Manifest Culturele Lente 1 * Noordermaas H-Zen Berichten Nummer 08-2 April 2010

Manifest Culturele Lente 1 * Noordermaas H-zen berichten Nummer 08-2 april 2010

God bestaat Zijn naam is Haas…

Lente komt met roze regenbuien met waaiers kersen- en met waaiers pruimenbloesem alsof kraanvogels een Berg Fuji- rede houden op kamerschermen van bladgoud en in het Droomdal, in het Lonkdal, in het Nieman- dal worden nu de kroonluchters ontstoken in de kastanjebomen alsook in de geweien van de lenteavond door reeën Bodhisattva’s uit het Dada-dal En op de flanken, mosgroen, van de Sint Pietersberg struint nu Jezus rond , de kievitsbloem-ogige eierenrapper de tot rabbi bekeerde samourai ‘Ik kom om u het zwaard te brengen’ En op de amberen velden achter Amby maken nu hazen dwaze hazen- sprongen, roffelend op hun ribbenkasten:

Lente! Pascha est! Tijd voor paring H- (bom) zen!

Manuel Kneepkens*

3 Deel 1

Inleiding 6 Positionering Heerlen en Parkstad 10 Geschiedenis van Parkstad in kort bestek 14 Noodzaak en urgentie 18 Bijlage: Ontwikkeling van de culturele infrastructuur Parkstad 1900-heden 20 Ontwikkeling van de culturele infrastructuur 26 Ontwikkelingen in het publieksbereik 30 Investeringen in cultuur 32 Maatschappelijke betekenis (rendement) 34 Bepalende actoren en factoren van de Culturele Lente 40

4 5 Deel I – Culturele lente als Deel II – Kwaliteiten en echter in een context van meer- Verklaring van Inleiding enkele bijzondere fenomeen identiteiten in stelling brengen voudige crises in Europa, financi- begrippen In het eerste deel hoopt dit rap- In dit deel geef ik een analyse ële, economische, monetaire Mijnen2015 port antwoorden te formuleren van de kwaliteiten en identiteiten crisis, maar ook in de democrati- In 2015 heeft de op vragen als ‘Wat is Culturele van het culturele veld. Besef van sche representatie binnen landen gemeente Heerlen een themajaar Gevraagd is om samen met het Om de culturele lente in kaart lente?’, ‘Wanneer is de Culturele de onvervreemdbare kwaliteiten en in Europa, en een groeiende gepland, ter gele- culturele veld in Heerlen en te brengen zijn drie brondocu lente ontstaan?’, ‘Waarom heeft en identiteiten zijn nodig om als kloof tussen de maatschappelijke genheid van 50 jaar na de aankondiging Parkstad nader onderzoek te menten geproduceerd: het zich in Heerlen en Parkstad basis te kunnen dienen voor de boven- en onderbouw. Al deze van de mijnsluiting. doen naar de kwaliteiten en _Historie van de culturele en juist op dit tijdstip kunnen verdere ontwikkeling van de cul- ontwikkelingen zijn van invloed VIA2018 identiteiten die het wezen infrastructuur ca. 1910-heden ontwikkelen?’ en ‘Welke cultu- turele infrastructuur en een ster- op het ‘speelveld’ voor kunst en In 2018 zijn Neder- vormen van de spreekwoorde (bijlage) rele dynamo’s zijn daarin te iden- kere profilering, mede in het licht cultuur. Dat maakt het relevant land en Malta aan de beurt om de lijke Culturele Lente en op basis _Inventarisatie van de huidige tificeren?’. Ik doe dit aan de hand van grootschalige manifestaties te kijken naar de aard en de Europese Culturele daarvan aanbevelingen te doen culturele infrastructuur van van een historische terugblik. zoals Mijnen2015, VIA2018, maatschappelijke betekenis van Hoofdstad te leveren. Maastricht voor de verdere ontwikkeling Parkstad (bijlage) Doel is beter zicht te krijgen op IBA2020. Om deze kwaliteiten in de culturele lente. is één van de vijf van de culturele infrastructuur, _Culturele Lente in cijfers. mythe en waarheid ten aanzien stelling te kunnen brengen, is Nederlandse kan didaten. Onder de mede in het licht van de ambi- Kwantitatief onderzoek naar van de opwaartse ontwikkeling verdere afstemming nodig op Van belang is dat deze trend naam VIA2018 kan- ties van VIA2018. de culturele lente in Parkstad van Parkstad en de rol van cul- inhoudelijk, organisatorisch en desgevraagd onderbouwd kan dideren Maastricht en de Euregio Maas 2005-2010 (Deckers 2012) tuur daarin. communicatief vlak. Op basis van worden met kennis van de ont- Rijn zich voor de Dit rapport zal niet ingaan op Allereerst wordt Parkstad gepo- een analyse van het veld, kom ik wikkeling van de infrastructuur, culturele hoofdstad van Europa 2018. de artistieke uitgangspunten sitioneerd en wordt de bepa- tot aanbevelingen die de nodige kennis van de maatschappelijke Maastricht grijpt voor de bijdrage van Heerlen en lende rol van de geografie (en verbindingen tot stand kunnen effecten, het imago en de aan- het project aan om een veel groter ge Parkstad aan het bidbook Maas- geologie) in de ontwikkelcyclus brengen. Tot slot presenteer ik trekkelijkheid van Parkstad als bied een positieve tricht en de Euregio Maas-Rijn van de Mijnstreek verkend. Na aanbevelingen voor programma- vestigingsplek. Daartoe dient impuls te geven: de Euregio Maas-Rijn. Culturele Hoofdstad van Europa de geschiedenis van Parkstad in lijnen en mogelijke profilering, dit rapport. Ook is behoefte aan 2018. Deze uitgangspunten zijn kort bestek, zoom ik in op de die ik graag met het veld verder verdere sturingsmogelijkheden IBA2020 De Internationale eerder al, in een interactief specifieke trends in het cultuur- zou uitwerken. om de maatschappelijke effecten Bau Ausstellung proces geformuleerd. aanbod. Gevolgd door de trends zichtbaar te maken, en verder te (IBA) is een Duits fenomeen dat in de in de culturele vraag, het publiek. De Culturele Lente staat voor versterken. En ook daartoe dient afgelopen decennia De investeringen in cultuur een hoopvol verhaal, hoe pril dit rapport. diende als kataly sator bij transfor- worden in perspectief gezet van ook. Parkstad lijkt zijn transitie- maties van regio’s de maatschappelijke betekenis kracht hervonden te hebben. De (bekend voorbeeld is het IBA Emscher van cultuur. Uit het geheel aan Culturele Lente verwoordt het project in het Ruhr- ontwikkelingen blijkt de culturele fenomeen van een opmerkelijke gebied). Parkstad Limburg lente. Tot slot van dit deel ontworsteling aan de jarenlange onderzoekt de benoem ik het keerpunt en de achterstand. Het staat daardoor haalbaarheid van een Internationale factoren en actoren in dit opmer- voor een herwonnen optimisme Bau Ausstelling in kelijke fenomeen. en vertouwen. Dit voltrekt zich 2020 ten behoeve van de versnelling van de ruimtelijke, maar ook de economische, sociale en culturele transitie van de regio.

6 7

Strategische ligging regio’s worden impliciet zwakkere Europa gezien ligt de Randstad Relevantie van tijd en plaats Positionering Heerlen en Parkstad Van oudsher ligt Zuid-Limburg regio’s verder gemarginaliseerd. in de periferie en ligt de Maas- Gevraagd is of en hoe de cul strategisch in het hart van Noord- In de beleving lijkt het politieke Rijn regio centraal. De toekomst turele lente voortkomt uit een west Europa. In de oudheid lag machtscentrum ver weg, hoe van Limburg ligt over de grens, zekere wezenlijkheid van deze Coriovallum Heerlen op het kruis klein het land ook is. Veel ge zo vatte de commissie Hermans streek. Het voert te ver om Parkstad is het samenwerkings- De streek propageert een aan- punt van militaire wegen (zoals hoorde klacht is: ‘wij worden ver- zijn advies samen. In de TedX ondergang en opkomst toe te verband van de gemeenten gename leefomgeving te zijn, de Via Belgica, de Romeinse geten, wie er ook aan de macht Eutropolis wordt gefilosofeerd schrijven aan een volksaard. Heerlen, Kerkrade, Landgraaf, met combinatie van stedelijk- ‘heirbaan’ de weg waarlangs de is in Den Haag’. over de Euregio Maas-Rijn als Hoewel het verleidelijk is om de Brunssum, Nuth, Simpelveld, heid en landelijk wonen in een Romeinse legers vroeger trok- Het grensoverschrijdende eenheid waar mensen wonen, geweldige transitiekracht van Voerendaal en Onderbanken. groene, duurzame omgeving ken).1 Ook nu is hier het NATO samenwerkingsverband Stichting werken, leven, onder de naam de mijnstreek, als die van een Met bijna 240.000 inwoners is met een open en gastvrije men- hoofdkwartier gevestigd, strate- Euregio Maas-Rijn zet zich in voor Eutropolis. Anderen spreken Stehaufmänchen, als onver- Parkstad Limburg de vijfde stad taliteit, goede sportfaciliteiten gisch gelegen tussen Duitsland, versterking van de grensregio’s liever over No-Polis of Notro vreemdbare kwaliteit van de Zuid- van Nederland. De naam is en culturele voorzieningen. De België en Frankrijk. Allied Joint en het gelijktrekken van ontwik- polis omdat het eerder gaat over Limburgse cultuur te articuleren. bedacht door de Kerkraadse regio verenigt de realiteiten Force Command Headquarters kelingsverschillen. Volgens de een verstedelijkte agglomeratie Het is onmiskenbaar een kwali- oud-burgemeester Thijs Wölt- van platteland en stedelijkheid, Brunssum noemt de regio ‘het commissie Hermans (2007) is van middensteden in het groen, teit. De vraag is of deze uniek is. gens, verwijzend naar de ver- het ideaal van Vergilius ‘stad in balkon van Europa’ of ‘land Zuid-Limburg een grensoverschrij- dan een metropool. Of spreken Meer dan een volksaard, is de wevenheid van stad en platteland’, daarbij denkend zonder grenzen’, vanwege de dende economie; veel mensen van Zuidstad of Charlemagne. ligging bepalend voor de kansen platteland. De stedelijke struc- aan Florence. Alleen is Heerlen makkelijke toegang tot de ver- werken, winkelen of recreëren Onder welke naam ook, er groeit in de toekomst. Ook Heerlens tuur wordt gevormd door de als centrumstad niet speciaal schillende landen. Het bedrijfs geregeld over de grens (over en een besef van sociaal economi- filosoof Luc Peters vraagt zich vrijwel aaneengesloten bebou- mooi of pittoresk, eerder leven roemt de strategische weer). Deze dagelijkse realiteit sche (overlevings)kansen over af: ‘Heerlen is mijnen, middel- wing van de kernen Onderban- robuust, modern en dynamisch. ligging tussen Randstad, Ruhr komt nog niet volledig tot uit- de grens. Bovendien een her- eeuwen, Romeinen, maar ook ken, Brunssum, Heerlen, Parkstad als geheel en Heerlen gebied, en Vlaamse stedenruit drukking op bestuurlijk niveau, en nieuwde trots over de niet margi- gipsy’s, drugs, seksbioscoop. Landgraaf en Kerkrade, voor- als centrumstad hebben veel te met het oog op 55 miljoen con- is nog geen voldoende samen- nale, maar juist centrale ligging; Het is interessant te kijken naar heen ‘Streekgewest Oostelijke winnen bij een positionering als sumenten binnen straal van 200 werking tussen de verschillende in het hart van Noordwest wat kan transformeren in iets mijnstreek’ genoemd, plus de cultuurstad. kilometer. De toegang tot de regio’s om deze nieuwe vorm van Europa. Ook ‘het nieuwe werken’ bruikbaars voor toekomst. Maar Heuvelland gemeenten Nuth, wereld wordt verschaft door maar samenleving te faciliteren.3 en de plekonafhankelijke media het is ook nodig om dieper te Simpelveld en Voerendaal. liefst acht vliegvelden binnen Inmiddels is een groeiend aantal vormen een basisbestanddeel onderzoeken: Waarom kwamen Heerlen wordt in Parkstad één uur rijden, waaronder de samenwerkingsverbanden te voor stedelijke ontwikkeling. Romeinen hier? Waarom ontwik- gepositioneerd als de centrum- intercontinentale vliegvelden van zien met programma’s zoals de kelde Heerlen zich tot een bloei- stad. Brussel, Düsseldorf en Keulen en Arbeitsgemeinschaft, grensover- Gert Jan Hospers (bijzonder end centrum in de mijnstreek?’ hoogwaardige treinverbindingen schrijdende mobiliteit, politie en hoogleraar city- en regiomar Kennis van het verleden stelt in naar Brussel (1,5 uur), Parijs/ opsporing. Ook tussen culturele keting Radboud Universiteit staat om iets over de toekomst Frankfurt (3 uur), Londen (4 uur), instellingen en publiek groeit Nijmegen, scientist in residence te kunnen zeggen. Volgens histo- met TGV haltes in Aken en in de Euregionale oriëntatie en ver- in Heerlen) neemt een verzui ricus en archeoloog Ian Morris Luik. De regio ligt op het kruis- binding. Voorbeelden van recent delijking van de Nederlandse (auteur van Why the West Rules punt van meerdere Europese opgekomen culturele grens- economie waar, met versterking … For Now, 2010) is bloei noch hoofdwegen. overschrijdende samenwerking Brainport in de driehoek Eind verval te verklaren uit iets zijn het Schrittmacher festival, hoven, Leuven, Aken. Zijn stelling inherents van een cultuur. Overal Zuid-Limburg is aldus te posi de Aachener Performance Night is dat de Randstad steeds meer in de geschiedenis zie je lange tioneren als een strategische van het festival Cultura Nova, het een handstad wordt met vingers periode van beschaving, waarna doorvoerroute van goederen en Vlaams-Nederlandse literatuur- in de richting van Zwolle, Deven- een aantal catastrofale neder ideeën naar Duitsland, België, festival het grote verlangen (t/m ter, Nijmegen, Den Bosch en het lagen volgden en het centrum Europa, en de grensstreek in het 2010), het samenwerkingsver- zuiden. naar elders verschuift. Zoals bijzonder als een plaats van over- band voor de creatieve industrie In het licht van verdere verzuide- nu naar China, India, Brazilië, gang en uitwisseling. Met acht Creative Drive. Ook de Euregio lijking lijkt opleving van Zuid-Lim- Turkije, … De basis voor positio kilometer grenzend aan Neder- Slam, EuJazz, Artfocuseuregio, of burg onontkoombaar en kansrijk. nering ligt in de geologie en de land en 220 kilometer aan België het al langer bestaande Euriade In Zuid-Limburg worden kansen geografie. Na een periode van en Duitsland, is Zuid-Limburg festival. Het culturele maandblad gezien in de Euregio. Voor Heer- misère en inertie, ontstaat weer één van de meest Europese Zuiderlucht, de recent ontstane len en Parkstad, Sittard-Geleen een nieuwe dynamiek. De Arabi- regio’s van Europa. uitgaansportal Charlzz.com en en Maastricht gunstig gelegen in sche Lente was te voorspellen de culturele alertservice van het hart van Brainportgebied, en volgens Morris. De landen liggen Oorlogen in de eerste helft van C-me (de e-flux van de Euregio) nabij Aken, liggen de kansen in de periferie van het ontwik- de vorige eeuw in Europa hebben richten zich uitdrukkelijk op de over de grens. kelde Europa. Men voelt zich ertoe geleid dat de economie, hele Maas-Rijnregio. Tegelijker- aangetrokken door de materiële het verkeer, de cultuur en de tijd zingt bijvoorbeeld de ten- welvaart, de vrijheid en voor- bevolking zich steeds meer naar toonstelling van Anton Corbijn sprong in technologie. Dat cre- de centra hebben verplaatst. in Monschau (D) rond als ‘het ëert onontkoombaarheid van Hierdoor zijn de grensregio’s best bewaarde geheim’ van de ontwikkeling. Is met andere infrastructureel zwakke en on Euregio, verschillende mensen woorden, de culturele lente van toereikend ontsloten gebieden beklagen zich dat dit soort infor- de oostelijke mijnstreek ook een geworden.2 In Nederland is dit matie te weinig bekend is. onontkoombaarheid? effect versterkt door de misère De net afgestudeerde Zorynda die volgde op de mijnsluiting De regio ontworstelt zich steeds Janssen, cultuurscout Parkstad, en beleidsprogramma’s als meer aan de typecasting als mar- koppelt dit aan het verlangen ‘Pieken in de Delta’. Door de ginale regio aan het verre eind naar een positief beeld. Zij zegt: nadruk te leggen op sterke van het land. Vanuit Noordwest ‘Er is hier niks – dat leidde jaren- 10 11 lang tot frustratie, tot het besef 1 De Via Belgica liep van Boulogne- doorbrak dat er daarom ook wat sur-Mer aan de kan. Ideeën, vooruitgang en ver- Franse kust via Bel gië (oa Tongeren) nieuwingskracht zijn cruciaal voor en in ons land langs de culturele lente en culturele Maastricht, Valken- burg en Heerlen hoofdstad. Dat omvat meer dan eindigde uiteinde- cultuur, ook het nieuwe werken, lijk in Keulen. De bedoeling is om technologische innovatie, groene deze Via Belgica energie. Het is tijd om uit te weer zichtbaar en beleefbaar te dragen wat er is. Heerlen biedt maken. ruimte voor ontwikkeling – het 2 Retrieved 9-12- bestuur onderkent de noodzaak 11 van www.eure- en maakt het mogelijk. De cultu- gio-mr.com rele lente is de noodzaak om iets 3 Hans Mommaas te doen met regio – de noodzaak spreekt in dat verband van 3 Euro- tot trots, identiteit die je ontleent pa’s: institutioneel, aan je geboortegrond, de plek representatief (cultureel) en alle- waar je je jeugd doorbrengt, daags. De uitdaging waar je studeert of werkt.’ is om de ervaring van het alledaagse Dat een opleving onontkoom- Europa, met inbe- baar is, neemt niet weg dat de grip van de twee- slachtigheid die mogelijkheden ook, met visie en daar bij hoort, tot inspanningen, verwezenlijkt uitgangspunt te nemen voor cul- moeten worden en dat daarvoor tuurprogramme- een momentum geldt. Ook visio- ring. Versterken van de mental map naire personen bepalen de loop van deze regio. van de geschiedenis, kunnen deze versnellen of zelfs keren. Het zijn uiteindelijk niet alleen de geologie, geografische aspecten of briljante individuen die de loop van de geschiedenis bepalen, maar juist de interactie van alle aanwezige actoren en factoren. Dat nu het momentum voor Heerlen lijkt te zijn aangebroken, evenals in Kerkrade en de andere Parkstad gemeenten, zoals de culturele lente pretendeert, is de vraag die voorligt.

12 13 Periode 1900–1960 (EGKS). In huize de Luyff in Heer- Op het hoogtepunt in 1955 ston- Periode 1965–2000 Geschiedenis van Parkstad Het gebied van de oostelijke len hebben oprichtende verga- den de vier grootste Parkstad Op het moment dat Den Uyl mijnstreek, tegenwoordig Park- deringen rondom het verdrag gemeenten (Heerlen, Kerkrade, december 1965 de sluiting van in kort bestek stad genaamd, kent een onstui- van EGKS plaatsgehad.1 De basis Brunssum en Landgraaf) in de de mijnen aankondigde, werkten mige groei, zowel economisch voor de Europese Unie ligt in het top 25 van gemeenten met het 45.000 mensen in de mijnen. In als ruimtelijk. Van een rurale kolenbekken Genk, Heerlen/Sit- hoogste aantal hoge inkomens clusief de toeleverende midden- gemeenschap met dorpen, ont- tard-Geleen, Aken. Of zoals oud van Nederland. Twintig jaar stand en kleine bedrijven ging wikkelde het zich in zeer korte politicus en publicist Nic Tummers later stonden zij op de laagste het om zo’n 60.000 man die hun tijd tot een bloeiende regio. In zegt: ‘de Griekse maagd Europa plaatsen van deze lijst met 570 baan kwijtraakten. Er ontstond de periode 1900 tot 1960 draait is door Zeus ontvoerd naar de gemeenten. een enorme leegloop; veel hoger de economie voornamelijk bekkens van Kolen en Staal.’ Niet opgeleide werknemers trokken rondom de steenkoolwinning. alleen in de oprichting van wat in de periode 1960-1970 weg In de eerste helft van de 20e nu de Europese Unie is, speelde uit de regio om elders te gaan eeuw ontwikkelde Heerlen zich de regio een prominente rol. Ook werken. In 1975 werd de laatste dankzij de kolen en mijnindustrie bij de oprichting van de Noord- steenkoolmijn in de regio geslo- tot een moderne stad van toon- Atlantische Verdragsorganisatie ten. Bas Schoonderwoerd, direc- aangevende betekenis in het (NAVO, of in het Engels NATO) teur Parkstad Limburg Theaters: zuiden. Heerlen kende de groot- in 1949 was Nederland actief ‘Na de jaren 70 zijn zo’n 1500 ste bontjassen dichtheid in jaren betrokken. Nog altijd is hoofd- hoogopgeleide en vermogende 60, de tweede na Rotterdam. kwartier in Brunssum gevestigd. gezinnen weggetrokken. Er vond Mensen kwamen uit Maastricht Het Verdrag van Maastricht in een enorme braindrain plaats. en de hele regio naar de luxe 1992 vormt als het ware de be Dit werd nog eens gevolgd door warenhuizen van Schunck, Hol- kroning van de internationale rol een geldvlucht naar België in de lenkamp en magazijn Kapé. van deze regio. jaren 80.’ Kenmerkend voor de mijnstreek Ook ruimtelijk bleef er vrijwel is dat arbeidskrachten en hun De mijnbouw, in combinatie met niets van de mijnindustrie over. gezinnen uit alle windstreken van de parochiestructuur van de Onder het motto ‘Van zwart Nederland komen en uit het bui- katholieke kerk, heeft gezorgd naar groen’ vond de ruimtelijke tenland: Slovenen, Polen, Grie- voor een bijzondere ruimtelijke herstructurering van de Ooste- ken, Italianen, Spanjaarden. De en sociale structuur van de regio. lijke Mijnstreek plaats. In korte regio werd een melting pot van Om te voorkomen dat arbeiders tijd werden bijna alle schachten, verschillende binnen- en buiten- in gestapelde huurkazernes – met mijngebouwen, koeltorens en landse gastarbeiders. Nog altijd, gevaren voor ontsporing van so spoorwegemplacementen ge als je het telefoonboek openslaat ciaal en geestelijk leven – gingen sloopt of ontmanteld. Steen getuigen de soms exotische wonen, wordt voor hen goede bergen werden afgegraven of namen van deze internationale huisvesting in wijken verzorgd. kregen een nieuwe bestemming aanvoer. Mensen brengen hun Ze hebben hier eigen voorzie als wandelgebied. Slechts enkele verschillende geloofsrichtingen ningen, een verenigingsleven en gebouwen, zoals de schachten mee wat leidt tot een grote kerk- ruimte voor eigen moestuintjes. van de Oranje Nassau I in Heer- verscheidenheid en dichtheid en Heerlen, Kerkrade, Brunssum en len, en van de domaniale mijn een bloeiend verenigingsleven. Landgraaf zijn gebouwd als een Nulland Kerkrade staan tegen- verzameling van kleinschalige woordig nog overeind. Behoud Behalve een inclusieve multi woonkernen rond de mijnen, en transformatie van industrieel culturele samenleving avant la elk met een eigen karakter en in erfgoed is een weinig gevoerde lettre, legt de mijnindustrie ook grote mate zelfvoorzienend. strategie in Parkstad– zoals bij- de basis voor Europese economi Bewoners van deze zogeheten voorbeeld wel in Genk (België). sche samenwerking. Limburg was ‘koloniën’ zijn daardoor primair Op oude mijnlocaties verrijzen samen met het Waalse bekken op de eigen buurt gericht en nieuwe woningen, bedrijven en het Duitse Ruhrgebied een minder op de stad als geheel terreinen. De rigoureuze sloop van de meest geïndustrialiseerde (Een pact van het hart, 2009). en ontmanteling hebben volgens regio’s van Europa. Het kolen en Nic Tummers gaat in zijn analyse velen een trauma in de streek staalbekken Genk, Heerlen, nog verder als hij spreekt van veroorzaakt. Sittard-Geleen, Aken, Luik vormt mijnkolonisatie. De ruimtelijke De vervangende werkgelegen- de bakermat van de Europese structuur van kleine kernen werd heid concentreert zich in de Unie. Door samenwerking van de een effectief ‘onderdrukkings industrie en dienstverlening. kolen- en staalindustrie, de basis mechanisme’ door het ontbreken Veel oud mijnwerkers gaan naar van de oorlogsindustrie, zouden van een gemeenschappelijk Philips, NedCar en industrie de voormalige vijanden Frankrijk referentiekader waarin geen gebieden als De Beitel, In de en Duitsland nader tot elkaar collectieve oproer, opstand en Cramer, de Koumen, Dentgen- moeten komen. De samenwer- verzet konden ontstaan. De bach, Gracht, Strijthagen, Bouw king wordt verder omarmd door keten van polyvalente kernen is berg Brunssum, etc.2 Daarnaast Italië en de Benelux-landen en in er volgens sommigen de oorzaak vestigen overheidsdiensten en 1951 wordt in Parijs een verdrag van dat Heerlen geen echte stad dienstverleners zich in de regio, ondertekend voor de totstand- kon worden. zoals Centraal Bureau voor de koming van de Europese Ge Statistieken (CBS) pensioenfonds meenschap voor Kolen en Staal APG, de belastingdienst, call 14 15 centers. Vanaf 1980 heeft de eco- Universiteit voor Theologie en Periode 2000-2007 Fysieke en kwantitatieve ambitie unieke samenloop van de juiste nieuwe culturele dynamiek in de Recent verbeteringen zijn de 1 Huize de Luyff bestaat nog steeds nomie in de regio het zwaar te Pastoraat (sinds 1966 in Heerlen In 2000 verklaart de nieuwe bur- is niet langer toereikend, er moet mensen op het juiste moment regio te brengen. Dat geeft weer succesvolle omvorming van het (hierin is het Toon verduren van de toenemende en vanaf 1992 naar Nijmegen). gemeester Alexander Sakkers gewerkt worden aan een stad op de juiste plaats. Deze succes- trots en vertrouwen. Industrion tot Continium in Hermans Huis Park- stad gevestigd). concurrentie uit lagelonenlanden. Eerder kende Heerlen al een (VVD) Heerlen tot ‘de onveilig- met een eigen identiteit, open- volle aanpak is niet onopgemerkt Kerkrade, de renovatie van de Het Betahuis ligt In deze periode verdwijnt ook gespecialiseerde onderwijsinstel- ste stad van Nederland’. Er zijn bare belevingsruimte, die oor- gebleven en heeft vele blijken In 2006 werd Parkstad een WGR Rodahal in Kerkrade, de omvor- er naast/achter. Hierin was vanaf weer veel werkgelegenheid in lingen zoals de Ambachtschool 750 drugsverslaafden in Parkstad, spronkelijk en niet kopieerbaar is. van erkenning geoogst, zoals de regio (wet gemeenschappelijke ming van het oude Philipsterrein 1960 het Admini- de industrie. Veel arbeid is niet (tot 1995) en de vroedvrouwen- 150 à 200 daklozen in Heerlen Waar mensen zich aangetrokken Athena Prijs als Beste Praktijk- regeling) waardoor het samen- tot bedrijventerrein C-Mill in stratiekantoor van de Gemeenschap- passend. Veel oud mijnwerkers school, een uniek opleidingsinsti- 25 drugsdoden in 6 jaar. In elk voelen en bijdrage willen leveren. voorbeeld van Binnenlands werkt alsof het een grote stad Heerlen, de cascorestauratie van pelijke Steenkolen- missen de kameraadschap en tuut tot verloskundige (tot 1993). portiek ligt een drugsverslaafde Cultuur speelt daarin een be Bestuur in 2005. Uit het juryrap- met ca. 240.000 inwoners is. de pompgebouwen in Brunssum mijnen Limburg gevestigd. Die ver- solidariteit. Er is grote boosheid Het Bernardinus College en of dakloze. De NS dreigt Heerlen langrijke rol en heeft strategische port van de Prijs van het ‘Kennis- Eerder, in 1998, organiseerden de en de restauratie van bioscoop bondenheid aan de over lage pensioenen en het ge College Rolduc zijn intellectuele niet meer als intercity station aan waarde voor de stad en regio. centrum Grote Steden’ in 2004: gemeenten zich al tot Parkstad. Royal in Heerlen. EGKS en Europa zou op deze plek brek aan erkenning van silicose kraamkamers voor diverse te doen. In 2001 starten burge- Deze elementen vormen ook ‘Het project dat de jury het Parkstad kiest voor een beperkt Parkstad staat er veel beter voor gemarkeerd moe als beroepsziekte. Arbeidsonge- architecten, schrijvers, politici. meester Sakkers en districtchef voor nu een belangrijke leer meeste aansprak vanwege de aantal economische speerpunten: dan tien jaar geleden. Toch zijn ten worden. schiktheid en werkloosheid leiden Talenten die overigens veelal van politie Jan Erkens Operatie geschiedenis: moreel leiderschap, ‘regime chance’, de duidelijke Nieuwe Energie, Toerisme en er nog vele achterstanden. 2 Dit laat de ‘post- tot persoonlijk leed en sociale ont uitwaaieren naar Maastricht of Hartslag, een samenwerkings bestuurlijke en bestuurskundige breuk met het verleden die door Recreatie, Zorg, Financieel Admi- zegelaanpak’ zien van de ontwikkeling wrichting (www.domanialemijn.nl). ‘boven de rivieren’. De Abdij verband van gemeente, politie, samenwerking, het versterken de stad, het bestuur en de nistratieve dienstverlening en de van de bedrijfster- Rolduc in Kerkrade en de Univer- justitie, verslavingszorginstellin- van de positieve identiteit en de gemeentelijke organisatie sterk ontwikkeling van een Parkstad reinen die iedere Parkstad-gemeente Terwijl banen in de industrie af siteit voor Theologie en Pasto- gen en later komt daar het integrale opbouwpolitiek: eco is gevoeld en die met recht een Centrum. Hiermee kan een beter heeft gerealiseerd. nemen, blijven de dienstverleners raat (UTP) in Heerlen hebben een gevangeniswezen bij. Operatie nomisch, ruimtelijk, sociaal en winnende formule mag worden toegankelijke regio met een 3 PNL is de als het CBS, dat in 2009 nieuw- belangrijk stempel gedrukt op Hartslag is een bijzonder verhaal cultureel. Daaruit is alvast een genoemd. Het project dat zich dynamisch stadscentrum, met afkorting van de bouw realiseert, en het pensioen- het spirituele leven. met verschillende lagen, stelt het aanbeveling te destilleren. De onderscheidt door niet alleen nieuwe en vernieuwende werk- kabinetsnota Per- spectievennota fonds ABP. Ook zetelt in Heerlen evaluatierapport ‘Een pact van integrale Taskforce die toen op een stevige integrale aanpak, gelegenheid de bestaande Zuid-Limburg. het hoofdkantoor van chemie- Gemeentelijk beleid in Parkstad het hart’, 2009. In eerste instan- de klemmende problemen is in maar daarnaast ook nog een arbeidsmarkt bedienen en hoger concern DSM. staat volledig in het teken van tie is het vooral een bestuurlijk gezet, zou je nu moeten inzetten gefaseerde invoering, waarvan opgeleiden aantrekken en vast- Het streekziekenhuis van Maas- herstel van welvaart en welzijn. en bestuurskundig verhaal. Dat op de versnelling van de sociaal- de volgorde op zeer intelligente houden. Vanaf dan staat ook de tricht werd na de mijnsluiting Prioriteit is onomwonden gelegd gaat over de manier waarop het culturele en de sociaaleconomi- manier is bepaald en zeer succes- bevolkingskrimp in Zuid-Limburg een Academisch Ziekenhuis, één bij economische en sociale doe stedelijk bestuur er samen met sche stijging. vol is. Een veiligheidsaanpak (en elders) op de nationale van de acht academische zieken- len: het creëren van banen en anderen in slaagt om een pro- waarin repressie en preventie in agenda en loopt Parkstad voorop huizen in Nederland. Het telt herbestemmen van delen van bleem in de Heerlense samen In de jaren 90 investeert Kerkrade goede balans worden uitgevoerd met beleidsontwikkeling inzake tegenwoordig op wereldschaal de stad na de mijnsluiting. Er is leving aan te pakken. Maar het in de verbetering van het Theater en waarbij men erin geslaagd is het voorzieningenniveau, flexibel mee op het gebied van hersen- enorm geïnvesteerd in winkel- is meer dan dat. Het is ook een Kerkrade, de Rodahal en opent het veelkoppig monster van een inspelen op veranderende woon- onderzoek en onderzoek naar ruimte, kantoren en ontwikkeling verhaal over identiteit. Over hoe het provinciale museum Indus- duurzaam, jaren durend pro- wensen, voldoende en passende hart en vaatziekten. Met de van bedrijventerrein Avantis en een stad met een problematische trion. Min of meer in dezelfde bleem met een aanzienlijke com- arbeidskracht, etc. Dit alles onder Maastricht University heeft de Solland Solar, in toegangswegen geschiedenis er in slaagt om periode wordt onder aanvoering plexiteit effectief te lijf te gaan.’ het uitdagende motto ‘van meer Maastricht zich kunnen ontwik en parkeervoorzieningen. ruimte te creëren voor een van de gemeente Landgraaf een naar beter’. kelen tot een internationale In de jaren 90 kampt Parkstad andere, meer positieve beleving aantal impulsen gegeven voor Vanaf 2000 vinden een groot In 2006 boekt de SP enorme ver- universiteitstad. nog altijd met enorme achter- van de stad. Hoe daarmee ook de toeristische recreatie in het aantal investeringen in cultuur- kiezingswinst bij de gemeente- DSM in Sittard-Geleen heeft zich stand in welvaart en welzijn. legitimiteit en geloofwaardigheid gebied Park Gravenrode. gebouwen plaats in Heerlen. raadsverkiezingen van Heerlen. al drie keer opnieuw uitgevon- Heerlen wordt geteisterd door van publieke instituties wordt Met Megaland (waar Pinkpop In tijdsbestek van een paar jaar Dit betekent een politieke den: door van steenkool over te zeer ernstige drugs- en overlast teruggewonnen. En het is ook gehouden wordt), het tuinenpark wordt het ene na het andere omwenteling, na jarenlange schakelen op petrochemie, van problemen. De concentratie een moreel verhaal, waarin Mondo Verde. Vlak daarvoor gebouw ingrijpend gerenoveerd onafgebroken macht van het petrochemie op fijnchemie en daarvan bevindt zich in het cen- nieuwe opvattingen over ‘accep- was het Miljoenenlijntje al nieuw of verbouwd: in 2000 start het CDA. Een vergelijkbare omslag recent van fijnchemie op life trum van Heerlen. Er is een tabel leven’ ontwikkeld worden leven ingeblazen (1995). Op de opknappen van het Glaspaleis, is te zien in de andere Parkstad- sciences en materialen. Waar levendige en openlijke handel in en richting geven aan het han Wilhelminaberg wordt in 2001 dat in 2003 voltooid wordt. gemeenten. Sinds Pim Fortuyn omliggende regio’s weer tot met name harddrugs. Verslaafde delen van overheid en burgers, de eerste oefenpistes van Snow- Daarna volgen rond 2005 in rap neemt de hegemonie van het ontwikkeling komen, lijkt de dak- en thuislozen verblijven in aldus het evaluatierapport. world geopend, deze werd in tempo het mijnmuseum, de revi- CDA in rap tempo af. Lokale voormalige oostelijke mijnstreek tunnels, leegstaande panden, 2003 uitgebreid. In 2004 vond talisatie van Theater Heerlen en partijen, zoals Burgerbelangen achter te blijven. Volgens Mirjam tussen struiken en in allerlei Vanaf dan worden er niet alleen de uitbreiding van de woon de aanbouw van Limburgzaal in Kerkrade, Landgraaf en Bruns- Depondt, directeur Woonpunt portieken. Bewoners van appar- economische investeringen boulevard in Heerlen plaats. In (een middenzaal en poppodium), sum verwerven een positie in heeft Maastricht meer gepro tementen durven ‘s avonds hun gedaan, maar ook in de sociale 2005 werd GaiaZoo Kerkrade de bouw van poppodium de het bestuur. ‘Mensen waren het fiteerd van de PNL gelden,2 woning nauwelijks uit. De stad en fysieke omgeving. Aandacht geopend. Hiermee is een belang- Nieuwe Nor, verbouw van Cul- zat’, aldus Jeanine Hoefnagels, bijvoorbeeld met de vestiging lijkt steeds meer ten onder te voor het woon en leefklimaat. Er rijke economische motor ge tuurhuis Patronaat. Ook verbe- raadslid voor de SP in de periode van Maastricht University: ‘Mijn gaan aan haar problemen. Lan wordt in samenhang ontwikkeld. creëerd. Toerisme is de snelst tert het Pancratiusplein tot een 2006-2010, ‘Als actievoerende hypothese is dat dit komt door delijk staat Heerlen bekend als Heerlen kiest voor een integrale groeiende economie in Parkstad. aantrekkelijke uitgaansplek. partij had SP persoonlijk contact de aanwezigheid van een aan- ‘drugsstad’. In 1994 vindt een benadering van de ontwikkeling Daarmee wordt in korte tijd een in de wijken, wist wat er speelde zienlijke middenklasse en daar- ‘ware volksopstand’ plaats in van de stad en zoekt naar een In de binnenstad van Heerlen is geweldige impuls gegeven aan en kreeg van de kiezer de kans mee de capaciteit om de PNL het Theater Heerlen onder balans tussen economische, met Operatie Hartslag in 2000 de kwaliteit en veiligheid van de om stad te besturen’. SP-wethou- gelden aan te spreken, plannen leiding van de pastoor en een sociaal culturele infrastructuur is de ommekeer in gang gezet. binnenstad. Het aanzien van de der Riet de Wit was lid van de in te dienen. In Heerlen ontbrak aantal partijen tegen de onhoud- en fysieke omgeving, met de Voortkomend uit de door de hele stad verandert compleet. Met Stuurgroep Operatie Hartslag die middenklasse’. Toch wordt bare drugsproblematiek en pros- aanpak van drugsproblematiek, stad gevoelde urgentie en onont- de heropende cultuurgebouwen, en verantwoordelijk voor versla- ook in Parkstad geïnvesteerd titutie. Ondanks vele aanzetten veiligheid, aanpak van de binnen- koombaarheid. Dit culmineert in treden ook nieuwe ambitieuze vingszorg. De SP, vanaf 2000 in in nieuwe onderwijsinstituten, tot een aanpak van repressie en stad en cultuur. Deze wordt een bijzondere en bovenal suc- directeuren aan. Zij bouwen aan opmars en sinds 2006 de groot- zoals de Open Universiteit en de zorg, dan nog gescheiden beleid, vormgegeven op drie niveaus: cesvolle integrale aanpak, met de verdere samenhang in de cul- ste partij in het college Heerlen, Hogeschool Zuyd, beide met hun zal het nog enige jaren duren de wijken en buurten; Heerlen als inbegrip van een cruciale rol voor turele infrastructuur en weten de claimt een belangrijke bijdrage hoofdvestiging in Heerlen, en het voordat een integrale aanpak zijn centrumfunctie in de regio; en op cultuur in het herstel van de sfeer belangstelling van het publiek aan de opwaartse spiraal. vrijzinnige katholieke instituut vruchten af gaat werpen. de schaal van Parkstad. en identiteit van de streek. Een met succes te bespelen en een 16 17 Vraag en aanbod sluiten niet moeten worden. De noodzaak Krimp en herstructurering Verlangen naar identiteit Noodzaak en urgentie aan op de arbeidsmarkt om zich te positioneren als aan- Economische neergang, vergrij- en trots Brainport 2020 is het urgentie- trekkelijke regio is dan ook zing, ontgroening en demografi- Zuid-Limburg (en heel Europa) programma dat Zuidoost-Neder- groot. sche veranderingen vragen om staat voor de uitdaging om de land tot koploper in de nieuwe vormen van ruimtelijke kloof te overbruggen tussen de Er is een sterk besef van internationale kenniseconomie en sociale planning. Daarbij zijn winnaars en verliezers van de urgentie tot transitie van de moet maken. Focus is de top- Noodzaak tot nieuwe bronnen andere investeringsmodellen modernisering, de nieuwkomers regio. De grote uitdaging voor technologieregio in de driehoek voor welvaart en welzijn nodig, die niet alleen maar op en de achterblijvers, de kosmo- de regio is het versterken van Eindhoven, Leuven, Aken. Lim- Waar Sittard-Geleen en Maas- groei gebaseerd zijn. Gekeken polieten en de antikosmopolie- de economie, het in balans burg haalde vorig jaar een ver- tricht hun nieuwe motor gede moet worden naar mogelijkhe- ten. Deze uitdagingen krijgen brengen van aanbod en vraag dienstelijke tweede plaats in de finieerd lijken te hebben met den voor het herbestemmen van scherpte in het licht van de actu- op de arbeidsmarkt, en het Nederlandse ranglijst van aan- respectievelijk de Chemelot gebouwen en het hergebruiken ele crisis van Europa, de onvrede afstemmen van de voorzie trekkers van buitenlandse inves- Campus en de Maastricht Health van (sloop) materialen. Duurzaam en gevoelens van verlies – die in ningen op de veranderende teerders. Met bedrijven als DSM Campus, is de onderscheidende en levensloopbestendig wonen Limburg sterk beleefd worden – bevolkingssamenstelling. en Sabic in Sittard-Geleen scoort positie van Parkstad in de top- en werken, zowel ecologisch, en de kansen en bedreigingen Limburg hoog op de investe- technologieregio Brainport nog economisch als sociaal. Hoe kun rond (voorspelde) bevolkings- ringsindex voor research & deve- minder evident. Hoe kan Park- je flexibel omgaan met ‘ade- krimp. lopment. Maar tegelijkertijd blijft stad zich daarin herkenbaar en mende’ cycli van uitbreiding en De noodzaak is om nieuwe stra- de arbeidsparticipatie in de pro- gezaghebbend positioneren? inbreiding van woningen of tegieën te vinden voor participa- vincie achter. Limburg kent een Parkstad heeft sterk ingezet op wijken? Hoe stem je het geheel tie, democratische representatie hogere werkloosheid dan lande- Nieuwe Energie, met geothermie aan maatschappelijke voorzienin- (in politiek en het maatschappe- lijk gemiddeld, het gemiddelde (mijnwaterproject) en zonne- gen af binnen een acceptabele lijk middenveld) en identificatie. inkomen en het opleidingsniveau energie. Met de recente teloor- reisafstand? En niet te vergeten, Daarbij hebben de trauma’s van liggen lager dan landelijk gemid- gang van Solland Solar en de wat doet herstructurering met de mijnsluiting, hoge werkloos- deld. Vraag en aanbod op de sluiting van NedCar lijkt de mensen? Welke belangenconflic- heid, sociale problemen de col- arbeidsmarkt sluiten niet goed maakindustrie definitief uit Lim- ten zijn er tussen achterblijvers lectieve identiteit en status aan. Het aantal mensen in de burg (en Nederland) te verdwij- en nieuwkomers? Het vraagstuk jarenlang ondermijnd. Iedereen sociale werkvoorziening is nen; de concurrentie met de van de krimp noodt tot het ont- die iets voorstelde vertrok. Wie enorm. Licom (voor Heerlen en opkomende economieën is op wikkelen van nieuwe vormen van toch bleef, had heel wat uit te omgeving) is het grootste sociale dat vlak niet te winnen. Parkstad stedelijkheid. Parkstad heeft zich leggen. Het is dan ook goed te werkvoorzieningbedrijf van is een postindustriële regio. in korte tijd ontwikkeld van begrijpen dat er een sterke Nederland. Er is een groeiende Reindustrialisatie is geen kansrijk proefregio tot landelijke best behoefte is aan trots op de regio. behoefte aan kenniswerkers. De scenario. Er is in Parkstad en practice (http://www.bevolkings- Mensen willen zich niet schamen grote bedrijven roepen om Zuid-Limburg de breed gevoelde daling.nl/basisboek). Het benut- voor de stad waar ze wonen. ‘brains for Brainport’. Dat lijkt noodzaak en urgentie om ten van de Internationale Bau De noodzaak voor de regio is om alleen om hoger geschoolden te nieuwe bronnen te vinden voor Ausstellung (IBA), zoals gepland het creëren van een aantrekkelijk gaan, maar het gaat volgens het welvaart en welzijn. Kansrijke in 2020, is een uitgelezen kans verblijfs- en vestigingsklimaat en programma ook om toeleve- ontwikkelrichtingen zijn nieuwe voor Parkstad om zowel interne het stimuleren van een open ringsbedrijven, mkb, laagge- energie en duurzaamheid, versnelling als externe profilering samenleving. Daarbij is de uitda- schoolde arbeid: iedereen is nieuwe stedelijkheid, retail, toe- te creëren. Kunst, cultuur, archi- ging om de voorhoede zijn nodig. Zuid-Limburg is een van risme, cultuur en creatieve indus- tectuur en creatieve industrie opwaarts bewegende rol te laten de sterkst vergrijzende regio’s trie. De noodzaak is om de groei spelen een belangrijke rol in spelen, zonder de achterhoede van Nederland. De zorg is dan te versnellen. deze noodzakelijke transitie van uit het oog te verliezen. ook een groeimarkt, waarin Parkstad. Zie ook de Leegstand steeds meer werknemers nodig Biënnale Maastricht met werk- zijn. Voor de vrije tijdsindustrie, ateliers onder andere in het oude musea en theaters is de vergrij- CBS gebouw Heerlen, de TedX zing een groeikans. In tal van Design for Emptiness, Lak aan sectoren zoals zorg, onderwijs, Braak, IBA Open. vervoer, is het merendeel van de werknemers 55 jaar of ouder. Al over tien jaar worden grote tekorten op de arbeidsmarkt ver- wacht. Zuid-Limburg heeft veel nieuwe werknemers nodig. Zelfs volledige arbeidsparticipatie zal nog niet genoeg zijn (Gert-Jan Hospers, Zuiderlucht, januari 2012). Gestreefd wordt naar volledige werkgelegenheid. Maar de uitstroom van het onderwijs is niet genoeg (aldus Brainport 2020). Er zal geïnvesteerd moeten worden in de aansluiting op de arbeidsmarkt. Er zullen mensen van buiten aangetrokken 18 19 Periode 1930–1970 keld niveau amateurmuziek, gemaakt werden. Dit heeft waar- Periode 1970–1990 Bijlage: Ontwikkeling van de In deze periode komt de ama- bleek de juiste voedingsbodem schijnlijk geleid tot de oprichting _Ondanks de mijnsluiting breidt teurkunst beoefening tot grote voor dit initiatief (www.rodahal. van Opera Zuid. het verenigingsleven uit met 20 culturele infrastructuur Parkstad bloei, met name het verenigings- nl/ geschiedenis, november _In 1967 wordt Het Heerlens nieuwe verenigingen in de jaren leven. Dit is vooral de verdienste 2011). In de loop der jaren StreekTheater (tegenwoordig 70 en 80. Volgens Frans Geraedts 1900–heden van de mijnindustrie. Omdat het groeide het WMC uit tot het Stichting Het StreekTheater) zijn de nieuwe verenigingen een werk zwaar en slecht was, zorg- belangrijkste internationale festi- opgericht voor toneelproducties gevolg van de mijnsluiting. Frans den de mijnen goed voor hun val voor de blaasmuziek met in dialect. Er zijn tijden dat het Geraedts: met de sluiting van de werknemers. De lonen waren meer dan 19.000 muzikanten uit streektheater met drie produc- mijnen werden ook de harmo- Om een dieper inzicht te hoog en er werd veel geïnves- alle delen van de wereld en onge- ties per jaar en meer dan 60 uit- nieën en verenigingen abrupt krijgen in de sociaal culturele teerd in ontspanning en het ver- veer 700.000 bezoekers, waaraan verkochte voorstellingen zo’n gestopt. Mensen moesten hun omslag, waardoor gesproken enigingsleven. Dit leidde tot een vele vrijwilligers werken en ver- 20.000 bezoekers per jaar trekt. uniform en instrument inleveren. wordt van een Culturele Lente, omvangrijk aantal toneel en blijf bieden aan de muzikanten uit Ook nu trekt Het StreekThea- Kun je voorstellen? Wat wilden ze zoom ik hieronder in op de muziekverenigingen. Het Rooms de hele wereld. ter nog steeds met een tweetal gaan doen met al die spullen? specifieke ontwikkeling van de Katholieke zuiden kende boven- _Uit solidariteit met de waters- producties per jaar ruim 11.000 Veel mensen hebben dat ook culturele infrastructuur en de dien een sterke zangtraditie, noodramp wordt in 1953 in toeschouwers. Inmiddels bezoch- geweigerd (spullen die we nu dynamo’s in de transitie. Ook waardoor er talrijke zangvereni- Brunssum het wereldcultuurfesti- ten 750.000 bezoekers de voor- dankbaar inzetten voor het pro- voordat over een culturele gingen en koren ontstaan. val Parade opgericht. Parade is te stellingen (streektheater.nl/ ject Sjtub). De mensen zetten hun lente werd gesproken was Park- _In 1910 wordt de Heerlense zien in de traditie van de carna- historie). Het toneelgezelschap is muziek en toneel voort bij andere stad een cultuurrijke regio. De Muziekschool opgericht door valsoptocht, het verenigingsle- een belangrijke publiekstrekker verenigingen, of richten zelf grote evenementen zijn ver vioolvirtuoos en componist ven en de open viering van de in de schouwburgen in de Park- nieuwe verenigingen op. bonden aan het mijnverleden Charles Hennen, waaraan hij 22 verschillende nationaliteiten en stad. _Cineclub Input ontstaat, een en vanuit het mijnverleden ont- jaar leiding gaf (Rijckheyt, novem- multiculturele gemeenschappen, _In de jaren 60-70 had Ilse Fran- initiatief van studenten Universi- staan. De Parade Brunssum is ber 2011). bijv. de Italiaanse gemeenschap. kenthal (1904-1987) de leiding teit theologisch Pastoraat. Voor bijvoorbeeld geënt op de ver- _Het moderne karakter van de _In het nieuwe raadhuis van over de plaatselijke VVV en De jongeren is steeds meer te doen schillende nationaliteiten van stad Heerlen stamt uit de tijd dat architect Peutz (opgeleverd in de Galerij, de expositieruimte van in cafés, bar dancings als Femina, de mijnwerkers; het WMC komt Marcel van Grunsven burgemees- oorlog, 1942 en officieel de gemeente Brunssum. Op deze Le Baroq en Shangri-La en ook de voort uit het verenigingsleven, ter is, in de periode 1926 t/m geopend 1948) worden exposi- plek staat tegenwoordig het cul- Nor (Heerlenvertelt.nl). In Bruns- de harmonie, fanfare en brass- 1961. Vanuit zijn visie zijn cultu- ties van moderne Nederlandse tureel centrum D’r Brikke-Oave. sum gelegerde AFcent militairen bands.’ Om dit beeld te onder- rele voorzieningen ontwikkeld, kunst georganiseerd (in 1962 bij- Zij creëerde een ontmoetings- brengen de nieuwste Ameri- zoeken heb ik de ontwikkeling die internationaal geïnspireerd voorbeeld ‘het Van Abbe in het plaats voor kunstenaars en kunst- kaanse popmuziek via radiozen- van de culturele infrastructuur Belangrijke noot zijn, van bovenlokale uitstraling Raadhuis’) en start de opbouw liefhebbers in Brunssum. Via de der en een rijke handel in over de status van geïnventariseerd. Geïnspireerd deze tijdlijn en die een regiofunctie vervullen van de gemeentelijke kunstcol- Ilse Frankenthal Stichting wordt tweedehands LP’s. Volgens som- door de vele jubilea die afge Belangrijk om te (Rijckheyt november 2011). lectie. (Reyckhijt november 2011) haar werk voortgezet. De stich- migen brengen zij ook de hero- lopen jaar en dit jaar gevierd weten is dat het hier gaat om mijn _In die periode drukken de Vertegenwoordigd zijn onder- ting organiseert tentoonstellin- ïne. Oprichting van de werden1, Muziekschool 100 waarnemingen als architect Frits Peutz en steden- meer de ‘Limburgse Amsterdam- gen, beheert de oefenbunker Landgraaf, toen jaar, WMC 60 jaar, Theater buitenstaander, verzameld aan de bouwkundig adviseur Jos Klijnen mers’ Ger Lataster, Jef Diederen documentatiecollectie en organi- nog onder de naam Mainstreet in Heerlen 50 jaar, Orlando 30 hand van willekeu- hun stempel op de moderne steen Frans Nols. seert de driejaarlijks Euregionale 1983. In 1988 ontstaat de oefen- jaar, Cultura Nova 20 jaar, rige werkbezoeken, ontmoetingen en denbouw. Het modehuis Schunck _De Heerlense Schouwburg, nu Ilse Frankenthal grafiekprijs. ruimte NOX in Heerlen. doe ik dat aan de hand van aanvullende docu- (glaspaleis), het Raadhuis, bio- Parkstad Limburg Theaters, van _In 1969 beginnen studenten _In 1970 organiseert Jan Smeets 2 een tijdlijn. mentatie. Het is geen wetenschap- scoop Royal en de stadsschouw- architect Peutz wordt in 1961 jongerenactiviteiten in het voor- voor het eerst Pinkpop in Geleen. pelijk historische burg zijn voorbeelden van opgeleverd en kent grootstede- malige politiebureau aan de Er waren ca. 10.000 toeschouwers. reconstructie. Het is omvangrijk, maar modernistische architectuur, in lijke allure. Het is ook feitelijk het Geerstraat, ‘De Nor’ genaamd. In 1988 is de eerste editie van zeker niet volledig. lijn van het Nieuwe Bouwen en grootste podium van Nederland, Pinkpop in Langraaf op Megaland Niettemin is het waardevol om een met een ondogmatische verwe- waar lange tijd het Nationaal met een veelvoud aan bezoekers. overzicht te presen- ving van zuidelijke kerkbouw tra- Ballet en De Nederlandse Opera Sindsdien vindt al meer dan 40 teren. Beschouw het als een aanzet dities. stichting kwamen repeteren. jaar onafgebroken popfestival voor verdere uit- _In 1951 vindt het eerste Wereld Gezelschappen reizen graag naar plaats rond Pinksteren, en noemt werking. Muziek Concours plaats in Kerk- Limburg om daar te mogen het zich het langstlopende pop- De tijdlijn benoemt rade. De oorsprong van het spelen. festival ter wereld. een aanzienlijke, maar ongetwijfeld WMC ligt in 1949. De harmonie- _1966 opent de Rodahal in Kerk- _In 1977 wordt het Thermen incomplete, hoe- orkesten St. Aemiliaan Bleijer- rade van architect Laurens Bis- museum geopend, het belang- veelheid dynamo’s van de culturele heide en St. Pancratius Nulland scheroux. In 1966 werd, in rijkste Romeinse monument in ontwikkelingen: nodigden de Engelse mijnwer- opdracht van de Gemeente Kerk- Nederland. Daar wordt ook het eenlingen, broed- plaatsen en cultu- kersband Carlton Main Frickley rade, de Rodahal gebouwd om te stadsarchief gevestigd, dat al rele organisaties. Colliery uit voor een concert. zorgen voor een verdere ont- sinds 1924 actief is. Met de Maar het is niet alleen een geschie- Door het succes van dit concert plooiing van het WMC en het gemeentelijke herindeling in denis van bijzon- ontstond het idee voor een inter- Kerkraadse verenigingsleven 1982 krijgt Heerlen kasteel dere personen of groepen. Zoals ik nationaal festival voor amateuror- (rodahal.nl). Hoensbroek erbij. Het wordt een eerder heb aange- kesten. De internationale _In de jaren 60-70 worden jaar- gemeentelijk museum. geven, is er zoiets als een tijdgeest verbroederingsgedachte die na lijks twee hoogwaardige professi- _In 1978 opent Theater Kerk- die richting geeft de tweede wereldoorlog sterk onele operaproducties gemaakt rade, voorheen Wijngrachtthea- aan de telkens variërende waarde- leefde en de internationale in Heerlen, begonnen door Rieu ter. Eind jaren 80 nemen o.a. toekenning aan samenstelling van de beroepsbe- senior. Nederland kende op dat Karin en John van de Berg het ini- plekken, gewoon- ten en gebeurte volking in de mijngebieden, moment maar drie plekken waar tiatief tot de verbouw van de nissen. gekoppeld aan een hoog ontwik- professionele operaproducties Oude Kerk van Waubach tot 20 21 ‘Grand Theater’, tegenwoordig _In 1986 vindt de eerste editie Periode 1990–2000 _In 1996 verbouwt cultureel stenaar Hans Keuls, Romy Finke, Periode 2000–2011 in september 2003. Velen zeggen Met een vernieuwde zaal in Kerk- Theater Landgraaf. van het Charles Hennen Con- _In 1991 vindt het eerste Cul- ondernemer Lex Nelissen zijn piz- Theo Lenssen, sieradenmaker _In 2001 wordt het contactpunt dat het gevoel van culturele lente rade(2003-2005) staat er een vol- Halverwege de jaren 80 ontstaan cours, Internationaal Kamermu- tura Nova festival plaats. Onder zeria tot het intieme Theater Akke Visser, Abraxas, kunsten- cultuur opgericht; om coördinatie voor het eerst manifest werd bij waardige theatervoorziening op diverse nieuwe culturele initiatie- ziek Concours voor Strijkers de nieuwe naam Cultura Nova Lexor, waar hij 20.000 bezoekers centrum Signe. Het is voor het en uitvoering te geven aan het de opening van het glaspaleis. de maat van de stedelijke agglo- ven, zoals Galerie Signe, de plaats. Van meet af aan heeft het willen Fiedel van der Hijden en per jaar bereikt. In 1997 wordt eerst dat een dergelijke culturele Actieplan Cultuur Bereik van Park Het markeerde de keuze voor meratie van 240.000 inwoners. school Vrije Uren (later Hee-art) concours een internationale reik- Rocco Malherbe het Kultuur Abraxas Culturele Evenementen clustering plaats vindt die meer- stad en tevens de festivals en eve architectonische kwaliteit in de _In 2005 wordt stichting Car- en Filmhuis de Spiegel (voortko- wijdte aan spelers, juryleden en Avontuur anders aanpakken, opgericht door Fiedel van der waarde creëert. Als de kunste- nementen te coördineren. Volgens stad. Per december 2007 wordt boON opgericht en besloten om mend uit het Filmhuis Heerlen en netwerken. Het concours ondermeer uitgaan van de inhoud van Hijden en Rocco Malherbe, dat naars vanwege de renovatie het verschillende respondenten is er voor het eerst een algemeen en een mijncentrum te openen in de Cineclub Input). houdt een nauwe relatie met de de acts, het programma terug- onder andere Cultura Nova orga- pand moeten verlaten, weet Kun- in die jaren nauwelijks cultuurbe- artistiek directeur benoemd, Stijn mijnschacht van de Oranje Nassau _In 1981 richt cellist Stefan Metz in dezelfde tijdsperiode opge- brengen tot 10 dagen achterel- niseert. De muziekschool Heerlen stencentrum Signe die broed- leid. Wel worden eerste initiatieven Huijts. Op basis van zijn visie – die mijn. Op 17 december 2005 opent het internationale festival voor starte Stichting Jong Muziekta- kaar in plaats van enkele weken. neemt het Danscentrum Heerlen plaats sfeer mee te nemen in de tot een cultuurbeleid genomen. hij eigenlijk in 2002 al als onge- hier het Nationaal Mijncentrum, kamermuziek op, het Orlando lent Nederland (SJMN) en is lid De nieuwe aanpak blijkt populair onder zijn vleugels. nieuwe activiteiten. _Het theaterstuk‘Lange Lies vraagd advies aan de gemeente tegenwoordig het Nederlands Festival. Het festival brengt elke van de European Union of Music en biedt de mogelijkheden van _Sinds 1998 is er ‘a Booch?’, het Lange Jan’ (2001-2002) onder lei- had verwoord – vormt hij de tot Mijnmuseum. De opening vindt zomer honderden musici bijeen in Competitions for Youth (EMCY). een meer tastbaar en structureel gratis popfestival voor en door ding van de uit Heerlen afkom- dan toe zelfstandige organisaties exact veertig jaar na de aankondi- de abdij van Rolduc in Kerkrade _Mensen als Gustaaf Begas, Ben festival, waarvoor grotere namen jongeren tussen 13 en 25 jaar in stige acteur en regisseur Jeroen van de bibliotheek, de muziek- ging van de mijnsluitingen plaats. en de concertzalen van Kerkrade van Melick en grafisch vormgever kunnen worden binnengehaald. de Heerlense binnenstad, een ini- Willems staat in het collectieve school, het architectuurcentrum Rond 2007 is door de toenmalig en Heerlen. In 2011 bestond het Piet Gerards (die later naar _Grootscheepse renovatie van tiatief van Sander van der Sluis geheugen gegrift. Het vertelt de Vitruvianum en de Stadsgalerij en wethouder Cor Duijf het initiatief festival dertig jaar en het is daar- Amsterdam vertrekt) vormen een de Rodahal Kerkrade in 1993 en (een van oprichters Extrema). mijngeschiedenis door de ogen de oude Glaspaleisorganisatie genomen om tot krachtenbunde- mee het oudste kamermuziekfes- belangrijke spil in het culturele in 2e fase in 1997 tbv WMC. In de Sinds 2005 wordt het festival van mijnwerkersvrouwen. Voor samen tot SCHUNCK* -newseum, ling te komen rond de mijnhistorie. tival van Nederland. Het heeft leven. Piet Gerards richt de coö- periode vinden ook andere ver- voorafgegaan door wedstrijden dit locatiedrama van ZT/Hollan- -muziekschool en -bibliotheek. Vanaf 2009 groeit dit uit tot het opdrachten gegeven aan de com- peratieve vereniging Anarcho bouwingen plaats van theaters. in de periode februari tot mei, dia, in coproductie met het Park- Het bedrijfsplan wordt in 2008 Platform De Mijnen, een samen- ponisten Alfred Schnittke, Tristan Artistieke Produkties (AAP ) op, Zoals de heropening theater voor bands, deejaying en hiphop. stad Limburg Theaters liet Jeroen goedgekeurd door de gemeente- werkingsverband van particuliere Keuris, András Szöllösy en Marius geeft sinds de jaren 80 boeken Landgraaf (1994), en kort daarop Bovendien organiseert Booch? Willems speciaal het zieltogende raad en per 1 januari 2009 start organisaties en erfgoedinstellin- Constant, wier strijkkwartetten uit en is betrokken bij de oprich- alweer verbouw na brand. Ver- aansluitende culturele en muzi- Patronaat vertimmeren. Het stuk Schunck. Met zijn programmering gen, gericht op versterken van het tijdens het Orlando Festival in ting van kunstencentrum Signe bouw van theater Kerkrade in kale activiteiten door het jaar veroorzaakt met vele reprises een van internationaal gevierde kun- Mijnverleden van Zuid-Limburg. première gingen. Ook György (1985). Met hun uitgeverij Huis 1999 ter verbetering van de zicht- heen. Ontdekking van eigen ware stormloop op het oude stenaars (Oscar Niemeyer, John Zowel grote instellingen als Kurtág heeft veelvuldig bijgedra- Clos (sinds 1986) maken zij bij- lijnen en het creëren van extra talent onder de deelnemers is Patronaat en betekent een belang Cage, Nikki de SaintPhalle), zijn kleine (vrijwilligers)organisaties gen aan het Orlando Festival zondere uitgaven van kunste- plaatsen. Verbouw van theater de één van de doelstellingen. rijke impuls voor de revitalisatie internationale netwerk in de nemen deel. (www.orlandofestival.nl). naars en schrijvers, die zoals zij Buun van toneelvereniging Excel- _In 1998 opent het ‘Industrion – van het Cultuurhuis Patronaat kunstwereld en tegelijkertijd _In 2005 werd gestart met de _Van 1982-1987 vonden de Ter- zeggen ‘hun eigen weg gaan, sior in Kerkrade (2003). Museum voor Industrie en (heerlenvertelt.nl). Jeroen Willems lokale verbondenheid (onder het aanbouw van een nieuwe zaal van borgconcerten met hedendaagse geen knieval maken voor publiek _Jaren 90 opkomst gabber en Samenleving’ in Kerkrade. Eerder maakt ‘Lange Lies Lange Jan’ naar motto: de wijk en de wereld) de Nieuwe Nor, dat eind 2006 zijn muziek plaats. Contraint Ensem- of commercie. Vaak dwarsliggers hardcore scene en de zogeheten besluit de provincie Limburg tot aanleiding van de toekenning van wordt Stijn Huijts gezien als hét deuren opent voor het publiek. ble van Arno en Paulien Dieteren die een bestaan in de marge voor ‘partydrugs’ xtc en cocaine. drie provinciale musea: het Lim- de Bremen Aanmoedigingsprijs gezicht van de culturele lente. Directeur Joery Wilbers heeft de (resp. uit Schinnen en Amsten- lief nemen’. Heerlen met discotheken als de burgs Museum voor historie en 2001, een prijs voor jong talent _In de periode 2002 tot 2007 organisatie geprofessionaliseerd rade) fungeerde als motor voor _In 1985 wordt de eerste thea- Peppermill is landelijk één van de volkskunde in Venlo, het Bonne- die sinds 1990 wordt uitgereikt. ontwikkelt het Stadsarchief Heer- en samenwerking tot stand deze concertreeks en wist groot- ter businessclub van Nederland centra van de (hardcore) house- fanten museum voor heden- _Rond deze periode start ook len zich tot Streekarchief voor gebracht binnen de hele popke- heden als Reinbert de Leeuw en opgericht, de Stichting Bijzon- cultuur en brengt de internatio- daagse en oude kunst in het grensoverschrijdende festival Parkstad Limburg en Heuvelland. ten. Recent wordt samengewerkt Vera Beths naar kasteel Terborg dere Culturele Producties in naal bekende band Born from Maastricht en het Industrion over Euriade in de Abdij Rolduc in In 2006 wordt de naam verandert met Euregionale poppodia. te halen. Contraint speelt 20 jaar Heerlen. In 1989 vindt de eerste Pain voort. Ook andere subscenes industrie en maatschappij in Kerk- Kerkrade, Herzogenrath, Aken en in ‘Rijckheyt, centrum voor regio- _In 2007 renovatie en bouw the- lange een voorhoederol in de theaterfusie plaats tussen Heer- als metal, punk, indie bloeien op. rade, recentelijk getransformeerd andere locaties in de ‘Euregio nale geschiedenis’. In 2008 wordt aterzaal voor amateurkunst en hedendaagse muziek in Limburg. len en Kerkrade. _In 1995 is de Stichting Poëzie- tot Discovery Center voor weten- Charlemagne’. Het jaarlijkse fes Historisch Goud opgericht: de jonge makers, het Patronaat. Het Het ensemble vormt een inspira- _De Stadsgalerij voor heden- festival Landgraaf opgericht. schap, techniek en toekomst. tival in oktober/november richt fusie van Thermenmuseum Heer- Patronaat is bedoeld als podium tie voor ondermeer Intro in Situ daagse beeldende kunst wordt Daarvoor worden al enige jaren _In 1998 start Euregio Dans zich op de dialoog tussen weten- len, Kasteel Hoensbroek en Rijck- voor amateurkunsten en het en Ensemble ’88. Leden van het geopend (1986) en hervat het activiteiten georganiseerd op Forum, het eerste transnationale schap en cultuur. De stichting heyt, centrum voor regionale heeft de functie van wijkgebouw. ensemble waaieren uit naar de gemeentelijke collectie en expo- gebied van de Nederlandstalige forum voor dansproductie, met organiseert ook het kamer geschiedenis. Na de renovatie heeft het een vooraanstaande orkesten in sitiebeleid gericht op naoorlogse poëzie, zoals de Dag van de een productiekern in 3 landen, 6 muziekfestival AmadèO en de _In de periode 2004 t/m 2007 roerige periode doorgemaakt, binnen en buitenland (http:// beeldende kunst, zoals ooit Poëzie. Jo Peters de in 2001 over- regio’s. Het heeft het juridische Prix d’AmadèO pianoconcours revitaliseert het Theater Heerlen met enkele wisselingen binnen de www.zuiderlucht.eu/elitair-was- gestart onder burgemeester Van leden uitgever van de kleine maar en staatsrechtelijke verschillen te voor de Euregio. en wordt de Limburgzaal aange- directie. Sinds kort is door de geen-vies-woord-bij-contraint/). Grunsven. gezaghebbende uitgeverij ‘Herik’ overbruggen (verschillende subsi- _In 2002 staat een kerngroep uit bouwd. Met zijn gerenoveerde nieuwe directeur Lex Nelissen _Vanaf 1983 initieert jongeren- was de grote animator en drijf- diebronnen), maar ook verschillen het bedrijfsleven, kennisinstellin- grote zaal en nieuwe vlakke vloer- een nieuwe start gemaakt onder werker Fiedel van der Hijden een veer achter het festival. in productieklimaat en opvattingen en maatschappelijke organi- zaal (de Limburgzaal) heeft het de naam Cultuurhuis Heerlen. tweedaags straattheaterfestival _In 1995 opent het gemeente- gen over de artistieke praktijk saties op, dat een analyse geeft Parkstad Limburg Theater niet _Er worden nieuwe bibliotheek- Kultuur Avontuur (geïnspireerd lijke architectuurcentrum Vitruvia- van een danser: als autonoom of en kansrijke ontwikkelrichtingen alleen zijn publiek van voor de vestigingen geopend te Hoens- op het festival Fools op het voor- num in Heerlen, een onderdeel uitvoerend kunstenaar, als deel formuleert voor Parkstad Lim- renovatie terug. Met zijn musi- broek in 2007 en Heerlerheide in malig scheepsterrein in Amster- van het Stadsarchief Heerlen. van het opera- of juist musicalbal- burg. Hierin zitten ondermeer cals, opera, theater, dans, pop- 2008. Het zijn vestigingen in multi dam 1981) dat uitgroeit tot een Eind 1993 komt een groep waar- let. De cultuurverschillen blijken Chris Dewulff (Liof), Piet Göbbels en klassieke muziek, cabaret en functionele accommodaties, meerdaags straattheaterfestival onder Nic Tummers, Jo Coumans, nog onoverbrugbaar. In 2000 (FNV), Bas Schoonderwoerd jeugd- en familietheater trekt het waardoor ruimere openingstijden in Heerlen, Landgraaf en Kerk- Hubert-Jan Henket, in actie om wordt Euregio Dans alweer opge- (PLT), Kees Lindenbergh (VZR), publiek uit heel Zuid-Limburg. mogelijk worden. De bibliotheek rade. Hiermee wordt de basis het glaspaleis te rehabiliteren en heven. Toch wordt hiermee de Anya Nieuwerra (VVV), Peter Theater Heerlen is in grootte innoveert in de periode 2004- gelegd voor het latere festival te behoeden voor sloop. Ook basis gelegd voor het latere Thijssen (ING), de gemeente (vierkante meters en programme- 2011 haar educatieve functie van Cultura Nova. Bijzonder is de wordt hiertoe de Peutzstichting Schrittmacher festival in Heerlen Heerlen en Kerkrade. Het advies ring) het vijfde theater van bibliobus naar boek1boek (over- oprichting van een theaterfestival opgericht met Wiel Arets en Wil- en Aken. ‘Op hete Kolen’ geeft een duw in Nederland. Het Nederlands boek1boek.nu). In Heerlen zijn in onder de vlag van de schouw- liam Graatsma (die eerder al met _Tot 2000 bewonen kunste- de richting van de bouw van de Danstheater en het Nationale 2011 met een taal-en leesbevor- brug. Met uitzondering van Bou- hun uitvoerige publicatie gezorgd naars, vormgevers, kunstorga Nieuwe Nor en de Limburgzaal. Ballet komen er met live muziek- deringsarrangement meerjaren levard in Den Bosch is dat dan hebben voor de (her)waardering nisaties het Glaspaleis als _De renovatie van het Glaspaleis begeleiding. Dat kan in geen afspraken gemaakt met nagenoeg nog niet eerder vertoond. van de architect Peutz). antikraakwacht, waaronder kun- begint in 2000 en wordt voltooid ander Zuid Nederlands theater. alle basisscholen. Na een landelijke 22 23 innovatiesubsidie van 1 miljoen man met de verrekijker bij het _Skaters en BMXers ondernemen trum voor actuele, experimentele kelingen in Kerkrade, zoals de sportal Charlzz.com en de Geplande ontwikkelingen 1 In 2005 werd het 100 jarig bestaan euro in 2010, wordt de Heerlense Glaspaleis, en de glimlachende actie voor de totstandkoming van en documentaire projecten op vestiging van Sjtub, de kunste- culturele alertservice van C-me culturele infrastructuur van de Bibliotheek aanpak momenteel opgenomen in vrouw op de rotonde op de Kruis- Skatepark The Promise (2008). het gebied van beeldende kunst, naars als Jean-Michel Crapanzano (de e-flux van de Euregio) richten Heerlen 2012–20183 gevierd.

Nederlandse producten-diensten straat. De stichting organiseerde _Sinds 2008 organiseert de architectuur en literatuur’. KuS en Larissa Katz, de herpositione- zich uitdrukkelijk op de hele _Heerlen gaat investeren in het 2 Voor de pakket en wordt actief ingezet te in 2011 een succesvol vervolg Stichting Heerlen Jazz concerten, focust zich de laatste jaren steeds ring van Werkplaats K en de ves- Maas-Rijnregio. upgraden van haar erfgoedinfra- beschrijving van de Heerlense culturele Overijssel, Tilburg, West-Brabant met de Elephant Parade, 40 door het festival Heerlen Jazzt en de meer op het ‘naar de straat bren- tiging van OSUC in Bleijerheide _Op initiatief van Stijn Huijts en structuur (Thermenmuseum, infrastructuur van en Rotterdam. De aanpak is lan- kunstenaars beschilderde en Heerlen Jazz Award, tegenwoor- gen van kunst’. Participatie en (zie hieronder). verzamelaar Albert Groot opent Mijnmuseum, Kasteel Hoens- voor 2000 baseer ik me in belangrijke delijk bekroond met de 1e prijs bewerkte olifanten door de hele dig verbreed tot de Euregionale publieke ruimte zijn twee elemen- _Het voormalige CBS gebouw het Collectors House in Heerlen broek, Rijckheyt – regionaal His- mate op de voor de educatieve aanpak van stad (glimlachendheerlen.nl). Vol- EuJazz Award. De stichting is een ten die centraal staan in de ont- en bedrijventerrein C-Mill bieden (2010). Het Collectors House is torisch Centrum): het upgraden historische schets van onderzoeks- laaggeletterdheid. gens velen hebben de exposities initiatief van Jo Dautzenberg. wikkeling van KuS (KuS, 2011). ruimte aan creatieven en klein- gevestigd in de voormalige naar een regionaal Huis voor en adviesbureau _Veel verenigingen kampen met bijgedragen aan een positief _In 2009 opent het ‘Continium – _Mediascapers (sinds 2007) van schalige bedrijvigheid. Geerd Stadsgalerij, van architect Peutz, Geschiedenis en erfgoed. Zicht- Buijs in 2002. Van daaruit geef ik een sterk vergrijzende populatie en gevoel over de stad bij Heerlena- Discovery Center Kerkrade’, Rinus van Dijk organiseert media, Simonis, namens eigenaar en pro- en voegt een belangrijke loot toe baar maken van de resten van het verbreding naar weten zich moeilijk te vernieu- ren en bezoekers. wetenschap en techniek in het promotie en community artpro- jectontwikkelaar TCN Charle- aan het hoogwaardige internatio- Romeinse Badhuis (De Thermen), Parkstad en een actualisering tot wen. In 2002 telt Heerlen 76 ver- _Dancefestival Castle of Love dagelijks leven, in verleden, jecten waarbij het mediagebruik magne, heeft het voormalige naal georiënteerde beeldende meer zichtbaar maken van de site met 2011. enigingen, te weten 23 muziek, wordt voor het eerst georgani- heden én toekomst. Naast histo- voor grote groepen (doelgroe- Philipsterrein in Molenberg kunstaanbod in Heerlen. Ook wat van ON mijn 1 en herinrichten van 3 Bron: Greetje van 39 zang, 6 theater, 4 dans en 4 seerd in Kerkrade 2006 en groeit rische thema’s als steenkolen- pen, buurten, scholen) wordt omgevormd tot het succesvolle betreft culturele routing zou deze de site als museum. Daarnaast Gemert, Gemeente foto, teken, schilder verenigingen uit tot een tweedaags festival mijnbouw en Maastrichts gestimuleerd. Doel is een nieuwe bedrijventerrein C-Mill. Zijn kunstplek, gelegen in het hart van krijgt het Huis voor Geschiedenis Heerlen, 2011 met in totaal circa 3.000 à 3.500 met 15.000 bezoekers. In 2010 is aardewerk, komen ook voor de mediacultuur te vormen en missie is de nieuwe economie van de Peutzdriehoek (Royal, en Erfgoed de opdracht om het leden. In 2010 zijn er 53 vereni- ParkCity Live een nieuwkomer toekomst belangrijke thema’s als nieuwe kwaliteit te ontdekken. Parkstad te stimuleren. In 2011 Schunck, Parkstad Limburg Thea- (hele historische) verhaal van gingen (Gemeente Heerlen). onder de festivals. Het wordt nanotechnologie en duurzaam- Sinds 2010 is Mediascapers ontvangt hij de Award voor het ters) kunnen gaan zorgen voor Heerlen uit te dragen, de canon _Cuttin’ Class werd eind 2005 omschreven als een mainstream- heid aan bod. Discovery Center gevestigd aan de Geleenstraat 50 Beste Bedrijventerrein. een betere ‘dooradering’ van de van Heerlen. opgericht door Floor van Dijk in festival voor een breed publiek. Continium is één van de drie pro- te Heerlen, waar ook Vormlab, _Joost Vrouenraets (Heerlen, binnenstad. Het Collectors House _Heerlen wil een volwaardig samenwerking met Signe en sinds Het tweedaagse festival op het vinciale musea van Limburg. Het (Erik Sleijpen), Webproject 1979), oprichter en leider van het is een publiekprivate samenwer- Filmhuis voor de artistieke film eind 2006 geleid door Bart Bekkersveld in Heerlen trok bij de centrum komt voort uit het Indus- (Robert Hessels) en Tejohaas Pro- Gotra Ballet. Het Gotra Ballet king en werkt volgens een inno- realiseren door het herhuisvesten Temme, coördinator van de tweede editie 16.000 bezoekers trion en beschikt over de groot- duction (Toon Hezemans) zitten. creëert sinds 2007 meerdere vatief concept. Doel is en upgraden van Filmhuis de School of HipHop en mede-initia- (14.000 in 2010). ste collectie over de industriële Dit pand is een van de knooppun- discipline overstijgende dans hedendaagse kunstwerken uit Spiegel. Op dit moment wordt tor van de ScholenSportsTour. _In 2008 vindt voor het eerst geschiedenis van Zuid-Limburg. ten van creatieve energie in Heer- producties. particuliere bezit te tonen, die een haalbaarheidsstudie verricht. Cuttin’ Class verzorgt workshops The Notorious International In 2008 vindt een renovatie van len. Evenals de ateliers in de _De Heerlense beeldend kun- zelden voor het publiek te zien Er zijn nog geen besluiten over op scholen (rap, deejaying, break- Breakdance Event IBE in Heerlen de Rodahal in Kerkrade plaats. Akerstraat. stenaar Michel Huisman is een fel zijn. investeringsbedragen. dance, soms ook graffiti) maar wil plaats met 10.000 dansers uit 35 _In 2005 wordt Toon Hezemans _Een andere ‘creatieve cel’ en begenadigd spreker over de _Oprichting van de post acade- _Heerlen gaat zijn Theaterplein per se niet tot het onderwijs landen. Bart Temme speelt alert directeur van kunstencentrum vormt de Pancratiusstraat 30, teloorgang van echte waarde en mische situatie, de Open Source herinrichten en upgraden. worden gerekend. De School of in op het ‘dakloos’ raken van het Signe. Onder zijn leiding pro- met de Nieuwe Nor, Betawerk en kwaliteit als gevolg van het effici- Urban Academy in Kerkrade _Heerlen legt zijn Maankwartier HipHop, een initiatief van de IBE als gevolg van het failliet van grammeert KuS op snijvlak van SocialBeta met dynamo’s als ency denken, en bepleit de ver- (najaar 2011), een samenwerking aan: een multimodaal vervoers- Muziekschool, biedt cursussen het Rotterdamse Nighttown en kunst en maatschappij, in het cen- Maurice Hermans, Egid van betering van de binnenstad van tussen de opleiding autonome knooppunt. Het Maankwartier is beatcreator, beatbox, break- de Muziekschool, in de persoon trum, in de wijken, in Parkstad, en Houtem en Martijn Hermans, ook Heerlen. Met een team van vrij- beeldende kunst / ABKM, kunste- ontworpen door een Heerlense dance, deejaying en rap. De van haar directeur Peter Wein richt de aandacht op de gevolgen voorzitter Platform de Mijnen, willigers zoekt hij naar mogelijk- naarsinitiatief HedaH, kunste- beeldend kunstenaar Michel school is gelieerd aan de breaker- stock, weet het IBE naar Heerlen van de stedelijke vernieuwing in richten zich op nieuwe media, cul- heden om zijn ‘dynamo-plan’ uit naarsinitiatief kuS en een aantal Huisman. Het ontwerp is door de screw Trashcan Heroes; twee te halen. Cuttin Class verzorgt projecten als Status Quo, Lak aan tuur en creatieve economie en te voeren. Voor het stationsge- onafhankelijke personen. Commissie Ruimtelijke Kwaliteit leden daarvan, Javan Hoen en het Limburgse aandeel. In samen- Braak. Hij heeft een talent voor organiseren kennis en debatfesti- bied heeft Huisman een ‘artis- O.S.U.C. wordt facilitair onder- bestempeld als een Gesammt- Simon Bus, geven of gaven er les. werking met Schunck Muziek- de onderstroom, met tatoo pro- vals als Ibeta Event en TedX tieke coup’ gepleegd op de steund door Woningbouwvereni- kunstwerk: gedurfd, innovatief, _Sinds september 2007 is er een school en Cuttin’Class wordt in jecten, metal scene, geluidskunst, Eutropolis (de eerste TedX in de herontwikkelingsplannen, met ging Land van Rode, Kerkrade. risicovol, passend bij het DNA afdeling Kunst, Theater, Media 2009 meer op straat geprogram- bergbeklimmers, voetbalsuppor- Euregio), de Neimed krimplezing een eigenzinnig ontwerp voor het Toon Hezemans is een van de van Heerlen. Het is een ontwikke- (KTM) binnen de Unit Horeca & meerd. Sinds 2009 programmeert ters, etc. KuS helpt en stimuleert met een bovenregionale uitstra- Maankwartier. Zijn ontwerp heeft drijvende krachten. lingsproject, een nieuw station Toerisme van het Arcus College. Schunck in het Glaspaleis tijdens initiatieven zoals oprichting Stich- ling, met een sterke focus op de beslissers weten te overtui- _Sinds twee jaar is er het Dutch met winkels, kantoren, wonen, Deze biedt een vierjarige MBO- het IBE tentoonstellingen gewijd ting Greylight Projects in Hoens- sociale culturele ontwikkeling en gen, waardoor de eerder opge- Mountains Film Festival, voor een hotel en mogelijk andere opleiding Artiest, met vanaf sep- aan ‘visuele uitingen van hiphop- broek (voortgekomen uit social design in postindustriële dragen plannen van tafel gingen. filmliefhebbers, bergvrienden en recreatieve of culturele voorzie- tember 2009 een specialisatie cultuur in fotografie, kunst, boek, gastverblijf in KuS), biedt ruimte regio’s zoals Parkstad. Ook net- Er wordt een nieuwe start buitensporters, voor de arthouse- ningen. Inmiddels zijn de Hop- popmuzikant. Als alternatief vor- toneel en film’. aan Stichting (h)ear, van geluids- werken als Zachte G en Dutch- gemaakt. Inmiddels zijn de Hop- filmfan en de extreemsporter penhof en het Busstation mingstraject is er Crosstown Lim- _Buro Pinkpop organiseert sinds kunstenaar Mike Kramer. (h) ear butnotfromholland. penhof en het Busstation gereali- (een initiatief van Thijs Horbach, gerealiseerd. De uitvoering loopt burg, gelieerd aan het 2008 een afzonderlijk urban festi- richt zich op klankkunst en expe- _In 2011 initieert filosoof Frans seerd. Na een kritieke Toon Hezemans/TejoHaasproduc- tot eind 2016. Amsterdamse Jongerentheater val, Breakfest. rimentele muziek en de dialoog Geraedts het meerjarige public besluitvorming is nu ook overeen- ties en Filmhuis de Spiegel). _Ook wordt er geïnvesteerd in 020, dat hiphop verbindt met ele- _De hiphopdansschool van met andere kunstdisciplines. (h) art project Sjtub. Samen met stemming voor de volgende fase. _Cascorestauratie van de pomp- de Buitenring in Parkstad en menten uit andere dansen thea- Benito Deane in Brunssum (sinds ear organiseert concerten, per- WMC, Jo Jansen en tal van _Er worden steeds meer grens- gebouwen in Brunssum. Over een krijgt Heerlen een IC verbinding tervormen. Crosstown Limburg is 2001) groeit uit tot een succes- formances, workshops, lezingen betrokkenen werkt het team als overschrijdende samenwerkings- (culturele) bestemming wordt (vanuit Eindhoven doorgetrok- actief in Maastricht, Sittard, Heer- volle school, met leerlingen uit en cureert tentoonstellingen over een accelerator van culturele ont- projecten aangegaan, zoals het nagedacht. ken) naar Aken. De buitenring len, Roermond en Venlo. Maastricht en Parkstad, die inmid geluidskunst. De stichting heeft wikkelingen in Kerkrade en Park- Schrittmacher festival, Cultura _Eind 2011 is het (film)Theater ontsluit voor Heerlen al haar toe- _In juni 2008 organiseert een dels naast reguliere lessen maar geen vaste presentatieplek. Voor stad. Onlangs heeft Sjtub de Nova (oa de Aachener Perfor- Royal gerenoveerd. Over een cul- ristische en culturele troeven, als groep particulieren de openlucht- liefst 13 wedstrijdgroepen in ver- veel presentaties is KuS de gast- beschikking gekregen over het al mance Night sinds 2010), het turele herbestemming wordt ook het groengebied om de stad. tentoonstelling ‘Vrouwen laten schillende leeftijdscategorieën heer. Kunstencentrum Signe is jaren leegstaande postkantoor in Vlaams-Nederlandse literatuur- nagedacht. Het is een als filmthe- De buitenring wordt landschap- Heerlen glimlachen’; 61 betonnen traint. De wedstrijdgroepen ontstaan in 1985, maar bestaat in het centrum. Ook Mark Renne, festival het grote verlangen (t/m ater ontworpen gebouw (jaren 30 pelijk ingepast. ‘glimlachbeelden’ van alledaagse nemen deel aan nationale en de huidige vorm als stichting pas medewerker van woningcorpora- 2010), het samenwerkingsver- van de vorige eeuw) van de hand mensen van de Duitse kunstenaar wereldkampioenschappen. De sinds 2000. Sinds 2008 wordt de tie Land van Rode en daarnaast band voor de creatieve industrie van de Heerlense architect Peutz Christel Lechner, in de winkelstra- Parkstedelijke groep Total Khaos instelling KuS genoemd. KuS is actief blogger op gebied van Creative Drive. Ook de EuregioS- en wordt ook wel gezien als het ten, pleinen, rotondes, parken. (deels uit Heksenberg) werd in gehuisvest in een pand in de Wil- regio branding en verbindingen lam, EuJazz, Artfocuseuregio of ‘Tuschinsky van Heerlen’. Ook De stad kent nog restanten van 2008 wereldkampioen op het WK lemstraat in Heerlen en het (ParkstadLimburgbloeit), draagt het culturele maandblad Zuider- wordt in de voormalige muziek- deze expositie, onder meer de in Rusland. omschrijft zichzelf als ‘een cen- bij aan diverse culturele ontwik- lucht, de recent ontstane uitgaan- school het Betahuis geopend. 24 25 Historische ontwikkeling van Vanaf midden jaren 80 ontstaan Tussen 1990 en 2000 wordt maatschappij, Industrion, geeft Ontwikkeling van de culturele het cultuuraanbod vele particuliere culturele initia- de gemeente Heerlen in beslag een belangrijke impuls aan Kerk- In de periode 1930-1970 geeft tieven: galerie Signe, uitgeverij genomen door de overwel rade. Deze periode kenmerkt zich infrastructuur de hoogconjunctuur grote im Huis Clos, Hee art, Filmhuis de digende sociale problematiek, door vele problemen, maar ook pulsen in stedenbouw,onderwijs, Spiegel, Kultuur Avontuur en hoge werkloosheid, verloedering door het begin van de herwaar- gezondheidszorg en cultuur. Er theater Landgraaf. Met mensen van de binnenstad, drugs en dering van het (recente) erfgoed is sprake van culturele bloei, die als Fiedel van der Hijden die ‘met prostitutie. Er is weinig ruimte en revitalisering door middel van Hieronder schets ik de histo zowel een sterke modernistische haar tot op de schouders en in voor cultuurbeleid. In de jaren 80 kunst en cultuur. rische ontwikkeling van het architectonische kwaliteit aan roze overall het theater binnen en 90 raakt de binnenstad en het Een heel andere ontwikkeling culturele aanbod in Parkstad. de stad toevoegt als ook een komt stappen met zijn idee glaspaleis in verval. In 1990 komt in de jaren 90 is de opvallende Hieruit komt een aantal levendige verenigingsleven. Als voor een straattheaterfestival’ het glaspaleis op de nominatie gabber of hardcore house opvallende trends naar voren. belangrijke drijvers van culturele (Heerlenvertelt.nl). Kenmerkend voor sloop te staan. Eind 1993 cultuur in Heerlen, als een van In het volgend deel komt de ontwikkeling geldt aan de ene is een ondernemende cultuur komt een groep waaronder Nic de plekken in Nederland waar vraagzijde aan bod. Basis onder kant de gemeente onder bevlo- met aandacht voor de betere Tummers, Jo Coumans, Hubert- hét gebeurt. dit hoofdstuk is de uitgebreide gen leiding van burgemeester film, de betere literatuur, etc. Jan Henket, in actie om het tijdlijn die ik heb opgesteld, Van Grunsven en aan de andere De gemeente speelt een rol op glaspaleis te rehabiliteren en te In de periode 2000 en 2011 is waarin de historie van de kant het bloeiende verenigings- gebied van de oprichting en behoeden voor sloop. Ook wordt de grootste omslag en dynamiek culturele infrastructuur en leven. Het verenigingsleven, versterking van erfgoed en hiertoe de Peutzstichting opge- te zien. Operatie Hartslag en de enkele sleutelfiguren zijn met de harmonieën en fanfare moderne kunstinstellingen. richt met Wiel Arets en William restauratie van het Glaspaleis weergegeven (bijlage). brengen behalve toneel en Op gebied van erfgoed met de Graatsma (die eerder al met hun markeren de ommekeer. Vanaf muziekbeoefening ook de festi- oprichting van het Thermen uitvoerige publicatie gezorgd 2001 ontstaat een begin van cul- vals als het WMC en de Parade museum, en het daaraan gekop- hebben voor de (her)waardering tuurbeleid met de instelling van voort. Volgens Harrie Reumkens, pelde stadsarchief en museale van de architect Peutz). Hun het contactpunt cultuur. In 2006 artistiek directeur WMC is het beheer over kasteel Hoens- inspanningen worden onder- volgt de cultuurnota 2006-2015. typerend dat er geen sprake is broek. In deze periode groeit de steund door de gemeente. Opvallend is het groot aantal van een geleidelijke opbouw, aandacht voor cultureel erfgoed Wethouder René Seijben ijvert investeringen in cultuurgebou- maar dat het festival in een keer en wordt landelijk de eerste met succes voor restauratie en wen in met name Heerlen, maar groots wordt aangepakt. Er is open monumentendag georga revitalisering. In 1995 wordt het ook in Kerkrade. In tijdsbestek kennelijk de visie, ambitie en niseerd. In 1986 wordt het Glaspaleis erkend als rijkmonu- van een paar jaar wordt het ene – dankzij het wijdvertakte vereni- gemeentelijke museum de ment, de Union of International na het andere gebouw ingrijpend gingen en vrijwilligersnetwerk – Stadsgalerij geopend, waar Architects plaatst het op de gerenoveerd of verbouwd: Glas- de organisatiekracht en maat- hedendaagse beeldende kunst- wereldlijst van topmonumenten paleis, mijnmuseum, Revitalisatie schappelijke steun om dat zo te tentoonstellingen georganiseerd uit de vorige eeuw. Vanaf 1997 Theater Heerlen en de aanbouw doen. worden. Dat was een behoorlijk koopt de gemeente het pand om van Limburgzaal (een middenzaal vooruitstrevende stap, een paar er een cultureel centrum van te en poppodium), bouw van pop- De jaren 60 en 70 brengen jaar na de opening van het maken. In 1999 krijgen de van podium Nieuwe Nor, Cultuurhuis jongerencultuur, hippiecultuur, moderne kunst museum in Mön oorsprong Heerlense architecten Patronaat, het Theater Kerkrade, cannabis, maar ook hard drugs chengladbach (1982), parallel Jo Coenen en Wiel Arets de de Rodahal en recent C-Mill, en een ruig uitgaansleven in aan de opening van het Ludwig opdracht tot restauratie van het Continium (voorheen Industrion), cafés, bar dancings als Femina, Museum in Köln en het museum Peutzmonument. Ook het in de cascorestauratie van de Le Baroq en Shangri-La en ook voor moderne kunst het Kruit- 1995 geopende gemeentelijke pompgebouwen in Brunssum en de Nor. Het is de tijd van ver- huis in Den Bosch en ruim voor architectuurcentrum Vitruvianum, restauratie van bioscoop Royal beelding aan de macht, landelijk de opkomst van nieuwe moderne deel van het stadsarchief, speelt in Heerlen. Ook verbetert het de start van vele filmhuizen en kunstmusea zoals De Pont (1992), een onmiskenbare rol in het Pancratiusplein tot een aantrek- politiek geëngageerde creatieve Groningermuseum (1994) en het terugbrengen van het besef van kelijke uitgaansplek. Daarmee centra. In 1970 begint Jan Cobramuseum (1995).* de waarde van de architectuur, wordt in korte tijd een geweldige Smeets zijn eerste Pinkpop in De nadruk voor de gemeente ligt het industriële erfgoed en stimu- impuls gegeven aan de kwaliteit Geleen. Jongerencultuur en op herstructurering, gemeente- leert het debat over de kwaliteit en veiligheid van de binnenste- popmuziek maken een snelle lijke herindeling, het verbeteren van de gebouwde omgeving, den. Het aanzien van de stad ver- ontwikkeling door. Er ontstaan van de fysieke infrastructuur op ondermeer in samenwerking met andert compleet. De gemeente speelplekken en oefenruimtes de voormalige mijnlocaties. kunstencentrum Signe en lande- Heerlen heeft de nek uitgestoken voor de opkomende bands. Niettemin kenmerkt het culturele lijke partners. De impulsen tot met een aanzienlijk investerings- Vergelijkbaar met landelijke leven zich door verbreding van de de latere renovatie en bouw van programma. Met name het Glas- trends zijn er hippie, punk, metal verenigingen en tal van nieuwe culturele instellingen worden in paleis dat ruim 25 miljoen kostte, en ‘independant’ scenes. Vanaf initiatieven. Opvallend is dat deze periode gegeven. was een zwaar politiek dossier. de jaren 80 neemt de commer Heerlen en enkele andere kernen Vele plannen voor de verbete- Het beleid heeft – zo kunnen ciële invloed toe en verandert in Parkstad, ook na de mijnslui- ring van het centrum werden we achteraf vaststellen – een jongerenverzet tegen ‘het sys- ting tal van initiatiefrijke kunste- gelanceerd, waarvan even zo positieve impact gehad op de teem’ steeds meer in subscenes naars en liefhebbers kennen, vele sneuvelden. Een enkel plan culturele en sociale ontwikkeling en lifestyles. De invloed van die zich verhouden tot de inter- zoals het Glaspaleis haalde het. van de regio. Angelsaksische cultuur neemt nationale avant garde in muziek, Met het besluit tot drie provin Naast de veranderingen in de toe, zowel de op Amerika ge theater, literatuur, beeldende ciale musea, geeft de provincie cultuurgebouwen en de profes oriënteerde pop en populaire kunst en bouwkunst. Toch is er vorm aan de Limburgse kwalitei- sionele culturele instellingen, valt cultuur, als de Britse pop uit het nog niet de samenballende ten: volkscultuur, industrieel ver- op hoe het ongeboden cultuur- Thatcher-era. kracht, die de latere culturele leden, oude en moderne kunst. segment zich ontwikkelt. De lente kenmerkt. Het museum voor industrie en creatieve industrie komt op en 26 27 initiatieven als KuS, Betawerk, Trends in het cultuuraanbod men rond interesse en levensstijl * In datzelfde jaar zien roemruchte Neimed, Social Beta richten zich van de laatste vijf jaar georganiseerde netwerken tentoonstellingen als op de cultureel maatschappelijke Samengevat valt de laatste vijf (hiphop, metal, hardcore, etc), La Grande Parade in het Stedelijk Museum ontwikkeling van de regio, ook à zes jaar in Parkstad een aantal overigens vaak zonder formele Amsterdam, Cham- wel ‘social design’ genoemd. ontwikkelingen op: organisatie, maar samenkomend bre d’Amis in woon huizen in Gent het De gemeente Heerlen voert een _Groei van het aantal culturele in los verband op min of meer licht. actief community art programma instellingen; de laatste jaren zijn vaste ontmoetingsplaatsen. Ook ter verbetering van de leefbaar- veel nieuwe culturele instellingen deze ontwikkelingen vervangen heid van wijken, met bijv. pocket ontstaan of hebben een grote voor een deel de traditionele parks. Leegstand en krimp creë- transitie doorgemaakt. Een sub- verenigingsactiviteiten, zij het ren nieuwe fysieke en mentale stantiële groei van het culturele minder gebaseerd op lidmaat- ruimte. Met tijdelijke program- aanbod. Qua cultuuraanbod staat schap en trouw, en steeds meer ma’s en pop up events wordt hier Heerlen inmiddels op de tiende op vriendschap, interessegroe gebruik van gemaakt. plaats van de index van de 50 pen, lifestyle en intensieve Het afgelopen decennium groeit grote steden van Nederland momenten van collectieve de aandacht voor de hiphop (Atlas van Gemeenten 2011). beleving, zoals bij de festivals. cultuur met het Cuttin Class, _Professionalisering van de _Groeiende aandacht voor School of hiphop, Dance Centre kunst en cultuurwereld. Ook culturele samenwerking met Deane, Skatepark en de festivals kleinschalige initiatieven en vrij Aachen en met diverse culturele als the Notorious IBE en Break- willigersorganisaties ontwikkelen instellingen in de Euregio Maas- fest. Opvalt dat de gemeente zich tot (deels) professionele orga Rijn. deze ontwikkeling gretig oppakt nisaties, zoals kuS, de Nieuwe om zich te profileren als jonge Nor en het filmhuis, die inmiddels Concluderend kent de regio een moderne stad. Andere nieuwe gelden als een onlosmakelijk rijke culturele traditie en is de festivals zijn het dancefestival bestanddeel van de culturele afgelopen decennium een sterke Castle of Love, ParkcityLive, infrastructuur. groei, diversificatie en professio- Jazzfestival. _Er is steeds meer te beleven nalisering van het cultuuraanbod door de toename van het aantal te zien. Met de verbetering van culturele programma’s, activitei- het cultuuraanbod, kan met recht ten, cursussen, etc. gesproken worden van een cultu- _Groei van het aantal festivals, rele lente. en er komen nog steeds nieuwe bij. _Groei van het ongebonden culturele aanbod van architectuur, vormgeving, mode, nieuwe media, (semi) commerciële initiatieven, die de laatste jaren onder de noemer creatieve industrie worden geschaard. Ook enter- tainment en (semi) commerciële cultuurevenementen nemen toe. _Een steeds verder ontwikke- lende diversiteit van het culturele leven; meer creatieve dynamiek en energie. _De amateurkunstbeoefening bloeit, maar het verenigingsleven staat onder druk. Er zijn tal van alternatieven en substituten, zoals privelessen, particuliere dansscholen, cursuscentra, leesgroepen, cultuurkringen. Een groeiend deel van de amateurkunstbeoefening vindt ongeorganiseerd en niet geïnsti tutionaliseerd plaats. Dit raakt ook de muziekscholen. _Groeiende aandacht voor community art, kunst en cultuur als middel voor sociale cohesie, leefbaarheid. _De groei van de jongeren cultuur, hiphopcultuur, subscenes, commerciële (jongeren)cultuur en festivalisering. Jongeren vor 28 29 Bovengemiddelde groei en al meer omzet is gedraaid dan verenigingen/scholen (muziek, een studentenleven op de cultu- Ontwikkelingen in het publieksbereik publieksbereik het hele vorige jaar. koren, toneel, dans) met ca. rele deelname veel minder. Het Het cultuurbezoek in Parkstad en 10.000 actieve leden, die jaarlijks gangbare beeld is dat hoger vooral in Heerlen is de afgelopen De erfgoedinstellingen laten allerlei voorstellingen geven. opgeleiden ‘aan cultuur doen’ vijf jaar bovengemiddeld ge een aanzienlijke groei zien. Het Als elke vereniging jaarlijks twee zowel actieve beoefening als Nu de ontwikkelingen van de groeid. Deze groei is gemeten bij Thermenmuseum is met 18 % belangrijke activiteiten organi- receptief en dat een studenten- culturele infrastructuur in kaart een aantal sleutelinstellingen en gegroeid. Kasteel Hoensbroek seert met gemiddeld 250 be populatie essentieel is voor een zijn gebracht, wordt gekeken festivals in Parkstad. Het groei- kent een enorme groei van 59% zoekers, worden jaarlijks al snel creatieve stad. Al deze factoren naar de ontwikkelingen in het end publieksbereik bij deze in de periode 2009-2010, met 100.000 bezoekers bereikt. Deze in aanmerking nemend is er publieksbereik. Ik doe dit aan monitorgroep krijgt extra bete- name als gevolg van het zand voorstellingen vinden het hele sprake van een ongekend cultu- de hand van kwantitatief kenis in het licht van de toename sculpturenfestival. De groei van jaar door plaats in vele accommo- reel publieksbereik in Parkstad. onderzoek. Thijs Deckers, van het aanbod in Parkstad, de historische musea in Parkstad daties, van gemeenschapshuis MA student Maastricht Univer- buiten de hier onderzochte is bovengemiddeld. Landelijk tot Parkstad Limburg Theater en Wat is hier aan de hand? Slaagt sity heeft ten behoeve van dit instellingen. Het totale volume kennen de historische musea een de Rodahal (in de publiekstelling Parkstad er in om een gemiddeld lenteonderzoek het verloop van van cultuurbezoeken neemt dus groei van 8% (cbs). van het Parkstad Limburg Theater lager geschoolde en minder het publieksbereik van de afge- toe. De populariteit van wetenschaps maken deze bezoeken deel uit kapitaalkrachtige populatie aan lopen vijf à zes jaar onderzocht. De Nieuwe Nor laat een ope- musea neemt landelijk toe; er van het totaal). cultuur te binden? Gaan de Ook is gekeken naar recente ningspiek zien in de jaren 2007 komen nieuwe musea bij en het Daarnaast verlenen amateurs hogeropgeleiden hier bovenge- demografische ontwikkelingen en 2008, waarna de bezoekers- publieksbereik groeit. Ook het medewerking aan allerlei sociale middeld vaak naar theater en in Parkstad. aantallen enigszins terugvallen. Continium laat een forse groei activiteiten, zoals carnavals museum? Zorgt de vergrijzing Hieronder geef ik de belangrijk- Landelijk is bij vergelijkbare pop- zien, sinds de omvorming van het optochten, Koninginnedag, voor een extra boost van het ste bevindingen weer. podia een dalende trend te zien. industrieel erfgoedmuseum tot communievieringen, processies, aantal cultuurbezoeken? Om In vergelijking daarmee steekt Discovery Center. Naast het feesten. diepgaander zicht te krijgen op de Nieuwe Nor de laatste twee aanzienlijke bereik op de locatie dit succes, verdient het de aan- jaren boven het niveau van ver- (92.000) wordt op ‘buitenlocaties’ beveling om nader onderzoek te gelijkbare kleine poppodia uit een veelvoud daarvan bereikt. Bijzonder cultuurbereik gezien doen naar de sociale en geografi- (W2 uit Den Bosch, Fenix uit Afgezet tegen de landelijk stij- de bevolkingssamenstelling sche herkomst en leeftijdopbouw Sittard en Perron 55 uit Venlo) en gende trends in erfgoed, scoort Afgezet tegen steden als Tilburg, van het publiek. onder het landelijk gemiddelde Parkstad bovengemiddeld goed. Eindhoven, Enschede doet Park- van alle poppodia (groot en stad het qua publieksdeelname Concluderend laat Parkstad een klein). Het bezoek aan Parkstad heel behoorlijk. Alleen kijkend bovengemiddelde groei zien, Limburg Theater laat na verbou- Groei aantal festivals en naar het aantal bezoeken in rela- wat bijzonder te noemen is in het wing eerst een groeispurt en publiek tie tot het aantal inwoners (los licht van de sociale samenstelling daarna een gestage groei zien. Het aantal festivals in Parkstad van de aanwezige infrastructuur van de bevolking. De in korte tijd PLT vertoont bovendien nog groeit. De bezoekersaantallen of bovenregionale functie) ont- gerealiseerde uitbreiding van het steeds een stijgende lijn, waar vertonen een stijgende lijn of zijn staat het volgende beeld. Qua aanbod is kennelijk volledig ge landelijk sinds enkele jaren de stabiel. De weersomstandig podiumbereik neemt Parkstad absorbeerd door de samenleving. daling is ingezet. heden zijn soms bepalend voor positie in tussen Eindhoven, Het maximum is nog niet bereikt. het resultaat van buitenfestivals. Den Bosch (die hoger scoren) Althans wat betreft theater en Schunck groeit, met name de Jonge festivals groeien, oudere en Tilburg, Enschede (die lager museumbezoek. Voor de pop bibliotheek en de bezoekers aan festivals stabiliseren of groeien scoren). Het bereik van het poppodia ligt dat genuanceerder. de activiteiten. Het aantal cursis- gestaag. Landelijk is al enige podium is vergelijkbaar met dat Kijkend naar ontwikkeling in ten van de muziekschool daalt. jaren een dalende trend van het van Den Bosch. Het publieks publieksbereik, afgezet tegen Het aantal leden van de biblio- aantal podiumevenementen te bereik van de musea in Parkstad landelijke daling én afgezet tegen theek groeit de laatste jaren zien en een dalende trend in de is bovengemiddeld. Op gebied sociale structuur van Parkstad is sterk, terwijl landelijke het aantal bezoekersaantallen (Podiumpeiler van film scoort Parkstad onder- een opmerkelijke opleving waar- leden iets daalt. Het aantal alge- 2011). De vraag is of de komst maats. De opwaardering van neembaar. Ook qua publieks mene bezoekers aan Schunck en van nieuwe festivals niet kanniba- Filmhuis de Spiegel en de komst bereik kan met recht gesproken het aantal geregistreerde bezoe- liserend werken op de oudere. van de megabioscoop in Kerk- worden van een culturele lente. ken aan de tentoonstellingen zijn rade kan de voorzieningen op Kijkend naar ontwikkeling in tussen 2010 en 2011 meer dan niveau brengen. Als we film publieksbereik, afgezet tegen verdubbeld. Ook in de concerten Bloeiende amateurkunst buiten beschouwing laten doet landelijke daling én afgezet tegen en andere activiteiten zit een Limburg kent van oudsher een Parkstad minder goed dan Eind- sociale structuur van Parkstad stijgende lijn. bovengemiddelde cultuurpar hoven, maar beter dan Tilburg, is een opmerkelijke opleving ticipatie. Buiten de vier grote Enschede en Den Bosch. Deze waarneembaar. In vergelijking Filmhuis De Spiegel en Kus steden (met een participatie- score – hoe grofmazig de verge- met begin jaren 2000 is het groeien, waarbij KuS zich niet graad van 59%) kent Limburg lijking ook is – is vooral bijzonder publieksbereik enorm toegeno- waagt aan schattingen van het met 53% het hoogste percentage als je bedenkt dat de bevolkings- men, bovendien is de afgelopen bereik van de activiteiten bui- kunstbeoefenaars in Nederland samenstelling van Parkstad een vijf jaar een bovengemiddelde tenshuis op tal van openbare (Kunstfactor 2009). Deze brede bovengemiddeld aantal laag en groei te zien. Ook qua publieks- plekken. Maar het bereik van kunstbeoefening creëert ook middelbaar opgeleiden telt en er bereik kan met recht gesproken deze activiteiten is groot. publiek. Hoewel dit geen onder- geen universiteit en geen kunst- worden van een culturele lente. Van het Cultuurhuis Heerlen is deel van het kwantitatieve vakonderwijs is. Parkstad kent bekend dat sinds Lex Nelissen onderzoek is, valt hier globaal weliswaar de Open Universiteit directeur is, er in 14 weken tijd wel iets over te zeggen. In maar doordat studenten op af 12.000 bezoekers zijn geweest Parkstad zijn ca. 200 amateur stand werken, is het effect van 30 31 De gemeente Heerlen heeft zijn de Parkstadgemeenten door- investeringen in Royal bedragen kijker te spelen. Risico van de Investeringen in cultuur de afgelopen tien jaar enorm drongen van de opbouwmissie drie miljoen euro. De voorziene profilering van Heerlen als opval- geïnvesteerd in cultuur. Dit om welvaart en welzijn te ver impuls voor de erfgoedinfrastruc lende en anticyclische ‘investeer- maakt deel uit van wat ik de het beteren, na de misère sinds de tuur is geraamd op 13 miljoen der in cultuur’ is dat de nadruk Heerlense model van integrale mijnsluiting. Van belang is om euro en voor het Filmhuis op één onbedoeld op het geld komt te opbouwpolitiek noem. Hierin iedereen mee te laten doen, miljoen euro. Het merendeel liggen. Als deze eenzijdige finan- wordt in samenhang gewerkt aan banen te creëren, voorzieningen van de financiering is afkomstig ciële benadering niet gepaard sociale, ruimtelijke, economische op peil te houden bij (toekom- van de gemeente Heerlen. Een gaat met het verhaal van de en culturele opwaardering van stige) ontgroening, vergrijzing en relatief klein deel is door de pro- succesvolle ontworsteling aan Heerlen en de regio. afname van de bevolking. Essen- vincie Limburg bijgedragen aan de misère van de jaren 90-00, De grote uitdaging voor de regio tieel is de imagoverbetering, het Glaspaleis, Theater en Roda- wordt de deur opengezet voor is het versterken van de econo- die leidt tot trots van bewoners. hal. Het rijk heeft kanjersubsidie misinterpretatie. Heerlen en mie en het in balans brengen van Politiek en bestuurlijk is er een beschikbaar gesteld voor de Parkstad komen nog maar net uit aanbod en vraag op de arbeids- breed gedeeld besef van kunst restauratie van het Glaspaleis. een transitie van probleemstad markt, en het in balans brengen en cultuur als motor. De primaire De stad Heerlen heeft de cultu- naar cultuurstad. De integrale van voorzieningen en de bevol- focus van cultuurbeleid ligt rele lente vooral op eigen kracht opbouwpolitiek lijkt zijn vruchten kingsomvang en samenstelling. daarom op de inwoners van de tot stand gebracht. te gaan afwerpen. Cultuur werkt Er wordt geïnvesteerd in cultuur regio: participatie, herstructu als motor en zinnebeeld van met als doel de verbetering van rering en meer stedelijke dyna- Begin 2011 heeft Heerlen zich het wederopbouwwonder van het imago, het creëren van een miek. Secundair gaat het om het opvallend kunnen profileren met Parkstad. Het gaat er nu om, aantrekkelijk verblijfs- en vesti- aantrekken van bezoekers en de extra investering in cultuur dit wonder – waaraan zo hard gingsklimaat en het stimuleren mogelijke vestigers van buiten. van één miljoen voor de culturele gewerkt is – te verankeren in de van een open samenleving. lente, tegen alle landelijke trends beleving van de bevolking. Als De investering in de podiuminfra in. Heerlen heeft slim het momen iets om trots op te zijn, en iets Ook Kerkrade en Landgraaf structuur en het Glaspaleis van tum van de landelijke cultuur waar men deel van is. hebben fors geïnvesteerd in cul- de afgelopen tien jaar bedragen bezuinigingen weten te benutten, tuur en leisure. Als geen ander in totaal 125 miljoen euro. De om zich landelijk positief in de

32 33 Groei van de dynamiek in het zonder te noemen is in het licht Veiligheid en ruimtelijke werken in allerlei opzichten Maatschappelijke betekenis culturele leven van de bevolkingssamenstelling. kwaliteit structuurversterkend. Het maakt Met de heropende cultuurge- De intensiteit van het cultuurbe- De grote culturele instellingen de binnenstad aantrekkelijker en (rendement) bouwen, treden ook nieuwe zoek was er vroeger ook al, maar zijn gevestigd in het centrum van betekent een versterking van de ambitieuze directeuren aan. Zij zat in de per buurt of dorpskern Heerlen, binnen de zogeheten kunst en cultuursector in Heer- zijn goed geïnformeerd, interna- georganiseerde verenigingen en Peutzdriehoek. De kwaliteit van len, hetgeen weer allerlei (econo- tionaal georiënteerd en lokaal patronaten. Deze structuur is de gerenoveerde Peutz gebou- mische) positieve neveneffecten Er is veel geïnvesteerd in geworteld. Bijzonder is dat zij aangevuld en deels vervangen wen van het Parkstad Limburg heeft voor Heerlen (Cultuurnota Heerlen en Parkstad en er is aan elkaar gewaagd zijn en door de professionele culturele Theater, het Glaspaleis en thea- 2006-2015). Bijvoorbeeld de veel bereikt. Het maatschap elkaar het licht in de ogen instellingen. Zij concentreren zich ter Royal straalt af op de leef- bibliotheek, gevestigd overigens pelijk rendement komt tot uit- gunnen. De organisaties worden met hun aanbod in het centrum kwaliteit van de stad. Binnen de in het glaspaleis als ook in de drukking in aantal aspecten. gestroomlijnd en geprofessiona- van Parkstad, met veel meer vari- driehoek bevinden zich ook het wijken Heerlerheide, Hoens- liseerd. Zij bouwen aan de ver- atie en een bredere artistieke Raadhuis (met incidentele cultu- broek, Heerlerbaan, zorgt voor dere samenhang in de culturele horizon. De professionalisering rele activiteiten) en sinds kort het aanzienlijke bezoekersstromen. infrastructuur en het professio- maakt het mogelijk dat culturele European Collectors House. KuS nele kunstenaanbod. Dit aanbod organisaties, onafhankelijk van en het Cultuurhuis Heerlen De verbouwingen van de Nieuwe groeit enorm en de instellingen een bepaalde (politieke of bevinden zich buiten de Peutz- Nor, PLT en Schunck hebben een weten de belangstelling van het geloofs) gemeenschap in een driehoek, aan de andere kant van enorme impuls gegeven aan het publiek met succes te bespelen bepaalde buurt, kunnen bijdra- het spoor en zorgen daar op hun cultuurbezoek, zoals ook uit het en daarmee een nieuwe culturele gen aan het algemeen belang beurt voor verlevendiging en kwantitatief onderzoek blijkt. dynamiek in de regio te brengen. van de samenleving. In de pro- opwaardering van de wijk. Bas Schoonderwoerd: ‘Alle uit- Het cultuuraanbod voor het grammering kijken zij naar de ‘De culturele Lente is politiek breiding is kort op elkaar gereali- publiek is enorm toegenomen en wijk en de wereld. De nieuwe uit- samenhangend’, aldus cultureel seerd. De gemeenschap heeft biedt een bron van ervaringen daging is evenwel om het ver- ondernemer Jo Dautzenberg: amper de kans gehad om te voor kinderen, gezinnen, jonge- band met de wijken en ‘Eerst is gezorgd voor de veilig- absorberen. Het aanbod is in ren, volwassenen, ouderen. Niet dorpskernen opnieuw vorm te heid, daarna komt de sfeer.’ De korte tijd, nog geen 5 à 6 jaar, alleen in aantallen activiteiten is geven. meest zichtbare uiting van de opgekomen. We zitten nog lang er sprake van groei, maar ook de Het gevoel van een gedeeld ommekeer is die van de verbouw niet aan het maximum wat diversiteit van het culturele leven belang, waaraan de Schunck en opbouw van de culturele betreft publieksbereik.’ De korte is sterk verbeterd. Een breed advertentie uit 19481 zo mooi instellingen, hun programmering uitvoeringsperiode op een aantal spectrum komt tot ontwikkeling: appelleert, lijkt iets van voorbije en succesvolle publieksgroei. De plekken tegelijk versterkt even- volkscultuur, populaire cultuur- tijden. Het zou weer een herken- renovatie van het Glaspaleis (dat wel de beleving van het onom- producties, amateurkunst, tradi- baar streven moeten zijn om het op de nominatie stond om keerbare omslagpunt, de tionele en vernieuwende gedeelde belang van de cultu- gesloopt te worden, bewoond doorbraak van de lente. kunsten, tegencultuur. Vernieu- rele lente breed uit te dragen. werd door krakers met junks in wend voor Nederland is de het portiek) geldt als het zicht- Nieuwe impulsen voor de nieuwe culturele instelling bare en daarmee symbolische economie Schunck, waarin voor het eerst in keerpunt. De keuze voor archi- Als werkgever en opdrachtgever Nederland een brede basisvoor- tectonisch herstel – het wegha- van tal van medewerkers, free- ziening voor bibliotheek, muziek len van het zwarte rookglas en lancers en toeleveranciers op en danseducatie verenigd wordt terugbrengen van de transpa- verschillende terreinen (artistiek, met een presentatiefunctie voor rante allure van het gebouw – organisatie, communicatie, tech- topkunst. was een keerpunt. Tot dan niek, administratieve dienstver De culturele instellingen slagen werden veel monumenten lening, horeca, schoonmaak, etc.) er in om in een uitgebalanceerde gesloopt. Het glaspaleis was draagt de culturele sector direct genremix te programmeren. jarenlang een zwaar politiek dos- bij aan werkgelegenheid en Hierdoor wordt een alomvattend sier. De renovatie kostte meer economie in de regio. aanbod gecreëerd van conventi- dan 25 miljoen gulden. Met het De culturele sector vervult een oneel tot en met experimenteel. glaspaleis laat Heerlen zien dat spilfunctie als opdrachtgever van De diverse particuliere initiatie- de stad weer durft te kiezen voor vormgevers, multimediabedrij- ven en evenementen op straat kwaliteit. Achteraf wordt zicht- ven, ontwerpers, freelancers en zijn kenmerkend voor de regio; baar welke enorme impuls is cultuurproducenten. Ze ontdek- ze zetten de festival en beleve- gegeven door te investeren in ken nieuw talent en stimuleren niscultuur in als kwaliteit. Dankzij beeldbepalende gebouwen. een markt. Hieruit zijn een aantal het inmiddels gevarieerde palet Omgekeerd wordt duidelijk wat (potentieel) sterke cultuurmerken aan culturele voorzieningen, verloedering en leegstand met ontwikkeld, zoals Piet Gerards, wordt Heerlen aantrekkelijker een stad doen. Marcel van der Heyden, Beta- om te wonen en werken en biedt De investeringen in gebouwen werk, Socialbeta, zachte g, Dutch het steeds meer mogelijkheden en ruimtelijke kwaliteit van de but not from Holland, Mediasca voor ontplooiing. stad, de uitstraling van de cul pers, Tekenkingz. Deze cultuur- turele instellingen, en dynamiek merken zouden nog veel meer Het publieksbereik is bovenge- in het centrum door de program- gepromoot en geëxporteerd middeld gestegen ten opzichte ma’s en de publieksstromen kunnen worden. van landelijke ontwikkelingen. brengen veiligheid en nieuw ver- Ook is de culturele sector een Instellingen hebben een aanzien- trouwen. Culturele voorzieningen economische factor voor de lijk publiek opgebouwd, wat bij- in het centrum van Heerlen winkeliers en horeca. Dit belang 34 35 is wederkerig. Goede koffiezaak- Mentaliteitsverandering Leegloop lijkt gekeerd leegloop vanaf 2007 te worden Migratiemotieven veranderen op de hoogte te zijn wat er op Lichte verbetering van de jes, cafés, bijzondere winkels, De Culturele lente staat voor een De vraag is of deze ommekeer gekeerd. In 2010 is het migratie- Uit onderzoek blijkt dat ca. 40 cultureel vlak te doen is en maar aantrekkelijkheid streekproducten versterken de cultuuromslag en een mentali- ook af te lezen is aan de demo- saldo teruggelopen tot circa -100. procent van de migratiestroom liefst 60 procent van de zich ves- Gerard Marlet focust zich in zijn binnenstad als verblijfsplek, voor teitsverandering. Alsof opeens is grafische ontwikkeling van Park- Er is weliswaar geen sprake van binnen Parkstad plaatsvindt tigende mensen is van mening boek De Aantrekkelijke Stad niet en na een voorstelling of ten- besloten dat het verleden geen stad. Studentonderzoeker Thijs groei. Toch duidt deze sterke (Sillen 2011). Toch vindt er geen dat Heerlen een zeer uitgebreid zo sterk als Florida op de vraag toonstellingsbezoek. Dat de ‘fun- ballast is, maar een bron. Ik ervaar Deckers heeft naar deze vraag daling van het negatieve migratie- kannibalisme plaats. Vaak wordt aanbod aan culturele activiteiten wat de grote economische motor shopping guide Heerlen’ een een enorm aanstekelijke energie gekeken (Deckers 2012). saldo op een sterk verbeterde gedacht dat Heerlen mensen uit heeft. wordt van de toekomst, maar hij gevouwen A4tje beslaat, is even in het culturele veld, maar ook Parkstad, of de grootstedelijke aantrekkingskracht van Parkstad. de omringende gemeenten naar zoekt meer naar verklaringen bemoedigend als veelzeggend.2 bij het bedrijven en MKB. De agglomeratie (GA) Heerlen zoals De gemeente Heerlen kent sinds zich toe trekt, en dat de groei Onwikkeling opleidingsniveau burgers Parkstad 2003-2009 voor wat Nederlandse steden Ondernemers zeggen direct te leegstand en ruimtelijke vragen het CBS de regio noemt), kampt 2009 zelfs een positief vestigings van Heerlen daaruit kan worden aantrekkelijk maakt. Volgens merken dat grote tentoonstellin- in Parkstad bieden letterlijk en sinds 2000 met een snelle alge- overschot (zie de tweede grafiek). verklaard. Dit blijkt niet het ge 50 Marlet kleven er enkele nadelen gen als Oscar Niemeyer, Niki de figuurlijk ruimte voor nieuwe hele bevolkingsafname, met Als de trend doorzet komt ook val. Het aantal vertrekkers en het 40 aan de stad Heerlen, die op de

Saint Phalle mensen van buiten ontwikkelingen, denkruimte, pio- uitschieters in 2002 en 2006. Na Parkstad binnenkort tot een posi- aantal vestigers binnen Parkstad 30 korte termijn niet snel opgelost de stad aantrekken. Dat geldt niersgeest. Er is een ontluikend een jarenlang negatief migratie- tief saldo van meer vestigers dan is ongeveer gelijk. 20 kunnen worden. Met name de ook voor bezoekers van Kasteel zelfvertrouwen en een onderne- overschot (meer mensen ver vertrekkers. Heerlen is niet enkel aantrekkelijk 10 ligging in de periferie van Neder-

Hoensbroek en het Thermen mende do it yourself mentaliteit. trekken dan er komen) lijkt deze voor mensen binnen Parkstad, 0 land is een gegeven dat volgens

museum, met de internationale Er is ruimte om bij te dragen aan maar ook van elders. Zesendertig LO Marlet voorlopig van nadelige tentoonstelling ‘Er was eens een de broodnodige transformatie en Bevolkingsonwikkeling; levendgeborenen, overledenen en migratie per regio procent van de vestigers komt LO NL aard zal blijven in met name Zuid- Romeinse weg’ en unieke ten- er is ruimte om het tot een vestigingsoverschot inclusief correcties; mannen en vrouwen; Heerlen (GA) zelfs van buiten Zuid-Limburg. Limburg. De arbeidsmarkt in HBO/WO2008 VBO/LBO/MAVO HBO/WO NL2010 HBO/WO toonstelling over Romeins Glas. succes te maken. Naast fysieke 0 De top drie provincies van her- MBO/HAVO/VWO Europa is volgens Marlet tot op VBO/LBO/MAVO NL MBO/HAVO/VWO NL Bezoekers doen een terrasje aan, ruimte is er ook een brede onder- -200 komst zijn Noord-Brabant, Zuid- Bron: CBS 2003 2009 heden niet open en aantrekkelijk besteden in de winkels. steuningsstructuur van gemeen- -400 Holland en Utrecht. Van de genoeg om de Euregio als een

ten, Parkstad, culturele en -600 vertrekkers vertrekt ruim 44% geheel te beschouwen. Zou dit

maatschappelijke instellingen en -800 naar een gemeente buiten Zuid- wel het geval zijn, dan is de kans aantal Imagoverbetering het bedrijfsleven. -1000 Limburg en betreft het vaak één op werk voor (hoogopgeleide)

Cultuur in Parkstad, met name -1200 van de grote steden in de Rand- burgers in Zuid-Limburg een stuk

Heerlen levert een bijdrage aan Met het herwonnen zelfvertrou- -1400 stad. Lichte verbetering opleidings- concurrerende positie is verwor- groter. Volgens Marlet is de kans de imagoverbetering van de wen is een zichzelf versterkende -1600 Redenen om zich in Heerlen te niveau ven als creatieve regio – zoals op werk niet de enige en door- regio. In de periode 2006-2010 is positieve energie ontketend. vestigen zijn: een verandering in Een andere indicator van de aan- Florida en Marlet bedoelen – slaggevende factor tot succes 2010 2001 2007 2003 2002 2006 2009 2004 2005 2008 het imago van Parkstad geleide- Die zelfs waarneembaar is voor de burgerlijke staat (40%), loca- trekkelijkheid van de stad is de maar de positie van Parkstad is voor een stad. De ‘attractie- lijk gekanteld. Daarin speelt de een buitenstaander. Veel jonge- Bron: CBS m.b.t. Heerlen Grootstedelijke Agglomeratie (samenvallend met Parkstad) tie/ligging van de gemeente ontwikkeling van de bevolkings- zeker verbeterd. waarde’ van een stad speelt ook culturele lente als fenomeen ren, MKBers en ondernemers die Heerlen (27%), de nabijheid van samenstelling gemeten naar het een grote rol. De attractiewaarde onmiskenbaar een cruciale rol. ik spreek, vinden Parkstad aan- familie en/of vrienden (25%) en opleidingsniveau. Volgens De verbeterde positie en per- wordt volgens Marlet voor een ‘Van drugsstad tot kunststad’ trekkelijker geworden. De Rabo het woningaanbod (24%). Bij de Gerard Marlet vestigen bedrijven spectieven van de regio lijken in groot deel bepaald en beïnvloed kopt De Pers in 2010. Dat de cul- Economy Award 2011 toonde een Bevolkingsonwikkeling; levendgeborenen, overledenen en migratie per regio vertrekkers zijn de meest voor- met creatief en hoogopgeleid belangrijke mate terug te voeren door de rol die cultuur speelt in turele lente geen loze kreet is, enorme innovatieve bedrijvigheid vestigingsoverschot inclusief correcties; mannen en vrouwen; Heerlen name redenen om Heerlen te personeel zich bij voorkeur op op de succesvolle integrale een stad. Marlet maakt tevens merkt de verslaggever als wille- in Parkstad, met veel genomineer 400 verlaten: de locatie en de ligging plaatsen met een aantrekkelijk aanpak, met inbegrip van cultuur. jaarlijks een index van de 50 keurige mensen op straat onder- den voor de startersprijs voor 200 (43%), de kwaliteit van leven cultureel klimaat. En dat ruim voordat Richard Flo- grootste steden van Nederland. kennen dat er veel ten goede is innovatieve bedrijven. De meest 0 (37%), het woningaanbod (31%) rida furore maakt met zijn Rise of De woon-aantrekkelijkheidindex veranderd. Mensen voelen zich gevleugelde, bijna verbaasde uit- -200 en verandering in de burgerlijke Opvallend is dat het aandeel the Creative Class in 2002 dat is bedoeld om te laten zien hoe weer trots op hun regio. spraak tijdens de prijsuitreiking: -400 staat (29%). lager opgeleiden in Parkstad met uitgroeit tot de bijbel van stads- aantrekkelijk een gemeente aantal De bijzondere bestuurlijke ‘we mogen wel trots zijn op wat -600 De locatie/ligging wordt door enkele procenten is gedaald in ontwikkelend Nederland (en ove- gevonden wordt om in te wonen. aanpak én de culturele lente van we in Parkstad bereikt hebben’. -800 veel vestigers als positief ervaren, de periode 2003-2009. Het rigens vanaf 2005 voor het eerst De gemeente Heerlen jarenlang

Parkstad en Heerlen en Kerkrade De Rabobank breidt de acquisi- -1000 maar voor veel vertrekkers als aantal middelbaar en hoger in de beleidsnota’s van Heerlen op de laatste plek van deze rang- in het bijzonder komen steeds tieafdeling uit, om vermogende negatief. Het perspectief dat opgeleiden is in deze periode verschijnt). lijst.3 Sinds 2008 is Heerlen opge- 2010 2001 2007 2003 2002 2006 2009 2004 2005 2008 meer in het vizier van beleidsma- particulieren, de zogeheten men hanteert is in dit geval van met enkele procentpunten schoven naar positie 48. kers, denkers, kunstenaars, pio- private banking klanten, te wer Bron: CBS m.b.t. Heerlen groot belang volgens Sillen. gestegen. In eerste instantie zou niers. Er vinden tours plaats met ven. Dat zou op vermogensgroei Een grote groep vertrekkers men dus kunnen uitgaan van een Een stad met een hoge attractie- (landelijke) studenten, kunste- moeten duiden. Ik heb tal van ziet Heerlen als ‘de uithoek’ van positieve ontwikkeling. Ten waarde in combinatie met een naars, beleidsmakers, steden- jonge professionals ontmoet die Nederland, terwijl een grote opzichte van het landelijk gemid- grote arbeidsmarkt in de directe bouwkundige naar Lak aan voelen dat ze hier kunnen pio groep vestigers zich wellicht delde blijft het aantal laag en omgeving, kan ervoor zorgen dat Braak, Ibeta, Loko van SKOR. Dat nieren, kansen krijgen die onver- aangetrokken voelt tot deze lager opgeleiden echter onver- er een verandering in de bevol- geeft een positieve buzz. Daarbij gelijkbaar zijn met in de grote regio, vanwege de Euregionale minderd hoog. In 2009 is 12,6 kingssamenstelling ontstaat (aan- helpt ook de Stedenband die steden. Hoe aarzelend soms ook, dimensie. Zowel bij de zich ves procent van de inwoners in Park- trekkingskracht op hoger Amsterdam met Heerlen en ze willen zich hier duurzaam vestigende mensen als bij de ver- stad laag opgeleid (basisschool opgeleide werknemers). andere krimpregio’s is aange- tigen. Kijken of het lukt om hier trekkers komt de reden wisseling als afgerond onderwijs) tegen 8,3 Zodoende komt een stad in een gaan. Positieve tweets, blogs en een toekomst op te bouwen. Dat van een baan niet in de top vier procent van de landelijke bevol- positieve spiraal terecht. Deze berichten van types als Mark optimisme is een relevant feno- terug. Volgens Sillen is de sociale king, en is 36,6 procent lager positieve spiraal zorgt voor een Renne, Theo Ploeg, Kim Noach in meen, want dat is de afgelopen omgeving van groter belang bij opgeleid (Vbo/Lbo/MAVO), groei van het inwoneraantal, lokale media of Jurgen Hoogen- 15 jaar niet zo beleefd. Hoe de keuze van de woonplek dan tegen 23,4 procent van de lande- voor minder werkloosheid en doorn van de stedenband met anekdotisch dit bewijs misschien een baan. Opvallend is dat naast lijke bevolking. Het aandeel mid- daardoor daalt volgens Marlet Amsterdam of de scientist in resi- is, het duidt op een mentaliteits- het aantrekkelijk landschap en delbaar en hoger opgeleiden ligt automatisch het aantal proble- dence Gert Jan Hospers die een omslag naar een (ontluikend) het woningaanbod (vindt 24% in 2009 landelijk gezien fors men in buurten en wijken. maand in Heerlen heeft vertoeft. besef van kracht en optimisme van de zich vestigende mensen), hoger, resp. +8 procent en +5 over de toekomst. Het kan weer 61 procent van de zich vesti- procent. Algemeen kan gesteld Uit de woon-aantrekkelijkheid in Heerlen. Het is lente. gende mensen aangeeft ervan worden dat er weliswaar geen index blijkt dat Heerlen sinds 36 37 enkele jaren de laatste plek heeft 1 Glaspaleis. Van Schunck advertentie 1948 warenhuis tot cul- verlaten en zich uit een negatieve tuurmarkt. Uitgave spiraal heeft weten te ontworste- Vermeulen/co design, Heerlen, len. De consequenties die een z.j. (ca. 2004-2005) positieve spiraal met zich mee 2 De funshopping kunnen brengen, die Marlet hier- guide Heerlen en boven beschrijft, zijn voor de Parkstad zou echter makkelijk uitgebreid gemeente vooralsnog toekomst- kunnen worden met muziek. culturele initiatieven, streekpro Het is interessant om na te gaan ducten asperges, waarom Heerlen die laatste plek appelstroop; er is nog veel buiten achter zich heeft weten te laten. beeld gebleven. In 2010 scoort Heerlen in de ran- 3 Criteria zijn de king met name goed op het cul- bereikbaarheid van tureel aanbod (tiende stad van banen; het culturele aanbod (podium- Nederland), maar slecht op kunsten); veiligheid; aspecten als: bereikbaarheid van het aandeel koop- woningen in de banen (plek 48), veiligheid (plek woningvoorraad; 43), nabijheid van natuurgebie- de nabijheid van natuurgebieden; den (plek 49). de kwaliteit van het Overigens kijkt Marlet alleen culinaire aanbod; de aanwezigheid naar Nederland. Natuurgebieden van een universiteit of banen in het nabije buitenland en het historisch karakter van de worden niet meegewogen. De stad (percentage score op cultureel aanbod is in woningen gebouwd de loop der jaren langzaamaan voor 1945). geklommen van plek 29 (2004 en 2005) naar de tiende plek in 2010 (Marlet & Van Woerkens, 2010, p.122). Geconcludeerd kan wor den dat de verbeterde aantrekkelijkheid van Heerlen te danken is de significante verbetering van het cultuuraanbod.

38 39 Contrapunt en Lente kent, ontstaat daarmee nog niet Profiel door het contrast Jues Beckers: ‘drie opeenvol- Bepalende actoren en factoren van Parkstad kent dus een periode meteen een culturele lente. Kort Het etiket Culturele Lente werkt gende generaties werkloosheid. van economische en culturele na verbouwing van het Glaspa- als een slimme interface tussen Kansarm, uitzichtloos, afhanke- de Culturele Lente bloei in 1930-1970; neergang en leis in 2003-20004 ontbrak nog de omlijnde stadsregio Parkstad lijk. Ik noem dat de UWV-peri- depressie in de jaren 1970-2000 de artistieke regie, waardoor er en anderen, bijvoorbeeld Maas- ode.’ Jo Dautzenberg: ‘De helft en opleving vanaf 2000, waarbij nog geen meerwaarde ontstond tricht, waarvan het zich duidelijk van de beroepsbevolking zat in de laatste vijf jaren wordt uit het ‘voordeur delen’ van de onderscheidt. Niet alleen krijgt de WAO, meer dan 20% van de gesproken van een culturele verschillende instellingen. Midden de culturele lente profiel in con- vaders en zonen. Kerels waren lente. jaren tien grijpen de ontwikkelin- trast met de historische bour- geen kerels meer.’ Door deze Vragen als ‘Wanneer is de Cultu- gen samen. Nieuw beleid, ver- geoisstad Maastricht, waartegen periode van enorme werkloos- rele lente ontstaan?’ en ‘Waarom dere professionalisering, nieuwe Heerlen afsteekt als de moderne heid, stedelijke verloedering, heeft het zich in Heerlen en Park- huisvesting van de Nieuwe Nor, dynamische zich opwerkende drugs, criminaliteit en prostitutie stad en juist op dit tijdstip het Cultuurhuis en de heropening stad – volgens sommigen een onder het containerbegrip ‘mijn- kunnen ontwikkelen?’ zijn te van het vernieuwde Parkstad vergelijkbaar verschil als tussen verleden’ te vatten, raakt het beantwoorden aan de hand van Limburg Theater in 2007. In de de Parijse wijken La Defense en zicht op de betekenis van deze de tijdlijn. Het in kaart brengen snelle opeenvolging en verdich- Le Marais. Hetzelfde geldt voor periode enigszins verloren. De van de ontwikkeling en het aan- ting ontstaat het momentum. de anticyclische investeringen in probleemjaren zijn het schrik- wijzen van een mogelijk keer- cultuur, tegen alle landelijke cul- beeld, het absolute dieptepunt, punt, biedt op zichzelf echter Begin 2007 is burgemeester tuurbezuinigingen in, waarmee waar iedereen zo snel en ver nog geen verklaring voor het Toine Gresel de eerste die de Heerlen zich landelijk onder- mogelijk vandaan wil. Het is fenomeen dat bekend staat revival van Heerlen samenvat scheidt. Maar vooral krijgt de tegelijkertijd nog vaak het beeld onder de naam culturele lente. onder de noemer culturele culturele lente betekenis in con- dat buitenstaanders, niet in de Toch is er behoefte aan het mar- lente. Er wordt opgewonden trast met het postindustriële laatste plaats de Limburgse keren van dit punt. gesproken over het ontluikende dieptepunt van de jaren 90. expats van Heerlen hebben. ‘Op zelfvertrouwen en er wordt een Heerlen ontwaakt uit de postin- het station struikel je over de De sociale ommekeer is rond lange neus gemaakt naar die dustriële lethargie. verslaafden’, is nog altijd het 2000 in gang gezet met operatie andere Limburgse stad. ‘In Maas- beeld. Dat men in Heerlen tegen- Hartslag, met de restauratie van tricht wonen mensen die ooit iets Toch lijkt deze episode in het woordig nog eerder struikelt het glaspaleis en het opknappen deden, hier wonen mensen die politieke en culturele denken over een theaterperformance of van het Pancratiusplein. Dit iets aan het doen zijn’ zoals valt (over programmalijnen voor de een festival is nog onvoldoende omslagpunt komt niet uit de te lezen in het blad Zuiderlucht culturele hoofdstad bijvoor- bekend.1 Dat de regio een snel- lucht vallen. Uit de enorme soci- (Zuiderlucht ‘Heerlen bespeurt beeld) een minder prominente groeiende banenmarkt kent, met ale en economische misère van een culturele lente, 4 april 2007). plek te hebben, dan het mijnver- zelfs dreigende tekorten, sijpelt de jaren 90 en vele separate leden. De jaren 60-70-80 en de nog maar mondjesmaat door. In pogingen om problemen aan te daadkracht na de sluiting van zijn zwartste diepte vormt de pakken, is het besef gegroeid mijnen vormen de humuslaag probleemstad die Heerlen was van een integrale aanpak, en het waarop nu ontwikkelingen opko- het contrapunt van de culturele besef van de cruciale rol die ook men. Zo schetst Jo Dautzenberg lente. Om het negatieve imago cultuur en uitgaan speelt in de een beeld van krachtige eenlin- voorgoed te laten omklappen in sfeer, identiteit van de streek. gen, die ‘terugvochten’: ‘Na de een positief beeld, is het van Het typeert een omslag van tole- mijnsluitingen is een zeurderig- belang om de transformatie van rantie en onverschilligheid naar heid geïnternaliseerd. Er zijn een drugsstad naar kunststad serieus zelfbewustzijn, oog voor levens- paar mensen die dat niet hebben te nemen.2 kwaliteit en verantwoordelijk- gedaan, maar die wel zijn geble- heid. Met de integrale ven. Zij hebben een eigen wereld opbouwpolitiek worden sociaal opgebouwd, voorbij het regio- culturele en sociaal economische nale. Fiedel van der Hijden is een verbeteringen bewerkstelligd. van de eersten. Café Bracke was Voordat de uiteindelijk succesvol het eerste café op Pancratius- gebleken projecten zijn doorge- plein. Heerlen had zeer slecht zet, hebben vele plannen de imago. Als je zei dat er vandaan revue gepasseerd, die het om tal kwam kreeg je meewarige blik- van redenen nog niet haalden. ken. Burgemeester Toine van Niet vanwege gebrek aan kwali- Gresel en wethouder Pé Diede- teit. Ambities waren er genoeg. ren hebben kansen gezien. Initia- Kennelijk was een aanhoudend tieven zijn ondersteund (na eerst duwen nodig om het momentum te zijn tegengewerkt). Cultuur te creëren. De verbouwplannen kan daardoor groeien. Schunck kennen verschillende voorge- speelt een belangrijke rol. De schiedenis en aanloop. Maar zij culturele lente komt voort uit een worden in korte tijd uitgevoerd. klein groepje. Een stad heeft De snelle opeenvolging markeert mensen nodig die iets durven.’ een ‘regime change‘. Door de nadruk op het mijnverleden wordt de aandacht afgeleid Hoewel het Glaspaleis een sociale van de periode daarna, die min- en ruimtelijke ommekeer bete- stens zo bepalend is geweest. 40 41 Etiket Verklaringen 1 Ik zie de imago- Colofon kantelcampagne al Zoals de naam Madchester de Met de terugblik op de geschie- voor me, junks en Uitgave succesvolle culturele transitie van denis van de culturele infrastruc- zwervers in de Amsterdam/Heerlen, 2012 portieken, die bij Manchester belichaamt, zo doet tuur, wordt duidelijk hoe vele nadere beschou- Auteur de Culturele Lente dat voor actoren en factoren hebben bij- wing acteurs blijken Esther Gottschalk die opstaan om te Heerlen en Parkstad. Niet alleen gedragen aan de culturele ver- dansen en zingen, Opdrachtgevers beschrijft het de transitie, het nieuwing. Bijzonder is dat op Gluckauf, Heerlen De culturele instellingen van komt boven, het is geeft er mede vorm aan. Wat de meerdere fronten van de kunst Parkstad. De aanstelling Culturele lente. ‘intendant culturele lente en Culturele Lente typerend maakt en cultuur personen op een kwa- VIA2018’ (2011-2012) is een 2 Bijvoorbeeld voor Heerlen en Parkstad wordt litatief hoog niveau acteren. De initiatief van de culturele thema rondleidin- instellingen in Heerlen en evenzeer bepaald door de gemeente heeft zijn nek uitge- gen over de pro- Parkstad: Kunstencentrum- bleemtijd (denk aan ogen binnen de gemeenschap, stoken en flink geïnvesteerd in signe KuS, Schunck, Cultura de Holleeder-tours Nova, Filmhuis De Spiegel, als door de ogen buiten die cultuur. De cultuurinstellingen in Amsterdam). Parkstad Limburg Theaters, gemeenschap. Het hanteren van hebben kwaliteit geboden, met Historisch Goud, Cultuurhuis Heerlen, Poppodium Nieuwe de naam Culturele Lente ook een oog voor de sociaal economische Nor. Zij verlenen gezamenlijk identiteitversterkende methode belangen van de regio. Er is een de opdracht. De instellingen hebben bewust gekozen voor van grensvorming en verhaalvor- nagenoeg complete culturele een buitenstaander, die een ming. Het toekennen van eigen- infrastructuur ontstaan. onafhankelijk positie kan innemen. schappen, het afbakenen voedt De ‘ongebonden’ creatieven, het optimisme en de eendracht. kleinschalige initiatieven, de Vormgeving Buro Marcel van der Heyden Het etiket zou niet werken als rafelranden brengen extra dyna- het niet staat voor een wezenlijke miek. De bevolking heeft het De opdracht is mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage opleving. Geplakt op een wezen- vele en snel gegroeide aanbod van Parkstad Limburg. lijke ontwikkeling, werkt het wel geabsorbeerd. De verschillende als een versneller. actoren versterken elkaar. Van belang is om niet alleen Achteraf kun je constateren het contrast op te zoeken met (zowel op basis van anekdotisch Maastricht of de landelijke bezui- bewijs als dmv statistieken) dat nigingen, maar vooral de lente te de ingezette koers en de gedane definiëren als de opmerkelijke investeringen de juiste zijn ontworsteling aan de jarenlange geweest. achterstand. Een culturele Lente komt niet aanwaaien, hiervoor is hard ge werkt. Niet vanuit maakbaarheid of vanachter de tekentafel, maar initiatieven van onderop, vanuit de eigen voedingsbodem en wortels. Vanuit een breed ge voelde urgentie. Cruciaal is dat die initiatieven de steun kregen van de gemeente, die met steeds meer eendracht de culturele groei mogelijk maakt. Cruciaal is ook de kennelijke gretigheid van de bevolking. Het etiket van de culturele lente maakt het tot een benoembaar verhaal, en de contrasten met Maastricht, de landelijke cultuurbezuinigingen en de ellende uit de voorgaande jaren geven de lente vleugels. Er komt een aanstekelijke positieve energie vrij die leidt tot een op waartse spiraal. Het geheel aan ontwikkelingen kan met recht een culturele lente genoemd worden. Een exotherme ontwikkeling die eenmaal opgang gebracht, zich spontaan verder ontwikkelt.

Manifest Culturele Lente 1 * Noordermaas­ H-Zen Berichten Nummer 08-2 April 2010

Manifest Culturele Lente 1 * Noordermaas H-Zen Berichten Nummer 08-2 April 2010