дамытып, жаңаша суреттеу- де, көркемдікпен игерудің ішкі жолдарында неше түрлі құпия, беймәлім сырлар жатқаны да даусыз. Бұлардан беріректе М. Горький, А. Толстой, М. Шолохов, яғни қазақ жазушының өз тұсындағы суреткерлердің де өзара әсер ықпалы барды. М. Әуезов пен классикалық орыс әдебиеті өкілдері арасындағы тақырыптық жалғастық, жоғарыда жазушының көрсеткен желілерінен басқа, пәк ғашықтық сырларды, ғашық жұптар арақатынасын суреттеу машығынан да анғарылады. Бұл тақырыпта М.О. Әуезов А.С. Пушкин секілді классикалық орыс әдебиетінің көш басшысымен үндесіп, сонымен жарастық тауып отырады. Мұхтар Әуезов бала жасынан батыс әдебиетінің көрнекті өкілдері Монтеньнің, Жан-Жак Руссоның, Дрепердің, Бальзактің, Гетенің, Дюманың, Гюгоның, Лес-саждың, Дарвиннің, көне грек даналары Аристотель мен Сократтың парасат пайымдарымен танысып өсті. Бұл болашақ жазушының көзқарасы мен дүниетанымына ықпал етіп, даналық көркем ойының мәйегіне айналды. Мұхтар Әуезовтің даналық көркем ойының мәйегінің құнары – тек оның шығармашылығындағы қат-қабат тартыс жүйесінің тоғысуында, жеке тұлға мен қоғам арасындағы көзқарас тартысында ғана емес, үш формацияны тел еміп өскен тағдырдың тамырында жатыр. Әдебиет сыншысы М. Қаратаев М. Әуезов кейіпкерлерінің Шекспир, Гете, Роллан кейіпкерлерімен рухани жақындығына көңіл аударады. Ал

Региональный вестник Востока 225 Выпускается ежеквартально қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар Құнанбай образы туралы: «Шекспир жасаған характерлердің галлереясынан орын аларлықтай. (...) бұл образды жасауда Шекспирше қарыштау, Шекспирше характердің тұңғиығына бойлау бар», – деп жазды. З. Кедрина М. Әуезов пен Г. Мопассан, Дж. Лондон секілді көркем сөз алыптары арасында да жақындықтар барын көрсетеді. Бальзактың да осы қатарда болғаны сөзсіз [2]. Әрине, Мұхтар Әуезов ол кезде Джек Лондонның шығармаларымен таныс еді. Сүйіп оқыды. Түз тағысын бейнелеудегі шеберлігін жіті талдады. Тіпті, «Көксеректі» жазғаннан кейін алты жылдан соң «Ақ азуды» қазақшаға да аударды. Мұның барлығы еліктеушілік емес, кәсіби тұрғыдағы үйрену мектебі. Бұл арадағы екі шығарманың арасындағы сабақтастықты әлем әдебиетінен берік орын алған «көшпелі сюжеттердің» үрдісінен іздеуге де келмейді. Шығармашылық идея табыстырған табиғи түйсіктің тоғысулары деп бағалаған жөн. Ондай үндестіктер бір-бірінен мүлдем бейхабар, тіпті білуге тиісті емес өнер адамдарының шығармаларында жиі кездеседі [3]. Осындай тамырлардан нәр алу М. Әуезовтің әлемдік әдебиеттің төрінен орын алуына орасан зор үлес қосты.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Салқынбаев М. М. Әуезов және араб әдебиеті / М. Салқынбаев // Ұлы тұлға ұлағаты (Әуезов оқулары): Жас ғалымдардың І халық. ғыл.-теор. конф. матер. – Алматы: Әдебиет және өнер институты, 2002. – Б. 99. 2. Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті / Ж. Дәдебаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – Б. 60, 61. 3. Жұртбай Т. Бесігіңді аяла: Монография-эссе / Т. Жұртбай. – Астана: Фолиант, 2003. – Б. 31-34, 140-141. 4. Жұртбай Т. Әлемдік тұлға / Т.Жұртбай // Абай. – 1997. – №2-3. – Б. 91-97. 5. Мүсірепов Ғ. Күнделік / Ғ. Мүсірепов, Құраст.: Қ. Нарымбетов. – Алматы: Ана тілі, 1997. – Б. 263. 6. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер. – Алматы: Жазушы, 1997. – Б. 40. 7. Дәстүр және жаңашылдық. Жауапты редактор М. Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 1980. – Б. 10. 8. Жұртбай Т. М.О. Әуезовтің шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі / Т. Жұртбай. – филол. ғыл. докт. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Алматы, 2000. – 377 б. 9. Жұртбаев Т. Бесігіңді түзе: Роман-эссе / Т. Жұртбай. – Алматы: Жазушы, 1997. – Б. 14. 10. Молдаханов Ә. Мұхтар Әуезов және фольклортану проблемалары / Ә. Молдаханов: филол. ғыл. докт. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындаған дисс. автореф. – Алматы, 1998. – Б. 3. 11. Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай / М. Мырзахметұлы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – Б. 3, 16. 12. Молдаханов Ә. Мұхар Әуезов – фольклортанушы / Ә. Молдаханов. – Алма- ты: Ғылым, 1997. – Б. 83.

Тоқсанына бір рет шығарылады 226 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 ISSN 1683-1667

REFERENCES 1. Salqynbaev M., M. Auezov zhane arab adebietі. Uly tulqa ulaqaty. Fuezov okulary. Zhas qalymdardyn І halyqaralyq qylymi teorijalyq konferencijasynyn materialdary. Almaty. Adebiet zhane oner instituty, 2002, 99 (in Kaz). 2. Dadebaev Zh., Qazіrgі qazaq adebietі. Almaty. Qazaq universitetі, 2003, 60, 61 (in Kaz). 3. Zhurtbaj T., Besіgіndі ajala. Monografija jesse. Astana. Foliant, 2003, 31, 32, 33, 34, 140, 141 (in Kaz). 4. Zhurtbaj T., Alemdіk tulga. T. Zhurtbaj. Abaj, 1997, 2, 3, 91, 97 (in Kaz). 5. Musіrepov Q., Kundelіk. Almaty, Ana tіlі, 1997, 263 (in Kaz). 6. Muhtar Auezov turaly estelіkter. Almaty. Zhazushy, 1997, 40 (in Kaz). 7. Karataev M., Dastur zhane zhanashyldyq. Zhauapty redaktor. Almaty, Qylym, 1980, 10(in Kaz). 8. Zhurtbaj T., M.O. Auezovtіn shyqarmashylyq omіrі men korkemdіk alemі. Filol. qyl. dokt. qylymi darezhesіn alu ushіn dajynd. diss. Almaty, 2000, 377 (in Kaz). 9. Zhurtbaev T., Besіgіndі tuze. Roman jesse. Zhurtbaj. Almaty, Zhazushy, 1997, 14 (in Kaz). 10. Moldahanov A., Muhtar Auezov zane fol’klortanu problemalary. A. Moldahanov. Filol. qyl. dokt. qyl. darezhesіn alu ushіn dajyndaqan diss. avtoreferaty. Almaty, 1998, 3 (in Kaz). 11. Myrzahmetuly M., Auezov zhane Abaj. M. Myrzahmetuly. Almaty. Qazaqstan, 1996, 3, 16 (in Kaz). 12. Moldahanov A., Muhtar Auezov fol’klortanushy. A. Moldahanov. Almaty. Qylym, 1997, 83 (in Kaz).

Региональный вестник Востока 227 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар психолого-педагогические науки psychological and pedagogical sciences

УДК 376.4

А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

РАЗВИТИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ УМЕНИЙ УЧАЩИХСЯ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА Реализация идеи трехъязычия на казахстанском образовательном пространстве способствовала усилению интереса к формированию коммуникативной деятельности учащихся всех типов школ, в том числе и коррекционных. В статье описан диагностический инструментарий, представлены результаты экспериментальной работы по развитию коммуникативных умений у школьников с умственной отсталостью на уроках самопознания, описаны методы и приемы, способствующие развитию их диалогической речи, Ключевые слова: коммуникативные умения, развитие, нарушение интеллекта.

АҚЫЛ-ОЙЫ КЕМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК БІЛІКТІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ Қазақстанның білім беру кеңістігінде үштілдік идеясын жүзеге асыру, барлық типті, соның ішінде түзету мектеп оқушыларының коммуникативтік қызметін қалыптастыруда, қызығушылығын арттыруға жағдай жасады. Мақалада болжау құралдары сипатталған, өзін-өзі тану сабақтарында ақыл-ойы кем оқушылардың коммуникативтік біліктіліктерін дамыту жұмысы бойынша эксперименттік жұмыс нәтижелері ұсынылған. Олардың диалогтік сөйлеу тілін дамытуға жағдай туғызатын әдістер мен амалдар сипатталған. Түйін сөздер: коммуникативтік біліктілік, даму, интеллектің бұзылуы.

THE COMMUNICATIVE SKILLS DEVELOPMENT OF PUPILS WITH THE VIOLATION OF INTELLIGENCE The idea of trilingualism realization in the sphere of education in Kazakhstan promoted strengthening of the interest in formation of students’ communicative activity in all types of schools as well as correctional ones. The article describes the diagnostic tools, the results of experimental work on developing the communicative abilities of mentally retarded school stu-

Тоқсанына бір рет шығарылады 228 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО. 4 (72) 2016. С. 228-236 ISSN 1683-1667 dents during the self-knowledge lessons are presented, the methods and techniques promoting the development of their dialogical speech are described. Keywords: communicative abilities, development, violation of the intelligence.

В современных условиях развития казахстанского общества, реализующего идею трехъязычия, усилился интерес к формированию коммуникативной дея- тельности учащихся всех типов школ, в том числе и коррекционных. Формиро- вание коммуникативных умений и знаний является важнейшей составляющей личностной сферы и обеспечивает необходимую социально-психологическую адаптацию ребенка в окружающем его мире. Умения вступать в контакты с дру- гими людьми, устанавливать взаимоотношения с ними, регулировать свое по- ведение оказывают решающее влияние не только на позитивную совместную деятельность, но и на будущий социальный статус ребенка в современном обще- стве. Развитие речи умственно отсталых учащихся – одна из важнейших задач, которая решается специальной (коррекционной) школой в процессе преподавания всех учебных предметов. Столь пристальное внимание к речевому развитию детей не случайно. Работая над исправлением различных нарушений речи, формируя речевые умения и навыки, мы тем самым развиваем у школьников познавательные способности, совершенствуем психические функции. Установлено, что овладение словесной системой перестраивает все основные психические процессы у ребенка и что слово оказывается, таким образом, мощным фактором, формирующим психическую деятельность, совершенствующим отражение действительности и создающим новые формы внимания, памяти и воображения, мышления и действия. Особенности развития и формирования диалогической речи умственно отсталых детей изучались А.К. Аксёновой, В.В. Воронковой, М.Ф. Гнездиловым, Г.А. Каше, Р.И. Лалаевой, Д.И. Орловой, М.А. Савченко и др. Исследователи пришли к выводу, что замедленный темп развития речи задерживает развитие формирования диалогической речи умственно отсталых детей. В свою очередь, нарушенное речевое развитие, недостаточность усвоения семантической стороны родного языка негативно влияют на становление всех сторон устной и письменной речи учащихся данной категории (А.К. Аксенова, М.Ф. Гнездилов, Г.А. Каше, Р.И. Лалаева, Р.Е. Левина, Д.И. Орлова, В.Г. Петрова, Л.И. Савка, М.А. Савченко и др.). Процесс речевого развития детей с умственной недостаточностью протекает иначе, нежели у нормально развивающихся сверстников. Следует отметить, что специфика речи умственно отсталых школьников объясняется не только бедностью впечатлений (а отсюда недостаточным запасом слов, расплывчатостью их значений) и затруднениями в понимании связей между

Региональный вестник Востока 229 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки предметами и явлениями, но и отсутствием подлинных мотивов речи. Ещё более сложной для умственно отсталых детей оказывается деятельность, контролируемая их собственными словесными обобщениями. Исследования ученых в этой области, показали, что умственно отсталый ребенок затрудняется без посторонней помощи сформулировать выражение, которое явилось бы для него руководством к действию. Если же такое правило высказано (с помощью педагога или др.), оно все-таки недостаточно регулирует деятельность ребенка. Эту особенность умственного и речевого развития детей также надо учитывать в процессе их обучения в специальной школе, в частности на уроках самопознания. Для раскрытия ключевого для нашей работы понятия «развитие коммуникативных умений учащихся» необходимо обратиться к осмыслению коммуникативной деятельности как таковой и рассмотреть сущность таких понятий, как: «общение», «коммуникация», «формирование», «развитие», «коммуникативная деятельность», «речевая деятельность», «культура речи», «умение», «навык», «коммуникативные умения». На основе анализа вышеприведенных подходов к трактовке родовых и видовых понятий, мы будем в данной работе понимать коммуникативные умения как систему теоретических и практических умений, обеспечивающих успешное выполнение коммуникативной деятельности, в основе которой лежит сформированная мотивация, а также система знаний о способах ее осуществления. А под развитием коммуникативных умений процесс их количественного и качественного приращения. Исходя из цели, задач и предмета исследования, была сконструирована модель развития коммуникативных умений, которая характеризуется наличием: цели, подходов (системного, деятельностного, личностно-ориентированного, культурологиче- ского), принципов (целостности, субъектности, самоактуализации, творчества и успеха, доверия и поддержки); особенностей развития умений в условиях коррекционной школы, субъектов взаимодействия; педагогических условий и конечного результата. Приоритетным направлением развития национальной системы образования становится нравственно-духовное образование, ориентированное на максимальное раскрытие личностного потенциала человека. Нравственно- духовное образование, позволяющее личности достичь гармонии в физическом, психическом, духовном, социальном и творческом развитии, реализуется в реальной образовательной практике различными путями и прежде всего через предмет «Самопознание». В рамках проводимого исследования нами было сделано предположение о том, что процесс развития коммуникативных умений на уроках самопознания у школьников с умственной отсталостью будет более эффективен, если использовать методы и приемы, способствующие развитию их диалогической

Тоқсанына бір рет шығарылады 230 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО. 4 (72) 2016. С. 228-236 ISSN 1683-1667 речи, а именно: проектировать работу по развитию навыков диалогической речи у учащихся в задачах уроках, способствовать активизации речевого поведения и речевой деятельности учащихся; разработать и использовать на уроке сборник диалогов, учитывающий уровень познавательных возможностей учащихся данной категории. Экспериментальная работа проводилась на базе КГУ «Вспомогательная школа №21» управления образования г. Усть-Каменогорска. В школе обучаются дети с легкой (F70), и умеренной степенью умственной от- сталости (F71). Особенностью дефекта при умственной отсталости является нарушение высших психических функций – отражения и регуляции поведения и деятельности. Прежде всего, страдают познавательные процессы: ощущение, восприятие, память, мышление, воображение, речь, внимание. Наблюдаются нарушения эмоционально-волевой сферы, моторики и личности в целом. В экспериментальной работе принимали участие 12 школьников из 7-ых классов. Критериями, на основе которых производилась оценка уровня сформированности коммуникативной деятельности детей, послужило проявление их личностных качеств в среде коммуникативного взаимодействия, типичной для условий коррекционной школы. На основании результатов диагностического исследования у большинства изучаемых детей было выявлено наличие возрастных особенностей, которые неблагоприятно отражаются на развитии детей и их взаимодействии с окружающими людьми. Так, по опроснику Р. Кеттелла выявлено, что дети показали низкие значения по факторам Л - общительности, Н - социальной смелости, что может охарактеризовать их как склонных к замкнутости, недоверчивости, малой общительности и к проявлению робости в общении со взрослыми, трудно вступающих с ними в контакт. Завышенные оценки по фактору О - тревожности говорят о склонности детей часто расстраиваться, а также к озабоченности и плохому настроению. Приблизительно одинаковые значения получились по факторам – возбудимости, – доминирования, – самоконтроля, – добросовестности, находящимся на среднем уровне. Сведения о наличии у изучаемых детей перечисленных выше особенностей личности подтверждаются и результатами тестирования детей по проективным методикам: «Человек», «Несуществующее животное»; тестами тревожности Р. Теммла, М. Дорки. В. Амен, агрессивности – по линейной шкале. В ходе диагностического исследования на основе методики, разработанной Кобелевой Г.Р., была изучена степень сформированности коммуникативных умений. Методика включает в себя 3 блока, каждый из которых представлен рядом показателей, в частности: 1 блок – умение вступать в контакт с окружающими (умение слушать партнера и адекватно понимать смысл его высказывания; умение устанавливать дружеские контакты с детьми по собственной инициативе; умение высказываться);

Региональный вестник Востока 231 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки 2 блок – умение применять нормы и правила (умение диалогично мыслить; умение подчинять свои желания интересам группы детей; умение адекватно воспринимать содержание конкретного взаимодействия); 3 блок – умение организовать общение (умение находить тему и планировать вероятный ход предстоящего общения; умение выбирать адекватные коммуникативные средства и реализовывать их на практике; умение предотвращать возможные конфликты). Получение данных осуществлялось компетентными судьями посредством оценки особенностей проявления у детей каждого из выделенных признаков исследуемого явления на основе наблюдений за их коммуникативными действиями, реализуемыми ими в различных коммуникативных ролях. В соответствии с этим были выделены уровни овладения детьми коммуникативными умениями. Основное направление коммуникативного развития учащихся в системе коррекционного обучения – целенаправленное, систематическое обучение посредством вовлечения ребенка в доступные и интересные ему формы коммуникативной деятельности, которые меняются в зависимости от возраста, индивидуальности, а в значительной мере и от опыта, знаний и умений ребенка и педагога. Нами был разработан комплекс мероприятий психолого-педагогического воздействия на формирование коммуникативных умений учащихся. Организо- ванное обучение коммуникативной деятельности представляет собой сложный процесс. В этом процессе активно взаимодействуют компоненты, представля- ющие собой обобщенный опыт, передаваемый детям от взрослых в виде гото- вых правил, традиций; с другой стороны, это собственная жизнь ребенка, раз- носторонняя деятельность, в которой складываются взаимоотношения между сверстниками – игры, упражнения подражательно-исполнительского характера, свободное и тематическое рисование, развлечения. Были применены вербальные и невербальные психологические упражнения, ролевые игры, беседы, которые помогли развить уверенность в себе и освоить некоторые способы общения в присутствии большого количества людей. Они также помогали формировать умение вести разговор, оказать содействие неактивному ребенку легче вступать в контакт со сверстниками, отработать определенную схему поведения, способствующую лучшему осознанию себя в позитивном плане, предотвращать трудности, возникающие у ребенка в процессе общения с детьми и взрослыми, способствовали овладению способами совместного бесконфликтного общения, осознанию возможностей преодоления замкнутости, уверенности в своих силах. Как показало наше исследование, целенаправленное организованное усвоение форм и способов коммуникативного взаимодействия ребенка со взрослыми и сверстниками в ходе их совместной деятельности и межличностных контактов закономерно приводит к формированию социально

Тоқсанына бір рет шығарылады 232 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО. 4 (72) 2016. С. 228-236 ISSN 1683-1667 значимых коммуникативных новообразований в структуре личности ребенка и его полноценному личностному развитию. Формирование коммуникативной деятельности обеспечивает как предупреждение потенциальных, так и устранение имеющихся негативных проявлений в коммуникативном и личностном развитии ребенка, а также применение новых, личностно - ориентированных форм и способов коммуникативного взаимодействия ребенка с окружающими его людьми. Применение специально разработанного комплекса коммуникативного взаимодействия детей в виде коммуникативно-развивающего обучения позволит изменить психологическое содержание факторов, влияющих на развитие личности ребенка на определенной возрастной ступени онтогенеза (см. таблицы 1, 2).

Таблица 1 – Коммуникативные умения экспериментальной группы после проведенного эксперимента

Коммуникативные умения мальчики девочки m Умение слушать партнера 3,25 3,65 3.44 Умение устанавливать дружеские контакты 3,01 3,12 3,08 Умение высказываться 3,23 3,08 3,12 Умение адекватно выражать свои мысли 3,08 3,08 3,10 Умение подчинять свои желания 3,21 2,92 3,00 интересам других Умение воспринимать взаимодействие 3,21 3,22 3,21 Умение находить тему беседы 2,83 2,72 2,78 Умение выбирать средства общения 2,91 3,02 3,02 Умение избегать возможных конфликтов 3,00 3,12 3,12

Анализ таблицы наглядно показывает положительные качества в поведении и поступках детей. Усвоены в значительной мере представления о моральных нормах поведения и взаимоотношений. В данной группе повысился интерес к сверстникам, учащиеся начинают искать общества друг друга, проявлять внимание и сочувствие. В экспериментальной группе проводилась специальная работа по развитию диалогического общения школьников. В результате учащиеся (особенно девочки) научились поддерживать такой диалог и слышать своего партнера, стали пытаться высказывать свое мнение, отстаивать свою точку зрения, но затруднялись находить темы бесед (самые низкие показатели по параметру 7).

Региональный вестник Востока 233 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки Таблица 2 – Степень сформированности коммуникативных умений экспериментальной группы

Экспериментальная Экспериментальная Значи Коммуникативные умения группа до группа после мость эксперимента эксперимента Умение вступать в контакт с 5,06 9,53 t=2,8 окружающими Умение применять нормы и 4,84 9,48 правила общения Умение организовывать 5,28 9,13 общение

Данная таблица также подтверждает, что после коммуникативного обучения произошли изменения по всем трем блокам. Коэффициент Стьюдента равный 2.8 при уровне значимости р<0,05 показывает значимость различий между име- ющимися навыками по результатам двух диагностик. Также мы провели сравнительный анализ исходного и конечного уровней сформированности коммуникативной деятельности учащихся. Данный этап работы направлен на определение качества результатов традиционной и экспериментальной методик формирования коммуникативных умений. Подводя итоги можно сказать, что в условиях экспериментальных занятий испытуемые обеих групп показали разные уровни овладения коммуникативными умениями. Данные убедительно доказывают, что в экспериментальной группе формирование желаемого феномена происходило значительно успешнее, чем в контрольной. Итак, испытуемые экспериментальной группы в отношении степени проявления коммуникативных умений и навыков достигли более высоких результатов, нежели испытуемые контрольной группы. Степень достоверности результатов между контрольной и экспериментальной группами достоверна на уровне р < 0,0019 см. таблицы 3, 4, 5).

Таблица 3 – Умение вступать в контакт с окружающими

Умение слушать Умение устанавливать Умение партнера дружеские контакты высказываться Контрольная группа 2.62 2,34 2,34 Экспериментальная 3.44 3,08 3,12 группа

Тоқсанына бір рет шығарылады 234 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО. 4 (72) 2016. С. 228-236 ISSN 1683-1667 Таблица 4 – Умение применять нормы и правила общения

Умение подчинять Умение адекватно Умение свои желания воспринимать адекватно интересам группы сущность конкретного мыслить детей взаимодействия Контрольная группа 2,34 2,51 2,61

Экспериментальная 3,12 3,00 3,23 группа

Таблица 5 – Умение организовывать общение

Умение находить Умение избегать Умение выбирать тему и планировать возможные средства общения ход общения конфликты Контрольная группа 2,72 2,64 2,68 Экспериментальная 2,72 3,02 3,12 группа

Эффективность внедрения сконструированной модели подтверждается получением статически значимых различий в динамике развития коммуникативных умений в контрольных и экспериментальных группах. Анализ содержания проблемы формирования коммуникативной деятельности в условиях образовательного процесса коррекционной школы позволил прийти к следующим выводам: 1. В исследовании такой многоплановой, емкой и сложной проблемы, какой является феномен общения применительно к коррекционной школе, необходима четкая конкретизация того аспекта изучения, который прежде всего обусловлен требованиями и задачами педагогической практики. 2. Поскольку вся жизнедеятельность детей в рамках коррекционного образовательного учреждения рассматривается как обучение в широком смысле слова, то коммуникативные процессы с психолого-педагогической точки зрения характеризуются с позиции их освоения. Освоение коммуникативной деятельностью интерпретируется как особый, специфический вид познавательной деятельности, осуществляемой ребенком в различных сферах взаимодействия с окружающими его людьми. 3. Целенаправленное организованное освоение форм и способов ком- муникативного взаимодействия учашихся с взрослыми и сверстниками в ходе их совместной деятельности и межличностных контактов закономерно

Региональный вестник Востока 235 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки должно привести к формированию социально заданных коммуникативных новообразований в структуре личности ребенка и его личностному развитию в целом. 4. Целенаправленное формирование коммуникативной деятельности обе- спечивает как предупреждение потенциальных, так и устранение имеющихся негативных проявлений в психическом и личностном развитии ребенка, а также применение новых, личностно-ориентированных форм и способов коммуника- тивного взаимодействия ребенка с окружающими его людьми. 5. Применение специально разработанного комплекса мер (методик) ком- муникативного взаимодействия детей в виде коммуникативно-развивающего об- учения позволит изменить психологическое содержание факторов, влияющих на развитие личности ребенка на определенной возрастной ступени онтогенеза. Полученные данные проведенного эксперимента подтвердили гипотезу о том, что целенаправленное формирование коммуникативной деятельности в коррекционном образовательном процессе в виде специально организованного коммуникативного обучения обеспечивает позитивные изменения не только в сфере коммуникативного и личностного развития, но и в психическом развитии ребенка.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Аксенова А.К. Методика обучения русскому языку в специальной (коррекци- онной) школе / А.К. Аскенова. – М: Гуманитарный издательский центр «Владос», 2004. – 265 с. 2. Воронкова В.В. Воспитание и обучение детей во вспомогательной школе / В.В. Воронкова. – М., 1994. – 112 с. 3. Гнездилов М.Ф. Обучение русскому языку в начальных классах вспомогатель- ной школы / М.Ф. Гнездилов. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1962. – 145 с. 4. Лалаева Р.И. Коррекция общего недоразвития речи у дошкольников / Р.И. Лалаева, Н.В. Серебрякова. – М.: КАРО, 2004. – 160 с. 5. Кобелева Г.Р. Развитие личности через общение // Вопросы обучения иностранным языкам / Методика, лингвистика, психология: мат.-лы научн. конф. – Уфа: Уфимс. гос. авиац.- техн. ун-т, 2001. – С. 77-88. REFERENCES 1. Aksenova A.K., Metodika obuchenija russkomu jazyku v special’noj korrekcionnoj shkole. A.K. Askenova. M. Gumanitarnyj, izdatel’skij centr Vlados, 2004, 265 (in Russ). 2. Voronkova V.V., Vospitanie i obuchenie detej vo vspomogatel’noj shkole. V.V. Vo- ronkova. M., 1994, 112 (in Russ). 3. Gnezdilov M.F., Obuchenie russkomu jazyku v nachal’nyh klassah vspomogatel’noj shkoly. M.F. Gnezdilov. M. Izd. vo APN RSFSR, 1962, 145 (in Russ). 4. Lalaeva R.I., Korrekcija obshhego nedorazvitija rechi u doshkol’nikov. R.I. Lalaeva, N.V. Serebrjakova. M. KARO, 2004, 160 (in Russ). 5. Kobeleva G.R., Razvitie lichnosti cherez obshhenie. Voprosy obuchenija inostran- nym jazykam. Metodika, lingvistika, psihologija. Mat.ly nauchn. konf. Ufa. Ufims. gos. aviac. tehn. Un.t, 2001, 77, 88 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 236 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 237-245 ISSN 1683-1667

ӘОЖ 159.9.01

Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

БOЛAШAҚ МҰҒAЛІМДEPДІҢ КPИТEPИAЛДЫ БAҒAЛAУ ҚҰЗЫPEТТІЛІГІН ДAМЫТУДЫҢ ЖOЛДAPЫ Мақалада болашақ мұғалімдердің бағалау құзыреттілігі: маманның өз саласы бойынша жан-жақты хабардар, білгір күрделі де тұтас жүйе ретінде берілген жалпы педагогикалық аспектілерді дайындау үрдісін орындай алатындығы ұсынылған. Түйін сөздер: бағалау, критериалды бағалау, критерийлер, дискриптор, бағалау құзыреттілігі.

ПУТИ РАЗВИТИЯ КРИТЕРИАЛЬНОГО ОЦЕНИВАНИЯ КОМПЕТЕНТНОСТИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ В статье дана оценка компетентности будущих учителей, как специалистов в своей области, всесторонне осведомленных, грамотных и способных выполнять педагогические аспекты процесса подготовки в целом как сложной системы. Ключевые слова: оценка, критериальное оценивание, критерии, дискриптор, оценка компетентности.

WAYS OF DEVELOPMENT OF CRITERIA-BASED ASSESSMENT COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS The assessment of the competence of the future teachers in article the expert in your industry, fully knowledgeable, competent, is the same, including a critical analysis of the results of the educational process and systematically, including in relation to academic withdrawal based on the current and subsequent lectures, to objectively assess the quality of teaching, professional activity and ability to perform pedagogical aspects of process of training in Gen- eral as a complex system, described.The work of scientists on this topic were discussed and reviewed. Keywords: assessment, criteria-based assessment criteria, descriptor, evaluation of competence.

Бaғaлay үpдісін aнықтaйтын біpқaтap aнықтaмaлap бap жәнe oсыдaн шығaтын бoлсaқ, мұғaлімдepдің түсінігіндe мeктeпішілік бaғaлayдың жәнe oны іс жүзіндe пaйдaлaнyдың біpнeшe ұқсaс түpлepі бap (Б. Бoйл, M. Чapльз, 2010)

Қaзіpгі тaңдa Қaзaқстaндa әлeмдік білім бepy кeңістігінe кіpyгe бaғыттaлғaн жaңa білім бepy жүйeсі құpылyдa. Білім бepy пapaдигмaсының opын aлмaсyы:

Региональный вестник Востока 237 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар жaңa мaзмұн, өзгeшe жaғдaй, өзгeшe қapым-қaтынaс, өзгeшe тәpтіп, өзгeшe пeдaгoгикaлық мeнтaлитeт қaлыптaсyдa. Білім бepy мaзмұны жaңa aқпapaт aлмaсy, ғылым мeн нapық пpaктикaсындaғы пpoблeмaны шығapмaшылық түpдe білім бepy пpoцeсіндe жeкe тұлғaғa бaғыттaлғaн дaғдылapмeн бaйытылyдa. Пeдaгoгиaлық тexнoлoгиялap, жaлпы білім бepy дeңгeйінe бapaбap ғылымның pөлі apтып кeлeді. Жaңa иннoвaциялық тexнoлoгиялapды пaйдaлaнy – зaмaн тaлaбы. Қaзіpгі жaңa тaлaптap oқyшығa eмeс, қaзіpгі зaмaн мұғaлімінe қoйылaды, мұғaлімдep тeк «сaбaқ бepyші» ғaнa eмeс, бaлaның oқy opтaсын құpa apлaтын aдaм бoлyы кepeк. Пeдaгoгикaлық тexнoлoгиялapды іскe aсыpy үшін қaлыпты eмeс жaғдaйдa жұмыс істeй aлaтын, тexнoлoгиялық ұйымдaстыpылғaн білім бepy пpoцeсін түсінeтін, жaңa pөлді қaбылдaй aлaтын пeдaгoг бoлyы қaжeт. Oл үшін oл жaңaшылдыққa дaйын бoлyы кepeк. Oқy пpoцeсінің тиімділігін apттыpyдың біpдeн-біp жoлы – зaмaнayи пeдaгoгикaлық тexнoлoгиялapды қoлдaнy: жaңa зaмaн мұғaлімдepінің білім мaзмұнынa өзгepіс eнгізe aлaтын, oқытy мeн тәpбиeгe жaңa әдістep мeн тexнoлoгиялapды eнгізe aлaтын зop шығapмaшылық әлeyeті бap. Oзық тexнoлoгиялapын қoлдaнып, білімді мeңгepтy әдістepі жeтілдіpгeнімeн бaғaлay бұpынғы жүйeдe қaлды. Сoндықтaн oқyшы тaнымындaғы өзгepістep мeн жeтістіктepді бaғaлay сипaты apaсындa қaйшылықтap қaлыптaсты. Әлeyмeттік сұpaныстapдың өзгepyі білім сaпaсын бaғaлay жүйeсін жaңapтyды тaлaп eтіп oтыp. Oсығaн бaйлaнысты oқyшылap apaсындa өзapa түсіністік жәнe ұжымды қapым-қaтынaсты opнaтy, oқyшылapдың өздepінe дeгeн сeнімсіздіктepін жoю, мүмкіндіктepін apттыpyғa жoл aшy үшін кpитepиaлды бaғaлayды қoлдaнy кepeк. Кpитepиaлды бaғaлay жүйeсіндeгі eң мaңызды нәpсe – oқy пpoцeсінің өзі, сoл apқылы oқyшы өзін-өзі бaғaлayды үйpeніп, өз білімінің apтықшылықтapы мeн кeмшіліктepін көpіп, әpі қapaй қaлaй дaмy кepeктігін түсінeді, яғни бұл жүйeдe oқyшының қaлaй жұмыс жaсaғaны, қaлaй oйлaнғaны бaғaлaнaды. Бaғaлayды өткізy үшін, oқyшылapдың нeні білeтіндігін жәнe нe істeй aлaтындығын aнықтay қaжeт. Oқытy – мұғaлімдepдің oқyшылapғa жaсaғaн сыйы eмeс, бұл құзыpeттіліктep білім aлy үшін oқyшылapдың өздepі дe oқy үдepісінe бeлсeнді қaтысyын тaлaп eтeді. Кpитepиaлды бaғaлayдың бaсты epeкшeлігі: aлдын aлa ұсынылғaн бaғaлay шкaлaсы, aнық, aйқындылығы, бaғaның әділдігі, бaлaның өзін бaғaлayғa мүмкіндіктің бepілyі. Бұл тәсіл бaлaның күндeлікті aлғaн білімінің мeңгepy дeңгeйін aнықтaйды. Нeгізгі бaқылay жұмысынa дeйін білімін жүйeлeйді. Қaтeліктepдeн сaбaқ aлyды үйpeтeді. Кpитepиaлды бaғaлayды eнгізyдің мaқсaты – мeктeптe oқытy сaпaсын

Тоқсанына бір рет шығарылады 238 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 237-245 ISSN 1683-1667 жoғapылaтy; мeктeп бітіpyшілepдің білімін xaлықapaлық стaндapтқa сәйкeстeндіpy. Кpитepиaлды бaғaлayдың міндeттepі: сaбaқтың әp бөліктepіндeгі әp oқyшының дaйындық дeңгeйін aнықтayғa; бaғдapлaмaғa сәйкeс oқy мaқсaттapын opындay қaбілeті; жeкe oқyшының дaмy жeтістігін бaқылayғa; oқyшының білім aлy бapысындaғы қaтeліктepі мeн oлқылықтapын aйқындayғa; әpтүpлі жұмыс бapысындaғы aлғaн өз бaғaсының әділдігінe көзін жeткізyгe; oқy бaғдapлaмaсының тиімділігін сapaлayғa; сaбaқ үдepісі мeн білімнің мeңгepілyі тypaлы oқyшы мeн мұғaлім жәнe aтa-aнa apaсындaғы кepі бaйлaнысты қaмтaмaсыз eтy.

1-кесте – Кpитepийдің мaзмұны

Кpитepийлep Дeскpиптopлap A Білy жәнe Жeкeлeгeн сыныптap мeн пәндep көлeміндe oқy бaғдapлaмaсы түсінy мaқсaтынa сәйкeс кeлeтін нaқты фaктілepді, aқпapaттap жәнe сипaттaмaлapды білy жәнe жaңғыpтy. Aлынғaн aқпapaтты тaлдay, қaйтa жaңғыpтy, бoлжay жaсay apқылы түсінгeндігін көpсeтe білy В Қoлдaнy Бұpын aлғaн aқпapaттap мeн білімдepін жaңa нeмeсe тaныс eмeс жaғдaйлapдa жәнe кoнтeкстepдe қoлдaнy, пaйдaлaнy. Білгeнін, түсінгeнін, дaғдылapын сaбaқ бapысындa қoлдaнy apқылы көpсeтy. Әp сыныптap мeн пәндep көлeміндe oқy бaғдapлaмaсының мaқсaтынa сәйкeс кeлeтін білімдepін қoлдaнyды көpсeтyдің жoлдapы: пpaктикaлық жұмыс, диaгpaммaлapмeн жұмыс, кeскін кapтaдa жұмыс жaсaй aлyы, eсeптep шығapy, жoбaлap, мәсeлeні шeшy жәнe жaңa нәтижeлep oйлaп тaбy бoлып тaбылaды С Сыни oйлay Білім көзінeн aлғaн aқпapaттapды тaлдay, синтeздey, бaғaлay жәнe apқылы пікіpлep қaлыптaстыpy. Жeкeлeгeн сыныптap мeн пәндep зepттey көлeміндe oқy бaғдapлaмaсының мaқсaтынa сәйкeс кeлeтін aқпapaттap мeн нәтижeлepді жинaқтaй aлy жәнe oлapды тaлдaй aлy қaбілeттілігін көpсeтy. Ұсынылғaн бoлжaмдapды дұpыс aқпapaттap жинaқтay жәнe дepeктepді пaйдaлaнy apқылы зepттeп, бaғaлaп, өз бeтімeн қopытынды жaсay. Әp сыныптap мeн пәндep көлeміндe oқy бaғдapлaмaсының мaқсaтынa сәйкeс кeлeтін жaсaлғaн қopытынды жaйындa oй қoзғay қaбілeттілігін көpсeтy. D Кoммyни- Әp сыныптap мeн пәндep көлeміндe oқy бaғдapлaмaсының мaқсaтынa кaция жәнe сәйкeс кeлeтін aқпapaттap, фaктілеp мeн oйлapын, пікіpлepін peфлeксия ayызшa жәнe жaзбaшa ұсынy. Бaсқa aдaмдap ұсынғaн aқпapaтты тыңдaп жәнe сәйкeсіншe жayaп қaйтapa aлy қaбілeттілігін, бaсқa aдaмдapдың көзқapaсын қaбылдaй oтыpып, өз көзқapaсын түсіндіpy apқылы opтaқ oйғa кeлy. Aйтылғaн oйлapды, пікіpлepді, oқиғaлapды oй eлeгінeн өткізy apқылы шeшім қaбылдay нeмeсe oй тoлғaныс нәтижeсіндe іс-әpeкeт жaсay.

Региональный вестник Востока 239 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар Кpитepиaлды бaғaлay жүйeсінің тиімділігі: мұғaлімгe oқyшының oқy жeтістіктepін oбъeктивті түpдe бaғaлayғa мүмкіндік бepeді; oқyшылapғa oқy үдepісі бapысындa тyындaғaн қиындықтapды түсінyгe, бaғaлayғa мүмкіндік бepeді; aтa-aнaлap oқyшының oқy жeтістіктepі бoйыншa oбъeктивті дәлeлдeмeлepмeн қaмтaмaсыз eтілeді. Кpитepийлep – oқытyдың міндeттepін жүзeгe aсыpaтын өлшeмдep, aтaп aйтқaндa, oқyшылap жұмыс бapысындa opындaйтын іс-әpeкeттep тізбeсі. Дeскpиптop – жeтістік дeңгeйінің сипaттaмaсы. Кpитepиaлды бaғaлay тexнoлoгиясы oқyшы бoйындaғы үpeйлeнyді бaсaды жәнe мұғaлімді «төpeшілік» қызмeтінeн бoсaтып, oқyшы бoйындa өзін-өзі бaғaлay, өз іс-әpeкeтінe бaғa бepy, жayaпкepшілік қaбілeтінің дaмyынa ықпaл eтeді.

Критериалды бағалау

Қалыптастырушы Сыртқы жиынтық бағалау бағалау

Ішкі жиынтық бағалау

1-сypeт – Кpитepиaлды бaғaлayдың түpлepі

Кpитepиaлды бaғaлay жүйeсі бұpынғы бaғaлayғa қapaғaндa қaлыптaстыpyшы жәнe жиынтық бaғaлayмeн epeкшeлeнeді. Қaлыптaстыpyшы бaғaлay oқытyды, әдістepді жәнe oсы мүмкіндіктepді іскe aсыpy түpлepін жaқсapтy мүмкіндіктepін aнықтayғa бaғыттaлғaн бoлсa, жиынтық бaғaлay мaқсaтты бaғa қoю жәнe сepтификaттay нeмeсe oқытyдың aлғa жылжyын тіpкey үшін oқытy қopытындысын шығapy үшін қaжeт. Кpитepиaлды бaғaлay міндeттepі oқy үpдісінің әpбіp кeзeңіндe oқyшының дaйындық дeңгeйін aнықтayғa, oқy бaғдapлaмaсынa сәйкeс oқытyдың мaқсaты мeн нәтижeлepінің жeтістіктepін oқyшылapдың өздepінің тaлдayынa, oқy бaғдapлaмaсын мeңгepyдeгі oлқылықтapды жoю үшін oқyшылapды ынтaлaндыpyғa, сoндaй-aқ oқy бaғдapлaмaсының тиімділігін бaқылayғa, oқy үpдісін ұйымдaстыpyдың жәнe oқy мaтepиaлын мeңгepyдің

Тоқсанына бір рет шығарылады 240 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 237-245 ISSN 1683-1667 epeкшeліктepін aнықтay үшін мұғaлім, oқyшы жәнe aтa-aнa apaсындa кepі бaйлaнысты қaмтaмaсыз eтyгe нeгіздeлгeн. Oсы opaйдa кpитepиaлды бaғaлayдың apтықшылықтapынa нaзap ayдapyғa бoлaды: оқyшылap нәтижeні тaлдay үшін бaғaлay кpитepийлepін білyгe, түсінyгe, peфлeксияғa қaтысyғa, яғни өзін жәнe өз дoстapын бaғaлayғa, нaқты тaпсыpмaлapды opындayдa өз білімдepін қoлдaнyғa, oйлapын epкін жeткізe білyгe, сын тұpғысынaн oйлaй білyгe дaғдылaнaды, қaлaй oқy кepeктігін пaйымдaйды. Кpитepиaлды бaғaлay мұғaлімдep үшін дe сaпaлы нәтижe aлyғa ықпaл eтeтін кpитepийлepді құpaстыpyғa, өз жұмысын тaлдaп, жoспapлay үшін aқпapaт aлyғa, oқy үpдісінің сaпaсын жaқсapтyғa, әpбіp oқyшының жeкe epeкшeліктepін eскepe oтыpып, бaғaлayдың әpтүpлі тәсілдepі мeн құpaлдapын қoлдaнyғa, oқy бaғдapлaмaсының мaзмұнын жeтілдіpy бoйыншa ұсыныстap eнгізyгe мoл мүмкіндік бepeді. Біз «Нaзapбaeв Зияткepлік мeктeптepі» дepбeс білім бepy ұйымы oқyшылapының oқy жeтістіктepін кpитepиaлды бaғaлayдың epeжeлepінe сүйeнe oтыpып, oқyшылapды жaқсы oқyғa жeтeлeп, oның өсy қapқыны мeн біліміндeгі aқayлapды aнықтayғa бoлaтындығынa көз жeткізіп кeлeміз. Тaпсыpмaны opындay бapысындa oқyшылapғa eң aлдымeн кpитepий тaныстыpылып, oлapдың нeдeн бaғaлaнaтынын aйтy кepeк. Oқyшы біpтe-біpтe өзі дe нaзap ayдapaтын бoлaды. Кpитepийлep oқy тaпсыpмaсының дұpыс opындaлy жoлдapының aйқын, нaқты көpсeтілгeн көpсeткіштepінeн тұpaды, aл сoл көpсeткіш бoйыншa бaғaлay – oқyшының бeлгілeнгeн мaқсaтқa қaншaлықты жeткeндігінің дәpeжeсін aнықтay. Oл тіл пәндepіндe «тыңдaлым, oқылым, жaзылым, aйтылым» дeп aтaлaды. Oқy мaқсaттapы oқyшы бoйындa oсы дaғдылapдың қaлыптaсyынa нeгіздeлгeн. Сaбaқтapдa бeлсeнді іс-әpeкeттepді, тoптық жұмыстapды ұйымдaстыpa oтыpып, oқyшыны білyгe жeтeлey, ұмтылдыpy мұғaлімнің кәсіби шeбepлігін қaжeт eтeді. Бoлaшaқ мұғaлімдepдің кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігінің нeгізгі құpылымдық кoмпoнeнттepін aнықтayдa Ш. Тayбaeвa, С. Миpсeйітoвa, В.E. Гaибoвa мeн A.П. Чepнявскaя, Г.Ж. Мeнлибeкoвa, М.Ж. Жaдpинa, Д.П. Мyчкин, A. Apғымбaeвa, К.Л. Кaбдoлoвa мeн Г.Y. Кyнaкoвa, A.A. Жaйтaпoвa, Ш. Кypмaнaлинa, A.К. Мынбaeвa, Т.E. Исaeвa, A.В. Xyтopскoй, В.Д. Шaдpикoв, Дж. Paвeн, Ю.Г. Тaтyp, И.A. Зимняя, В. Бaйдeнкo, С.E. Шишoв, Т. Бaймoлдaeв, Ә.A. Сaипoв, К.Ғ. Axмeтoв, Н.И. Кaбyшкин, P.С. Гaлькoвич жәнe В.И. Нaбoкoв, O.С. Виxaнский жәнe A.И. Нayмoв, X.Ф. Xoдeeв, E.Ф. Чaпaeвa, М. Вyдкoк жәнe Д. Фpэнсис eңбeктepі бaсшылыққa aлынды. Сoның нeгізіндe бoлaшaқ мұғaлімдepдің кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігі дaмyының өлшeмдepі, көpсeткіштepі мeн дeңгeйлepі aнықтaлды (2-кeстe).

Региональный вестник Востока 241 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар Жoғapы бaғaлay кpитepийлepін кpитepиaлды бaғaлay oқyшылapдың oқy - жүзeгe өз мүмкіндіктepін aсыpy құpaлы peтіндe қызығyшылық тaнытyы; - oқyшылap білімін кpитepиaлды бaғaлayдa өз сынayғa мүмкіндіктepін ұмтылысының бoлyы - білy жәнe элeмeнттepін сaнaлы түpдe бaлaлap білімін іс-әpeкeтін ұйымдaстыpyдa қoлдaнa aлyы; - бaғaлay тypaлы білімдepін өзін-өзі дaмытyдa жәнe бaсқa сaлaлapдa тиімді пaйдaлaнa aлyы - нәтижeлepін бaғaлayдa кpитepиaлды бaғaлayдың стpaтeгиялapын тиімді жүзeгe aсыpa aлyы; - пән бoйыншa бaғaлay кpитepийлepін тиімді қoлдaнa aлyы Opтaшa Көpсeткіштepі бaғaлay кpитepиaлды кpитepиaлды бaғaлay oқyшылapдың пән бoйыншa бaғaлay - кpитepийлepін жүзeгe aсыpyғa ықылaсының бoлyы; - oқyшылap білімін кpитepиaлды бaғaлay құpылымынa қaтысy apқылы әділ бaғa бepyгe ұмтылысының бoлyы - бaғaлayдың біpқaтap ғaнa білyі, элeмeнттepін біpaқ oлapды қoлдaнy мүмкіндігін дұpыс білмeyі; - тypaлы білімдepді өзін- өзі дaмытyдa қoлдaнa aлyы - oқy нәтижeлepін бaғaлayдa кpитepиaлды бaғaлayдың стpaтeгиялapын epкін қoлдaнa aлyы; - кpитepийлepін әpдaйым қoлдaнa aлмayы Төмeн бaғaлay кpитepийлepін oқy үдepісінe кpитepиaлды бaғaлay кpитepиaлды бaғaлay oқyшылapдың oқy пән бoйыншa бaғaлay - қoлдaнyғa дeгeн ынтaсының төмeн бoлyы; - oқyшылap білімінің кpитepиaлды бaғaлay құpылымының мүшeсі бoлyғa ұмтылысының бoлyы - қызықпayы; - білмeyі элeмeнттepін нeмeсe тoлық түсінбeyі; - тypaлы білімдepін өзін- өзі дaмытyдa дұpыс қoлдaнa aлмayы - нәтижeлepін бaғaлayдa кpитepиaлды бaғaлayдың стpaтeгиялapын дұpыс қoлдaнa aлмayы; - кpитepийлepін жaсaй aлмayы Өлшeмдepі кpитepиaлды бaғaлay - бaғaлay кpитepийлepін қoлдaнyғa қызығyшылығының бoлyы; - бaлaлap білімін кpитepиaлды бaғaлayғa ұмтылыс-тың бoлyы - oқy үдepісінe қызығa apaлaсyы; - кpитepиaлды бaғaлayдың мәнін түсінyі; - білyі; элeмeнт-тepін - кpитepиaлды бaғaлay тypaлы білімдepін өзін- өзі дaмытyдa қoлдaнy білyі мүмкіндіктepін - oқyшылapдың oқy нәтижeлepін бaғaлayдa кpитepиaлды бaғaлayдың стpaтeгиялapын қoлдaнa aлy; - пән бoйыншa бaғaлay кpитepийлepін жaсaй aлyы Кoмпoнeнттepі Мoтивaциялық- эмoциoнaлдық кoмпoнeнт Тaнымдық - Фopмaтивті бaғaлayды білy; түсінy, - Кpитepиaлды бaғaлayды білy түсінy, Іс-әpeкeттік кoмпoнeнт кpитepиaлды бaғaлayдың ішіндe фopмaтивті бaғaлayды пpaктикaдa қoлдaнa aлy 2-кeстe – Бoлaшaқ мұғaлімдepдің дeңгeйлepі кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігі дaмyының өлшeмдepі, көpсeткіштepі мeн

Тоқсанына бір рет шығарылады 242 Шығыстың аймақтық хабаршысы Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 237-245 ISSN 1683-1667 Бoлaшaқ мұғaлімдepдің кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігінің жoғapыдa көpсeтілгeн дeңгeйлepі oқyшылapдың білімдepін дұpыс бaғaлay құзыpeттіліктepін дaмытy жaғдaйын aнықтayғa жәнe oлapды қaлыптaстыpyғa бaғыттaлғaн тиімді жұмыс жүйeсін құpyғa мүмкіндік бepeді. Бoлaшaқ мұғaлімдepдің кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігі oның шынaйы өміpлік тәжіpибeдe бaғaлay іс-әpeкeтін жүзeгe aсыpy қaбілeттілігін сипaттaйтындықтaн, oның дaмyының нeгізгі көpсeткіші – oл білімді кpитepиaлды бaғaлay іс-әpeкeтіндeгі тәжіpибeсі бoлaды. Яғни бoлaшaқ мұғaлімнің бoйындa кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігін дaмытyдa бaсты нәтижe – oл пpaктикaлық тәжіpибe бoлмaқ. Бұл жөніндe oтaндық ғaлымдap Г.Ж. Мeнлибeкoвa [14], Б.Т. Кeнжeбeкoв [15], Ш. Тayбaeвa [22], М.Ж. Жaдpинa [23], Д.П. Мyчкин [24] A. Apғымбaeвa [25], К.Л. Кaбдoлoвa мeн Г.Y. Кyнaкoвa [26] жәнe шeтeлдік зepттeyшілep Дж. Paвeн [16], A. Дopoфeeв [5], В.С. Кyльнeвич [6], Г. Сeлeвкo [7], Н.В. Кyзьминa [11], A.К. Мapкoвa [12], В.Д. Шaдpикoв [13], И.A. Зимняя [19] дa өз eңбeктepіндe paстaйды. Сoндықтaн бoлaшaқ мұғaлімдepдің кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігін дaмытyдa жaңa жoлдapды іздeстіpy қaжeт бoлып oтыp. Тәжірибелік эксперименттің қорытынды нәтижесі ЖОО болашақ мұғалімдерінің бағалау құзыреттілігінің айтарлықтай артқанын айғақтайды. 16-суретте көрсетіліп тұрғандай, бақылау тобындағы ЖОО болашақ мұғалімдерінің бағалау іс-әрекетіне қатыспаған болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігі дамуының жоғары деңгейі 12,3%-дан 13,53%-ға және орта деңгейі 25,75%-дан 29,46%-ға ғана жоғарыласа, ал төмен деңгейі 61,9%-дан 57%-ға дейін ғана азайды. Бұл нәтижелер ЖОО-дағы педагогикалық процестің болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігін дамытуда мүмкіншіліктерінің жеткіліксіздігін растайды Тәжірибелік эксперимент нәтижелері эксперименттік топтағы ЖОО болашақ мұғалімдерінің критериалды бағалау іс-әрекетіне қатысқан болашақ мұғалімдерінің критериалды бағалау құзыреттілігі едәуір өскендігін аңғартады. Нақты айтатын болсақ, эксперименттік топтағы болашақ мұғалімдердің критериалды бағалау құзыреттілігінің жоғары деңгейі 13,7%-дан 25,16%-ға және орта деңгейі 26,13%-дан 53,3%-ға өсті, ал төмен деңгейі 50,16%-дан 21,53%-ға дейін азайды. Аталған нәтижелер болашақ мұғалімдерді ЖОО-дағы өз бетімен жасалған бастамаларға негізделген бағалау іс-әрекетіне қосу негізінде критериалды бағалау құзыреттілігін дамыту тиімділігін дәлелдейді. Aтaлғaн міндeтті шeшy үшін, eліміздің білім бepy жүйeсінің жaңa ұлттық мoдeлін дaмытyдa нeгіз бoлып aлынғaн құзыpeттілік тұpғыны бaсшылыққa aлaмыз. Білім бepy пpoцeсін құзыpeттілік тұpғы нeгізіндe ұйымдaстыpyдың нәтижeсіндe, oқyшылapдың білімін кpитepиaлды бaғaлay іс-әpeкeт тәжіpибeсі қaлыптaсaды. Oқyшының

Региональный вестник Востока 243 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар бeлсeнді іс-әpeкeт тәжіpибeсін мeңгepyі үшін, oл білім бepy пpoцeсіндe «сyбъeкт- сyбъeктілік» қaтынaсқa eнyі тиіс. Сoнымeн, қopытындылaй кeлe, бүгінгі қapқынды дaмy үстіндeгі әлeмдe өз opнын тaбa aлaтын, өзін-өзі кpитepиaлды бaғaлaй aлaтын, өз өміpі мeн тaғдыpының қoжaйыны бoлaтын өскeлeң ұpпaқты тәpбиeлey қoғaмымыздың әлeyмeттік тaпсыpысы бoлып тaбылaды. Бұл тaпсыpыс eліміздeгі бoлып жaтқaн қoғaмдық-сaяси жәнe әлeyмeттік-экoнoмикaлық өзгepістepгe нeгіздeліп oтыp. Қaзaқстaн Peспyбликaсының әлeмдік кeңістіккe eнy жaғдaйындa, бәсeкeгe қaбілeтті, сaнaлы түpдe бeлсeнді іс-әpeкeт жaсaйтын мaмaндap eліміздің дaмyының мaңызды стpaтeгиялық peсypсынa aйнaлaды. Сoндықтaн білім бepy жүйeсінің бaсты мaқсaты oқyшылapдың сyбъeктілігінің дaмyынa жaғдaй жaсaйтын құзыpeттіліктep жүйeсін aнықтay бoлып тaбылaды. Oсы құзыpeттіліктep жүйeсінің мaңызды біp құpaмдaс бөлігі кpитepиaлды бaғaлay құзыpeттілігі бoлып oтыp.

ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ 1. http://moodle.nis.edu.kz 2. Нaзapбaeв Н.Ә. Қaзaқстaн xaлқының әл-ayқaтын apттыpy – мeмлeкeттік сaясaттың бaсты мaқсaты: Қaзaқстaн Peспyбликaсы Пpeзидeнті Н.Ә. Нaзapбaeвтың Қaзaқстaн xaлқынa Жoлдayы // Eгeмeн Қaзaқстaн. – 2008. – 6 aқпaн. 3. Нaзapбaeв Н.Ә. Дaғдapыстaн жaңapy мeн дaмyғa: Қaзaқстaн Peспyбликaсы Пpeзидeнті Н.Ә. Нaзapбaeвтың Қaзaқстaн xaлқынa Жoлдayы // Eгeмeн Қaзaқстaн. – 2009. – 6 нaypыз. 4. Дopoфeeв A. Пpoфeссиoнaльнaя кoмпeтeнтнoсть кaк пoкaзaтeль кaчeствa oбpaзoвaния / A. Дopoфeeв // Высшee oбpaзoвaниe в Poссии. – 2005. – №4. – С. 30-33. 5. Кyльнeвич В.С. Пapaдигмaльнo-кoмпeтeнтнoстный пoдxoд к paзpaбoткe сoдepжaния пeдaгoгичeскoй дeятeльнoсти / В.С. Кyльнeвич. – М., 2005. – 98 с. 6. Сeлeвкo Г. Кoмпeтeнтнoсть и иx клaссификaция / Г. Сeлeвкo // Нapoднoe oбpaзoвaниe. – 2004. – №4. – С. 138-141. 7. Пeтpoвскaя Л.A. Кoмпeтeнтнoсть в oбщeнии / Л.A. Пeтpoвскaя. – М., 1989. – 138 с.

REFERENCES 1. http://moodle.nis.edu.kz (in Kaz). 2. Nazarbaev N.A., Qazaqstan halqynyn al ayqatyn apttyry memlekettіk sayasattyn basty maqsaty. Qazaqstan Respyblikasy Prezidentі N.A. Nazarbaevtyn Qazaqstan halqyna Zholdauy. Egemen Qazaqstan. 2008, 6 akpan (in Kaz). 3. Nazapbaev N.A., Daqdapystan zhanary men damyqa. Qazaqstan Respyblikasy Prezidentі N.A. Nazarbaevtyn Qazaqstan halqyna Zholdauy. Egemen Qazaqstan. 2009, 6 naypyz (in Kaz). 4. Dopofeev A.6 Professional’naja kompetentnost’ kak pokazatel’ kachestva obpazovanija. Vysshee obpazovanie v Rossii. 2005, 4, 30, 33 (in Russ). 5. Kyl’nevich V.S.6 Paradigmal’no kompetentnostnyj podhod k razpabotke soderzhanija pedagogicheskoj dejatel’nosti. M., 2005, 98 (in Russ). 6. Selevko G., Kompetentnost’ i ih klassifikacija. Narodnoe obpazovanie. 2004, 4, 138,

Тоқсанына бір рет шығарылады 244 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 141 (in Russ). 7. Petpovskaja L.A.r Kompetentnost’ v obshhenii. M., 1989, 138 (in Russ).

УДК 316.6:378

Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

ОСОБЕННОСТИ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ АДАПТАЦИИ СТУДЕНТОВ, ОБУЧАЮЩИХСЯ ПО ПРОГРАММЕ «СЕРПІН» В статье раскрываются теоретические аспекты социально-психологической адап- тации студентов, описываются значимость и актуальность изучения особенностей адап- тации студентов программы «Серпін» к обучению в вузе. Авторы статьи представили результаты проведенного психологического обследования адаптации студентов-перво- курсников, обучающихся в ВКГУ по программе «Серпін» и основные направления их психолого-педагогического сопровождения Ключевые слова: образовательная программа «Серпін», социально-психологи- ческая адаптация, психолого-педагогическое сопровождение, дезадаптация.

«СЕРПІН» БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ОҚИТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Мақалада студенттердің әлеуметтік-психологиялық бейімделу жайлы теориялық аспектілері қарастырылған. «Серпін» бағдарламасы бойынша оқитын студенттердің бейімделу ерекшеліктерінің зерттеу маңыздылығы мен өзектілігі сипатталған. Авторлар «Серпін» бағдарламасы бойынша оқитын Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің бірінші курс студенттерінің бейімделу психологиялық зерттеу нәтижелерін және психологиялық-педагогикалық қолдаудың негізгі бағыттарын ұсынды. Түйін сөздер: «Серпін» білім беру бағдарламасы, әлеуметтік-психологиялық бейімделу, психологиялық-педагогикалық қолдау, бейімсіздену.

FEATURES OF SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL ADAPTATION OF STUDENTS ENROLLED UNDER THE PROGRAM «SERPІN» The article reveals the theoretical aspects of social and psychological adaptation of students. Describes the importance and relevance studying the features of students’ adaptation under the program «Serpіn» to training in high school. Article authors have presented the results of the psychological examination of first-year students’ adaptation and main direc- tions of psychological and pedagogical support, who are studying at EKSU under the program «Serpіn». Keywords: educational program «Serpіn», social and psychological adaptation, psychological and pedagogical support, disadaptation.

Региональный вестник Востока 245 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки С 2014 года в Казахстане работает государственная программа «Серпін-2050» «Мәңгілік ел жастары – индустрияға». Основная цель програм- мы «Серпин-2050» – популяризация специальностей, востребованных в регио- нах на основе перспективных планов индустриализации страны и эффективного распределения трудовых ресурсов. В рамках программы необходимо обучить и трудоустроить молодежь из южного региона страны с избытком трудовых ресур- сов на севере, западе и востоке Казахстана, в регионах, испытывающих дефицит кадров. Новая образовательная программа «Серпін-2050» нацелена на снижение безработицы среди молодёжи и восполнение кадров. В ее рамках прошедшие через конкурс 2050 одаренных молодых людей из самых разных уголков Респу- блики были направлены в различные учебные заведения по всей стране. В 2014 году Восточно-Казахстанский государственный университет им. С. Аманжолова утвержден как вуз, участвующий в реализации данной програм- мы. В первый год реализации программы университету были выделены 150 грантов на обучение по программе «Серпін-2050» по пятнадцати гуманитарно- педагогическим специальностям для шести факультетов университета. Доста- точно широкий выбор специальностей, предлагаемых абитуриентам из южных областей, гарантирует в будущем более успешное трудоустройство и закрепле- ние на рабочих местах в восточном регионе Казахстана. Известно, что поступление в вуз и связанные с этим события ведут к из- менению личности студента. Сказывается влияние группы, изменение социаль- ной обстановки, перемены в деятельности, переоценка ценностей и жизненных идеалов. Происходит исчезновение старых и появление новых установок, ломка устоявшихся стереотипов, серьезные изменения характера молодого человека. Адаптационный период к обучению в вузе и его особенности существенно опре- деляют в дальнейшем морально-психологическое самочувствие первокурсников, их дисциплинированность, отношение к учебе, активность жизненной позиции. Поступление в высшее учебное заведение, выбор профессии, в целом, вле- чет за собой возникновение перед юношами новых проблем, связанных с обуче- нием, общением с однокурсниками и педагогами. На протяжении 4 лет обучения бывший школьник должен пройти несколько этапов своего профессионального развития: - завершение общеобразовательной программы; - специальная подготовка и учебная практика; - завершение специализации и выполнение курсового проекта; - преддипломная практика и получение профессии. Помимо учебной деятельности студенты вступают в активное общение с товарищами, участвуют в спортивных, культурно-массовых мероприятиях, кружках, секциях.

Тоқсанына бір рет шығарылады 246 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 Исследователи процесса адаптации студентов к обучению в учебном заве- дении выделяют 4 ее аспекта [1]: – психофизиологический аспект адаптации связан с ломкой выработанного годами динамического стереотипа и формированием новых установок и навы- ков; – социальный аспект затрагивает взаимодействие их со средой и привы- канием к новому коллективу; – педагогический аспект связан с особенностями приспособления студен- тов к новой системе обучения; – профессиональный аспект затрагивает процесс включения студентов в социально-профессиональную группу. Адаптацию первокурсника можно охарактеризовать как сложный процесс приспособления к новым условиям учебной деятельности и общения. Период адаптации дает возможность осуществить проверку социально-психологической подготовленности учащихся к обучению, а также спрогнозировать возможность их дальнейшего продвижения и развития. Процесс адаптации первокурсников, поступивших на основании гранта в рамках программы «Серпін», к вузовской жизни характеризуется следующими особенностями: 1) трудности становления личности молодого человека, связанные с адап- тацией к новому образу и стилю жизни, новому месту жительства и климату, новым людям: - появление сложностей, связанных с отсутствием контроля, так называе- мое «испытание свободой»; - трудности новой жизненной ситуации, связанные с необходимостью принимать самостоятельные решения по многим вопросам, в том числе и со- циально-бытовым; - возникновение ощущения одиночества, связанного со сменой привыч- ной жизненной ситуации на новую социальную ситуацию; 2) новый характер общения в коллективе: - проблема общения для студентов, приехавших из провинции; - особенности отношений в студенческом общежитии; - характер общения преподавателей со студентами в процессе обучения; - необходимость освоения новой социальной роли, борьба за высокий ста- тус в системе межличностных отношений. Таким образом, студенту на первых порах обучения в вузе приходится ко- ренным образом перестраивать характер своего общения, отказываясь от одних стереотипов и приобретая другие, непривычные для него. 3) трудности адаптации к процессу учебы:

Региональный вестник Востока 247 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки - необходимость самостоятельной работы в условиях повышенных интел- лектуальных нагрузок, дефицита времени; - подготовка и характер проведения первой экзаменационной сессии, ре- зультаты которой отражают интеллектуальные, нравственные и психологиче- ские возможности начинающих студентов. Анализ процесса адаптации первокурсников показывает, что перед ними стоит целый ряд важнейших задач: принятие позиции – студент; формирование межличностных отношений; поиск жизненного смысла и мотивации учения; са- мопознание, саморегуляция и формирование стиля поведения с учетом половоз- растных особенностей. Помочь преодолеть трудности адаптации на этапах про- фессионализации может психолого-педагогическая поддержка. Деятельность психологов в период адаптации направлена на выявление проблем первокурсни- ков, анализ причин, возникающих у них трудностей и оказание им психологиче- ской помощи и поддержки. Своевременная адаптация помогает студентам быстро овладеть вузовски- ми формами и приемами познавательной деятельности, что и создает предпо- сылки ее эффективного выполнения. Процесс адаптации личности характеризу- ется самоопределением ее в коллективе, обретением «своего лица», реализацией индивидуальных возможностей. Психологическая адаптация к вузовскому обучению – сложное явление, и на различные ее компоненты могут влиять разные факторы. При этом суще- ственными являются: - преемственность между школьными и вузовскими формами и методами обучения; - возрастно-половые и индивидуальные особенности психики; - собственная познавательная активность студентов (уровень и интенсив- ность их познавательных потребностей); - степень совпадения их ожидания по отношению к будущей профессии с реальностью обучения; - особенности учебно-воспитательного процесса в конкретном вузе. Исследования показывают, что именно характер отношений, складыва- ющийся между студентами в процессе совместной деятельности, определяет условия, которые или стимулируют процесс вхождения в студенческую жизнь, или, наоборот, сковывают активность студентов, препятствуют их адаптации в вузе [2]. Благодаря своему коллективному характеру, учебная, а также досуговая де- ятельность студенчества обладает большим педагогическим потенциалом, име- ет реальные возможности для развития коллективистских черт характера, взаи- мопомощи, сотрудничества. В коллективе реализуются общественно значимые

Тоқсанына бір рет шығарылады 248 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 мотивы деятельности, нравственные основы личности. Здесь человек получает возможность для наиболее полной реализации своих сил, признания, самоут- верждения. С целью определения специфики и возможных трудностей в социаль- но-психологической адаптации первокурсников, обучающихся по программе «Серпiн», а также создания условий для успешной адаптации студентов первого курса в ВКГУ, был продуман комплекс психолого-педагогического сопровожде- ния. Психолого-педагогическое сопровождение студентов, обучающихся по программе «Серпiн», включало в себя следующие мероприятия. 1) Входная диагностика (сентябрь-октябрь 2014 г.). Среди студентов- пер- вокурсников проводилось анкетирование и тестирование с целью выявления проблемных областей, связанных с адаптацией первокурсников. Через диагно- стирование выявлялись особенности психологических проблем, затрудняющих адаптацию, мотивация к учебной деятельности, способность к сознательной са- морегуляции поведения, коммуникативные особенности студентов-первокурс- ников, адаптационный потенциал. На основании комплексного психодиагно- стического обследования формулировались цели и задачи психокоррекционной работы со студентами по дальнейшей адаптации. 2) Социально-психологическое воздействие (с ноября 2014 по апрель 2015 г.). Проведены социально-психологические мероприятия по адаптации студентов. Психокоррекционные мероприятия подразумевали организацию тренинг-групп и групп встреч в учебных группах первокурсников при тесном взаимодействии с кураторами, организаторами воспитательной работы. Кроме этого, студентов на регулярной основе привлекали к активному участию во вну- тривузовских мероприятиях в течение года. 3) Итоговая диагностика (май 2015 г.). Заключительное социально-психо- логическое обследование студентов-первокурсников после проведения психо- коррекционных мероприятий. Основной целью явилась оценка эффективности проведения социально-психологической работы. В качестве инструментов диагностики были использованы следующие: 1) специально-составленная анкета, направленная на выявление степени удовлетворенности обучением в вузе; отношения с сокурсниками; определение основных проблем адаптации в учебном процессе; мотивы учебной деятельно- сти; взаимодействие с куратором и преподавателями и др; 2) проективная методика «Символические задания на выявление социаль- ного Я» (Лонг, Зиллер) – направленная на выявление социальных отношений в группе, определение социометрического статуса, выявление самооценки и осо- бенности социально-психологической адаптации в группе;

Региональный вестник Востока 249 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки 3) проективная методика «Рисунок несуществующего животного» – пред- назначенная для изучения личностных особенностей человека, отношения к себе, самооценки, внутриличностных конфликтов, которые могут провоциро- вать ситуацию дезадаптации. Всего было протестировано 107 студентов из 15 специальностей ВКГУ на этапе первого среза; количество человек, участвующих в двух срезах, а также в психокоррекционных мероприятиях составило 71 человек. Результаты анкеты позволяют охарактеризовать группу следующим обра- зом. Большинство первокурсников приехали из села (67%) и лишь ранее 33% проживали в городе. Положительное отношение к обучению в вузе продемон- стрировало большинство студентов как в начале обучения (93%), так и в конце первого года обучения (96%). Большинство студентов испытывают эмоциональ- но положительные чувства в процессе обучения (91% при первичной диагности- ке и 92% при повторной диагностике). При этом, 87% студентов-первокурсников в начале обучения высказали мнение, что у них сложились доброжелательные отношения с одногруппниками, при этом, 97% студентам комфортно находиться в группе. В конце первого года обучения 96% испытуемых высказали мнение, что с одногруппниками сложились доброжелательные отношения и 99% студен- там комфортно взаимодействовать в студенческой группе. Сравнительный анализ ответов на вопрос «Как вы оцениваете студенче- ские отношения в группе?» ранг ответов распределился по разному в первич- ной и вторичной диагностике. В первичной диагностике последовательность ответов, оценивающие студенческие отношения в группе была следующей: на 1 ранге преобладало мнение – «сложился дружный коллектив» (83%), на 2 ранге – выделились «активные участники, но в основном пассивные» (16%), на 3 ран- ге – участники группы «равнодушные, у многих отношения вне группы» (14%), на 4 ранге – «все разделились на компании» (13%), на 5 ранге – «присутствуют конфликтные ситуации» (3%). Результаты вторичной диагностики показали значительные изменения мне- ний студентов по вопросу студенческих отношений в группе. На 1 ранге оста- лось мнение «сложился дружный коллектив» (88%) – это подавляющее боль- шинство ответов. На 2 ранге – «все разделились на компании» (22%), на 3 ранге – «присутствуют конфликтные ситуации» (3%), на 4 ранге – «равнодушные, у многих отношения вне группы» (15%) и на 5 ранге – «выделились активные, но в основном все пассивные» (5%). В целом, и первичное и вторичное анкетирование показали одинаковую об- щую картину мотивационной сферы у всех студентов, обучающихся по програм- ме «Серпін». На первом месте в учебной деятельности у студентов стоит мотив «стать высококвалифицированными специалистами», что подтверждается пока-

Тоқсанына бір рет шығарылады 250 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 зателями первичной диагностики – 78% выборов студентов и вторичной диагно- стики – 71% выборов студентов. На втором месте стоит мотив «приобретения прочных и глубоких знаний». При первичной диагностике 40% студентов вы- брали данный мотив, а при вторичной диагностике – 42% студентов. На третьем месте стоит мотив «получения диплома». По данному ответу во вторичной диа- гностике проявилась тенденция снижения выбора студентами данного мотива с 18% на 16%. Мотив «добиться одобрения родителей» остался на том же 4 месте, около 7% студентов в конце учебного года вновь выбрали данный мотив, т.е. для них по-прежнему важным стимулом является одобрение родителей. Добиться уважения преподавателей не является мотивом обучения в вузе для студентов, обучающихся по программе «Серпін». На вопрос «Как быстро студенты адаптировались к условиям жизни» в на- чале учебного года (первичная диагностика) и в конце учебного года (вторичная диагностика) по группе студентов, обучающихся по программе «Серпін», по- лучилась следующая общая картина. В первую очередь, студентам легко было адаптироваться к общению с людьми, с которыми они учатся. На втором ранге в ответах студентов в двух диагностических срезах стоит показатель, связанный с адаптацией «к распределению свободного времени». Адаптация «к системе об- учения в вузе» вполне прогнозируемо увеличилась с момента обучения в вузе. В начале года данный критерий занимал лишь 5-й ранг, тогда как в конце обуче- ния – уже второй. На третьем и четвертом ранге по быстроте адаптации остается адаптация к условиям жизни в общежитии и к условиям жизнедеятельности в городе. Наибольшие трудности студенты, обучающиеся по программе «Серпін», испытывали в начале процесса адаптации к климатическим условиям (8-й ранг), по итогам повторной диагностики – этот показатель переместился на 6-й ранг. Соответственно, адаптация к резким и четко выраженным сезонным погодным условиям остается для юношей и девушек, приехавших из южных областей Ка- захстана одной из трудностей в адаптации. Изучение казахского языка местного диалекта явилось в некотором роде препятствием для студентов, обучающихся по программе «Серпін» как в начале обучения в вузе (6-й ранг), так и в конце обучения (4-й ранг). При этом необходимость изучения русского языка является также затруднением – на 7-й ранг этот показатель определили студенты в начале обучения и на 5-й ранг – по итогам повторной диагностики в конце учебного года. По итогам диагностики личностной сферы через проективные методики были определены уровни дезадаптации (высокий, умеренный и низкий), в соот- ветствии с чем, выделены студенты, вошедшие в группу риска. В целом, всех студентов-первокурсников, прибывших из южных областей Республики Казахстан, характеризует отсутствие явных признаков агрессивного

Региональный вестник Востока 251 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки поведения, в большей мере они проявляют признаки тревожности и заниженной самооценки. Можно, в общем, дать следующую характеристику студентам – данные студенты в меньшей мере будут проявлять лидерский потенциал, не любят быть в центре внимания; не комфортно себя чувствуют в ситуации убеждения или оказания влияния; не готовы высказывать свое мнение; внешне конформные, но внутри имеющие свое мнение; трудно сходятся с людьми, но в дальнейшем бы- стро привыкают и могут привязываться к отношениям и к людям; могут скры- вать свои эмоции от окружающих, редко выражают свои чувства. Необходимо отметить, что после первичной диагностики на группе риска была проведена работа, включающая в себя проведение социально-психологиче- ских тренингов, направленных на создание благоприятной атмосферы в группе, формирование сплоченности и доверительных отношений, содействие развитию стрессоустойчивости, оказание психологической поддержки. На рисунке 1 представлены данные по уровням проявления дезадаптации студентов, обучающихся на разных специальностях по программе «Серпiн», по результатам анкеты, методик «Символические задания на выявление социально- го «Я» и «РНЖ» в двух срезах.

70 62 59 60

40 25 30 20 21 20 13

0 1 2 3 Условные обозначения: OX – уровень дезадаптации: 1) высокий, 2) умеренный, 3) низкий OY – процент Ряд 1 – первый срез (2014г) Ряд 2 – второй срез (2015г) Рисунок 1 – Уровни дезадаптации студентов, обучающихся по программе «Серпiн», в двух срезах

Тоқсанына бір рет шығарылады 252 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 Как видно из данных рисунка 1 произошло небольшое увеличение количе- ства студентов, которые показывают высокий уровень проявления дезадаптации (с 13% до 21%). Проявления умеренной адаптации немного снизились с 25% у студентов в начале учебного года до 21% в конце первого года обучения. Соот- ветственно, социально-психологическую адаптацию демонстрировали 62% сту- дентов в 2014 году и 59% студентов в 2015году. Для того, чтобы более точно определить какие изменения произошли у сту- дентов, обучающихся по программе «Серпiн», в начале обучения в ВКГУ и в конце 1-го года обучения, были проанализированы более подробные результаты диагностики (рисунок 2). 4% 15%

36% 1 2 3 4 21% 5 6

1% 22%

Условные обозначения: Ряд 1 – изначальная адаптация Ряд 2 – адаптация Ряд 3 – проявления дезадаптации снизились Ряд 4 – уровень дезадаптации остался на прежнем уровне Ряд 5 – возникли проявления дезадаптации Ряд 6 – усилились проявления дезадаптации Рисунок 2 – Динамика изменений проявлений социально-психологической адаптации студентов, обучающихся по программе «Серпiн»

Из 71 студента, участвующего в повторной диагностике, 36% студентов не проявляли изначально признаков дезадаптивного поведения. 22% студентов в конце обучения стали демонстрировать более уверенное поведение, увеличи- лись коммуникативные контакты, они стали менее тревожными. Это частично отразилось и на самооценке и на показателях внутриличностного конфликта. Региональный вестник Востока 253 Выпускается ежеквартально психолого-педагогические науки Проявления дезадаптации снизились лишь у 1% студентов, при сравнении с первоначальным уровнем. У 21% проявления дезадаптации остались на преж- нем уровне. Особое внимание следует уделить студентам, у которых возникли проявления дезадаптации – 15%, либо они усилились – 4%. У таких студентов в начале обучения в ВКГУ не было отмечено явных признаков дезадаптивного поведения, однако к концу 1го курса обучения, данные студенты стали демон- стрировать заниженную самооценку, повышенную тревожность, низкие комму- никативные навыки, высокое переживание внутренней неустроенности, эмоци- ональные переживания. Такие студенты, скорее всего, испытывает затруднения в установлении личных доверительных контактов, в большей мере замкнулись в себе. Таким образом, заключительное социально-психологическое обследование студентов-первокурсников после проведения психокоррекционных мероприятий на начальном этапе обучения в вузе после результатов первичной диагностики, позволило определить, что у 23% студентов проведенная социально-психологи- ческая работа показала свою эффективность. В то же время, мы определили 21% студентов-первокурсников, у которых признаки дезадаптивного поведения оста- лись на прежнем уровне. В связи с тем, что психокорекционное воздействие было оказано лишь сту- дентам, которые продемонстрировали явные признаки дезадаптивного поведе- ния и внутриличностные проблемы в самом начале обучения, а остальные сту- денты в данной работе не были задействованы, в конце первого года обучения в вузе мы обнаружили 14% студентов, у которых ранее не было выявлено проблем в социально-психологической адаптации. Эти результаты показывают актуаль- ность проведения социально-адаптационных тренингов и психологического со- провождения для всех студентов-первокурсников, а не только для тех, кто попал в группу риска. Кроме этого, необходимо предусмотреть более углубленный вариант пси- хокоррекционного воздействия для студентов группы риска. Данную работу не- обходимо проводить на регулярной основе в течение года, она должна в себя включать следующие формы работы – тренинги; ролевые и ситуативные игры; дискуссии; беседы; социально-педагогическое сопровождение всего педагоги- ческого процесса; психолого-коррекционное воздействие через индивидуальные консультации; включение студентов во внеучебную деятельность. В данной работе должны быть задействованы как кураторы учебных групп, которые напрямую взаимодействуют со студентами и имеют возможность пери- одически связываться с родителями или родственниками студентов для поддер-

Тоқсанына бір рет шығарылады 254 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА. 4 (72) 2016. С. 245-255 ISSN 1683-1667 жания благоприятной атмосферы и направлении родителей в областях жизнеде- ятельности их детей, в которых они в первую очередь нуждаются для создания атмосферы понимания и поддержки. В процессе сопровождения должны уча- ствовать также и другие специалисты университета, как педагоги, так и психоло- ги, которые могут через углубленные варианты индивидуальной работы снизить страхи, внутренние конфликты студентов и спровоцировать личностное разви- тие, развить способность к сознательной саморегуляции поведения, повысить уровень притязаний. Таким образом, перспективу дальнейшей работы мы видим в психолого-пе- дагогическом сопровождении студентов, обучающихся по программе «Серпiн» в следующих направлениях: – развитие личности студента через раскрытие его интеллектуального и личностного потенциала, поддержке его психического здоровья; – развитие групповой сплоченности, создание благоприятного психологи- ческого климата в коллективе; – развитие навыков эффективного межличностного взаимодействия, повы- шения уверенности в себе; – развитие лидерского потенциала, как необходимого условия для дальней- шей социализации в поликультурном пространстве восточного региона Казах- стана; – в вузе необходимо создать условия для студентов не только принимать активное участие в конкурсах и соревнованиях, но и вовлекать в исследователь- скую и научно-практическую работу через такие формы обучения, как подго- товка проектов, выступления на конференциях, интеллектуальные игры, дебаты.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Боровик О.Н. Помощь психологов в адаптации первокурсников / О.Н. Боровик, Л.В. Сгонник // Специалист. – 1998. – №9. 2. Малышева Н.А. Развитие коммуникативных потребностей студента в процес- се адаптации в вузе / Н.А. Малышева // Педагогические условия совершенствования адаптационных процессов в вузе: Межвузовский тематический сборник. – Барнаул: Изд. Алт. Ун-та, 1988.

REFERENCES 1. Borovik O.N., Pomoshh’ psihologov v adaptacii pervokursnikov. O.N. Borovik, L.V. Sgonnik. Specialist. 1998, 9 (in Russ). 2. Malysheva N.A., Razvitie kommunikativnyh potrebnostej studenta v processe adaptacii v vuze. Pedagogicheskie uslovija sovershenstvovanija adaptacionnyh processov v vuze. Mezhvuzovskij tematicheskij sbornik. Barnaul. Izd. Alt. Un. ta, 1988 (in Russ).

Региональный вестник Востока 255 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар

ӘОЖ 159.9.1

Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Мақалада студенттердің өзіндік жұмыс аспектілерінің өңделуіне қарамастан, отандық ғылымы мен тәжірибесінде қазіргі білім беру процесінде ұйымдастыру ерекшеліктері зерттелінген. Сонымен қатар кредиттік жүйедегі оқыту жағдайында өзіндік жұмысты ұйымдастыру мәселесі қарастырылған. Түйін сөздер: өзіндік жұмыс, студент, педагогика, білім беру, нәтиже.

ЭФФЕКТИВНЫЕ СПОСОБЫ ДЛЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ СТУДЕНТОВ В статье рассмотрены аспекты самостоятельной работы студентов, независимо от отечественной науки и практики со спецификой текущей организации учебного процесса. В то же время, кредитная система и условия обучения, предоставленной организацией самостоятельной работы. Ключевые слова: самостоятельная работа, студент, педагогика, образование, ре- зультат.

EFFECTIVE WAYS FOR STUDENTS’ INDEPENDENT WORK Machining article aspects of students’ independent work, regardless of the national science and practice with the specifics of the current organization of educational process. At the same time, the credit system and learning environment provided by an independent organization of work. Keywords: independent work, student, education, education, results.

Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қарқынды дамуы, оның ұлттық мақсаттары жоғары білім беру жүйесінің күшті әрі нәтижелі болуын талап етеді. Жоғары білім ұлттық, интеллектуалдық, эстетикалық және рухани ресурстарды ұдайы түрде қалыптастыра отырып, олардың сапасын арттырады. Сондай- ақ ол қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығы мен тиімділігінің қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Соңғы кездегі әлеуметтік және экономикалық салалардағы болып жатқан түбегейлі өзгерістер пайда бола бастаған ақпараттық қоғам ортасында болып жатқан қарқынды өзгерістерге, ақпараттар көлемінің ұлғаюына, жаңа ақпарат технологияларының қарқынды дамуына сай болуын талап етеді. Жоғары мектеп жүйесі жалпы үрдістер мен тенденциялардан тыс,

Тоқсанына бір рет шығарылады 256 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 256-263 ISSN 1683-1667 дүниежүзілік еңбек нарқының сұраныстарынан тыс дами алмайды. Бүгін, Қазақстан жоғары мектебінің даму мәселелерін шешуді тек қана ұлттық дәреже көрсеткіштерінен бастауға болмайды. Қазақстанның қазіргі уақыттағы білім беру жүйесі дүниежүзілік білім кеңістігіне енудің күрделі мәселесін шеше отырып, қайта құрылып, өзгеру үрдісі үстінде. Осыған байланысты білім берудің «қолдаушы» немесе «ағартушы» парадигмасының орнына «өмір бойы білім алу» немесе үздіксіз білім беру идея- сы маңызды орын алатын білім берудің жаңа парадигмасы келді. Үздіксіз білім беру идеяларын жүзеге асыру қазіргі заманғы білім беру жүйесінің негізгі қарама-қайшылығына – қазіргі уақыттағы дүниежүзілік білімнің қарқынды өсуі мен білім беру кезеңіндегі оларды меңгерудегі шектеулі мүмкіншіліктер арасындағы негізгі қарама-қайшылықты жоюға бағытталған. Мұндай қарама-қайшылық білім беру орнына өзінше білім алу, өздігінен ақпараттарды қарастырып, одан қажеттісін табу біліктілігін қалыптастыруды жүктейді. Жоғары оқу орнында жасалатын өзіндік жұмыс жаңа материалдың кезеңдеп меңгерілуіне, оның бекітілуіне, қолданылуына, қайталануына және т.б. себеп болады. Жеке оқу танымының шынайы біртұтас әрі бөлінбейтін үрдісі жасанды түрде мүшеленеді. Бұл студенттің ойларының дамуын тежеп немесе оның дамуына ықпал ететін білімді меңгеруге мүмкіндік туғызбайды. Негізінде мұндай іс-әрекет барысында осы білімді шығармашылықта пайдаланудың тәжірибелері жинақталмайды. Студенттің дербес, өзіндік жұмысының нәтижелі болуы оның қалай ұйымдастырылғанына, білімінің мазмұны мен сипатына, оқу үрдісі логикасына, аталмыш өзіндік жұмыс кезіндегі білімі мен алатын білімі арасындағы байланы- сына, осы жұмыстың нәтижелеріне және т.б. тәуелді болады. Педагогикалық әдебиеттерден дербес өзіндік жұмыстың мәселесі жай- лы көптеген көзқарастарды кездестіруге болады. Бұдан аталмыш ұғымның сан қырлы болатынын түсінуге болады, сондықтан бұл ұғымның анықтамасы нақтылауды қажет етеді. Орта және жоғары мектеп мамандары мен отандық педагогтердің айтуынша, қандай да бір іс-әрекет саласындағы адамзаттың жинақтаған ілімдерін меңгерудегі оқушылардың өзіндік еңбегі мамандарды даярлаудың негізі болуы қажет. Өздігінен орындайтын жұмыс мәселесіне, соның ішінде студенттердің өздігінен орындайтын жұмысына деген қызығушылық бірнеше онжылдықтар бойы орын алған және әлі де өзекті. Бұл мәселемен ғалым-педагогтер, жоғары мектеп мамандары айналысуда: Л.В. Жарова,1986; А.В. Петровский, 1986; В.Я.

Региональный вестник Востока 257 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар Ляудис, 1989; Е.Л. Белкин, 1989; В.А. Козаков, 1990, 1991 және т.б. Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың көптеген аспектілерін зерттеу барысында бүгінгі қоғамның сұранысы мен жағдайына байланысты болатын бір айналымдылықты байқауға болады. Оқыту әдістерінің белгілі бір мөлшерде әр кезде уақыттың талаптарына сәйкес болатынын аңғару қиын емес. Зерттеулердің мақсаттары мен мәселелеріне байланысты авторлардың ұсынған өздігінен орындайтын жұмыс жайлы бірқатар анықтамаларының толық талдаулары М.Г. Гаруновтың, О.А. Наильсонның және П.И. Пидкасистыйдың еңбектерінен орын алған. Студенттің өздігінен орындайтын жұмысына көп көңіл бөлу қажеттілігінің сақталу себебі мынада: қазіргі уақыт кезеңі осы тараптағы әртүрлі білім беру жүйелеріндегі жинақталған тәжірибені ой елегінен өткізіп, қорытындылауды талап етеді. Зерттеушілер атап айтқандай, өздігінен орындайтын жұмысқа берілетін анықтамалардың әртүрлі болуы кездейсоқ емес. Бұны өздігінен орындайтын жұмысты оқытушының да, оқушының да өзара іс-әрекеттерін екі жақты үрдіс ретінде қарастырғанда байқалатын оның екіжақты сипатымен түсіндіруге болады. Біздің пікіріміз бойынша, П.И. Пидкасистый ұсынған анықтамасында ғана өздігінен орындайтын жұмыстың мәніне деген көзқарастың көпаспектілігі көрсетілген. Автор өздігінен орындайтын жұмысты оқытудың негізгі амалдары ретінде қарастырады: – әрбір нақтылы білім меңгеру кезінде белгілі бір дидактикалық мақсат пен мәселеге сәйкес болады; – оқушының білместіктен білімге дейінгі қозғалысының әрбір кезеңінде белгілі бір танымдық мәселелерді шешу үшін және ойлау әрекетінің төменгі деңгейден жоғарғы деңгейге қарай қозғалысы үшін қажетті білімнің көлемі мен деңгейін қалыптастырады; – өз білімін өздігінен жүйелі түрде толықтырып отыруға деген психология лық мақсаты және оқу, ғылым, өндіріс мәселелерін шешу барысындағы ғылыми және саяси ақпараттар ағынында дұрыс бағыт таңдай білу іскерлігін қалыптастырады; – оқушының кәсіби іс-әрекетінің, таным мен мінез-құлық әдістерін меңгерудегі өзін-өзі көрсетуінің және өзіндік тәртібінің маңызды шарты болып табылады; –педагогикалық басқарманың және оқушының кәсіби тұрғыдан анықталуы мен оқу үрдісі барысындағы ғылыми-өндірістік және танымдық өзіндік іс- әрекетіне басшылық етудің негізгі құралы болып табылады. Өздігінен орындайтын жұмыстың мағынасын осылайша түсіну, бұл

Тоқсанына бір рет шығарылады 258 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 256-263 ISSN 1683-1667 ұғымның ішкі және сыртқы жақтарын ескеруге мүмкіндік береді. Өздігінен орындайтын жұмыс, бір жағынан, оқу үрдісі барысындағы студенттің өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыру мен басқарудың педагогикалық құралы ретінде болса, екінші жағынан, оқу мен ғылымды үйренудің арнайы бір түрін білдіреді. Сонымен, әрі білім берудің құралы, әрі оқу-ғылым танымының түрі болатын жоғары мектептегі оқу үрдісі жүйесіндегі студенттердің өзіндік жұмысының екіжақтылық мағынасы жайлы айтқан жөн. П.И. Пидкасистыйдың пікірі бойынша, «өзіндік жұмыс» ұғымында педагогикалық және гносеологиялық екі жақтың бірлігі мен қарама- қайшылығынан орын алатын, құралы мен түрлері арасындағы дидактикалық қайшылық бар. Б.П. Есипов «өзіндік жұмыс» ұғымының мағынасын анықтау барысында оқушының өзіндік жұмысы ойдағы және физикалық әрекеттердің өзіндік орындалуының өзіндік оймен міндетті түрде бірігуін білдіретінін айтты. Т.И. Ильина бұл ұғымға «оқытушының тікелей қатынасуынсыз, тек басшылық етуімен ғана орындалатын оқушының фронтальдық, топтық және жекелеген іс- әрекетінің ерекше түрі» ретінде анықтама берді. «Өзіндік жұмыс» ұғымының мағынасын төмендегілердей етіп ашып көрсету әрекеттері кездеседі: – оқыту әдісі ретінде (Ю.К. Бабанский); – оқу іс-әрекетінің түрі ретінде (Т.А. Ильина); – оқыту түрі ретінде (М.К. Гарунов); – дербес танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен басқарудың құралы ретінде. Қазіргі уақытта көзқарастың соңғысы кең таралаған. Оқытудың кез келген түрінің танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың құралы болуы оның мағынасын ашып көрсетеді дейді Н.В. Кузьмина. Сонымен, педагогикалық әдебиеттердегі «өзіндік жұмыс» ұғымы анықтамаларының әртүрлі нұсқаларын ескеріп және педагогикалық іс-әрекеттің өзіндік тәжірибесіне сүйене отырып, төмендегідей анықтама ұсынылады: өзіндік жұмыс – оқытушы тікелей қатыспайтын, бірақ оның әдістемелік басшылығымен және тапсырмасы бойынша орындалатын студенттің жобадағы жұмысы. Өзіндік жұмыс әрбір пәнді меңгеру үшін ғана емес, сонымен қатар жалпы, оқу, ғылыми, кәсіби іс-әрекеттегі өзіндік жұмыс біліктіліктерін, өзіне жауапкершілік ала білу қабілеттілігін, проблеманы өзінше шешу мүмкіндігін, құрылымды шешімдерді таба білуді, дағдарыс жағдайынан шыға білуді және т.б. іскерліктерді қалыптастыру үшін арналған. Студенттің өзіндік жұмысының маңыздылығы жеке пән аясынан әлдеқайда асып түседі, сондықтан мамандар даярлаушы жоғары оқу орындары өзіндік жұмысты ұйымдастыру біліктіліктері

Региональный вестник Востока 259 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар мен іскерліктерінің жүйесін қалыптастыру стратегиясын жасап шығаруы қажет. Мұны студенттердің өздігінен жұмыс жасау деңгейі мен оларға қойылатын талаптарының оқу барысында өз мәресіне жеткізуден бастау қажет. Қазақстан Республикасындағы білім берудің кредиттік технологиясына өтудегі білім берудің жаңа парадигмасына сәйкес кез келген жас маман төмендегі аталғандарды меңгеруге міндетті: негізгі білімді, өз кәсібіне байланысты кәсіби іскерліктер мен біліктіліктерді, жаңа проблеманы шешудің шығармашылық және зерттеу іс-әрекеттерінің тәжірибесін, әлеуметтік-бағалау іс-әрекетінің тәжірибесін. Білім берудің кейінгі екі бөлімі студенттің өзіндік жұмысы барысында ғана қалыптасады. Сондай-ақ мамандығы мен іс-әрекетіне (зерттеуші, жобалаушы, құрастырушы, технолог, жөндеуші, менеджер және т.б.) байланысты өзіндік жұмыстың дифференциалды белгілерін жасап шығару кафедраның мақсаты болып табылады. Жоғары оқу орнында оқытудың әдісі мен оқушылардың өзіндік жұмыс жасай білуінің деңгейі бойынша орташа мамандандырудан өзгешеленеді. Оқытушы студенттің танымдық іс-әрекетін тек ұйымдастырады. Студент тану үрдісін өзі жүзеге асырады. Өзіндік іс-әрекетпен бекітілмеген білімдердің ешқайсысы адамның шынайы жетістігі бола алмайды. Сонымен қатар өзіндік жұмыстың тәрбиелік мағынасы да бар: ол өзіндік жұмыс жасауды іскерлік пен біліктіліктер жиынтығы ретінде ғана қалыптастырып қоймай, сондай-ақ қазіргі заманғы жоғарғы дәрежедегі маман тұлғасының құрылымында маңызды рөл атқаратын мінез сипаты ретінде қалыптастырады. Сондықтан әрбір жоғары оқу орнындағы, әрбір курстағы суденттің өзіндік жұмысына қажетті материал оқытушының басшылығымен мұқият таңдалынып алынады. Жоғары оқу орындарында семестрге арналған өзіндік жұмыстар графигі жасалып, семестрлік оқу жоспарлары мен оқу бағдарламалары қосымша көрсетіледі. Графиктер уақытты дұрыс ұйымдастырып, оны тиімді пайдалануға мәжбүр етеді. Жұмысты оқытушы жүйелі түрде қадағалап отыруы керек. Ғылыми-теориялық дәріс, студенттердің алған білімдерінің жиынтығы өзіндік жұмыстың негізін қалайды. Студенттер білімді алу барысында олардың орындалуының әдістемелік нұсқауларын, оқулықтардың, қажетті әдебиеттердің тізімін алады. Жоғары оқу орындарында дербес өзіндік жұмыстардың бірқатар түрлері орын алған: лекцияларға, семинарларға, зертханалық сынақтарға, емтихандарға дайындық, рефераттарды, курстық жұмыс пен жоба тапсырмаларын орындау, ал соңғы қорытындылау кезеңінде – дипломдық жобаны орындау негізінде жүзеге асырылады. Егер өзіндік жұмыс екі немесе үш адамға арналса ол неғұрлым нәтижелі болады. Топтасып жұмыс істеу мотивациясы мен өзара интеллектуалдық белсенділіктің факторын күшейтіп, студенттердің бірін-бірі қадағалауы арқылы танымдық іс-әрекеттің нәтижелілігі көтеріледі.

Тоқсанына бір рет шығарылады 260 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 256-263 ISSN 1683-1667 Серіктестің болуы студент психологиясын біршама өзгертеді. Студент жеке дайындық барысында өз іс-әрекетін толық орындалып бітті деп субъективті бағалайды, алайда мұндай бағалаудың қате болуы мүмкін. Топтасып дербес жұмыс жасаған кезде бірін-бірі бақылайды және кейін оны оқытушы түзейді. Өзіндік оқу іс-әрекетінің бұл екінші қатары жұмыстың жалпы нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Өзіндік жұмыс қажетті жоғары деңгейде болған жағдайда студент жұмыстың жекелеген бөлігін өздігінен орындап, оны өзінің серіктесіне, курстасына көрсетуі мүмкін. Өзіндік жұмыс төмендегі жайттарға себеп болады: – білімді тереңдету мен кеңейтуге; – танымдық іс-әрекетке деген қызығушылықты қалыптастыруға; – танымдық қабілеттіліктерді дамытуға. Сондықтан ол мамандар даярлаудың нәтижелілігін көтерудің басты резерві болып табылады. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі бағыттары мен басты педагогикалық аспектілерін қарастыруға болады. Студенттердің жоғары оқу орындарындағы қалыптасқан оқу іс-әрекетіндегі білім беру түрлері: лекциялар, зертханалық сабақтар, семинарлар, өзіндік жұмыс пен үй тапсырмалары түрлерінің шарты болады. Сондай-ақ қадағалау жүйесі де оның бағытына негіз болады. Оқытушы лекцияда студенттерге қажетті әдебиетті ұсынып, оқулықтармен және негізгі материалмен жұмыс жасау әдістерін түсіндіреді. Тақырыптың проблематикасын, оны меңгеру логикасын ашып көрсететін, әдебиеттер тізіміне сипат берілетін, өзінше дербес жұмыс жүргізуді қажет ететін бөлімдер аталып айтылатын кіріспе және бағдарлаушы лекциялар осыған қатысты ерекше мүмкіншіліктер туғызады. Семинарлық және жобалық тапсырмалар жауаптардың, есептердің, шешімдердің тиімді нұсқаларын іздестіруді жетілдіруге бағытталуы керек. Өзіндік жұмыс студенттің жұмысын түзетуге және оның сапасын көтеруге тірек болатын дидактикалық материалдарды пайдалана отырып орындалады. Қазіргі кездегі білім беру практикасында жиі кездесетін өзіндік жұмыс мәселесінің анықталмауы – оның шешімін табу үрдісі студенттің дербес танымдық іс-әрекетінің сипатынан оқшауланып қалады. Және де студент өздігінен қаншалықты жұмыс жасаса да, өзіндік таным әрекеті «сынақтар мен қателіктер» принципі бойынша немесе үйреншікті схемалардың бірі бойынша жүзеге асырылады. Аталмыш үрдіс бірінші жағдайда жасырын болып, басқарусыз қалады. Сондықтан дербес өзіндік жұмыстарды орындау барысындағы танымдық өнімнің пайда болуы егер студент ойының дамуына, оның танымдық қабілеттілігіне, кәсіби дайындығына ықпал етсе де, бастама жасауға ынталандырса да, ретсіз түрде жүзеге асады. Сол уақытта білім беру

Региональный вестник Востока 261 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар өзінің дамыту және оқыту функцияларының дәрежесін жоғалтып алады. Өзіндік жұмыстың мақсаты мен оның күрделілігі әртүрлі оқу курстарына байланысты өзгеріп тұратыны айдан анық. Мәселе күрделілігінің өзгеріп отыруы қазіргі заманғы оқу үрдісіндегі өзіндік жұмыс арқылы студенттер бағдарламада көрсетілген білімді, біліктілікті және іскерлікті ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге өздерінің кәсіби-шығармашылық мүмкіншіліктерін дамыта отырып, өздігінен үздіксіз білім алуға даярланатындай етіп ұйымдастыруды қажет етеді. Студенттің кез келген танымдық тәжірибесі белгілі бір мазмұн шеңберін қамтитын ойлау әрекеттерінің әртүрлі амалдарындағы «білім тануының» нақтылы бір әрекетінен көрінеді. Бұл мазмұндық танымдық әрекеттер объективті түрде болатын білім танудың алдын ала жоспарланған жағын білдіреді. Олар жаңа білімді меңгерудегі тапсырмалардың орындалуына, біліктілік пен іскерліктің, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесінің қалыптасуына бағытталған, мақсаты төмендегідей болатын әрекеттерді білдіреді: – ауызша және көру қарым-қатынастарына негізделген ұғымды, нысананы танып және жете білу, сондай-ақ іс-әрекеттің қандай да бір түрлерін есте сақтау және көрсету; – жаңа жағдайдағы нақтылы бір тапсырмалар тобын шешу мақсатында білімді, біліктілікті және іскерлікті өзекті ете отырып, қайта өңдеу, іс-әрекет тәсілдерінің түрлерін өзгерту; – жаңа ақпаратты алу немесе іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін жасау мақсатында инвариативтік және изоморфтық құрылымдардың, көзқарастар мен түсініктердің сипаттарын біріктіру; – әдеттегідей емес жаңа мәселелерді анықтау, оларды шешудің жаңа бағдарламалары мен тәсілдерін жасау. Сонымен, өзіндік жұмыс – бұл төмендегідей жайттарға себеп болатын білім беру құралы: – меңгерудің нақтылы бір кезеңінде нақты бір дидактикалық мақсат пен таным мәселесіне сәйкес болады; – студенттің білместіктен білуге дейінгі қозғалысының әрбір кезеңінде танымдық мәселелердің белгілі бір тобын шешуге қажетті білімінің, біліктілігі мен іскерлігінің деңгейін, көлемін және осыған сәйкес оның ойлау әрекетінің төменгі деңгейінен жоғары деңгейге дейін көтерілуін қалыптастырады; – студентке өз білімін, оқу, ғылым және өндіріс мәселелерін шешу барысындағы қажетті ғылыми, саяси ақпарат тарағынында бағдар ала білу іскерлігін жүйелі түрде өздігінен толықтырып отыруының психологиялық мақсатын қалыптастыруға мүмкіндік береді;

Тоқсанына бір рет шығарылады 262 Шығыстың аймақтық хабаршысы Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 256-263 ISSN 1683-1667 – студенттің танымдық және мінез-құлықтық кәсіби іс-әрекетінің әдістерін меңгерудегі өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзіндік тәртібінің маңызды шарты болып саналады; – студенттің білім алу барысындағы өзіндік ғылыми-өндірістік және танымдық іс-әрекетін педагогикалық басқарудың маңызды құралы болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Айтмамбетова Б.Р. Оқыту әдістері / Б.Р. Айтмамбетова, Л.К. Керимов. – Алматы, 1992. 2. Гатаулин Г.Ф. Сабақ түрлері және оның құрылымы / Г.Ф. Гатаулин // Бастауыш мектеп. – 1998. – 5. 3. Немов Р.С. Психология. В 3 томах / Р.С. Немов. – М., 1995. 4. Манасбаева Қ. Тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері / Қ. Манасбаева // Бастауыш мектеп. – 1999. – 2. 5. Овчарова Р.В. Детская психология / Р.В. Овчарова. – М., 1999. 6. Ордабекова Г. Дидактикалық ойындарды қолдану / Г. Ордабекова // Бастауыш мектеп. – 1997. – 3. 7. Психологические тесты. – М., 2002. 8. Психологические методы / Под ред. А.А. Бодалева. – Ленинград, 1997. 9. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании / Е.И. Рогов. – М., 1995. 10. Сәрсенғалиева Т. Табиғатпен таныстыруда өткізілетін дәстүрден тыс сабақ / Т. Сәрсенғалиева, Қ. Дүтбаева // Бастауыш мектеп. – 1998. – 5. 11. Тұрғынбаева Б. Бастауыш кластар үшін ұсынылатын үлгі тақырыптар / Б. Тұрғынбаева. – Алматы, 1993.

REFERENCES 1. Ajtmambetova B.R., Kerimov L.K., Oqytu adіsterі. Almaty, 1992 (in Kaz). 2. Gataulin G.F., Sabaq turlerі zhane onyn qurylymy. Bastauysh mektep, 1998, 5 (in Kaz). 3. Nemov R.S., Psihologija. V 3 tomah. M., 1995 (in Russ). 4. Manasbaeva Q., Tarbie zhumysyn ujymdastyru erekshelіkterі. Bastauysh mektep, 1999, 2 (in Kaz). 5. Ovcharova R.V., Detskaja psihologija. M., 1999 (in Russ). 6. Ordabekova G., Didaktikalyq ojyndardy qoldanu. Bastauysh mektep, 1997, 3 (in Kaz). 7. Psihologicheskie testy . M., 2002 (in Russ). 8. Psihologicheskie metody. Pod red. A.A. Bodaleva. Leningrad, 1997 (in Russ). 9. Rogov E.I., Nastol’naja kniga prakticheskogo psihologa v obrazolvanii. M., 1995 (in Russ). 10. Sarsenqalieva T., Dutbaeva Q., Tabiqatpen tanystyruda otkіzіletіn dasturden tys sabaq. Bastauysh mektep, 1998, 5 (in Kaz). 11. Turqynbaeva B., Bastauysh klastar ushіn usynylatyn ulgі taqyryptar. Almaty, 1993 (in Kaz).

Региональный вестник Востока 263 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences

UDC 37.013.75

N.A. ZAVALKO, T.T. BEKSOLTANOVA

S. Amanzholov East Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

ANALYSIS OF RESULTS OF EXPERIMENTAL WORK ABOUT DEVELOPMENT OF MONITORING SYSTEM IN BRANCH OF JSC «NCAT» ORLEU» IAT PW IN EAST KAZAKHSTAN REGION This article describes the features of the monitoring researchfor listeners of short-term advanced training courses. The data of the monitoring studies was analyzed. The ways of improving that work was outlined. Key words: monitoring, training, the effectiveness of monitoring, quality.

«ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ ФИЛИАЛЫ ШҚО БОЙЫНША ПҚ БАИ МОНИТОРИНГТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ЭКПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ НӘТИЖЕСІНІҢ ТАЛДАУЫ Мақалада қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстарының тыңдаушыларына арналған мониторингтік зерттеудің ерекшеліктері көрсетілген. Мониторингтік зерттеулердің деректері көрсетіліп, жұмысты жетілдіру жолдары айқындалған. Түйін сөздер: мониторинг, біліктілікті арттыру, мониторинг тиімділігі, сапа.

АНАЛИЗ РЕЗУЛЬТАТОВ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЙ РАБОТЫ ПО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ СИСТЕМЫ МОНИТОРИРОВАНИЯ В ФИЛИАЛЕ АО «НЦПК «ӨРЛЕУ» ИПК ПР по ВКО В статье описаны особенности проведения мониторинговых исследований для слушателей краткосрочных курсов повышения квалификации. Проанализированы данные мониторинговых исследований. Намечены пути совершенствования этой работы Ключевые слова: мониторинг, повышение квалификации, эффективность монито- ринга, качество.

The relevance of the choice of our research topic connected with the need to improve the quality of Kazakhstan’s education system at all its stages, including the system of professional development of teachers. In this process, monitoring the effectiveness of activities takes a special place. At the same time, according to the analysis of the literature and practice of work, there is a contradiction between the need for monitoring the quality of training of teachers and insufficient degree of elaboration of relevant organizational and pedagogical conditions of the process. In accordance with the Law of The Republic of Kazakhstan «On education» [1] every teacher should improve their qualifications at least once every five years. The leading role in the professional development of teachers plays Joint-stock company

Тоқсанына бір рет шығарылады 264 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, T.T. BEKSOLTANOVA. 4 (72) 2016. Р. 264-271 ISSN 1683-1667 “National Centre of Advanced Training “ORLEU”. A significant role in the quality management system in the activities of training institutions takes a providing the advanced nature of education programs, taking into account the expectations of teachers, support to the social mandate of all consumers of educational services. These functions are taken over by the quality of the monitoring system of the educational process [2]. Monitoring of system of advanced training, this multi-level system of diagnostic and analytical procedures, the use of which must meet strict requirements. By monitoring in education, we meanthe system of collection, processing, storage and dissemination of information about the educational system or its individual components, which focused on information management software that allows to judge the state of the object at any time and can provide its forecast of development. To carry out the experimental work sample of teachers was determined among listeners of refresher courses. Groups for the study were selected based on a random sample of the monthly number of groups organized by the branch of Joint-stock company “National Centre of Advanced Training “ORLEU” Institute of Advanced Train- ing of teachers on the East Kazakhstan region.

Table 1 – Using of monitoring research in the professional activities

Before After Before After Subject trainings trainings trainings trainings yes no

Teachers of socio-humanitarian cycle (total 102) Foreign language 33% 33% 0 0 Russian language and literature 25% 27% 2% 0 Kazakh language and literature 4% 5% 1% 0 History 31% 34% 3% 0 Social pedagogue 3% 3% 0 0 Teachers of naturally - mathematical cycle (total 96) Mathematics 40% 42% 2% 0 IT 15% 16% 1% 0 Physics 9% 11% 2% 0 Chemistry 21% 22% 3% 2% Geography 1% 1% 1% 0 Biology 2% 2% 2% 0

Региональный вестник Востока 265 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences The total number of region teachers was 198. 96 (48%) of them belong to naturally - mathematical cycle and 102 (52%) of them was teachers of socio-humanitarian cycle. With the experimental groups was conducted a course,”Theory and practice of pedagogical monitoring: management the of the educational process of the school” and other kinds of work, at the end of the courses teachers had to answer to a questionnaire to determine their level of knowledge and use of the monitoring system in the professional activity. According to the analysis of the data, we see that the level of knowledge on the using of monitoring in professional activities of teachers, who have passed training courses increased in comparison with the data before passing the course preparation, and it indicates the positive dynamics of growth of acquired knowledge and skills. Sig- nificant changes occurred in teachers of socio-humanitarian cycle, their dynamics of growth has increased by 6%. The average gain of knowledge of pedagogue was 13%.

Figure 1 – Initial diagnosis

According to the opinion of the majority of respondents (Figure 1, 2), which is about 70% of listeners, their gained knowledge and use of monitoring studies before the course training through the global Internet , as well as did the self-education, which indicates that the using of monitoring data was not systematic. Most of teachers, about (96%) after passing training courses consider (Figure 3,4) that it is necessary to conduct monitoring studies, as this contributes to the proper and specific planning of their action in their professional activities, to improve the

Тоқсанына бір рет шығарылады 266 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, T.T. BEKSOLTANOVA. 4 (72) 2016. Р. 264-271 ISSN 1683-1667 quality of teaching. According to the opinion of respondents, the use of the monitoring system will facilitate to proper planning of their professional activities, to improve the quality of educational services for students.

Figure 2 –Verification diagnostics

Figure 3 – Initial diagnostics

Before passing the courses, the majority of teachers (54%) believe that it is necessary to monitor the 1 per quarter. In our opinion, this is an erroneous position. Moni- toring should be carried out on each lesson for each student individually. This will improve the quality of students’ knowledge. Changings in the point of view of teachers after the end of the training testifies the effectiveness of the special course. In our questionnaire was asked open-ended question “What is needed to help teachers to conduct qualitative monitoring”. By analyzing the answers to this question, we came to the conclusion that the majority of teachers, namely 87% of the respon-

Региональный вестник Востока 267 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences dents need in methodical and practical assistance in conducting and using monitoring research in their professional activities. Teachers find that it is have difficult to sum- ming up, the right development of toolkits of the monitoring study and their further using.

Figure 4 – Verification diagnostics

One of the important problems that we encountered during our research is that most of the teachers are mainly concentrated in the results of quality of students’ knowledge only in the upper grades, and it is connected with the preparation and conducting of United National Testing. We believe that the systematic monitoring should be beganand controlled in the lower grades to prevent the negative results in the higher grades. Special screening sections, which wasconducted over the course allowed us to determine the nature of the dynamics of mastering the material presented on the effective use of monitoring in professional work of the teacher. We have carried out testing of the input and output on the basis of studying a special course, gave the control tasks to audience during the course of study. Based on the marks we determined the actual knowledge of the audience. The most high mark for quiz got teachers of IT- 4.85 (9.78), the mark of teacher of Russian language and literature for IWL (Independent Work of Listeners) was 4,985 (9.96); Based on tests at the output, the highest results were shown by the teacher of Mathematics and Informatics - 4.9 (9.8). Given below, the Table 2 shows the data for all categories of teachers, who participated in our study. Data show that in general, a program of training, which was developed and implemented by us on the use and application monitoring in the professional activity gives positive results. If the in the step of input diagnostic average scores of groups were lower, the data shown in the Table 3, then the output diagnostics showed higher competence and granted ownership of the material.

Тоқсанына бір рет шығарылады 268 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, T.T. BEKSOLTANOVA. 4 (72) 2016. Р. 264-271 ISSN 1683-1667

Table 2 – Average results of actual knowledge of listeners

Average results of Mark for tests Mark for test Mark for IWL actual knowledge at the output Category of listeners 1-5 1-10 1-5 1-10 1-5 1-10 1-5 1-10 mark mark mark mark mark mark mark mark Foreign language 4,975 9,95 4,62 9,24 4,85 9,7 4,81 9,62 Russian language 4,64 9,28 4,98 9,96 4,6 9,2 4,74 9,48 and literature Kazakh language 4,71 9,42 4,76 9,52 4,6 9,2 4,69 9,38 and literature History 4,87 9,74 4,82 9,64 4,85 9,7 4,84 9,68 Social pedagogue 4,79 9,58 4,73 9,46 4,7 9,4 4,74 9,48 mathematics 4,85 9,7 4,97 9,94 4,9 9,8 4,9 9,8 IT 4,89 9,78 4,91 9,82 4,9 9,8 4,9 9,8 Physics 4,68 9,36 4,88 9,76 4,8 9,6 4,78 9,56 Chemistry 4,74 9,48 4,86 9,72 4,8 9,6 4,8 9,6 Geography 4,84 9,68 4,92 9,84 4,65 9,3 4,8 9,6 Biology 4,87 9,74 4,93 9,86 4,75 9,5 4,85 9,7

Table 3 – Results of testing

The increasing of Teachers Input testing Output testing knowledge Teachers of socio-humanitarian cycle Foreign language 8,9 9,7 0,8 Russian language and literature 8,8 9,2 0,4 Kazakh language and literature 8,9 9,2 0,3 History 9,1 9,7 0,6 Social pedagogue 9,2 9,4 0,2 Teachers of naturally - mathematical cycle Mathematics 9,3 9,8 0,5 IT 9,3 9,8 0,5 Physics 8,9 9,6 0,7 Chemistry 8,9 9,6 0,7 Geography 8,7 9,3 0,6 Biology 9,1 9,5 0,4

Региональный вестник Востока 269 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences From the Table 3, we see that the greatest knowledge increasing observed in the foreign language teachers-0.8, in physics-0.7, chemistry-0.7. Results of the research provide a basis for the following conclusions: a) Motivation to learn trainees is aimed on improving the professional competence; b) The quality of the educational process in the system of professional development of teachers meet the requirements of trainees; c) Training courses give the audience a new content and technology of the learning process; g) The effectiveness of the training was evaluated by listeners with high marks and satisfied their needs for refresher courses, stimulated the growth of the professional level of teachers, contribute a changings in a point of view of the modern organization of the learning process. One of the highlights of the output survey is self-esteem, which will be put by participants according on the results of the passage of a course of study. The participants of this study, also were asked to rate their courses of passage of the PC (Table 4).

Table 4 – Howyouevaluatetheresultsofadvanced training courses?

№ Results of studing Excellent Good Middling Low 1 Knowing and understanding of material, 58,8% 39,9% 2% objectives and purposes of educational program of courses 2 Skillsinpracticalusingofpedagogi- 58,8% 40,4% 1,5% calmethods, materialsofeducationalpro- gramofcourses 3 Understanding the system of monitoring 51% 44,5% 3% 1,5% and knowledge of methods of implementation in practice 4 Skills, which need to implementation of 47,5% 48% 3,5% 1% gained knowledge

Most of the teachers, which is 58.8% know and understand the content of the educational program and have the ability to make practical use of pedagogical approaches, that indicates a good mastery of the material. Understanding the system of monitoring and knowledge of methodology implementation in practice was evaluated as «excellent» by 51% of respondents, also 1.5% evaluated it as «low». In our opinion this is due to the professional and personal qualities of each teacher. Of course, course in 20 hours, training can not solve the problems of that matter and depth, which pro-

Тоқсанына бір рет шығарылады 270 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 271-278 ISSN 1683-1667 vide psychological changes in the structure of the personality of the teacher. Thus, the gained results show that for the period of training in refresher courses we can achieve significant changes in the monitoring system in the professional work of teachers of secondary schools, to improve their level of knowledge about the content and monitoring technology, to develop competence in the conducting of the monitoring by the training through a specially designed course and controlled system of independent work.

REFERENCES 1. Low of Republic of Kazakhstan about Education. 27.07.2007 (in Russ.) 2. Zhumanov G.S., Monitoring kak sredstvo professional’nogo rosta uchitelja v processe povyshenija kvalifikacii. avtoref. dis. … kandidata pedagogicheskih nauk. G.S. Zhumanov. Almaty, 2008, 25 (in Russ).

ӘОЖ 37.015.3

А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

БОЛАШАҚ МАМАНДЫ ДАЙЫНДАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ХХІ ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан өзгерістер болашақ мамандар даярлауда жоғары мектептің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осыған орай, бүгінгі әлеуметтік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, ойлауды, педагогикалық рефлексияны дамыту, өзінше ғылыми тұжырым жасауға, олардың қажетіне қарай ғылым жетістігін сұрыптауға, студенттің өзінің іс-әрекетінің субъектісі болуына мүмкіндік туғызу – көкейкесті мәселе. Түйін сөздер: жас маман, жас маманды дайындау, жеке тұлға, ғылыми ойлау, оқыту.

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО СПЕЦИАЛИСТА Изменения в образовании и науке в ХХІ веке ставят новые обязанности перед высшей школой в подготовке будущих специалистов. В связи с запросами социального образовательного пространства необходимо дать возможность студенту стать субъектом педагогического процесса, развивать мышление, методологическую рефлексию, творческое применение определенных научных концепций. Ключевые слова: молодой специалист, подготовка молодого специалиста, личность, научное мышление, методы обучения, анализ новаторства в образовании, обеспечение условия специалисту.

Региональный вестник Востока 271 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL FEATURES IN EDUCATION FUTURE SPECIALIST Changes in education and science in XXI centery to do new acting at high school at education future specialists. At this prose’s social education at nessesiary to give studiens to be subject pedagogical prose’s, to recive thinking , methodological reflection, to do creation science conception. Keywords: young professionals, individuals, future young people in education, training methods, analysis innovation in education, creation conditions for young professionals.

ХХІ ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан өзгерістер болашақ мамандар даярлауда жоғары мектептің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осыған орай, бүгінгі әлеуметтік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, жалпы ғаламдық танымды, ойлауды дамыту, өзінше ғылыми тұжырым жасауға, олардың қажетіне қарай ғылым жетістігін сұрыптауға, студенттің өзінің іс- әрекетінің субъектісі болуына мүмкіндік туғызу – көкейкесті мәселе. Өйткені, тек жоғары білімді маман ғана қоғам мен экономиканың, әлеуметтік және мәдени өркендеудің көшбасшысы бола алады. Жоғары білім маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп қоймайды, ол жеке тұлға қалыптастырады. Жоғары мектептегі білім берудің басты мақсаты – алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың мәдени және өнегелік деңгейі мен оның ой-өрісін арттыру, жоғары білімді маман иелерін дайындау. Білім саясатының өзекті мәселелері – кәсіптік даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың әдістері мен ұйымдастыру түрлерін өзгерту, педагогикалық ғылымдарды ұйымдастыруды қайта құру, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үрдісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рөлін арттыру. Қазақстан Республикасындағы қоғамдық өзгерістердің ауқымдылығы, күрделілігі білім беру саласына, оның ішінде жоғары оқу орындарында білім беру стратегияларына өзгерістер енгізуді талап етеді. Әртүрлі болжамдардың сан алуандығына қарамастан, қазіргі білім беру жүйесін дамыту үрдісінде жаңа оқыту үлгілеріне, мазмұнына, технологияларына, түрлері мен әдістеріне қатысты шығармашылық ізденістердің қарқындылығымен әрі көп түрлілігімен ерекшеленетінін мойындауға болады. Осы орайда болашақ маманға жоғары білімнің сапасын арттыру мақсатында әртүрлі бағытта және жаңа бағытта жаңа әдістерді пайдалана отырып білім беру үлкен маңызға ие. Жоғары білімнің сапасы дегеніміз – жоғары оқу орнының қызмет бөліктерінің барлық қырларын қамти отырып оның негізгі сипаттамаларын анықтап беретін көпжақты ұғым. Осы ретте оқу процесінің сапасын қамтамасыз етуде оқыту әдістерінің атқарар

Тоқсанына бір рет шығарылады 272 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 271-278 ISSN 1683-1667 қызметі зор, себебі ол оқу процесін ұйымдастырудың тиімділігін көрсететін фактор болып табылады. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық желілерге шығу», – деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби: «Ұстаз тумысынан өзіне айтылғанның бәрін жетік түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселерінің бәрін жадында сақтайтын, олардың ешбірін ұмытпайтын, алғыр да зерек ақыл иесі, өте шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл, жаны таза және әділ, жұртқа жақсылық жасап, үлгі көрсететін, қорқу мен жасқануды білмейтін батыл, ержүрек болуы керек», – деген еді [1]. Білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар, түрліше кәсіптік бағдарламаларға негізделген жаңа типтегі оқу орындарының пайда болуы болашақ мамандарды даярлау ісіне нақты талаптар қоюда. Ғалымдардың қоғам талабына сай жүргізіліп жатқан өзгерістерге тән жоғары оқу орындарында жаңа типтік құрылымдар мен әдістерді енгізуі әлемдік стандартқа сай мамандарды дайындау үшін күш-жігерлерін ғылыми тұрғыда байланыстыра отырып, қызмет жасауда. Болашақ маманның кәсіби біліктері мен қабілеттері, тұлғалық қасиеттерін педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дамыту мәселесін қазақстандық педагогикалық ғылымда алғашқы болып Н.Д. Хмель тұжырымдады [2]. Сонымен қатар жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие үрдісінде болашақ мамандардың кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелеріне отандық педагог және психолог ғалымдардан К.С. Успанов, С.С. Құнанбаева, Д.М. Жүсіпәлиева, Г.Қ. Нұрғалиева, Н.А. Завалко, А.А. Калюжный, С.Т. Каргин, Ш.Т. Таубаева, Х.Т. Шерьязданова, С.М. Джакупов және тағы басқа ғалымдардың еңбектері арналған [3-8]. Бұл ғалымдардың еңбектерінде педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің құрылымы, кәсіби даярлау жүйесінде және тәлімгерлік жұмысының барысында болашақ мамандардың кәсіби жағынан маңызды сапаларының қалыптасу жолдары айқындалып, педагогикалық-психологиялық жоғары оқу орындарының тәжірибесі сарапталған, кәсіби-педагогикалық бағдарлау жұмысы жүйеленген. К.С. Успанов өз еңбегінде, педагогикалық үрдісте болашақ мамандарды адамгершілікке, азаматтықа, ізгілікке тәрбиелеуді кәсіби даярлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастырып, теориялық және практикалық тұрғыдан жан-жақты негіздеп, сипаттама берген. Ал А.А. Калюжный жеке тұлғаны адамгершілікке

Региональный вестник Востока 273 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар тәрбиелеу жүйесінде мамандардың кәсіби қасиеттеріне қойылатын талаптарға сипаттама беріп, ғылыми тұрғыда негіздесе [5], С.С. Құнанбаева, С.Т. Каргин зерттеулерінде болашақ мамандардың кәсіби мәндік қасиеті мен кәсіби құндылықтарын қалыптастыру, мәдениетін көтеру жолдарын жан-жақты тұжырымдады [6]. Н.А. Завалконың еңбектерінде болашақ мамандарды даярлауда даралау үдерісі жан жақты негізделген [4]. Болашақ мамандарды даярлау үрдісінде инновация мен оқытудың жаңа технологиясы мәселелері де педагог ғалымдар Ш.Т. Таубаева, С.Н. Лактионова, Е.З. Батталханов, Ж.А. Қараев және т.б. зерттеулерінде орын алды. Соңғы жылдары осы саладағы жұмыстардың көлемі арта түсіп, жалпы педагогикалық инновацияға, оның ішінде инновациялық білім беру үрдістеріне қатысты бірқатар аспектілер зерттеле бастады. Ж.А. Караевтың «Үш өлшемді әдістемелік жүйе педагогикалық технологиясы» атты ғылыми монографиясы қазір Қазақстанның бар аймағында ғылыми тәжірибеден, сынақтан өтіп, оқыту жүйесінің белсенді әдісіне айналды. Үш өлшемді әдістемелік жүйеде оқыту келесі формула бойынша анықталады: мақсат-мотив-іс-әрекет-рефлексия-теориялық білім. Жастардың мәселесі және олардың қоғам өміріндегі орны болашақ мамандардың психологиялық тұрғыдан кәсіби даярлау ерекшеліктері психология ғылымында да қарастырылған. Болашақ мамандар таным мен іс-әрекеттің субъектісі ретінде сол қалпында өмірге келмейді, ол сондай дәрежеге қалыптасу барысында жетеді. Жеке тұлға іс-әрекеттер тәсілдерін меңгере отырып, қажетті білімдерді әлеуметтік тәжірибе жиынтығы ретінде меңгеріп, сонымен бірге қозғалыс формасындағы адамзат әрекет күштері мен қабілеттерінің заттық формаға ауысуында жүзеге асады, яғни бұл іс-әрекеттің субъектісі болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерінің дамуы деген сөз. XXI ғасырда кәсіби еңбектің интеллектуализациялау тенденциясы белгіленіп, университеттік білім берудің маңыздылығы көтерілді. Өйткені қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық құрылымдағы, іскерлік, экономикалық, әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына жоғары талап қоюда. Осыған орай жаңаша ойлайтын маманды қалыптастыруға бағытталған университеттік дайындаудың жаңа парадигмасы өзекті болып келеді де, яғни қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Басқа ғылымдар арасында психология ғылымының маңыздылығы туралы

Тоқсанына бір рет шығарылады 274 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 271-278 ISSN 1683-1667 айтатын болсақ, басқарушылық қызметтегі адамдармен қарым-қатынас 80%- ды құрайды, «адам-машина» жүйесіндегі апаттардың 70%-ы операторлардың кінәсінен болады. Бүгін ел нарықтық қатынастарға ауысып, психология ғылымының жаңа бағыттары пайда болып, даму үстінде: нарық психологиясы, бизнес психологиясы, ақша психологиясы, жарнама психологиясы, кәсіпкерлік психологиясы және т.б. Психологиялық білімдер саясаткерлерге, менеджерлерге, дәрігерлерге, заңгерлерге, педагогтерге, инженерлерге қажет. Қазіргі күні кадрлық менеджменттегі психодиагностиканы қолдану маңыздылығына тоқталып кеткеніміз дұрыс болады, мысалы, коммуникативтік қабілеттер менеджер іс-әрекетінде үлкен маңыздылыққа ие. Д. Голланд тұлғаның белгілі бір мамандыққа сәйкес келуін анықтау әдістемесінің авторы болады, оның пікірінше вербалды белсенділіктің жоғары деңгейі кәсіпкер типіндегі тұлғаның маңызды қасиеті болып табылады (J. Holland, 1973). Сондықтан да коммуникативтік қабілеттерді диагностикалаудың кадрлық менеджментте маңызы зор. Психикалық құбылыстармен барлық мамандар кездеседі (психикалық бейнелер және ұғымдар, түйсіктер мен қабылдаулар, есте сақтау және ойлау қабілеттері, зейін мен ерік, эмоция мен түс көру, тұлғаның қасиеттері мен күйлері). Психология адам белсенділігінің: мінез-құлығының, қарым-қатынасының, іс- әрекетінің заңдылықтарын ашады. Психология басқа адамның мінез-құлығына әсер етудің жолдарын анықтап, өзін-өзі басқаруы бойынша нұсқаулар жасайды. Ол адам интеллектісі мен қабілеттерін, индивид қасиеттері мен топтарын анықтаудағы әдістерін береді. Адам, өз «Менін» және қоршаған ортаны бейнелей отыра, өз белсенділігін реттей отырып, үнемі психикалық құбылыстарға енеді, бірақ оны ол саналы түрде ұқпайды. Психология пәні көптеген өмірлік ұғымдарды бітірушінің сөздік қорына енгізеді. Университеттік білімі бар адам үшін бүгінгі күні «психіка», «қабылдау», «мотив», «қарым-қатынас» деген сөздерді білмеуге болмайды. Сондықтан да ХХІ ғасырда психология ғылым ретінде өзекті болады. Психологиялық емес мамандарға қолданбалы психологиялық пәндер оқытылмайды: «Басқару психологиясы», «Қарым-қатынас психологиясы», «Заң психологиясы», «Кәсіби іс-әрекет психологиясы», «Жетістік психологиясы» және т.б. Қазіргі жағдайда оқытудың психологиялық аспектілерін күшейту проблемасы өзекті болатындығы сондықтан да. Осы проблемалар қандай болады екен? Біріншіден, педагогика және психология пәндерін ажырату қажеттілігі бар. Екіншіден, оқу бағдарламаларында психологиялық пәндердің тізімін кеңейту қажеттілігі бар. Үшіншіден, сабақтарға қолдау көрсету негізінде психологиялық

Региональный вестник Востока 275 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар әдістемелік әдебиеттері мен құралдары керек. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде ойлау процесінде логикалық операцияларының бар жиынтығы пайдаланылмайды: салыстыру, абстракциялау мен нақтылау, жалпылау. Сабақтарға қызығушылық тудыратын тәсілдері қолданылмайды: нақты есте қаларлық мысалдар мен фактілер, цифрлар мен бағдарлар; оқу қиншылықтарын құру; студенттердің таным іс-әрекеті белсенділігін қалыптастыратын оқытушының оқу іс-әрекеті тәсілдерінің көптүрлілігін пайдалану және т.б. Қызығушылықтың пайда болуының мәнді факторы ретінде оқу материалының эмоциялық жағы қарастырылады, осы мәселелер шешімінің болашақ іс- әрекетпен байланыстылығын көрсету маңызды. Сабақтарға психологиялық қолдау көрсетудің белгілері табалдырықтық түйсіктері нормаларын сақтаумен байланысты: дыбыс жиілілігі – 40-80дб, фонынан жоғары болу – 6 дб; сөздер арасындағы интервалдарды сақтау – 40 мкс, сөйлеудің темпі – 1 минутта 120 сөз, сөйлеу қарқыны 20-80 бит секундына, сөйлемнің ұзындығы – 13 сөзден аспайды. Төртіншіден, жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет қажеттілігі туындап отыр. Бүгінгі күні барлық орта мектептерде психологиялық қызметі бар. Жоғары оқу орындарында психологиялық қызметтің басты мәселесіне кәсіптік бағдарлау мен кәсіптік таңдау сұрақтары айналар еді. Көптеген студенттер өз мамандығын дұрыс таңдамайды. Жалпы психологияның негізі бойынша белгілі бір мамандықты таңдауда студенттің мамандықты таңдаудағы мотиві маңызды. Осы мотив саналы немесе саналы емес болады. Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды дайындау 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен әдістеріне кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап етеді. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі ретінде абстрактілі сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ кәсіби іс- әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай білім беру мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды. Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі мағлұмат алады. Бірақ осы мағлұматтар егер де тұлға үшін маңызды болмаса өз бетінше ешқандай рөл атқармайды. Барлымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде ұзақ қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір мәліметті мүлдем байқамауымыз да мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері мазмұнының маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілері айтып жүр, мысалы, А.А. Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде есте сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол үшін әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне қатынасын

Тоқсанына бір рет шығарылады 276 Шығыстың аймақтық хабаршысы А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 271-278 ISSN 1683-1667 білдіретін білімнің болмағандығы. Е.Б. Тесля болашақ мұғалімдердің кәсіби қызығушылығының қалыптасу жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының ұғымына көңіл аударды. Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері Н.Ф. Добрынинаның, С.Л. Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А. Вербицкийдің, Г. Олпорттың, К. Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби дайындықта іске асыру болып табылады. Болашақ мамандардың психологиялық тұрғыдан кәсіби даярлау ерекшеліктері отандық психология ғылымында да қарастырылған. С.С. Құнанбаеваның пікірінше, университетте маманның кәсіби дайындығының негізгі бағдары ретінде жоғары дамыған шығармашылық потенциалы бар және аналитикалық ойлауымен, іргелі кәсіби дайындығымен, еңбектің динамикалы түрде өзгермелі жағдайларға және маманның кәсіби деңгейінің талаптарына назар аудару қабілеттілігімен, дүниетанымдық мәдениетімен, қалыптасқан жалпы адамзаттық құндылықтар жүйесімен үйлесімді тұлғаны қалыптастыру болуы тиіс. Х.Т. Шерьязданова болашақ мамандарды психологиялық тұрғыдан дайындауды жеке үдеріс ретінде ұйымдастыруына көңіл бөліп, оқыту мазмұнында және әдістерінде білім алушылардың ерекшелігін ескеруді ұсынады. Ғалымның пікірінше, психологиялық дайындықта, психодиагностика және психокоррекцияға жоғары мән беру қажет [7]. Болашақ мамандарды даярлауда психолог ғалым С.М. Жақыповтың тұжырымдамдамаларының маңызы зор. Ол «оқу іс-әрекеті», «оқытудағы әс- әрекет» категорияларды жоғарғы мектеп үдерісіндегі психологиялық тұрғыдан кең пайдаланды [8]. Бірқатар ғалымдардың пікірінше, ХХІ ғасырда оқуға қабілеттілік, қайта құрушылық ойлау, айырмашылыққа төзімділік, біліктілік пен сауаттылық, экономикалық, технологиялық және әлеуметтік мәдениет адамның негізгі қасиеттері болады. Қорытындылай келе, еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне

Региональный вестник Востока 277 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін, ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс-тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этникалық трактаттар / Әл-Фараби. – Алматы, 1975. – 419 б. 2. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя / Н.Д. Хмель. – Алматы: Наука, 1998. – 320 с. 3. Успанов К.С. Теория и практика формирования профессионально значимых ка- честв у будущих учителей / К.С. Успанов. – Алматы: Ғылым, 1998. – 228 с. 4. Завалко Н.А. Индивидуализация образовательного процесса: монография / Н.А. Завалко. – Усть-Каменогорск, 2012. – 233 с. 5. Калюжный А.А. Теория и практика профессиональной подготовки учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном педагогическом процессе: дис... докт. пед. наук / А.А. Калюжный. – Алматы, 1994. – 328 с. 6. Каргин С.Т. Влияние профессионально-педагогической направленности обучения на формирование педагогического мышления будущих учителей: дис. ...канд. пед. наук / С.Т. Каргин. – Алма-Ата, 1988. – 150 с. 7. Шерьязданова Х.Т. Психологические основы профессиональной подготовки педагогов и психологов дошкольного образования: автореф. докт. дисс. / Х.Т. Шерьязданова. – Алматы, 1999. – 47 с. 8. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения / С.М. Джакупов. – Алматы, 2009. – 308 с.

REFERENCES 1. Al-Farabi. Aleumettіk jetnikalyқ traktattar. Almaty. 1975, 419 (in Kaz). 2. Hmel’ N.D., Teoreticheskie osnovy professional’noj podgotovki uchitelja. Almaty, Nauka, 1998, 320 (in Russ). 3. Uspanov K.S., Teorija i praktika formirovanija professional’no znachimyh kachestv u budushhih uchitelej. Almaty, Qylym, 1998, 228 (in Russ). 4. Zavalko N.A., Individualizacija obrazovatel’nogo processa. Monografija. Ust’ Ka- menogorsk, 2012, 233 (in Russ). 5. Kaljuzhnyj A.A., Teorija i praktika professional’noj podgotovki uchitelja k nravst- vennomu vospitaniju uchashhihsja v celostnom pedagogicheskom processe: dis...dokt. ped. nauk. Almaty, 1994, 328 (in Russ). 6. Kargin S.T., Vlijanie professional’no pedagogicheskoj napravlennosti obuchenija na formirovanie pedagogicheskogo myshlenija budushhih uchitelej. dis. ...kand. ped. nauk. Alma Ata, 1988, 150 (in Russ). 7. Sher’jazdanova H.T., Psihologicheskie osnovy professional’noj podgotovki peda- gogov i psihologov doshkol’nogo obrazovanija. Avtoref. dokt. diss. Almaty, 1999, 47 (in Russ). 8. Dzhakupov S.M., Psihologicheskaja struktura processa obuchenija. Almaty, 2009, 308 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 278 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 279-287 ISSN 1683-1667

ӘОЖ 159.9.01

Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

СТУДЕНТТІК ШАҚҚА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА Мақалада студенттік шақ – балалық кезеңнің аяқталуы, балалықтан ересектікке ауысуы қарастырылады. Балалардың ересектікке ауысу кезіндегі психологиялық ерекшеліктері, эмоционалдық жағдайы, сонымен қатар берілген процестің педагогикалық аспектілері сипатталған. Осы тақырыпқа байланысты ғалымдардың жұмыстары талқыланып, қарастырылды. Түйін сөздер: студенттік шақ, физиологиялық өзгерістер, тұлға қалыптастыру, рефлексивті жаттығулар, бейімделу.

ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ СТУДЕНЧЕСКОГО ВОЗРАСТА В статье рассматривается студенческий возраст, окончание детского периода, переход с детского на подростковый возраст. Описываются психологические особенности и эмоциональное состояние детей при переходном возрасте, а так же описаны педагогические аспекты данного процесса. Были рассмотрены и проанализированы труды ученых по данной теме. Ключевые слова: Студенческий возраст, физиологические изменение, формирование личности, рефлексивные упражнения, адаптация.

DESCRIPTION OF THE EDUCATIONAL PSYCHOLOGY OF THE STUDENT AGES The article deals with student age, the end of the childehood period, the transition from childhood to the student age. We describe the psychological characteristics and emotional state of children in the transition to adulthood, and as described in the pedagogical aspects of the process. Also, works of scientists has been reviewed and analyzed on this topic. Keywords: Students’ age, physiological changes, personality development, reflexive uprozhneniya, adaptation.

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің жеке адамды дамытуды жетілдіруге және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлі атап көрсетілген. XXI ғасырда әлемдегі өркениет жаңа даму сатысына көтерілді. Қазақстан Республикасының қазіргі білім жүйесінің стратегиялық мақсаты жоғары білімді, бәсекелестік қабілеті мол, шығармашыл тұлға дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады.

Региональный вестник Востока 279 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар Мұндай тұлға дамыту үшін қазіргі кезде білім ордаларындағы болашақ әлеуметтік педагогтердің тәрбиесіне, оқу іс-әрекетіне тереңірек көңіл бөліп қарау – болашағымыздың кепілі. Студенттік жас – балалық кезеңнің аяқталуы, балалықтан ересектікке ауысуы. Бұл кезеңдегі педагогикалық-психологиялық ерекшеліктер осы кезеңде болатын бүкіл физиологиялық өзгерістермен тығыз байланысты. Студенттік жастағы студенттің тұлға болып қалыптасуына тәрбие, оқу, жалпы білім жүйесіне қатысты кез келген жетістіктер әсер етеді. Бірақ қазіргі заман университеттерінде осы компоненттердің өзара қатынасы үнемі комплекстік тапсырма ретінде түсіндірілмейді. Маман дайындауда, ең алдымен, әрбір әлеуметтік педагогтердің жеке тұлғасын қалыптастыру талап етіледі. Бұл ұзақ та күрделі процесс. Алайда, оның негізі оқу-кәсіби мотивациясындағы ерекшеліктер барысында жетіледі. Соңғы жылдары ТМД мен Қазақстанда орындалған ғылыми еңбектерге жасаған талдау оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырудың өзекті бағыттарының болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың теориясы мен практикасының (Р.Ж. Ержанова, К.К. Жампейісова, А.В. Иващенко, А.П. Сейтешев, А.Г. Казмагамбетов, Г.Ж. Меңлібекова, М.С. Молдабекова, А.А. Бейсенбаева, А.А. Қалыбекова, Л.К. Керимов, Р.Г. Лемберг, Б.И. Мұқанова, В.В. Трифонов, Г.А. Уманов, Г.Т. Хайруллин, Н.Д. Хмель, В.К. Шабельников, Э.И. Шнибекова, Н.Н. Хан, А.Ж. Қайдарова, А.К. Игибаева, Н.А. Завалко және т.б.) байланыстырыла отырып, қарастырылғанын көрсетеді. Жеке тұлғаның қазақ этнопедагогикасы негізінде жан-жақты дамуының (К.Б. Жарықбаев, Р.К. Толеубекова, Ә.Н. Көшербаева) ең маңызды жақтарын қарастырған. Бірқатар зерттеулерде педагогтің кәсіби дайындығының заңдылықтары (Ф.Н. Гоноболин, Н.В. Кузьмина, Л.И. Рувинский, В.А. Сластенин, А.И. Щербаков және т.б.); педагогикалық іс-әрекет мәні және құрылымы (С.И. Архангельский, Д.М. Гришин, К.М. Левитан, Н.А. Половникова, Т.С. Полякова және т.б.); жалпы педагогикалық біліктердің қалыптасу әдістемесі (О.А. Абдуллина, С.И. Кисельгорф, И.Т. Огородников, Л.Ф. Спирин, И.Я. Томин, Н.М. Яковлева және т.б.); мұғалімді дайындауда жаңа тәсілдемелер іздеу (З.М. Большакова, А.А. Вербицкий, В.И. Загвязинский, А.Я. Найн, М.М. Поташник, Л.Ф. Спирин, В.А. Черкасов, А.И. Щербаков, Н.М. Яковлева және т.б.) нақтыланған. Жоғары оқу орнында болашақ мамандарды кәсіби-педагогикалық іс-әрекет ке дайындау мәселесін О.А. Абдуллина, В.И. Андреев, Э.Ф. Зеер, Н.В. Кухарев, Е.В. Ткаченко, А.В. Усова және т.б. шешкен. Маманның педагогикалық шеберлігін зерттеуге (И.Я. Зязюн, Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин, Н.Н. Тарасович, Г.И. Хозяинов және т.б.) және педагогикалық техниканы жетілдіруге ерекше көңіл бөлінген (Ю.П. Азаров, А.А. Кан-Калик, Л.И. Рувинский және т.б.).

Тоқсанына бір рет шығарылады 280 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 279-287 ISSN 1683-1667 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді сараптау кәсіби-педаго гикалық дайындықтың жоғары оқу орны студенттерінде қалыптастыруға қажетті мынадай ең маңызды жақтарын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді: педагогикалық іс-әрекеттің әртүрлі компоненттері (Ф.Н. Гоноболин, Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин және т.б.); зерттеу біліктері мен дағдылары (О.А. Абдуллина, А.И. Щербаков, Н.М. Яковлева және т.б.); оқу процесінде тәрбие міндеттерін шешуге даярлық (Н.Ф. Белокур, С.Е. Матушкин, П.И. Чернецов және т.б.); шығармашылық педагогикалық іс-әрекетке даярлық (К.А. Абульханова-Славская, Ю.П. Азаров, А.А. Вербицкий, В.А. Кан-Калик, Ю.И. Кулюткин, Н.В. Кухарев, Г.С. Сухобская және т.б.); педагогикалық сараптама, өз педагогикалық іс-әрекетінің рефлексиясын жасау қабілеттілігі (Ю.А. Конаржевский, Г.Н. Сериков, В.А. Черкасов, Т.И. Шамова және т.б.). Студенттік даму кезеңі, жасөспірім шақпен сәйкес келгендіктен, осы жасқа тоқталуға болады. Жасөспірім кезеңнің негізгі ерекшелігі – дамудың бар жақтарын өзгерту. Осы кезеңде адамның өз беттілігі өмірге деген дайындығымен анықталады. Мұнда жасөпірімнің дүниетанымы, кәсіби іс-әрекетті таңдауы және тұлғаның азаматтылық маңыздылығын нақтылау аяқталады. Факторлар әсерінен тұлғаның қоршаған адамдармен қатынас жүйесі және өзіне деген қатынас өзгереді. Осы әлеуметтік позицияның әсерінен оның қоғамдық пайдалы іс-әрекетке, оқуға деген қатынасы өзгереді. Белгілі бір болашақ мамандыққа деген байланыс қалыптасады. Берілген кезең жасөспірімнің үлкендермен мінез- құлықтың барлық аймақтарында тәуелсіздігін көрсетеді. Жасөспірімнің өз көзқарасы бар, жасөспірімдер үнемі өз жетістіктерін өсіріп, кемшіліктерін азайтып отырады. Өз құрдастарының арасында болуға ұмтылыс, оларды белсенді түрде үлкендер арасынан өзі соған ұқсағысы келетін адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды. Жасөспірім тұлғасының индивидуалды дамуы мен қалыптасуы бірінше кезекте белсенді өзара әрекет, яғни қоршаған ортамен әрекеттесу нәтижесінің арқасында болады. Жас есейе келе адам психологиялық дамуында әлеуметтік фактордың әсері күшейе түседі. Жасөспірімдік кезең тұлғаның өмір жолына, өзінің қандай жағдайға жеткеніне, неге шамасы келетініне, дүниеде не үшін өмір сүріп, нені біліп, яғни өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын кезең деп түсіндіріледі. Жасөспірімдік кезең жас ерекшелігі психологиясының зерттеу мәселелерінің ең ауқымдысы болып табылады. Жасөспірімдік шақ – жас ерекшелігі психологиясында жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму кезеңі деп аталады. Жасөспірімдік кезең туралы теориялар көптеп кездеседі, оның ішінде биологиялық теория: жасөспірімдікті нақ өсудің биологиялық үрдістері

Региональный вестник Востока 281 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар басқаларының бәрінен басым, олар организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды; психологиялық теория: психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады; психоаналитикалық теория: жасөспірімдік кезеңді психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі; әлеуметтанушылық теория: жасөспірімдік кезеңді әлеуметтенудің белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Жеткіншек шақта және жасөспірім кезеңінде де ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл сезім мен ой-тылсымдарын тануға бағытталған. Өзінің жеке өзара қайталанбас өмір жолын субъективті сипатта өткере келе, адам баласы жаскезеңдік даму заңдылығының ықпалына міндетті түрде тап болады. Жас сәби өз деңгейінде жеткіншек, жасөспірім өзінің дәрежесінде қоршаған әлемді адамның жасаған тарихи негіздерімен ашады: заттық және табиғи болмысты, әлеуметтік кеңістік жағдайларын, олардың заңдарын, ережелері мен міндеттерін, жалпы адам іс- әрекетінің әртүрлілігін таниды. Жасөспірім шақта адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді, өзінің біртұтастылығын игеруге талпынады, басқалар арасында өз орнын табуға тырысады. Жасөспірім кезеңі 15-16,21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін қамтиды. Бұл кезең – адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір құндылықтарын таңдау мәселесі пайда болады. Жасөспірім өзіне деген ішкі қарым-қатынасын қалыптастыруға (мен қандай болғым келеді?) басқа адамдарға деген қарым-қатынысқа, және де моральдық құндылықтарға талпынады. Нақ осы жасөспірім кезеңінде адам өзінің жақсылық пен жамандық категориялары арасында саналы түрде өз орнын табады. «Намыс», «адамгершілік», «құқық», «міндет» сияқты тұлғаның сипа- тын басқа да ұғымдар толғандырады. Жасөспірім кезеңінде адам жақсылық пен зұлымдылықтың диапазонының шектелген шекарасына дейін таниды. Сондай- ақ, ол өзінің ақылы мен жанының кереметтей шарықтаудың мейірбандылықтан зұлымдыққа, адамгершіліктен жауыздыққа дейінгі диапазон аралығын басынан өткереді. Арбаулар мен шарықтауда, күресте және бастан өткеруде, жығылуда және қайта тұруда жасөспірім сезіп білуге ұмтылады. Ішкі позицияны таңдау – өте күрделі рухани жұмыс. Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт-бағдарының құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс-әрекетін балалық және ересек жаста анықтайтын, тарихи бекітілген нормативтермен құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің

Тоқсанына бір рет шығарылады 282 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 279-287 ISSN 1683-1667 бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең таңдаулы болуы тиіс. Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да, ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани өмір тәжірибесін білмейді. Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс қозады. Жасөспірімдік кезең – адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығуларға ол өзі, досы, барлық адамзат кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып, оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп-тамыры, жеткіншек жаста қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшеюі, сыншылдықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста сақталады, бірақ олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі табылады. Яғни өзін-өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады. «Мен кіммін?», «Мен қандаймын?», «Менің қабілеттерім қандай?», «Менің өмірлік идеалым қандай?», «Мен кім болғым келеді?», міне осы сияқты сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді. В.С. Мухина теориясы бойынша, жасөспірім – ерте жастық шақ және ересек жас арасындағы антогенетикалық нақтыланған адам өмірінің кезеңі, бұл кезеңде адам тұлға ретінде қалыптаса бастайды. Адамның қашанда болмасын онтогенетикалық күрделі жолдан өтуімен және оның нәтижесінде тұлғаның әлеуметтік мәнді қасиеті, уайымы ортақтасуға қабілеттілігі ісінде белсенді, адамгершілік қатынасқа өзіне және табиғатқа байланысты, сондай-ақ конвенциялық рөл, норма қоғамдағы тәртіп ережелері тағы басқа қасиеттерді менгеру болып табылады. Осы шақта идентификация даму механизмі қалыптасады. Филип Роистың «Психология подросткового и юношеского возраста» деген кітабында: жасөспірімдердің өзінің уайым-қайғылары, ойлары, сезімдері мен қызығушылықтары, арман-тілектері мен талпыныстары нақты зерттеу мен зейін салу мәніне айналады дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі әлемін енді

Региональный вестник Востока 283 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар ашады, субъективті уайымдарына, «Өзіндік меніне» қызығушылық таныта бастайды. Төмен жеткіншектерге қарағанда өз тұлғасына қызығушылығы, жасөспірімдердің өзін-өзі тануы, өзіндік сана-сезімі белсенді және өз тұлғасын өз-өзіне бағындыруы туа бастайды. Психолог В.А. Крутецкийдің бекітуі бойынша, жасөспірімдердің жетілуі жеткіншектерге қарағанда жоғары деңгейде. Жеткіншектердің айқын сезімі сырттан қарағанда ересек адамдарға келеді. Оларға қарағанда жасөспірімдердің ортасы бөлек, олардың басқаға ұқсамауы және құрбылыстарымен ересек адамдардың арасында ерекше болуы, әртүрлі бағытта өз-өзін көрсетуі және өзінің өзіндігін бекітуі тән. Жасөспірім кезеңі – жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау бағытталады. «Жасөспірім» сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы қатынас бұзылады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа құрылымын оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады. Психолог А.Г. Ковалев осы жастағы өзгешеліктің биологиялық әсері туралы сұрақты ашып тастамай, соның ішінде психикалық сферадағы жыныстық жетілу жасөспірімнің эмоциялық қалпына беттесуі тұтас деп айтылса, онда оның психикалық кескіні биологиялық фактормен анықталады. В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқа сөзбен айтқанда ерте жетілу – адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық және азаматтық ересектік жетілу кезеңі. Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14-15 жастан бастап 17- 18 жас аралығында) – өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық дамуы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі күшейіп, сол кезде жүрек ауруы, бас айналуы, қан қысымының көтерілуі жойылады. Жасөспірімдердің ерте жетілу кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі

Тоқсанына бір рет шығарылады 284 Шығыстың аймақтық хабаршысы Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА. 4 (72) 2016. Б. 279-287 ISSN 1683-1667 ересек адамдікімен теңеледі. Мидың салмағы мен көлемі және функционалды белсенділігі ересек адамдардың ойлауынан қарағанда айырмашылығы болмайды. Сонымен қатар функционалды жетілу жалғасып, осы кезеңде мидың жетілуі ерекше морфологиялық және функционалдық дамуымен анықталады. Л. И. Божович мектеп студенттерінен жасөспірімдерді бөліп көреткен. Ол тұлғаның мотивациялық сферасының дамуына көңіл бөлген. Ішкі жан дүниесінің позициясы мен өмірдегі жасөспірімнің алатын орнын, дүниетанымының қалыптасуын, оның танымдық әрекетке әсерін, моральдық және өзіндік сана- сезімін анықтайды. «Жасөспірім – барлық қатынас жағынан ересек адам», – деп қарастырады М.Ю. Красовицкий. Бірақ оларды толығымен жетілген адам деп айтауға болмай ды, сондай-ақ нақты осы жасөспірім шақта тұлғаның әлеуметтік бейімделуі белсенді жүреді. Мектеп пен ата-аналардың жасөспірімдерді, жұмысқа, оқу- танымдық және қоғамдық-саяси іс-әрекеттерге, жанұя жағдайына, азаматтық борышты өтеуге тәрбиелеуде үлкен маңызды мәні жатыр. Л.И Рувинский., С.И. Хохлова еңбектерінде жасөспірім шақтың қоғамдық жүйедегі көзқарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі байқала бастайды, бірақ та әлемге деген көзқарасын толығымен пайымдай алмайды. Тек жасөспірімдерде философиялық ойлау әрекетінің қанағаттануы мүмкін болса, пайда болады. Бұған арқау болатын түрткі – оқудағы білім, тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын көріністер мен үлкендермен қарым-қатынас. Дүниетанымның қалыптасуына байланысты жасөспірімдерде экономикалық-саяси қоғам принциптерін өзгеше ойлап түсінуге ниеттенеді, заңдылықтарды айқаралауға тырысады. Тұлғаның психикалық дамуының әлеуметтік жағдайға байланысты өзгеруі. Левин теориясына түзеу жасаған англиялық психолог Д. Бомберамның айтуынша, жалпы «Био» және социогенетикалық тұрғыда Студенттің ең басты психикалық факторлар әсерінен дамуын қарасырады. Д. Бомберам осы екеуінің арасындағы психогенетиканы жазады; ең алдымен псизикалық даму процесін алдына қояды, бұдан үш ағымды бөліп көрсетуге болады: – эмоция мен мінез-құлық, жүріс-тұрыс жайлы ол психодинамикалық кон- цепция деп аталады; – интеллектуалдық және таным қабілеттеріне байланысты «когнитивті» яғни танымдық немесе «когнитивті-генетикалық» болып бөлінеді; – тұлғаның біртұтастай дамуына «персонологиялық», яғни персоналды деп бөлінеді. Қазіргі заманда студент психодинамикалық теорияның басталу өкілі танымал американ психологі Э. Эриксон философия-методологиялық ұстанымын

Региональный вестник Востока 285 Выпускается ежеквартально психологиялық-педагогикалық ғылымдар Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша, дамудың ең негізгі қозғалыс күші – тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо), дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Бірақта Эриксон белгілі мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы – болашақта дамудың қолайлы, қолайсыз жағын шешетін ерекшелік. Осы сегіз фазадан Студенттің фазасы қарастырылады. Студенттің де сезімінің екінші рет қайталанбас қалпы, ерекшелігі басқаға ұқсамаушылық, сезімсіздік толқымалы «Мен», бұл фазаның даму белгісі – «Ролевая моторика» (лат. Morotopium – кейінге қалтыру), пайдаланатын рөлдер аясы кеңеле түседі. Бірақ та Студент рөлдерді шынайы және толығымен меңгере алмайды, оны өзінше жасап көреді. Эриксон өзіндік сана-сезімді қалыптастыру механизмін, жаңа уақыт сезімін, психосексуалды қызығушылығы, сондай-ақ фотогенді процестер мен Студенттің дамуының көпжақтылығын көрсетті. Студенттік кезең өзінің өмірлік әрекетіндегі қарама-қайшылық мәселе сипаттамаларын ұғыну, өз өміріндегі проблематикалық сапаны бойына сіңіру үшін өте синситивті кезең болып келеді. Осының арқасында адамның рефлексия қасиеттері дамиды. Рефлексия – бұл өзін-өзі терең танудың үздіксіз жолы. Жеке адамның өз өмірінің белсенді субъектісі ретінде тану. Себебі мұнда бірнеше элементтер кездеседі. Студенттің бойындағы жеке даралық ерекшеліктерді анықтаудың өзі бір- екі ғана қасиетпен сипатталмайды. Өзіндік бағалауда жоғары сынып оқушысы өзін, өзінің жетістіктері мен сәтсіздіктерін, өзінің қабілеттері мен мүмкіншіліктерін қалай бағалайтынын көрсетеді. Өзіндік бағалау басқа адамдарды бағалау ептілігімен негізделеді. Әдетте мұндай сапалар сонау мектепке келгенге дейінгі кезеңдегі мінез-құлықтың нормалары мен ережелерін меңгеру кезінде қалыптасады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Хрестоматия по возрастной психологии: учебное пособие для студентов / Сост. Л.М. Семенюк / Под ред. Д.И. Фельдштейна. – Изд-ие 2-е. – М.: Институт практической психологии, 1996. – С. 304. 2. Кулагина Н.Ю. Возрастная психология (развитие ребенка от рождения до 17 лет) / Н.Ю. Кулагина. – М.: Изд. «УРАО», 1997. – С. 40-69. 3. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис / Э. Эриксон. – М.: Издательская группа «Прогресс», 1996. – С. 344. 4. Фельдштейн Д.И. Формирование личности ребенка в подростковом возрасте / Д.И. Фельдштейн. – Душанбе: Дониш, 1973. – 140 с.

Тоқсанына бір рет шығарылады 286 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA. 4 (72) 2016. P. 287-294 ISSN 1683-1667

REFERENCES 1. Hrestomatija po vozrastnoj psihologii. Uchebnoe posobie dlja studentov. Sost. L.M. Semenjuk. Pod red. D.I. Fel’dshtejna. Izd.ie 2.e. M. Institut prakticheskoj psihologii, 1996, 304 (in Russ). 2. Kulagina N.Ju., Vozrastnaja psihologija. razvitie rebenka ot rozhdenija do 17 let. M. Izd. URAO, 1997, 40, 69 (in Russ). 3. Jerikson Je., Identichnost’. junost’ i krizis. M. Izdatel’skaja gruppa Progress, 1996, 344 (in Russ). 4. Fel’dshtejn D.I., Formirovanie lichnosti rebenka v podrostkovom vozraste. Dushan- be. Donish, 1973, 140 (in Russ).

UDC 81’1’373.611

N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA

S. Amansholov East-Kasakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

DEVELOPING OF COGNITIVE INTERESTS OF STUDENTS The paper presents developing of cognitive interests of students in connection with communicative skills. The ability to transfer theoretical knowledge and skills in communication by intensifying cognitive activity Keywords: pedagogical, cognitive activity, learning process, intercultural communication.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОГНИТИВТІ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ Мақалада оқушылардың когнитивті қызығушылығын арттыру мен коммуникативті дағдылар тығыз байланыста қарастырылады. Теориялық білімді тәжірибеде қолдану ойлау мен бейімділікті жетілдірудегі интеллектуалды дағды болып табылады. Түйін сөздер: педагогикалық, когнитивті белсенділік, оқыту процесі, мәдениетаралық қарым-қатынас.

РАЗВИТИЕ КОГНИТИВНЫХ ИНТЕРЕСОВ ОБУЧАЮЩИХСЯ В статье рассматривается развитие когнитивных интересов обучающихся в тесной связи с коммуникативными навыками. Умение применять теоретические знания на практике является интеллектуальным умением в процессе развития мыслительных навыков и способностей Ключевые слова: педагогический, когнитивная активность, процесс обучения, межкультурная связь.

The task of the teacher consists in finding a maximum of pedagogical situations in which the aspiration of the child to vigorous cognitive activity can be realized. The teacher has to improve constantly the learning process which allows children to ac-

Региональный вестник Востока 287 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences quire a program material in effective and qualitative way. Modern education needs radical changes in methods of teaching of school subjects, and especially, in teaching foreign languages. Our time demands to introduce all of innovational technologies that we have at the moment into the teaching and educational process. There appears an exigency of creating a union global educational space. The main purpose of learning a foreign language is the education of the individual, willing and able to engage in intercultural communication, successful in their activities of diverse students, professionals, willing and able to increase self. Partici- pation in various international programs, the opportunity to study abroad involve not only a high level of language skills, but also certain personality traits: communicate, absence of a language barrier, knowledge of international etiquette, open-mindedness, the ability is called the “submit” themselves. To achieve all these objectives, of course, effective assistance to the teacher has the use of many resources in teaching foreign languages. Competence approach in teaching foreign languages suggests formation of three core competencies in children: linguistic, communicative and intercultural. Linguistic competence involves the possession of a system of information about the target language in its levels: phonetics, vocabulary, part of speech and word formation, morphology, syntax of simple and complex sentences, the basics of the style of the text. The student has the linguistic competence if he has an idea of the system of the target language, and can use this system in practice. The quality of linguistic competence in the target language affects not only the degree of possession, but the level of competence of the students in their native language. The language competence of N. Chomsky refers to the ability to understand and produce an unlimited number of correct languages in the proposals with the help of learned language signs and the rules of their connection. In other studies, can be found close to the definition, such as «linguistic competence - the ability of the student to construct grammatically correct forms and syntactic constructions, as well as to understand the meaning segments of speech, organized in accordance with the existing norms of the Russian language, and use them in the sense in where they are used by native speakers in an isolated position» [1]. The acquisition of knowledge of the language system is not an end in itself. In the process of formation of linguistic competence it is important to develop a student’s personality, cognitive culture, logical memory, the formation of the skills of self-analysis and self-assessment. The content of the concept of the competence of the following, namely, communicative competence, intensively developed in different areas of the science of language and a variety of different approaches and definitions of multidimensional effect of this concept. Communicative competence involves knowledge of the language, its functions

Тоқсанына бір рет шығарылады 288 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA. 4 (72) 2016. P. 287-294 ISSN 1683-1667 development of skills in the four basic types of speech activity: speaking, listening, reading and writing. There are components of the situation or speech conditions that dictate the choice of the speaker of words and grammatical means. It is, first, the relationship between the interlocutors and their social roles. There is no doubt that the nature of verbal communication will be different depending on the person with whom we communicate, what is the social status of speakers, what is their age, gender, interests. Thus, proper communication skills - its skills and verbal communication skills in view of the person with whom we speak, where we speak, and finally, for what purpose. There is no doubt that their formation is possible only on the basis of language or linguistic competence. The third competence is intercultural competence. It is an important component of modern training student of any educational institution. This is due to the presence of intercultural aspects of the professional activity of the modern expert associated with the interaction of different cultures, with the implementation of productive communicative functions: reaching an agreement, the repayment of the conflicts, the ability to reach a consensus through compromise, overcoming communication barriers that may cause communication failure, leading to failures in the negotiations, inefficient work of the team, to the social tension in society [2]. Due to the low level of intercultural competence of graduates - are not able to socially adapt and integrate into a professional society of their country, and the world community, experiencing a shock due to the blurring of value orientations, unformed ability and willingness to solve communication and professional tasks are adequately specified characteristics of intercultural communications. The importance of the formation of students’ intercultural competence in foreign language teaching dictated by the radical changes taking place in the Kazakhstan society as a result of our country’s integration into the world educational, informational, economic space, prompting the person to be able to co-exist in the general life-world, that is, to be able and ready to build a constructive dialogue with all actors of this space, and in addition, the needs of modern production in specialists who are ready to cooperate with the communication skills, intercultural worldview, intercultural skills and civic behavior that can effectively implement intercultural communication in the professional sphere [3]. Main conceptual and strategic direction indicates that the study of language, special attention should be paid to culture and cultural values of the country the language is spoken. The orientation of the new model at a competent content of education assumes in the field of foreign language formation of communicative competence and competence, implementing capacity and desire to learn all his life, not only professionally, but also in personal and social life, as well as competencies related to life in a multicultural

Региональный вестник Востока 289 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences society designed to prevent the outbreak of xenophobia, intolerance spread climate [4]. Formation of these competencies contributes to an understanding of how differences and a willingness to live with people of other cultures, languages and religions. Currently, the educational activities of schools are introducing new pedagogical technologies, using active learning methods. This is because an ordinary school where the pupil is an object of teaching is losing its relevance. In its place comes another school where students can display their talents and personality, learn to choose and make decisions. Personality-oriented education is now understood as a child-oriented education that is student with his abilities, needs at the center of the pedagogical process, when it acts as an active subject of the educational activity, when it was his comprehensive development, the formation of critical thinking, values, his personal formation and self-determination serves as a global goal of school education. All normative documents on education modernization in fact provide for the implementation of a student-centered approach, which marks the replacement of a single, unitary school with installation on the average student in the diverse, variability, multi-level school, which creates conditions for the formation of a free, developed and educated the individual, the development of communicative abilities to facilitate entry into the world community and to successfully operate in it, fosters a culture of human striving for self-development and self-actualization knows how to avoid and overcome conflicts. Person centered approach affects all the components of the education system: for education and educational learning goals for each school subject, in the content, principles, teaching methods and the entire educational process that contribute for students to educate environment. Thus, the student-centered approach requires flexibility in setting goals, taking into account the individual characteristics and personal interests of the students and creates prerequisites for greater effectiveness of the training. With regard to the content of learning, student-centered approach is evident in the following main areas: - component composition of the content of training, the emphasis in the development of free active person falls not only on knowledge as activity-on component for the development of experience of creative activity and value orientation. This does not mean that underestimates the knowledge, but it involves their practical focus, in their extensive use of the activities. The introduction of profile training of secondary school at the senior level - a means of differentiation and individualization of learning, a form of organization of educational activity, which takes into account the interests, inclinations, abilities, state of health of students, the conditions for the development of students in accordance with their professional intentions.

Тоқсанына бір рет шығарылады 290 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA. 4 (72) 2016. P. 287-294 ISSN 1683-1667 In the process of realization of profile training in a comprehensive school are real prerequisites for the implementation of a student-centered educational process, the implementation of the activity and competence approaches, the development of communication, taking into account labor market needs. Researches in psychology and methods have shown that success of a foreign language acquisition is defined not only by cognitive processes, but also the emotional sphere of the personality. The humanistic concept of K. Rogers in relation to teaching foreign languages has found the reflection in works of Ch. Karan and other researchers. They looked at the person, first of all as at an emotional being, and among the qualities that are important for learning foreign language distinguished motivation, level of anxiety and self-evaluation, constraint and risk proneness. The motivation is the trigger of any activity. Progress in activity increases the motivation. The low self-evaluation quite often leads to constraint, “diffidence” and is connected with the fear of mistakes that negatively influences language acquisition. The level of anxiety at assimilation of a foreign language stands in slight interrelation with a self-evaluation, constraint, and risk proneness. In this regard personal and situational anxiety can be distinguished. If the first exhausts an organism, being an obstacle in learning, then situational anxiety creates the intellectual passion in learning. Language learning and language trainings are connected with notion of information and opinion gap. We speak or write because we want to pass on information or convey an opinion which we think the receiver might be interested. Very often in the language learning process there is no information gap at all and opinions are rarely questioned. The teacher usually asks a question which the learner knows the teacher can answer. The teacher is more interested in the form than in the content of what the learner says. In the opposite, the information gap stimulates and motivates students to use language in order to find information and express your opinion. Pair work is easy and fast to organize. It provides opportunities for intensive listening and speaking practice. Pair work is better than group work if there are discipline problems. Some methodologists recommend to organize tasks in pair or general class work, rather than in group work. If there is to be challenge between groups, they should be of mixed ability. Many teachers consider it advisable to have a group leader but there are opinions that groups can operate perfectly well without a group leader. The leader would normally be one of the more able learners. His role is to ensure that the activity is properly organized and to act as an intermediary between learners and teacher. The teacher`s role, once the groups are in action, is to go from group to group listening in, contributing and, if necessary, correcting. Drawing a conclusion from all the foregoing, it should be pointed out that psychological researches have proved that drawing positively influences an emotional state of the person, liberates and stimulates him to learning foreign languages. But, drawing can’t be the only method in educational work with children. It doesn’t form

Региональный вестник Востока 291 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences ability to study, but only develops cognitive activity of schoolchildren. The classification of exercises given above helps to correct work on formation of cognitive interests of pupils at English lessons. One and the same exercise can be used at various stages of the lessons. Only under these circumstances active educational and cognitive activity is formed at a schoolchild that leads to the qualitatively new level of acquisition of a foreign language. In the process of teaching pupils master the main types of speech activity: reading, speaking, listening. At all levels of teaching writing is used only as the method of teaching, promoting stronger digestion of lexical and grammatical material, and also improvement of reading and oral speech skills. Content of the lexical material is changing. It is necessary to exclude infrequent lexis, to expand vocabulary on the basis of international words. For the purpose of training and the best memorization it is necessary to use various lexical games and a large amount of demonstration material. The content of the studied grammatical material is considerably changed. Listening needs to be practiced at each lesson, but it is desirable that the material for listening contained familiar language units in the context of the studied subject. Previously it is necessary to relieve difficulties through the explanation or using of visual support. At teaching the dialogical speech it is necessary to use the everyday situations, accessible for understanding, which represent the practical significance for pupils. It should be noted an important role of such form of work as dramatization. For this purpose educational dialogue is used as an example, which after careful study allows children to make without effort similar dialogues by sample. Teaching the monological speech should be carried out on a familiar material, using logical and semantic schemes. The material of the tests include the exercises which are well-laid at the lessons, and also having the differentiated character. Listen- ing control should be excluded due to the weakness of formation of this type of speech activity at pupils with impaired mental function. The speech is a peculiar integral of all other processes therefore at her violation suffer thinking, memory and imagination. The child can become timid, vulnerable because of the arising misunderstanding between him and people around. The lesson of foreign language today - it’s a lesson that takes into account the physiological and psychological characteristics of each child, his life experience, mood and attitude to- ward the subject. We teach children a foreign language so that students can use these skills in everyday life. One of the ways of forming and formulating thoughts was written speech. Ex- ternally expressed as oral, written language was secondary and fixed our thoughts and associations. For years, the letter served only as a means of learning other kinds of speech activity that allowed students to better learn the programming language material, as well as a means of controlling the formation of speech skills and abilities of

Тоқсанына бір рет шығарылады 292 Шығыстың аймақтық хабаршысы N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA. 4 (72) 2016. P. 287-294 ISSN 1683-1667 students.The written form of communication in today’s society had an important communicative function. Therefore, at present the attitude to writing and learning skills of students to express their thoughts in writing had changed dramatically. Writing as the goal of learning was present in programs for all types of educational institutions at all stages of language learning. Internet did not develop writing skills directly, but could only find a number of exercises and rules on working writing technique: - The first group of exercises included writing the text (letters, postcards, mes- sages), drawing on the sample, which was typical for primary school. For example, to write a greeting to his beloved teacher in a foreign language; - The second group was an exercise in building their written statements using different supports: verbal (keywords, plan, logic) and verbal - visual (painting, photog- raphy, phrases, expressions). Used in basic school. For example, describe the picture on the plan; The third group of exercises that were productive in nature required the skills of students to express their thoughts in writing the verbal elements without support. There might help some Internet services: e-mail, forums and chat rooms. Communica- tion in virtual reality was by means of e-mail. For mastery of intercultural competence, simply install a friendly correspondence. International exchange of letters could be made in any class and at any level of proficiency. In addition to the targeted use of the target language, establish friendly contacts and learning culture in such a way, e-mail correspondence had its advantages over paper: it was faster, easier and cheaper. The main aim of learning a foreign language - the formation of the communicative competence, implemented in the course of this primary objective. Communicative competence in the modern sense of the word involved the formation of the capacity for intercultural interaction. Oral communication included speaking and listening, in which the method was called to audition. The concepts of “listening” and “hearing” were not synonymous. Listening meant only the acoustic perception of oral speech and listening - is the process of perception of sounding speech, in addition to hearings involving more hearing, understanding and interpretation of the perceived information. Teachers of English with sadness stated that many of the students of secondary schools experience difficulties in speech perception by ear speakers. Formation of skill of listening - one of the ways to solve this problem.It is not very easy to find high-quality materials for these tasks. Of course, you can buy the manual-type book + audio cassette respected British publisher, but these books were quite expensive. Where, then, can find such materials teachers in small towns, villages, rural schools? In this case, the teacher or the methodologist had the ability to copy an audio clip on audiocassette and printed text. Further, this material could be used in any way to prepare for lessons. In addition, there was an opportunity to establish contacts via the Internet with the actors and authors of

Региональный вестник Востока 293 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences the pages. Some of these authors and speakers were asked to assess their work, send notes, comments, criticism and can even to recite any work at the request of visitors to their sites.For example, the website of the company Lucent Technologies, Bell Labs division allowed you to hear the sound of any phrase in a foreign language. To teach students to understand the sounding speech was one of the most important goals of education. Working with audio text, we were working in parallel lexical, grammatical, phonetic skills. Audio texts provided information for the discussion, which, in turn, implied the further development of speaking skills. In this case, listening was a learning tool. In summary, it should be emphasized that the Internet is not a substitute teaching. Is Internet and interactive as long as the students and the teacher did not decide to make it so. At the initial stage of learning a foreign language is especially important to combine the Internet with a variety of offline activities to achieve its enriching potential. The main aim of learning a foreign language at the present stage was the formation of foreign language communicative competence. Communicative competence allowed a person to enter into a foreign culture, to receive, analyze and communicate information and receive a reply that was to carry out computerized activities. The main purpose of learning a foreign language is the education of the individual, willing and able to engage in intercultural communication, successful in their activities of diverse high school students, professionals, willing and able to receive self. Participation in various international programs, the opportunity to study abroad involve not only a high level of language skills, but also certain personality traits: interpersonal skills, the lack of a language barrier, knowledge of international etiquette norms, broad-minded, ability is called the “submit” themselves. As a rule, to perform a variety of tests for admission to higher education or to participate in contests or competitions set a strict time limit of each task, which also requires a special kind of training.

REFERENCES 1. Ammar A., Awarness of L1/L2 Differences. does it matter? In: Language Awarness. A. Ammar, Language Awarness. 2010, 19, 129, 146 (in Deu). 2. Rösler D., Deutsch als Zweit und Fremdsprache, Gemeinsamkeiten und Unterschie- de. D. Roessler, Deutsch als Fremdsprache. 2011, 14, 149, 160 (in Deu). 3. Rösler D., Deutsch als Fremdsprache außerhalb des deutschsprachigen Raums. D. Roessler, Ein praktischer Beitrag zur Fortbildung von Fremdsprachenlehrern. 2011, 12, 105, 108 (in Deu). 4. Marion G., Neue methodische Ansätze im DaF-Unterricht mit Beiträgen deutscher und usbekischer WissenschaftlerInnen. G. Marion, Neue methodische Ansaetze. 2011, 55, 58 (in Deu). 5. Gardner. R.C., Cognitive and Affective Variables in Foreign Language Acquisition. R.C. Gardner, Cognitive and Affective Variables in Foreign Language Acquisition. 2006, 11, 3, 15 (in Deu).

Тоқсанына бір рет шығарылады 294 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.M. IMANKENOVA. 4 (72) 2016. P. 295-303 ISSN 1683-1667

UDC 37.013=111

G.M. IMANKENOVA

East Kazakhstan State university S. Amanzholov, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

CRITERIA-BASED ASSESSMENT IS A TOOL OF MEASURING STUDENTS’ ACHIEVEMNETS IN THE LESSONS OF ENGLISH TO IMPROVE WRITING SKILL (FROM TEACHING EXPERIENCE IN NAZARBAYEV INTELLECTUAL SCHOOL (NIS) The article includes a new educational program criteria-based assessment system in the Republic of Kazakhstan, Nazarbayev Intellectual Schools and Nazarbayev Intellectual School of Oskemen experience of English lessons in the development of writing skills criteria will be applied to the structure and its assessment. Keywords: new educational program, Nazarbayev Intellectual School, criteria-based assessment system.

АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ КӨРСЕТКІШІ РЕТІНДЕ ЖАЗУ ДАҒДЫСЫН КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ (НАЗАРБАЕВ ЗИЯТКЕРЛІК МЕКТЕБІ ТӘЖІРИБЕСІНЕН) Мақалада Қазақстан Республикасында жаңа білім беру бағдарламасына енгізілген критериалды бағалау жүйесі туралы, Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тәжірибесі және Өскемен қаласының Назарбаев Зияткерлік мектебінде ағылшын тілі сабағында жазу дағдысын дамытуда критериалды бағалаудың қолданылуы, құрылымы және оның жүргізілуі қарастырылған. Түйін сөздер: жаңа білім беру бағдарламасы, Назарбаев Зияткерлік мектебі, критериалды бағалау жүйесі, бағалау, жетті, талпынады.

КРИТЕРИАЛЬНОЕ ОЦЕНИВАНИЕ НАВЫКА ПИСЬМА КАК ДОСТИЖЕНИЕ УЧАЩИХСЯ НА УРОКЕ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА (ИЗ ОПЫТА НАЗАРБАЕВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ ШКОЛЫ) В статье рассматривается новая образовательная программа в которой внедряется критериальное оценивание в Назарбаев Интеллектуальных школах и Назарбаев Интеллектуальной школе города Усть-Каменогорск, а также структура, организация и применение системы оценивания для развития навыка письма английского языка. Ключевые слова: новая образовательная программа, Назарбаев Интеллектуальные школы, критериальное оценивание, формативные и суммативные работы, оценки, достиг, стремится.

Criteria-based assessment is a process based on a comparison of students’ achievements with clearly defined collectively elaborated, known in advance to all participants (students, school administrators, parents and other legal representatives) criteria, consistent with the objectives and content of education, contributing to the

Региональный вестник Востока 295 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences formation of students’ learning and cognitive competence (Department of Education Quality Assessment, Astana, 2012). The system of criteria-based assessment was implemented experimentally in Ust-Kamenogorsk Nazarbayev Intellectual school of Chemical and Biological direction in 2012-2013 academic years in 7, 8, 9 and 11 grades. Having started from 2013- 2014 and subsequent years the system of assessing based on criteria will be functioning in all grades. The core aim of implementing the criteria-based assessment is to assess objectively students’ achievements in the educational process of Nazarbayev Intellectual schools and identify individual learning path of each student (Department of Educa- tion Quality Assessment, Astana, 2012). In order to assess objectively the criteria- based assessment system includes formative and summative (internal and external) assessments.

Table 1. Term 3 – Learning objectives mapped to assessment criteria. Grade 8

Writing To produce different written texts with 8.W4 use with some support style and register the attention to detail and development appropriate to a limited variety of written genres on relevant to the grade and subject as general and curricular topics and some curricular described in the Subject Programme. topics 8.W5 develop with support coherent arguments supported when necessary by examples and reasons for a growing range of written genres in familiar general and curricular topics 8.W6 link, independently, sentences into coherent paragraphs using a variety of basic connectors on a range of familiar general topics 8.W7 use with minimal support appropriate layout at text level for a growing range of written genres on familiar general and curricular topics 8.W8 spell most high-frequency vocabulary accurately for a growing range of familiar general and curricular topics

As the formative assessments carry corrective function and help both learners and teachers to improve learning process they are completed at each English class. The formative assessments can be of any form, for instance, oral and written tasks, monitoring, individual and whole class questioning and so on. The formatives are conducted at each lesson to eliminate potential problems and shortcomings before the summative work. This is a clear and transparent system which allows every student

Тоқсанына бір рет шығарылады 296 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.M. IMANKENOVA. 4 (72) 2016. P. 295-303 ISSN 1683-1667 to keep track of their own learning progress. They can either achieve (A) or work towards (WT) fixed learning objectives which we are given at the beginning of each term. The students are well-aware of the assessment and are given learning objectives at the beginning of each term to get introduced and to know what exactly they should achieve. There are four skills which are listening, reading, writing and speaking. To mark perceptive skills we use fixed rubrics and the rubrics for productive skills can vary due to the task type. The following is a table of learning objectives for productive (writing) skills for term 3. Next table shows a number of unit topics and subtopics for term 3 which is ex- tracted from a long term plan.

Table 2. Long term plan – Subject: English Grade 8

Term 3 8.3A The Natural World (Content with language)  Learning about geographical features of Kazakhstan (this relates to geography)  Learning about world heritage sites around the world (this relates to geography and biology)  Learning about a world heritage site in Kazakhstan  Reading a newsletter on Our Endangered Planet  Learning how to write a campaign letter  Learning about the environment through learning about the saiga (this relates to geography and biology)  Reviewing weather vocabulary 8.3B Travel and Transport (Language with content)  Looking at modes of transport  Learning about signs and the language of signs  Creating a survey about commuting to school, either for the class or the whole school (this relates to geography and computer science)  Discussion on travelling in and around Kazakhstan  Writing an account of a journey in or across Kazakhstan  Reading about mysterious places around the world 8.3C Independent Project

In the following 3 table we divide the whole term into weeks. The 3rd term consists of 11 weeks but here are only three weeks. In the Learning Outcomes column there are week topics taken from the long term plan as guidance to the short term plan. Below is an assessment opportunities where the learning objectives are put. In a yellow column there are lesson topics and the learning objectives to be assessed in a formative assessment. We put the learning objectives equally under each learning outcomes.

Региональный вестник Востока 297 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences Table 3. 2013-2014 Annual Overview Term Three

9-10 January Dates 13-17 January 20-24 January (2 days) Week Number 1 2 3 Unit Topics Natural World Natural World Natural World Strand Focus Content w Lang Content w Lang Content w Lang Geographical and Our endangered planet The Saiga heritage sites Reading Reading Reading IELTS/ Subject / Writing Writing Writing Thinking Skills Speaking Speaking Speaking Listening Listening Listening SWBAT: SWBAT: SWBAT: *Use habitat vocabu- *Read about our en- *Recognise attitude lary to describe areas dangered planet and and opinion in written Broad Learning of Kazakhstan. (2 answer questions at text about the saiga. (2 Objectives/ hours) different levels of the hours) Outcomes *Listen to info about taxonomy. (4 hours) *Write a campaign world heritage sites letter to help save the and summarise main saiga. (2 hours) points. (2 hours)

8.S8, 8.L6, 8.L8 8.R2, 8.R7 8.R2, 8.R7, 8.W4, Assessment 8.W5, 8.W6, 8.W7, Opportunities 8.W8

Below is a formative assessment created on the Learning Outcomes in yellow column (See Table 3) to assess writing learning objectives. According to the marking schedule students are given “A” – achieved and “WT” – working towards marks which are inserted into an electronic journal. The formative assessment is set at every lesson taking 15-20 minutes time. The advantages of the criteria-based assessment are that we assess objectively every student not their personality but their completed work according to the precise criteria which are well-known by every student in advance. Although the system has more positive sides it might carry drawbacks as well. A lack of experience of teachers in both theoretical and practical aspects of the system and difficulties they face with in development of materials can be case in point. The summative assessments are held once a term and given specifications to be distributed to students a week before the exam. The summative marks are also inserted

Тоқсанына бір рет шығарылады 298 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.M. IMANKENOVA. 4 (72) 2016. P. 295-303 ISSN 1683-1667 into an electronic journal.

Table 4. Formative Assessment

SP Learning objective Assessment Guidance reference 8.W4 - use with some support style and register appropriate to a written genres on 8.W5 curricular topics -develop with support coherent argu- 8.W6 ments supported when necessary by examples and reasons 8.W7 - link, independently, sentences into coherent paragraphs using a variety of 8.W basic connectors - use with minimal support appropriate layout at text level - spell most high-frequency vocabulary accurately for a growing range of familiar general and curricular topics Skills Success criteria Writing Learners have met this learning objective if they *develop and apply concise plans for writing. * Write using correct grammar. * Use a standard layout for presenting their message. * Write relevantly in accordance with a set question. * Write evaluatively connecting several ideas to create new ones. * Write with correct punctuation.

Having pre-determined standards of performance are the most defensible approach to assessment. Without a clear understanding of the subject goals students have a greater chance of becoming confused and wasting time trying to discover what it is we want them to learn. As you plan your teaching you will make choices on what you think is the best way to learn a particular skill, knowledge or attribute. If you go a small step further and make these goals clear to your students, then the written objectives used in curriculum design will serve a useful purpose in assisting your students’ learning. The most direct way students experience what is needed to achieve the subject’s learning objectives is through the assessment criteria. Региональный вестник Востока 299 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences Campaign Letter Marking Schedule Descriptors of requirements of LOs What is needed to pass. W4 A polite tone throughout. Fully done. W5 The letter is written in this order: 5 or 6 of these parts properly *Problem is stated at the beginning /*with an ap- sequenced peal for action. *The animal /*its habitat are described. *The reasons for endangerment. *The actions you want taken. (The reasons may come before the description or be mixed with it, as long as it flows sensibly). W6 Basic connectors used: the main reason; sec- *80% of the body must flow so ondly; another .. the parts seem connected and The writing is in the correct para. logical. *3 of the 4 paras must contain only correct info. W7 1.All writing is blocked against the left margin. 2 of these 3 requirements are 2.The order of the layout blocks is correct: correct. • Dear …. • Body • Closing line and signature. 3. Body is paragraphed. W8 No more than 7 spelling errors.

Once the goals of assessment have been determined it is necessary to describe the criteria that will be used to judge whether the desired level of performance has been achieved. Learning objectives consist of three parts:  the student action;  the content;  the standard required to meet the objective. Assessment criteria relates to the third part of the objective, the standard of performance. Criteria are developed by analysing the learning outcomes and identifying the specific characteristics that contribute to the overall assignment. These arethe standards by which learning is judged. Capturing the multiple dimensions of student performance is at the heart of criterion development. A range of diverse performance measures can be formulated for any given performance. The main question is, how many criterion are needed that contain neither irrelevant or miss important areas? The criteria then need to be linked with marks in some form of combined composite score. Constructively aligned assessment criteria begin with a noun that complements the verb in the assessment tasks objective. For example, if the objective is for students to “explain how concepts in the subject interrelate” one of the criteria might be

Тоқсанына бір рет шығарылады 300 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.M. IMANKENOVA. 4 (72) 2016. P. 295-303 ISSN 1683-1667 “Clarity of explanation”. That is, the criterion describes the quality in the assessment task that will be judged during marking. Other commonly used quality words used in criteria include:  Accuracy  Currency  Depth  Impact  Legibility  Originality  Succinctness  Relevance What is a rubric? A rubric is a coherent set of criteria for students’ work that includes descriptions of levels of performance quality on the criteria. Sounds simple enough, right? Unfortunately, this definition ofrubric is rarely demonstrated in practice. The Internet, for example, offers many rubrics that do not, in fact, describe performance. I think I know why that might be and will explain that in Chapter 2, but for now let’s start with the positive. It should be clear from the definition that rubrics have two major aspects: coherent sets of criteria and descriptions of levels of performance for these criteria. The genius of rubrics is that they are descriptive and not evaluative. Of course, rubrics can be used to evaluate, but the operating principle is you match the performance to the description rather than “judge” it. Thus rubrics are as good or bad as the criteria selected and the descriptions of the levels of performance under each. Effective rubrics have appropriate criteria and well-written descriptions of performance. What is the purpose of rubrics? Like any other evaluation tool, rubrics are useful for certain purposes and not for others. The main purpose of rubrics is to assess performances. For some performances, you observe the student in the process of doing something, like using an elec- tric drill or discussing an issue. For other performances, you observe the product that is the result of the student’s work, like a finished bookshelf or a written report. Figure 1.1 lists some common kinds of school performances that can be assessed with rubrics. This list by no means covers every possible school performance. It is just meant to help you think of the types of performances you might assess with rubrics. Commenting on students’ work Grades alone have been found to be a poor source of formative feedback. The reasoning behind why students received particular grades is often too unclear for them to use the information to improve their learning. Grades may even be counterproduc- tive to learning as they divert attention away from looking for aspects of the student’s work that they can be improved.

Региональный вестник Востока 301 Выпускается ежеквартально psychological and pedagogical sciences The greatest improvement to student learning is achieved by providing students with constructive feedback on their work (Black & William, 1998). For your comments to have an impact on learning students have to have an opportunity to revise their work. There is considerable advice available to assist you in undertaking this process efficiently. This short guide summarises some suggestions on how to write comments, which will help students to improve their written assignment. Writing constructive comments Producing an assignment involves a series of stages. Students begin by explor- ing the ideas, develop a critical position to the material, organise that material into a coherent argument and ensure the final work meets the required style and formatting. Some of the commonly used criteria for written work are the quality of the ideas and evidence used; the critical interpretation; development and organisation of the argument; and the style and corrections of the final paper. When providing comments you should give priority to content, context and organisation before you concentrate your comments on style and correctness. Good feedback involves a conversation between the lecturer and the student. As well as an opportunity to respond to your comments, constructive feedback consists of at least three different kinds of statements. It should provide positive encouragement by identifying the good or successful features of the student’s work. It needs to give information about how the assignment can be improved and it should makes suggestions on the steps needed to meet the assignments criteria. An example of a helpful comment might be: A great way to start to your assignment (positive encouragement). Simple, direct, interesting (Give information). Is there ever just a right or wrong answer? (Ask a question). Don’t draw too heavily on your source material (Give information). Try to think critically and evaluate both sides of the argument then come up with your own original thesis (Provide a suggestion). Whether you are praising the student’s work, asking for or giving information, make a suggestion or correcting mechanics like style and grammar, ensure you phrase your comments in language that the student can understand. Keep the tone of your comments positive and encouraging. Students prefer negative comments to be phrased as a question rather than a statement. Keep the language literal and avoid misunder- standings that can arise from sarcasm, humour, abstract, technical language or abbre- viations. Helping students to use feedback The closer the feedback is to the actual task the more useful it is to the student. Considering the amount of time you spend on commenting on students’ work you should also make sure that it has maximum impact by making certain that the feedback

Тоқсанына бір рет шығарылады 302 Шығыстың аймақтық хабаршысы G.M. IMANKENOVA. 4 (72) 2016. P. 295-303 ISSN 1683-1667 does not come too late to be acted upon. Here are some suggestions for encouraging students to use feedback they receive on their assignment:  Set in-class exercises that are only for feedback  Submit assessable work in stages  Submit a plan for a project  Allow resubmission of pieces of work  Have students pair up and discuss how to improve their work  Have students write down the one thing they will do as a result of their feedback. To conclude, the formative assessment guides students to fulfill summative assignments successfully.

REFERENCES 1. Integrated Programme of Development English Grade 8 Course Plan, University of Cambridge, Faculty of education p. 76, 2013, 2nd issue (in Eng). 2. Концепция внедрения системы критериального оценивания учебных достижений учащихся Автономной организации образования «Назарбаев Интеллектуальные школы. Department of Education Quality Assessment стр. 3, 10, 2012 (in Russ). 3. Orrell, J., Feedback on learning achievement: Rhetoric and reality. Paper presented at the Evaluations and Assessment Conference 2002, Brisbane 14-15 November (in Eng). 4. Sadler, D.R., Formative assessment and the design of instructional systems. Instruc- tional Science, 1989, 18, 119, 114 (in Eng). 5. Stough, L.M.,&Emmer, E.T., Teacher’s emotions and test feedback. Qualitative Stud- ies in Education, 1998, 11, 2, 34, 361 (in Eng). 6. Straub, R., The student, the text, and the classroom context. A case study of teacher response. Assessing Writing, 7, 2000, 23,55 (in Eng).

Региональный вестник Востока 303 Выпускается ежеквартально ЖАҢА БАСЫЛЫМДАР НОВЫЕ иЗДАНИЯ secТion neW pUBlicaTioNs

ӘОЖ 821.512.122.09

A.M. КАРТАЕВА, Д.О. САРСЕМГАЛИЕВА

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

АКАДЕМИК ЗӘКИ АХМЕТОВ – АЛТАЙДАН ҰШҚАН ҒҰЛАМА Мақалада Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, ҚР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, әйгілі әдебиеттанушы ғалым Зәки Ахметовтің өмірі мен шығармашылығы сөз етіледі және әдебиеттану ғылымына қосқан еңбегі жайлы айтылып, абайтану, әуезовтанудағы ғылыми зерттеулеріне талдау жасалынады. Түйін сөздер: әдебиеттану, абайтану, әуезовтану, әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, поэзия, монография.

АКАДЕМИК ЗАКИ АХМЕТОВ – ДЕЯТЕЛЬ АЛТАЯ В статье рассматривается жизнь и научная деятельность знаменитого писателя, ученого, заслуженного деятеля РК, лауреата государственной премии РК, профессора, доктора филологических наук, академика Национальной Научной Академии РК Заки Ахметова, его научные исследования абаеведение, ауэзововедение. Ключевые слова: литературоведение, абаеведение, ауэзововедение, литературная теория, история литературы, поэзия, монография.

ACADEMICAN ZAKI AHMETOV – ALTAI PERSONALITY This article is about the life and work of the famous writer, scholar, honored worker of the Republic of Kazakhstan, the winner of the State Prize of the State Prize of the Republic of Kazakhstan , professor, doctor of philological sciences, academician of the National Academy of the Republic of Kazakhstan . Pass in review research abayavedeniya, auezovоvedeniya and also discuss to the scientific activities of academician Z.Ahmetov. Keywords: literary criticism, abayavedeniya, auezovedeniya, literary theory, history of literary, poetry, monograph.

Тоқсанына бір рет шығарылады 304 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, Д.О. САРСЕМГАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 304-309 ISSN 1683-1667 Ежелден ата-бабаларымыз мекендеген Кенді Алтай төңірегі өзінің қазына байлығымен, әсем табиғатымен, сұлу көркімен әлемге аян. Ғажайып сырға толы бұл өңірден қаншама дарынды адамдар шықты. Тылсым табиғат талай қаламгерлерді, ақын, жазушы, ғалым, сыншыларды өмірге әкелген. Сол топырақта туып-өскен есімі кешегі бүкіл Одаққа танымал аса көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз, қоғам қайраткері, іргелі зерттеулердің авторы академик Зәки Ахметовтің есімі бүгінде үлкен құрметпен аталады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, ҚР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, әйгілі әдебиеттанушы ғалым Зәки Ахметовтің мол ғылыми мұрасы мен құнды зерттеу еңбектері бүгінгі ұрпақтың рухани игілігіне айналып отыр. Зәки Ахметов (4.05.1928-17.12.2002) Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауда- ны Ұзынбұлақ ауылында туған. 1943-1948 жж. Қазақтың С.М. Киров атындағы мемлекеттік университетін үздік бітірген. 1948-1951 жж. КСРО ҒА-ның Ленинградтағы Шығыстану институтының аспирантурасында оқып, 1951 жылы «Лермонтов және Абай» атты тақырыпта кандидаттық диссертация, 1965 жылы «Қазақ өлеңінің құрылысы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғайды. 1951-1975 жж. Қазақ қыздар мемлекеттік педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі, декан, 1975 ж. Қазақ КСР ҒА корреспондент-мүшесі, 1975-1981 жж. Қазақстан ҒА қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің академик-хатшысы, 1983 ж. Қазақстан ҒА академигі, 1984-1986 жж. Қазақстан ҰҒА-ның вице-президенті, 1986 жылдан ғұмырының соңына дейін М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған. З. Ахметов Шығыс Қазақстан облысы аумағында ең бірінші болып академик деген жоғарғы ғылыми атақты иеленген еді. Ғалымның өнер, сөз өнері, өлең, жыр, поэзия, тіл кестесі жайлы ғылыми еңбектері әрбір адамның көкірек көзін ашып, санасын оятады, білімін тереңдетеді. Әдебиет әлеміне дұрыс жөн сілтеп, адастырмас бағдаршамындай бағыт береді. «Өнер алды – қызыл тіл» деп білген дана халқымыздың өнерін құрметтеп өскен Алтайдан ұшқан ғұлама ғалым Зәки Ахметов туралы ақын Әйгерім Уәлиева мынадай жыр жолдарын төгеді:

Бұл күнге де жеттік-ау халқым аман, Таланты Бұқтырмадай арқыраған. Зәкеңнің ғылымдағы сара жолы, Алтайдың алтынындай жарқыраған.

Ертістің тұнығы еді майланбаған,

Региональный вестник Востока 305 Выпускается ежеквартально ЖАҢА БАСЫЛЫМДАР Жүйрік ед қызығына байланбаған. Ал қане, көзкөргендер еске түсір Жан еді-ау жаны жібек жайраңдаған.

Жасынан сөз өнерін қастерлеп тал бесікте ананың тілі мен оның құдіретін бар бойына сіңіріп өскен Зәки Ахметов өзінің барлық саналы ғұмырын өлең өрнегі мен тіл кестесіне, әдебиет әлемі мен даналар шығармашылығын зерттеуге арнады. Қазақ, орыс тілдеріне жүйрік екі тілде көсілте жаза білетін, алқалы топтарда, үлкен мінбелерде шешен сөйлеп алдына жан салмайтын ғалымның үлкен дарындылығын өзінің әріптестері мен шәкірттері үнемі айтып тауыса алмайтын. Осы орайда академик С. Қирабаевтың мына сөзі еске түседі: «Қазақ әдебиеті тарихының басқа да мәселелеріне көп араласқан Зәки жалпы әдебиеттің жан-жақты білгірі есебінде аса биік беделге ие ғалым еді. Орыс, қазақ тілдерінде бірдей жазатын, екі тілде де шешен, алғыр Зәкиді орыс ғалымдары да, туысқан халықтар әдебиеті мен ғылымның өкілдері қатты сыйлап, құрметтейтін еді» [1]. Жерлесіміз З. Ахметов – бүкіл саналы ғұмырын ғылымға арнаған адам. Ғылым мен білім ол кісінің жанының қуатындай, жүрегінің ыстық қызуындай төгіліп жататын. Энциклопедиялық терең білімді, өте мәдениетті зиялы адам еді. Ғылым мен ұстаздықты ұштастырып, артында ұрпағына мол мұра қалдырған, қазақ интеллигенциясына үлгі болатын тұлға. Аудиторияда дәріс оқып тұрғанда, әр уақытта тыңнан мәселе қозғап, үзінділерді жатқа айтып, тыңдаушыларын үйіріп әкететін. Алғаш ғылымға келгеннен ұлы Абай даналығымен сусындап, өзінің ғұмыр бойы зерттеген тақырыбы Абай мен Әуезов тілінен өрнек салып, сөз кестесін соларша тізбектеген ғалым даналар шығармаларынан үзінділерді жатқа оқитын. Зәки ағаның жүзінен үнемі айналасына шуақ шашылып, жылылық беретін ізгілік нұрының сәулесі тарап тұратын. Қай уақытта көрсең де ақ жарқын көңілмен, байсалды мінезбен, кең ақыл парасатпен көрінетін. «Зәки Ахметов ғылымға өзін бірден таныта келді, әрі өте жас келді. Ол Ленинградтағы Шығыстану институтының аспирантурасында оқып, 1951 жылы небәрі 23 жасында «Лермонтов и Абай» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шығады. «Ғылым кандидаты атанған ол әдебиеттану саласында талмай жарты ғасырдан астам еңбек етіп, оннан астам жеке монография, 20 шақты ұжымдық кітап, 400-ге жуық мақала жазыпты. Оларды сала-саламен айтар болсақ, фольклор, әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдеби байланыстар, текстология және аударма болып бөлінеді», – дейді академик С. Қасқабасов [2]. Ғылымдағы жолын ұлы Абайды зерттеуден бастап, өмірінің соңына дейін кемеңгер ақынмен бірге бүкіл өмірін де, өнерін де, өзі де рухани тұтасып кеткен ғалымның әрбір ілімі – жастар үшін өшпес үлгі-өнеге. Жетпіс бес жасқа сәл ғана

Тоқсанына бір рет шығарылады 306 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, Д.О. САРСЕМГАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 304-309 ISSN 1683-1667 жетіңкіремей қалған ғұмырында ол көп іс тындырып үлгерген, құдай берген табиғи талантын тынымсыз еңбегі арқылы жетілдіріп, халық игілігіне қызмет етуге бағыттай білген адам. Жарты ғасыр ғұмырын арнаған Абай тақырыбы – ғалымның жүрегінің қызуы, жігерінің қуаты болды. Академик С. Қасқабасовтың сөзіне ден қойсақ: «Сонау 1951 жылы жазылған «Лермонтов и Абай» атты еңбегінен басталған Абайға деген құштарлық 1995 жылы «Абайдың ақындық әлемі» атты монографияны дүниеге әкелді. Сол жылы жарық көрген «Абай» энциклопедиясына да басты- басты мақалаларды Зәки Ахметов жазды. Ұзақ жылғы абайтануға арналған еңбегі үлкен абырой әперді, Зәкең Мемлекеттік сыйлыққа ие болды», – дейді [3]. З. Ахметов Абай шығармашылығын тұтас қарастырып, толық әрі жан- жақты зерттеп жұртшылыққа ұлағат етті. Ақынның өлеңдері, қарасөздері, поэмалары мен аудармаларына ғылыми сипаттама жасап, оқырманды Абайдың ақындық әлеміне үңілтті. Абай шығармаларының қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихында өзінше бөлек, өрісі аса биік, мүлде жаңа ой-пікір, көркем сезім әлемі екенін түсіндірді. «Абайдың ақындық әлемі» атты еңбегінде ақын лирикасын тақырып-тақырыпқа қарай бөліп, өлеңдерінің ішкі мазмұнын ашып жіктеді. Зәки Ахметов өзінің көп жылғы ғылыми-шығармашылық қажырлы еңбек жолында Абай даналығын оқырман жүрегіне жеткізіп, зерттеп жазумен қатар, Абай мұрасын талмай оқытып, шәкірттерінің санасына сіңіріп, ақын тағылымын жас ұрпаққа үлгі етті және сол сара жолды нұсқады. Абайтану саласында Зәки Ахметов текстологиялық та, теориялық та жұмыстар жазып, Мұхтар Әуезовпен бірлесіп, ұлы ақын шығармаларының канондық мәтінін 2 том етіп 1957 ж. жарыққа шығарды. Содан бері қарай ғалым әр жылдары шыққан Абай мұрасының академиялық басылымдарын даярлауға қатысып, тікелей басшылық жасады. Абай шығармаларының жинақтарын құрастырып, ғылыми түсініктерін жазды. Еліміздегі тұлғалық ірі еңбек «Абай энциклопедиясының» редакциялық алқасын басқарды. Ол «Абай» энциклопедиясының ең белсенді авторы болып, осы еңбектің көптеген мақаласын жазды. Ұзақ жылғы абайтануға арналған еңбегі үшін ғалым 1996 ж. Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. З. Ахметовтің Абай мұрасы мен Әуезовтің шығармашылығына арналған зерттеулері – ұлттық әдебиеттанудағы теңдесі жоқ іргелі ғылыми еңбектер болып табылады. Себебі, Абайдың ақындық, ойшылдық дарынымен Әуезовтің жазушылық шеберлігін зерттеу барысында ғалым екі ғұламаның қазақ әдебиетіндегі орнын жан-жақты дәлелдеп берді. Әсіресе Абайдың Әуезовке тигізген әсері, рухани сабақтастыққа байланысты келелі ойлары Абай мен Әуезов үндестігі мәселесіне негізгі тірек болды. Бұл ретте З. Ахметов: «М. Әуезов және абайтану проблемалары» арнайы да кең түрде зерттеуге тұрарлық, өйткені Абай

Региональный вестник Востока 307 Выпускается ежеквартально ЖАҢА БАСЫЛЫМДАР тақырыбы Әуезов шығармашылығында басты орын алғаны белгілі ғой», – деп арнайы атап көрсеткен болатын [4]. Әдебиеттану ғылымында ғалымның ұшқыр қаламы тимеген мәселе кемде- кем. Әдебиет тарихы, абайтану, әуезовтану, әдебиет теориясы мен аударма туралы өзекті мәселелерді қамтыған салиқалы зерттеу еңбектері арқылы ғалым ұлттық әдебиеттану ғылымын республикадан тыс жерлерге де паш етті. Сонау 1951 ж. жазған «Лермонтов и Абай» атты кандидаттық диссертациясынан бастап, 2002 жылғы «Поэзия шыңы – даналық» деп аталатын соңғы еңбегіне дейін әдебиет тарихына иек артып, оның әр алуан мәселелерін әр аспектіде қарастырды. Тағы бір ерекше көңіл бөле айтар жай, З. Ахметов қазақ поэзиясын ұзақ жылдар бойы үзбей зерттеді. Мұның өзі ғалымның ұстанған бағытына тұрақтылығын танытады. Академик Зәки Ахметов әдебиет теориясы мен тарихы саласында іргелі зерттеулер жазып қалдырған. «Лермонтов және Абай» (1951), «Казахское стихосложение» (1964), «О языке казахской поэзии» (1970), «Өлең сөздің теориясы» (1973), «Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы және дәстүрі» (1978), «Поэтика эпопеи “Путь Абая” в свете истории ее создания» (1984), «Абайдың ақындық әлемі» (1995), «Әдебиеттану терминдерінің сөздігі» (1996), «Роман- эпопея Мухтара Ауэзова» (1997) «Поэзия шыңы – даналық» (2002) т.б. зерттеулері әдебиет пен ғылым үшін құнды еңбектер болып саналады. Өйткені бұл бағалы еңбектерден қаншама ұрпақ өзіне теориялық терең білім мен ғылыми бағыт, рухани нәр алары сөзсіз. Өнегелі өмір жолында академик З. Ахметовті шәкірт тәрбиелеп, өзінің ғылыми мектебін қалыптастырған ұстаз ретінде білеміз. Атап айтсақ, облысымыздағы іргелі қара шаңырақ С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде 1993 ж. алғаш қазақ әдебиеті кафедрасының ашылуына ұйытқы болды. Осының негізінде 1996-1997 оқу жылында «Әдебиеттану» мамандығы бойынша магистратура және аспирантура ашылды. З. Ахметов университетте ашылған қазақ әдебиеті кафедрасына мамандар даярлауға зор үлес қосты. Академиктің ғылыми жетекшілігімен Ә. Молдаханов докторлық диссертация, С. Қасенов пен Р. Мұқышева кандидаттық диссертация қорғады. 1993-1997 жж. аралығында ғалым студенттер мен магистранттарға дәріс оқып, ғылыми кеңестер беріп тұрды. 1993 ж. ғалымға Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің құрметті профессоры атағы берілді. Ғұлама ғалымның артында өшпес мол ғылыми мұрасы қалды. Сол асыл мұрасы болашақ ұрпақ пен жас ғалым-зерттеушілер үшін баға жетпес құндылық болып табылады.

Тоқсанына бір рет шығарылады 308 Шығыстың аймақтық хабаршысы A.M. КАРТАЕВА, Д.О. САРСЕМГАЛИЕВА. 4 (72) 2016. Б. 304-309 ISSN 1683-1667

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қирабаев С. З. Ахметов туралы сөз / С. Қирабаев // Академик З. Ахметов және руханият мәселелері. – Алматы: Үш Қиян, 2003. – Б. 22. 2. Қасқабасов С. Зәки Ахметов – аса көрнекті әдебиетанушы-ғалым / С. Қасқабасов // Академик Зәки Ахметов және руханият мәселелері: «Академик З. Ахметовтің ғылыми мұрасы және қазақ әдебиетану мәселелері» атты респуб. ғыл.-теор. конф. матер. – Алматы: Үш Қиян, 2003. – Б.14-19. 3. Қасқабасов С. Алғы сөз / С. Қасқабасов // Академик Зәки Ахметов және ру- ханият мәселелері: «Академик З. Ахметовтің ғылыми мұрасы және қазақ әдебиеттану мәселелері» атты респуб. ғыл.-теор. конф. матер. – Алматы: Үш Қиян, 2003. – Б. 5. 4. Ахметов З. Абай және Әуезов / З. Ахметов // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1995. – №4.

REFERENS 1. Kirabayev S., Z. Ahmetov turali soz. Akаdemik Z. Ahmetov zhane ruhaniyat maseleleri. Almaty: Ush Kiyan, 2003, 22 (in Kaz). 2. Kaskabasov S., Z. Ahmetov asa kornekti adebietanushy galym. Akаdemik Z. Ahmetov zhane ruhaniyat maseleleri. Akаdemik Z. Ahmetovtin gylymi murasy zhane kazak adebietanu maseleleri atty respublikalyk gylymi teoriyalik konferenciya materialdary . Almaty. Ush Ki- yan, 2003, 14, 19 (in Kaz). 3. Kaskabasov S., Z. Ahmetov Akаdemik Z. Ahmetov zhane ruhaniyat maseleleri Akаdemik Z. Ahmetovtin gylymi murasy zhane kazak adebietanu maseleleri atty respublikalyk gylymi teoriyalik konferenciya materialdary. Almaty. Ush Kiyan, 2003 (in Kaz). 4. Ahmetov Z., Abai zhane Auezov. Kazak tili men adebieti. 1995, 4 (in Kaz).

Региональный вестник Востока 309 Выпускается ежеквартально АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ information about the authors

АБЫЛАЙХАНОВА Тана Абылайхановна – зав.кафедрой экономики и управления ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] АЙТКУРМАНОВА Aрайлым Айткурмановна – магистрант 1-го года обучения специальности «Педагогика и психология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть- Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] АЛИМБЕКОВА Жулдыз – магистрант 1-го года обучения специальности «Филология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] АМАЛ Өркеш – 6M010900-«Математика» мамандығының 2-оқу жылының магистранты, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] АМИНГАЗИНОВА Аида Амингазиновна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М020500-Филология қазақ филологиясы мамандығының 2-оқу жылының магистран- ты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] АХМЕТВАЛИЕВА Айгерим Кабидолдановна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М010300-«Педагогика және психология» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] АЯГАНОВА Алмагуль Нурдубековна – магистрант 2-го года обучения специальности 6М010300-«Педагогика и психология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E- mail: [email protected] ӘДІЛБЕК Әмина – 6M010900-«Математика» мамандығының 1-оқу жылының ма- гистранты, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: ergaliev79@ mail.ru БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ Балғын – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М010300- «Педагогика және психология» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] БАҚЫТҚАН Диас Бақытқанович – магистрант 2-го года обучения специальности 6M030100-«Юриспруденция» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть- Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected] БАРАБАНОВА Елена Ивановна – кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии и коррекционной педагогики, специалист Психофизиологической лаборатории ЦПК ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] БАТТАЛОВА Айнур Кумарбековна – жаратылыстану ғылымдарының магистрі,

Тоқсанына бір рет шығарылады 310 Шығыстың аймақтық хабаршысы авторлар туралы мәлімет • Сведения об авторах • information about the authors ҚР ӘМ ШҚО бойынша Сот сараптамасы институтының аға сарапшысы, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected] БЕКМОЛДАЕВА Асель Мырзахановна – магистрант 2-го года обучения КазГосЖенПу по специальности 6М011100-«Информатика», г. Алматы, Казахстан. E- mail: [email protected] БЕКСОЛТАНОВА Толкын Толеубековна – магистрант 2-го года обучения специальности 6М010300-«Педагогика и психология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г.Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] БОЛГИБАЕВА Акмарал Бекболатовна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М060700-«Биология» мамандығы бойынша 2-оқу жылының магистранты, Шығыс Қазақстан гуманитарлық колледжі, жаратылыстану-биологиялық пәндерінің оқытушысы. Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected] ДЮСЕНБАЕВА Ардақ Төлеуовна – п.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ педагогикалық білім және менеджмент кафедрасының доценті, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ЕРБОЛАТ Нұрсолтан – магистрант 2-го года обучения специальности 6М030100- «Юриспруденция» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E- mail: [email protected] ЕРҒАЛИЕВ Ерлан Қанапияұлы – физика-математика ғылымдарының кандидаты, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ математика кафедрасының доценті, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ЖАЙЛАУБЕК Назерке Даулетказиновна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М010300-«Педагогика және психология» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected] ЗАВАЛКО Надежда Александровна – д.п.н., профессор кафедры педагогичес кого образования и менеджмента ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: zavalko_na@ mail.ru ЗАЙКО Леся Яковлевна – аспирант кафедры философии Житомирского государственного университета имени Ивана Франко, г. Житомир, Украина. E-mail: le- [email protected] ЗАРЛЫХАН Назерке Сымбаткызы – магистрант 2-го курса обучения ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] ИГИБАЕВА Айнагуль Курмашевна – педагогика ғылымдарының докторы, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ «Педагогикалық білім және менеджмент» кафедрасының профессоры, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ИМАНКЕНОВА Гульдана Муратовна – магистрант 2-го года обучения специальности 6М030100-«Педагогика, Психология и Культурология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] КАПЫШЕВА Гульнара Кыдырбековна – к.ф.н., профессор кафедры русской филологии, мировых языков и перевода ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть- Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] КАРТАЕВА Aйжан Mаратбекқызы – филология ғылымдарының докторы, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ профессоры, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] КИНАШЕВА Жадыра Болатовна – э.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ доценті. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

Региональный вестник Востока 311 Выпускается ежеквартально авторлар туралы мәлімет • Сведения об авторах • information about the authors КУДАЙБЕРГЕНОВА Гульнар Кудайбергеновна – Шығыс Қазақстан облысы бойынша Сот сараптамасы институтының жетекші сарапшысы, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ҚАБДЕШОВ Нұрдәулет Қабышұлы – магистрант 1-го года обучения специальности 6М050600-«Экономика» кафедры экономики и управления ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] ҚАЙЫРБАЕВА Айгерім Мұратханқызы – 6М020500-Филология: Қазақ фило- логиясы мамандығының 2 оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ҚАРЫМСАҚОВА Арайлым Нұрзадақызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М051000 «Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығының кәсіптік бағытының магистранты. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ҚҰСАЙЫН Асқар Қайратович – ғылыми қызметкері. Алакөл мемлекеттік таби ғи қорығы, Алматы облысы, Алакөл ауданы, Үшарал қ., Қазақстан. Е-mail: Amigoperec@ mail.ru ҚҰСАИНОВА Заура Маратқызы – магистрант 1-го года обучения специальности 6М010200-«История» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. УстьКаменогорск, Казахстан. E- mail: [email protected] ҚЫДЫРМОЛА Ақатан – жаратылыстану ғылымдарының магистрі, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ ұжымдық пайдаланудағы Ұлттық ғылыми зертханасы ЯМР-спектроскопия зертханасының инженері. Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: ahnur.hj@ mail.ru МАРИОН Грайн – доктор филологических наук, профессор университета имени Иоганнеса Гутенберга, г. Майнц, Германия. E-mail: [email protected] МОСИН Игорь Александрович – научный сотрудник Алакольского государственного природного заповедника, Алматинская область, Алакольский район, г. Ушарал, Казахстан. E-mail: [email protected] МУСАБАЕВА Бинур Хабасовна – кандидат химических наук, доцент ГУ имени Шакарима, г. Семей, Казахстан. Е-mail: [email protected] МЫРЗАХАНОВ Нуркен – доктор биологических наук, профессор университета «Туран-Астана», г. Астана, Казахстан. E-mail: [email protected] МЫРЗАХАНОВА Маржан Нуркеновна – кандидат медицинских наук, профессор Кокшетауского государственного университета имени Ш. Уалиханова, г. Кокшетау, Казахстан. E-mail: [email protected] НАУРЫЗБАЕВА Мадина Ануарбековна – магистрант 2-го года обучения специ- альности 6М060200-«Информатика», ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] ОРАЗЖАНОВА Ляззат Каметаевна – кандидат химических наук, и.о. доцента ГУ имени Шакарима, г. Семей, Казахстан. Е-mail: [email protected] ПОПОВА Марина Васильевна – кандидат педагогических наук, доцент кафед ры химии ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: popo- [email protected] РАФИКОВ Асхат Тагирович – научный сотрудник Алакольского государственного природного заповедника, Алматинская область, Алакольский район, г. Ушарал, Казахстан. E-mail: [email protected] РОДИОНОВ Иван Михайлович – магистр физики, учитель физики КГУ

Тоқсанына бір рет шығарылады 312 Шығыстың аймақтық хабаршысы авторлар туралы мәлімет • Сведения об авторах • information about the authors «Комплекс Предгорненская средняя школа – детский сад», ВКО, Глубоковский район, с. Предгорное, Казахстан. E-mail: [email protected], РЯКОВА Елена Геннадьевна – магистр гуманитарных наук, старший преподаватель кафедры журналистики и социально-гуманитарных наук ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] САВЧУК Елена Викторовна – магистр философии, старший научный сотруд ник НИЦ «Алтайтану» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] САҒЫМБАЕВА Айнур Ескалиевна – педагогика ғылымдарының докторы, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, Алматы қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] САЙДОЛЛАКЫЗЫ Тогжан – магистрант 1-го курса кафедры химии, специальность 6М060600-«Химия» ГУ имени Шакарима, г. Семей, Казахстан. Е-mail: [email protected] САДВАКАСОВА Назерке Еркешевна – магистрант 1-го года обучения специальности 6М011000-«Физика», лаборант кафедры физики и технологий ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: nazerke_sadvakasova@ mail.ru САРСЕМГАЛИЕВА Дина Омарбековна – 6М011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 1-оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: Sar_di_ о[email protected] СМАИЛОВА Жанар Утегеновна – магистр психологии, ст. преподаватель кафедры психологии и коррекционной педагогики, заведующий Психофизиологической лаборатории ЦПК ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] СЫЗДЫКПАЕВА Айгуль Рамазановна – к.тех.н. кафедры компьютерного моделирования и информационных технологий ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть- Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] ТУГЕЛЬБАЕВ Елдос Едилович – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М012300- «Педагогика және психология» мамандығының 2-оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected] ТУЛЕБАЕВА Айжан Рыскалиевна – начальник отдела науки, информации и мониторинга Алакольского государственного природного заповедника, Алматинская область, Алакольский район, г. Ушарал, Казахстан. E-mail: [email protected] ХАСЕН Темирлан – магистрант 2-го года обучения ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected] ШАЙМАРДАН Есбол – жаратылыстану ғылымдарының магистрі, С. Аманжо лов атындағы ШҚМУ ұжымдық пайдаланудағы Ұлттық ғылыми зертханасы ЯМР- спектроскопия зертханасының инженері. Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: esbol_shay@ mail.ru ШЕВЧУК Евгения Петровна – магистр-инженер, старший преподаватель кафедры физики и технологий ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

Региональный вестник Востока 313 Выпускается ежеквартально МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

Техника, технология және физикалық-математикалық ғылымдар Техника, технология и физико-математические науки Engineering, technology, physical and mathematical sciences

Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ, Ә. ӘДІЛБЕК МЕКТЕП МАТЕМАТИКАСЫ КУРСЫНДА MATHCAD ЖҮЙЕСІНІҢ ГРАФИКАЛЫҚ МҮМКІНШІЛІКТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ...... 5 Е.Қ. ЕРҒАЛИЕВ, Ө. АМАЛ РАЦИОНАЛ АППРОКСИМАЦИЯНЫҢ КӨМЕГІМЕН АСИМПТОТАЛЫҚ ҚАТАРЛАРДЫ ТҰРҒЫЗУ ...... 10 I.М. RODIONOV, Е.P. SHEVCHUK, N.Е. SADVAKASOVA SOLUTION OF PROBLEMS IN PHYSICS USING COMPUTER ...... 23 А.Р. СЫЗДЫКПАЕВА, М. НАУРЫЗБАЕВА АНАЛИЗ ПРОГРАММНЫХ СРЕДСТВ АВТОМАТИЗАЦИИ ПРОЦЕССА ТЕХНИЧЕСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ КОМПЬЮТЕРНОЙ ТЕХНИКИ ...... 31 А.Е. САҒЫМБАЕВА, А.М. БЕКМОЛДАЕВА ИНФОРМАТИКАДАН ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЖЕТІСТІКТЕРІН БАҒАЛАУДА КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ ...... 39

жаратылыстану ғылымдары және медицина естественные науки и медицина Natural sciences and medicine

А.К. БАТТАЛОВА, К. АКАТАН, Е. ШАЙМАРДАН СПИРТҚҰРАМДЫ СҰЙЫҚТЫҚ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЭТИЛ СПИРТІН ИҚ- ЖӘНЕ ЯМР-СПЕКТРОСКОПИЯ ӘДІСТЕРІМЕН САРАПТАУ ...... 47 А.Б. БОЛГИБАЕВА ОҢТҮСТІК АЛТАЙ ТАУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЕМДІК ЖӘНЕ БАСҚА ДА ПАЙДАЛЫ ӨСІМДІКТЕР ТҮРЛЕРІ ҚОРЫНЫҢ ТАРАЛУЫН АНЫҚТАУ БОЙЫНША РЕСУРСТЫ ЗЕРТТЕУ ...... 55

Тоқсанына бір рет шығарылады 314 Шығыстың аймақтық хабаршысы мазмұны • Содержание • contens

L.Ya. ZAIKO INFLUENCE OF MEDIA ECOLOGY ON PUBLIC CONSCIOUSNESS ...... 67 А.Қ. ҚҰСАЙЫН АЛАКӨЛ-САСЫҚКӨЛ КӨЛДЕР ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАЛҚАШ АЛАБҰҒАСЫНЫҢ (Perca schrenki Kessler, 1874) ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ ...... 75 И.А. МОСИН ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ МОНИТОРИНГОВЫХ ВИДОВ МЛЕКОПИТАЮЩИХ В АЛАКОЛЬСКОМ ГОСУДАРСТВЕННОМ ПРИРОДНОМ ЗАПОВЕДНИКЕ ЗА 2011- 2015 ГОДЫ ...... 83 Б.Х. МУСАБАЕВА, Т. САЙДОЛЛАКЫЗЫ, Л.К. ОРАЗЖАНОВА АМФОТЕРНЫЙ КРИОГЕЛЬ ДЛЯ ИММОБИЛИЗАЦИИ ФЕРМЕНТОВ ...... 91 Н. МЫРЗАХАНОВ, М.Н. МЫРЗАХАНОВА НЕКОТОРЫЕ ВИДЫ БОЛЕЗНЕЙ ПРИ ФИЗИЧЕСКОЙ НАГРУЗКЕ ...... 99 А.Т. РАФИКОВ ИССЛЕДОВАНИЯ ДОННОЙ ФАУНЫ ВОДОЕМОВ АЛАКОЛЬСКОГО ЗАПОВЕДНИКА ...... 107 А.Р. ТУЛЕБАЕВА ОПИСАНИЕ РАСТИТЕЛЬНОСТИ ОСТРОВОВ АРАЛТОБЕ ОЗЕРА АЛАКОЛЬ НА 2016 ГОД ...... 115 Т. ХАСЕН, М.В. ПОПОВА, Н.С. ЗАРЛЫХАН ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОЦЕССА ТЕРМОДЕСТРУКЦИИ СЛАНЦЕВ КЕНДЕРЛЫКСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ ...... 123

қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар общественные и гуманитарные науки social sciences and humanities

Б.Д. БАҚЫТҚАН ПОЛОВЫЕ СНОШЕНИЯ И ИНЫЕ ДЕЙСТВИЯ СЕКСУАЛЬНОГО ХАРАКТЕРА С ЛИЦОМ, НЕ ДОСТИГШИМ ШЕСТНАДЦАТИЛЕТНЕГО ВОЗРАСТА: УГОЛОВНО- ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА И ПРОБЛЕМЫ КВАЛИФИКАЦИИ ...... 131 Н. ЕРБОЛАТ КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЛИЧНОСТИ МОШЕННИКА ...... 141 Г.К. КУДАЙБЕРГЕНОВА ҚОРЛАУ СИПАТЫНДАҒЫ БЕЛГІЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАНЫҢ ІСКЕРЛІК БЕДЕЛІНЕ НҰҚСАН КЕЛТІРЕТІН АҚПАРАТТАРЫ БАР КРЕОЛИЗАЦИЯЛАНҒАН МӘТІНДЕРДІ ЗЕРТТЕУ ...... 148 Н.Қ. ҚАБДЕШОВ, Т.А. АБЫЛАЙХАНОВА ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ ...... 159

Региональный вестник Востока 315 Выпускается ежеквартально мазмұны • Содержание • contens А.Н. ҚАРЫМСАҚОВА, Ж.Б. КИНАШЕВА МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІНДЕ КАДРЛЫҚ САЯСАТ: МӘНІ, МАҚСАТЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ...... 167 Е.Г. РЯКОВА, Е.В. САВЧУК МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ ЕВРАЗИЙСКОЙ ИДЕИ В КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ ...... 177 G.K. KAPYSHEVA, ZH.S. ALIMBEKOVA NATIONAL-CULTURAL FEATURES OF PHASEOLOGICAL UNITS IN THE SEMANTIC FIELD «ZOONYMS» IN ENGLISH, RUSSIAN AND KAZAKH LANGUAGES ...... 188 G.K. KAPYSHEVA, MARION GREIN DESCRIBING THE MAIN TYPES OF INTERLANGUAGE PHRASEOLOGICAL EQUIVALENTS OF GERMAN, ENGLISH, RUSSIAN AND KAZAKH LANGUAGES ...... 196 З.М. ҚҰСАИНОВА ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ ...... 203 A.M. КАРТАЕВА, А.М. ҚАЙЫРБАЕВА М. ӘУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» ЭПОПЕЯСЫНЫҢ ШЕТЕЛДЕРГЕ ТАНЫЛУЫ ...... 211 A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА М. ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР БҰЛАҚТАРЫ ...... 218

психологиялық-педагогикалық ғылымдар психолого-педагогические науки psychological and pedagogical sciences

А.Н. АЯГАНОВА, Н.А. ЗАВАЛКО РАЗВИТИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ УМЕНИЙ УЧАЩИХСЯ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА ...... 228 Б. БАҚЫТБЕКҚЫЗЫ, А.Т. ДЮСЕНБАЕВА БOЛAШAҚ МҰҒAЛІМДEPДІҢ КPИТEPИAЛДЫ БAҒAЛAУ ҚҰЗЫPEТТІЛІГІН ДAМЫТУДЫҢ ЖOЛДAPЫ ...... 237 Е.И. БАРАБАНОВА, Ж.У. СМАИЛОВА ОСОБЕННОСТИ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ АДАПТАЦИИ СТУДЕНТОВ, ОБУЧАЮЩИХСЯ ПО ПРОГРАММЕ «СЕРПІН» ...... 245 Н.Д. ЖАЙЛАУБЕК, А.К. ИГИБАЕВА СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ ...... 256 N.A. ZAVALKO, T.T. BEKSOLTANOVA ANALYSIS OF RESULTS OF EXPERIMENTAL WORK ABOUT DEVELOPMENT OF MONITORING SYSTEM IN BRANCH OF JSC «NCAT» ORLEU» IAT PW in EAST KAZAKHSTAN REGION ...... 264

Тоқсанына бір рет шығарылады 316 Шығыстың аймақтық хабаршысы мазмұны • Содержание • contens

А.К. ИГИБАЕВА, А.К. АХМЕТВАЛИЕВА БОЛАШАҚ МАМАНДЫ ДАЙЫНДАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ...... 271 Е.Е. ТУГЕЛЬБАЕВ, А.К. ИГИБАЕВА СТУДЕНТТІК ШАҚҚА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА ...... 279 N.A. ZAVALKO, A.A. AITKURMANOVA DEVELOPING OF COGNITIVE INTERESTS OF STUDENTS...... 287 G.M. IMANKENOVA CRITERIA-BASED ASSESSMENT IS A TOOL OF MEASURING STUDENTS’ ACHIEVEMNETS IN THE LESSONS OF ENGLISH TO IMPROVE WRITING SKILL (FROM TEACHING EXPERIENCE IN NAZARBAYEV INTELLECTUAL SCHOOL (NIS)...... 295

Жаңа басылымдар Новые издания Section new publications

A.M. КАРТАЕВА, Д.О. САРСЕМГАЛИЕВА АКАДЕМИК ЗӘКИ АХМЕТОВ – АЛТАЙДАН ҰШҚАН ҒҰЛАМА ...... 304

Авторлар туралы мәлімет Сведения об авторах information about the authors...... 310

Региональный вестник Востока 317 Выпускается ежеквартально

Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің «Шығыстың аймақтық хабаршысы» ғылыми журналының авторларына арналған ереже Шығыстың аймақтық «Шығыстың аймақтық хабаршысы» ғылыми журналы С. Аманжолов хабаршысы атындағы Шығыс Қазақстан мемлекетік университетінде 1999 жылдан бастап шығарылады.

Журнал тоқсанына бір рет шығады және келесі тараулардан тұрады: Шығаруға жауапты техника, технология және физикалық-математикалық ғылымдар; жаратылыстану ғылымдары; медицина, қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар; психологиялық- С.А. Ислямова педагогикалық ғылымдар. Редакторлары С.А. Ислямова Жариялауға ұсынылған материалдарға қойылатын талаптар: С.А. Сугак 1. Берілген тақырып бойынша қазіргі заманғы білім деңгейін қамтып А.Ч. Рыспаева көрсету, ғылыми-техникалық сауалдары білікті түрде ұсыну, ықшамды және әдеби, мазмұнға сапалы суреттерге ие болуы қажет. Техникалық 2. Мақалалар бір данада ұсынылады. Мақаланың көлемі компьютермен редакторы және терілген мәтінінде 10 беттен аспауы керек (шолу сипаттағы мақалалар – 15 б. компьютерде дейін), жиектері: жоғары және астыңғы жақтары – 2,0 см, сол және оң жақтары – беттеген 2,0 см., Times New Roman 14 шрифтімен, аралық интервал – 1 см., ені бойынша Ж.Р. Бейсенбаева теңестіру арқылы Word 2007 редакторында басылуы тиіс. Азат жол – 1,25 см. Суреттер саны бестен аспауы керек. ӘОЖ индексін мақаланың сол жақ үстіңгі бөлігінде көрсету қажет. Одан кейін беттің ортасына әріптермен (майлы қаріппен) авторлардың аты-жөні және тегі, келесі жолдан кіші әріптермен жұмыс Басуға қол қойылады жасалған ұйымның атауы, қаласы мен мемлекеті, сонымен қатар келесі жолда 16.01.2017 ортасына бас әріптермен мақала атауы жазылады. Артынша негізгі мәтіннің Пішімі 70х100 алдында мақаланың атауымен бірге қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мақала Шартты баспа табағы 18,78 тақырыбы мен өзектілігі, мақсаты туралы ақпарат көрсетілген аңдатпа көрсетілуі Есептік баспа керек (3-4 сөйлем), сондай-ақ, 5-10 сөзден тұратын түйін сөздер ұсынылады. табағы 21,97 3. Жеке бетте автор(лар)дың қолы қойылған мәліметтер – әр автордың Таралымы 500 дана аты, жөні, тегі, ғылыми дәрежесі мен лауазымы, негізгі жұмыс орны, қызметі, Тапсырыс 7 сондай-ақ үйінің, жұмыс орнының немесе ұялы телефондары, факсы, E-mail, Бағасы килісімді пошта мекенжайы (редакциямен байланысу үшін) көрсетілген анықтама болуы тиіс. 4. Электрондық нұсқасы ұсынылады: бір файлға қоса тіркелген мақала, ав- С. Аманжолов торлар туралы мәлімет, мөр басылған рецензиялардың сканерленген нұсқасы, со- атындағы нымен қатар төлемақы туралы түбіртектің сканерленген нұсқасы – авторлардың ШҚМУ«Берел» А.Ж.Т. көрсетілген CD-дискіде немесе редакцияның электрондық поштасына баспасы [email protected] жіберіледі. 5. Әдебиет көздеріне сілтемелер мәтінде қолдану реті бойынша сандармен тік жақшаларда беріледі. Әдебиеттер тізімі МемСТ 7.1-2003 «Библиографилық 070020, жазу. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың жалпы ережелері мен Өскемен қ., 30-шы Гвардиялық талаптары» сәйкес әзірленеді. дивизия көшесі, 42 Әдебиет тізімінен кейін SCOPUS және басқа да дерекқорлар үшін роман Тел. /723-2/ 54-04-80 алфавитімен (References) әдебиет тізімінің толық бөлек топтамасы келтіріледі, Факс /723-2/ 54-03-60 шетелдік көздер болуына қарамастан әдебиет тізімінің орыс тілді бөлімі қайталанады. Егер де тізімде шетелдік жарияланымдарға сілтемелер болса, олар романдық алфавитте (латын әліпбиі) толығымен тізімде қайталанады. References-те бөлу белгісі қолданылмайды («//» және «-»). Әдебиеттік С. Аманжолов көздер атаулары және шығу мәліметтері авторлардан шрифт түрімен шектеледі, атындағы ШҚМУ көбінесе курсивпен, нүкте немесе үтірмен. «Берел» баспа типографиясында Библиографиялық сілтеменің құрылымы: авторлар (транслитерация), басылды көздер атауы (транслитерация), шығу мәліметтері, жақша ішінде мақаланың тілін көрсету қажет.

Тоқсанына бір рет шығарылады 318 Шығыстың аймақтық хабаршысы

Ресейлік аударылмалы журналдар мақалаларына сілтеме мысалы: Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K., Alfimov M.V., Dokl. Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ).

Мақала авторларынан барлық материалды бір файлда тапсыру және мақаланы әзірлеу кезінде Ережелерге сай рәсімдеулерін сұраймыз.

Мақаланы рәсімдеу мысалы: – әмбебап ондық жіктеу кестесі бойынша ӘОЖ; – беттің ортасына бас әріптермен (майлы қаріппен) авторлардың аты-жөні және тегі; – беттің ортасына кіші әріптермен жұмыс жасалған ұйымның атауы және қала мен мемлекет; – ортасына бас әріптермен мақала атауы; – мақаланың атауымен бірге қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мақала тақырыбы мен өзектілігі, мақсаты туралы ақпарат көрсетілген аңдатпа (3-4 сөйлем), 5-10 сөзден тұратын түйін сөздер; – мақала мәтіні; – МемСТ 7.1-2003 сәйкес рәсімделген қолданылған әдебиеттер тізімі; – бөлек бетте автор(лар) туралы мәліметтер көрсетілген анықтама болуы керек, онда автор(лар) дың қолы қойылады; – мақалаға міндетті түрде ғылым докторының немесе кандидатының ішкі және сыртқы сын пікірі тіркеледі, онда пікір беруші жұмыс істейтін ұйымның мөрі болуы қажет; – төлемақы туралы түбіртектің сканерленген нұсқасы.

Редакция мақалаларды әдебиеттік және стилистикалық өңдеумен айналыспайды. Талаптарға сай рәсімделмеген мақалалар жарияланымға қабылданбайды және қайтарылмайды.

Шет тілінде жазылған мақалалар тегін қабылданады.

Мекенжай және төлеуге арналған реквизиттер

070019, Өскемен қ., Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Қазақстан көшесі, 55 (әкімшілік ғимараты), ҒЗЖ ұйымдастыру бөлімі. Тел.: 8(7232) 241-401, ішкі.135, e-mail: [email protected] «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған мақала деген белгімен. Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 2500 теңге төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған» деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек: – теңгеде есеп айырысу шоты: «Банк Центр Кредит» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ318560000003051443, БЖК KCJBKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.

Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 800 рубльде төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек: – рубльде есеп айырысу шоты: «БТА банкі» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ23319B010000335286, БЖК ABKZKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.

Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 20 долларда төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек: – долларда есеп айырысу шоты: «Банк Центр Кредит» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ538560000003051726, БЖК KCJBKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.

Региональный вестник Востока 319 Выпускается ежеквартально

Правила для авторов научного журнала Восточно-Казахстанского государственного университета имени Сарсена Аманжолова «Региональный вестник Востока» Региональный вестник Научный журнал «Региональный вестник Востока» издается Восточно- Востока Казахстанским государственным университетом имени С. Аманжолова с 1999 года. Журнал выходит с периодичностью один раз в квартал и содержит рубри- ки: техника, технология и физико-математические науки, естественные науки и Отв. за выпуск медицина, общественные и гуманитарные науки, психолого-педагогические нау- С.А. Ислямова ки. Редакторы Представленные для опубликования материалы должны соответствовать С.А. Ислямова следующим требованиям: С.А. Сугак 1. Отражать современный уровень знаний по данной теме, квалифициро- А.Ч. Рыспаева ванно излагать научно-технические вопросы, обладать сжатым и хорошим лите- ратурным изложением, иметь четко выполненные иллюстрации. Технический 2. Статьи представляются в одном экземпляре. Объем статьи не должен редактор, превышать 10 страниц текста компьютерного набора (статьи обзорного характе- компьютерная ра – до 15 стр.), напечатанных в редакторе Word 2007, шрифтом Times New Ro- вёрстка man 14, одинарный интервал, выравнивание по ширине, с соблюдением полей: верхнее и нижнее – 2,0 см, левое и правое – 2,0 см. Отступ абзаца – 1,25 см. Ко- Ж.Р. Бейсенбаева личество рисунков – не более пяти. В начале статьи вверху слева следует указать индекс УДК. Далее по середине страницы прописными буквами (жирными) – инициалы и фамилии авторов, затем посередине строчными буквами – название Подписано в печать организации(ий), в которой выполнена работа и город, ниже также посередине 16.01.2017 заглавными буквами – название статьи. Затем следует аннотация с названием Формат 70х100 статьи на казахском, русском и английском языках в начале статьи перед основ- Усл.-печ. л. 18,78 ным текстом, содержащая информацию о тематике и проблематике статьи, цели Уч.-изд. л. 21,97 и ее написания (3-4 предложения), а так же ключевые слова, состоящие от 5 до Тираж 500 экз. 10 слов. Заказ 7 3. Отдельно на странице сведения об авторе(ах) – справка о каждом из Цена договорная авторов с указанием фамилии, имени, отчества, ученой степени и звания, основ- ного места работы, должности, домашнего, служебного или мобильного теле- фонов, факса, E-mail и почтового адресов (для связи с редакцией), которая под- писывается автором(ами). Издательство 4. Прилагается электронный вариант: статьи, сведения об авторах, отска- «Берел» нированные варианты рецензий с печатью, а также отсканированный вариант ВКГУ имени квитанции об оплате – одним файлом с указанием Ф.И.О. автора(ов) – на CD- С. Аманжолова диске или же отправляется на электронную почту редакции: [email protected]. 5. Ссылки на литературные источники даются цифрами в прямых скобках по мере упоминания. Список литературы оформляется в соответствии с ГОСТ 7. 070020, 1-2003 «Библиографическая запись. Библиографическое описание. Общие тре- г. Усть-Каменогорск, бования и правила составления». ул. 30-й Гвардейской После списка литературы приводится список литературы в романском ал- дивизии, 42 фавите (References) для SCOPUS и других БАЗ ДАННЫХ полностью отдельным Тел. /7232/ 54-04-80 блоком, повторяя список литературы к русскоязычной части, независимо от от- Факс /7232/ 54-03-60 того, имеются или нет в нем иностранные источники. Если в списке есть ссылки на иностранные публикации, они полностью повторяются в списке, готовящемся в романском алфавите (латиница). Отпечатано В References не используются разделительные знаки («//» и «-»). Название в типографии источника и выходные данные отделяются от авторов типом шрифта, чаще всего издательства курсивом, точкой или запятой. «Берел» ВКГУ Структура библиографической ссылки: авторы (транслитерация), назва- имени С. Аманжолова ние источника (транслитерация), выходные данные, указание на язык статьи в скобках.

Тоқсанына бір рет шығарылады 320 Шығыстың аймақтық хабаршысы

Пример ссылки на статью из российского переводного журнала: Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K., Alfimov M.V., Dokl. Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ). Просьба к авторам статей представлять весь материал в одном документе (одном файле) и точно следовать Правилам при оформлении начала статьи. Пример оформления статьи: – УДК по таблицам универсальной десятичной классификации; – посередине страницы прописными буквами (жирными) – инициалы и фамилии авторов; – посередине строчными буквами – название организации(ий), в которой выполнена работа и город и страна; – посередине заглавными буквами – название статьи; – аннотация с названием статьи на казахском, русском и английском языках в начале статьи перед основным текстом, содержащая информацию о тематике и проблематике статьи, цели и ее на- писания, а также ключевые слова, состоящие от 5 до 10 слов; – текст статьи; – список использованной литературы оформляется в соответствии с ГОСТ 7. 1-2003; – отдельно на странице сведения об авторе(ах), которая подписывается автором(ами); – к статье обязательно прилагается внутренняя и внешняя рецензия доктора или кандидата наук, с печатью организации, где работает рецензент. – отсканированный вариант квитанции об оплате. Редакция не занимается литературной и стилистической обработкой статьи. Статьи, оформлен- ные с нарушением требований, к публикации не принимаются и не возвращаются. Статьи на иностранном языке принимаются бесплатно. Адреса и реквизиты для оплаты 070019, г. Усть-Каменогорск, Восточно-Казахстанский государственный университет имени Сарсена Аманжолова, ул. Казахстан, 55 (административный корпус). Отдел организации НИР, НИРС и ИТ. Тел.: 8(7232) 241-401, вн.135, e-mail: [email protected] С пометкой – «Статья для публикации в журнале «Региональный вестник Востока». Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 2500 тенге за одну статью перечислять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Региональный Вестник Востока»: – расчетный счет в тенге: ВКО филиал АО «Банк Центр Кредит» РНН 181800014976, ИИК KZ318560000003051443, БИК KCJBKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова». Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 800 рублей за одну статью перечислять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Региональный Вестник Востока»»: – расчетный счет в рублях: ВКО филиал АО «БТА банк» РНН 181800014976, ИИК KZ23319B010000335286, БИК ABKZKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова». Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 20 $ за одну статью пере- числять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Ре- гиональный Вестник Востока»: – расчетный счет в долларах: ВКО филиал АО «Банк Центр Кредит» РНН 181800014976, ИИК KZ538560000003051726, БИК KCJBKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова».

Региональный вестник Востока 321 Выпускается ежеквартально

Regulations to the authors of S. Amanzholov East-Kazakhstan State University scientific journal «Regional Bulletin of the East» Regional Scientific journal «Regional Bulletin of the East» has been published by S. bulletin of Amanzholov East-Kazakhstan State University since 1999. the east

The journal is published once every quarter and contains headings: Engineer- ing, technology, physical and mathematical sciences; Natural sciences and medicine; social sciences and humanities; psychological and pedagogical sciences. Responsible for publishing Materials submitted for publication must meet the following requirements: S.A. Islyamova 1. Reflect the current state of knowledge on the subject, express scientific and technical issuesin a qualified way, be properly structured, have good literary exposi- Editors tion, have clearly made illustration. S.A. Islyamova 2. One copy of the article is submitted. The paper should not exceed 10 pages S.A. Sugak of text in computer typing (reviewing articles – up to 15 pages) printed in Word 2007 A.Ch. Ryspayeva in Times New Roman 14, single spaced, aligned the width, with margins: top and bot- Technical tom – 2,0 cm, left and right – 2,0 cm. Paragraph indent – 1,25 cm. Number of figures editor DPT – no more than five. At the beginning of the article UDC should be indicatedon the Zh.R. Beisenbayeva upper left. Next in the middle of the page in capital letters (bold) – authors’ names, then in small letters in the middle – the name of the organization (s) where the work is done, and the city; next also in the middle in capital letters – the name of the article. It is followed by the abstract with the title of the article in Kazakh, Russian and English Signed to print languages, at the beginning before the main text, containing information about top- 16.01.2017 ics and issues of the article, its objective (3-4 sentences), as well as the list of 5-10 Format 70x100 Conventional printed keywords. sheets 18,78 3. Separately on the page – information about the author (s) – in short about Conventional publishing each of the authors, with the surname, first name and patronymic, scientific degree and sheets 21,97 title, job place, post, home, office or mobile phone, fax, e-mail and postal addresses 500 copies Order 7 (for communication with the editorial board), which is signed by the author (s). Negotiable 4. Electronic version of the following is attached: article, information about the authors, a scanned version of the reference with the seal, as well as a scanned version of the payment invoice–in one file named after the author (s) – on CD-ROM or is sent to e-mail: [email protected]. Publisher «Berel» 5. References to literature are given in numbers, in square brackets in the order S. Amanzholov East Kazakhstan as they are mentioned in the text. References are made in accordance with GOST State University (State Standard) 7. 1-2003 «Bibliographic record. Bibliographic description. General requirements and rules»: Following the list of references, references of the literature are given in the Ro- 070020 man alphabet (References) for SCOPUS and other databases in a completely separate Ust-Kamenogorsk, unit, repeating the list of references to the part in the Russian language, regardless if it 30-Gvardeiskoi divizii includes foreign sources or not. If the list includes links to foreign publications, they street, 42 Tel. /7232/ 540-480 are repeated in the list in the Roman alphabet (Latin). Fax /7232/540-360 In References delimiters («//» and «-») are not used. Name of source and output data are separated from the authors by a font type, often in italics, point, or comma. The structure of bibliographic references: authors (transliteration), the source name (transliteration), output data, and indication of the language of the article in Typed by «Berel» parentheses. S. Amanzholov East Kazakhstan State University Press The example of a reference to an article from the Russian translation journal: Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K., Alfimov M.V., Dokl. Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ).

Тоқсанына бір рет шығарылады 322 Шығыстың аймақтық хабаршысы

Authors are requested to submit articles with all the material in one document (one file) and strictly follow the Regulations when making the beginning of the article.

Example of an article: – UDC according to the tables of the Universal Decimal Classification; – in the middle of the page in capital letters (bold) – authors’ names; – in the middle of the page in small letters – the name of the organization (s) where the work is done, the city, and the country; – in the middle of the page in capital letters – the title of the article; – abstract with the article’s title in Kazakh, Russian and English languages, at the beginning before the main text, containing information about topics and issues of the article, its objectives; – text of the article; – a list of references made in accordance with GOST (State Standard) 7. 1-2003; – separately on the page information about the author(s), which is signed by the author(s); – the external and internal review of a PhD or Candidate of Science, with the seal of the organization, where the reviewer is employed must be attached to the article; – a scanned version of the payment receipt.

Editors are not engaged in literary and stylistic correction of the article. Articles which do not meet the requirements are not accepted and will not be returned.

Articles in foreign languages are accepted free of charge.

Addresses and details for payment:

070019, Ust-Kamenogorsk, S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, 55 Kazakhstan str., (administrative building). Department of Scientific Research, Students’ Research Work and Innovative Tech- nologies. Tel.: 8(7232) 241-401, interoffice telephone -135, e-mail: [email protected], with a note «Article for publication in journal «Regional bulletin of the East». Registration fee for publication of articles in the journal, 2,500 KZT per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»: – current account in KZT: East-Kazakhstan branch of JSC «Center Credit bank» TIN 181800014976, IIC KZ318560000003051443, BICKCJBKZKX, BIN 990240007414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of economic maintaining «S. Amanzholov EKSU».

Registration fee for publication of articles in the journal, 800 RR per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»: – current account in Russian rubles: East-Kazakhstan branch of JSC «BTA Bank» TIN 181800014976, IIC KZ16319B010000333860, BIC ABKZKZKX, BIN 990 240 007 414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of business «S. Amanzholov EKSU».

Registration fee for publication of articles in the journal, $ 20 per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»: – current account in USA dollars: East-Kazakhstan branch of JSC «Center Credit bank» TIN 181800014976, IIC KZ538560000003051726, BICKCJBKZKX, BIN 990240007414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of economic maintaining «S. Amanzholov EKSU».

Региональный вестник Востока 323 Выпускается ежеквартально