Język Komunikacja Informacja Tom 9.Indd

język komunikacja informacja 2

Language Communication information

Edited by Ilona Koutny piotr Nowak 3 9

język komunikacja informacja

Pod redakcją Ilony Koutny piotra Nowaka

Poznań 2014 4 zespół redakcyjny / editorial board Jerzy Bańczerowski Ilona Koutny Mária Ladányi Aleksandra Matulewska Nguyen Chi Thuat Piotr Nowak (przewodniczący) Paweł Nowakowski Kyong-Geun Oh Joanna Kozakiewicz (sekretarz redakcji)

REDAKTOR JĘZYKOWY / LANGUAGE EDITOR Michael Farris

Redakcja rocznika Język. Komunikacja. Informacja deklaruje, że wersja papierowa czasopisma jest jego wersją referencyjną The editors of this journal declare that the printed version should be used in citations recenzenCI tomu / volume reviewerS Janusz Bańczerowski, Věra Barandowská-Frank, Cyril Brosch, Henry Kelly, Ilona Koutny, Mária Ladányi, Piotr Nowak, Eliza Pieciul-Karmińska, Krzysztof Stroński

Czasopismo figuruje na liście punktowanych polskich czasopism naukowych z zakresu nauk humanistycznych i społecznych (5 punktów) The journal has been accredited by the Polish Ministry of Science and Higher Education (5 points)

Korekta / proofreading Izolda Kiec

Projekt okładki / cover Design Wydawnictwo Rys

Printed in Poland

ISBN 978-83-63664-74-9 ISSN 1896-9585

Wydanie / Edition Wydawnictwo Rys ul. Różana 9/10, 61-577 Poznań tel. 061 8 33 16 03 kom. 600 44 55 80 e-mail: [email protected] www.wydawnictworys.com 5

Spis treści

Lá s z l ó Ma r á c z O normach i językowych kategoriach w zarządzaniu różnorodności językowej..... 9

Mi c h a e l Fa r r i s Psychologiczna ekonomia przemysłu języka angielskiego...... 27

Ta t j a n a Na v i c k a Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy na podstawie długookresowej Strategii Zrównoważonego Rozwoju Łotwy do 2030 roku ...... 37

Sa b i n e Fi e d l e r Komunikacja naukowa w języku lingua franca...... 48

Br a d i u s V. Ma u r u s III Doświadczenie sanskrytu a planowanie językowe...... 58

Sz y m o n Pa w l a s Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne...... 71

Ed i t Ta k á c s Wychodząc poza aspekt. Studium przypadku konstrukcji węgierskiego czasownika talál – megtalál ’znajdować – znaleźć’...... 93

Ma r c Ba v a n t Aspekt rezultatywny i diateza w esperanto...... 109

Ag n i e s z k a Gó r s k a Koty w kulturze na przykładzie wczesnej angielskiej poezji dla dzieci...... 133 6

Pr z e m y s ł a w Wi a t r o w s k i Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych...... 147

Recenzje

Gł a z , A., Da n a h e r , D., & Ło z o w s k i , P. (Ed s ). 2013: The Linguistic Worldview: Ethnolinguistics, Cognition, and Culture. London: Versita. 492 p. (Id a St r i a )...... 164

Kronika

Trzecie Sympozjum Interlingwistyczne (Id a St r i a & Il o n a Ko u t n y )...... 167

Relacja z konferencji interlingwistycznej „GIL-Jahrestagung 2014” (Cy r i l Br o s c h )... 170

Resumoj...... 173

Autorzy...... 180 7

Contents

Lá s z l ó Ma r á c z On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management...... 9

Mi c h a e l Fa r r i s The psychological economy of the English language industry...... 27

Ta t j a n a Na v i c k a The model of formation and transmission of Latvian citizens’ national identity on the basis of the Sustainable Development Strategy of Latvia until 2030 ...... 37

Sa b i n e Fi e d l e r Scientific communication in a lingua franca...... 48

Br a d i u s V. Ma u r u s III The Sanskrit experience and language planning...... 58

Sz y m o n Pa w l a s Bliss, picto, pictopen – auxiliary ideographic writing systems...... 71

Ed i t Ta k á c s Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions...... 93

Ma r c Ba v a n t Resultative aspect and diathesis in Esperanto...... 109

Ag n i e s z k a Gó r s k a Cats in culture – the example of early English poetry for children...... 133 8

Pr z e m y s ł a w Wi a t r o w s k i More on the origin of selected phraseological units in Polish and Indonesian...... 147 reviews

Gł a z , A., Da n a h e r , D., & Ło z o w s k i , P. (Ed s ). 2013: The Linguistic Worldview: Ethnolinguistics, Cognition, and Culture. London: Versita. 492 p. (Id a St r i a )...... 164 cHronicle

Third Interlinguistics Symposium (Id a St r i a & Il o n a Ko u t n y )...... 167

Report on the interlinguistic conference „GIL-Jahrestagung 2014” (Cy r i l Br o s c h )...... 170

Resumoj...... 173

Authors...... 178 9

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 9–26

Lá s z l ó Ma r á c z

On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management

Abstrakt (O normach i językowych kategoriach w zarządzaniu różnorodności języko- wej). Na skutek globalizacji coraz więcej języków znajduje swoje miejsce w wielojęzycznym krajobrazie językowym przestrzeni miejskich. Interpretatorzy tego zjawiska opisują je jako super-, mega- lub jako złożoną różnorodność. Socjolingwiści głównego nurtu twierdzą, iż języki nie posiadają stałych granic i są w rzeczywistości „płynne”. Rezultat produkcji mowy i użycia języka w wariancie wielojęzycznym jest określany mianem „languagingu”. Termin ten sugeruje, iż języki stanowią raczej zasoby źródłowe, a nie bezpośrednie narzę- dzia komunikacji. W niniejszym artykule staję na stanowisku, iż teoria superróżnorodności i „languagingu” nie może odnosić się do języków jedynie jako zasobów, jeśli zjawisko wie- lojęzyczności zostaje poddane bardziej szczegółowym badaniom. Okazuje się, iż konstrukcje, które włączane są w ramy „languagingu”, z perspektywy językoznawczej stanowią dobrze znane przypadki przełączania lub mieszania kodu językowego pomiędzy różnymi językami, językiem dominującym a językiem jasno określonych odbiorców danej wypowiedzi. Dlatego też wnioskuję, iż zachowania językowe w wielojęzycznych przestrzeniach miejskich niekoniecznie powinny być rozumiane w zakresie użycia zasobów, lecz raczej w odniesieniu do Fishmanowskiej dyglosji, tryglosji itd. Oznacza to, iż w przypadku „languagingu” nie ma powodu, by operować odmiennymi koncepcjami języków, niż pojmowaniem ich jako odręb- nych systemów, charakteryzujących się występowaniem właściwej im podstawy gramatycznej i leksykalnej. Dlatego też rozumienie języków w taki sposób, a nie jako wariantów powstałych na skutek przełączania kodu językowego, przyczyni się do rozwinięcia strategii transnarodowej komunikacji, choć rezultatem transnarodowej komunikacji może być na przykład taki wariant języka angielskiego, który powstał w wyniku przełączania kodu. Zgadzam się ze zwolennikami teorii superróżnorodności /„languagingu”, iż studiowanie proliferacji wszel- kiego rodzaju wielojęzyczności w kontekście złożonej różnorodności językowej jest bardzo istotne. Przyczynia się bowiem nie tylko do odkrywania struktur i zasad rządzących jednym i wieloma językami, które traktuję jako kategorie językoznawcze w rozumieniu gramatyki Chomsky’ego, ale także zapewnia wgląd w szybko zmieniający się na skutek globalizacji pogląd na świat. Jednakże, warianty powstałe na skutek przełączania kodu językowego w złożonych przestrzeniach wielojęzykowych nie są wystarczające w zarządzaniu różnorodno- ścią językową, jeśli chodzi o instytucje. Instytucje są z definicji wynikiem strategii rządzenia opartych na normach, dlatego odwołują się do znormalizowanych środków, jak na przykład odrębnych języków, które umożliwiają kontekstualne, wyszukane użycie języka. Tym samym 10 László Marácz

wysoce zindywidualizowana i spontaniczna produkcja języka, jak zjawisko „anguagingu”, zostaje w tym kontekście wykluczona.

Abstract. Due to globalization there is an increase in the appearances of languages in the multilingual linguistic landscape in urban spaces. Commentators have described this state of affairs as super-, mega- or complex diversity. Mainstream sociolinguists have argued that languages have no fixed boundaries and that they are “fluid” in fact. The output of speech production and language use is actually referred to as “languaging”. The terms implies that languages are rather resources but not fixed tools for communication.I n this paper, I will argue that this theory to which I will refer as the superdiversity/languaging theory cannot cover multilingual data in terms of resources only, if phenomena of multilingual linguistic landscape are studied more carefully. It turns out that constructions that look like “languaging” are from a linguistic point of view in fact well-known cases of code-switching (or -mixing) with separate languages involved, a dominant language and clearly targeted messages for the speakers of the “underlying” language. Hence, I will conclude that linguistic data in multilingual urban spaces are not necessarily arranged in terms of resources but rather in terms of Fishmanian diglossia, triglossia, and so on. This implies that even in these cases of languaging there is no reason to operate with concepts of language other than recognizable languages that are characterized by a prototypical grammatical and lexical basic core. Hence, languages in this sense and not code-switched variants, like “English as a Lingua Franca” feed into strategies of transnational communication, although the output of transnational communication can be a code-switched variant of English as well. However, I agree with the proponents of the superdiversity/languaging theory that it is highly relevant to study the proliferation of all sorts of multilingualism in the context of complex linguistic diversity. This reveals not only the structures and rules of language and languages that I will define as linguistic categories in accordance with Chomskyan grammar but also provides insight into the quickly changing semantic and world view concepts due to globalization. However, the code-switched variants appearing in multilingual complex spaces are not suitable for linguistic diversity management that includes institutions. Institutions are by definition the outcome of norm-based governance strategies and will implement norm-based entities, like languages that are recognizable and make possible contextualized, sophisticated language use. This rules out highly individual, spontaneous production of language, like languaging-phenomena.

Introduction

Within mainstream sociolinguistics, it is argued that as a result of globalization processes heritage languages are used as ”linguistic resources” in linguistically diverse societies yielding complex hybrid linguistic phenomena. These hybrid phenomena have been described with post-modern terminology, as “languaging” and “translanguaging” fitting well into the set of buzzwords that characterizes the discourse of globalization (Steger 2011: 9; and De Kloet 2014). However, the linguistic phenomena - and I stress linguistic - these terms cover are not really new (Edwards 2012: 34-38). They are in principle variations on well-known and well-studied linguistic patterns, like ‘code- switching’ and ‘code-mixing’. What is new and this certainly has to do with the shape On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 11 and intensity of globalization is the complexity of these phenomena itself and their seemingly unlimited combinatory potential against the backdrop of globalization. In this paper, I will argue that the linguistic phenomena covered by this post-modern linguistic terminology have a limited applicability and scope. These phenomena have little communicative currency due to the fact that they are highly individually determined and actually play a role in informal communication only (Phillipson 2012). The languaging-type of phenomena have in common that they deviate from standard monolingual or multilingual language use and communication. Language policy and linguistic diversity management is however norm-based. There is also an ethnographic component to languaging-type of phenomena (Johnson 2013: 148-151) that is clearly relevant but I will only refer to it restrictedly. The disciplinary anchoring of language policy or linguistic diversity management in the context of globalization is an open question that is to be debated but their inputs are norm-based, established languages and not languaging-type of phenomena that have an individual and spontaneous character. In the MIME-framework (Grin et al. 2014) linguistic diversity management or language policy is the outcome of rational multi-, inter- and transdisciplinary analyses in terms of ‘fields’ in the sense of Bour- dieu (1991)1. These fields include ‘politics’, ‘society’, ‘education’ and ‘mediation’ and display a complex interaction that sets the boundaries for language policy or linguistic diversity management. In the MIME-framework, languaging-type of phenomena have a marginal position in the mediation component only. This is the field covering transnational communicational strategies. From this it follows that languaging-type of phenomena, also including “English as a Lingua Franca” (ELF) in the sense of Seidlhofer (2013) have no real status in an inclusive theory of mediation whatsoever. However, it is my conviction that linguists, ethnographers and anthropologists should study cases of languaging and other creative linguistic expressions, most often highly individual instances of speech production and their impact on social and political processes, especially related to the domains of individual and collective identity-building. The phenomena covered by the post-modern terms from the globalization discourse bear on the human cognitive capacities demonstrating the immense creative capacity of the human mind in the first place.T he principle of creativity has been central in a family of linguistic and cognitive frameworks that are related to the work of Chomsky’s generative grammar (Chomsky 2008: 350-351). For getting insight into these phenomena a decent linguistic description and analysis should form the basis, as I will attempt to demonstrate below focusing

1 MIME is the acronym of “Mobility and Inclusion in Multilingual Europe”. The MIME project was submitted on 31 January 2013 to the Directorate General for Research and Innovation of the European Commission (EC), following a call to the tender published on 9 July 2012 on “The Multilingual Challenge for the European Citizen”. The bid of the MIME-consortium was accepted for sponsoring by the EC in the course of 2013 being evaluated as the best proposal in above tender. More information on the objectives of the MIME-consortium can be found in Grin et al. (2014). 12 László Marácz on languaging-type of phenomena in the linguistic landscape of the Dutch city of Utrecht. Let us first discuss the theories of diversity due to globalization, i.e. super- and complex diversity. The superdiversity framework excludes “languages” and opera- tes with the concept of “language-as-a-resource”. The same school also promotes a variant of global English, i.e. ‘English as a Lingua Franca’ relying on the same idea but now considering English as a resource. The complex diversity framework allows both options, however. In a case study of the multilingual landscape in the city of Utrecht I will conclude that languaging-type of phenomena involve code-switched variants of established languages, in this case English and Dutch. Hence, from the data analyzed there is no reason to assume that languages do not exist, even if they are normative, social constructs. Norms we live by and institutions being themselves the result of cultural norms cannot do without normative language use and behavior and normative interventions in the life of languages. Language policy and linguistic diversity management devices should include languages and not code-switched language variants. The latter play a marginal role only in institutional designs. Hence, a theory of norm-based language policy or linguistic diversity management is needed that is able to include established languages in the first place.S uch device is proposed in Kraus (2012), the complex diversity framework.

“Languaging” and languages

Let us first outline a theory of linguistic diversity that is able to coop with multilingualism in the context of globalization. Basically there are two such concepts available, including super- and complex diversity. Consider these two concepts and the fundamental differences between them. ‘Superdiversity’ is defined as follows (see Jørgensen and Juffermans (2012b) and the references cited therein): Superdiversity is a term for the vastly increased range of resources, linguistic, religious, ethnic, cultural in the widest sense, that characterize late modern societies. The term stands for a “diversification of diversity” and describes a new order which is influenced by two cases of developments.O ne is the changing migrational patterns which can be observed in Europe. A second factor is the technological developments which have made new social media of communication accessible to the masses, with mobile phones and the internet. These developments mean that the individual in late modern superdiverse societies is likely to encounter a much wider range of resources than was characteristic of Europe just a few decades ago. A consequence of this superdiversity is an increasingly important lack of predictability in everyday life. People must be prepared to meet and interpret phenomena, behaviors, attitudes, and meaning which they have not encountered before, in new contexts. On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 13

In the view of Jørgensen and Juffermans (2012b), the diversification of diversity is closely linked to two aspects of globalization, i.e. firstly mobility including migration flows, and secondly new technical developments, like the Internet. The outcome of these aspects of globalization is a spectacular increase of all sorts of diversity, including linguistic diversity. In linguistic terms, however the increase in the patterns of multilingualism is not per se about more different languages but about more different linguistic features that are used as “resources” for generating new, unexpected bi- or multilingual patterns. The latter are the outcome of “languaging”. Jørgensen and Juffermans (2012a and the references cited therein) define languaging as follows: Languaging is the unique human capacity to change the world through communication with others by means of language, i.e. systematically organized arbitrary signs. All human beings language, and they do so to achieve their goals. Languaging is individual and unique in the sense that no two persons share exactly the same set of linguistic features. Language is at the same time a social phenomenon in the sense that it is shared and exclusively acquired and practiced in interaction with others. Languages in the plural exist only as sociocultural (ideological) abstractions. Note that languaging as defined by Jørgensen and Juffermans is closely connected to the definition of superdiversity.L anguaging considers “languages” as a bundle of linguistic resources and features interlocutors use to produce speech and language making communication possible. This implies that according to the languaging concept “specific languages” do not exist. Jørgensen and Juffermans comment on languages as follows: Sociolinguistics regards boundaries between languages as arbitrary and histori- cally contingent, as the result of particular histories of standardization and regulation. A languaging perspective sees language in actual practice not as bounded, countable entities that are given in the world, but as dynamic, creative potential to produce meaning through the use of arbitrary signs. A languaging perspective conceptualizes language as a verb (as practice or behavior), rather than as a noun (a thing or an object) and places the activity and the agents (languagers) in focus rather than the linguistic system (languages) (see Jørgensen and Juffermans (2012a). Jørgensen and Juffermans’ definitions of superdiversity/languaging emphasize the social and political processes of globalization restricted to mobility in terms of psychical migrations flows and to virtual mobility as a result of technological developments. However, this interpretation of globalization is clearly too narrow. Globalization does not only affect the spread of people and channels for communication but also a number of other entities, like goods, ideas and concepts, of which language forms a subcase only. Phillipson (2006, 2009) convincingly argues that inter- and multinational trade and sciences use English as a global vehicle. If we adopt however a broader interpretation of globalization superdiversity-phenomena are not only boosted by psychical mobility but also by the spread of democratic norms set by supranational organizations, like the United Nation (Holton 2011: 106-108). As a consequence, autochthonous and indige- nous minority languages are empowered by the linguistic human rights principles set as new norms for global political and social behavior by supranational and international organizations. So, in this broader concept of globalization there is no principled reason 14 László Marácz to study superdiverse societies affected by migrations apart from societies which are superdiverse due to the empowerment of ethno-linguistic groups (Gilligan and Ball 2011). Furthermore, considering language as “resource” not only rejects the very existence of languages with an own form and identity but also as an insightful analytic concept to study politics and society. Note that without “languages” there are no language hierarchies and layers at which languages are represented and there are in fact no languages that are in competition for recognition. This point of view is however not attested in serious academic literature on the world system of languages and the conflicts between languages in this system (De Swaan 2001, Calvet 2006, Weber 2009). The second theoretical approach to superdiversity-phenomena has been put forward in Kraus (2012) who refers to these phenomena under the reference of “complex linguistic diversity”. Note that superdiversity in the sense of Jørgensen and Juffermans (2012b) neutralizes all political analyses of the phenomena related to superdiversity. The superdiverse linguistic phenomena are merely studied by themselves with the help of ethnographic linguistic methods without making any consequences for politics and society explicit. According to Kraus (2012: 9-10), however it is better to speak of “Euro- pean societies becoming more diverse in terms of incorporating new layers of diversity. The different building blocks (or layers) of diversity must themselves be regarded as becoming increasingly heterogeneous too” (Kraus 2012: 13). The latter is co-referring to what Jørgensen and Juffermans (2012b) call superdiversity. Kraus does not exclude the existence of languages as socio-political layers which can turn complex diverse themselves in the context of globalization. Consequently, the complex diversity approach distinguishes several independent linguistic layers, including different global lingua francas, like English; national languages; autochthonous minority and migrant languages and the interplay between these languages in terms of juxtaposition and intertwining. In sum, the theory of complex diversity allows at different levels of representations the concept of “languages” and includes also the phenomena of code-switching and -mixing. To conclude, according to mainstream sociolinguistics, languaging is the basic activity that people do when they produce language and communicate; the concept of languaging treats specific languages as something completely unnatural and rejects them as ideolo- gically constructed abstract notions that do not exist in real life. The European standard, national languages as we know them are created by the nation-states which were guided by a Herderian-type of nationalist ideology; the compartmentalizing between the national languages is artificial and these national languages are normative in the sense that they exclude all other languages and language variants on their territory (Heller 2011: 7). So, the proponents of the superdiversity/languaging theory marginalize the role of established languages in the process of speech production and communication. What is actually taken place is rather the use of linguistic resources from whatever language for communicative purposes. This is referred to in mainstream sociolinguistics as the polylingual norm2.

2 see for further discussion of the polylingual norm Blommaert and Rampton (2011), Blom- maert (2013), Hülmbauer (2011a,b), Jørgensen and Juffermans (2012a, 2012b), and Jørgensen, Rindler-Schjerve and Vetter (2012). On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 15

Observe that this has far-researching consequences for the treatment of bi- and multi-/plurilingual phenomena. In the superdiversity/languaging framework, bi- or plurilingual speakers are not considered speakers who command two or more separate, established languages but as “languagers” deploying two or more sets of linguistic features (Jørgensen and Juffermans 2012a). Consequently, the superdiversity/languaging framework does not support the primacy of languages in the case of multilingualism phenomena and the concept of bi- or multilingual speakers. This claim will be of crucial relevance in our argumentation below deciding upon the question whether the superdiversity/languaging framework is a legitime framework to tackle puzzles of linguistic diversity. The proponents of the superdiversity/languaging approach consider languages as normative, social constructs of which the boundaries are fluid and sometimes unclear and hence entities that are not existing in the real world. I agree with the claim that established languages are normative, social constructs but some of their properties, like fluidity or vagueness pop up only when they are contextualized. Furthermore, the fact that languages are constructs does not mean however that they lack a basic core, a prototypical grammatical and lexical system that is represented on the cognitive mind-state level, as Chomsky has argued for claiming that generative grammar is represented mentally on the level of the language faculty (Chomsky 2002: 8-9). A particular grammar is then a stable state that has been derived from the Universal Grammar and might vary from the initial state of the Universal Grammar due to parametric setting (Chomsky 2008: 233). The question of language-as-a-resource shows up also in the discussion on the role and form of global English.

Global English

With the proliferation of multilingualism and multilingual communication in the context of super- or complex diversity transnational communication strategies will become more relevant (Jørgensen (ed.) 2011, Kimura 2011). One of these transnational communication strategies involve lingua francas. A lingua franca is a bridge language that is used by interlocutors in a communicational events that is not their native language (i.e. L1) (Hülmbauer 2011b). It is clear that English is on the rise as a global lingua franca (Phillipson 2006, 2009). The position of global English is not unproblematic, though. There is the competition in the functional domains between global English and local languages, most often the official languages of nation-states. Local languages are losing more and more functional domains to English yielding Fishmanian diglossia. Furthermore, the status of the 16 László Marácz native speakers in the global version of English is not clear. The number of L2 speakers of English is now by far exceeding the number of L1 speakers, or to put it otherwise L2 speakers of global English are in the clear majority compared to the L1 speakers of English. The question arises: will the norms of the native speakers dominate the norms of global English as well or will new norms for global English emerge influenced byL 2-speakers of English? Note that there are different versions of English, like British English, American English and so on which makes it for the non-native speaker of English difficult to know what the precise norms of English are. Normally the norm-based version of English is British English, the standard variant of English that we know as BBC English and is being taught to L2 speakers of English in formal education across the globe. So the spread of global English is in principle the spread of English as a Foreign Language (EFL). I will refer to this norm-based, global bridge language of English as Lingua Franca En- glish (LFE). However, it has been argued that this variant is not the version which is spreading across the globe, but rather the English-based version that is mixing, intermingling and sampling with local languages as the outcome of language use and communication. Basically this variant of global English, including both the norm-based and the code-switched variants of English is labeled by Seidlhofer and her collaborators as English as a Lingua Franca (Seidlhofer 2013). Hülmbauer (2011a) defines ELF as follows: English as a lingua franca is the currently most wide-spread and most frequently used manifestation of the lingua franca mode. It is defined as the use of an English- based resource as a shared means of intercultural communication between speakers with different primary lingua-cultural backgrounds. ELF is to be viewed as a flexible mode of communication rather than as a fixed code.I t is not defined as a set of formal features but as a flexible, dynamic resource: linguistic form is driven by functional purposes. With mutual intelligibility between the participants as the overall aim, considerations of correctness are overruled by notions of effectiveness…ELF is individually shaped by its users and by implication not ‘the English language’. Rather, it is a variable intercultural adaptation based on English, which is determined by accommodative strategies between the speakers and which is typically characterized by plurilingual elements. ELF in this definition does not represent a restricted language resource. It can potentially take any form - from simplified to complex - and can potentially fulfill any function - from a basic interaction to the most elaborate argument. The discussion of different types of global English ties in with the discussion of languaging introduced above. The question is which variant of English is promoted. The global variant of standard English, i.e. LFE follows a precisely determined set of norms on the use of correct language and effective communication, whereas the variants of English connected to the English-based resource ELF can be used on an individual basis without any restrictions. In practice, the latter will be a highly code-switched English based-variant mixing with local languages yielding an infinite number of individual or more local forms, i.e. neologisms in spelling, grammar, semantics, pronunciation and On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 17 syntax of English. All these different variants, styles, repertoires and so on are numero- us instances of code-switching in fact (Edwards 2012: 34-38). So, the most important difference between LFE and ELF boils down to the question of ‘normativity’ but there are more differences. In case of the variants produced by languaging or code-switching there is no need for any special instruction. It is enough to pick up simplified and basic variants which can be done from the media and youth culture. The code-switched variants have low communicative potentials. It is not possible to use these variants in cases of sophisticated speech, as is also stressed in Backus (2012). Studying the multilingual linguistic landscape of Utrecht In order to decide whether the superdiversity/languages approach makes the right predictions let us investigate a case of a bi- or multilingual landscape in an urban setting. This is considered to be a very important hunting ground for the proponents of the superdiversity/languaging approach. All major European cities are linguistically so diverse that they have been characterized as superdiverse (Blommaert 2012, 2013). I will discuss a case of an interplay between global English and local Dutch in the linguistic landscape of the city of Utrecht. Utrecht is a quickly expanding dynamic city right in the centre of the Netherlands. It is the fourth city of the Netherlands in size with around 350.000 inhabitants and functioning as the most important infrastructural railroad and motorway hub. The inner city has largely retained its old structure and buildings from the Early Middle Ages, like the city’s characteristic Dom Tower of 112 meters high, belonging to the former Dom cathedral. Another landmark is the old canal structure that runs in the inner city. The most prominent canal is the Oudegracht (Old Canal) which is a curved canal that is partly following an old arm of the river Rhine. The ground excavated was used to raise the sides of the canal creating a two-level street along the canals. This system functioned in fact as an inner city harbor and the cellars were used to sup- ply warestores at street level. Nowadays many of these cellars have been converted into restaurants and cafés3. One of these restaurants at the Oudegracht is De Oude Muntkelder (The Old Coin Cellar) that is a traditional Dutch pancake restaurant, in Dutch “pannenkoekenrestaurant” (pancakesrestaurant), see picture 1. At the front of the cellar there is an advertisement text on a banner (see picture 2). This text is a bilingual English-Dutch text qualifying as an instance of “superdiversity”. The line that is written on the highlighted (dark red) strip states “All-you-can-eat voor 12,50” (All-you-can-eat for 12.50). Here “All-you-can-eat” (abbreviated as AYCE) is an English phrase, i.e. actually an English sentence that consists of basic words that every Dutch citizen who has attended primary school is able to read and understand. The hyphens between the English words warn the reader however that the phrase should not be interpreted as a plain sentence describing a rudimentary action of “unlimited eating” but the phrase “All-you-can-eat” should rather be interpreted as an adjective referring to a nominal concept. Hence,

3 see the pictures 1, and 2 which illustrate the two-level street along the Oudegracht. The pictures in this article were taken by the author on June 15, 2014 in the city of Utrecht. 18 László Marácz

Picture 1 the phrase is modifying a noun yielding something like “All-you-can-eat buffet or restaurant”. In this sense, “All-you-can-eat” is referring to an American sales concept and is closely related to a family of buffets, including the French buffet, the Swedish smörgåsbord, the Chinese dim sum, the Japanese conveyor belt shushi restaurant and the Brazilian-style rodizio buffets, where customers pay a fixed fee and then they can help themselves to as much food as they wish to eat in a single meal. So, the concept of “All-you-can-eat buffet or restaurant” has its own history and is rooted in early and newer stages of globalization4. Note that the English phrase “All-you-can-eat” referring to the sales concept cannot be rendered into Dutch by translating the English phrase word-by-word yielding “alles wat je kunt opeten” (all what you can up-eat-infinitive). This Dutch counterpart has a literally meaning clearly lacking the American sales concept reference. Hence, the English phrase on the front of De Oude Muntkelder has been chosen to express the American sales concept because in the Dutch language no such counterparts exists. Note that here globalization clearly interacts with a local old Dutch (and Belgium) tradition of serving pancakes exclusively in a restaurant referred to above as “pannenko-

4 the globalization of food and food services has been analysed extensively in the literature. On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 19

Picture 2 ekenrestaurant”, as is indicated by the banner on picture 25. The local Dutch tradition is emphasized by the name of the restaurant itself, De Oude Muntkelder (The Old Coin Cellar). Nowadays in the age of digital money a “coin cellar” to store coins is really something of the past. Furthermore, the decoratively-styled ‘D’ of the Dutch definite article D‘ e’ (the) reminds us of a medieval codex where decorative styling of initial letters was common. However, the English phrase ‘Free Wifi’ on the sign indicates that the localD utch traditional restaurant is connected to the globalized world. The trademark name Wifi also spelled as Wi-Fi or WiFi, refers to local area wireless technology that allows electronic devices, like personal computers, and so on using specific radio waves from an Internet access point. The question now is: is the bilingual English-Dutch text on the sign targeting Dutch or international (English speaking) guests and tourists? However, a closer inspection

5 scholars of globalization refer to the complex interaction between the global and local as ‘glocalization’ which is characterized by cultural borrowing (Holton 2011: 14-15). Steger (2009: 77) claims that the resulting expressions of cultural ‘hybridity’ cannot be reduced to clear-cut manifesta- tions of ‘sameness’ or ‘difference’. According to him, such processes of hybridization have become most visible in fashion, music, dance, film, food, and language (see also Marácz 2011). If this is correct, linguistic ‘glocalization’ phenomena analysed in this paper are a subcase of a much broader cultural pattern referred to as “hybridization”. 20 László Marácz of the sign reveals that the message on the sign is not targeting the latter. Although the Dutch “pannenkoek” and its English equivalent “pancake” are cognates it is not clear that the foreign tourists will immediately recognize the word “pannenkoekenrestaurant” as a restaurant where pancakes are served exclusively. The English speaking foreign tourist will however be able to make sense of two parts of the highlighted phrase “All- you-can-eat voor 12,50”. As was stated the phrase “All-you-can-eat” consists of basic English words, probably known by most of the tourists wherever they come from and the phrase “12,50” consists of universal signs, i.e. ciphers that are understood as marking the amount of euros “All-you-can-eat” costs. However, the Dutch preposition “voor” (for) demonstrates that these phrases are embedded in a Dutch-based syntactic expression6. So, it may be concluded that the focused message on the banner is targeting a Dutch audience in the first place. Still, both the Dutch and foreign visitors might be confused when attempting to interpret the sign on the front of De Oude Muntkelder linguistically. The foreign, non-Dutch speaker might not understand “voor” being unable to link Dutch “voor” to English “for” or the international tourist might interpret “voor” as the English time expression “before” and will be frustrated that he/she missed the opportunity of “All-you-can-eat” in a traditional Dutch pancake restaurant, when showing up after 12.50 pm. Dutch tourists will probably understand the basic meaning of the English “All-you-can-eat”, as we pointed out above but not all of them might be completely certain about the concept it refers to. The Dutch phrase “maandag tot en met donderdag” (Monday until Thursday) below the highlighted phrase makes it clear to the Dutch audience what the time interval is for this “unlimited eating for a fixed amount of 12.50 euros”.T his crucial information will not get through to the foreign visitor not speaking any Dutch. Eating pancakes unlimitedly in De Oude Muntkelder on Friday or in the weekend might turn out to be much more expensive than the 12,50 euro of the “All-you-can-eat” interval. The foreign tourist might interpret this as a smooth tourist trap and a trap from which the local Dutch tourist is exempted. Although this might be the outcome of a series of misinterpretations let us assume that restaurant managers in Utrecht are not trying to swindle their foreign customers. Let us conclude. First of all, in order to get optimal insight into the constructions and their meanings an exclusive linguistic analysis will not do, although a strict linguistic analysis of the constructions and phrases involved is basic to any analysis. At least in connection with two phrases ethnographic research needs to be conducted, including the local origin and social function of Dutch pancake restaurants; and furthermore, the “All-you-can-eat buffets” and its globally localizing variants as instances of hybridization processes induced by globalization. Although, this research should be elaborated on a much wider scale than has been undertaken in

6 prepositional phrases and their (nominal) complements in Dutch syntax, like the XP-PP construction above were first analysed in a generative framework by Koster (1978). On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 21 this paper for now the observation is sufficient that in this local-global ethnographic interplay “mixing” of languages appears. Note now that above it was concluded that the focused phrase in the banner text is Dutch-based and that the messages on the banner target a Dutch-speaking audience, although two English phrases are interwoven in the text. So, in this case of linguistic diversity we do not have to do with at randomly used linguistic, i.e. lexical features from Dutch and English but with linguistic expressions that have a Dutch-base. Hence, there is no reason to treat these data in a linguistic analysis otherwise than a classical case of code-switching, i.e. the use of two, sometimes more, languages in the same linguistic event (Backus 2012). Code-switching in this banner text from Dutch to English is triggered by the fact that there are no Dutch words or expressions available for the concepts connected to typical globalization expressions, like “AYCE” and “Free Wifi”7. Hence, English language words or expressions are inserted in the Dutch base. What looks like languaging resulting from the spelling out of linguistic, i.e. lexical features from different language resources is in fact a regular case of code-switching with Dutch as the basic language. The fact that the inserted English words and expressions from the vocabulary of “globalization”, like words and expressions from the domains of management and sales techniques and IT-technology for which there are no proper equivalents in Dutch available provides no reason to set aside Fishmanian diglossia8. In Fishmanian diglossia two separate languages with their own form and identity and not sole language features participate in code-switching.

Beyond the state of affairs

In the course of their history nation-states have been trying to standardize, codify and lexically expand their language selected to become the official language and purifying a hybrid or creolized variant to strengthen the identity of the imagined homogeneous language community. Multilingual countries recognizing the languages spoken on their territory as official languages have been installing language regimes to develop arrangements for multilingualism (Pool 1990). It is true that the politics of language has led in many cases to the disappearances of dialectical heritages, linguistic conflicts and even wars (Witte andV an Velthoven

7 “Free Wifi” appears sometimes with the Dutch adjective “gratis” instead of its English counterpart “free” yielding “gratis Wifi”.T his nominal phrase [A N]NP with two lexical items could be analyzed as a case of “languaging” only but the full English form on the banner does not affect the analysis as a case of a Dutch based code-switching due to the fact that “Free Wifi” is in fact the regular expression. 8 see for a good introduction to Fishmanian diglossia García et al. (2006), and May (2012: 2 and the references cited therein). 22 László Marácz

2011, Calvet 1998) but the nation-state ideology with its norms of monolingualism and “pure” language that prescribe only to “one” language attempting to create homogeneous speech communities has also made possible the rapid modernization of states, and the spectacular growth of living standards, at least in the modern world. Nation-states with their uniform citizenship and language have provided a successful response to facilitating inclusion, developing social cohesion, and making effective communication on a sophisticated level laying the basis for modernization and innovation. The opposition between nation-state ideology and the ideology of globalization and Europeanization generating linguistic diversity positioning the nation-state on the harmful side and globalization and Europeanization forces on the positive side is too simplistic and naïve9. The forces of political, economic and cultural dominance in the context of globalization have led to a number of negative consequences for languages, including language loss, language death and ineffective special programs for reversed language shift and revitalization (Phillipson 2006, 2009; May 2012: 206-225). Fishman and other sociolinguists have been teaching us about these consequences of globalization already decades ago (García et al. 2006). Due to the pre-eminence of global English most languages have ended up in a state of diglossia losing more and more functional domains. The pidginization and creolization of local languages have however not started with the global expansion of English, however. Spanish has affected the languages within its colonial empire in a similar way much earlier (Mignolo 2000: 236-237, Hamel 2005, Mar-Moli- nero and Stewart 2009)10. Hence, the present-day global diglossic state of affairs has nothing to do with the English language as such but only with its hegemonic aspirations (Filhon 2013). The assumption that the alternative ideology to the nation-state ideology, i.e. laissez faire policy like in the European Union will lead to the equality of languages in the European language constellations is contested, even though the equality of languages is officially declared11. Weber (2009) argues that in case of linguistic contact

9 this position is defended in Jørgensen, Rindler-Schjerve and Vetter (2012). 10 interestingly, sometimes a language based on code-switched variants could develop under special local circumstances where peripheral territories could remain outside the political pressure of centralized power, like the cosmopolitan port of Trieste in the Habsburg Empire where a creolized vehicular, later labeled Triestine, developed based on Northern Italian dialects and extensive lexical loans from neighboring German and Slovene. This Triestine language even has produced its own literature (Deželjin 2012). 11 all official languages of the member-states of the Union are official languages in the institutions of the EU. This is guaranteed by language regulation 1/1958. As of today, the EU recognizes 24 official languages. The language situation is therefore hard to manage. The opposition of “official” versus “working” language has become more important in the Brussels institutions and is practically used as a solution to circumvent a “multilingual Europe”. This difference between official and working language is defined in article 6 of the language regulation: the institutions are allowed to freely choose their own language regime. Although language regulation 1/1958 is formally opera- On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 23 languages tend to form a hierarchy. He points out that in the European Union language conflicts are fought out due to fact that the institutional language regime is tending towards English monolingualism and that regional and minority languages have not received full recognition within the European Union. He concludes that these tensions will not ease in the near future. Itkonen (2008) argues that “language” has different meanings. According to him, languages are primarily social constructs and hence a specific language e.g. English has a normative base to its mental-cognitive representation but this is considered by Itkonen less relevant than its socially constructed basis. The English language character of a dictionary of English is something that is common to or shared by all speakers of English. I agree with Itkonen that languages are a social construct but that their identi- fiable core values, like a recognizable grammar and vocabulary are not less relevant for the analysis to understand the grammar and the world we live in, as has been argued for by Chomsky since his first writings on the theory of syntax C( homsky 2008: 31-32). But it is not these aspects of a specific language that should feed into devices for language policy and linguistic diversity management (Ricento (ed.) 2006, Spolsky 2009, Marácz 2012, Johnson 2013). Neither are the spontaneous linguistic phenomena studied by linguistic ethnography relevant for this, maybe only the impact of these phenomena on collective identity building might feed into devices for language policy and linguistic diversity management. There is no principled reason to regulate these phenomena. They are the witnesses of a free society and the creative force of mental cognitive processes that are able to counterbalance the introduction of Orwellian Newspeak (Pool and Grofman 1984). Devices for language policy and language planning have everything to do with an institutionalized society that is based on normative concepts, including languages. So a policy of linguistic diversity management must guarantee the use of languages in a normative sense. The theory of complex diversity put forward in Kraus (2012) distinguishing different layers of languages and their interaction is one way to account for that. There is however no reason to call classical linguistic cases of code- switching and -mixing otherwise as is done in the superdiversity/languaging framework. This framework is even misleading for political and social hierarchies of languages are not taken into account, such as diglossia puzzles and it abstracts away from norms and linguistic categories, i.e. languages. These assumptions make clearly the wrong predictions and hence the superdiversity/languages framework should be rejected. The proponents of the superdiversity/languages approach should be given credit for going beyond the classical linguistic observation of code-switching and -mixing, although the superdiversity/languaging theory does not reflect upon what globalization adds to this, like the empowerment of languages, the intensity of the phenomena, the exponential rise of the code-mixing combinations, and language revitalization. A grave mistake has been to turn the tables and to set the theory of linguistic norms and categories aside. This move has even generated an ideological concept of a global lingua franca, ELF which tive, the practical situation is developing towards a domination of English as the working language in the European Commission (see Phillipson 2013). 24 László Marácz is and remains a vague concept12. The complex diversity approach keeps the best of both worlds. But it is clear that linguistic categories, like languages are supported by empirical data as presented above and hence the starting point of any analysis should take this into account. However, it is clear that it will be necessary to rede- fine and fine-tune the complex diversity concept.I t is unavoidable that typologies, new concepts should be added to this theory that characterize and define the effects of globalization on multilingual environments and communication. This also may lead to the disappearance of the term complex diversity itself. Indeed it is needed to go beyond the state of affairs to understand the linguistic diversity phenomena induced by globalization on a much deeper level.

Bibliography

Backus, Ad 2012: Code-switching. http://toolkit.socsci.uva.nl/docs/code-switching.html Backus, Ad, Gorter, Durk, Knapp, Karlfried, Schjerve-Rindler, Rosita (†), Swanenberg, Jos, Thije, Jan D. ten, Vetter, Eva 2013: Inclusive Multilingualism: Concepts, Modes and Implications. European Journal of Applied Linguistics 2013: 1(2): 179-215. Blommaert, Jan 2010: The Sociolinguistics of Globalization. Cambridge: Cambridge University Press. Blommaert, Jan 2012: The Chronicles of Complexity: Ethnography, Superdiversity, and Linguistic Landscapes. Tilburg Papers in Culture Studies Paper 29. Tilburg University. Blommaert, Jan 2013: Language and the Study of Diversity. Tilburg Papers in Culture Studies Paper 74. Tilburg University. Blommaert, Jan, Rampton, Ben 2011: Language and Superdiversities – An online journal published by UNESCO & MPIMMG 13 (2): 1-21 http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002147/214772e. pdf#214781. Bourdieu, Pierre 1991: Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press. Calvet, Louis-Jean 1998: Language Wars and Linguistic Politics. Oxford: Oxford University Press. Calvet, Louis-Jean 2006: Towards and Ecology of World Languages. Cambridge: Polity. Chomsky, Noam 2002: On Nature and Language, edited by Adriana Belletti and Luigi Rizzi. Cam- bridge: Cambridge University Press. Chomsky, Noam 2008: The Essential Chomsky, edited by Anthony Arnove. New York: The New Press. Deželjin, Vesna 2012: Reflexes of the Habsburg Empire Multilingualism in some Triestine Literary Texts. Jezikoslovlje 13.2 (2012): 419-437. Edwards, John 2012: Multilingualism. Understanding Linguistic Diversity. London: Continuum. Filhon, Alexandra 2013: Linguistic Practices in Migration Models of Integration, Language Policies and Establishment of Social Hierarchy of Languages. INTERACT Research Report 2013/02.

12 this conclusion unambiguously shows that there is a need for global lingua francas that are defined on the basis of norms. LFE is such a candidate but also Esperanto is a solid candidate having a normative grammar and vocabulary par excellence. On norms and linguistic categories in Linguistic Diversity Management 25

San Domenico die Fiesole: Robert Schuman Centre for Advanced Studies, European University Insitute. García, Ofelia, Peltz, Rakhmiel, Schiffman, Harold 2006: Language Loyalty, Continuity and Change: Joshua A. Fishman’s Contributions to International Sociolinguistics. Clevedon: Multilingual Matters Ltd. Gilligan, Chris, Ball, Susan 2011: Introduction: Migration and Divided Societies. Ethnopolitics 10:2, 153-170. Grin, François, Marácz, László, Pokorn, Nike K., Kraus, Peter A. March 2014: Mobility and Inclusion in Multilingual Europe: A Position Paper on the MIME Project.http://www.mime-project.org/ resources/MIME-POSITION-PAPER-V4.pdf [5 October 2014]. Hamel, Rainer Enrique 2005: Language Empires, Linguistic Imperialism, and the Future of Global Languages, Universidad Autónoma Metropolitana, Department of Anthropology México, D.F. http://www.hamel.com.mx/Archivos-PDF/Work%20in%20Progress/2005%20Language%20 Empires.pdf. Heller, Monica 2011: Paths to Post-Nationalism: a critical Ethnography of Language and Identity. Oxford: Oxford University Press. Holton, Robert J. 2011: Globalization and the Nation State. Second Edition. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Hülmbauer, Cornelia 2011a: English as a lingua franca (ELF). http://toolkit.socsci.uva.nl/docs/elf. html Hülmbauer, Cornelia 2011b: Lingua franca. http://toolkit.socsci.uva.nl/docs/franca.html. Itkonen, Esa 2008: The central Role of Normativity in Language and in Linguistics. In Zlatev, Jor- dan, Timothy P. Racine, Chris Sinka and Esa Itkonen (eds): The Shared Mind: Perspectives on Intersubjectivity. Amsterdam: John Benjamins, 279-305. Johnson, David Cassels 2013: Language Policy. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Jørgensen, Jens Normann, Juffermans Kasper 2012a: Languaging. http://toolkit.socsci.uva.nl/docs/ languaging.html. Jørgensen, Jens Normann, Juffermans Kasper, 2012b: Superdiversity. http://toolkit.socsci.uva.nl/ docs/superdiversity.html. Jørgensen, Jens, Rindler-Schjerve, Rosita, Vetter, Eva 2012: Polylingualism, Multilingualism, and Plurilingualism. http://toolkit.socsci.uva.nl/docs/polylingualism.html Jørgensen, Jens Normann (ed.) 2011: A Toolkit for Transnational Communication in Europe. Copenha- gen Studies in Bilingualism 2011. Vol. 64. University of Copenhagen, Faculty of Humanities. Kimura, Goro Christoph 2011: Eine Typologie interlingualer Kommunikationsmöglichkeiten. In Cyril Brosch and Sabine Fiedler (eds.): Florilegium Interlinguisticum: Festschrift für Detlev Blanke zum 70. Geburtstag. Frankfurt am Main: Peter Lang, 29-46 Kloet, Jeroen de 2014: Looking for a Gown – Creative Production in a Mimetic World. Inaugural address, University of Amsterdam. Koster, Jan 1978: Locality Principles in Syntax. Dordrecht: Foris. Kraus, Peter A. 2012: The Politics of Complex Diversity: A European Perspective. Ethnicities Vol. 12 Nr. 1 (February 2012): 3-25. Marácz, László 2011: Hybridity as a characteristic Feature of Globalization. In Jóla Róka (ed.): Glo- balization, Europeanization and other transnational Phenomena: Description, Analyses and Generalizations. Budapest: Budapest College of Communication and Business, 14-30. Marácz, László 2012: Multilingualism in Europe: Policy and Practice: Introduction to Part 1. In Marácz, László and Mireille Rosello (eds.): Multilingualism and transnational Communication Strategies in Europe: From Hapsburg to the European Union. Multilingual Europe, multilingual Europeans (European Studies 29). Amsterdam-New York: Rodopi, 21-35. Marácz, László 2014: The Politics of Multilingual Communication: Case Studies and Research Agen- das. In: Sarah Craze and Frieder Lempp (eds.): Communicating Conflict: a Multi-disciplinary Perspective. Oxford: Inter-Disciplinary Press, 45-61. 26 László Marácz

Mar-Molinero, Clare and Stewart, Miranda (eds.) 2009: Globalization and Language in the Spanish- speaking World: Macro and Micro Perspectives. Basingstoke: Palgrave Macmillan. May, Stephen 2012: Language and Minority Rights: Ethnicity, Nationalism and the Politics of Lan- guage. Second Edition. New York: Routledge. Mignolo, Walter D. 2012: Local Histories/Global Designs: Coloniality, Subaltern Knowledges, and Border Thinking. Princeton: Princeton University press Phillipson, Robert 2006: English-Only Europe? Challenging Language Policy. London: Routledge Phillipson, Robert 2009: Linguistic Imperialism Continued. New York: Routledge. Phillipson, Robert 2012: How to strengthen the Sociolinguistics of Globalization: A Review Article based on Challenges in the Sociolinguistics of Globalization. Critical Discourse Studies 9(4): 407-414. Phillipson, Robert 2013: Multilingual Europe: Multilingual Europeans. Journal of Contemporary European Studies 21(2): 315-316 Pool, Jonathan and Grofman, Bernard 1984: Language as Political Control: Newspeak Revisited. Paper Prepared for the 1984 Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington, D.C., 30 August to 2 September, 1984. Pool, Jonathan 1990: Language Regimes and Political Regimes. In Brian Weinstein (ed.): Language Policy and Political Development. Norwood, New Jersey: Ablex, 241-261. Ricento, Thomas (ed.) 2006: An Introduction to Language Policy: Theory and Method. Oxford: Blackwell Publishing. Seidlhofer, Barbara 2013: Understanding English as a Lingua Franca: A complete Introduction to the Theoretical Nature and Practical Implications of English used as a Lingua Franca. Oxford: Oxford University Press. Spolsky, Bernard 2009: Language Management. Cambridge: Cambridge University Press. Steger, Manfred B. 2009: Globalization: a very short Introduction. Oxford: Oxford University Press. Swaan, Abraham de 2001: Words of the World: The global Language System. Cambridge: Polity Weber, Peter J. 2009: Kampf der Sprachen: Die Europäischen Union von der sprachlichen Zerre- ißprobe. Hamburg: Krämer. Witte, Els and Velthoven, Harry van 2011: Languages in Contact and in Conflict. The Belgian Case. Kalmthout: Uitgeverij Pelckmans.

Web pages accessed 14 June 2014. 27

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 27–36

Mi c h a e l Fa r r i s

The psychological economy of the English language industry

Abstrakt (Psychologiczna ekonomia przemysłu języka angielskiego). Podczas gdy nie istnieje obiektywna potrzeba funkcjonowania języka angielskiego jako międzynarodowego, istnieje subiektywna potrzeba odgrywania przez niego takiej roli. Dla wielu osób znajomość języka angielskiego jest częścią międzynarodowej lub nowoczesnej tożsamości. Pod tym względem język angielski stał się produktem konsumenckim, jak Coca Cola czy smartfony. Genialnym chwytem marketingowym jest fakt, iż nie jest rozpoznawany jako produkt przez tych, którzy płacą za naukę. Istnieje także szereg szczególnych warunków dotyczących języka angielskiego, które wpływają na jego funkcjonowanie i marketing. Najważniejszym z nich jest fakt, iż różne odmiany angielskiego są także nośnikami tożsamości narodowej. Stwarza to swego rodzaju paradoks: im lepiej angielski funkcjonuje jako język narodowy, tym gorzej sprawdza się jako „neutralny” język międzynarodowy i vice versa. Dotychczas nie znaleziono jeszcze żadnego rozwiązania dla tego problemu, przyczyniającego się również do szczególnej ekonomii przemysłu języka angielskiego, w której nauka języka jest dobrem prywatnym, a osoby nieopłacające nauki są tym samym wykluczone z dostępu do niego.

Abstract. While there is no objective need for English to function as an international language, there is a large, subjective need for English to play that role. Indeed, for many people knowledge of English is part of an international or modern identity. In this regard English has become a consumer product, rather like Coca Cola or smartphones. Part of the genius of its marketing is that it is not recognized as a product by most of those who pay for it. In addition, there are a number of particular conditions surrounding English that affect its functioning and marketing. The most important of these is that different varieties of English have not been released as carriers of national identity. This creates a contradiction in the use of English internationally; the better it works as a national language, the worse it works as a “neutral” international language, and vice versa. No solution to this contradiction has yet been found and it is a contributing factor to the peculiar economics of the English industry in which the learning of English is a private good for which non-payers are excluded from access. 28 Michael Farris

Introduction

This unprecedented spread of English can only partly be described as an accident of history or a chance development. It is at least partially, the product of long term, conscious policy by the governments of the United Kingdom and the United States, the twin linguistic superpowers as described in Phillipson 1992. Throughout the world, a product known as English as a Foreign Language or English as a Second Language (both hereinafter ESL) as has been very successfully promoted. The marketing of this product has been so successful that a large majority of the consumers involved do not necessarily realize that it is a product even as they pay, often dearly, for it. One result is that for many non-native speakers of English, a high level of competency in the language is part of an international modern identity. In this way, English has become a consumer product not unlike Coca Cola or smartphones. The spread of English has gone hand in hand with what might be called the English language industry (hereinafter ELI), that is the sum of goods and services connected to the teaching of ESL and publishing in English and has also been accompanied by the growth of an academic sub-discipline studying both the mechanics of how the product is spread and the effects of its marketing. But in the abundant literature on ESL, it appears there are still some areas that few if any researchers have chosen to address. This paper will attempt to examine some of them suggesting some directions of research.

Uncertainty about how many people speak English

For such a widely scrutinized language there appear to be a number of areas where basic information is unclear or subject to contrasting interpretations. English at present has an undetermined number of speakers. Estimates are similar for native speaker but fluctuate wildly for non-native speakers.S o that Ethnologue (a website on the world’s languages) estimates about 355.5 million L1 users (from Crystal 2003) and about 505 million L2 users (no source given). Neeley (2012) however counts almost 385 million native speakers and 1,365,000,000 people who can speak English “at a useful level”. An idea of how inexact estimates can be gained by Graddol (2014: 68), in which he claims that no one really knows how many people speak English at what level in India with estimates ranging from 55 to 350 million. It is easy to imagine a similar lack of exact knowledge in many other developing countries. The most common method of estimation is self-reporting. This is obviously problematic as different speakers tend to either over-estimate or under-estimate how well they speak a foreign or second language. Another problem is that there is no universally accepted definition of “native speaker” and no way to measure the actual, as opposed to reported, competence of second The psychological economy of the English language industry 29 language users. There is also a large grey area of semi-native speakers (particularly in multi-lingual former British colonies) who use English extensively or exclusively in their professional lives either in business, government or education but do not use English as a home language. These speakers may be extremely fluent but lack some kinds of proficiency that speakers from monolingual societies have. The figures for official recognition are also deceptive, as English has no actual legal status in some countries where it is the primary language (such as the United States and United Kingdom). Also, there is a trend in recent years for countries with no special history with or connection to English speaking countries (such as Rwanda and Madagascar) giving the language “official” status (later rescinded in the case of Madagascar) for reasons that are not clear beyond the current rulers’ educational experience in an English environment.

The internal contradiction of international English

Although the term “Standard English” is very common, there is actually no one standard that all users agree upon. Many areas of the language, especially lexicon and to a lesser extent spelling, morphology and syntax are subject to debate and even within single countries there is often no agreed upon standard. Clearly the commona- lities outweigh the differences and do not seriously impair direct communication but the lack of standards affects international communication in various ways. The most critical of these results in an enduring and yet still unsettled issue regarding English in international settings concerns the question of who has the right to decide what usage is ‘correct’ and ‘incorrect’? And this goes to an inner contradiction of ESL and English as an international language. One result of the unrecognized debate over standards is the study of “World Englishes” (Kachru 1990) which concentrates on localized varieties of the language, especially, though not exclusively, concentrating on varieties in former British colonies in the developing world. He divides countries into an inner circle where English is used in all areas of life by a large majority of the population, an outer circle where English is mostly not a home language but serves institutional purposes and an expanding circle where English has not historic or government role but is widely taught as a foreign language, especially for international purposes (hereinafter these terms are used according to Kachur’s usage). This derives from the fact that as English has spread as the pre-eminent international language it has not lost its position as a carrier of national identity. Therefore speakers of different national varieties of English carefully preserve distinct local standards and these serve, within the inner circle as symbols of national cohesion and pride. This means that native speakers’ interests in maintaining different standards are often at odds with those using English as a second language who would be better served with a more unitary set of norms. 30 Michael Farris

The problem is largely centered in conflicting desires of native speakers, who are almost entirely left out of the literature of ESL. But the development and spread of ESL as a marker of international identity has not released English, in various forms, from serving as a marker of local identity for native speakers and this shapes attitudes toward non-native varieties. One the one hand they appreciate and encourage non-native speakers but may become uncomfortable when non-native speakers approach native level – all ethnic groups want an insider code that only they have free access to. Among native speakers from different countries this is less of a problem as various national varieties clearly mark national identity in a way similar to the way that unique national languages do. The more standards are controlled by native speakers, the less suited English is for fair international communication. Not only is usage, as determined by native speakers different between different countries but it changes faster than textbooks and dictionaries can keep up with. It also means the longer ago a non-native speaker finished the active learning stage the more likely their usage is liable to be dated. Native speakers will usually understand those whose active education ended years previous but the L2 speaker might have problems with changing meanings from L1 speakers. On the other hand, the more non-native speaker usage (when it conflicts with native usage) is accepted, then the less English functions as a language that can express national ethnic identity. This conflict is rarely recognized but is present to some degree in all usage of ESL. Non-native learners often aspire to native like usage but the closer they get the less natives are satisfied.A lso, the more popular an expression becomes among non-native users the less attractive it is to native speakers. To the extent that this conflict between the interests of native and second language speakers is acknowledged, it is often with regard to pronunciation, as in Jenkins (1998). Jenkins also (2000) argues for uncoupling native norms from the expansion of what she calls a “Lingua Franca Core”. In 2002 Timmis found that a clear majority of students (excluding those from India, Pakistan and South Africa) aspired to native-like norms in pronunciation and grammar. Graddol (2003) argues that as non-native speakers overshadow native speakers in numbers, new norms generated by them could replace native norms but he does not outline any mechanism for this happening. Ketabi and Shomoossi (2007) argue for native like norms in pronunciation and grammar but not in “sociopragmatics” where intercultural factors need to be taken into consideration. Kilickaya (2009) recognizes the validity of non-native norms (for example distinct forms found in Indian English) in their own context but argues that they could lead to misunderstandings in international contexts. Cogo and Jenkins (2010) argue for incorporating the de facto status of English as the EU’s Lingua Franca into its language policy so that a European English as a Lingua Franca (ELF) not bound by native norms can flourish.B raine (2013) while supportive of the concept of non-native teachers reports that many lack “commitment” to English as a language and do not use it outside of class. Canagarajah (2013) paints a picture, perhaps unwittingly, where learners will need to learn not only native norms but also a variety of non-native forms and be able to shift between them. Subtirelu (2015) surveying student evaluations of non-native speakers teaching mathematics at American universities found that many students were The psychological economy of the English language industry 31 dissatisfied with teachers with non-native accents and tended to either give them worse evaluations or to comment on their accents even when giving good evaluations. Some people desire a kind of “neutral” International English (at a European or even global level). While some simply hope that such a standard will somehow evo- lve, others are actively working to create one. One interesting example of this kind of project is Globish, the brainchild of a French businessman, Jean-Paul Nerriêre, who used English in business for many years. He noticed that often native-speakers were at a communicative disadvantage when non-native speakers predominate and he set out to create a subset of the language that people could easily learn for second language communication. He has repeatedly claimed that he has no aspirations for Globish becoming a literary language (or literary standard) and communicative (rather than native-like) competence is the only goal. Unfortunately, as in the case of Basic English, the elaboration of Globish begins and ends with radical restrictions of vocabulary including many ‘international’ words so that piano becomes instrument with black and white keys. There has been some media interest in the project but the greatest commercial interest seems to be as an introduction to more conventional native-centered English and not as an alternative to traditional teaching for those who only wish to use English as a secondary language for specific, mostly business, purposes. There has been a rapid expansion of the field of “WorldE nglishes”. With this have come calls for respect to be given to non-native norms. Still, the place of traditional norms established by native speakers seem as secure as ever and there seem to be no mechanisms for this to change. It is possible to argue that promotion of concepts such as the Lingua Franca Core could do students more harm than good. All descriptions of the LFC (and similar systems) are based on the idea of simplifying the phonology of non-native speakers’ spoken English in the interests of comprehensibility. But it is precisely comprehensibility that could suffer. Students who can understand a particular native norm will have no trouble understanding reduced systems. But those whose learning has been built around hearing and producing a reduced subset of native phonology will have greater difficulties in understanding any native variety, especially with regard to intonation and contrastive stress which play important pragmatic and discourse functions in native varieties. This could eventually place students in the unenviable position of only being able to effectively communicate with non-native speakers.

English as a private good

In economics, a commodity is something that can satisfy human wants or needs and can be marketed. Commodities can be further broken down into services, which are more intangible and goods which are more tangible. 32 Michael Farris

While the ELI is centered around the delivery of services, for example in the form of teaching, it can be argued that the object of study, the language itself is treated as a good, specifically as a rivalrous good, that is one which consumption, or acquisition, by one party prevents consumption or acquisition by others. In practice, English in the ELI is an excludable good in that non-payers can be and are excluded from access. This makes it a private good. One example of how this works in practice can be seen in the English Proficiency Index, a report that ranks countries by level of English proficiency in the populatio- n(www.ef.pl/epi/). It is produced by EF Education First, a private education company that specializes in English language teaching. The data for the ranking is gathered by free online tests that are used for language placement. While a country must have 400 tests to be included in the ranking participation is completely self-selecting and no demographic information is taken. Countries are ranked both on a Likert-like five level scale (Very High Proficiency, HighP roficiency, Moderate Proficiency, Low Proficiency and Very Low Proficiency) and absolutely in relative rankings. In the fourth edition of the survey, released in November of 2014 (on the basis of 750,000 tests taken in 63 countries). Denmark placed first among the seven countries with Very High Proficiency andI raq placed last among the 19 countries with Very Low Proficiency (www.ef.pl/epi/). Reaction to the test in English language media in Europe placed much more importance on the relative than absolute rankings with headlines such as “Swedes no longer ‘world’s best’ at English” (thelocal.se 2014), “Norway slumps in English language skills” (thelocal.no 2014) “Danish adults the best non-native speakers of English in the world” (cphpost.dk 2014). One of the reasons for this is that at present there is no agreed upon acceptable level of non-native usage and the ultimate (if almost never completely realized) goal of English instruction is to mimic the use of native speakers, especially from the Uni- ted States and United Kingdom. Among other results of this is employment prejudice against non-native speaking teachers outside of their own language environments. In recent years this has led to the creation of the TEFL Equity Advocates, which advocates for equal treatment for NNESTs (Non-native English speaker teachers) in ESL employment, both in their home countries and abroad. Both the reaction to the relative rankings of the English ProficiencyI ndex and the creation of TEFL Equity Advocates tend to reinforce the idea that at present English is hardly a neutral international language and the acquisition of the language by large percentages of the population is seen as a zero-sum game in that there is no way for all competing players to improve their relative position. That is, any gain for one represents a loss for others. Despite wishful thinking to the contrary, no particular level of non-native English is “enough” within a country unless it is greater than that of other countries. It should be noted at this point that is no objective need for English to serve as an international language. There is, however, a large subjective need felt by many people The psychological economy of the English language industry 33 for it to serve that purpose. As outlined by Graddol (2014) the expansion of ESL is almost entirely based on a single premise, that a knowledge of English will bring economic benefits to learners.I nterestingly, there is no objective proof, beyond anecdotal evidence, that this is actually the case. Attempts to show such a correlation, such as attempts by Education First to show positive correlations between its EPI rankings and the Human Development Index (a composite statistic of life expectancy, education, and income used to rank countries’ developmental levels published by the United Nations) and the Legatum Prosperity Index (an annual economic ranking, developed by the Legatum Institute) are flawed. A simple alternative explanation is simply that richer countries can invest more highly in education, including foreign language education. What does seem true is that countries where English is the primarily language of everyday life are in position to leverage that for significant financial gain. Grin, in a report written for the French organization Le Haut Conseil de l’Education (2005) estimated that within the EU, the United Kingdom earns about 10 billion Euro a year directly through the status of English and when secondary considerations are taken into account that amount is closer to 17 or 18 billion Euro. He mentions a number of different sources for this, unfair in his estimation, financial state of affairs. The first is that the KU has a near monopoly position in the areas of translation and interpretation into English, editing texts in English as well as teaching and producing materials for English instruction. Anglophones also save time and money in international communication, while others must make considerable effort over many years to speak and understand English at a high level. The UK also does not have to make large expenditures in learning foreign languages which frees up human and monetary capital that can be invested elsewhere. There is also the not purely financial fact that native speakers are at a natural advantage in negotiation or conflicts that take place in English. While many of these observations are doubtless accurate, Grin does not address that Anglophones may also pay a cost for English dominance. While in the short run, school might be easier for the lack of serious foreign language study, but in the long run this means that students could be at a disadvantage since foreign language learning, beyond knowledge of particular languages is associated with a host of other cognitive and personal benefits as outlined byA rchibald and Roy (2006). By largely phasing out this part of education, the UK may find itself squandering much of itsE nglish related financial advantage. In Canada, Eaton (2006) estimates that ESL students inject over 26 million dollars (Canadian) into the economy of the city of Calgary. Similarly, the head of the Interna- tional Language School of Canada estimates in the Vancouver Sun that ESL schools are responsible for about a billion Canadian dollars worth of activity in the province of British Columbia. He also refers to ESL schools as the province’s fourth largest export industry, employing 24,000 British Columbians. One insightful comment on the current status of English was made by a non-linguistic columnist, Parag Khanna (Huffington Post, 2011), writing about US diplomacy. 34 Michael Farris

“Remember that spreading English is as important as spreading democracy or the dollar; even as foreign currencies and governance models compete with America, English remains the world’s reserve language.”

There is a parallel between the status of the dollar as world reserve currency, which gives the United States a number of economic advantages, including the ability to maintain high levels of trade deficits and government debts without causing a domestic economic crisis. Similarly, control of standards of English gives the United States (and United Kingdom) a number of large advantages. The most obvious, of course, is not having to specially invest in the medium of international diplomacy or business. Closely related to this is the immediate precedence given to American and British ideas simply because they are formulated in English. This advantage works not only in education and international diplomacy but in other areas as well, such as culture. The status of English and the status of cultural products of the Anglophone countries, especially the United States and to a lesser degree the United Kingdom work in a feedback loop reinforcing each other. Increasingly, the only culture shared across Europe is not European at all. Taking these factors into consideration, it would seem that increased prestige given to non-native varieties (no matter how well established they are) is not in the economic or ideological interest of the inner circle. Increased status given to non-native norms would weaken the economic and negotiating advantages accruing to inner circle countries with no benefits to offset these. From a cynical point of view, promoting the idea that non-native norms should have more prestige can be seen as encouraging their maintenance while they are at a structural disadvantage to native norms, ensuring the continued dominance of native norms.

Conclusion

In this paper an effort was made to give relatively more space to hypothetical explo- ration than to detailed reviews of the existing literature, which is mostly non-existent in a number of fields. These include a wide variety of topics related to the economic models of private language schools, which are economic players in parts of Kachru’s inner circle and an important part of the ESL landscape in the expanding circle. While difficult to collect, doubtless there is much of interest to be found in enrollment patterns, especially of repeat students, in such private schools. Similarly, examinations of the construction of textbooks (especially those produced by inner circle countries for consumption elsewhere). Longitudinal studies of ESL learners examining just what, if any, economic benefits they derive from having learnedE nglish would also be welcome. Finally, the attitudes of native speakers in various countries toward their own and other countries’ norms, especially in international usage, could be enlightening. The psychological economy of the English language industry 35

What does seem certain at the present time is that nonnative speakers will most likely not be able to leverage their numerical advantage into the ability to create standards that take precedence over native varieties. Similarly it is very unlikely that post-colonial varieties of English will gain prestige within the inner circle of English speaking countries. Both ideas are frequently expressed but seem to not be able to gain any traction in the real world. Similarly the contradiction of International English regarding standards and native speakers will probably not be solved in the foreseeable future.

Bibliography

Anderman G. & Rogers, M. 2003: Translation Today: Trends and Perspectives. Clevedon, UK: MPG Books. Archibald, J. & Roy, S. (principal investigators) 2006: A Review of the Literature on Second Language Learning. Calgary: The Language Research Center (LRC) of the University of Calgary. Braine, G. 2013: The nonnative speaker (NNS) movement and its implications for ELT in Asia. In: Zacharias T. & Manara, C. (eds): 12-25. Canagarajah, S. 2013: Redefining proficiency in globalE nglish. In: Zacharias T. & Manara, C. (eds): 2-11. Cogo, A. & Jenkins, J. 2010: English as a Lingua Franca in Europe. A mismatch between policy and practice. In: European Journal of Language Policy, 2, (2), 271-294. Crystal, D. 2003: The Cambridge Encyclopedia of the English Language (Second ed.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Eaton, S. 2006: Business with words: Language programs that generate revenue and impact communities. Presentation. Educational Research Forum, University of Calgary. http://files.eric. ed.gov/fulltext/ED511632.pdf Graddol, D. 2003: The decline of the native speaker. In: Anderman G. & Rogers, M. (eds): 152- 167. Graddol, D. 2014: English and Economic Development: Myth or Reality? Plenary speech. The 48th Annual International IATEFL Conference & Exhibition http://iatefl.britishcouncil.org/2014/ sessions/2014-04-02/plenary-session-david-graddol Graddol, D. 2014: English next India. British Council. http://englishagenda.britishcouncil.org/sites/ ec/files/books-english-next-india-2010.pdf Grin, F. 2005: La instruado de la fremdaj lingvoj kiel publika politiko http://lingvo.org/grin/rapor- to_grin_eo.pdf (Esperanto translation of L’enseignement des langues étrangères comme politique publique) http://www.ladocumentationfrancaise.fr/rapports-publics/054000678/index.shtml# Jenkins, J. 1998: Which pronunciation norms and models for English as an international language? In: ELT Journal 52/2: 119-126. Jenkins, J. 2000: The phonology of English as an International language. Oxford: Oxford University Press. Kachru, B. 1990: The alchemy of English: the spread, functions, and models of non-native Englishes. Champaign, Illinois: University of Illinois Press. Ketabi, S. & Shomoossi, N. 2007: Native speaker norms and teaching English as an international language. In: Iranian Journal of Language Studies Vol. 1(3): 171-181. Kilickaya, F. 2009: World Englishes, English as an international language and applied linguistics. In: English Language Teaching Vol. 2(3): 35-38. 36 Michael Farris

Neely, T. 2012: Global business speaks English. In: Harvard Business Review, May 2012. Phillipson, R. 1992:. Linguistic imperialism. Oxford: Oxford University Press. Subtirelu N. 2015: “She does have an accent but…”: Race and language ideology in students’ evaluations of mathematics instructors on RateMyProfessors.com. In: Language in Society, Vol. 44(1): 35-62. Timmis, I. 2002: Native speaker norms and International English: a classroom view. In: ELT Journal, Vol. 56(3): 240-249. Zacharias N. & Manara, C. 2013: Contextualizing the pedagogy of English as an international language: Issues and tensions. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars.

Web references

Ethnologue http://www.ethnologue.com/language/eng Globish http://www.globish.com/ Le Haut Conseil de l’Education http://www.hce.education.fr/index.php Human Development Report http://hdr.undp.org/en International Language Academy of Canada http://www.ilac.com/en-ca/ Legatum Prosperity Index http://www.prosperity.com/ TEFL Equity Advocates http://teflequityadvocates.com/ The Copenhagen Post 2014: Danish adults the best non-native speakers of English in the world. http:// cphpost.dk/news/danish-adults-the-best-non-native-speakers-of-english-in-the-world.11613. html The HuffingtonP ost 2011: America Needs a Diplomatic-Industrial Complex http://www.huffington- post.com/parag-khanna/america-needs-a-diplomati_b_803646.html The Local Norway 2014: Norway slumps in English language skills http://www.thelocal.no/20141112/ norway-shows-sharp-drop-in-english-language-proficiency The Local Sweden 2014: Swedes no longer ‘world’s best’ at English http://www.thelocal.se/20141113/ danes-and-dutch-pip-swedes-at-english Vancouver Sun 2015: Opinion: ESL schools provide economic boost to B.C. http://www.vancouversun. com/life/Opinion+schools+provide+economic+boost/10818046/story.html 37

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 37–47

Ta t j a n a Na v i c k a

Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy na podstawie długookresowej Strategii Zrównoważonego Rozwoju Łotwy do 2030 roku

Abstract (The model of formation and transmission of Latvian citizens’ national identity on the basis of the Sustainable Development Strategy of Latvia until 2030). In this paper an analytical approach will be carried out for the model of formation and transmission of national identity in Latvian multicultural society that has been worked out in the Sustainable Development Strategy of Latvia until 2030. This strategy was created in response to the challenges of globalization. The process began in 2007, and analyzed tendencies of global development and the influence of globalization in the country’s development. The group of experts that elaborated the strategy was led by Prof. Roberts Ķīlis, whereas the Ministry of Regional Development and Local Government (Reģionālās attīstības un pašvaldību lietu ministrija) worked out the project Latvia 2030. In order to carry forward the strategy, well-known persons from the academic world, experts and people of several ages and social groups from all over Latvia took part for the first time in planning the country’s development. It should be noted that never before had young people had the opportunity to participate in this process. A group of independent experts from Switzerland, USA, Belgium, Great Britain and New Zealand peer reviewed the elaboration of the strategy. The primary points of the strategy were presented in October 2008 at the national Forum “Atspēriens. Latvija 2030”. More than 800 experts took part in these debates, whose conclusions were taken into account in drafts of the strategy that were publicly discussed in 2009. The Sustain- able Development Strategy of Latvia was approved by the Saeima of the Republic of Latvia.

Abstrakt. W swoim artykule podejmę się próby analitycznego spojrzenia na model kształto- wania oraz kierunku rozwoju tożsamości społecznej (narodowej i etnicznej) w wielonarodo- wym społeczeństwie Łotwy, który wyłania się z długookresowej Strategii Zrównoważonego Rozwoju Łotwy do 2030 roku. Owa strategia została stworzona w odpowiedzi na wyzwania globalizacji. Pracę nad nią zainicjonao w 2007 roku, gdy zaczęto analizować tendencje globalnego rozwoju oraz wpływ globalizacji na rozwój kraju. Na czele grupy ekspertów powołanych do redagowania strategii stanął prof. Roberts Ķīlis, z kolei instytucją odpowiedzialną za opracowanie projektu Łotwa 2030 zostało Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Spraw Samorządowych (Reģionālās attīstības un pašvaldību lietu ministrija). Za sprawą wspomnianej strategii po raz pierwszy 38 Tatjana Navicka

w planowaniu rozwoju państwa wzięli udział zarówno naukowcy oraz eksperci, jak i ludzie należący do różnych grup wiekowych i społecznych z całej Łotwy. Szczególnie warto pod- kreślić, że po raz pierwszy w opracowaniu strategii aktywnie uczestniczyła również mło- dzież, z kolei ocenę opracowania strategii (peer review) przeprowadziła grupa niezależnych ekspertów ze Szwajcarii, USA, Belgii, Wielkiej Brytanii oraz Nowej Zelandii. Podstawowe kwestie strategii zostały zaprezentowane w październiku 2008 roku na narodowym forum „Atspēriens. Latvija 2030”. W dyskusjach ekspertów wzięło udział więcej niż osiemset osób, wnioski wynikające z tych dyskusji zostały uwzględnione w pierwszej redakcji strategii, nad którą społeczna dyskusja miała miejsce w 2009 roku. Strategię Długookresowego Rozwoju Łotwy jako główny dokument planowania długoterminowego rozwoju zatwierdził Sejm Republiki Łotewskiej.

Wstęp

W swoim artykule chciałabym zwrócić uwagę na główny dokument strategiczny Republiki Łotewskiej, powstały w odpowiedzi na wyzwania globalizacji, a mianowicie na Strategię Zrównoważonego Rozwoju Łotwy do 2030 roku – Łotwa 2030 (2010) (Latvijas ilgtspējīgas attīstības stratēģija līdz 2030. gadam – Latvija 2030)1. Ten stustronicowy dokument określa główne trendy, wyzwania oraz koncepcję rozwoju kraju w perspektywie długoterminowej. Moim zamiarem jest przede wszystkim przedstawienie wybranych zagadnień dotyczących wyznaczników kształtowania i rozwoju tożsamości etnicznej bądź narodowej mieszkańców wieloetnicznej Łotwy. Zaprezentuję również wybrane uwagi i refleksje, które ukazały się na łamach miejscowej prasy na temat aktualnych dokumentów strategicznych kraju. Pracę nad opracowaniem tego ważnego dla Łotwy instrumentu strategicznego podjęło Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Spraw Samorządowych w 2007 roku, a na czele grupy ekspertów powołanych do redagowania dokumentu stanął antropolog społeczny prof. Roberts Ķīlis. W czerwcu 2010 roku Strategia została przyjęta przez rząd, uzyskując moc prawną. Wszelkie dokumenty planistyczne państwa, w tym strategie śred- niookresowe i krótkookresowe, powstają odtąd w nawiązaniu do tego dokumentu2.

1 Podobne strategie opracowane zostały również w innych krajach europejskich: w Polsce obecnie do głównych dokumentów strategicznych należą: długookresowa strategia rozwoju kraju – DSRK (Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji), średniookresowa strategia rozwoju kraju – ŚSRK (Strategia Rozwoju Kraju 2020) oraz dziewięć zintegrowanych strategii służących realizacji założonych celów rozwojowych: Strategia Innowacyj- ności i Efektywności Gospodarki, Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Strategia Rozwoju Trans- portu, Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko, Sprawne Państwo, Strategia Rozwoju Kapita- łu Społecznego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP, Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa (MP, 2012: 6). Wszystkie tłumaczenia z języka łotewskiego autorstwa Tatjany Navickiej. 2 W perspektywie średniookresowej cele strategiczne rozwoju kraju określa Narodowy plan rozwoju Łotwy 2014-2020 (Latvijas Nacionālais attīstības plāns 2014-2020. gadam) – jest to Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy... 39

1. Założenia Strategii w odniesieniu do zagadnień związanych z kwestią tożsamości mieszkańców Łotwy

W celu uzasadnienia wybranego tematu zaznaczę, że zagadnienia związane z kształtowaniem i rozwojem tożsamości etnicznej bądź narodowej na Łotwie zasłu- gują na szczególną uwagę z powodu dużego odsetka zamieszkałych tu mniejszości narodowych. Większość ludności napływowej obecnie zamieszkującej Łotwę przy- była tu w latach 50.-60.-80. XX wieku, spory jej odsetek stał się składową pomyślnie zintegrowanego społeczeństwa łotewskiego, aczkolwiek pewna część imigrantów, przybyłych bądź kolonizatorów (ludność ta jest różnie nazywana w zależności od kontekstu), wciąż nie jest chętna albo gotowa, by podjąć kroki, które świadczyłyby o ich włączeniu się w ten proces. Tu wymienię tylko aktualną statystykę dotyczącą liczby nieobywateli w kraju – jest to ok. 14-15% mieszkańców Łotwy. Nierozwiązane kwestie integracji oraz sprawy tożsamości mieszkańców wciąż stają się przyczyną kolejnych napięć w społeczeństwie. Zaznaczenie przedstawianego tematu w dokumentach strategicznych państwa wskazuje na aktualność podjętej problematyki, a elementy dokumentów strategicznych i odwołujących się do nich stają się przedmiotem niezbędnych refleksji, których celem jest stwierdzenie, czy proponowane kierunek i działania są w stanie skutecznie uzupełnić zaistniałe braki w ramach wieloetnicznego społeczeństwa. Jak czytamy w Strategii (MSRRRL, 2010: 6), została ona powołana, by „zaspo- koić potrzeby obecnego pokolenia, równoważąc troskę o dobrobyt społeczeństwa, zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i dążenie do rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zapewnieniu przestrzegania wymogów środowiskowych oraz zachowania różnorodności przyrody”. Dalej autorzy uściślają (2010: 6), że

w ramach modelu długookresowego jedyną możliwością pomyślnej odpowiedzi na wyzwania globalne jest tworzenie takiej polityki rozwoju, w której konieczność przyspieszenia wzrostu ekonomicznego, polepszenia jakości życia każdego członka społeczeństwa, konieczność zapewnienia społecznego zespolenia i bezpieczeństwa, jak również konieczność ochrony środowiska ekologicznego dla kolejnych pokoleń byłyby zrównoważone.

Już na podstawie przedstawionych cytatów dostrzegamy, iż założenie Strategii nigdy nie zostanie w pełni zrealizowane, gdyż „polepszenie jakości życia KAŻDE- GO [wyróżnienie moje – T.N.] członka społeczeństwa” jest utopią. Z kolei temat solidarności czy zespolenia społeczeństwa, które byłoby możliwe przy odpowiednim uregulowaniu kwestii tożsamości społecznej mieszkańców kraju, jest już na wstępie traktowane priorytetowo. plan ściśle związany z długookresową Strategią Łotwa 2030 oraz Krajowym Programem Reform dla realizacji strategii „UE 2020” (Latvijas nacionālā reformu programma „ES 2020” stratēģijas īstenošanai (NRP) (2011). 40 Tatjana Navicka

Kilkakrotnie w Strategii (MSRRRL, 2010: 8) autorzy zastrzegają, iż realizacja proponowanego planu przewiduje współpracę instytucji państwowych oraz udział społe- czeństwa. Z kolei wśród „Zasad działania” Strategii (MSRRRL, 2010: 7) wymienia się m.in. „twórczość” i „tolerancję”. Uzasadnienie tego drugiego pojęcia jest następujące: „Zasada tolerancji zakłada otwartość i szacunek w stosunku do różnych kultur i trybu życia. Tolerancja zakłada zmniejszenie wszystkich rodzajów społecznego odtrącenia i dyskryminacji, łącznie z nierównością dochodów, dyskryminacją ze względu na wiek i płeć na rynku pracy, na etniczne przesądy oraz instytucjonalne bariery językowe”. Obecność zasady tolerancji stanowi kolejny argument, którego spełnienie wydaje się istotne przy dążeniu do zaprowadzenia ładu w wieloetnicznym społeczeństwie, aczkolwiek sama obecność tej zasady w treści Strategii nie jest w stanie załagodzić pojawiających się napięć. W kolejnych częściach artykułu postaram się skupić zwłaszcza na już wyróżnio- nych priorytetach, których treści będą nawiązywać do tożsamości społecznej oraz proponowanych rozwiązań. „Cel Łotwy” sformułowany jest następująco (MSRRRL, 2010: 10), przytoczę jeden z fragmentów:

W 2030 roku Łotwa będzie kwitnącym krajem aktywnych i odpowiedzialnych obywateli. Każdy na Łotwie będzie mógł czuć się bezpieczny i przynależny do kraju, tu każdy będzie mógł realizować swoje cele. Siła narodu (nacji) będzie tkwiła w odziedziczonych, poznanych oraz wytworzonych i duchowych wartościach. To zjednoczy społeczeństwo dla tworzenia nowych, róż- norodnych i niepowtarzalnych wartości w ekonomii, nauce i kulturze, które zostaną uznane, znane i cenione również poza granicami Łotwy.

Te słowa dobrze ilustrują styl Strategii i zdają się wskazywać na zastosowanie elementu nowomowy, tak niespodziewanego we współczesnych dokumentach pań- stwowych3. W podrozdziale „Cel Łotwy” (2010: 10) czytamy też: „Pierwszym priorytetem jest rozwój przestrzeni kulturalnej Łotwy, ponieważ tożsamość silnej i twórczej nacji tkwi w naszych unikatowych, dziedziczonych i nowopowstałych materialnych oraz duchowych wartościach. Łączy i zespala ona społeczeństwo dla tworzenia wartości ekonomicznych, społecznych oraz kulturowych, które są uznane i znane również w świecie”. Tu na uwagę zasługuje po raz kolejny już spotkany wyraz „nacja” zamiast „naród”, który w dokumencie opracowanym przez Ministerstwo Kultury zatytułowanym Podstawowe założenia polityki nt. narodowej tożsamości, społeczeństwa obywatelskiego

3 stąd też uzasadnione wydają się podejmowane przez artystów próby stworzenia własnych wizji podobnych strategii, czego przykładem może być sztuka-wykład Dirty Deal Teatro pt. Naro- dowy Plan Rozwoju – przedstawienie poświęcone 68-stronicowemu dokumentowi, którego reali- zowanie ma po siedmiu latach zapewnić mieszkańcom Łotwy bogactwo, wykształcenie i szczęście (Dirty Deal Teatro, 2012). Zespół twórczy: dramaturgia, wykonanie: Jānis Balodis, reżyseria: Val- ters Sīlis, scenografia: Uģis Bērziņš. Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy... 41 i integracji (2012-2018) (2011: 5) jest definiowane inaczej aniżeli „naród”. Zgodnie z tym dokumentem „naród” to „wspólnota, która w oparciu o jeden lub kilka narodowo- kulturowych kryteriów (szczególnie takich, jak: język, zamieszkiwany obszar, historia, tryb życia, kultura) uważa się za stałą całość kulturową. Z kolei „nacja” – to „naród, który posiada swój kraj narodowy lub który walczy o to, by takowy zyskać. Łotysze są nacją od początku XX wieku, kiedy wśród narodu łotewskiego zaczęła rozpowszechniać się idea samostanowienia państwa”. Tak więc definicja „nacji” w stosunku do definicji „narodu” jest zawężona, wyklucza ona mniejszości narodowe, a wracając do głównego priorytetu rozpatrywanej strategii zwracamy uwagę na to, że mowa tu o przestrzeni kulturowej, opartej na wartościach tylko i wyłącznie „nacji”. Zagadnienie powyższe staje się najbardziej sporną kwestią w drodze do osiągnięcia spójności wieloetnicznego społeczeństwa na Łotwie. W Strategii (MSRRRL, 2010: 12) opisany jest cel Rozwoju Przestrzeni Kulturowej, który przedstawia się następująco: „Zachować i rozwinąć kapitał kulturowy Łotwy oraz przyczynić się do kształtowania poczucia przynależności do przestrzeni kulturowej Łotwy”. Następnie autorzy przedstawiają m.in. wyznaczniki „Konkurencyjnej tożsamości narodowej”, czytamy tu właściwie parafrazę już wspomnianych treści o dziedziczeniu wyjątkowych wartości kulturowych nacji oraz znajdujemy wzmianki o tolerancji i współpracy, mających wpływ na zespolenie społeczeństwa, bezpieczeń- stwo i różnorodność kulturową. Znajdujemy tu też odwołanie do Konwencji UNESCO o ochronie różnorodnych przejawów kultury i mniejszości narodowych. W kolejnych akapitach dokumentu (MSRRRL, 2010: 13) autorzy powracają do kwestii konieczności rozwoju zdolności artystycznych, a także wykonują ukłon w stronę mniejszości narodowych poprzez słowa: „jednocześnie trzeba sobie uświadomić, że tożsamość kulturową tworzą nie tylko wartości o pochodzeniu etnicznym”. Dalej czytamy o „Priorytetowych kierunkach długoterminowego rozwoju”, między innymi o „Wzmocnieniu poczucia przynależności do łotewskiej przestrzeni kulturowej” (MSRRRL, 2010: 14). Przytoczę fragment: „Wspólne dziedzictwo kulturowe, język, tradycje i rozumienie wartości są najważniejszymi składnikami, które zapewniają poczucie przynależności do określonej wspólnoty oraz sprzyjają zjednoczeniu społe- czeństwa”. Tak więc po raz kolejny znajdujemy w Strategii potwierdzenie już wcze- śniej wspomnianego założenia, że to wspólne dziedzictwo kulturowe, język i kultura powinny sprzyjać zespoleniu wieloetnicznego społeczeństwa. Z kolei wśród proponowanych „Możliwych rozwiązań” co do „Wzmocnienia poczucia przynależności do przestrzeni kulturowej Łotwy”, w zakładce „Rozwój spo- łeczeństwa obywatelskiego” (MSRRRL, 2010: 14) czytamy: „Działalność obywatelską oraz instytucje demokracji należy łączyć poprzez ideę, ideały oraz praktykę wspólnej kultury narodowej, która opierałaby się na wzajemnym oddziaływaniu na siebie toż- samości narodowej oraz różnorodności kulturowej”, i dalej, co istotne: „Współczesna tożsamość narodowa, która powinna być rozumiana nie tyle w etnicznym, co w znacznie szerszym znaczeniu narodu politycznego, obejmuje wszystkich mieszkańców Łotwy, którzy czują się przynależni do kulturowej przestrzeni Łotwy i postrzegają ją jako własną”. Przytoczony fragment wskazuje na pewną otwartość proponowanego mode- 42 Tatjana Navicka lu koncepcji tożsamości narodowej – co ciekawe – nacji w znaczeniu narodu – gdyż łotewska tożsamość staje się tu dobrem każdego, kto uznaje ją za własną. Aczkolwiek sama werbalizacja tej zasady ponownie zdaje się niewystarczającym czynnikiem do deklarowanego tu „rozwiązania problemu” przynależności, gdyż naród łotewski w nowoczesnej historii nie jest homogeniczny kulturowo. W książce Cik integrēta ir Latvijas sabiedrība? Sasniegumu, neveiksmju un izaicinājumu audits (2010: 20) zwraca na to zjawisko uwagę łotewski politolog Nils Muižnieks:

Homogeniczność kulturowa może ułatwić społeczną solidarność, sprawić, że demokratyzacja będzie łatwiejsza, a demokracje stabilniejsze, jednak różnorodność kulturowa obecnie jest nieodłączną częścią wszystkich spo- łeczeństw europejskich. Przy czym, nawet jeśli tworzący politykę mieliby pokusę odnowienia któregoś z rozpowszechnionych w XVIII lub XIX wieku rodzajów polityki, to na próżno, ponieważ w demokratycznych systemach Europy powstały w kwestii asymilacji masowej przeszkody nie do pokonania. Jest ważne, by zrozumieć charakter tych przeszkód, ponieważ wskazują one również na konieczność realizowania polityki integracyjnej bez wysuwania nierealnego celu tworzenia kulturowo czy językowo homogenicznego spo- łeczeństwa. Trzeba dodać, że te przeszkody ograniczają możliwe rodzaje polityki integracyjnej.

Wracając jednak do Strategii, na podstawie wcześniej przytoczonych cytatów widzimy, że dokument nie jest wykazem konkretnych rozwiązań, za które bierze na siebie odpowiedzialność rząd. Po przeczytaniu tego dokumentu pozostaje wrażenie, że głównym jego zadaniem jest wskazanie kierunku, w którym powinno podążać społe- czeństwo łotewskie oraz, co wydaje się najbardziej istotne, nakreślenie (w sposób nieco przerysowany bądź idealistyczny) pożądanego stanu rozwoju kraju. Co do proponowanego modelu tożsamości to, jak wynika ze Strategii, tożsamość etniczna i narodowa mieszkańca Łotwy ma się kształtować wokół języka łotewskiego i kulturalnego dziedzictwa narodowego. Wiele słów poświęca się hasłu „zespolenia” narodu, przy czym mechanizmy zespolenia wydają się nie do końca opracowane i przemyślane. W świetle naszych rozważań na uwagę zasługuje też samo pojęcie tożsamości etnicznej i narodowej, które w naukach społecznych jest pojęciem wieloznacznym. W środowisku akademickim dość często jest ono krytykowane ze względu na swoją nieścisłość, niepozwalającą na jednoznaczne jego użycie przy analizie zjawisk spo- łecznych. Niemniej jednak odwołując się do schematu pojęcia tożsamości społecznej, zaproponowanego przez Petera Bergera i Thomasa Lukmana (Kļava & Šūpule, 2013: 52), należy zauważyć, że w tworzeniu tożsamości społecznej istotna jest interakcja, będąca elementem scalającym jednostkę i struktury społeczne. Trzeba przyznać, iż w proponowanej Strategii wielokrotnie element konieczności interakcji jednostki i społeczeństwa został zaznaczony. Inese Šūpule (Kļava & Šūpule, 2013: 53-54) wskazuje na różnicę tożsamości narodowej i etnicznej, „których podstawą jest dyskursywna reprodukcja kategoryzacji Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy... 43 i utożsamiania się w procesach interakcji”, aczkolwiek pojęcie „narodowej tożsamości”, jak zaznacza, „zakłada odwołanie się do państwa lub podobnej formy politycznej”, z kolei tożsamość etniczna „jest poczuciem przynależności do określonej grupy etnicznej, nie łącząc jej z przynależnością do kraju”. R. Dženkins (Kļava & Šūpule, 2013: 58) z kolei zwraca uwagę na sytuacyjność konstruowania tożsamości etnicznej, a zgodnie z tym etniczność można rozpatrywać jako fenomen zmienny, nie zaś statyczny. N. Muižnieks w opracowaniu Cik integrēta ir Latvijas sabiedrība? Sasniegumu, neveiksmju un izaicinājumu audits (2010: 13) pisze, że w społeczeństwie łotewskim do określenia poszczególnych grup i tożsamości często stosuje się się kategorie „Łotysz i mniejszość”, „Łotysz, Rosjanin i inni” lub „Łotysze i rosyjskojęzyczni” (zazwyczaj w nawiązaniu do tych, których językiem ojczystym jest język rosyjski). Jednak, jak dodaje: „Te kategorie nie odzwierciedlają tej wielości nowych mieszanych tożsamości w społeczeństwie łotewskim, które powstają w wyniku etnicznie mieszanych małżeństw, europeizacji i coraz to większego znaczenia innych rodzajów tożsamości”. Z tego wynika też często funkcjonujący w społeczeń- stwie fałszywy podział na swoich i obcych, co umożliwia zachowania manipulacyjne. Muižnieks (2010: 13) stwierdza, że: „Jedną z przeszkód integracji [na Łotwie – T.N.] jest wciąż obecne „radzieckie rozumienie” etnicznej przynależności jako niezmiennej, wykluczającej (każdy może posiadać tylko jedną) i dziedziczonej”.

2. Temat tożsamości w dokumencie Podstawowe założenia polityki dotyczącej narodowej tożsamości, społeczeństwa obywatelskiego i integracji (2012-2018)

Temat integracji mniejszości i określania na nowo tożsamości etnicznej i narodowej jest więc na Łotwie aktualny, a dowodem na to są liczne artykuły prasowe, prace naukowe oraz dokumenty państwowe, przy czym na szczególną uwagę zasługuje wspomniany już dokument Ministerstwa Kultury z roku 2011 pt. Podstawowe założenia polityki dotyczącej narodowej tożsamości, społeczeństwa obywatelskiego i integracji (2012-2018) (MKRP, 2011). Zacytuję kilka wybranych zagadnień, które poniekąd uzu- pełniają bądź też rozwijają kwestie dotyczące tożsamości przedstawione w dokumencie strategicznym Łotwa 2030. Warto podkreślić, że w ramach zasad politycznych (MKRP, 2011: 9-10) tekst ten jednoznacznie głosi zasadę „otwartej łotewskości”, zgodnie z którą „Łotyszem można nie tylko się urodzić, lecz również świadomie zostać”. Kolejny cytat: „W interesie państwa łotewskiego leży zarówno zgłębienie jednoczącej tożsamości łotewskiej, wzmacniając ją w warunkach globalizacji, jak i jej poszerzenie, by mogła objąć też mniejszości narodowe i imigrantów” (MKRP, 2011: 7).

W interesie Łotwy leży zachowanie odmienności kulturowej mniejszości narodowych, ponieważ w taki sposób zostanie zachowana różnorodność 44 Tatjana Navicka

kulturalna narodu łotewskiego. Przestrzeń kulturalna Łotwy zawsze była otwarta, na przestrzeni kilku stuleci wzbogacały ją wpływy innych kultur, jednak dopiero ich połączenie z kulturą łotewską zadecydowało o wyjątko- wości Łotwy, sprawia, że wyróżnia się ona na tle każdego innego miejsca na świecie. (MKRP, 2011: 7)

W dokumencie zwraca się też uwagę zarówno na możliwość budowania kilku tożsamości jednocześnie (mniejszości, łotewskiej, europejskiej, globalnej), jak również konieczność wzmocnienia tożsamości europejskiej: „Społeczna polityka integracyjna powinna wzmacniać związek między tożsamością łotewską i europejską, należy wzmac- niać wspólną europejską pamięć społeczną na Łotwie”. Wyrażenie „pamięć społeczna”4 często pojawia się w debatach publicznych oraz dokumentach państwowych, gdyż jest to kwestia najbardziej wrażliwa i ideologicznie różniąca społeczeństwo łotewskie, tym bardziej, że, jak już wspomnieliśmy i jak wynika z dokumentów dotyczących integracji i tożsamości, integracja na Łotwie ma się odbywać na podstawie wspólnych warto- ści, a wspólnych – oznacza łotewskich. Jak czytamy w tym dokumencie w zakładce „Łotewska przestrzeń kulturowa” (MKRP, 2011: 18) „Podstawę łotewskiej przestrzeni kulturowej tworzy kultura łotewska. Na przestrzeni stuleci wywierały na nią wpływ i wzbogacały ją mniejszości Łotwy i kultury innych krajów. Owa całość i wzajemne oddziaływanie sprawiają, że łotewska przestrzeń kulturowa jest szczególnie atrakcyjna”. Zgodnie więc z proponowaną tu koncepcją „kultura łotewska” już zawiera elementy kultury mniejszości. Na stronie 19 dokumentu wspomina się o wspólnej dla Łotyszy tradycji Święta Pieśni i Tańca, tu też pojawia się zalecenie, zgodnie z którym należy włączać do obcho- dów tego święta przedstawicieli mniejszości narodowych, zarówno pojedyncze osoby, jak i zespoły. Jak na razie na Łotwie obok Święta Pieśni i Tańca odbywa się również Święto Pieśni i Tańca mniejszości – „Latvijas vainags”. W dokumencie tym (MKRP, 2011: 19) podkreśla się również, że „duża część ro- syjskojęzycznych mieszkańców Łotwy nie chce uznać kultury łotewskiej za element jednoczący łotewską przestrzeń kulturową i państwo narodowe. Pogląd, że jedność społeczeństwa łotewskiego należy oprzeć na łotewskim języku i kulturze akceptuje więcej Łotyszy niż rosyjskojęzycznych respondentów (89% do 46%)”. Niestety nie sposób w ramach jednego artykułu przeanalizować w całości omawianego dokumentu i dlatego też wymienię choć kilka refleksji, które pojawiły się na

4 W dokumencie Podstawowe założenia polityki (MKRP, 2011: 20) znajdujemy osobny akapit poświęcony temu zagadnieniu pt. „Zespolona pamięć społeczna”. Czytamy w nim: „Sednem tożsamości narodowej są wspólne wyobrażenia o historii narodu. Pamięć społeczna, która tworzy się na bazie wiedzy i ocenach ważniejszych wydarzeń historycznych, jednoczy społeczeństwo. Prawidłowo zorganizowana pamięć społeczna proponuje punkt odniesienia do norm moralnych, wzmacnia poczucie przynależności państwowej i geopolitycznej”. I dalej: „Pęknięta pamięć spo- łeczna oznacza pęknięte społeczeństwo. Dotychczasowa polityka integracyjna ignorowała zarówno problemy związane z historią Łotwy, jak również potencjał polityki pamięci w procesie integracji społeczeństwa”. Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy... 45 jego temat w przestrzeni publicznej. Dobrym przykładem będzie tu artykuł łotewskiego kulturoznawcy Denisa Hanovsa na łamach portalu społecznościowego politika.lv z 01.07.2013 pt. O czym się nie mówi, w którym autor odwołując się m.in. do nowo- powstałego dokumentu planistycznego Podstawowe założenia polityki nt. narodowej tożsamości, społeczeństwa obywatelskiego i integracji (2012-2018) (MKRP, 2011) zastanawia się, czy dokument ten zakłada otwarcie się łotewskiej przestrzeni kulturowej na mniejszości narodowe, czyli „na ‘innego’” w ramach kultury łotewskiej. Autor podkreśla, że zgodnie ze współczesnym dyskursem integracyjnym na Łotwie jasne jest, iż język łotewski jest jedyną podstawą integracji politycznej. Jednakże dalej, przy czym nie podważając słuszności dominacji kultury łotewskiej w przestrzeni publicznej kraju, zadaje pytanie, czy kultura łotewska też musi brać udział w procesie integracji. Pisze:

Jak dotąd w państwowych dokumentach integracyjnych kultura łotewska […] jawi się jako produkt XIX-wiecznego romantyzmu narodowego – z wyraźny- mi cechami esencjonalizmu – statyczna, stabilna, niezmienna, kodyfikowana, homogenna. Nawet w „Podstawowych założeniach…” Ministerstwa Kultury kultura łotewska jest opisana jako łotewska przestrzeń kulturowa. Zawarto w nich długą listę elementów, które właściwe są XIX-wiecznemu poglądowi na temat kanonu narodu etnicznego – wszystkie one pochodzą z „archiwum” przeszłości, a więc są niezmiennie statyczne i powstałe tylko w łotewskiej przeszłości zbiorowej.

Kolejne pytanie, na które zdaniem Hanovsa (2013) trzeba szukać odpowiedzi, to: „czy kultura łotewska w przypadku udanego procesu integracji, gdy do niej dołączy ‘inny’, pozostanie bez zmian?” Autor proponuje więc rozpocząć debatę o „życiu po”, a przy tym odżegnać się od romantycznej, statycznej wersji nacji i dyskutować o treści kultury łotewskiej i jej transformacji w procesie integracji, o przestrzeni „wspólnej” i o nowej treści „naszego”, będącego członkiem „naszej wspólnoty”. Hanovs pisze: „Jest ważne, by krytycznie spojrzeć na pojęcie dominanty łotewskiej kultury. Wychodząc od dominującego statusu kultury łotewskiej w łotewskiej przestrzeni publicznej […], trzeba odpowiedzieć na pytanie – co będzie oznaczać status dominujący, gdy będzie on zawierał ‘innego’?” (Hanovs, 2013).

3. Charakterystyka Strategii w prasie łotewskiej

Na koniec wróćmy do dokumentu Łotwa 2030, by przejrzeć kilka opinii, które ukazały się na jego temat w prasie łotewskiej. Raczej trzeba byłoby stwierdzić, iż nie są one przychylne i najczęściej noszą charakter co najmniej polemiczny. Najczęściej podkreślany jest jego utopijny charakter w odniesieniu do wielu parametrów. Andrejs 46 Tatjana Navicka

Mūrnieks w kwietniu 2014 roku w gazecie „Diena” pisał: „Strategia Łotwa 2030 nie jest rewolucyjna ani nawet reformatorska, raczej konformistyczna. Zakodowane jest w niej podporządkowanie się tendencjom globalizacji i depopulacji, że na Łotwę napłynie siła robocza z innych krajów, która liczbowo przewyższy naród tubylczy”. Iveta Tomsone 12.03.2010 w gazecie „Latvijas avīze” omawia pracę nad strategią dość krytycznie, pisząc: „Przez dwa lata profesor (R. Ķīlis) w reżimie wędrownego cyrku organizował dyskusje w regionach, siedzibach różnych organizacji, domach kultury oraz nawet w gabinetach łotewskich europarlamentarzystów w Brukseli. Wy- konano naprawdę ogromną pracę, wysłuchano tysięcy opinii, w wyniku czego wizja rozwoju państwa mniej więcej w ciągu pięciu minut i bez dyskusji została przyjęta przez rząd”. Autorka stwierdza, że „czytając tę pracę, odczuwa się wrażenie podobne do tego, jakie towarzyszy czytaniu powieści w stylu fantastycznym lub oglądaniu filmu o idealnej przyszłości społeczeństwa. Wszystko będzie cudownie – ludzie będą mądrzy, przyjaźni, pracowici i pomocni”. Z kolei Juris Paiders w artykule Ar greizu stratēģiju nebūs laba plāna 24.08.2012 w gazecie „Neatkarīgā Rīta Avīze Latvijai” bez skrupułów i dyplomacji zadaje ostre pytanie: „Jak to możliwe, że tak kuriozalny dokument stał się głównym dokumentem planistycznym państwa?” W kolejnym artykule z 2009 roku na temat Strategii autor Viktors Avotiņš na łamach „Neatkarīgā Rīta Avīze Latvijai” nazywa ten dokument „futurystyczną nowelą prozy dokumentalnej”, gdyż nie jest on gotowy do zastosowania w praktyce (państwowej), nie określa odpowiedzialności państwa co do konsekwencji jego zastosowania. Z kolei Pēteris Guļāns (2013) w „Latvijas Zinātņu Akadēmijas Vēstis” już w tytule artykułu zadaje pytanie „Plany rozwoju czy iluzji?” – i już w pierwszym zdaniu wyja- śnia: „Pytanie zawarte w tytule pojawiło się podczas zapoznania się z dwoma przyjętymi przez rząd dokumentami: Łotwa 2030 – Strategia Zrównoważonego Rozwoju Łotwy do 2030 roku oraz Narodowy Plan Rozwoju Łotwy 2014-2020. Autor (2013: 5) nazywając ten dokument „wypracowaniem”, wskazuje na ogrom w nim abstrakcyjnych rozważań i brak propozycji konkretnych rozwiązań problemów państwowych. W odniesieniu do już wcześniej wspomnianego celu strategii, Guļāns pisze (2013: 7): „Zdziwienie rodzi fakt, że o celu nie mówi się jako o czymś osiągalnym, lecz o sytuacji, która sama zaistnieje w 2030 r.”, a dalej przytacza znany już fragment Strategii, rysujący Łotwę zbliżoną do koncepcji raju na Ziemi: „w 2030 roku Łotwa będzie kwitnącym krajem aktywnych i odpowiedzialnych obywateli”.

Bibliografia

Avotiņš, Viktors 2009: Stratēģija – rīcībai vai fasādes izdaiļošanai?. Neatkarīgā Rīta Avīze Latvijai. 29 kwietnia; http://news.lv/Neatkariga_Rita_Avize_Latvijai/2009/04/29/strategija-ricibai-vai- fasades-izdailosanai Guļāns, Pēteris 2013: Attīstības vai ilūziju plāni?. Latvijas Zinātņu Akadēmijas Vēstism 67/6. 4-18. Kwestia kształtowania oraz rozwoju tożsamości społecznej mieszkańców Łotwy... 47

Hanovs, Deniss 2013: Par ko nemēdz runāt. Politika.lv. 1 lipca; http://new.politika.lv/article/par-ko- nemedz-runat Kļava, Evija & Inese Šūpule 2013: Nacionālā identitāte un diskurss. Teorētiskās refleksijas. Rīga: LU Akadēmiskais Apgāds. Kunda, Ilona 2010: Vai sabiedrības integrācijas fonda atbalstītie projekti ir sekmējuši etnisko integrāciju Latvijā? neveiksmju un izaicinājumu audits. W: N. Muižnieks (red.). Cik integrēta ir Latvijas sabiedrība? Rīga: LU Akadēmiskais Apgāds. 61-92. Ministerstwo Kultury Republiki Łotewskiej [MKRP] 2011: Nacionālās identitātes, pilsoniskās sabiedrības un integrācijas politikas pamatnostādnes (2012-2018). Rīga: Latvijas Republikas Kultūras ministrija. Ministerstwo ds. Samorządów i Rozwoju Regionalnego Republiki Łotewskiej [MSRRRL] 2010: Latvijas ilgtspējīgas attīstības stratēģija līdz 2030. gadam – Latvija 2030. Pod koordynacją R. Ķīlis. Rīga: Latvijas Republikas Saeima. Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej [MP] 2012: 22 listopada. Muižnieks, Nils 2010: Ievads. W: N. Muižnieks (red.). Cik integrēta ir Latvijas sabiedrība? Rīga: LU Akadēmiskais Apgāds. 7-15. Mūrnieks, Andrejs 2014: Jāpārskata Latvijas stratēģija!. Diena. 24 kwietnia; http://www.diena.lv/ latvija/viedokli/murnieks-japarskata-latvijas-strategija-14053367 Paiders, Juris 2012: Ar greizu stratēģiju nebūs laba plāna. Neatkarīgā Rīta Avīze Latvijai. 24 sierpnia; http://news.lv/Neatkariga_Rita_Avize_Latvijai/2012/08/24/ar-greizu-strategiju-nebus-laba- plana Tomsone, Iveta 2010: Draudzīgāk, turīgāk, radošāk. Latvijas avīze. 12 marca. http://news.lv/Latvi- jas_Avize/2010/03/12/draudzigak-turigak-radosak

Dostęp do źródeł internetowych: 11.09.2014 48

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 48–57

Sa b i n e Fi e d l e r

Scientific communication in a lingua franca

Abstrakt (Komunikacja naukowa w języku lingua franca). Nienatywni użytkownicy języka angielskiego przewyższają liczebnie natywnych. Uważa się, iż język ten stosowany jest bez odniesień do jego korzeni czy kontekstu kulturowego i stał się neutralnym kodem. Niniejszy artykuł podważa to stanowisko, przedstawiając wyniki analizy badań dotyczących różnic kulturowych w pisaniu tekstów naukowych. Z uwagi na ścisły związek pomiędzy językiem a kulturą, komunikacją a poznaniem, język, w którym podejmowane jest badanie naukowe, rzutuje na nie pod względem kulturowym. Sprowadzenie angielskiego do jedynego języka posiadającego międzynarodowe znaczenie w komunikacji naukowej może spowodo- wać dominację angloamerykańskiego podejścia w pracy badawczej oraz utratę językowej i kulturowej różnorodności. Ponadto, utrzymanie języków akademickich innych niż angielski jest koniecznością w świetle popularyzacji wyników badań w językach narodowych.

Abstract. English has spread all over the world and it has also become the dominant language in worldwide academic communication. Its native speakers are now outnumbered by its non-native speakers. The language, it is said, is used without reference to its roots and cultural backgrounds and has become a neutral code. The article challenges this view. It provides a survey of recent research on cultural differences in academic writing. Due to the close relationship between language and culture, between communication and cognition, the language in which academic research is undertaken has a cultural impact on that research. The global reduction to English as the only language with international validity in academic communication might result in an Anglo-American dominated approach to research and in a loss of linguistic and cultural diversity. In addition, the maintenance of academic varieties other than English is a necessity of popularizing research results in national languages.

1. Introduction

English has spread all over the world and has also become the dominant language in globalised academic communication. Researchers worldwide resort to English as their language of publication since the use of only one language facilitates access to research Scientific communication in a lingua franca 49 findings by all members of a discipline.T his trend has inspired a large number of scholars to investigate this special use of English under the heading English as a lingua franca (ELF). Some representatives of this school see ELF as a form of English “in its own right” (Jenkins 2007), detached from native speakers and their norms. In lingua franca interactions, it is said, it functions as a ‘native-culture-free code’ (Pölzl 2003: 5). Hülmbauer (2011: 59) claims that “[i]n ELF the general basis” (for linguistic practices) “is still some kind of English resource, but its situational realisation is fundamentally shaped by adaptation and plurilingual integration”. The authors of Lingua Franca: Chimera or Reality? (2011: 31) summarize the case as follows: “English as a lingua franca is a hybrid tool for communication which develops through the participation of all interactants on an equal footing”. This article sets out to challenge this position. English, it will be maintained, is not used without reference to its roots and cultural backgrounds and has not become a neutral code when used in scientific communication today.E vidence will be provided by analysing a variety of relevant studies that address the problem of cultural specificity in academic writing.T he article begins by examining Johan Galtung’s notion of intellectual styles. This is followed by a discussion of studies on cross-cultural divergences between English and German academic writing. The conclusion of this article sketches five possible consequences for the development of our scientific landscape that the use of a single language in scientific communication entails and presents proposals regarding how to alleviate them.

2. Culture and style in academic writing

The question of whether communication in science is an internationally homogeneous or a culture-specific phenomenon has occupied researchers for decades. It was H. Widdowson who published his thesis of the universal character of scientific communication in 1979. He and other representatives of this approach proceed on the assumption that due to corresponding methods and concepts there is a universal rhetoric in all scientific disciplines basically independent of particular languages:

I assume that the concepts and procedures of scientific inquiry constitute a secondary cultural system which is independent of primary cultural systems associated with different societies. So although for example, a Japanese, and a Frenchman, have very different ways of life, beliefs, preoccupations, preconceptions, and so on deriving from the primary cultures of the societies they are members of, as scientists they have a common culture. In the same way, I take it that the discourse conventions which are used to communicate this common culture are independent of the particular linguistic means which are used to realise them. (1979: 51)

Meanwhile this “universality hypothesis” has been contested by a large number of authors, who throw light on various aspects of culture-specific styles in scientific 50 Sabine Fiedler communication. One of the best-known studies in this field is Galtung’s (1981) essay in which four different styles are compared, as the subtitle reveals:

Galtung, Johan (1981): Structure, Culture and Intellectual Style: An Essay Comparing Saxonic, Teutonic, Gallic and Nipponic Approaches. In: Social Science Information 20 (6), 817-856.

Galtung’s criteria are the ability to analyse paradigms, to generate propositions, to establish theories and to comment on other researchers’ work. To mention a few results, Galtung found that scientists from the US and Britain focus on the collection and documentation of data (“the US love of statistics”), on teamwork, the generation of hypotheses rather than the generation of theories. They tolerate diversity and after having listened to their colleagues’ papers they look for something positive. For French scientists, for example, language plays an important part. Clarity and stylistic elegance are equally as important as the generation of theories. Good theories are characterized by balance and symmetry. Criticism of other scientists is wrapped up in linguistically well-structured formulations. German researchers see their main interest in the generation of theories and in deduction rather than in the presentation of data. Their intellectual community is less democratic and more elitist, reflecting the flow of knowledge from “masters” to pupils. Galtung illustrates this system by an expansive pyramid (see figure 1). In academic debates the weak points in other scientists’ arguments are focused on. The stylistic properties described are related to the ways scientific work is organized in the individual cultures, especially in their educational systems. Writing stylistically

Figure 1: Intellectual styles according to Galtung (1981: 827) Scientific communication in a lingua franca 51 well-formed essays is traditionally important in French schools, whereas it is predo- minantly the topic itself that is in the centre of an English essay, which, in addition, is reader-oriented. In the German tradition, there is a focus on content rather than on form and style, with digressions being tolerated. Galtung’s article is not linguistic in nature, it is based on experience gained by an internationally active scientist, a sociologist to be specific.E mpirically grounded results and, in fact, a verification of the existence of culturally influenced styles of thinking and academic writing have since been presented by a relatively large number of studies. Among these are the pragmatically oriented works on communicative styles by Hofstede (1991) including the following dimensions according to which cultures differ: Individualism vs. collectivism; social distance; uncertainty avoidance; masculi- nity vs. femininity; long-term orientation vs. short-term orientation; indulgence vs. restraint. House (2006) found differences between the communicative styles preferred by German and Anglo-American speakers with regard to the following dimension:

Figure 2: Communicative styles preferred by German and Anglo-American speakers (House 2006: 252)

Kaplan (1966) concentrates on the structure of paragraphs in written communication. He postulates the existence of five types of textual progression after 52 Sabine Fiedler analysing texts produced by authors from English, Russian, Semitic, Oriental, and Romance languages which he presents graphically in the following way:

English Semitic Oriental Romance Russian

Figure 3: Cultural thought patterns (Kaplan 1966: 21)

These styles of communicative behaviour reflect different culturally influenced models of thought and argumentation. An English paragraph is expected to have a linear structure without digressions. In a later article, “Cultural Thought Patterns Revisited” (1986), Kaplan relativizes his former opinion insofar as he now identifies specific rhe- torical patterns as language-independent. While admitting some overstatement and to having been too partial in focussing on the English language in the first place, he still insists on the validity of his findings. The comparative analyses of Clyne (1981; 1987; 1991) on discourse structures in scientific communication are concerned withE nglish and German. The author confirms the tendency of researchers with a German educational background towards digression, so-called excursuses. Furthermore, German texts include fewer linguistic devices that help the reader understand the structure and content of a text (so-called advance orga- nizers) than English texts do. Instead of topic sentences at the beginning of a paragraph related to its main content, which are typical in English, German texts often include bridging sentences connecting two paragraphs. When German scientists publish in English now, Clyne points out, they transfer their textorganizing habits, which makes their texts difficult to read or even unacceptable for readers whose reading habits have been influenced by, for example,A nglo-American culture. Clyne’s research has been widely criticized for, firstly, its insufficiently large empirical basis, and, secondly, for the negative associations connected with the focus on the English style that formed the basis of evaluation. Appraisals such as digression or circular style are seen to have pejorative connotations. In addition, studies like these always invite overgeneralizations or even lead to the formation of stereotypes. Never- theless, later studies (e.g. Oldenburg 1992 on conclusions and summaries in English and German; Trumpp 1998 on academic articles and reviews in English, French and German; Čmejrková 1994 on Czech writing; Mauranen 1993 on Finnish and English; Scientific communication in a lingua franca 53

Duszak 1994 and 1997 on Polish texts) with regard to a variety of disciplines have led to similar and further results concerning the differences between scientific texts due to different research traditions and thought patterns in individual languages and cultures. One such recent analysis was performed by Thielmann (2009), who focuses on cognitive differences that become evident in academic articles in various disciplines written in English and German. His comprehensive study includes investigations at the text level (with an analysis of the text parts Introduction/Einleitung), at the level of communicative acts (with an analysis of Proving/Beweisen) and at the level of the word (with an analysis of terminological word groups). Thielmann describes fundamental differences between introductory text parts in academic articles, whereby, in German texts, for example, we find a hermeneutic type of presentation. On the basis of their text experience, readers understand the introduction as an argument or mo- tivating transition to new knowledge. Previous knowledge is actualized to prepare the understanding of new knowledge. An introductory paragraph about the research situation is automatically perceived as an argument in line with the author’s aims. In English articles, however, the author leads the reader to the new knowledge by using a linear structure, utilizing specific linguistic devices that organize the text and by purposeful use of terminology. English authors use arguments to effectively convince the reader. On the level of terminology, the study reveals that German terminological word groups are as similarly complex as English ones, but because of explicit structural relationships between words they are easier to understand. Due to typological properties of the language, to understand complex terms in English conceptual knowledge is presupposed, knowledge that is often only given by the concerning text. In addition, metaphors play a decisive role. On the bases of his results, Thielmann rejects the use of English as a lingua franca in science. Languages for specific purposes/scholarly languages, he argues, are varieties of general languages. They are a result of their development (Ausbau) for scientific purposes. They are related to general languages and reflect particular scientific cultures. If we now use English as a so-called lingua franca for international scientific communication, it will not be a lingua franca at all. Instead it is English for specific purposes, which is the result of the development of the English language within the framework of the scientific culture which develops it (cf.T hielmann 2009: 305). If people have not internalized this, they reproduce their own structures and procedures within the lingua franca, which, for these purposes, is newly invented again and again, as Thielmann believes. What is expressed in it, is more or less understood and memorized only by means of the relationship to and the support of one’s mother tongue. In a similar way, Ehlich (2005: 43) has argued:

Es geht nicht eigentlich und tatsächlich um die Einführung einer Lingua franca. Es geht um die Ersetzung einer Reihe entwickelter, nationalsprachlich basierter Wissenschaftssprachen durch eine einzige, sozusagen supranationa- le. Diese freilich ist in Wahrheit gleichfalls eine nationalsprachlich basierte Wissenschaftssprache. 54 Sabine Fiedler

(The topic is actually not really the introduction of a lingua franca. What we are talking about is the substitution of a number of well-developed scholarly languages based on national languages by a single, so to say supranational one. This, however, is in reality likewise a scholarly language based on a national language.)

Thielmann’s (2009) book is a plea for scientific work and publication in one’s native language. This was also the main attitude displayed during a number of conferences, public seminars and panel discussions about the role of German in the sciences organised in recent years (see the overview by the Arbeitskreis Deutsch als Wissenschaftsspra- che e.V. (ADAWiS) 2013: 10f.). In 2011, resolution was accepted in which a group of renowned researchers demanded, among other things, a European strategy for equal conditions for success in scientific work independent from the language in which this is pursued and published. A multilingual practice of publication is an important step on the way toward scientific multilingualism in Europe. The resolution includes the following passage (see also Oberreuter et al. 2012: 274-277):

Die Möglichkeiten und Grenzen des Englischen als einer Lingua franca der internationalen wissenschaftlichen Kommunikation müssen präzise beschrieben und der wissenschaftlichen Öffentlichkeit bewusst gemacht werden. Dabei ist es unumgänglich, den populären Illusionen über das, was auf dem Feld der Wissenschaft eine Lingua franca sei, deutlich zu widersprechen. (The possibilities and limits of English as a lingua franca in international scientific communication have to be described precisely and the public has to be made familiar with them. In doing so it is necessary to contradict the popular illusions of what a lingua franca is in the field of science.)

I am aware of the fact that criticism about the situation from a German point of view is “lamenting on a high level” as it were. The German language is still in use as a scholarly language to a certain extent, at least in a number of social sciences (cf. Ammon 1998, 2015: 519-698). It is therefore the perspective of a former linguistic hegemonic power. In addition, German and English are sister languages, and many people might think that the English language is easy to learn for Germans. If English monolingualism in science is considered to be a threat even from a German perspective, we can only imagine what the problems are for scientists speaking a “minor” language (e.g. a Scandinavian) or a very different one (e.g. an Asian language).

3. Conclusions

From the findings presented here a number of conclusions can be drawn.Firstly , as has been shown, scientific communication inE nglish is not communication in a neutral Scientific communication in a lingua franca 55 means of communication. Due to the close relationship between language and thought, due to the cultural character of communication, at least in such a demanding genre as the scientific article, we are not concerned with a code stripped of culture. Language has an epistemological function, it enables people to take both an active and creative part in the acquisition of knowledge. Secondly, the situation described above throws some light on a specific disadvantage for non-Anglophone scientists. It is the function of the native speaker of English to act as gatekeeper in the field of publication.A s we have seen, high language proficiency is often not enough. Stylistic quality is also important for a text. And to acquire this requires intensive study over many years or a significant stay in an English-speaking academic environment. The German, Chinese, Polish or other styles are certainly not inferior to the Anglo-American, but they are different. If now in a publishing institution an English native speaker decides on the quality of an article, which is commonly the case, they expect that it not only be written in good English, but also in the style they are familiar with due to their socialization. As Huckin (1997: 72) put it: “Judging whether a text is ‘successful’ or not, depends on what sort of cultural filter it’s seen through.” If specialized journals accept publication in English nowadays only in order to have a better market position, they should provide language support for non-Anglo- phone speakers. Another proposal would be to make the topic of an equitable linguistic regime in science the focus of a large-scale awareness campaign as an attempt to gain acceptance for an “international style” of English (cf. Ammon 2007: 130-132). A third aspect refers to the languages that are no longer used as languages for specific purposes.T he variety of a language used for academic purposes is closely connected with the general language. It is nourished by it and at the same time parts of the special variety constitute the general language. One need only think of the many terms from fields such as computer science, genetic engineering or environ- mental protection that have gained currency in every-day conversation in recent years. If, apart from English, the special varieties of other national languages are no longer developed, the relationship between the scholarly and general varieties between national languages gets lost. This hampers the popularization of scientific knowledge in national languages, which is important for a society and means that not only we are not just talking about the “loss of domains”, as it is often called, of domains such as science and popular culture. If a language does no longer reflect the developments in fields in which important changes in life occur, this will have effects on its general variety (Pörksen 2005). Fourthly, we should keep the development of our scientific landscape in mind. The studies that have been presented show, on the whole, that there are different culture-specific approaches to scientific work, different models of thinking that result in different ways of presenting problems and results and different ways of argumentation. Scientific work needs this diversity, which is based on dialogue. 56 Sabine Fiedler

The global focus on English as the only means of communication in science means a loss of methods and procedures, a restriction of cultural diversity and might result in the dominance of only one type of scientific model, theA nglo-American one. Monolingualism means monoculturalism and this leads to monotony. Fifth, the restriction of having only one language, English, means the exclusion of a certain group of people. Scientific communication in a foreign language is, of course, more difficult than in one’s mother tongue.A ccording to my experience, actual knowledge of English among the general population, and also among scientists, is often overestimated. To be a scientist does not automatically entail having a talent for foreign languages, and not everybody is able to pursue the developments in their discipline and take an active part in them in a foreign language. Therefore, it is possible that some people are excluded from the scientific community due to their linguistic handicap, including those who have the best ideas and abilities. Being limited to only one language may produce a barrier.

Bibliography

ADAWiS (= Arbeitskreis Deutsch als Wissenschaftssprache e.V. 2013: Die Sprache von Forschung und Lehre: Welche – Wo, für Wen? Berlin. Ammon, Ulrich 1998: Ist Deutsch noch internationale Wissenschaftssprache? Englisch auch für die Lehre an den deutschsprachigen Hochschulen. Berlin/New York: de Gruyter. – 2007: Discussion. Global scientific communication. Open questions and policy suggestions. In: Ammon, Ulrich / Carli, Augusto (eds.): Linguistic Inequality in scientific communication today (AILA 20), 123-133. – 2008: Deutsch als Wissenschaftssprache: Wie lange noch?. In: Gnutzmann, Claus (ed.), 25-43. – 2015: Die Stellung der deutschen Sprache in der Welt. Berlin: de Gruyter. Clyne, Michael 1981: Culture and discourse structure. In: Journal of Pragmatics 5, 61-66. – 1987: Cultural differences in the organization of academic texts: English and German. In: Journal of Pragmatics 11, 211-241. – 1991: The sociocultural dimension. The dilemma of the German-speaking scholar. In: Hartmut Schröder (ed.): Subject-Oriented Texts. Languages for Specific Purposes and Text Theory. Berlin: de Gruyter, 49-67. Čmejrková, Svetlá 1994: Non-native (academic) writing. In: Čmejrková, Svetlá et al. (eds.): Writing vs. Speaking. Language, text, discourse, communication. Tübingen: Narr, 303-310. Duszak, Anna 1994: Acedemic discourse and intellectual styles. In: Journal of Pragmatics 21, 291-313. – 1997: Cross-cultural academic communication: a discourse-community view. In: Duszak, Anna (ed.): Culture and Styles of Academic Discourse. Berlin/New York: de Gruyter, 11-39. Ehlich, Konrad 2005: Deutsch als Medium wissenschaftlichen Arbeitens. In: M. Motz (ed.): Englisch oder deutsch in internationalen Studiengängen? Frankfurt/M.: Lang, 41-51. Erling, Elizabeth J. 2005: The many names of English. English Today 21/1: 40-44. Fiedler, Sabine 2010: The English-as-a-lingua-franca approach: Linguistic fair play? Language Problems & Language Planning 34(3), 201-221. Scientific communication in a lingua franca 57

Galtung, Johan 1981: Structure, culture and intellectual style: An essay comparing saxonic, teutonic, gallic and nipponic approaches. In: Social Science Information 20 (6), 817-856. Hofstede, Geert 1991: Cultures and Organizations. Software of the Mind: Intercultural Cooperation and Its Importance for Survival. London: McGraw-Hill. House, Juliane 2006: Communicative styles in English and German. European Journal of English Studies 10/3: 249-267. Hülmbauer, Cornelia 2011: English as a Lingua Franca (ELF): A mode and its implications. A To- olkit for Transnational Communication in Europe, ed. JØrgensen, J. Normann. Copenhagen: University of Copenhagen, 43-68. Hunckin, Thomas 1997: Cultural Aspects of Genre Knowledge. In: AILA Review 12/6 (Applied Linguistics Across Disciplines), 68-78. Kaplan, Robert B. 1966: Cultural Thought Patterns in Inter-Cultural Education. In: Language Le- arning 16, 1-20. Klimpfinger,T heresa 2009: “She’s mixing the two languages together” – Forms and functions of code- switching in English as a lingua franca. In A. Mauranen / E. Ranta (eds.), English as a lingua franca: Studies and findings. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 348-371. Lingua franca: Chimera or Reality? Studies on translation and multilingualism. European Commission. Directorate General for Translation 1/2011 (no author). Mauranen, Anna 1993: Contrastive ESP rhetoric: Metatext in Finnish-English economics texts. In: English for Specific Purposes 12, 3-22. McArthur, Tom 2004: Is it world or international or global English? In: English Today 20/3: 3-15. Oberreuter, Heinrich / Krull, Wilhelm / Meyer, Hans Joachim / Ehlich, Konrad (eds.) 2012: Deutsch in der Wissenschaft. Ein politischer und wissenschaftlicher Diskurs. München: Olzog. Oldenburg, Hermann 1992: Angewandte Fachtextlinguistik – ‚Conclusions’ und Zusammenfassungen. Tübingen: Narr. Pölzl, Ulrike 2003: Signalling cultural identity: the use of L1/Ln in ELF. Vienna English Working Papers 12(2), 3-23. http://www.univie.ac.at/Anglistik/views/03_2/POEL_SGL.PDF. [15 Oct 2014]. Pörksen, Uwe (ed.) 2005: Die Wissenschaft spricht Englisch? Versuch einer Standortbestimmung. Göttingen: Wallstein. Thielmann, Winfried 2009: Deutsche und englische Wissenschaftssprache im Vergleich. Hinführen – Verknüpfen – Benennen. Heidelberg: Synchron Wissenschaftsverlag der Autoren. Trumpp, Eva C. 1998: Fachtextsorten kontrastiv: Englisch – Deutsch – Französisch. Tübingen: Narr. 58

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 58–70

Br a d i u s V. Ma u r u s III

The Sanskrit experience and language planning

Abstract (Doświadczenie sanskrytu a planowanie językowe). Planowane międzynaro- dowe języki pomocnicze mają stosunkowo krótką historię. Niekiedy fakt ten może budzić wątpliwości co do ich długoterminowej żywotności. W przypadku stosunkowo popularnych języków w tej kategorii, jak volapük (katastrofalnie) i esperanto (w znacznie mniejszym stopniu), pojawiły się pewne problemy związane z procesem planowania. Warto zatem byłoby przyjrzeć się językowi planowanemu w sposób długofalowy, by przekonać się, czy języki poddane niezmiennym zasadom lub efektywnym, bieżącym regulacjom, mogą pozo- stać odpowiednimi i preferowanymi środkami komunikacji. Istnieje co najmniej jeden taki język − sanskryt. Choć sanskryt był początkowo językiem naturalnym i nieplanowanym, jego bardzo szczegółowa kodyfikacja około 300 r. p.n.e. została powszechnie zaakceptowana jako normatywna, natomiast niezmienne zasady, które ustalono, przetrwały do czasów współcze- snych w formie sanskrytu klasycznego dzięki rygorystycznemu procesowi edukacyjnemu. Przykład ten pokazuje, iż język planowany według niezmiennych zasad może w odpowied- nich warunkach pozostać na stałe w użyciu oraz służyć jako interjęzyk i medium ekspresji kulturalnej, nawet jeśli zostaje przyswojony jako drugi język.

Abstract. Planned international auxiliary languages have a relatively short history. Sometimes this may lead to doubts about their long term viability. Such relatively successful languages in this category as Volapük (catastrophically) and Esperanto (to a much lesser extent) have had some problems related to the planning process. It would, therefore, be useful to have an example of a longer-term planned language to ascertain whether languages subject to im- mutable rules or effective on-going regulation can endure and remain suitable and preferred instruments for communication. In fact at least one such language exists in the form of Sanskrit. Although Sanskrit was originally a natural, unplanned language, a highly detailed codification of it around 300 BCE became generally accepted as normative, and the unvarying rules it provided were transmitted to the present day through a rigorous educational process, as Clas- sical Sanskrit. The example demonstrates that a planned language with invariable rules can under the right conditions remain in use indefinitely, and that it can serve as an interlanguage and medium of cultural expression even when principally learned as a second language. The Sanskrit experience and language planning 59

Introduction

In recent years it has become fashionable among interlinguists to prefer the term “planned language” (from the German Plansprache) to the older English terms “artificial language” or “constructed language” (Blanke 1997). This is probably due to the sociolinguistic realities relating to such languages: a constructed interlanguage to be put into practice would require political support, and presumably a large part of most populations would react negatively to terms which emphasise the unnaturalness of such languages. It is analogous to genetically modified organisms: despite the fact that certain uses of genetic engineering might result in benefits to the environment or enhanced nutritional value, the fact that these technologies are regarded as “unnatural” counts against them in many minds’ But the fact that there may be irrational prejudice against artificial languages does not mean that such misgivings may not have some basis in fact. If a language does not develop more or less naturally (if we disregard the efforts of lexicogra- phers, teachers and language academies), but depends upon a specific authority to completely determine its nature, and perhaps modify it arbitrarily or force it to adhere to fixed rules in the face of natural pressures for their modification, there is at least the theoretical possibility that the modes of expression of such a language might be skewed, that it might be rendered less fit for communication or that it might suffer a decrease in use vis-à-vis some other language that is more stable or more naturally expressive. And in fact the first constructed interlanguage to be practically deployed in the world, Volapük, was seriously undermined by an inconsistent policy taken by its creator, Johann Martin Schleyer, who insisted on retaining control of his language’s development when his right to do so was very much in dispute. At first unresponsive to the proposals made by the language’s users for modification, he later began to excessively change the language after there was already a fairly large user base who had learnt it as was. These policies presumably were a major contributory factor to the effective replace- ment of this language by Esperanto, although the latter language also demonstrated the advantages of a simpler grammar and more easily remembered vocabulary. The first textbook of this language was published in 1880. The first Universal Congress was held in Friedrichshafen in 1884 (mostly, however, in German). By 1887 the movement was booming and the Second Universal Congress in Munich saw the appointment of an Academy. Schleyer was given the power to veto the elections of the leaders of the movement, and he used this against the organiser of the Munich Congress, leading to schism. The Director of the Academy also denied the right of Schleyer to veto modifications to the language, causing a crisis in authority.A t the Third Universal Congress of Volapük in Paris in 1889 (this time actually conducted in Volapük rather than German) there was great popular demand within the language community for reforms in the language, and the Congress definitively gave the power to carry out these reforms to the Academy. The movement at this time was at the height of its power 60 Bradius V. Maurus III and comprised some 283 local societies, twenty-five periodicals, a thousand trained instructors, and textbooks in twenty-five languages. (Drezen 1931: 174) These accomplishments were effectively destroyed by Schleyer, who in a power struggle with the Academy created a new world-wide hierarchy under his personal control. Convinced at last of the need for reforms in the language, he published them continually well into the twentieth century, but this mostly seemed to result in increased loss of membership and disillusionment. The last local society disbanded in the year of Schleyer’s death, 1912. The history of Volapük is an object lesson in how an integrally planned language can succumb to power struggles in its ongoing planning processes, i.e. in the manner in which it systematically adapts, develops or maintains stability in the language over time. In the case of Volapük, the root of the problem lay in “intellectual property rights”. How much right does the creator of a new language have over how others may use it or develop it? Those who believe that property rights are applicable to intellectual creations may feel that the creator has extensive rights, as Schleyer did. Others may feel that those who have appropriated a language by learning and using it have the primary rights over it no matter who created it, the viewpoint of the Volapük Academy and many other Volapükists.

Esperanto

Esperanto has turned out to be the most successful artificially constructed international auxiliary language to date. However, it too has had problems of linguistic authority and legitimacy. Dr Zamenhof, its creator, unlike Schleyer, was eager to pass authority over his language to the world, which he did by creating an “Untouchable Founda- tion” (Netuŝebla Fundamento) for the sake of stability and universality, and favouring a language academy to otherwise regulate the new language, while the language community at large was also to have great freedom in developing Esperanto according to its specific needs and preferences.I n 1907 the Ido controversy pitted an altered version of Esperanto containing many popular and reasonable revisions against the original language, but constituting in effect another, if related, language. Esperanto eventually won out over Ido, but it was a very divisive struggle which seriously squandered the efforts of the Esperanto movement. The untouchable foundation had been touched, and restoring its supremacy and inviolability was a massive and painful effort. Zamenhof , having in 1887 published La Unua Libro (The First Book), in fact gave the early Esperantic language community a chance to vote on various reform proposals in 1894, and the reforms were roundly defeated. The untouchability of the Fundamento (made up of the basic grammar, exercises and Universal Dictionary) was decided upon later at the First Esperanto Congress in Boulogne-sur-Mer in 1905. An Academy of Esperanto was also established at the same time, not to modify the Fundamento, but to The Sanskrit experience and language planning 61 work out its implications and facilitate the further consistent and unified development of the language. Because there was no conflict between the claims of the creator of the language to control it and the rights and duties of the Academy, the internal political situation was far more favourable than with Volapük. However, there were two eminent French Esperantists, Louis de Beaufront and Louis Couturat, who conspired to create an interlinguistic forum where a new version of Esperanto was presented without making clear that it in fact was an entirely new (albeit similar) language – Ido. This language was in some ways an improvement on Esperanto that incorporated many reforms that had been suggested and discussed for a long time. A large minority of the movement declared for Ido. In the end, though, the essential dishonesty of the conspiracy worked against it, and Esperanto emerged victorious. (Although a tiny Ido movement still exists, as does an even smaller Volapük movement.) The basic institutions for the ongoing planning of Esperanto (i.e. the Netuŝebla Fundamento and the Academy) worked correctly, but it was still possible for disruptive forces to contend for the power to utterly change the language.

Sanskrit and Language Planning

Given these possibilities for the disruption or misuse of the planning powers behind a planned language, it would be instructive if we had longer experience of planned languages in practical use. Volapük is an example of a relatively short-lived disaster. The fate of Esperanto is perhaps reassuring, since it did manage to retain its identity and stability over time, despite a major challenge. However, Esperanto is only a little over a century old and its speakership is at most a few million. It is therefore very helpful that we have available to us another planned language which has a history of over two millennia and a speakership over that time considerably greater than that of Esperanto. This language, of course, is Sanskrit.

This paper will be considering this role of Sanskrit as a planned language in order to determine what its history and development can teach us about the long-term possibilities for a planned language in terms of stability, evolution, and communicative and cultural effectiveness.

Vedic Sanskrit is a natural Indo-European language. We possess a substantial corpus of Vedic Sanskrit literature to this day, and it is still used for religious purposes. However, around 400-300 BCE the spoken language (bhāṣā), still very close to the language of the Vedas, was made the subject of the Aṣṭādhyāhī by Pā ini, one of the great classics of linguistic science, and from that time the taking of this book and its commentaries as normative by the majority of the language community resultedṇ in mak- 62 Bradius V. Maurus III ing it a truly planned language. For most it came to be learned in school by the children of the advantaged in a highly structured and artificial manner while the majority of the population developed and used “Prakrits”, which for the most part developed as natural languages, later becoming the Middle Indo-Aryan languages around a millennium ago, and subsequently, as the Indo-European inflectional system collapsed, producing the Modern Indo-Aryan languages such as Hindi, Bengali, Punjabi, and Gujarati. Language planning has been defined byV alter Tauli (1974: 56) as:

...the methodical activity of regulating and improving existing languages or creating new common regional, national or international languages.

Pā ini had as his intent the regulating of the existing Sanskrit language by means of describing its usage in the mouths of good speakers (in his judgement). He suc- ceededṇ in creating what in many ways was a new language, Classical Sanskrit, and this language took on a role as a regional and international language. This is a clear case of language planning.

The Aṣṭādhyāhī

The Aṣṭādhyāhī was completed around 400-300 BCE by Pā ini, and it was the culmination of considerable linguistic study before his time, especially motivated by the sacredness of the Vedic language and its use in ritual. This causedṇ a rather detailed research into articulatory phonetics and morphology from about the eighth century BCE. The Aṣṭādhyāhī itself employs a version of generative and partly transforma- tional grammar. Although writing already existed in India at the time of its composition and is passingly referred to in the Aṣṭādhyāhī, it was intended for oral transmission. (The script in question was quite probably the Brāhmī script, although there are serious disagreements about the dates of its development, Itkonen (1991: 85) favouring Pineault’s thesis that it was indigenously developed between 700 and 400 BCE.) This precluded the use of visual diagrams and formulae such as one would expect in written texts dealing with such complex matters in the West. In compensation, the work is not composed in the language it is describing, but in a sort of “Pā inian Meta-Sanskrit” with many special conventions for expressing complex categories and relationships in a concise manner. Although the Aṣṭādhyāhī only comprises aboutṇ thirty to thirty-five pages of medium-sized devanāgarī type and can be recited in less than two hours, its ingeniously coded language permits it to include a remarkably complete description of the complex Sanskrit language. One example of the metalanguage used is the last sūtra in the book “अअ” or “a a”. This expresses the idea that the short A phoneme /a/ (represented in the devanāgarī al- phabet as{अ}, previously treated (for simplicity) in parallel with the treatment of the The Sanskrit experience and language planning 63 other vowels as though it were only quantitatively different from long A /ā/ [ :] (as the case is assumed to be with the other long/short vowel pairs), is in fact realised in pronunciation as [ə]. Or formulaically: /a/→ [ә] (Coulson 1998: 5). The example푎 might suggest that the text is merely an aide-mémoire, but in fact if one considers the highly developed function of context, use of abbreviations, and ordering function of pre-memorised sequences, the text is seen as something that can be “unpacked” into clear propositions, and of these it contains some four thousand. One device for codification and “packing” is the “label”. For example, to give names to the terminations for tense and mood, the general term “laḥ” is used. Under this heading there are ten categories with names such as “laṭ” for a present-tense ending and “laṅ” for imperfect endings. So, when it is necessary to say “all imperfect verb endings” (seven syllables in English), Pā ini can simply say “laṅ” and his meaning is perfectly clear (Itkonen 1991: 15). Another codification mechanism is theṇ “condensation label” (pratyāhāra). These are used to denote specific classes of phonemes. For example, /k/ is a determinant which indicates the class constituted of the two vowels / / and / /. Using the order of a memorised list of vowels (/a/, /i/, /u/, / /, / /, /e/, /o/, /ai/, /au/) one can use the first in the series to which one wishes to refer and add the determinant,ṛ suchḷ as /k/, to provide the terminus ad quem. For example, “akṛ” meansḷ from /a/ to / / and / /, while excluding /e/, /o/, /ai/, and /au/ (Itkonen 1991: 17). ṛ ḷ An example of another sūtra (6.1.77) can illustrate this. The text is:

Iko ya aci.

This signifiesṇ thatik is substituted by yaṇ when ac follows.When this is interpreted and unpacked in terms of various metarules, it means:

The vowel /i/ and all its varieties are substituted by /y/ when any vowel except one of the same type is present.

The vowel /u/ and all its varieties are substituted by /v/ when any vowel except one of the same type is present.

The vowel / / and all its varieties are substituted by /r/ when any vowel except one of the same type is present. ṛ The vowel / / and all its varieties are substituted by /l/ when any vowel except one of the same type is present. ḷ This interpretation is made as follows: we already know the meaning of /k/, so we can see that “ik” must mean from /i/ to / / and / /. The /c/ refers to /ai/ and /au/, so “ac”means from the first vowel on the list to the last. “Yaṇ” has to do with the consonants ṛ ḷ 64 Bradius V. Maurus III

/y/, /v/, /r/, /l/. Because contractions do not include vowel quantities, nasalisation or accent, it is necessary to unpack the rule by adding the “and all its varieties”, varieties which are irrelevant from the point of view of the operation of this rule.

Developments after Pāṇini

Pā ini had many talented followers, and he and these other grammarians are col- lectively called the “Sages” (munis), including Kātyāyana (ca. 350 BCE) and Patañjali (ca. 15ṇ CE). After them the grammatical tradition was carried on by such important figures as Bhart hari (ca. 500 CE), Kayata (ca. 1000 CE), Bha oji-dīksita (ca. 1600 CE), and Nāgeśa (d. 1755 CE). Today the tradition has transcended Indian culture and is being carried ṛout by such scholars as J.D. Joshi and A.F. Roodbergen.ṭṭ Translations have been made into English, such as the early attempt by S.C. Vasu (1891) and the more modern work by G. Cardona (1997). While the line of great scholars of Sanskrit continued, the prakrits around them developed into the Middle Indo-Aryan languages and then into such modern languages as Hindi. Pā ini had established the foundations of Classical Sanskrit. He had not intended to distinguish it from Vedic Sanskrit, although he did acknowledge a difference by specificallyṇ marking some parts of his work as applicable to theV edas with the note “chandasi” (“in the Vedas”), and considered his main task the description of bhāṣā, the contemporary colloquial language. However, in his time the Vedas were still being transmitted orally, and he took as models of contemporary conversational Sanskrit only the utterances of those whom he evaluated as good speakers, presumably close to the Vedas in their personal diction. Quite possibly the difference seemed to Pā ini mostly a difference of register, as many Protestant English speakers might insist that the language in the King James Bible is living English even if different from theirṇ everyday speech, and indeed often make their own extemporaneous prayers in that language, using it simply as a religious register of modern English. However, the language he described did begin to take on a life of its own increasingly different from Vedic San- skrit. One change that occurred some three centuries after Pā ini and not desired or anticipated by him was the collapse of the Vedic tonal accent and its substitution by a positional accent similar to that in Latin. (The Vedic tonal accentṇ is still known and used in ritual, Vedic texts being marked to indicate and preserve it.) At least from that point the distinction between the two forms of Sanskrit was becoming clear. Around 100 CE the Buddhist Aśvagho a wrote his famous Mahāyānaśraddhotpādaśāstra (The Awakening of Faith in the Mahayana) in Classical Sanskrit, contributing a master stylist to the language, and demonstratingṣ that Mahayanist Buddhists at least had at last fully accepted Sanskrit, which originally Buddhists and Jains had long shunned as being too Brahmanical. (Theravadin Buddhists remained more faithful to Pāli, an “Early Prakrit”). Both Hindu and Buddhist influences led to Classical Sanskrit becoming an The Sanskrit experience and language planning 65 interlanguage from the Philippines to modern Afghanistan and Central Asia. Today it is used in broadcast and print journalism, including broadcasts from Deutsche Welle, as well as in scholarly works. The Indian State to some extent engages in both status and corpus planning in relation to its languages (Haugen 1983). Upon Indian independence it was accorded special status in the Constitution of the Republic of India, where it was included in the original version of the Eighth Schedule thereof, and it retains its place there, even though it has by far the fewest speakers of any of the twenty-two languages now listed as official. This legally implies in terms of corpus planning that the Indian government is obliged to aid Sanskrit to enrich its modes of expression to include the ability to communicate effectively with regard to modern technology and culture. (From the beginning it was judged by its inclusion in the Schedule to be suitable for enriching other Indian languages.) Its specific status under theC onstitution provides that, like the other twenty-one scheduled languages, it may be used in examinations for high-level civil service posts. (Wikipedia: “Languages with official status in India”) Classical Pā inian Sanskrit is not, however, the only form of more modern (i.e. non-Vedic) Sanskrit. The tradition of the epic poets, whose bearers were members of a socio-economicṇ class different from the Brahmins who more famously patronised Sanskrit, produced and recited such works as the Ramāyana and Mahābhārata (including the Bhāgavād Gītā, comprised within the latter epic). Although their Sanskrit was not expressly Pā inian, it is extremely similar. The Golden Age of Classical Sanskrit literature began with Aśvagho a and ended around 1100 CE,ṇ thus extending for a millennium. The most interesting fact about this is that throughout this period Classical Sanskrit was mostly no longer beingṣ written by native speakers, but by persons who had learned it as a second language by very artificial and grammar-oriented methods that might on the face of it seem to be discouraging to any creativity. That is most unusual among the great classical languages of the world, as the most outstanding of Greek, Roman, and Chinese authors mostly were native speakers in the heart of the cultural community which spawned their language.

Classical Sanskrit Education

Education in Classical Sanskrit was traditionally at the centre of the whole educational process. We fortunately possess a fairly detailed account of it dating from the late 7th century (Itkonen 1991: 12-13). This began at the age of six, when children were required to memorise the Aṣṭādhyāhī. Since this was not in their native language, and not even in normal Sanskrit but in Pā inian Meta-Sanskrit, as we have called it, this was almost two hours of the recitation of nonsense syllables from the standpoint of the learners. Later, however, a thorough knowledgeṇ of the core text would be invaluable for further learning. This memorisation process took eight months. 66 Bradius V. Maurus III

Until the age of fifteen theA ṣṭādhyāhī remained the principal object of their study. Then learners began the study of a more advanced commentary on the Aṣṭādhyāhī, the Kāśikā-vṛtti, which took five years.T hey subsequently studied logic and metaphysics, and then went to university for two years of advanced study. They were at this point examined at the royal court and if they succeeded, they were given land to support them by the monarch, and this freed them to study works by Patañjali and his commentators for another five years. This educational system shows the means whereby Classical Sanskrit, despite the difficulty of its codification, was able to perpetuate itself and effectively remain mostly unchanged with respect to the aspects covered by the tradition, while the vernacular languages of India changed around it. This was the result of community values strongly in support of Sanskrit, and of a dedicated educational system, and the result was ever new generations of dedicated Sankritists, who had invested the greater part of their youth to the mastering of Sanskrit. Such concentration on learning five grammar books for over twenty years was not, of course, the only way to learn Sanskrit. The many traders and others who used Sanskrit might often have made use of its similarities to their native languages to pick it up less formally. Many somewhat educated common people knew Sanskrit well enough to appreciate performances of Sanskrit epics and dramas. There is even today a movement that claims to teach Sanskrit in a short time without the use of textbooks. And Indian education, although it continues to teach Sanskrit in many public schools, does not do so as intensively as the traditional system. Occidental universities also teach Sanskrit in a much shorter time. However, the traditional method surely produced persons more intimately familiar with Pā ini.

ṇ

The Internal Development of Sanskrit

The question arises as to if or how Classical Sanskrit developed over the millennia within the apparent straitjacket of its codification.I n fact it evolved quite a good deal, and although that development was sometimes instigated by its surrounding natural languages, in many cases it was internally driven and highly idiosyncratic. Sometimes, of course, Sanskrit simply retained forms and features that were changing in the surrounding languages, but mandated forever for Sanskrit by the Aṣṭādhyāhī. An example of this would be the dual number, which died out in the vernaculars around Sanskrit, but was retained by the latter. But Pā ini had not predicted all the possible ways in which Sanskrit might change and not all things were described/prescribed in equal detail, the Aṣṭādhyāhī for example saying relativelyṇ little about syntax. This silence on the part of Pā ini enabled Sanskrit to imitate the development in surrounding languages of using participles to express past-tense meanings. This became obligatory in the surrounding naturalṇ languages, but The Sanskrit experience and language planning 67 although it became dominant in Sanskrit too, Sanskrit has always permitted the use of the traditional finite past tense forms if the speaker/author wished to employ them. Unlike the surrounding natural languages, Sanskrit retained the entire original case system. In its own idiosyncratic development some of the cases began to take on new meanings: the instrumental became usable to express causation, the locative to express the circumstances of hypotheses, the dative to express goals, and the accusative to express changes of state with locomotive verbs. It was suggested by Coulson (1998: xxi) that the Aṣṭādhyāhī itself by its Pā inian Meta-Sanskrit night have suggested such developments. Classical Sanskrit also developed notablyṇ in its use of compounds. Although Vedic Sanskrit uses compounds about as often as Homeric Greek and most of them only have two elements, in later Classical Sanskrit it is not unusual for a fairly short sentence to contain five compound words, each of which has four or five elements, and single compound words possessing over twenty elements are not infrequent. A striking example of this development is to be found in Classical Sanskrit drama where there occurs the compounded adjective “Mālatīvivāhaparikarmasatvarapratūhāraśatasaṃkulāt”, an adjective modifying the noun pradeśād, place. The modifier might be translated as “crowded with hundreds of porters busy with preparations for Mālatī’s wedding”. This is not used apologetically due to any perceived clumsiness, but lends its own aesthetic contribution to the text (Coulson 1998: 110). This ability to engage in almost unlimited compounding often permits great conciseness, although the absence of internal case marking can lead to ambiguities if the context is not sufficiently clear. Classical Sanskrit also developed in its word stock: some older Indo-European terms fell into disuse, while many non-Indo-European words were accepted, to the general enrichment of the language. This was in no way detrimental to its intrinsic grammatical features. Coulson (1998: xxii) sums it all up:

The syntax of Classical Sanskrit in many major respects bears little resem- blance to any other Indo-European language (leaving aside certain similarities in certain kinds of Middle Indo-European writing).

This judgement by a noted Sanskritologist makes it abundantly clear that after beginning as the result of an essentially descriptive codification of a naturalI ndo-European language, Classical Sanskrit as a sort of a posteriori planned language had no trouble at all in maintaining and evolving its own identity. It has not in any way been in a state of arrested development. 68 Bradius V. Maurus III

Why did Language Planning Succeed in Sanskrit?

It is worth investigating why the language planning carried out by Pā ini was so effective. Antonio de Nebrija, who produced the first comprehensive grammar ofṇS panish in 1492, the Gramática, had as one of his explicit goals the stabilisation of the language according to strict rules in order to render works of literature legible over long stretches of time (Milán 1983: 123-4). A Real Academia Española was established in the eight- eenth century to promote the purity of the language. And yet by 1870 the Academia had determined that the New World was drifting away from its influence (Milán 1983: 129). Apparently, then, the production of a monumental grammar or having a language academy, however royal, is not enough to have a guarantee that grammatical laws will be followed. What then did Pā ini and his followers do right? One thing is evidently the fact that the Aṣṭādhyāhī was a work of scholarly genius, not merely scholarly excellence. No other language hasṇ been graced with such a brilliant descriptive grammar. Striking out on ones own to find a different approach to describingS anskrit better than Pā ini would have been a vain hope within Indian scholarship, and would always have wound up being compared with Pā ini, the standard. On the other hand, mastering Pā iniṇ is a monumental task and one that Indian society always richly rewarded. Then, too, grammar andṇ linguistics in India have always been associatedṇ with religion. Sanskrit is a sacred language for the Hindu. This has given great prestige to the field and a tendency to respect tradition in connection with it. This having been said, planned auxiliary languages are also often felt by their proponents and speakers to be quasi-sacred. They have often been learned as a voluntary expression of idealism, and they bring the adept into a community of like-minded ide- alists transcending linguistic barriers and cultural obstacles. And although individuals might often feel that they could have designed some aspect of their chosen auxiliary language better than the creator, it is difficult to doubt that the creator knows or knew his own language better than anyone else, making of him a natural authority. At least that is the case with Esperanto, although the situation was often different in the more conflictualV olapük movement. Language academies, whether belonging to national languages or planned auxiliary languages, are less useful than would appear, and are often held in scorn when, for example, they try to reform orthography. The world’s most influential language,E nglish, seems to get along quite well without one. As, traditionally, has Sanskrit. The Sanskrit experience and language planning 69

The Relevance of the Sanskrit Experience to Language Planning

We set out at the beginning of this investigation to see what the Sanskrit experience might be able to teach us about planned languages. Let us then consider the results. 1. sanskrit proves that language planning can work over extended periods of time and does not necessarily collapse due to conflicts within the ongoing planning process. (Authorities in the tradition subsequent to Pā ini have been able to disagree with him without engendering widespread disruption to the tradition.) Further, Sanskrit demonstrates that the codified rules of a plannedṇ language can be highly detailed and their implementation preserved over a wide geographical extent despite the presence of outside influence from other languages. (This is important with respect to possible problems of dialectalisation of planned universal auxiliary languages.) 2. sanskrit proves that the existence of rules for which there is no provision for change (such as the Aṣṭādhyāhī or Netuŝebla Fundamento de Esperanto) do not cripple a language or hinder its development or evolution, although they may cause such modification to take place in certain directions rather than others. They may be a significant factor for stabilisation, functioning at little cost. 3. sanskrit proves that a language that is for most people not their native tongue can flourish widely and over an extended period of time as a medium of communication and literary expression. These findings are encouraging for language planners.T here is evidently nothing impossible or obviously detrimental to linguistic development, expressiveness or com- municativity in language planning. A language like Sanskrit that was originally a natural language but became thoroughly codified and regulated is highly analogous to an a posteriori planned language such as Esperanto or Interlingua. Although Pā ini’s work was originally not clearly prescriptive more than descriptive, it later accepted from the society around it the right to prescribe the norm for Sanskrit. In this it becameṇ something fully comparable to the Netuŝebla Fundamento of Esperanto. The similarities of Sanskrit to modern planned languages are evidently sufficiently clear for comparisons to be valid and fruitful.

References

Blanke, Detlev 1997: The Term Planned Language. In: Humphrey Tonkin (ed.): Esperanto, Interlin- guistics, and Planned Languages. Langham, Maryland: University Press of America, Inc. Cardona, George 1997: Pāṇini: His Work and His Traditions, Vol. I: Background and Introduction. Se- cond Edition, Revised and Enlarged. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Private Limited. Coulson, Michael. 1998: Sanskrit: an Introduction to the Classical Language. London: Hodder & Stoughton. Drezen, Ernest. 1991: Historio de la Mondolingvo. Moskvo: Eldonejo Progreso 70 Bradius V. Maurus III

Haugen, Einar 1983: The Implementation of Corpus Planning: Theory and Practice. In: Juan Cobar- rubias & Joshua A. Fishman (eds.): Progress in Language Planning. Berlin: Walter de Gruyer & Co. Houben, Jan. 1997: The Sanskrit Tradition. In: The Emergence of Semantics in Four Linguistic Tradi- tions: Hebrew, Sanskrit, Greek, Arabic. Amsterdam: John Benjamins Publishing Co. 51-145. Itkonen, Esa. 1991: Universal History of Linguistics: India, China, Arabia, Europe. Amsterdam: John Benjamins Publishing Co. Milán, William G. 1983: Contemporary Models of Standardized New World Spanish: Origin, De- velopment, and Use. In: Juan Cobarrubias & Joshua A. Fishman (eds): Progress in Language Planning. Berlin: Walter de Gruyter & Co. Tauli, Valter. 1974: A Theory of Language Planning. In: Joshua A. Fisher, (ed.): Advances in Language Planning. The Hague: Mouton & Co. N.V. Vasu, Śríśa Chandra 1891: The Ashṭádhyáyí of Páṇini Translated into English. Allahabad: Indian Press. Wikipedia: “Languages with official status in India”, accessed 17 March 2015 71

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 71–92

Sz y m o n Pa w l a s

Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne

Abstract (Bliss, picto, pictopen – auxiliary ideographic writing systems). In my article I describe and compare three ideographic writing systems, two created in the middle of the XXth century (Semantography by Charles K. Bliss and Picto by Karl J. A. Janson) as well as one modern project (Pictopen by Juan M. Garay). I describe the appearance and structure (simple or complex) of particular signs, I pay special attention, however, to their origin. In all the writing systems examined two main types of signs may be specified.T hese are signs which iconically reflect reality and signs borrowed from other (arbitrary) systems, such as mathematical notation or the system of hatching heraldic tinctures. I also present how Bliss, Picto and Pictopen deal with such grammatical categories as gender, number or parts of speech. The article is illustrated with examples of the signs discussed.

Abstrakt. W swoim artykule opisuję i porównuję trzy ideograficzne systemy pisma: dwa powstałe w połowie XX w. (semantografię autorstwa Charlesa K. Blissa i picto Karla J. A. Jansona) oraz jeden projekt współczesny (pictopen Juana M. Garaya). Analizuję wygląd i strukturę (znaki proste lub złożone) poszczególnych znaków, jednak szczególną uwagę poświęcam ich pochodzeniu. We wszystkich badanych systemach można wyróżnić znaki charakteryzujące się ikonicznym odwzorowywaniem rzeczywistości (pikto- i ideogramy) oraz znaki zapożyczone z innych systemów arbitralnych (takich jak cyfry i inne symbole matematyczne albo stosowany w heraldyce system szrafowania). Prezentuję również różne sposoby wyrażania kategorii gramatycznych, takich jak: rodzaj, liczba, części mowy. Artykuł ilustruję przykładami omawianych znaków.

0. Wstęp

Przedmiotem mojej analizy są trzy systemy pisma, które w zamierzeniu ich twór- ców mają funkcjonować jako narzędzie komunikacji niezależne od poszczególnych języków narodowych: 72 Szymon Pawlas

Słowo, ostrzeżenie, zawiadomienie, list, sprawozdanie napisane w seman- tografii można odczytać w języku angielskim, hiszpańskim, rosyjskim, chińskim, francuskim, lub dowolnym innym z 3000 języków używanych na tej planecie (Bliss 1965:89).

[…] wynalezione przez Holendra K. Jansona pismo pikto [jest to] rysunkowe pismo pojęciowe, które może być zrozumiane przez wszystkich ludzi nieza- leżnie od ich przynależności językowej (Friedrich 1979:209-210).

Piktografia to sztuka pisania za pomocą rysowania samych rzeczy. Ten podręcznik [pisma pictopen] stanowi próbę stworzenia systemu pisma dla międzynarodowej komunikacji opartej na tego typu znakach […] które mogą być w łatwy sposób przyswojone przez ludzi bez względu na ich język ojczysty (Garay §0).

Wszystkie te trzy pisma (semantografiaC harlesa K. Blissa, picto Karla J. A. Jansona i pictopen Juana M. Garaya) odpowiadają zatem – przynajmniej teoretycznie – definicji pisma uniwersalnego (pasygrafii) zaproponowanej przez Leibniza:

Pismo uniwersalne jest to sztuka bycia zrozumianym dzięki wspólnym zna- kom przez wszystkie narody ziemi, bez względu na to, jak różnymi językami mówią, o ile tylko znają te wspólne znaki pisane (1666:§89).

Czynią to jednak w inny sposób niż XVII-wieczne projekty sztucznych języków filozoficznych, takie jak np. Real Character Johna Wilkinsa, gdzie poszczególnym pojęciom („rodzajom głównym”) przyporządkowano symbole graficzne całkowicie arbitralnie (Eco 2002:256). I pewnie głównie tego typu pasygrafie ma na myśliK ulczycki, stwierdzając, że „z dystynkcją [na języki aprioryczne i języki aposterioryczne] krzyżuje się rzadko stosowane rozróżnienie na pasygrafię i pasylalię.K rzyżowanie owo polega na zazębianiu się pasygrafii z językami apriorycznymi a pasylalii z językami aposteriorycz- nymi: tak jak pasygrafia służy przede wszystkim «do pisania», tak języki aposterioryczne były tworzone głównie «do mówienia (porozumiewania się)»” (2011:46). Poza tym prawdą jest, że języki obrazkowe z samej swojej natury nie mogą bez- pośrednio przejmować „struktur językowych z innych języków naturalnych [lub wręcz czerpać całości] konstrukcji z tychże języków” (2011:47) (co jest warunkiem uznania języka za aposterioryczny), ponieważ te języki naturalne mają charakter foniczny. Znaki języków wizualnych mogą jednak wykazywać duże podobieństwo do rzeczywistości pozajęzykowej, wszak „[j]est rzeczą oczywistą, że obecność ikoniczności zaznacza się o wiele silniej w językach znakowych niż w językach mówionych. Z kilku powodów nie jest to zaskakujące. Przede wszystkim wszystkie konkretne przedmioty posiadają swój kształt, ale zazwyczaj nie dźwięk” (Fischer 2006:31). Analizowane przeze mnie systemy można więc zaliczyć do języków aposterio- rycznych i to z dwóch powodów – oprócz wspomnianej ikoniczności części znaków Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 73

(Umberto Eco używa terminu „ikonogram”) przesłanką dla takiej klasyfikacji jest również fakt, że systemy te zdolne są do wyrażania kategorii gramatycznych, stanowią zatem rodzaj „kodu wizualnego zaopatrzonego w operatory graficzne, oznaczające «istnieje – nie istnieje», «czas przeszły – czas przyszły» czy «tryb warunkowy»”, co Eco określa, moim zdaniem trochę niesprawiedliwie, mianem „pasożytowania na uniwersum semantycznym języka werbalnego” (2002:185).

1. Wprowadzenie historyczne

Dwa pierwsze opisywane projekty pojawiły się w połowie XX wieku: projekt Charlesa K. Blissa (nazywany również eponimicznie: blissymbolics lub po prostu bliss) został opracowany w latach 1942-1949. W 1949 roku jego autor (obywatel Australii, urodzony na terenie Austro-Węgier Żyd) wydał w Sydney książkę pt. International Semantography. Pismo to nadal – nawet po śmierci autora (1985) – jest rozwijane i udoskonalane. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat w projekcie zaszły pewne zmiany, co może świadczyć o żywotności tego systemu, jednak przede wszystkim odzwierciedla zmianę jego przeznaczenia – z postulowanego uniwersalnego systemu komunikacji międzynarodowej stał się narzędziem ułatwiającym komunikację z osobami upośle- dzonymi, mającym na celu pomoc w nauce języka naturalnego (głównie angielskiego). W dalszej części artykułu przy opisie pisma bliss będę się opierał głównie na dwóch źródłach: drugim, poszerzonym wydaniu (1965) wspomnianej książki oraz na dokumencie pt. The fundamental rules of Blissymbolics, opublikowanym w 2004 roku przez organizację Blissymbolics Communication International (BCI). Karl J. A. Janson (niderlandzki pisarz i tłumacz) wydał po holendersku (własnym sumptem) książkę pt. Picto w roku 1958, natomiast jego projekt zyskał pewną popu- larność w charakterze ciekawostki już dwa lata wcześniej, o czym mogą świadczyć wzmianki w ówczesnej prasie, w tym w amerykańskim „Time” (wydanie z 24 września 1956), zachodnioniemieckim „Quick” (20 października 1956) i polskim „Przekroju” (14 października 1956). W praktyce jednak picto nie jest już dziś używane. Wreszcie pictopen to projekt współczesny, umieszczony przez autora – Juana M. Garaya z Hiszpanii – na stronie internetowej http://www.pictopen.com/. Strona ta istnieje co najmniej od grudnia 2010 roku.

2. Wygląd znaków

Wszystkie analizowane pisma bez wątpienia są językami, ich nietypowość polega natomiast na tym, że znaczenie jest w nich wyrażane w formie graficznej – morfemy 74 Szymon Pawlas nie są tu zbudowane z dźwięków (jak ma to miejsce w przypadku języków mówionych) ani gestów (stanowiących główną materię języków migowych), tylko z rozmaitych obrazków czy może raczej: same są obrazkami (znakami1). Znaki te stanowią wyodręb- nione wizualnie i powtarzalne całości, które w tekście następują po sobie w określonej kolejności: od lewej do prawej i w rzędach od góry do dołu. W pismach bliss i pictopen dodatkowo można zauważyć znajdujące się nad (rzadziej pod) niektórymi znakami mniejsze symbole – są to wykładniki kategorii gramatycznych. Z kolei w piśmie picto wszystkie znaki występują wprawdzie w jednej linii, ale niektóre z nich mają postać nieciągłą – składają się z dwóch elementów, stawianych wokół innego znaku (analogicznie jak cudzysłów lub nawias). Łatwo zauważalne różnice między trzema systemami dotyczą również strony czysto wizualnej, czyli samego wyglądu poszczególnych znaków.

2.1. Wygląd znaków bliss

Wszystkie znaki pisma bliss są zbudowane z elementów składowych pochodzą- cych z zamkniętego zbioru „kształtów” (określenie shapes za: BCI 2004:§4.1), wśród których można wyróżnić kilka kategorii. Przede wszystkim są to podstawowe figury geometryczne: odcinek, łuk, kwadrat, okręg, trójkąt równoramienny, trójkąt prosto- kątny oraz prostokąt. Mogą one występować w jednej z dwu wielkości, w różnych pozycjach i orientacjach2. Dodatkowymi kształtami, które mogą występować tylko w pełnej wielkości, są: stylizowany symbol serca oraz symbol fali w trzech orientacjach (w zasadzie mógłby on być analizowany również jako zestawienie dwóch łuków, podobnie jak prostokąt można by interpretować jako złożenie czterech kresek itd.). Osobną kategorią elementów składowych znaków bliss są „znaki międzynarodowe” (international characters); zaliczono tu: cyfry arabskie, znaki przestankowe, wskaź- nik (pointer), czyli dwa krótkie odcinki tworzące kąt prosty – kształt ten używany jest głównie do wskazywania relewantnego dla danego znaczenia miejsca w znaku bardziej ogólnym – oraz strzałki. W pierwotnej wersji pisma bliss wśród „kształtów” uwzględniano również litery alfabetu łacińskiego, które były jednak używane jedynie do zapisywania nazw własnych i – jako zapożyczenie z notacji chemicznej – nazw pierwiastków bądź związków chemicznych (1965:456). Wymienione powyżej kształty można porównać do kresek tworzących znaki chiń- skie (których wyróżnia się około czterdziestu) lub do fonemów języków mówionych.

1 Ewentualnie w przypadku znaków złożonych – ich elementami, jako że morfem to naj- mniejsza, niepodzielna jednostka znaczeniowa, a znaczenie znaków złożonych da się zawsze spro- wadzić do znaczeń ich elementów składowych. 2 ze względu na relewantność tych cech do rozróżnienia niektórych znaków niezbędny jest kontekst (np. pozioma kreska umieszczona na dole znaku oznacza ‘ziemię’, podczas gdy taka sama kreska umieszczona na górze to ‘niebo’). Dotyczy to również wielkości znaków (np. duże koło to ‘słońce’, małe – ‘usta’) oraz ich orientacji (łuk otwarty ku górze oznacza ‘pojemnik’, a ku dołowi – ‘umysł’). Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 75

Zaletą ograniczenia ich liczby jest łatwiejsze powielanie znaków bliss za pomocą nowo- czesnych technologii (sam Charles Bliss opracował dla swojego pisma układ klawiatury maszyny do pisania, gdzie każdemu kształtowi, w każdym możliwym dlań rozmiarze, orientacji i pozycji, przypisał jeden klawisz), pewną niedogodnością natomiast – fakt, że ikoniczny charakter niektórych znaków jest przez to mniej wyrazisty, co widać na przykładzie znaku ‘ryba’, którego wygląd został niejako wymuszony przez ograniczony zestaw kształtów możliwych do wykorzystania przy tworzeniu znaków (Ryc. 1.).

2.2. Wygląd znaków picto i pictopen

Picto również zbudowane jest ze znaków wyglądających na drukowane, przy czym nie da się stwierdzić istnienia jakiegoś ograniczonego zbioru kształtów podstawowych, z których musiałyby być zbudowane. Tego typu ograniczeń nie ma również w projekcie pictopen, który ponadto różni się od obu wcześniejszych projektów tym, że jego znaki mają charakter wyraźnie kursyw- ny, wyglądają na narysowane odręcznie. Wprawdzie również są uproszczone zgodnie z pewną konwencją, jednak w mniejszym stopniu niż znaki pism bliss czy picto. Poza tym o ile znaki obu wcześniejszych projektów są zbudowane wyłącznie z różnego rodzaju linii (prostych lub krzywych), to w pictopen można znaleźć kilka znaków, część powierzchni których jest całkowicie zaczerniona. Oprócz tego w co najmniej jednym znaku relewantna jest grubość kreski.

Ryc. 1. ‘ryba’ [b], ‘noc’ [pp], ‘mocny’ [pp]3

3. Budowa wyrazów

Podstawowy element pisma bliss, który ma swoje znaczenie4, jest obecnie nazywany Bliss-character (BCI 2004:§3.2) (dawniej simple symbol), a w obu pozostałych systemach jest to picto. W dalszej części artykułu będę w tym znaczeniu używać (w odniesieniu do wszystkich trzech pism) określenia „znak”. Znak może pełnić funkcję „wyrazu” (Bliss-word za: BCI 2004:§3.3) albo sam, albo w połączeniu z innymi znakami (takie

3 [b] oznacza znak pisma bliss, [p] – picto, a [pp] – pictopen. 4 chociaż nie zawsze jest to znaczenie nierozkładalne dalej – por. znaki złożone. 76 Szymon Pawlas złożenie było nazywane compound symbol, w pictopen używa się określenia compound picto). Tego typu „wyrazy złożone” od zwykłego zestawienia kilku znaków odróżnia w piśmie bliss mniejszy odstęp między znakami składowymi i zastosowanie kerningu, w pozostałych dwóch pismach nie zauważyłem analogicznych rozwiązań. Przykładem wyrazu złożonego w piśmie pictopen jest wyraz ‘śniadanie’ złożony ze znaków ‘rano’ i ‘jeść’. Należy pamiętać o tym, że kolejność w wyrazie złożonym ma znaczenie, np. sekwencja znaków bliss ‘pieniądz’ + ‘rzecz’ oznacza ‘kupować’, a ‘rzecz’ + ‘pieniądz’ – ‘sprzedawać’ (Bliss 1956:131).

Ryc. 2. ‘kupować’ [b], ‘sprzedawać’ [b], ‘śniadanie’ [pp]

Obecnie istnieje około 900 znaków (nie wyrazów!) bliss i wciąż powstają nowe, które jednak muszą być zaaprobowane do ogólnego użytku przez organizację BCI. Za pomocą istniejących znaków można natomiast swobodnie tworzyć – w miarę potrzeby – nowe wyrazy złożone5. Zasób wyrazów pisma bliss jest więc otwarty. Autor pisma pictopen deklaruje, że opracował ponad trzy tysiące znaków (Garay §0).

4. Typologia znaków

Znaki badanych pism można skategoryzować wedle różnych kryteriów, najbardziej jednoznaczne z nich dotyczy pochodzenia: znaki mogą albo być zapożyczeniami (np. z już istniejących i rozumianych przez ludzi posługujących się różnymi językami systemów, takich jak zestaw cyfr arabskich)6, albo stanowić autorskie projekty ich twórców. W tym drugim przypadku można dokonać dalszego rozróżnienia; przydatne może się tu okazać przyjęcie terminologii stosowanej do opisu znaków chińskich, przy czym w opisie pasygrafii z oczywistych względów należy zrezygnować z wprowadzonego

5 powstałe w ten sposób neologizmy należy jednak oznaczać za pomocą znaku combine modifier umieszczonego u góry po obu stronach nowego wyrazu. 6 szczególny przypadek zachodzi wówczas, gdy zapożyczono formę znaku, ale jego znaczenie odbiega od znaczenia przypisywanego powszechnie oryginałowi – przykładem może być w piśmie bliss symbol serca (znaczenie bardziej ogólne: ‘uczucie’, a nie ‘miłość’), w piśmie picto zaś pochodzący z notacji muzycznej znak kasownika. Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 77 przez I. J. Gelba (1963:249) terminu „logogram” (jako że brakuje języka, którego wyrazom miałyby odpowiadać znaki badanych pism) i pominąć nieprzydatną z punktu widzenia systemów czysto wizualnych kategorię sinogramów zawierających elementy wskazujące na ich wymowę (piktofonogramów). Mając to na uwadze, można stwierdzić, że w piśmie chińskim wyróżnia się: − Piktogramy proste (zwane również po prostu piktogramami), tj. „znaki oddające kształt przedmiotu, zjawiska itp. Kreski tworzące znak oddają kształt oznaczanego przedmiotu” (Künstler 1970:68). W badanych pismach znaki tego typu najczęściej odnoszą się do konkretnych rzeczy, chociaż mogą też być użyte do oznaczania czynności wykonywanych za pomocą przedstawionego obrazowo desygnatu (np. we wszystkich trzech pismach znak 'oko' jest używany również w znaczeniu 'wi- dzieć'). − Piktogramy abstrakcyjne (które wskazują pojęcia, dlatego bywają określane mianem ideogramów). „Z ich wyglądu można odgadnąć ich znaczenie” (1970:68), nie są one jednak „rysunkiem żadnego przedmiotu czy zjawiska, lecz tylko symbolami pewnych pojęć” (1970:92). Do kategorii tej należą m.in. „różne znaki oznaczające stosunki przestrzenne” (ibidem) oraz – zgodnie z zasadą przestrzennego odwzorowania upływającego czasu z wykorzystaniem powszechnego kierunku odczytu od lewej do prawej – czasowe. W tradycji chińskiej do kategorii tej zalicza się też znaki, które „powstały przez dodanie elementów uzupełniających do piktogramów prostych”, np. znak 本 ‘korzeń’ powstały przez dodanie w odpowiednim miejscu do znaku 木 ‘drzewo’ kreseczki (1970:94). Jest to często stosowany sposób wy- rażania partonimów w pismach bliss (za pomocą wskaźnika) i pictopen (przede wszystkim za pomocą znaku ×). Znaki powstałe w wyniku takiej operacji można równie dobrze uznać za przykład znaków złożonych. − Piktogramy złożone7. W odniesieniu do badanych pism będę stosował określenie „znak złożony” (composite Bliss-character). Mianem tym określa się złożenia dwóch (lub więcej) znaków, przy czym w charakterze elementów składowych mogą wystąpić zarówno piktogramy proste, jak i abstrakcyjne, w tym również znaki zapożyczone (np. symbol obrączek w znaku ‘małżeństwo’) (Ryc. 3.). Inne kryterium podziału piktogramów złożonych odnosi się do sposobu, w jaki ich elementy zostały ze sobą połączone, można tu wyróżnić: a) zwykłe zestawienie (np. w bliss znak ‘kolor’ to znak ‘oko’ nad skróconym ze względów estetycznych znakiem ‘ziemia’8, w pictopen znak ‘Niemcy’ przedstawia na jednej długiej poziomej kresce zarys Bramy Brandenburskiej i rysunek flagi z poziomymi pasami)b) zetknięcie (np. w bliss ‘język’ = ‘usta’ + ‘ucho’), c) nałożenie na siebie (np. w bliss znak ‘narzędzie’

7 Wyróżnienie tej kategorii jest oczywiście uzasadnione dużą liczbą tego typu znaków, jednak powyższa klasyfikacja sprawia wrażenie heterogenicznej, ponieważ bierze się w niej pod uwagę zarówno kryterium relacji względem rzeczywistości, jak i samą strukturę znaków. 8 Uzasadnienie takiego akurat złożenia jest – trzeba przyznać – dość kuriozalne: „kolor jest wrażeniem zmysłowym, które oko odbiera od rzeczy znajdujących się głównie na ziemi” (1965:286). Element ‘ziemia’ jest obecny również m.in. w znakach ‘rzeczywisty’ (w połączeniu z elementem ‘być’) (1965:153) i ‘jedzenie’ (z ‘usta’) (BCI 2004:§5.1.4). 78 Szymon Pawlas przedstawiający nałożenie znaków ‘dłoń’ i ‘rzecz’, w picto znak ‘człowiek’ powstały ze znaków ‘mężczyzna’ i ‘kobieta’, w pictopen znak ‘bawić się, grać’ przedstawiający dziecko trzymające młotek, będący sam z siebie znakiem ‘czynność’, znak ten można też interpretować jako zastąpienie w znaku złożonym ‘pracować’ elementu ‘człowiek’ elementem ‘dziecko’), d) przejęcie pewnych cech jednego znaku przez drugi (np. znak ‘wiedza’ w bliss będący kontaminacją znaku ‘dom’ i znaku ‘umysł’ przedstawiającego łuk otwarty ku dołowi).

Ryc. 3. ‘Niemcy’ [pp], ‘język’ [b], ‘bawić się’ [pp], ‘wiedza’ [b]

Reasumując – we wszystkich trzech pismach można według kryterium motywacji wyróżnić: − Znaki motywowane wyglądem rzeczy, do której się odnoszą (ikoniczność obrazowa charakteryzująca piktogramy proste). − Znaki, które „swoją strukturą przypominają sposób, w jaki owe desygnaty są uporządkowane w świecie rzeczywistym”, są to piktogramy abstrakcyjne („ideogramy”) charakteryzujące się ikonicznością diagramatyczną (Fischer 2006:20). − Znaki konwencjonalne, które nie są w żaden sposób motywowane (znaki arbitralne). Ostatnia kategoria pokrywa się niemal dokładnie ze zbiorem znaków zapożyczo- nych, chociaż z jednej strony część zapożyczeń można by zaliczyć do grupy ideogramów (np. w piśmie bliss występuje zapożyczony z legend map historycznych znak ‘walka’ będący stylizowanym przedstawieniem dwóch skrzyżowanych mieczy), a z drugiej strony – niektóre znaki arbitralne najwyraźniej nie zostały znikąd zaczerpnięte, ich twórcy utworzyli je ex nihilo, chociaż Bliss zarzekał się9:

Żadnych symboli arbitralnych. Każdy symbol musi bezpośrednio lub pośred- nio, w ten czy inny sposób, oddawać geometrycznie strukturę geometryczną rzeczywistych rzeczy. Wyjątkiem są jedynie te symbole arbitralne, które już są powszechnie używane w komunikacji międzynarodowej jak ? ! % ( ) – + × itd. (Bliss 1965:175).

Do takich znaków czysto arbitralnych w piśmie bliss można zaliczyć małą ukośną kreseczkę, która w zależności od orientacji oznacza rodzajnik określony bądź nieokre-

9 determinację, z jaką Bliss starał się zracjonalizować wybór konkretnych znaków dla po- szczególnych pojęć, widać np. w uzasadnieniu postaci znaku Λ ‘czynność’ orogenezą (1965:107) bądź w tłumaczeniu budowy znaku ‘kolor’ (por. poprzedni przypis). Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 79

ślony (BCI 2004:§5.1.1). Z pisma pictopen można natomiast przytoczyć znak liczby mnogiej (pozioma dolna kreska) (Garay §19). Ponadto należy pamiętać, że nawet znaki motywowane są – z powodu swojego uproszczenia – w pewien sposób skonwencjonalizowane, nieoczywiste. Autorzy badanych pism jak najbardziej mieli świadomość, że wymyślone przez nich znaki muszą zostać przez użytkowników przyswojone drogą nauki.

4.1. Pochodzenie znaków bliss

4.1.1. Znaki zapożyczone

Bliss zamierzał stworzyć system w miarę możliwości międzynarodowy i w tym celu, projektując swoje pismo, opierał się również na już istniejących systemach przeka- zywania informacji drogą graficzną, które uznał za do tego stopnia rozpowszechnione, że uniwersalne. Tę zależność od istniejących systemów traktował jako zaletę swojego projektu, która miała ułatwiać jego naukę (1965:118).

4.1.1.1. Symbole matematyczne

Jednym z takich systemów, z których Bliss zapożyczył część swoich znaków, jest notacja matematyczna. Przede wszystkim należą tutaj wspomniane już cyfry arabskie, które „mają charakter międzynarodowy, a dziś już niemal uniwersalny, większość bowiem ludzi na świecie potrafi znak ten (2) zrozumieć jednoznacznie” (Jurkowski 1986:79). W systemie bliss znajdują one szerokie zastosowanie. Użyte jako samodzielny wyraz oznaczają odpowiedni liczebnik główny (a w połączeniu z kropką – porządkowy), natomiast w powiązaniu z innymi znakami mogą wyrażać: − zaimki osobowe: cyfra z przedziału 1-3 umieszczona po znaku 'osoba' (pionowa kreska wyrastająca z krótkiej poziomej)10, − nazwy czterech pór roku: cyfra 1-4 umieszczona po (dawniej wewnątrz) znaku 'słońce', − nazwy dni tygodnia: cyfra 1-7 umieszczona po (dawniej wewnątrz) znaku 'dzień' (podkreślone duże koło, a więc znak złożony 'słońce' × 'ziemia'); warto zauważyć, że pierwszym dniem tygodnia, zgodnie z tradycją judeochrześcijańską, jest niedziela, − nazwy miesięcy: liczba 1-12 umieszczona po zamkniętym półkolu oznaczającym miesiąc. We wszystkich powyższych przykładach cyfry umieszczone są po innych znakach i wyrażają liczebniki porządkowe. Odwrócenie tej kolejności skutkuje zmianą funkcji

10 lub po znakach ‘mężczyzna’, ‘kobieta’, ‘chłopiec’, ‘dziewczynka’, czy nawet oznaczają- cych gatunki zwierząt (BCI 2004:§8.3). 80 Szymon Pawlas cyfry, która oznacza teraz liczebnik główny: np. wyraz złożony z cyfry 7 i następującego po niej znaku 'dzień' oznacza 'tydzień' (= siedem dni), podobnie znak złożony z cyfry 2 i znaku 'nóż' oznacza 'nożyczki' (Bliss 1965:462). Cyfra 2 stanowi też część wyrazów 'rodzeństwo', 'brat' i 'siostra'. Dokładniej rzecz ujmując, są to wyrazy złożone ze znaków – odpowiednio – 'dziecko (czyjeś)', 'syn' lub 'córka' oraz cyfry 2, która, jako że występuje tu jako postpozycja (sufiks), oznacza liczebnik porządkowy. Dosłowne znaczenie tych znaków złożonych sprowadzałoby się zatem do wyrażeń 'drugie dziecko', 'drugi syn', 'druga córka'. Przejście od tego znaczenia do właściwego, zamierzonego przez Blissa, wymaga zmiany punktu widzenia z punktu widzenia rodzica na punkt widzenia jednego z dzieci. Rzeczywiście, warunkiem ko- niecznym, żeby ktoś mógł zostać nazwany siostrą lub bratem jest to, żeby jego rodzice mieli co najmniej dwoje dzieci, jednak na pewno nie jest to najprostszy i najbardziej oczywisty sposób przedstawienia idei rodzeństwa. W dawnej wersji pisma bliss cyfry miały jeszcze szersze zastosowanie, używano ich mianowicie również jako elementów wyrazów oznaczających barwy, tworzonych przez zestawienie znaku ‘kolor’ z odpowiednią cyfrą, gdzie – zgodnie z kolejnością kolorów tęczy – 1 odpowiadało czerwieni, a 7 – fioletowi11. Czerń oznaczano przy pomocy cyfry 0 (jako „brak koloru”), kolory pośrednie zaś, takie jak np. niebieskozielony (green-blue) – przy pomocy zestawienia dwóch cyfr, np. 4,5, przy czym pierwsza z nich oznaczała dominujący element danej barwy. Obecnie stosuje się prostszy system, oparty na najlepszych przedstawicielach danego koloru występujących w naturze. Zgodnie z tradycyjnym schematem pierwszym elementem wyrazu złożonego oznaczającego daną barwę jest tu znak ‘kolor’, jednak drugim nie jest cyfra, a znak odpowiadający danemu reprezentantowi, w przypadku czerwieni jest to znak ‘usta’, zieleni – ‘trawa’, błękitu – ‘niebo’, czerni – ‘noc’, bieli – ‘śnieg’ itd. (BD/sight). Co ciekawe, w pierwotnej wersji pisma bliss ten sposób tworzenia znaków barw również miał zastosowanie, ale tylko w odniesieniu do jednego koloru, a mianowicie bieli, pojmowanej zresztą jako kolor słońca. Obecnie znak ‘słońce’ dodany do znaku ‘kolor’ służy oznaczaniu barwy żółtej. Nazwy kolorów pośrednich tworzy się poprzez podanie po znaku ‘kolor’ znaków reprezentantów obu kolorów składowych, np. ‘pomarańczowy’ to wyraz złożony ze znaków ‘kolor’ + ‘usta’ + ‘słońce’. W pierwotnym piśmie bliss cyfry były używane również do precyzowania znaczenia symboli zwierząt i roślin. Jeden znak obejmował np. zarówno krowę, owcę, jak i kozę, aby zaś określić dokładnie gatunek, należało dodać po znaku ogólnym odpowiedni numer, przyporządkowany (dość arbitralnie) danemu gatunkowi. Obecnie używa się wyrazów złożonych zawierających po znaku bardziej ogólnym charakterystyczne cechy gatunkowe danego zwierzęcia, np. umaszczenie itp. Z notacji matematycznej wywodzą się również znaki operacji arytmetycznych: dodawania +, odejmowania −, mnożenia × i dzielenia ÷. Każdy z nich może występo-

11 bliss nie poprzestał na tym i opracował także sposób jeszcze dokładniejszego określania różnych odcieni – poprzez podanie po znaku ‘kolor’ numeru (w nawiasie) przyporządkowanego danej barwie w międzynarodowej palecie kolorów („international colour chart number”) (1965:124) lub poprzez podanie długości fali elektromagnetycznej w angstremach (1965:287). Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 81 wać w wersji dużej (zajmując całość przestrzeni przeznaczonej na jeden typowy znak bliss) jako samodzielny wyraz (wówczas jego znaczeniem jest po prostu dana operacja arytmetyczna) lub w wersji pomniejszonej. Mały plus używany jest (w zależności od umiejscowienia) w znaczeniu ‘należy do’ (czyli jako wyznacznik stosunku dzierżawczo- ści), spójnik ‘i’ oraz wyrażenie ‘za pomocą’. Znak odejmowania oznacza brak czegoś, np. w połączeniu ze znakiem ‘dźwięk’ tworzy wyraz złożony ‘cisza’, w połączeniu ze znakiem ‘męski’ jest używany np. w wyrazie ‘wół’ (który można zanalizować jako zestawienie czterech znaków: ‘zwierzę rogate’, 1, minus, ‘męski’) (Ryc. 4.). Znak mnożenia oznacza ‘wiele’ i jest używany jako wyznacznik liczby mnogiej, ale również jako pierwszy człon wyrazów złożonych (np. poprzedzenie nim znaku ‘woda’ skutkuje powstaniem znaku złożonego ‘jezioro’). W jednym znaku złożonym mogą występować nawet dwa znaki ×, co wzmacnia ich funkcję (np. znak ‘dom’ poprzedzony jednym znakiem × tworzy wyraz ‘wieś’, a dwoma – ‘miasto’). Znak dzielenia oznacza część i np. w połączeniu ze znakiem ‘komoda’ tworzy wyraz ‘szuflada’, w połączeniu ze znakiem ‘ogień’ – ‘płomień’, natomiast sekwencja ‘papier’ + ‘część’ + ‘jedzenie’ to ‘kartka reglamentacyjna’ (1965:474).

Ryc. 4. ‘wół’ [b], ‘pielęgniarka’ [b]

4.1.1.2. Inne symbole

Konwencjonalnemu symbolowi serca przypisano ogólne znaczenie ‘uczucie’ (jest to początkowy element wyrazów złożonych nazywających emocje, np. ‘radość’, gdzie występuje w połączeniu ze strzałką skierowaną ku górze, ‘smutek’ – ze strzałką skierowaną w dół, ‘zwątpienie’ – ze znakiem zapytania itd.), natomiast dla oddania znaczenia ‘miłość’ Bliss użył symbolu serca przeszytego strzałą Amora12; jego wyna- lezienie przypisał „jaskiniowcom” (1965:303). Z mitologią grecko-rzymską wiążą się także dwa znaki, stanowiące częsty element wyrazów złożonych powiązanych z medycyną (jest to stylizowana laska Eskulapa) (Ryc. 4., wyraz ‘pielęgniarka’ = ‘kobieta’ + ‘medycyna’ + ‘pomoc’) albo handlem (laska Merkurego) (Ryc. 2.).

12 symbol ten może być również rozumiany jako znak złożony przedstawiający strzałkę wychodzącą z serca, tak jak miłość „emanuje” z serca (Crockford 2003:5). Jest to jednak wątpliwe źródło – większość znaków przedstawionych w tej lekcji to lustrzane odbicia znaków bliss, autor używa też nieznanej skądinąd skrótowej nazwy pisma – Blissym. 82 Szymon Pawlas

Z kolei z religii chrześcijańskiej wywodzą się – nawet jeśli tylko pośrednio – znaki ‘przyroda’ i ‘narodziny’. Pierwszy z nich przedstawia duży trójkąt równoboczny i w oczywisty sposób może kojarzyć się ze znanym z ikonografii chrześcijańskiej symbolem wszystkowidzącego oka symbolizującym Boga Stwórcę. Pierwotne znaczenie tego znaku było czasownikowe – ‘stwarzać’, a formę rzeczownikową (opatrzoną wykładnikiem ‘rzecz’) można przedstawić jako passivum – ‘to, co zostało stworzone’, czyli ‘przyroda, natura, stworzenie’. Znak ‘narodziny’ jest z kolei znakiem złożonym i przedstawia schematyczną gwiazdę pod dachem. Znak ‘dach’ występuje (jako część znaków złożonych) w wielu wyrazach związanych z rodziną, inspiracją dla Blissa był w tym wypadku chiński ideogram 家 ‘dom, rodzina’ przedstawiający świnię pod dachem (1965:412), natomiast użycie znaku ‘gwiazda’ tłumaczy rozpowszechnieniem tego symbolu jako oznaczenia czyichś narodzin. Bliss jako bezpośrednie źródło, z któ- rego go zaczerpnął, podaje tu gazety, jednak symbol gwiazdy występuje w takiej samej funkcji na nagrobkach, a ostatecznego źródła można dopatrywać się w ewangelicznej opowieści o mędrcach ze Wschodu, którzy – prowadzeni przez gwiazdę – przybyli oddać cześć nowo narodzonemu Jezusowi. Oprócz powyższych w piśmie bliss używa się również: zaczerpniętej z notacji muzycznej nuty (która wraz ze znakiem ‘usta’ tworzy wyraz ‘śpiewać’); schematycznego zygzaka oznaczającego elektryczność i wielu innych zapożyczeń.

4.1.2. Znaki piktograficzne

Znaki piktograficzne charakteryzują się dużą ikonicznością i są bardzo ważnym elementem pisma bliss. W sytuacji kiedy jakieś znaczenie można wyrazić albo za po- mocą wyrazu złożonego z wielu znaków, wskazujących opisowo na jego naturę, albo za pomocą prostego piktogramu, będącego uproszczonym rysunkiem jego kształtu, Bliss opowiada się za znakiem piktograficznym, np. zamiast tworzyć wyraz złożony z trzech znaków: ‘otwarty’ + ‘pojemnik’ + ‘płyn’ można znaczenie ‘kieliszek’ oddać po prostu za pomocą odwzorowania kształtu desygnatu. Zaletą takiego rozwiązania jest oszczędność miejsca (w przypadku znaku ‘okno’ 1 znak zastępuje aż 5) i większa ikoniczność, wadą – zwiększenie liczby znaków (1965:463).

Ryc. 5. ‘okno’ [b] – ideo- (‘otwarcie’ + ‘w’ + ‘zamknięcie’ + ‘człowiek’ + ‘światło’) lub piktograficznie Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 83

4.1.3. Znaki ideograficzne i oznaczenia gramatyczne

Do ideogramów zaliczają się np. znaki służące wyrażaniu relacji przestrzennych, którym w językach indoeuropejskich odpowiadają najczęściej przyimki. We wszystkich badanych pismach są one zbudowane w bardzo podobny sposób (elementem różnicu- jącym znaczenie jest tu pozycja kropki lub strzałki względem kreski lub kwadratu), rozwiązanie takie wydaje się oczywiste, należy jednak poczynić pewne zastrzeżenie. O ile bowiem znak • może być rzeczywiście przez wszystkich zrozumiany jako ‘ponad’, to dla właściwego zrozumienia znaku •| jako ‘przed’ konieczna jest znajomość – nie dla wszystkich przecież oczywistego – obowiązującego w danym piśmie kierunku czyta- nia. Dzięki przyjęciu za oczywiste jednego kierunku (w przypadku wszystkich trzech badanych pism jest to akurat kierunek od lewej do prawej) możliwe stało się również przedstawianie za pomocą statycznych środków graficznych relacji czasowych. Wiele znaków złożonych wyraża pewne idee abstrakcyjne, np. znak ‘uogólnienie’ (złożony ze znaków ‘usta’ i ‘wiele’, ponieważ dotyczy „mówienia o wielu”) (1965:548), obecny jako częsty element wyrazów złożonych (np. w połączeniu ze znakiem ‘nóż’ daje wyraz ‘sztuciec’), czy znaki wyrażające niektóre kategorie gramatyczne (np. stopień przymiotnika). Do oznaczania kategorii gramatycznych służą jednak przede wszystkim wykładniki, które umieszcza się nad znakami „właściwymi”. W piśmie bliss są to pomniejszone wersje znaków, takich jak np.: ‘czynność’ (jego miniaturka oznacza czasowniki), ‘ocena’ (przymiotniki), ‘wiele’ (liczbę mnogą) itd. Pomniejszona wersja znaku ‘rzecz’ bywa używana jako wykładnik przynależności do rzeczowników, jednak w praktyce zazwyczaj jest opuszczana, chyba że dany znak może mieć dwa znaczenia – konkretne i abstrakcyjne. Wówczas wykładnik rzeczownika13 pełni funkcję semantyczną i jest używany wyłącznie, kiedy mowa o znaczeniu konkretnym. I tak np. schemat tarczy zegarowej z dwiema wskazówkami oznacza ‘czas’, chyba że został opatrzony wykładnikiem rzeczownika, wówczas jego znaczenie to ‘zegar’. Podobnie symbol serca może oznaczać ‘uczucie’ lub ‘serce’, łuk otwarty ku dołowi – ‘umysł’ lub ‘mózg’ itd. (BCI 2004:§7.3.1).

4.1.4. Znaki mieszane

Do kategorii znaków mieszanych zaliczam te, które można analizować zarówno jako piktogramy, jak i jako ideogramy. Przykładowo, znaki ‘kobieta, żeński’ i ‘mężczyzna, męski’ na pierwszy rzut oka mogą wyglądać na piktogramy przedstawiające w uprosz- czony sposób postać ubraną – odpowiednio – w spódnicę lub w spodnie. Natomiast według twórcy pisma należy je rozumieć w powiązaniu ze znakami ‘przyroda, stwa- rzanie’ (trójkąt równoboczny z wierzchołkiem skierowanym ku górze) i ‘czynność’ (ten sam znak, ale bez dolnej kreski) (1965:715). Powodem takiego powiązania żeńskości

13 sam Bliss nie używał terminu „rzeczownik”, tylko thing (rzecz, przedmiot) (Okrent 2009:174). 84 Szymon Pawlas ze stwarzaniem jest fakt biologiczny, że to istoty płci żeńskiej rodzą, a więc stwarzają nowe życie. Natomiast powiązanie męskości z aktywnością wiąże się z kulturowym przekonaniem, że wszelakie działanie aktywne jest domeną płci męskiej. Podobnie znak złożony ‘delfin’ wyglądem przypomina denotowane zwierzę (można go więc zaklasyfikować jako piktogram), ale składa się z elementów wskazujących na jego cechy: wysoką inteligencję (znak ‘umysł’) i naturalne środowisko (znak ‘woda’). Czysto piktograficzny jest tylko element oznaczający płetwę ogonową BCI( 2004:§8.10.2). Znakiem mieszanym piktograficzno-ideograficznym jest również znak używany jako „kwalifikator słownikowy”14 przed metaforą poetycką. Wyglądem przypomina kwiat („kwiecista mowa”), a pod względem budowy jest znakiem złożonym z aż trzech komponentów: znaku ‘osoba’, znaku ‘usta’ (połączenie ich obu tworzy wyraz ‘przenośnia’, rozumiana jako wyraz charakterystyczny dla danego osobnika, a nie dla ogółu) i znaku ‘skrzydła’ („skrzydlate słowa”) (1965:740).

Ryc. 6. ‘delfin’ [b], ‘metafora poetycka’ [b]

4.2. Pochodzenie znaków picto

4.2.1. Zapożyczenia

W systemie picto również można dokonać podziału znaków ze względu na ich pochodzenie. Wśród znaków zapożyczonych występują, podobnie jak w przypadku pisma bliss, cyfry, jednak zarówno arabskie, jak i rzymskie. Cyfra 2 w indeksie górnym używana jest jako wykładnik liczby mnogiej, natomiast cyfry rzymskie I, II i III służą oznaczeniu kolejnych zaimków osobowych; zaimki osobowe liczby mnogiej tworzy się regularnie przez dodanie po cyfrze rzymskiej cyfry arabskiej 2, np. II² ‘wy’. Co ciekawe, Janson przewidział osobny zestaw zaimków osobowych dla rodzaju żeńskiego dla wszystkich trzech osób: I ‘ja (żeńskie)’, II ‘ty (żeńskie)’ III ‘ona’. Nie są to wersje obligatoryjne, używa się ich tylko wówczas, „gdy chcemy wyraźnie zaznaczyć, że mamy na myśli kobietę” (1958:22). Brakuje jednak analogicznych form wyłącznie męskich.

14 zadaniem tych znaków (signalling modifiers) jest uprzedzenie czytelnika, że następny wyraz jest pod pewnym względem nietypowy, np. jest metaforą, nazwą własną, wyrażeniem slan- gowym lub wulgaryzmem. Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 85

Pewną niekonsekwencję można zauważyć w znakach ‘mężczyzna’ i ‘kobieta’: znak ‘kobieta’ nie jest przekreślonym znakiem ‘mężczyzna’, jak można by się było spodziewać po analizie znaków zaimków osobowych. Oba znaki mają jednak swoje uzasadnienie – są zapożyczone z notacji stosowanej od czasów Linneusza w biologii dla oznaczenia płci: ♂ ‘mężczyzna’15, ♀ ‘kobieta’, a ich ostatecznym źródłem jest mitologia grecko-rzymska16. Istnieje też znak będący kontaminacją obu symboli, niestety, w dostępnych mi tekstach jest on użyty jedynie w liczbie mnogiej (przypisane mu znaczenie to ‘ludzie’), jednak można podejrzewać, że bez wykładnika liczby mnogiej oznacza on człowieka. Wynika z tego, że znaki płci w piśmie picto mają zastosowanie przede wszystkim w odniesieniu do ludzi: kobiet i mężczyzn (za taką interpretacją przemawia fakt, że znak ‘ojciec’ to zmodyfikowany przez dodanie ukośnej kreseczki w kółku znak ‘mężczyzna’), a człowieczeństwo jest pojmowane jako swego rodzaju suma żeńskości i męskości. W doniesieniu prasowym z „Przekroju” podane są również dwa znaki oznacza- jące kolory: ‘czerwony’ i ‘niebieski’, a w początkowym fragmencie biblijnego opisu stworzenia świata (Boxsel 2001:84) pojawia się znak ‘czarny’ (jako element składowy wyrazu ‘ciemność’). Wszystkie trzy znaki mają postać zakreskowanego prostokąta, przy czym w znaku ‘czerwony’ kreski są pionowe, w znaku ‘niebieski’ – poziome, a w znaku ‘czarny’ – zarówno pionowe, jak i poziome (kratka). Najprawdopodobniej źródłem takiego oznaczenia barw jest szrafirunek, czyli metoda odwzorowywania kolorów i futer heraldycznych stosowana w sytuacji, kiedy warunki nie pozwalają na barwne przedstawienie herbu. Janson zapożyczył do swojego pisma również inne symbole, np.: ligaturę & ‘i’, dwukropek (dla wprowadzania mowy niezależnej, ale także w funkcji spójnika ‘że’) czy stosowaną w notacji logicznej tyldę ~ dla oddania idei przeciwieństwa, rozumianego dość szeroko – antonimami są tu bowiem zarówno wyrazy takie jak ‘ciemność’ i ‘ja- sność’ (znakiem bardziej podstawowym jest tu ‘ciemność’), jak i pary ‘ciało’ – ‘duch’, ‘iść’ – ‘przyjść’, ‘rano’ – ‘wieczór’. Zapożyczeniem z ikonografii chrześcijańskiej jest znak B‘ óg’ (trójkąt równoboczny z kółkiem w środku). Podobnie jak w przypadku pisma bliss, w picto również używa się symbolu serca, jego znaczenie jest tu jednak bardziej oczywiste – oznacza po prostu ‘kochać’. Znak ‘miasto’ (Ryc. 6.) został prawdopodobnie zapożyczony z systemu oznaczania miejscowości na mapach. Niekiedy forma znaku jest jawnym zapożyczeniem, jednak trudno na pierwszy rzut oka znaleźć uzasadnienie dla przypisanego mu znaczenia. W piśmie picto występuje np. znany z notacji muzycznej kasownik ♮. Jego polska nazwa wiąże się z tym, że anuluje (kasuje) on działanie innego znaku chromatycznego (krzyżyka, który podwyższa, lub bemola, który obniża o pół tonu wysokość dźwięku oznaczanego przez daną nutę). Po

15 Z zastrzeżeniem, że w piśmie picto strzałka w znaku ♂ jest umieszczona pionowo, a nie ukośnie. 16 Wbrew pozorom nie wywodzą się one od uproszczonych wyobrażeń włóczni i tarczy Marsa oraz lustra Wenus, a są zniekształconymi formami ligaturowych skrótów imion tych bogów: θουρος i φωσφορος (Stearn 1962:112). 86 Szymon Pawlas niderlandzku jednak jest to herstellingsteken, czyli dosłownie „znak naprawiający”. Mając to na uwadze, łatwiej jest zrozumieć, dlaczego Janson sekwencji znaków ~♮ przypisał znaczenie ‘ranny’, może nawet nie uświadamiając sobie, iż do jej właściwego odczytania konieczna jest znajomość niderlandzkiego. Świadczy to o tym, że pismo picto nie jest jednak całkowicie niezależne od języka naturalnego.

4.2.2. Piktogramy

Piktogramy w piśmie picto charakteryzują się dość wysokim stopniem schema- tyzacji, przez co niekiedy ich ikoniczny związek z rzeczywistością staje się mało zauważalny. Dotyczy to np. takich znaków, jak: ‘koń’, ‘samochód’, ‘płaszcz’. Inne jednak są dość oczywiste, np.: ‘drzewo’, ‘książka’, ‘dom’. Do grupy tej należą też np. znaki wyobrażające części ciała: znak przedstawiający dwie nogi oznaczający ‘iść’ czy dwa znaki bazujące na kształcie obróconej o 90° mandorli: znak ‘widzieć’ (z pionową kreską odzwierciedlającą źrenicę) i ‘mówić’ (z kreską poziomą).

Ryc. 7. ‘ludzie’ [p], ‘miasto’ [p], ‘koń’ [p], ‘samochód’ [p], ‘płaszcz’ [p]

4.2.3. Ideogramy i oznaczenia gramatyczne

Spośród ideogramów na uwagę zasługuje znak ‘symbolizować’. Ma on postać na- wiasu kwadratowego, nie występuje samodzielnie, a jedynie jako modyfikator znaczenia innych znaków. Jego funkcję można określić jako przeciwieństwo wykładnika ‘rzecz’ używanego w bliss m.in. dla odróżnienia rzeczowników konkretnych od abstrakcyjnych. Przykładowo w picto schematyczny rysunek (piktogram) flagi na maszcie oznacza to, co przedstawia – flagę. Ujęty w nawias kwadratowy staje się jednak ideogramem i oznacza ‘państwo’. Inne przykłady użycia tego znaku to: w połączeniu ze znakiem ‘czarny’ tworzy wyraz ‘ciemność’, w połączeniu ze znakiem ‘miecz’ – ‘krwawy’ (jak w przykładowym zdaniu z „Przekroju”). Wszystkie znaki czasownikowe są poprzedzone pionową kreseczką, która służy również jako punkt odniesienia przy oznaczaniu (za pomocą kropki) czasów innych niż teraźniejszy (znak | oznacza czas teraźniejszy, •| – przeszły a |• – przyszły), w stronie biernej kreseczka jest podwojona. Podobnie tworzy się przysłówki ‘wczoraj’, ‘dziś’ i ‘jutro’, które składają się z trzech rozmieszczonych poziomo kółek, przy czym Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 87 w przypadku znaku ‘wczoraj’ wyraźnie powiększone jest pierwsze kółko, w przypadku ‘dziś’ – drugie, a ‘jutro’ – trzecie. Kontaminacja tych trzech wyrazów – tj. trzy duże kółka – oznacza ‘zawsze’. Przymiotnikom ‘dobry’ i ‘piękny’ Janson (najwyraźniej całkowicie arbitralnie) przyporządkował dwa rodzaje schematycznych gwiazdek. Stopniowanie odbywa się za pomocą podwojenia (stopień wyższy) lub potrojenia (stopień najwyższy) znaku przymiotnika. Dzierżawczość wyrażana jest za pomocą znaku przypominającego literę s, oprócz tego istnieje też czasownik ‘mieć’ (w tym znaczeniu używa się znaku „plus”).

4.3. Pochodzenie znaków pictopen

4.3.1. Zapożyczenia

W odróżnieniu od projektów omówionych powyżej, w piśmie pictopen występuje stosunkowo niewiele zapożyczeń. Jego autor, zamiast wykorzystywać postulowaną powszechną rozpoznawalność i zrozumiałość różnych symboli, wyszedł z założenia, że znaki jego pisma powinny się same nawzajem tłumaczyć, tworzyć spójny system. Pomimo tego można tu znaleźć pewne zapożyczenia ze zbioru symboli powszechnie zrozumiałych we współczesnej kulturze. Są to np.: symbol serca (użyty jako część znaków ‘chcieć’ i ‘kochać’), nuty (występujące w znaku ‘śpiewać’), znak nierówno- ści czy przekreślenie (w znaku ‘nic’). Juan M. Garay dopuścił wprawdzie użycie cyfr arabskich, ale jednocześnie zaprojektował dla nich symbole alternatywne. Zamienny symbol dla zera (przekreślone kółko) jest powszechnie używany w językoznawstwie dla oznaczenia morfemu zerowego, sama zasada pozycyjności i bazy 10 również jest kalką powszechnie stosowanego systemu, jednakże alternatywne cyfry 1-9 zostały wymyślone całkowicie od podstaw.

4.3.2. Znaki ideograficzne

Alternatywny symbol o znaczeniu ‘1’ przedstawia pionową kreskę otoczoną owa- lem, a znaki dla cyfr 2-9 są zbudowane z odpowiedniej liczby kresek – znak ‘2’ z dwu, znak ‘3’ z trzech itd. Znaki te charakteryzują się więc ikonicznością (żeby dowiedzieć się, jaką liczbę przedstawiają, wystarczy policzyć, z ilu kresek się składają), jednak są także skonwencjonalizowane (wszak nie każdy znak składający się z trzech kresek oznacza ‘3’). Zostały one zaprojektowane w taki sposób, żeby niemożliwe było prze- robienie jednej cyfry na inną17.

17 analogicznie jak oficjalne wersje chińskich liczebników stosowane np. na banknotach (壹 zamiast 一 ‘1’, 贰 zamiast 二 ‘2’, 叁 zamiast 三 ‘3’ itd.). 88 Szymon Pawlas

Ryc. 8. Alternatywny zapis cyfr [pp] od lewej, górny rząd: 1-5, dolny rząd: 6-0

Pismo pictopen jako jedyne z trzech analizowanych przeze mnie projektów grama- tyczną kategorię osoby wyraża za pomocą środków ideograficznych, bez posiłkowania się ustaloną arbitralnie kolejnością osób i bez używania cyfr. Znaki używane w charakterze zaimków osobowych oparte są na schematycznym rysunku postaci ludzkiej, a cechą relewantną dla znaczenia jest tu skierowanie dłoni i głowy postaci (Ryc. 8.). Podobnie przedstawione zostały też zaimki dzierżawcze (przy czym ręce postaci są zakończone strzałkami), wskazujące oraz stawiane na początku zdań rozkazujących znaki sygnalizujące rozkaz (przedstawienie generała trzymającego buławę) i zapro- szenie/sugestię (postać kłaniająca się).

Ryc. 9. Zaimki [pp]: ‘ja’, ‘ty’, ‘on’, ‘ona’, ‘ten’, ‘tamten’; oba wykładniki trybu rozkazującego [pp]

W piśmie pictopen na początku zdania można też użyć specjalnych znaków sygna- lizujących stosunek mówiącego do przekazywanych treści – pozytywny (zarys profilu uśmiechniętej twarzy) lub negatywny (twarz zasmucona) (Garay §51). Spośród pozostałych wykładników kategorii gramatycznych wymienię kropkę górną (w zależności od umiejscowienia oznacza czas przeszły, teraźniejszy lub przyszły) i dwa znaki umieszczone u dołu, a są to: arbitralnie przyjęta pozioma kreseczka oznaczająca liczbę mnogą oraz strzałka wiodąca od przymiotnika do wyrazu, który określa. Specyficzną i obszerną grupą ideogramów są te powstałe dzięki wykorzystaniu zasady kontrastu (Garay §9). Są to wyrazy złożone, zazwyczaj z dwóch piktogramów, przedstawiających skrajne przykłady natężenia jakiejś cechy, spośród których jeden jest wskazany za pomocą znaku ×. Nie zawsze sposób przedstawienia danego pojęcia jest oczywisty, o czym mogą świadczyć wyrazy ‘możliwy’, ‘normalny’. Czasem funkcję wskaźnika zamiast znaku × pełni inny element, jak np. w znaku ‘łatwy’ (młotkiem ła- twiej wbić gwóźdź o większym łebku); może się również zdarzyć, że wyraz ma więcej niż dwa elementy składowe (nie licząc wskaźnika), np. znak ‘ostatni’. Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 89

Ryc. 10. Zasada kontrastu [pp]: ‘możliwy’, ‘normalny’, ‘łatwy’, ‘ostatni’

W podobny sposób tworzy się neutralne nazwy danego semantycznego pola/uniwersum, takie jak np. prędkość, przy czym zamiast wskazywania znakiem × jednej z kilku (najczęściej dwóch) opcji między alternatywami pojawia się znak •|• (Ryc. 10.). Niektóre znaki pisma pictopen występują w dwóch wersjach, które są całkowitymi synonimami. Zasadność tej pozornej redundancji widać w takich znakach złożonych, jak ‘kłamać’ i ‘tłumaczyć’. W pierwszym z nich występują dwa znaki ‘rzecz’: jeden jest umieszczony wewnątrz schematycznej głowy („w umyśle”), drugi – wychodzi z ust. Znaczenie ‘kłamie’ zostało więc rozłożone do postaci ‘mówi co innego, niż myśli’. Podobnie znak ‘tłumaczyć’ przedstawia dwie różne flagi, pod obiema są umieszczone wielokropki (oznaczające ‘słowo’). Strzałka symbolizuje tu przekład słów jednego języka na słowa innego (elementem znaczącym są tu nie tyle symbolizujące państwa flagi, co fakt, że są to różne flagi).

Ryc. 11. ‘prędkość’ [pp], ‘kłamać’ [pp], ‘tłumaczyć’ [pp]

4.3.3. Znaki piktograficzne

Pictopen przedstawia za pomocą znaków piktograficznych nawet tak skompliko- wane pojęcia, jak ‘szkoła’ (jest to przekrój budynku z widocznym nauczycielem poka- zującym coś na tablicy) czy fabryka (budynek z kominem). W ich przypadku trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy mamy tu do czynienia z prostym piktogramem, czy ze znakiem złożonym. Wątpliwości takich nie ma natomiast, jeśli chodzi o znaki oznaczające człowieka, mężczyznę i kobietę. To ostatnie znaczenie jest wyrażane przez dwa piktogramy synonimiczne – jeden przedstawia postać w sukni (rozwiązanie znane z pisma bliss), drugi – postać z dwiema kropkami (dla „skojarzenia anatomicznego”; dwie kropki mogą też zostać dodane do znaku zaimka trzeciej osoby, aby utworzyć wyraz ‘ona’18). W wyrazie ‘mężczyzna’ elementem różnicującym jest z kolei wielkość stóp.

18 jest to przykład swoistego skrótu myślowego, wszak w znaku zaimka trzeciej osoby sche- matyczna postać człowieka nie jest sama z siebie wyobrażeniem trzeciej osoby, a jedynie na nią (swoją drogą niewidoczną) wskazuje i to w tym geście wskazywania zawiera się znaczenie całego znaku. 90 Szymon Pawlas

Ryc. 12. ‘człowiek’ [pp], ‘kobieta’ [pp] (oba znaki), ‘mężczyzna’ [pp]

5. Uwagi końcowe

5.1. Problem wpływu języków naturalnych na pisma uniwersalnych

Zakres znaczeniowy poszczególnych znaków najczęściej wynika z (uznanej za oczywistą) kategoryzacji dokonanej już w systemie danego języka naturalnego, choć zdarzają się wyjątki mogące świadczyć o samodzielności tych pism jako systemów znaczeń, np. jednemu angielskiemu wyrazowi get up ‘wstać’ w piśmie pictopen odpo- wiadają dwa różne wyrazy. Oba powstały według tego samego schematu – są to wyrazy złożone: na środku umieszczono strzałkę prowadzącą od stanu uwidocznionego po lewej do tego przedstawionego po prawej. Punktem dojścia w obu wyrazach jest znak przedstawiający postać stojącą, natomiast punkty wyjścia mogą być dwa: postać albo siedzi, albo leży. Pictopen rozróżnia także dwa użycia czasownika ‘być’ – w funkcji łącznika występuje znak przedstawiający postać ludzką wskazującą na oba sąsiednie znaki („łączącą” je), natomiast w funkcji czasownika oznaczającego istnienie – po- stać siedząca skrzyżnie (ponieważ „czasownik ten nie wyraża żadnej czynności”). W piśmie bliss istnieją dwa znaki tłumaczone na angielski vegetable ‘warzywo’, są to znaki złożone z poziomej kreski ‘ziemia’ oraz znaku, którego samodzielne znaczenie to (w zależności od orientacji) ‘owoc’ lub ‘jagoda’. Cechą nieuwzględnianą w wyrazie angielskim (podobnie jak polskim) jest tu to, czy jadalna część warzywa jest nad czy pod ziemią. Kolejnym przykładem mogą być nazwy relacji pokrewieństwa – w piśmie bliss są to wyrazy złożone, a ich znaczenie (które można wywnioskować z ich przejrzystej budowy) jest niekiedy bardziej dokładne niż np. w języku angielskim czy polskim. Istnieje bowiem osobny znak ‘babka ojczysta’ (powstały z zetknięcia znaków ‘matka’ i ‘ojciec’, czyli ‘matka ojca’), który nie ma jednowyrazowego odpowiednika w języku angielskim (Bliss 1965:414) ani polskim (istnieje jednak np. w języku udmurckim: песянай, oraz szwedzkim: farmor).

Ryc. 13. ‘owoc’ [b], ‘jagoda’ [b], ‘warzywo naziemne’ [b], ‘warzywo podziemne’ [b] Bliss, picto, pictopen – pomocnicze pisma ideograficzne 91

Z drugiej strony, w niektórych formach widać bardzo wyraźny wpływ języka naturalnego, np. Bliss używał znaku ‘mężczyzna’ również czasownikowo, co wynika z istnienia w języku angielskim czasownika to man ‘obsadzać, obsługiwać’ (1965:404). Z kolei wpływ języka holenderskiego na autora picto widać w nietypowym użyciu symbolu kasownika.

5.2. Podsumowanie

Zaprezentowane trzy pisma stanowią różne realizacje jednej idei – utopii pisma uniwersalnego. Czynią to ponadto w bardzo podobny sposób, jakże odmienny od XVII- wiecznych projektów języka doskonałego19, co przewidział już Leibniz:

Małe znaki […] używane w zastępstwie słów […] reprezentowałyby rzeczy widzialne za pomocą ich linii, a niewidzialne – za pośrednictwem rzeczy widzialnych, które im towarzyszą (Leibniz 1679 za: Bliss 1965:303).

Ale nie są to pisma doskonałe również w tym sensie, że w każdym z nich można – subiektywnie – dopatrzyć się pewnych niedoskonałości (w bliss za takie uważam sposób tworzenia zaimków osobowych z użyciem cyfr; w picto – wyprowadzenie znaku ‘człowiek’ od znaków ‘mężczyzna’ i ‘kobieta’, a nie vice versa; w pictopen – konieczność używania czasownika znaku łącznika orzeczenia imiennego). Są też liczne zalety (w bliss – wzajemne powiązania wielu znaków, wynikanie jednych z drugich; w picto – częste użycie ideogramów ‘symbolizować’ i ‘przeciwieństwo’; w pictopen – intuicyjny system zaimków). Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy zaprezentowane projekty miałyby szansę przyjąć się jako narzędzia uła- twiające komunikację międzynarodową – prawdopodobnie w praktyce pasygraficzny sen nigdy się nie ziści – prędzej udoskonalą się systemy automatycznego przekładu. Jednak na pewno badane w tym artykule pisma są czymś więcej niż „pozbawionymi elementów gramatycznych kodami leksykalnymi” (Eco 2002:186). Są prawdziwymi językami, podobnie jak języki migowe czy planowe języki foniczne, takie jak esperanto. Wszystkie języki są świadectwem tego, na jak wiele różnych sposobów człowiek jest w stanie kategoryzować rzeczywistość, z tego względu warto i należy je przynajmniej zachować od zapomnienia.

19 Wagę rozróżnienia między językiem doskonałym (filozoficznym) a uniwersalnym (prak- tycznym) słusznie podkreśla Kulczycki (2011:42). 92 Szymon Pawlas

Bibliografia

Bliss, C. K. 1965: Semantography (Blissymbolics). Second enlarged Edition. Sydney: Semantography (Blissymbolics) Publications. Blissymbolics Communication International (BCI) 2004: The fundamental rules of Blissymbolics: creating new Blissymbolics characters and vocabulary. http://www.blissymbolics.org/images/ bliss-rules.pdf Blissymbolics Dictionary. (BD) http://www.the-symbols.net/blissymbolics/dictionary/ Boxsel, M. van 2001: De Encyclopedie van de Domheid. Deel 2: Morosofie, Dwaze wijzen en wijze dwazen in Nederland en Vlaanderen. [za: Schilders, E. De vele gedaanten van Karel Janson – een speurtocht. Cubra. Webmagazine Cultu- reel Brabant http://www.cubra.nl/edschilders/Literair_Tilburg/Karel_Janson_Hans_van_Uden. htm ] Crockford, D. 2003: Lesson One: An Introduction to Blissymbols. http://www.blissym.com/lesson1. pdf Eco, U. 2002: W poszukiwaniu języka uniwersalnego. (W. Soliński, Tłum.). Gdańsk – Warszawa: Marabut. Fischer, O. 2006: Dowody na ikoniczność w języku. W: E. Tabakowska (Red.), Ikoniczność znaku. Słowo – przedmiot – obraz – gest. (15-46). Kraków: Universitas. Friedrich, J. 1979: История письма. (И.М. Дьяконов, Tłum., Red.). Moskwa: Наука. Garay, J. M.: Pictopen. Modern Pictographic Communication. http://www.pictopen.com/ Gelb, I. J. 1963: A Study of Writing. Revised Edition. Chicago – London: The University of Chicago Press. Janson, Ch. J. A. 1958: Picto. Wassenaar. Jurkowski, M. 1986: Od wieży Babel do języka kosmitów. Białystok: Krajowa Agencja Wydawni- cza. Kulczycki, E. 2011: Założenia filozoficznych języków apriorycznych. W: M.C ieszkowski, J. Szcze- paniak (Red.), My w wieży Babel. Między przekleństwem a błogosławieństwem. (39-49). Byd- goszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Künstler, M. J. 1970: Pismo chińskie. Warszawa: PIW. Leibniz G. W. (1666). Dissertatio de arte combinatoria. Lipsk. [za: Couturat L. (2014). Chapter 3: The Universal Language. The Logic of Leibniz. (D. Rutherford, R. T. Monroe, Tłum.) http:// philosophyfaculty.ucsd.edu/faculty/rutherford/leibniz/couturat.html ] Okrent, A. 2009: In the land of invented languages. New York: Spiegel & Grau.1956: Pikto, czyli: Ona chodzi pod drzewami i mówi do mężczyzny. Przekrój (601), 10. Stearn, W. T. 1962: The Origin of the Male and Female Symbols of Biology. Taxon, Vol. 11, № 4. 93

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 93–108

Ed i t Ta k á c s

Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions

Abstrakt (Wychodząc poza aspekt. Studium przypadku konstrukcji węgierskiego czasownika talál – megtalál ’znajdować – znaleźć’). Niniejszy artykuł koncentruje się na sytuacji, w której rozróżnienie aspektualne pary czasowników (talál − megtalál ‘znaleźć’) jest neutralizowane, i stara się określić, które czynniki semantyczne są zachowywane, gdy implikacje aspektualne zostają utracone. Na podstawie danych doświadczalnych przeanalizo- wano zastosowanie konstrukcji posiadających dopełnienie. Uczestnicy (N=45) eksperymentu (Kugler 2012) musieli opisać, co widzieli w niemym filmie. Film przedstawiał scenę poszukiwania pewnego przedmiotu, a ponieważ zakończenie tej operacji nie było jednoznaczne, narracje uczestników były odpowiednie także dla niniejszego badania. Wyniki wykazały, iż istnieje silny związek między zakładanym scenariuszem a zastosowaniem konstrukcji z talál lub megtalál (‘znaleźć’). Główna różnica w użyciu języka dotyczyła tych, którzy byli pewni, iż poszukiwania zakończyły się sukcesem, oraz tych, którzy nie byli o tym przekonani. Określoność przedmiotu w konstrukcjach dopełnieniowych również korelowała z przekonaniem mówiącego. Wyniki badania zostały porównane z listami frekwencyjnymi Węgierskiego Korpusu Narodowego.

Abstract. The present paper focuses on what happens when an aspectual distinction is neutralized in a verb pair (talál – megtalál ‘find’), and the goal is to determine which semantic factors are retained when aspectual implications are lost. The use of the target word constructions was analyzed on experimental data. In the experiment (Kugler 2012), the participants (N=45) had to recollect what they had seen in a silent movie. The film was about a searching-finding event and since it was ambiguous regarding the success of the action, the narratives were suitable for the present research as well. The results show that there is a strong relationship between the assumed scenario and the use of constructions with talál or megtalál ‘find’.T he main difference was between the language use of those who were sure about the outcome of the searching event and of those who were uncertain about the success of the action. The definiteness of the object in the target constructions also correlated with the speaker’s certainty. The findings were also compared to the frequency patterns observed in the Hungarian National Corpus. 94 Edit Takács

1. Introduction

Aspectual distinctions are registered in a language when there is a systematic form and meaning correlation between different event representations. From this observation, it follows that each aspectual category (which is relevant in a given language) has to have a default way of being marked (cf. Bybee et al. 1994, Dahl 1985). The tendency for a default marking, however, does not mean that exceptions could not arise, due to semantic or pragmatic incompatibility. Moreover, it is rather common in languages with asymmetric aspectual marking systems that the unmarked form covers a larger semantic field, and in the right context it can express the meaning, which is typically associated with the marked form (see Takács 2012, Péter 2008). It is, however, quite unique that the aspectual meaning difference between the forms would be completely neutralized in a verb pair, while the formal distinction is preserved. In the case of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ verb pair this is what happened: the two verb forms can only express perfective events, while the marking, which is typically associated with different aspectual representations, is maintained. Furthermore, the two forms (despite their semantic and aspectual similarities) have very distinct distributional properties and are far from being interchangeable. The present research focuses on what happens when an aspectual distinction is neutralized in a verb pair, and the goal is to determine those semantic factors which remain (or are attained) when aspectual implications are partitioned off. It is assumed that modality and evidentiality play a larger role in the use of such constructions. To test this hypothesis, a collostructional analysis was conducted on experimental data (see Kugler 2012). In the experiment, the participants (N=45) watched a short movie about a “searching” – “finding” event and afterwards they had to recollect what they had seen. The film was ambiguous in a sense that the scene could be interpreted either as a successful or an unsuccessful searching event. The results show that there is a strong relationship between the assumed scenario and the use of the constructions with talál or megtalál ‘find’. The main difference was found between the language use of those who were sure about the outcome of searching event and of those who were uncertain about the success of the action. The definiteness of the object in these constructions was also expected to be connected to the speaker’s certainty in the interpretation of the scene. The findings were also compared to the frequency patterns of the target constructions observed in the Hungarian National Corpus (MNSZ)1. The research offers a usage-based constructional account of the phenomena and thus it may contribute to a better understanding of the socio- cognitive facet of the relationship between different grammatical categories that are typically assigned to the verb (aspect, tense and mood).

1 http://corpus.nytud.hu/mnsz/index_eng.html Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 95

2. The puzzle of talál and megtalál

Hungarian is a Finno-Ugric language which is spoken in Central Europe. As an agglutinative language, it has a rich morphological system and a considerable propor- tion of grammatical information is expressed by affixes added to content words. In Hungarian, the verb has to agree with the subject of the finite clause and the definiteness of the object also influences the form of the finite verb. Hungarian is an OV or head final language, and in accordance with that postpositions and suffixes are more common than prepositions and prefixes.T ense (past, non-past) and mood (indicative, conditional and imperative) are expressed by grammaticalized inflectional suffixes, while aspect is primarily associated with the appearance of derivational-like prefixes. From our perspective, aspectual markers and the construal of various event related grammatical phenomena will be of special importance. Adverbial verbal prefixes (Hun. “igekötő”) represent a very special grammatical category in Hungarian. Verbal prefixes are derivational-like elements that belong to the broader class of verbal modifiers, and they are recognised to be central to the denotation of perfective aspect in Hungarian (see Kiefer–Ladányi 2000, D. Mátai 1991). The expression of aspectual notions, however, is not completely systematic in Hungarian, but it is rather the result of semantic construal, and thus the prototypical event structure evoked by the verb has a crucial effect on the aspectual interpretation of the constructions it appears in (see Péter 2008, Takács 2012). Due to the workings of cognitive mechanisms, the human mind is capable of categorizing and storing complex events in memory with respect to their frequent inherent phases, their typical duration and periodicity, and the effort and resources needed for their execution (Narayanan 1999, Feldman–Narayanan 2004). These mental representations (or event schemata) are derived from real world experiences (linguistic and non-linguistic alike) in order to serve as the baseline for the identification of events and as the source of general expectations concerning their occurrence. The event structure of “writing” – for instance – consists of a starting phase, an ongoing phase and an ending phase. In Hungarian the verb ír ‘write’ focuses on the ongoing phase of the event, which is the process of writing, while in English the verb write embraces the whole schematic event structure2. In Hungarian, the bare verb ír ‘write’ denotes the imperfective view of the event (1), which can be represented holistically (perfective aspect), if a natural boundary of the event is reached. In the case of writing, the natural boundary of the action is the finishing of a particular unit of text (e.g. a letter, a book, or a line), which is associated with some kind of

2 The difference in the conceptualizations of the event is due to the different aspectual systems of the two languages. In Hungarian the marked aspectual form is the perfective, which represents the event holistically; while in English the progressive focuses on the process of the action. Hence the base verb forms (the unmarked pairs of the basic aspectual distinction) are also attributed different aspectual perspectives. This basic difference in conceptualization is responsible for various structural differences, too. (For detailed discussion see Takács 2012.) 96 Edit Takács achievement (specified by the object of the construction). The perfective view of the writing event can be expressed by constructions containing either the bare (2) or the prefixed form of verb (3) in Hungarian.

(1) Éva ír egy level-et. eva write a letter-ACC eva is writing a letter.

(2) Éva meg-ír-t egy level-et. eva meg-write-PST a letter-ACC eva wrote/has written a letter.

(3) Éva ír-t egy level-et. eva write-PST a letter-ACC Eva wrote/has written a letter.

In example (2) the verbal prefix meg and the indefinite object (a letter) together express the perfective view of the event. However, if the same object is an argument of the bare verb in the past tense, the interpretation of the event will still be perfective (3). In the second sentence, the perfective aspect is overtly marked by the appearance of the verbal prefixmeg , but the same meaning is only inferred in the third case. In example (3), the inference can arise partly because of the goal-oriented event schema of the verb (which is specified by the indefinite object) and partly due to the temporal remoteness associated with the past tense. An important difference between the two constructions is that while sentence (3) can depict an imperfective situation3 (even though it is not the default interpretation), the prefixed form (megír) can only express a perfective event. Moreover the prefixed verb (megír) requires the appearance of the goal of the action in the construction, while the object is not an obligatory constituent of the bare verb (ír) construction. The example of ír ‘write’ demonstrated the aspectual distinction and the structural behaviour observable in a typical Hungarian verb. The verb pair talál – megtalál, however, does not follow this pattern. The verb talál ‘find’ and its prefixed counterpart megtalál ‘find’ do not carry any aspectual distinction, since both forms represent the event of finding something from a perfective perspective. Despite the fact that it is aspectually redundant to maintain both verb forms, the language use preserved both of them since the 16th century (TESz. Historic-etymological Dictionary of the Hungarian Language). The sensible reason for sustaining both forms is that the two verbs are slightly different in their use and meaning. And indeed, the bare form (talál) and the prefixed variant (megtalál) are not interchangeable and they have differing constructional preferences. In order to unfold the subtle semantic differences denoted by the two forms, let us consider the following examples of their typical uses.

3 Compare Éva (éppen) írt egy levelet, (amikor …) ’Eva was writing a letter, (when)’. Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 97

(4) péter talál-t egy pénztárcá-t. peter find-PST a wallet-ACC. peter has found a wallet.

(5) péter meg-talál-ta a pénztárcá-t. peter meg-find-PST the wallet-ACC peter has found the wallet.

As the examples show, the two verbs usually appear in different syntactic constructions (talál + indefinite object; megtalál + definite object), and these constellations result in significantly different implications. In example (4), the most likely scenario is that the wallet was found accidentally, and probably it did not even belong to Peter. In sentence (5), however, it is assumed that Peter was looking for the wallet. Although the association of the verb form (talál – megtalál) with the different constructions (indefinite – definite object) is clear from the frequency data (χ²(1, N=3556) = 1362.34, p < 0.000; V= 0.6189), it is not exclusive: the bare form can appear with the definite object and the prefixed verb can govern an indefinite object as well (Table 1).

Table 1: Frequency patterns of the talá l– megtalál constructions in the “Simple sentences” database of the Hungarian National Corpus

Affirmative Negative Total talál definite 585 102 687

indefinite 1438 430 1868 megtalál definite 885 71 956

indefinite 42 3 45 Total 2950 606 3556

The description of the structural and semantic differences of the two verbs (talál – megtalál) has been a recurring topic in the linguistic literature, although no one could convincingly explain the differences between them. In the next section, the two major explanations will be reviewed and an alternative solution will be proposed on the basis of socio-cognitive considerations, which will also be tested in the final section of the paper. 98 Edit Takács

3. Explaining the differences: intentionality or specificity?

The most obvious explanation – if the typical uses of the verbs are considered – is that the choice of the verb form is determined by whether the act of finding was preceded by an intentional searching event or not (cf. J. Soltész 1959, Szili 2001). In this approach, the act of finding is not treated on its own but it is integrated in the larger conceptual event frame of “searching”4. According to this explanation, the two verbs denote two distinct event representations: one which was preceded by a searching event (megtalál), and another which was accidental (talál). If only the typical uses of the verbs are considered (as in example (4) and (5)) the theory seems convinc- ing, however, the advocates of the other solution question the applicability of the intentionality hypothesis on the basis of the following example.

(6) teljesen véletlenül talál-t-am meg egy rég elveszett kulcs-ot. completely accidentally find-PST-1.SG meg a long lost key-ACC

In example (6) the phrase teljesen véletlenül ‘completely accidentally’ refutes the previous assumption that the prefixed form of the verb talál must be preceded by an intentional searching action. The alternative hypothesis, however, assumes that instead of the intentionality or accidentality of event, the specificity of the object is the only factor that determines the use of the verb form. It is suggested that talál, the bare form of the verb, can only take non-specific objects, while the prefixed megtalál requires a specific object (Pátrovics 2003: 57). Although the specificity of the object might shed light on another underlying facet of the uses of the talál – megtalál constructions, it is very difficult to test on real-world data, since Hungarian does not have distinct specificity markers. The term specificity refers to a semantic property of nominals. As the opposite of genericity, specificity is also strongly connected to the reference structure of the utterance (Givón 1978: 283, 2001: 437–449). According to the formal semantic interpretation of the term, a nominal is specific if “it is referentially anchored to another discourse object” (Heusinger 2002: 30). Although the definition of specificity seems straightforward, its application depends entirely on how the term “discourse object” is interpreted. One of the possibilities is to look for other overt nominals in the utterance that have the same referent, however, a functional-discourse pragmatic account of the phenomenon might be more applicable to the analysis of corpus data. Givón’s definition of specificity could be particularly useful for our purposes because it takes the speakers intentions and beliefs into consideration as well. According to Givón’s interpretation (1978: 293, 2001: 437–449), a specific nominal involves the speaker’s intent to refer to

4 In J. Soltész Katalin’s words (1959: 44): “A megkeres ige nemcsak abban különbözik a keres-től, hogy a keresés benne véget ért, hanem azt is kifejezi, hogy a keresés elérte célját: amit megkerestünk, azt meg is találtuk. Megtalálni viszont azt lehet, amit kerestünk, találni véletlenül szoktunk valamit.” (J. Soltész 1959: 44) Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 99 a particular expression in the universe of discourse, while if a nominal is non-referential or generic the speaker does not have a commitment to its existence. Applying it to the discussion of talál and megtalál, it implies that the crucial difference between the uses of the two verb forms is due to the speaker’s subjective commitment to the existence of the object. Turning back to example (6), it means that the key could be accidentally found because the speaker knew (or suspected) that there was a specific key before it was found. This reasoning is also supported by the fact that the object noun is modified by the past participle rég elveszett ‘long lost’. Explaining the phenomenon only by the specificity of the object, however, leads to untestable and inherently circular argumentation, since without explicit specificity markers in Hungarian, the specificity of a nominal can only be inferred from the definiteness of the object. Due to that, it is advisable to look for other underlying causes that could also explain the specificity phenomena associated with the constructions under scrutiny. In the rest of this section, a third approach is going to be discussed which does not contradict the previous hypotheses but rather reinterprets them in a constructional framework in order to give a more comprehensive explanation of the usage patterns. The verbs talál and megtalál denote two distinct event schemata, and thus the choice of the bare or the prefixed verb form depends on the subjective evaluation of the event by the speaker. The event schema of megtalál presupposes that the agent was aware that the found object was previously missing. Thus the event of megtalál can only be interpreted in the broader event schema of searching (just as suggested by the intentionality hypothesis). The following figure (1) shows the abstract structure of natural events (Narayanan 1999: 99), in order to visually support the relationship between the event structure of searching and the meaning of megtalál.

Figure 1: The graph representation of event schemata (Narayanan 1999: 99) 100 Edit Takács

The most important thing about this figure is that the actual execution of the event (in our case searching) is represented only in the middle part of the figure, the rest of the graph shows those conditions which facilitate, prevent or modify the execution of the action. In a searching event, the enabling condition is the realization that something is missing, and if the actor is prepared for the execution of the event (i.e. the missing thing is really needed), she will probably execute the event (if nothing prevents her). Thus the act of searching is necessarily goal-oriented, and the prefixed verb megtalál ‘find’ denotes the “Done” phase of this event. At this point, it should be noted that a conscious searching event does have to precede the event of megtalál, since it is enough if the act of searching is enabled (something is missing), and the finding of that object can evoke the relevant event schema (in this case there is no conscious searching action, but the act of finding is facilitated). However, the bare verb form of talál cannot activate the whole event schema of searching, only a part of it. In the next section, we will see how partiality is present in the three different uses of talál.

(4) péter talál-t egy pénztárcá-t. peter find-PST a wallet-ACC. peter has found a wallet.

In the prototypical use of talál (at was mentioned earlier), the bare verb is extended by an indefinite object and the clause denotes an accidental finding event.I n example (4), repeated here for convenience’s sake, it is even inferred that the found wallet did not belong to Peter. The finding event denoted bytalál does not evoke a previous searching event, and it was not even enabled (cf. megtalál) because the actor is not assumed to be aware of the fact that the wallet was lost. So in this use of talál, the searching event schema was not activated because the necessary enabling circumstances were not met (the actor was not prepared for the possibility of finding the wallet). However, it is not a rule that a searching event schema cannot be activated when the bare form (talál) is used. Consider for example the following example.

(7) [A müncheni sörfesztiválra érkezett olasz férfi] öt hét-ig nem találta az autó-já-t. [At the Bierfest of Munich, an Italian man] five week-for not find-PST the car-his-ACC

At the Octoberfest Munich, an Italian man has not found his car for 5 weeks. (Internet) The verbal construction in example (7) seems to go against everything that has been established so far concerning the difference between talál and megtalál. Indeed, neither the intentionality hypothesis nor the specificity theory can explain why the bare verb form can appear in a sentence which implies a conscious searching event, and where the object of the verb is specific.A lthough the construction in example (7) is not rare (cf. Table 1), it has not been reassuringly handled in the linguistic literature before. However, Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 101 if the broader context of the construction (and not just the verb) is taken into consideration, it becomes clear that in this use of talál, the crucial factor is that the clause entails a negation. Although the event schema of searching is evoked by the construction in (7) (it is enabled and started), the final phase of the event structure (the D“ one” state) cannot be reached due to the negation. It also means that the event schema of searching is only partially activated, and the final goal of the action cannot be achieved. However, if the same construction is paraphrased in an affirmative way (e.g.Öt hét után találta meg az autóját ‘He found his car after five weeks’), the emphasis is put on the successful completion of the searching event, and thus only the prefixed form (megtalál) can be used (the bare form is ungrammatical in this construction). One other important consequence of the partial activation of the searching event schema is that while in the negated form the prefixed and the bare forms of talál are functionally equivalent and interchangeable, the two forms denote two entirely different finding events in the affirmative context (one denotes an event where the finding is facilitated by a possible searching event, and in the other, the agent is not prepared for the finding event). The third use of talál is not closely related to the previously discussed functions of the verb, but for the sake of completeness, it will be briefly shown here. The bare form of talál can form idiomatic constructions with certain adjectives like alkalmas ‘suitable’, furcsa ‘weird’ or vonzó ‘attractive’. In this use, talál as a light verb appears in the typical “NP NP-Acc Adj-nAk find” construction (e.g. én őt vonzónak találom), which can be regarded as the functional equivalent of the English “find NP Adj” construction (as in I find him attractive). The meaning of talál as a light verb is figurative, thus the event schema of searching can only be metaphorically implied. According to the proposed hypothesis, the choice of the appropriate constructions of talál and megtalál depends on the subjective evaluation of the finding event by the subject of consciousness (usually the speaker) in the discourse. In the affirmative uses of talál and megtalál the assumed presence of a preceding searching event and its successful completion are reflected in the linguistic structures used, however, in negative clauses the choice is based on other pragmatic or phonological factors. In order to assess the predictions of the hypothesis, the relationship between the constructions of talál and megtalál and the assumed event schema was tested on small narratives recorded in an experiment. The analysis was based on the considerations and research methods of Construction Grammar (see Goldberg 2006, Bybee 2010).

4.1. Method

The experiment, which was used in the present research, was initially designed to provide an appropriate corpus for the analysis of inferentiality in Hungarian. Inspired by the work of Jan Nuyts, the “KIVI” corpus5 was created and recorded by Nóra Kugler

5 For the detailed discussion of the initial research and the primary motivation behind the experiment see Kugler (2012: 59–70). 102 Edit Takács in 2012. In the experiment, a short movie (32 sec) was presented to the participants. In the first part of the trial, they had to tell what they saw in the movie, after which the researcher asked the participants about the reasons behind their interpretations. The movie was about a searching event, where a young man entered a room and hastily looked for something. The searching event (22.79 sec. in total) consisted of several smaller events such as going to the desk, look in a box, going to the computer-table, pulling out the drawers. The peak of the short scene was when the man found a small piece of paper in the 24.87th second. The film closes shortly after the actor grabs the paper and leaves the room. The movie was designed to be ambiguous in order to encourage guessing and inferential mental processes. In the present research only the first part (the story-telling) was included because the participants when they had to explain their opinions tended to become more hesi- tant and many of them reconsidered their stances. The narratives provided enough data for testing the motivations behind the uses of the target constructions, as the film was about a searching event. Furthermore, due to the designed ambiguity the searching could be interpreted as a successful or an unsuccessful event, depending on whether the participants thought that the found paper was the wanted object or not. The narratives were categorized according to the assumed event scenario: successful – unsuccessful – not-known6. The finding related constructions were coded according to three variables: polarity (affirmative – negative), verb form (talál – megtalál), definiteness of the object (definite – indefinite).

4.2. Participants

In the experiment 45 people participated: 7 men and 38 women. The participants were Hungarian native speakers, whose ages were between 27 and 19 years. The selection of the participants was not controlled for sociological factors, but gender, residency, place of birth and occupation were registered at the beginning of the experiment7.

4.3. Results & Discussion

The KIVI database of narratives consists of 45 utterances in 3067 words (average 68.16words/ utterance, σ = 80.43). The narratives belonged to the register of spoken language and all of them followed (to a certain extent) the general conventions of story

6 those participants, who did not decide unequivocally in their narratives about the success or the failure of the searching event, were put into this category. 7 Additional information and general statistics about the participants can be found in Kugler (2012: 62–63). Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 103 telling: the utterances were monological and event-centred (cf. Tátrai 2002: 20–22; 68–80). Due to the fact that the task was to summarise the content of the previously watched movie, the narratives reflected the mental mechanisms of construing, as well as the memory capacity of the individuals (see also Croft 2009). Based on the discourse analysis of utterances, four salient event clusters emerged in the narratives: 1. the man entering, 2. searching, 3. finding something, 4. leaving the room. 84% of the participants began their speech by mentioning that a man entered a room. In all of the narratives, the participants referred to the fact that the man was searching for something, but only 82% remembered that he found something later. Furthermore, 35 people out of 45 felt the need to close their speech by saying that the man left the room. The main characteristic of the narratives was that – although not every salient event and sub-event appeared in the recollections – the participants relied heavily on the natural temporal and causal relations of the events. It seems that the major event schemata (entering, searching, finding, leaving) served as the templates of the narration.O nly the sub-events of searching were mixed up and in some cases even mended by the speakers, which was most probably due to the similarity of the searching sub-events and the weaker causality relation between them. The table below shows the number of references to the most prominent sub-events of searching in the narratives.

Table 2: Sub-events of searching (sorted by location)

Documents Box on the Desk with a Drawers of the Finding a Desk on the desk desk computer computer-desk piece of paper Number of 18 2 12 18 28 37 Participants

The most frequent verbal expressions belonged to the conceptual framework of searching. The verbs keres ‘search’ and kutat ‘seek, explore’ were explicitly mentioned in the narratives 100 times and other 17 words (occurred 66 times) described one of the sub-events of searching (see Kugler 2012: 91). The absolute prominence of verbs connected to the conceptual framework of searching also support the observation that the participants interpreted the story of the movie as a searching event and not for instance as a “running” or a “drawer pulling” event. The constructions of talál and megtalál appeared 55 times in the utterances of 40 people. The occurrences were classified according to 3 variables: polarity (affirmative−negative), verb form (talál − megtalál), and definiteness of the object (definite−indefinite). From the possible 8 constellations, only one did not appear in the narratives: the affirmative “talál + def. Obj.” construction, which should not be surprising, since it is usually associated with figurative (light verb) use oftalál. 104 edit takács table 3: constructions of talál and megtalál in the narratives

affi rmative negation total talál defi nite 0 5 5 indefi nite 4 3 7 megtalál defi nite 28 5 33 indefi nite 9 1 10 total 41 14 55

the interpretation of the outcome of the searching event also divided the participants of the experiment. 27 people assumed that the man in the movie was looking for the same piece of paper that he later found (successful searching event), while three people thought that the man could not fi nd the thing he needed (unsuccessful searching event). the rest of the participants (15) abstained from unequivocally accepting either of the possible interpretations about the success of the searching event in their narratives (not-known).

Figure 2: the assumed searching event scenarios among the participants Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 105

The Kruskal-Wallis non-parametric statistical analysis confirmed that there is a significant relationship between the use of some of themeg(talál) constructions and the assigned scenario of the searching event. The use of affirmative megtalál“ + indef. Obj.” construction was significantly different among the three participant groups (χ² (2)= 9.868, p = 0.007), and the Mann-Whitney post hoc test showed that the difference was between those, who assumed that the searching event was successful, and those, who were uncertain about the outcome (U(2)=123, Z = -2.936, p = 0.003). The Kruskal-Wallis test also showed a significant difference in the use of the affirmative “megtalál + Def.obj.” construction (χ² (2)= 20.288, p < 0.000), whereas there was a significant difference between the group assuming a successful searching event and the participants who assigned an unsuccessful searching scenario (U(2)= 6, Z = -2.970, p = 0,011), furthermore, the difference between the “successful” and the “uncertain” groups was also highly significant (U(2)=67.5, Z = -4.069, p < 0.000). The assumed success of the searching event was also reflected in the use of affirmative constructions (χ² (2)= 10.095, p = 0.006), the definiteness (χ² (2)= 17.523, p < 0.000), and the indefiniteness of the objects in the target constructions (χ² (2)= 12.138, p = 0.002). The executed post hoc tests confirmed that the use of the affirmative talál and megtalál constructions were significantly different between the “successful” and the “unsuccessful” groups (U(2)=3, Z = -3.345, p = 0.003), and there was a tendency of difference between the uncertain participants and those, who thought the searching event was unsuccessful (U(2)=6, Z = -2.162, p = 0.056). The use of definite objects in the constructions of meg(talál) was only significantly different between those, who assumed a successful scenario and those, who were not certain about the success of the searching event (U(2)=59, Z = -4.256, p < 0.000). Furthermore, the Mann-Whitney non-parametric post hoc test also showed that the appearance of an indefinite object in the target construction was significantly different between the “uncertain” and the “successful” groups (U(2)=100, Z = -3.205, p = 0.001), and there was also a tendency of difference between the “uncertain” and the unsuccessful” groups (U(2)=7.5, Z = -1.956, p < 0.076). In the light of the statistical tests conducted, it can be affirmed that there is a strong relationship between the use (in some) of the talál and megtalál constructions and the assigned searching scenario (successful, unsuccessful, or not-known). The affirmative “megtalál + indef.Obj.” construction was typically used by those people, who were uncertain about the outcome of the event, and did not assign an unequivocal scenario to the searching event (neither successful, nor unsuccessful). However, the definite counterpart of the same construction (affirmative “megtalál + def.Obj.”) was used dominantly by the group, which assumed that the searching event was successful, and the needed object was found. The verbs talál and megtalál were used significantly less by those who thought that the man in the movie could not find the object he was looking for. Furthermore, the analysis showed that the participants who assumed a successful searching event typically used definite objects in the target construction, while the people who were uncertain about the outcome preferred indirect objects next to the verb (meg)talál. The study has showed that the assumed event schema (and not only 106 Edit Takács the intentionality of the searching event or the specificity of the object) has a vast effect on the choice of the talál and the megtalál constructions in discourse. If the broader discourse context of the target constructions (and not just the obligatory arguments) is also considered, another interesting constellation can be observed, which points towards the existence of overarching pragmatic constraints. As the table cited below (4) shows, there is a strong relationship between the definiteness of the (meg)talál constructions and the content of the following clauses.

Table 4: Construction * Following clause Crosstabulation

Following clause Coordinate Total Object relative clause about clause leaving (meg)talál + indef.Obj. 3 12 15 Construction (meg)talál + def.Obj. 15 3 18 Total 18 15 33

If the verbs talál and megtalál had a definite object, they were typically followed by object relative clauses. However, if the object of the (meg)talál constructions were indefinite, the narratives were likely to proceed with the main story script and jump to the next salient event (in the present case to the point, where the man leaves the room). The observed pattern cannot be explained as the result of chance. The Chi-squire test showed that the relationship between the definiteness of the (meg)talál constructions and the content of the next clause is highly significant (χ² (1)= 13.237, p < 0.000), moreover the effect size is also large (V= 0.633). The results suggest that there is an underlying relationship between the larger narrative discourse schema and the local construction of the individual clauses (at least in relation to the cardinal event clusters of the narrations).

5. Summary

The present research focused on some specific constructions of Hungarian, in which the aspectual distinction is neutralised, while the formal distinction of the two forms is preserved. A thorough analysis of the verbs talál and the megtalál ‘find’ revealed that their differences in usage are due to the different event schemas, they evoke. The Beyond aspect – a case study of the Hungarian talál – megtalál ‘find’ constructions 107 prefixed form (which is explicitly marked for perfectivity) denotes the final phase of a facilitated (and possibly executed) searching event, while the bare form of talál can only partially evoke the event schema of searching (either because the agent was not aware that the found object was missing, and thus could not enable a searching event, or because the negative construction signalled that the searching event could not be successfully completed). The present research demonstrated that – apart from the schematic event structure of the verbs – the subjective evaluation of the events (by the subject of consciousness) can influence the choice of specific verbal constructions in discourse.T he example of talál and megtalál might lead to a reconsideration and perhaps a better understanding of the differences between the meanings of other verb pairs (such as győz – legyőz ‘win’, kap – megkap ‘get’, dob – eldob ‘throw’, olvas –elolvas ‘read’, and vizsgázik – levizsgázik ‘take an exam’), where the aspectual distinction is present, but their uses are atypical (cf. Pete 2001: 121–122). In the long run, the discourse pragmatic analysis of aspectually distinctive constructions might also result in a reinterpretation of the notion of “natural boundary”, which is a central concept in the construal of aspect in many languages.

6. Bibliography

Aikhenvald, Alexandra Y. 2003: Evidentiality in typological perspective. In: Aikhenvald, Alexandra Y. – Dixon, R. M. W. (eds.): Studies in evidentiality. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. 1-31. Bybee, Joan L. 2010: Language, Usage and Cognition. Cambridge: Cambridge University Press. Bybee, Joan L. – Perkins, Revere – Pagliuca, William 1994: The evolution of grammar: tense, aspect, and modality in the languages of the world. Chicago: University of Chicago Press. Cormrie, Bernard 1976: Aspect: An introduction to the study of verbal aspect and related problems. Cambridge: Cambridge University Press. Croft, William 2009: Toward a social cognitive linguistics. In: Evans, Vyvyan – Pourcel, Stéphanie (eds) New directions in cognitive linguistics. Amsterdam: John Benjamins. 395-420. D. Mátai, Mária 1991: Az igekötők. In: Benkő Loránd (ed.) A Magyar nyelv történeti nyelvtana Vol. I. Budapest: Akadémia Kiadó. 433-441. Dahl, Östen 1985: Tense and aspect systems. Oxford: Blackwell. Feldman, Jerome – Narayanan, Srinivas 2004: Enbodied meaning in a neural theory of language. In: Brain and Language (89): 385-392. Givón, Talmy 1984: Syntax: A functional-typological introduction. Vol. I. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins. Givón, Talmy 2001: Syntax. Vol. 1. Amsterdam: John Benjamins. Goldberg, Adele 2006: Constructions at Work: The nature of generalization in language. Oxford: Oxford University Press. Goldberg, Adele E. 2006: Constructions at work. The nature of generalization in language. Oxford: Oxford University Press. 108 Edit Takács

Hopper, Paul J. – Thompson, Sandra A. 1980: Transitivity in Grammar and Discourse. Language, Vol. 56, No. 2 (Jun., 1980). 251-299. Kiefer Ferenc 2006: Aspektus és akcióminőség: különös tekintettel a magyar nyelvre. Budapest: Akadémiai Kiadó. Kiefer, Ferenc – Ladányi, Mária 2000: Az igekötők. In: Kiefer Ferenc (ed.): Strukturális magyar nyelvtan 3. Morfológia. Budapest: Akadémiai Kiadó. 453-518. Klaus Von Heusinger 2002: Specificity andD efiniteness inS entence and Discourse Structure, Journal of Semantics 19 (3): 245-274. Kugler Nóra 2012: Az evidencialitás jelölői a magyarban, különös tekintettel az inferenciális evi- denciatípusra. Manuscript http://linguistics.elte.hu/people/Kugler_Nora/Azevidencialit%E1- sjel%F6l%F5i_KN.pdf MNSZ = Magyar Nemzeti Szövegtár. http://corpus.nytud.hu/mnsz/index_eng.html Narayanan, Srinivas Sankara 1999: Knowledge-based Action Representations for Metaphor and Aspect (KARMA). PhD dissertation. University of California at Berkeley. Nuyts, Jan 2001: Epistemic modality, language, and conceptualization. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. Pátrovics Péter 2003: Az aspektus a lengyel és a magyar nyelvben: harmónia – diszharmónia. Magyar Nyelv. 56-65. Pete István 2001. A jelentés és leírásának a keresése : Kiefer Ferenc: Jelentéselmélet. Magyar Nyelvőr (125): 114-122. Péter Mihály 2008: Az aspektusról – más aspektusból. Magyar Nyelv: 104. 1-11. J. Soltész Katalin 1959: Az ősi magyar igekötők. Budapest: Akadémiai Kiadó. Szili Katalin 2001: A perfektivitás mibenlétéről a magyar nyelvben a meg- igekötő funkciói kapcsán. Magyar Nyelv 97: 356-369. Takács Edit 2012: A progresszív jelentéstartalom konstruálásának sajátosságai a magyarban. Magyar Nyelvőr: 136. 325-335. Tátrai Szilárd 2002: Az ’ÉN’ az elbeszélésben: A perszonális narráció szövegtani megközelítése. Budapest: Argumentum. TESz = Benkő Loránd (ed.) 1967-1976. A magyar nyelv történeti-etimológiai szótára 1-3. Budapest. + Mutató (1984). Budapest: Akadémiai Kiadó. Tomasello, Michael 2000: The Cultural Origins of Human Cognition. Cambridge: Harvard Univer- sity Press. 109

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 109–132

Ma r c Ba v a n t

Resultative aspect and diathesis in Esperanto

Abstrakt (Aspekt rezultatywny i diateza w esperanto). Formy rezultatywne są formami czasownikowymi wyrażającymi stan będący wynikiem poprzedzającej czynności. W zależ- ności od specyfiki systemu czasownikowego danego języka aspekt rezultatywny może być interpretowany jako aspekt stojący w opozycji do aspektu procesualnego. Bardzo często formy rezultatywne są wyrażane w różnych językach przez peryfrazy utworzone przy pomocy czasownika posiłkowego (być, mieć) lub nominalne formy czasownika (imiesłów, rzeczowniki odczasownikowe itd.). Niejednokrotnie te same peryfrazy mogą być stosowane w celu wyrażenia czegoś innego niż aspekt rezultatywny. Na przykład w języku francuskim forma rezultatywna la porte est fermée ‘drzwi są zamknięte’ pokrywa się też z procesualną formą bierną ‘drzwi są zamyka- ne’, natomiast w języku hiszpańskim rozróżnienie to jest utrzymywane dzięki zastosowaniu czasownika posiłkowego estar dla formy rezultatywnej oraz ser dla formy pasywnej. Poza nakładaniem się form aspektu i strony czasownika istnieje także istotna diachroniczna tendencja form rezultatywnych do tracenia swojej wartości początkowej: wyrażenie stanu wynikającego z jakiegoś działania przekształca się w wyrażenie czynności, która dała począ- tek jakiegoś stanu (forma procesualna dokonana), a czasem także czynności, która została dokonana w przeszłości (aoryst). W niniejszym artykule zostanie zbadane, jak aspekt rezultatywny realizuje się w gramatyce języka esperanto w peryfrazach typu esti V‑inta, esti V‑ita, havi ion V‑ita, w jakim stopniu formy te mogą być interpretowane jako nie-rezultatywne oraz jaki może mieć to związek z problemem diatezy w języku. W oparciu o rezultaty tych analiz zostanie stwierdzone, czy esperanto może posłużyć jako model ilustrowania form rezultatywnych.

Abstract. Resultative forms are verb forms expressing the state resulting from a previous action. Depending on the specificities of a language’s verbal system one may construe resultative as a verbal aspect in opposition to a processive aspect. Very often the resultative forms are expressed cross-linguistically by periphrases formed with an auxiliary verb (copula, possession predicate…) and a nominal form of the verb (past participle, verbal noun…). It is very common also that the same periphrases can be used to express something different from the resultative aspect. In French, for example, the resultative form la porte est fermée “the door is closed” entirely overlaps with the processive passive meaning “the door is being closed”, whereas in Spanish the distinction is maintained through the use of auxiliary estar for the resultative form and ser for the passive one. In addition to that confusion of aspect 110 Marc Bavant

and voice there is a large diachronic tendency of the resultative forms to lose their initial value: the state resulting from a previous action turns to express the action which gave rise to a state (processive perfect), and finally a merely past action (aorist). The paper will study how the resultative aspect is implemented in Esperanto grammar through periphrases of the type esti V‑inta, esti V‑ita, havi ion V‑ita, to what extent those forms are subject to non-resultative interpretations and how this can be related to the issue of diathesis in that language. Based on those conclusions it will further assess the possibility for Esperanto to serve as a model for illustrating resultative forms.

1. Introduction

When long ago I first met descriptions ofE speranto, my curiosity was aroused by learning that the language had two ways of expressing what is in French rendered only by la porte est fermée, viz. either la pordo est‑as ferm‑at‑a “the door is being closed” or la pordo est‑as ferm‑it‑a “the door is closed” (= “the door is in a closed state”). The same sources usually mentioned that la pordo estas fermita can be translated also by la porte a été fermée “the door has been closed”, a phenomenon which I then paralleled to the fact that the Latin passive perfect tense used a periphrasis with esse “to be” in present tense, and not in perfect tense, contrary to what could have been expected from French or English: janua clausa est, lit. “the door is closed”, meaning in fact la porte a été fermée “the door has been closed”.

Esperanto French la pordo estas fermata la porte est fermée la pordo estas fermita la porte a été fermée

Somewhat later I noticed that for rendering “the door has been closed” most authors preferred saying la pordo est‑is ferm‑it‑a, i.e. by using the past form of the copula, a periphrasis which in my perspective of that time should be rather translated by a passive pluperfect. As I found out, the last question had been debated at length among Esperanto grammarians and ordinary speakers. I would not have intended to go back to it, were it not for the surprise that, much later, I bumped into the same problems when I undertook doctoral research about resultative verb forms and diatheses (Bavant 2014). The study had been triggered by Benveniste’s article (1952) about the Old Persian perfect, which was largely considered as a passive form, whereas Benveniste contended that it was active. It appears to me now that the resultativity theory could shed a rather new light on most of the intriguing facts around Esperanto’s so-called “passive”. Resultative aspect and diathesis in Esperanto 111

In the present article I will thus strive to present the panorama of resultative verb forms of Esperanto, and also the wider range of participle periphrases, to which they pertain. Since Esperanto exhibits a rich palette of resultative forms, I will ask finally whether that language could not be suited to serve as an interlinguistic model for resultatives. But, before that, here come reminders about the resultative aspect and the confusions it can cause due to its attrition through diachronic processes, and also about diatheses generally speaking.

2. Resultative aspect

The extensive monograph edited by Nedjalkov (1988) remains fundamental for studying resultativity. For practical reasons I had to summarize its lessons in my thesis, and challenge some of the notions it puts forward, e.g. the notion of possessive resultative (Bavant 2014: 124-6). For the purpose of this article I will stick below to a very simplified sketch of the theory. A verb form is called resultative if it expresses a state resulting from a previous action1. For example, the door is closed (= it is in a closed state) is construed as the present time result of someone closed the door. When the verb is transitive, the state in question may relate to the patient of the previous action, like in the previous example and its Esperanto counterpart la pordo estas fermita. But it can also relate to its agent, like in Johano estas ferminta la pordon, lit. “John is (in the state of) having closed the door”, to which no straightforward counterpart exists in French nor English. Nedjalkov’s terminology labels “objective” the first kind of resultatives and “subjective” the latter, including in it the case of intransitive verbs (e.g. John is gone). More generally they can be labelled O-, A-, and S-resultatives instead of objective, transitive subjective and intransitive subjective respectively, using Dixon’s symbols for the basic syntactic core functions2. There is also a third kind of resultative forms, the possessive ones, which in the restricted meaning that I give to the notion are based on a possessive predication: e.g. John has the door closed, which expresses the state of John, who can be the agent of the generating action, but also an experiencer of the action which someone else per-

1 It is not in the scope of this article to provide a precise definition of the notions “state”, “action” and “result”. As a first approximate we can rely on the common language meanings of those words. It must be stressed however that resultative forms can be derived from action verbs (e.g. sing, run etc.) which do not per se imply a result, and even from state verbs, the “result” in question being simply the end of said process: it is indeed meaningful to speak about the state of someone after he stopped singing, running or even sleeping. So there is no need to tie the notion of resultative with the affectedness of the participants in the process, contrary to the traditional way of analysing the Indo-European perfect aspect, which is indeed a resultative aspect (Bavant 2014: 102-8). 2 or Y-, X-, and Z-resultatives using Lazard’s symbols (Lazard 1997: 251). The rationale for using them is summarized in Bavant (2014b: 2-3). 112 Marc Bavant formed. Indirectly, such possessive forms express also the state of the patient provided it appears as the topic of the participial clause (Bavant 2014: 117-20, 129-30). Since they express a state preceded by an action, the resultative forms give a view to the “internal time structure” of a process and hence constitute an aspectual category, as well as the “perfect tense” forms of e.g. English do, expressing the reverse internal time structure, viz. an action followed by a resulting state. The verb forms which are not resultative may be labelled “processive” in contrast. Another important aspectual opposition is between cursive and complexive: the cursive aspect presents the process as ongoing at the moment of reference, whereas the complexive aspect presents it as seen from outside, as a whole without mention of its inner time structure3. It is the opposition found in ancient Indo-European languages between the tenses of “present” and of “aorist”, but also in literary French and many other Romance languages through the opposition between a cursive past (imparfait) and a complexive past (passé simple). Since time and aspect are independent categories it is to be noticed that resultative forms are not restricted to express states occurring at the moment of speech and may theoretically be shifted to past or future if such categories exist in the given language: the door will be closed (= will be in a closed state) sometimes in future, or was closed (= was in a closed state) sometimes in past etc. as a result of an action occurred before the time when those states are asserted to take place in. I believe that one of the reasons why resultatives are so seldom acknowledged as such by grammarians is their diachronically transient nature. In everyday French, for example, the same form Marie est sortie is used to express processively that Mary went out previous to the current time, and to express her resulting state, viz. that Mary is currently gone out. Similarly the processive form expressing that John closed the door, Jean a fermé la porte, consists of the same building blocks, a “has” and fermé “closed” as the possessive resultative Jean a la porte de fermée “John has the door closed”. And the objective resultative form corresponding to the same previous action is la porte est fermée “the door is closed” (= in a closed state), which is precisely the same as the passive present tense la porte est fermée “the door is (being) closed (by someone)”. The reason of all that is diachronic: the French narrative tense passé composé derives from a form which in previous stages was resultative in meaning, and the same obtains for the passive forms. What we have just said about French could be repeated about many other languages since there is a general tendency among languages for such drifts4. The present state resulting from a previous action turns to express the past action which resulted in a present state, and finally to the mere past action. And the

3 this opposition is often confused with the imperfective-perfective opposition though there are some differences (Bavant 2014: 95-6). 4 Given the communicative value of the resultative aspect, some languages are less tolerant than others to ambiguous forms. For example, Spanish has recreated resultative periphrases distinct from the periphrases for perfect and passive by using different auxiliary verbs (estar and tener instead of ser and haber). And Basque uses slightly different participle forms for resultative than for processive forms (Bavant 2014: 167-72). Resultative aspect and diathesis in Esperanto 113 present state of the patient of a previous action turns to express a present action from the perspective of the patient, i.e. passively. The first tendency is called the aoristic drift and I call the second one the passive drift.

3. The passive diathesis

It follows from what has just been said that the notion of passive plays an important role here. It is thus advisable to try to define it strictly, even if many uses of the term “passive” do not comply with the definition given here. It is not my goal to say that those non-compliant uses are wrong, but to be aware of what we are really talking about in each case. For the definition of the notion of diathesis I relied extensively in my thesis on Lazard’s work. The definition I reached (Bavant 2014: 42-57) is as follows: A diathesis is such a syntactic construction that changing the diathesis of an utterance – implies changing the marking of at least one argument, – implies changing the voice of the verb, – and does not change the semantic content of the utterance. The definition applies straightforwardly to the active and passive diatheses of Latin, for example. When changing the active utterance Petrus Paulum verberat “Pe- ter hits (is hitting) Paul” to the passive diathesis Paulus a Petro verberatur “Paul is (being) hit by Peter”, we change the verb voice from active to passive. The arguments representing Paul and Peter change their syntactic functions and hence their marking, but the semantic content remains unchanged: both utterances describe the same event with identical temporal and aspectual nuances. In other words, they are paraphrases of one another. The only admissible difference lies at the pragmatic level: because of the change in word order (a change that is not mandatory in Latin) the patient is topicalized in the passive utterance whereas, in active, the agent is. There are however other reasons than pragmatic ones for using a passive form when a language possesses such a form. Usually, the passive diathesis enables the speaker to avoid mentioning the agent, because it is unknown or for any other reason. In some languages (Arabic, Finnish, Basque...) there is even no simple way to express it in passive. In some languages, however, the “demotion” of the agent may be performed by keeping the active diathesis and by using an indefinite pronoun as a subject:on a fermé la porte, lit. “one/they closed the door”. But such constructions can be felt stylistically inappropriate, possibly because of the lack of topical argument in them, because of their ambiguity when the indefiniteness is expressed through the use of third person plural, or simply because of some aesthetic prejudice (“inelegant”, “weighty” and so forth). Last but not least, the reason for selecting the active or the passive diathesis is often merely syntactic. The choice of the diathesis may be conditioned by the flex- 114 Marc Bavant ibility it gives for aggregating clauses by coordination or subordination: John came in and was struck by Ann’s smile is more compact and fluid thanJohn came in and Ann’s smile struck him, especially if him can ambiguously refer to some other previously mentioned person. Another example is provided by Malagasy where the subject of a relative clause must be coreferential with its antecedent (Feuillet 2006: 489). As a result, the sentence the clothes which I am washing must be paraphrased as the clothes which are being washed by me in that language. All the above mentioned motives for using passive are also motives for the passive form to be a real paraphrase of the active form: the change in diathesis solves a “technical” problem, but it should preserve the semantic content. For all that, it is important when one talks about “passive” to ask oneself what is the respective “active” utterance it paraphrases. For example, the terms Zustandpassiv, “state passive” or “adjectival passive”5, which are rather usual for naming objective resultative forms, clearly do not match the above definition.I t is not admissible to say that the door is closed (= in a closed state) is a passive form of someone closed the door because the utterances describe two different situations (a state and an action), occurring in different times (present and past). Nedjalkov’s use of the term diathesis to name subjective vs objective resultative does not match the above definition either since the state of the agent or of the patient are not identical situations6.

4. The participle system of Esperanto

4.1 The verb system7

The root of the grammatical tradition of Esperanto lies in the Fundamento, the book which sets the basic grammatical description of Esperanto. As specified in it, the finite verb ofE speranto inflects in mood and time only.T he characteristic morphemes are as follows: – indicative: -as (present), -is (past), -os (future) – conditional: -us – volitive: -u It can be noted that those simple verb forms do not distinguish between aspectual nuances. They can express complexive, cursive or iterative processes altogether. E.g. the simple past tense can theoretically match any one of the five past tenses of French:

5 the grammatical tradition of Basque even calls merely “passive” the objective resultative, whereas the real agentless passive diathesis is termed “mediopassive” or “intransitive” (Bavant 2014: 177-9). 6 the criterion about semantic invariance is however subject to some flexibility depending on the considered languages. The demotion of the agent is an example of such a flexibility. 7 For a full description of the language, refer to Janton (1993). Resultative aspect and diathesis in Esperanto 115 imparfait, passé simple, passé composé, plus-que-parfait, passé antérieur and a resultative meaning is not excluded. However when this is felt necessary some aspectual traits can be expressed by using participle periphrases, as will be shown below. As for the non-finite verb forms, they are the infinitive, characterized by the ending ‑i, and the participles.

4.2 Focus on the participle system

The participle system of Esperanto features two categories, which are traditionally called “voice” and “tense” (but with an aspectual flavour).T he voice can be active (for intransitive or transitive verbs) or passive (for transitive verbs only8), and the tenses are: “present”, “past” or “future”. The participle is a nominal form: it can be used as an adjective (ending ‑a), as a substantive (“someone who...”, ending ‑o) or as an adverbial (ending ‑e)9. The characteristic morphemes are as follows10:

Active Passive Present -ant- -at- Past -int- -it- Future -ont- -ot-

Given the importance of past participles in the resultative forms of many languages, it is worth comparing the structures of past participles in Esperanto vs in Romance or Germanic languages. There are indeed big differences: usually the latter have only one kind of past participle, which is active for intransitive verbs and passive for transitive verbs, and they have no active past participle for transitive verbs, whereas Esperanto has two different forms as it is the case of Common Balto-Slavic or Ancient Greek11. The reason I stress those differences is that they may have played a role in the misunderstandings which occurred around the use of participles in Esperanto.

8 We disregard here the possibility for some intransitive verbs to be used with a preposition- less accusative adverbial and sometimes considered eligible for passivization, like in la irota vojo “the way to be followed”. 9 verbal morphemes can also be used at the end of a participle, giving a predicative function to the adjective participle. See also footnote 14. 10 despite the transparent structure of those suffixes (the vowel is identical to the characteristic vowel of tense morphemes, the presence or absence of ‑n‑ codes for voice) it does not seem suitable to split e.g. ‑ant‑ into ‑a‑n‑t‑, or ‑a‑nt‑ as is done by Carvalho (2008: 107). 11 see also my comment (Bavant 2012: 18) about Haspelmath’s assertion that, due to its participle system, “Zamenhof [...] made Esperanto a rather unnatural language” (Haspelmath 1994: 155). 116 Marc Bavant

4.3 The semantics of participles

The following characterization of the participle semantics has been proposed by the Esperanto Academy in a resolution of 1966:

The six participles, whether used with a substantive (or pronoun) or with the verb esti, show which phase of the action the subject or object finds itself in: begun and not ended (-ant, -at), ended and completed (-int, -it), or not yet begun, but intended or expectable (-ont, -ot)12.

Based on the available texts, the oral productions that I can hear, and also my own practice, I fully endorse the spirit of that resolution despite some weaknesses in its wording. It clearly highlights the aspectual meaning of the participles, in accordance with the clarifications found in the works of early grammarians ofE speranto like Beaufront (1900: 46-9), whose following quote is put forward in the rationale for that resolution:

En résumé, ata implique toujours une certaine durée de déroulement pour l’action, regardée comme présente dans son mode ou son temps. Au contraire, ita implique toujours un acte transitoire, dans lequel on envisage uniquement le fait accompli, le résultat. Cette forme marque encore l’antériorité de l’action, si on compare son temps à celui d’une autre.

The quotes above are far from matching the standards of modern linguistics, especially because they use notions without a proper definition, but they are none- theless sufficient indications of the aspectual meanings of the Esperanto participles. Carvalho (2008: 123-9) goes deeper into the matter by highlighting the interaction of the aspectual values of participles with the lexical aspect (Aktionsart) of the verb stem according to Vendler’s classes of events (states, activities, accomplishments and achievements) and Bertinetto’s characterization of those classes on the basis of three semantic features: durative, dynamic, homogeneous (Bertinetto 2001: 178). A simpler approach can be found in Kalocsay & Waringhien (1980: 145-8) where the relevant lexical aspects are termed “verbs of duration and result”, “verbs of duration without a result”, “verbs of result without duration” and “hybrid verbs” – like okupi which may mean both “take possession” (result without duration) and “hold in possession” (duration without result). Many authors highlight the apparent discrep- ancy between the semantics of the present participles and the verbs of result without duration, on one side, and between the semantics of the past participles and the verbs

12 My translation. Original text: “La ses participoj, uzataj aŭ apud substantivo (resp. pro- nomo) aŭ apud la verbo ”esti”, montras, en kia fazo de la ago troviĝas la subjekto, respektive la objekto: aŭ komencita kaj ne finita (-ant, -at), aŭ finita kaj plenumita (-int, -it), aŭ ankoraŭ ne komencita sed intencata aŭ atendebla (-ont, -ot).” (Aktoj de la Akademio 1967: 43). It must be said that the resolution did not pass due to the lack of only one voice to reach the requested two-thirds majority, but 88% of those who accepted to take part into the ballot voted for it. Resultative aspect and diathesis in Esperanto 117 of duration without result, on the other side13. It does not mean however that such combinations do not exist, or that the aspectual meaning of the participle suffix is lost in them: participles like atinganta “reaching” or trovata “being found”, on one side, or estinta “having been, past”, havita “formerly possessed” or amita “formerly loved” do exist in Esperanto. It can be seen that the conflict between the aspectual meanings of their parts is resolved through the modification of the lexical meaning of the verb: the participle atinganta behaves as if it was derived from a verb meaning “strive to reach” and estinta from a verb meaning “cease to be”. Since adjective participles are typically used in Esperanto attributively (fermita pordo “a closed door”) or predicatively (la pordo estas fermita “the door is closed”), it is also important to stress that the quoted resolution explicitly mentions that the participle’s semantics is identical in both cases.

5. The participle periphrases of Esperanto

The periphrases which I will study here are those utterances in which an adjective participle is used predicatively over the subject of the verb esti “to be”, or over the object of the verb havi “to have”. By using the term “periphrasis” it is not my goal to suggest that the combination of esti or havi with a participle creates a new periphrastic verb form. Indeed those periphrases help expressing aspectual nuances, but they consist of two clearly distinct predicates: esti or havi on one side, and the participle on the other side. The participial clause is a constituent of the matrix clause built upon esti or havi, and each clause can have its own complements. For example, in [Johano estas [ferminta la pordon]], lit. “John is (in the state of) having closed the door”, the direct object la pordon depends on the participle, not on a conjectural complex verb form estas ferminta14. At least that is the standpoint which many modern grammarians15 of Esperanto adopted, and

13 see e.g. Kalocsay (1966: 52-5). 14 paradoxically enough, I contend that this is still true when the participle and the copula are fused into a single collapsed form like ferm-int-as or ferm-at-is, retaining the participle morpheme of the lexical verb and the verbal ending of the copula. Those forms are rather popular verbally, but I regard them as contractions of copula-based periphrases rather than as new plain lexical verbs. 15 e.g. Auld (1988: 42), Mattos (1999: 59-60). It is more difficult to define Kalocsay’s and Waringhien’s standpoints on that issue. In Kalocsay & Waringhien (1980: 144) they call those periphrases kompleksaj tempoj “compound tenses” and make a point in distinguishing them from aspectual forms, which in their view are expressed by affixes like ek- (inchoative), -ad (durative), tra- or el- (perfective) etc. They do indeed recognize that the “complex tenses” have a meaning resulting from the combination of their two elements: the meaning of esti, expressing a state, and the meaning of the participle, expressing a temporal relativity with respect to the time displayed by esti. It is the authors’ right to have a narrower notion of aspect than the one I use, but Carvalho (2008: 120) is also right in pointing out that Kalocsay (1966: 154) contradicts himself when he asserts that in such periphrases the auxiliary and the participle are “structurally fused”, but admits at the same time that 118 Marc Bavant

I support it, but it will be shown below that some of those periphrases are sometimes used as surrogates for synthetic verb forms. In what follows, I will study three different kinds of periphrases: with esti and a present participle, with esti and a past participle and finally withhavi and the passive past participle. Given the main focus of this article, resultativity, I will limit the study to present and past participles16.

5.1. Periphrases with esti and a “present” participle

The periphrases esti V‑a(n)ta, where V represents a verb stem, like mi estas leganta la libron “I am reading the book” or la libro estas legata (de mi) “the book is being read (by me)”, combine two meanings: the subject represents a participant currently involved in a reading action, either as an agent (the ‑ant version) or as a patient (the ‑at version). If the lexical verb expresses an action, like does legi “to read”, the periphrases means an action, despite the presence of esti “to be”, which expresses a state, because being in the state of acting (or being acted upon) means in fact an action17. On the contrary, if the lexical verb expresses a state, like does stari “to stand”, the periphrasis mi estas staranta “I am standing” means a state. The aspectual nuance of such periphrases results from the phase meaning of the present participle (see 4.3): the process is “begun and not ended” at the moment of

an adverb like jam “already” or an adverbial like nur antaŭhieraŭ “only the day before yesterday” relates to the participle only. Along similar lines, Brosch (2014: 3) asserts that the periphrases constitute specific tenses and are truly grammaticalized means of expression (“vere gramatikeriĝintaj esprimiloj”). His narrow definition of aspect (limited to the categories of imperfective and perfective, defined according to their definitions in Slavic languages) prevents him from accepting the participle periphrases as aspectual means of expression. Due to my wider definition of aspect, the standpoint I hold in this article is that the periphrases fundamentally express an aspectual meaning which results from their bi-clausal nature and the combination of the semantic values of their two elements, even if some specific periphrases must be considered as conventional fused forms of limited use. 16 the predictive aspect, expressed in Esperanto by forms of the kind esti V‑o(n)ta or havi ion V‑ota, is very similar in nature to the resultative aspect: it expresses the state of the future participant or experiencer of an action not yet begun. An interesting question to ask is whether the estos V‑ota periphrasis can be used as a passive surrogate for complexive future like estis V‑ita is for past. An occurrence of such a use is provided by Drezen (1929) quoting Zamenhof (1888: 14): sendepende de l’ iro de voĉdonado en tiu ĉi lingvo estos eldonotaj libroj kaj la afero sin movos antaŭen “irrespective of the way the ballot goes, books will be issued in this language and the affair will move forward”. But the quote is wrong: the original text displays estos eldon-at-aj “will be (being) issued”, a cursive form more in line with the expected meaning of that sentence. 17 this is but an example of a broad trend among languages to express an action by means of a state auxiliary and an action noun. See also Basque where the usual present tense is expressed by a periphrasis originally meaning “to be in ‑ing” (intransitive verbs) or “to have in ‑ing” (transitive verbs). Resultative aspect and diathesis in Esperanto 119 reference18. Consequently the process is presented as having a certain time exten- sion before and after the moment of reference. The meaning is thus cursive and comparable to that of the English progressive tenses, the Spanish periphrases with estar and the gerund (estoy leyendo el libro, el libro está siendo leído), or the French periphrases with être en train de (je suis en train de lire le livre, le livre est en train d’être lu). But unlike in English, it is not mandatory in Esperanto to use such a periphrasis, because the simple present tense also has that meaning among its many meanings: mi ĝuste nun legas la libron, lit. “I precisely now read the book” (=am reading). The time and mood nuances of such periphrases are set by the tense and mood of the verb esti. So it is possible to transport them into past or future, volitive or conditional, as exemplified in the table below forestas leganta:

mi est-is leganta la libron “I was reading the book” mi est-os leganta la libron “I will be reading the book” mi est-u leganta la libron “let me be reading the book” se mi est-us leganta la libron… “if I were reading the book…”

Note that, in compliance with their cursive meaning, the periphrases estis V‑a(n) ta usually demand a French translation using the tense imparfait (j’étais en train de lire le livre, je lisais le livre), compliant with its cursive value, whereas the simple past form mi legis can possibly match the four other past tenses too.

5.2. Periphrases with esti and a “past” participle

I contend that the periphrases esti V‑i(n)ta are resultative in nature by their mere composition: they express a state thanks to esti and refer to a previously “ended and completed” process (see 4.3) thanks to the participle. This theoretical viewpoint must however be proved or disproved by facts. I will thus show authoritative examples, firstly of periphrases with the active past participle, and secondly with the passive past participle.

5.2.1. Periphrases esti V‑inta

Let us consider the following example in Zamenhof’s translation of the Old Testa- ment:

18 note that there is no implication that the person saying mi estas leganta is actually reading and speaking at the same time: the reading activity is begun and did not reach an end, but is not necessarily continuous. 120 Marc Bavant

Ne kiel la Egiptaj virinoj estas la Hebreinoj; ili estas viglaj: antaŭ ol venas al ili la akuŝistino, ili jam estas naskintaj “Hebrew women are not like Egyptian women; they are vigorous and give birth before the midwives arrive” (transl. Zamenhof, Malnova Testamento, Exodus 1:19)19.

The participle nask-int-a-j, from naski “to give birth”, expresses the state of the women after they have given birth. The present tense is used throughout in the excerpt (est-as viglaj, ven-as, est-as naskintaj) because it is the tense of general truth. A more literal English translation of the Esperanto version would thus be “before the midwife arrives the Hebrew women are in the state of having given birth”. Though it is possible to express both successive actions as complexive processive ones, as does the English “New International Version” quoted above, other authoritative English versions of the Bible use “they are delivered” (resultative) or “they have born” (processive perfect). It is merely a question of style and of the concerned language’s grammatical capabilities whether the birth is expressed processively or resultatively here, but I believe that Zamenhof’s incentive for using the resultative variant comes from yālādū) “they gave birth”, a so-called perfect) ּודָלָי the Hebrew text itself, which uses tense form, in contrast with the imperfect tense form (tābō’) “she comes”. The next example is drawn from Bein’s translation̠ of Prus’s Pharaoh: ̠ Jam de kelkcento da jaroj niaj inĝenieroj estas studintaj la projekton “our engineers studied the project (of a canal) some centuries ago” (Prus, transl. Bein, Faraono)

The resultative interpretation is not evident from my English translation, which simply expresses a complexive past event. The following literary English translation of the same sentence can be found: “our engineers have been developing the project for some centuries”. It gives a quite different view of the action: processive and durative. The original Polish text, however, contains już od kilkuset lat nasi inżynierowie obrobili ten projekt, i.e. a simple perfective past form obrobili of obrabiać “to process, work”. In other words the original means that the processing of the project was already achieved some centuries ago and introduces a nuance of “ever since” by using the locution już od, lit. “already since”. Bein has chosen to translate this in Esperanto by saying that the engineers are currently in the state “having studied the project” and that this state began centuries ago. The only thing weird with that interpretation is that it could imply that the concerned engineers have been living for centuries in that state, but it is not difficult to understandnasi inżynierowie as a generic term for the Egyptian corps of engineers as a timeless institution. The texts of early Esperanto writers attest for a frequent use of periphrases with esti V‑inta. Good examples of that is provided by Varankin with a lot of estas V‑inta periphrases. E.g.:

19 Most of the quotes mentioned here are drawn from a digital online corpus «http://tekstaro. com». For that reason I found it unnecessary to give in the bibliography a detailed description of the sources mentioned here: the references can be found on the Web site instead. Resultative aspect and diathesis in Esperanto 121

Mi jam dek glasetojn estas trinkinta, sed ne efikas! “I have already drunk ten small glasses, but it has no effect” (Varankin, Metropoliteno)

A resultative interpretation is quite legitimate here (“though I am in the state of having drunk a lot of it, the wine has no effect”). But the English translation I give is also a good rendering of that same situation though it uses a processive perfect: the drinking process is presented here as a past action having a present relevance. Most modern Esperanto speakers, however, would rather use the simple past form mi trinkis “I drank” leaving it to the tense contrast between trinkis and efikas, and to the context, to suggest the resultative nuance of Varankin’s version. The liberal use of such periphrases was especially frequent when the auxiliary was in past tense or conditional. E.g.

Ĉe la fortepiano sidis granda fajrolilio, kiun la malgranda Ida certe estis vidinta en la somero “At the piano sat a large yellow lily which little Ida was sure she had seen in the summer” (Andersen, transl. Zamenhof, Fabeloj, Little Ida’s flowers) Tuj kiam sinjorino Ludoviko estis enirinta, ŝi rapide suprengrimpis al sia ĉambraro “Immediately after Ms. Ludoviko had come in, she rapidly climbed to her apartments” (Valienne, Kastelo de Prelongo) Se li ne estus enirinta, li certe pereus en la malbona vetero “if he had not been let in, he would certainly have perished in the storm” (Andersen, transl. Zamenhof, Fabeloj, The saucy boy)

Many early uses of est‑is/‑us V‑inta are mere calques of the pluperfect or past conditional of other languages and do express anteriority, which is not contradictory with the basic meaning of a resultative form: when the “large yellow lily” (a fairy tale character) sat at the piano, little Ida was in a state resulting from the fact that she saw him previously etc. Valienne, a French author, makes an especially frequent use of those forms in his novels, as is the case of French itself. Other early authors and most modern speakers, on the contrary, prefer using simple tenses instead, possibly with a time adverb if it is necessary to make the anteriority explicit, as already exemplified in the Fundamento:

Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron (aŭ li estis dirinta al mi la veron) “when you saw us in the lounge, he had (already) said the truth to me”, lit. “he already beforehand said” (Zamenhof, Ekzercaro §24). Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron (aŭ se li estus dirinta al mi la veron) “I would not have made the mistake, if he had said the truth to me” (Zamenhof, Ekzercaro §24). Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon “when I will have finished my work, I will look for my clock”, lit. “when I will finish” (Za- menhof, Ekzercaro §20) 122 Marc Bavant

I claim that the use of periphrases with V-inta for rendering anterior tenses of other languages, though it is clearly a calque, is not to be ascribed to the influence of the aoristic drift because it is possible to keep a resultative interpretation for them. Ac- cordingly, the present periphrasis estas V-inta is hardly ever used to render a present perfect because its present resultative meaning seems incompatible with the meaning of a processive past, a value which should be rendered by the simple past tense.

5.2.2. Periphrases esti V‑ita

The resultative meaning of such periphrases with esti V-ita is clearly attested:

Ŝi estas promesita, sinjoro, ŝi estas fianĉino “she is engaged, Sir, she is a fiancée” (Dickens, transl. Zamenhof, La batalo de l’ vivo) La glacia tavolo da antaŭjuĝoj de la mondo estas rompita, kaj nia afero kreskas regule kaj senhalte “the icy crust of prejudice of the world is broken, and our affair is growing regularly and non-stop” (Zamenhof, Paroladoj)

The first example draws an interesting parallel betweenpromesita “promised” and fianĉino “fiancée”, two words which equally characterize the girl’s current state and social status. The second example is about the current state of that “icy crust of prejudice”: it is broken, and simultaneously our affair is growing. It is clearly not the purpose of that sentence to speak about the breaking process, its participants or circumstances, but about the state resulting from it. The resulting state may also be transported into future of past:

La lingvo fortike vivos, […] ĝia celo estos atingita, kaj niaj nepoj benos nian paciencon. “The language will be firmly living, the goal (of the Esperanto movement) will be reached and our grandchildren will bless our patience.” (Zamenhof, Paroladoj) Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita “when your house was being built, my house was already built long ago” (Zamenhof, Ekzercaro §25) Ŝin terure turmentis la frosto, ŝiaj vestoj estis disŝiritaj, kaj ŝi mem estis tre delikata kaj malgranda. “She felt dreadfully cold, for her clothes were torn, and she was herself so frail and delicate.” (Andersen, transl. Zamenhof, Fabeloj, Little Tiny) Kion ŝi ekvidis! La pordo estis larĝe malfermita, la lavujo dispecigita, la kusenoj kaj la kovrilo estis eltiritaj el la lito. “What a sight she saw there! The house-door stood wide open. The washing-bowl lay broken to pieces, and the quilts and pillows were pulled off the bed.” (Grimm, transl. Bein, Elektitaj fabeloj, The wolf and the seven little kids)

Those examples leave no doubt about their resultative interpretation. In the idyllic future when the language will be firmly living, the goal will be in the “already reached” Resultative aspect and diathesis in Esperanto 123 state. When one house was in the building process, the other one was already in the “built” state. When the poor mother came in, the door stood open and the washing- bowl lay broken... All those examples are clear depictions of states resulting from previous actions.

5.3. Periphrases with havi and a “past” passive participle

The possessive type of resultative constructions is seldom used in Esperanto, but appears to have good attestations. It is nothing else than a special case of the predicative use of an adjective over the object of the verb havi “to have”, meaning here the involvement of the referent of the subject in a given state of affairs. E.g. mi havas la kafon preta “I have (the) coffee ready” (Martinson, transl. Szilágyi, in Vespera ruĝo anoncas ventegon)20, havi la manojn malpuraj “to have the hands unclean” (Plena Il- ustrita Vortaro). Even if the coffee or the hands somehow belong to the referent of the subject of havi, the goal is not to assert the possession relation, but to assert the states of the two participants: states of the hands or of the coffee, on one side, and state of a person with such hands or coffee, on the other side. When the adjective is a past passive participle we get the specific possessive resultative value, as exemplified here:

La keruboj havis siajn flugilojn etenditaj super la loko de la kesto “the cherubim spread their wings over the place of the ark”, lit. “had their wings spread” (transl. Zamenhof, Malnova Testamento, Chronicles 2 5:8)

The usual English translations of this verse completely eliminate the resultative nuance and leave for the possibility of a mere complexive reading, whereas the translations in Romance languages generally use an imperfect tense (étendaient, extendían, estendiam) which is compatible either with the depiction of an ongoing process of spreading (“were spreading”), or with the depiction of a resulting state21. Some translations have even the same structure as the one in Esperanto: les chérubins avaient les ailes étendues (French, Louis Segond), heruvimii aveau ari- pile întinse (Romanian, Cornilescu), or close to it: херувимите бяха с крилата си

20 bertil Wennergren (personal communication) suspects that the two examples by Szilágy which I quote here may come from the Swedish environment he was living in. They do not offend my sense of the language however. 21 the Biblical Hebrew original reads , lit. “and were the cherubim spreading wings”, which at first sight seems to convey a cursive processive past meaning, but according to Tsvi Sadan (personal communication) the state meaning is not precluded, and more in line with the context. As a non-specialist of Biblical Hebrew I can just draw a parallel with the semantics of the Romance versions which use the imperfect tense with the meaning “were holding spread” and with the Esperanto hybrid verbs like okupi “take possession/hold in possession” mentioned above. 124 Marc Bavant

разперени, lit. “the cherubim were with spread wings” (Bulgarian, Библията 1940), Cherubinowie mieli rozciągnione skrzydła, lit. “the cherubim had spread wings” (Polish, Biblia Gdańska)22. Other literary examples prove the acceptability of that turn in Esperanto:

Li montris tiun, kiu jam havis la manojn kunligitaj kaj la ŝnuron ĵetita ĉirkaŭ la kolo, atendante la morton “he pointed to the one who stood with his hands already bound and the rope round his neck, ready for death”, lit. “who had the hands bound and the rope thrown round his neck” (Cervantes, transl. Pujulà i Vallès, Don Kiĥoto de la Manĉo) Kelkfoje mi havas la pordon malfermita, kiam mi enlitiĝas, ĉar estas tro varme “sometimes I leave the door open when I go to bed because it is too hot”, lit. “I have the door opened” (Sandgren, transl. Szilágyi, in Vespera ruĝo anoncas ventegon)

However there remain traces of a variant construction where the participle agrees with the object and may probably be analysed as an attribute or an apposition:

La konstruantoj ĉiuj havis sian glavon alligitan al siaj lumboj “each of the builders had his sword strapped at his side” (transl. Zamenhof, Malnova Testamento, Nehemiah 4:18)

As far as I can see there is no other grammatically correct use of the periphrasis havi ion V‑ita than for expressing the possessive resultative value “to have something V‑ed”. French beginners in Esperanto may be tempted to use utterances like *mi havas aĉetita la gazeton to translate j’ai acheté le journal “I bought the newspaper”, but that is clearly ungrammatical.

6. Is there a passive diathesis in Esperanto?

As I stated earlier, the participle periphrases are used in Esperanto to convey specific aspectual nuances, whatever may be the tense or mood of the copula: cursive aspect for the periphrases in esti ‑a(n)ta, and resultative aspect for the periphrases in esti ‑i(n)ta. But obviously some uses of the participle periphrases serve another purpose, namely to offer a passive paraphrase of a clause.

22 the possible difference lies in the function of the participle: it is indeed difficult inP olish to discriminate between an adjective construed as an object complement or as an attribute to the object. According to my native informant (Zbigniew Galor, personal communication), a better way of saying that would be cherubiny miały skrzydła rozpostarte, with a participle which he would prefer to translate in Esperanto attributively (“the cherubim had spread wings”). Resultative aspect and diathesis in Esperanto 125

6.1. Passive in the traditional grammatical descriptions of Esperanto

There is no real definition of passive as a grammatical category in theFundamento , but we can find the following in it:

All forms of the passive are rendered by the respective forms of the verb est (to be) and the participle passive of the required verb; the preposition used is de, „by”. E. g. ŝi est’as am’at’a de ĉiu’j, „she is loved by every one”. (English version)

Notice that the “tense” of the participle is left unspecified in the rule above even though the example uses present tense only. Previous versions of the grammar explicitly restricted the passive forms to periphrases with a present passive participle (Zamenhof 1887: 38). The French version of the Fundamento on its side calls for a “participe présent ou passé”. The slight variations in wording have probably had some consequences, but the current tradition is to call passive any combination of esti with a passive participle (Kalocsay & Waringhien 1980: 136‑7, Wennergren 2008). Obviously such a tradition does not match the definition of the passive diathesis I gave in section 3 since it gives no attention on how an utterance from active can be transformed into passive, or vice versa, retaining the same semantic content. For example, if we consider active the three simple tenses of an utterance in indicative mood, how should we select among the 3 x 3 = 9 “passive” forms in order to build a passive paraphrase of them? No answer is provided. On the contrary, the tradition calls passive an objective resultative utterance like la pordo estas fermita, though there is clearly no “active” paraphrase to it. There are cases, however, where Esperanto reaches something close to a diathetic relation according to my definition as will be seen below.

6.2. Periphrases esti V‑anta ~ esti V‑ata as diathetic pairs

It is clear that the periphrasis with esti V‑anta (whatever the tense or mood of the copula) is not a sheer paraphrase of the simple form V‑i. The cursive aspect of the periphrasis is not explicitly reflected in V‑i (whatever its tense and mood) and may even be contradictory to the aspectual nuance desired by the speaker: e.g. an utterance where V-is is used with a complexive aspectual nuance of past cannot be paraphrased by an utterance with estis V-anta. But the same cursive nuance is present, on the contrary, in the “passive” periphrasis with esti V‑ata. Hence the question: are the two utterances (1) mi estas leganta la libron and (2) la libro estas legata (de mi) in diathetic relation according to the definition in section 3? They do express the same situation, with the same time and aspect values. Transforming one into the other implies modifying the function (and hence the marking) of the two arguments: the object of (1) becomes the subject of (2) and the subject 126 Marc Bavant of (1) becomes an adverbial in (2), or is omitted. The only touchy point is the voice criterion: can we assert that estas legata is the passive verb form responding to the active estas leganta? The answer depends largely on conventions. It has been stated earlier (see 4.1) that the verb system of Esperanto knows the voice category only for participles. It has been asserted too that the participle periphrases are bi-clausal in nature and that the combinations of esti with a participle do not form compound tenses which would be part of the verb paradigm. According to those strict standpoints it seems impossible to assert that the two utterances above are in diathetic relation. And it is a pity because they probably represent the closest match to a diathetic relation that can be found in Esperanto. So I propose to relax the diathesis definition by dropping the voice criterion and demanding instead that a mere modification of the predicate word(s) accompany a change of diathesis. Therefore it is now possible to assert the existence of a diathetic relation between the periphrases esti V‑anta and esti V‑ata.

6.3. Periphrasis esti V‑ata as a surrogate passive

Some uses of the periphrasis esti V‑ata do not seem however to convey the expected cursive meaning, as in the following example:

Tiu ĉi komercaĵo estas ĉiam volonte aĉetata de mi “this merchandise is always willingly bought by me” (Zamenhof, Ekzercaro §25)

I contend that this sentence is put in that collection of exercises only as an illustra- tion of the rule quoted above, about the formation of “passive” forms. Supposing that its construction was elected in order to topicalize the referent of the object, it would have been much simpler and stylistically better to say tiun ĉi komercaĵon mi ĉiam volonte aĉetas “as for this merchandise, I always willingly buy it”, i.e. by fronting the object and using the simple present tense. And indeed the meaning of that sentence is not the meaning of a cursive present. It would sound strange if one tried to put the example above in active saying mi estas ĉiam volonte aĉetanta, lit. “I am always willingly buying”. I do not agree with those who justify the use of estas aĉetata in that example by saying that the participle in ‑at conveys also the idea of repetition. Repetition of single completed acts is not in my view a particular case of the cursive aspect, so I prefer to construe this example as a passive surrogate for a habitual present. An even clearer case of non-cursive use is provided by the following example:

Patro kaj patrino kune estas nomataj gepatroj “A father and a mother together are called parents” (Zamenhof, Ekzercaro §36) Resultative aspect and diathesis in Esperanto 127

Obviously there is no naming process ongoing at the moment of speech and the closest active paraphrase would be patron kaj patrinon oni kune nomas gepatroj, i.e. a present of general truth. The use of the periphrasis enables the speaker to avoid mentioning an agent or using the indefinite pronoun oni, and because it is practical to do so, the inherent cursive value of the periphrasis is discarded: the periphrasis serves as a surrogate to express a passive counterpart of a simple present tense. A similar non-cursive use can be seen in future tense, for example in

Laŭ la ordono de la militestro [...] la vunditoj kaj kaptitoj ne estos mortigataj! “By the commander’s order, prisoners and wounded will not be slain!” (Prus, transl. Bein, Faraono)

What is forbidden by this order is the slaying action considered as a whole thing about to occur, not the action considered in its development at that point of time. There- fore the periphrasis estos mortigata is used here as a surrogate to express the passive counterpart of a simple future tense mortigos with complexive value. When the periphrasis is transported into past, it behaves as a surrogate to express the passive counterpart of a simple past tense, but only if that form is not to be interpreted complexively: e.g. if it has the value of a cursive past, as exemplified previously (see 5.1), or the value of a habitual past. It will be shown below that in case the intended value is complexive, the periphrasis estis V‑ita is used instead23. An interesting erroneous use of estis V-ata may be found in Valienne:

Sendube li al ŝi certigis, ke [...]. Sed Josefino estis konvinkata, ke li faris tiun promeson nur por varmigi ŝian entuziasmon “Indeed he assured to her that... But Josephine was convinced that he did the promise only to heat up her enthusiasm” (Valienne, Kastelo de Prelongo)

What is intended here is to express that Josephine was in a state of conviction, i.e. the value of a past resultative. So it should have been said as Josefino estis konvink‑it‑a. But what Valienne wrote means in fact “Josephine was being convinced”. I conjecture that he did so because in French Joséphine était convaincue can mean both.

6.4. Periphrasis estas V‑ita as a (now obsolete) surrogate past complexive passive

In the introduction, I mentioned that estas fermita may be translated also by “has been closed”, i.e. by a processive passive past form. And indeed that is something we

23 except for the few authors of the so-called “atist” school, who kept using estis V‑ata in some cases. 128 Marc Bavant can find, for example, in the grammatical descriptions by Beaufront (1900: 43)24 and even Burney (1966: 93). Occurrences of such a use are not easy to find, but the following example from the Fundamento is probably of that kind:

La surtuto estas aĉetita de mi, sekve ĝi apartenas al mi “the overcoat was bought by me, consequently it belongs to me” (Zamenhof, Ekzercaro §25)

A resultative interpretation of estas aĉetita is not completely precluded, but it seems strange to put forward the current “bought by me” state of the overcoat to prove that I am its owner, whereas mentioning the buying action is a sufficient argument. What we do have here is simply the use of the present resultative form as a surrogate to express the passive counterpart of mi aĉetis la surtuton “I bought the overcoat” in order to topicalize the overcoat. There is however more to say on that example which sounds rather weird to a modern speaker of Esperanto. Firstly, a smarter way of saying that would be la surtuton aĉetis mi, sekve ĝi apartenas al mi, that is by using the simple past tense aĉetis, by fronting the object la surtuton to topicalize it and by putting the subject mi at the end of the clause to put focus on it. This would completely avoid using any “passive” verb form. But, secondly, if for some reason the compound form seemed stylistically preferable, a modern speaker would rather say est‑is aĉetita than est‑as aĉetita and there are ample proofs that even in the language’s early years this was the standard, as will be seen below. The reason for presenting estas V‑ita as a passive surrogate of a simple past is probably to be found partly in the influence of the Latin grammar. The Latin perfect tense combines the meanings of the Indo-European perfect (a resultative present) and aorist (a complexive past). It is quite natural thus that the periphrastic objective resultative clausum est “it is closed” could also have the complexive meanings “it was closed” or “it has been closed”. Another plausible source of that grammatical tradition can be found in the French version of the Fundamento’s rule about “passive”, about which I already said that it specifies that the participle may be present or past.I ndeed it provides the following two examples:

Ex.: ŝi est’as am’at’a de ĉiu’j ― elle est aimée de tous (part. prés.: la chose se fait). La pord’o est’as ferm’it’a ― la porte est fermée (part. pas.: la chose a été faite) where la chose se fait “the thing is being done” glosses the cursive value of the periphrasis with ‑ata, and la chose a été faite “the thing was done, has been done” was supposed to clarify the resultative value of the periphrasis with ‑ita as a consequence

24 beaufront presents mi estas nomita under the double label of parfait and voix passive. He gives two translations of it: one is a resultative present (“je suis nommé (car on m’a nommé)”) and one is a passive processive past (“j’ai été nommé”). Resultative aspect and diathesis in Esperanto 129 of a previously achieved action, but could also be erroneously taken for a gloss, in which case a complexive past interpretation would surface. But whatever may be its plausible fonts, the surrogate use of estas V‑ita has never been extensive and is completely superseded by the use of estis V‑ita at all dates.

6.5. Periphrasis estis V‑ita as a surrogate past complexive passive

Indeed the periphrasis estis V‑ita is clearly the usual way in Esperanto to paraphrase a transitive clause in simple past with a complexive meaning, when it is necessary for some pragmatic, syntactic or stylistic reason to express the patient as the syntactic subject:

Post la tiel bonaj kaj gravaj raportoj, kiuj estis legitaj, […] ne povas resti eĉ la plej malgranda dubo... “after the so good and important reports which have been read, there cannot remain the slightest doubt...” (Zamenhof, Pa- roladoj)

The need to demote the agent in the relative clause could have been satisfied by keeping a simple past form and using an impersonal subject oni, but the speaker preferred to use the past objective resultative estis legitaj “were in read state” as a passive past surrogate. It was a good candidate for that because the time when the reading of all the reports is achieved is left unspecified here and a resultative interpretation does not conflict with the processive passive one. Suffice it to reconstruct the time structure as: time of reading > time of the resulting state (estis) > moment of speech (ne povas resti). The case is more complex in the following example where a time adverbial is expressed:

Ŝia komedio “Gastamo” estis surscenigita okaze de la UK en Antverpeno, en 1982 “her comedy Hospitality was put on stage at the World Congress of 1982 in Antwerp” (Štimec, Ombro sur interna pejzaĝo)

The intended meaning here is that the play was presented at the congress, not that at the time of the congress it was in the “already presented” state. It is implausible to assert that the time complement okaze de la UK relates to the copula estis, because the considered state did not span the whole duration of the congress and the prepositional locution okaze de (from okazi “happen”) suggests rather a punctual time than a duration. If we want to save the resultative interpretation, we must relate the time complement to the action of putting on stage, but the time referred to by estis remains an unspecified “before present”, as in the previous example. All in all it is much more natural to see the periphrasis as the expression of an action considered as a whole (complexive aspect) and occurring simultaneously with 130 Marc Bavant the congress considered as a point in time, i.e. exactly as it would be the case if the sentence had been expressed using the simple past tense form surscenigis, either with an agent or with the indefinite pronoun oni. With that kind of interpretation it is quite legitimate to consider estis surscenigita as a periphrastic verb form expressing the passive equivalent of the simple past, though the resultative interpretation is not completely precluded, but would imply the reconstruction of a prickly time structure. In my view, the most authoritative occurrence of such a surrogate use is provided in the Fundamento:

Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua “George Washington was born on February 22nd of the year 1732” (Zamenhof, Ekzercaro §12)

It is important here to understand that naski is a transitive verb meaning “give birth”, or “mettre au monde” in French, and not an equivalent of the Romance forms naître, nacer etc., which are intransitive. So estis naskita is a plain equivalent, both in form and meaning, of the English was born, the French fut mis au monde or the Russian был рождён, and it is probably the reason why such surrogate use was so natural to most Esperanto speakers from the start, except for the ones who, like Germans, make a difference between ist geboren to speak about a still living person, and war geboren to speak about a dead person (Kalocsay 1966: 100).

7. Conclusions

The first observation which can be drawn from the study is the high potential of Esperanto to express the main types of resultative forms: subjective (esti V‑inta), objective (esti V‑ita) or possessive (havi ion V‑ita). The languages with such a potential are rather rare among the languages of the world, with the notable exception of Basque (Bavant 2012). Since the resultative aspect remains an underestimated phenomenon, suffering some confusion with other grammatical categories, a simple illustrative language would prove valuable to make it better understood by students and scholars. Esperanto could be that language: indeed, contrary to Basque, it is easy to summarize its verb system in a nutshell, and the bi-clausal nature of its participle periphrases helps understand the mechanism by which the resultative value is created. Esperanto is also interesting because of its immunity to the aoristic drift, a feature which stems in the vitality of its simple past tense and in the reluctance of its speakers to use participle periphrases without a good reason (principle of economy). However, I have shown that Esperanto uses the objective resultative periphrasis estis V‑ita, and to a much lesser extent estas V‑ita, as passive surrogates for the simple past tense when a complexive value is intended. This is probably a reflection of Resultative aspect and diathesis in Esperanto 131 the passive drift which is operating in the source languages of Esperanto and of their ongoing stylistic influence on it.T here is indeed no need for a passive diathesis in the language, because of the possibility to use the word order flexibility to topicalize the patient and the indefinite pronoun oni to demote the agent. There are also no mandatory syntactic reasons for using passive when combining clauses. But the influence of French and other important languages of the time when Esperanto was created made the use of passive surrogates to be felt suitable. The surrogates were found in the objective resultative form estis V‑ita for complexive past, but also in the cursive periphrasis esti V‑ata for other cases: non-indicative mood, indicative present, future and non-complexive past. At the cost of a small amendment in the definition of diathesis, I claim that the only genuine active-passive opposition of Esperanto is between the periphrases esti V‑anta and esti V‑ata.

Bibliography

Auld, W. 1988: La fenomeno Esperanto. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. Bavant, M. 2012: Basque resultatives and related issues. Lingua Posnaniensis, LIV(2): 7‑22. Bavant, M. 2014: Résultatif, diathèse et possession en basque, vieux perse et élamite. Utrecht: LOT. Bavant, M. 2014b: Addenda à la thèse “Résultatif, diathèse et possession...”. https://uva.academia. edu/MarcBavant Beaufront, L. de 1900: Commentaire sur la grammaire de la langue internationale “Esperanto”. Épernay: SPPE. Benveniste, E. 1952: La construction passive du parfait transitif. In: Éléments de linguistique générale, I. Paris: Gallimard. 2008. 176-86. Bertinetto, P. M. 2001: On a frequent misunderstanding in the temporal-aspectual domain: The ‘Perfective → Telic Confusion’. In: Cecchetto, Chierchia & Guasti (eds.), Semantic Interfaces (Reference, Anaphora and Aspect). CSLI Publications: Stanford. 177-210. Brosch, C. 2014: Kelkaj pensoj pri la Esperanta verbosistemo (la ĉiama -ata/-ita). Lingva Kritiko. http:// lingvakritiko.com/2014/01/03/kelkaj-pensoj-pri-la-esperanta-verbosistemo-la-chiama-ata-ita/ Burney, P. 1966: Les langues internationales. Paris: Presses Universitaires de France. Carvalho Laroca, M. N. 2009: O caráter verbo-nominal do aspecto em Esperanto. Doctoral dissertation. Niterói : Universidade Federal Fluminense. Drezen, E. 1929: Zamenhof, bioideologia studo. Paris: SAT. Electronic reprint in 2000. Tyresö: Inko. Feuillet, J. 2006: Introduction à la typologie linguistique. Paris: Honoré Champion. Haspelmath, M. 1994: Passive participles across languages. In: Fox & Hopper (eds.): Voice: Form and Function. Amsterdam: Benjamins. 151-77. Janton, P. 1993 : Esperanto – Language, literature, and community. Albany: SUNY Press. Kalocsay, K. 1966: Vojaĝo inter la tempoj. La Laguna: J. Régulo. Kalocsay, K. & Waringhien, G. 1980: Plena analiza gramatiko de Esperanto. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. Lazard, G. 1997: “Ergativity”, Review of Dixon 1994. Linguistic Typology 1: 243‑68. Mattos, G. 1999: Apartaj mondoj: verboj kaj participoj. 2nd ed. Chapecó: Fonto. 132 Marc Bavant

Nedjalkov, V. (ed.) 1988: The typology of resultative constructions. Amsterdam: John Benjamins. Vendler, Z. 1967: Linguistics in philosophy. London: Cornell University Press. Waringhien, G. (ed.) 1967: Aktoj de la Akademio 1963-1967. Rotterdam: Zwagers. Waringhien, G. (ed.) 1987: Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto kun Suplemento. Paris: Sennacieca Asocio Tutmonda. Wennergren, B. 2008: Ĉu dua vivo por tempismo? http://lingvakritiko.com/2008/02/13/chu-dua- vivo-por-tempismo/ Zamenhof, L. L. (pseud. Дръ Эсперанто) 1887: Международный язык, Предисловіе и полный учебникъ. Warsaw : Kelter. http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno-buch?aid=100082 Zamenhof, L. L. (pseud. D-ro Esperanto) 1888: Dua libro de l’ Lingvo Internacia. Warsaw: Kelter. http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno-buch?aid=100079 Zamenhof, L. L. 1905: Fundamento de Esperanto, reprint of 1963. Marmande: E.F.E. 133

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 133–146

Ag n i e s z k a Gó r s k a

Cats in culture – the example of early English poetry for children

Abstrakt (Koty w kulturze na przykładzie angielskiej poezji dla dzieci). Celem artykułu jest ukazanie jak zwierzęta, a w szczególności koty postrzegane są w kulturze angielskiej w oparciu o wybrane utwory angielskiej poezji dla dzieci. Tłem porównawczym są wybrane elementy kultury polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem analiz dotyczących kotów w słownikach, żartach i historii. Wybrane utwory angielskiej poezji dla dzieci poddane są analizie w celu ukazania elementów zbieżnych pomiędzy angielskim podejściem do zwierząt domowych a ich przedstawieniami w utworach dla dzieci.

Abstract. This article intends to show how cats are seen in the English culture based on an analysis of early English poetry for children. Some elements of the Polish culture are included as a comparison. Firstly the cat species in the Polish culture and language is briefly described using some dictionary records. Then some comparisons between English and Polish jokes about cats are made. Later, the cat in the English culture and language is presented. Finally, the early poetry for children is analysed.

Introduction

This article is comprised of four parts. The first part describes the cat in theP olish culture and language, the second part is about the cat in the English culture and language. Then, a short overview of the presence of the cat in English poetry for children is offered and finally, examples of early poetry for children are analysed.T he analysis includes poetry published between 1701 and 1823 and contains works of John Bunyan, Isaac Watts, Jane & Ann Taylor and two samples of chapbook literature of uncertain authorship, ‘Comic Adventures of Old Dame Trot and Her Cat’ and ‘Dame Wiggins of Lee, and Her Seven Wonderful Cats’. In the poetry for children analysed here there are no cats in the poetry written by puritans. It is probable that religious writers perceived cats as unsuitable for moral teaching since they were so common in the chapbook lit- 134 Agnieszka Górska erature. In two famous chapbook literature poems, ‘Old Dame Trot’ and ‘Dame Wiggins of Lee’, cats are shown as helpful, incredible and funny. In contrast, in the poetry of Jane & Ann Taylor violence against animals is shown.

1.1. Linguistic and cultural image of the cat in the Polish language

According to Kopaliński (Kopaliński, 2003: 588) the cat was domesticated 4000 years B.C. in the ancient Egypt. The cat was valued and worshiped from the beginning of its relationship with human beings. Bastet, who was the Egyptian goddess of joy and festivity, was depicted as a cat. The cat was popular in the Roman Empire but rare in the Middle Ages. In 13th century cats were sold at fairs (Kopaliński, 2003: 589). Nowadays cats are kept for pleasure in homes in all of Europe. The origin of the word ‘cat’ is unknown. Janusz Anusiewicz is the author of the most popular analysis of the image of the cat in the Polish language (Anusiewicz, 1994: 117). According to Anusiewicz (1994: 122) the stereotype of the cat is not homogeneous – there are positive attributes such as cleverness, grace, wisdom, independence and negative ones such as falsehood, nasti- ness, rapacity, dark forces and evil ascribed to the cat. Anusiewicz claims that in Polish folk beliefs the cat is untouchable and embodies evil forces. There are many magical practices and superstitions connected with the cat in folklore; however, none of this is present in the colloquial speech which lacks lexical forms expressing mysteriousness and demonic character of the cat (Anusiewicz, 1994: 123). There are no lexical forms in the inventory of the Polish language that connect cats with evil forces (Anusiewicz, 1994: 138). Although in the literary style there are expressions which describe cats as mysterious and strange as well as false, insincere, treacherous, perverse and insidious. Anusiewicz (Anusiewicz, 1994: 138) specifies that in the colloquial speech the cat is described rather as silly, crazy, randy, loudmouthed, or immature. This is proven by the presence of the following expression in the colloquial speech, ‘mieć kota’ – (to have a cat) – to be stupid, ‘kot’ – (a cat) – young, inexperienced soldier, ‘kocia muzyka’ – (cat’s music) – caterwauling, ‘żyć na kocią łapę’ – (to live on cat paws) – living together without marriage, ‘koci łeb’ – (cat head) – empty-headed person, ‘pogonić komuś kota’ (rush, chase somebody’s cat away) – cast somebody out, threaten somebody, ‘kocia wiara’ – (cat’s religion) – false religion, religion other than Catholicism.

1.2. The cat and the dog in English and Polish jokes

In the same way the cat representing evil forces is not present in Polish jokes. Ac- cording to the analysis made by Dorota Brzozowska (Brzozowska, 2009: 4) the most frequent animal to be found in Polish jokes are ‘hare’ (35%), ‘bear’ (28%), ‘wolf’ (10%) and ‘horse’ (9%). In the material analysed by the author ‘dog’ is present only in Cats in culture – the example of early English poetry for children 135

5% of the jokes. There are no jokes about cats at all. In English jokes the most popular are ‘dog’ (19%), ‘hen’ (11%), ‘monkey’ (8%) and ‘cat’ (7%). Moreover, Brzozowska (Brzozowska, 2009: 4) states that though ‘cat’ and ‘dog’ do not have grammatical gender, there is an assumption in English culture, that ‘cat’ is a female and ‘dog’ is a male, which allows them to be presented in English jokes as a fighting couple.T here- fore, there are plenty of jokes related to fighting cats and dogs which do not have their equivalent in the Polish language. At the same time though, Anusiewicz (Anusiewicz, 1994: 130) reports a phrase, ‘żyć jak pies z kotem’ – ‘lead a cat-and-dog life’. In another article Dorota Brzozowska (Brzozowska, 2004) describes the strong influence ofA merican jokes on Polish ones, especially those which are in circulation in Poland in recent years. The author states that this influence is visible at all forming levels of the genre (Brzozowska, 2004: 434). Currently we can observe differences pertaining to occurrence of animal’s names in Polish and English jokes but to check if cultural differences between West and East stay unmodified the structure of Polish jokes will have to be examined in the future research again.

2.1. The cat in English dictionaries

‘The Oxford English Dictionary’ edited by Murray et al. (Murray, 1993: 961) contains more than 30 phrases with the word ‘cat’ in them. The word ‘cat’ has approximately 20 meanings – starting from the obvious, it means an animal, another member of the cat family such as lion, tiger etc.; animal of similar appearance to a cat as, for instance ‘civet-cat’, ‘musk-cat’, ‘pole-cat’, ‘wild cat’, undomesticated and considered distinct. There is a record that gender of the cat was differentiated. Tthe male of a cat was called ‘he-cat’, ‘boar-cat’, ‘ram-cat’, ‘gib-cat’ (in Scotland and Northern England), and the female of a cat was called correspondingly ‘she-cat’ or ‘doe-cat’. Nowadays a male cat is colloquially called ‘tom-cat’. In slang the word ‘cat’ means a prostitute or a regular guy, regular fellow, while ‘cat-house’ is a brothel. Additionally, ‘cat’ means an expert in jazz, a type of six legged stool which is always standing on feet, ‘cat-house’ – is a movable house, ‘cat-head’ – is a part connected to an anchor. There are expressions related to the typical features of the ‘cat’, ‘scratches like a cat’ – backbiting, spiteful woman, ‘flying-cat’ – an owl flying noiselessly, ‘cat-burglar’ – a burglar who is skilled in climbing, ‘cat-footed’ – stealthy in movements, ‘cat’s gold’ – false gold, mica. ‘Book of English idioms’ edited by Collins (Collins, 1957: 84) records the following idioms, ‘a cat and dog life’ – husband and wife quarrelling, ‘a cat’s paw’ – a person used as a tool by another (from a tale about a cat and monkey), ‘let the cat out of the bag’ – disclose a guarded secret, ‘not room to swing a cat’ – small or crowded place (cat is a corruption of cot), ‘rain cats and dogs’ – heavily, as noisy as fighting cat and dog, ‘see how the cat jumps’ – wait before making a decision, ‘sick as a cat’ – very sick, vomiting. 136 Agnieszka Górska

‘A Book of English proverbs with origins and explanations’ edited by Collins (Collins,1963: 24) records the following proverbs, ‘care killed the cat’ – worry may undermine health, ‘a cat has nine lives’ – first accounted for in 1525, ‘when the cat is away the mice will play – master or superior is absent so subordinates can do what they like, while ‘The Oxford English Dictionary’ (Murray, 1993: 961) additionally records ‘enough to make a cat speak’ – something extraordinary, ‘make a cat laugh’ – something very funny, ‘to look like something the cat has brought’ – to look dirty or untidy. In the English, as in the Polish, lexicon there are no forms expressing the connection between the cat and the evil forces, but similarly to the Polish lexicon the cat is seen as false and treacherous.

2.2. Leach’s animals’ categories – animals in English culture

We have seen how the word ‘cat’ is presented in dictionaries, but how are animals classified and viewed in general in the English culture? According to Leach (Leach, 1964: 40), the basic classification of creatures in the English culture is simple and comprises of fish, birds, beasts, insects and reptiles. The creatures that are edible are fish, birds or beasts.I n a human society only some of available and edible substances are classified as food.L each in his essay claims that all edible substances fall into three main categories:

1. edible substances that are recognized as food and consumed as part of the normal diet. 2. edible substances that are recognized as possible food, but that are prohibited or else allowed to be eaten only under special (ritual) conditions. 3. edible substances that by culture and language are not recognized as food at all (Leach, 1964: 31).

Then, Leach divides animals accordingly to their edibility and closeness to humans in English culture and obtains four categories of animals:

1. those who are very close – ‘pets’, always strongly inedible. 2. those who are tame but not very close – ‘farm animals’, mostly edible but only if immature or castrated. 3. Field animals, ‘game’ – a category toward which we alternate friendship and hostility. Game animals live under human protection but they are not tame. They are edible in sexually intact form, but are killed only at set seasons of the year in accordance with set hunting rituals. 4. remote wild animals – not subject to human control, inedible (Leach, 1964: 44). Cats in culture – the example of early English poetry for children 137

2.3. Pets keeping – animals in the English culture

Pets have earned a special status in the English culture. Accordingly to Kate Fox (Fox, 2004: 234) pets get more attention and affection than children, and sometimes they also get better food (Fox, 2004: 235). Pets are really well treated in England – they are allowed to break all the rules of good behaviour without being punished. They represent the human’s wild side (Fox, 2004: 236), which in the English culture is subject to a particularly strong control. Later rules of social interaction do not apply to relationships with pets, which cause English to be more open with them. The relationship with an animal allows unconstrained expression of emotions and became the substitute for emotional relationships with other human beings (Fox, 2004: 237). Finally, the choice of the pet is class-related – pets are class indicators of an owner (Fox, 2004: 82). The higher class keeps horses and some types of dogs such as Labradors, golden retrievers, springer spaniels. Cats are more popular with lower class; only those who live in grand country houses keep cats to protect themselves from rodents (Fox, 2004: 238).

2.4. Animals and witchcraft – the witch’s cat

As has previously been said, the English are strongly attached to their pets. The custom of keeping animals at home for pleasure became widespread in 16th century and it is specific for English culture. Distinctive from the beliefs existing in Europe, the English beliefs about magic in 16th and 17th century were highly influenced by the practice of keeping pets at home. In the English belief system animal demon called ‘familiar spirit’ or ‘witch’s familiar’ was present. It was an animal that lived with a witch and mediated her contact with the evil forces. Author of ‘Kot czarownicy’ (Rutkowski, 2012 – eng. ‘Witch’s cat’) Piotr Rutkowski explains that the most distinctive feature of the English belief system related to witchcraft was the presence of familiar spirits used by witches. This phenomenon was characteristic in principle only for England. (Rutkowski, 2012: 14). The familiar spirits were in the centre of the belief system related to witchcraft and magic in the 17th century England. Every witch had to have a demon at home. The presence of an animal and the strong emotional bond between an alleged witch and her familiar (demon, familiar spirit) was the best way to identify her as one during witch trials (Rutkowski, 2012: 313). Demons usually appeared in the form of an animal frequently met in the close proximity to humans e.g. a cat, a dog, a mouse or a frog (Rutkowski, 2012: 119). The prevalence of witch trials and the concurrent development in print technology helped to spread the image of a witch accompanied by a cat or another animal. 138 Agnieszka Górska

3.1. The cat in the English poetry for children

Animals are very often present in the poetry for children. Cats and dogs are the most popular in children literature because of their closeness to humans. The cat is usually cute, independent and always ready to play – all this makes it an appropriate subject of stories for a young reader. The cat in the English poetry for children is presented in a few typical ways such as a kitten, as a witch’s cat, as a tom-cat or as a pussy cat. In nursery rhymes, which is a type of the poetry for children the cat is present as well. Most of the nursery rhymes were written in the 16th and 17th centuries. The main role of this type of literature was to help children to learn to read. Nursery rhymes can be recited, chanted or play-acted. Some of them have a second hidden meaning related usually to aristocracy or erotic life. These were initially written for adult readers and then adapted for children. Among 500 nursery rhymes from ‘The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes’ by Iona and Peter Opie (Opie & Opie: 1997) more than 50 pieces are about cats. The most known poems from this set are ‘The cat and the queen’ (Opie & Opie, 1997: 423), ‘As I was going to St. Ives’ (Opie & Opie, 1997: 448), ‘I like little pussy’ (Opie & Opie, 1997: 423). The main depictions of a cat in nursery rhymes are as follows:

1. the cat inside the curtilage, hunting mice, on the tree, in the well, playing with kids, chasing bird, making mess in the house. 2. the witch’s cat, cat-companion of an old woman, cat symbolizing devilish forces. 3. the cat as a symbol of aristocracy, the lion is a symbol of British Empire and starting from Queen Elizabeth I many female rulers were known as ‘The Cat’. 4. the cat as a woman, word ‘puss’ or ‘pussy’ means young girl and was used instead of a word ‘lass’ – a girl.

In contemporary anthologies of the poetry for children like ‘The New Oxford Book of Children’s Verse’ by Neil Philip (Philip, 1996) and ‘The Puffin Book of Modern Children’s Verse’ by Brian Patten (Patten, 2006) there are many pieces only about cats. In those two anthologies 30 poems about cats are present. Amongst the authors writing about cats were poets such as Edward Lear, Coventry Patmore, Thomas Hardy, Rose Fyleman, Eleanor Farjeon, A.A. Milne, T.S. Eliot, Charles Causley, Ted Hughes, Doug McLeod. This article analyses the most important publications written with a child in mind, published between 1701 and 1823 and includes:

1. john Bunyan – ‘A Book for Boys and Girls or Temporal Things Spiri- tualized’ – first published in 1701; 2. isaac Watts – ‘Divine Songs’ – published in 1715; 3. jane Taylor & Ann Taylor – ‘Original poems for infant minds’ – published in 1806; Cats in culture – the example of early English poetry for children 139

4. ‘Comic adventures of Old Dame Trot and her cat’ – published in 1820; 5. lady of Ninety – ‘Dame Wiggins of Lee’ – first published 1823 (here reprinted version from 1885 was used);

4.1. John Bunyan – A Book for Boys and Girls or Temporal Things Spiritualized

John Bunyan was a writer and a Baptist preacher born in 1628. He was an author of ‘The Pilgrim’s Progress’, which is the most famous Christian allegory. ‘A Book for Boys and Girls or Temporal Things Spiritualized’ was first published in 1688 and after its first publication then published many times. It was known under many titles, including ‘Country Rhymes for Children, upon seventy-four thing’s’, ‘Meditations on seventy-four things’, ‘Divine Emblems’. The book was so highly esteemed that there was even one edition printed from copperplate engravings (only Horace and Virgil had their books published that way). Early copies of this publication are hard to get – it seems that books have been read willingly until destroyed. The book was popular with children for over 170 years. There are 49 poems in Bunyan’s book and only 16 of them are about animals. All the animals in Bunyan’s set have an allegorical meaning – they are figures of saints, sin, false joys of the world, sinners or hypocrites. Very often under the poem there is a rhym- ing explanation of the allegory. In the poem ‘Of Fowls flying in the air’ B( unyan: 1701: 7) – birds are an emblem of men and show diversity among God’s creation. Later there is an interesting emblem of false, unworthy joys of life in the poem ‘On the boy and the butterfly’ B( unyan, 1701: 31) – the boy symbolises men following the pleasures of the world, and the butterfly accordingly toB unyan represents: ‘The world’s best things at best but fading be.’ In the poem ‘Upon the frog’ (Bunyan, 1701: 43) there is an uncommon emblem where the frog represents hypocrites – ‘he is of nature cold, his mouth is wide to prate.’ All animal symbols are used to represent spiritual themes, to show expected life attitude and behaviour. In his poetry Bunyan used domestic objects and creatures children would be familiar with, which was unusual during his time (Styles: 1998: 11), but surprisingly there are no cats or dogs in Bunyan’s poems; there are insects, birds, fish, a mole, a horse, and a hen. Cats and dogs were common subjects in chapbook literature and it seems that they were unsuitable for moral, religious teaching.

4.2 Isaac Watts – Divine Songs

Isaac Watts was a hymn writer born in 1674. He was the author of more than 750 hymns. Many of his hymns are among the best known in England and remain in use 140 Agnieszka Górska today. ‘Divine Songs for Children’ was very popular during his lifetime and a hundred years after (Carpenter: 1884: 563). He was the most popular children’s poet of all time. Morag Styles (Styles, 1998: 13) claims that Watts’ approach to children was humane as we can see set out in the full title of ‘Divine Songs Attempted in Easy Language for the Use of Children’. The most important values for him were: ‘the Bible, Protestantism, patriotism and obedience’ (Styles: 1998: 14). He believed that making children literate would make them good. Additionally Watts’ poetry for children was more concentrated on Heaven rather than Hell: ‘his writing emphasized the tenderness of the young and concentrated on keeping them on a straight path to Heaven rather than focusing on the miseries of Hell as many of his contemporaries and precursors did’ (Styles, 1998: 14). Like other religious authors of his times Watts warned against chapbook literature and its evil influence (Styles, 1998: 14). One of his best poems – ‘Against Idleness and Mischief’ was parodied 150 years after by Lewis Carroll in his ‘Alice’s Adventures in Wonderland’ which shows the enduring popularity of Watts’ poetry. There are 28 songs, 5 hymns and 2 moral songs in Watts’ collection but only 7 of them mention animals. Animals are used in the songs to exemplify good and bad behaviour. For example in the song sixteen – ‘Against Quarreling and Fighting’ it is said that people should be kind and gentle as opposed to dogs, who like to bark, bite and fight like bears and lions. In the song seventeen entitled ‘Love between Brothers and Sisters’ there is a depiction of birds in the nest, who live in harmony and it is stated that siblings should follow the birds’ example and avoid fights.T here are several images of animals in Watts’ songs and there are two distinctive types of them – in the first group there are bears, dogs, lions – fierce and cruel beasts, which ‘might play till it ended in blood’, in the second group there are doves, lambs, sheep, and birds – ‘sweet, innocent creatures’ (Watts, 2004: ‘Innocent Play’). In the song twenty-third entitled ‘Obedience to Parents’ there is a depiction of a raven and eagles, which should ‘pick out eyes’ of a disobedient child. There are no cats in Watts’ songs; again they seem to be inappropriate for moral teaching. Most of the authors who wrote for children before the nineteenth century mention religion in their poetry and only a handful of pieces were neither devotional nor didactic. The work of Isaac Watts and John Bunyan is an example of a religious verse for children. Maria Wojtak (Wojtak, 2006: 145) analysed the contemporary Polish religious style and discovered that the category of religious style functions in contemporary Polish as polymorphic and open. There are many stylistic differences between poetry of John Bunyan and Isaac Watts but we presume that the religious style, not only in the Polish language, manifests itself in many forms.

4.3. Jane Taylor & Ann Taylor – Original poems for infant minds

Jane and Ann Taylor were sisters and collaborators, the authors of ‘Original poems for infant minds’ (Taylor & Taylor, 1806). They were daughters of Isaac Taylor of On- Cats in culture – the example of early English poetry for children 141 gar, a well-known engraver. Their mother, Ann Martin Taylor, like their brother, was also a writer. The whole family was known as ‘The Taylors of Ongar’ for they lived in Ongar briefly. Jane Taylor is an author of a famous tune ‘Twinkle, Twinkle, Little Star’, a song for the children known worldwide. ‘Original poems for infant minds’ were issued in two volumes in 1804 and 1805. Ann and Jane Taylor were probably the first authors to write only for children (Carpenter, 1984: 517). ‘Original poems for infant minds’ consist of approximately 80 poems. There are two poems about cats in the set. The first of them, ‘The last dying speech and confession of poor puss’ is a poem with 21 verses, 4 lines each. The dying cat tells a story of its unhappy life full of ‘misfortunes’ addressed to children -‘kind masters and misses’, in order to elicit pity and compassion. We learn that the cat was born in a cold barn and worked hard for its masters until a boy cut its ‘poor tail’ and ‘pretty sleek ears’. Later the cat has been beaten, starved, flogged, and kicked by many. Finally the kittens the puss has given birth to have been drowned and the puss herself was beaten with a hot poker by Miss Fanny. In the last verse the cat forgives Miss Fanny and dies. It is strongly stressed in the poem that the life of a cat is full of sorrows, miseries and pain. The second poem, ‘Tit for Tat’, describes all animals close to humans, a horse – ‘poor Dobbin’, a cow – ‘poor Brindle’, a dog – ‘honest old Tray’, and a cat – ‘poor Puss’. The author attempts to inspire gratitude for animals for their hard work and devotion. The cat in the poem is depicted with ‘belly sweeping the ground’ and again drowned kittens are present. The author reminds children that they should treat animals with respect. There is much cruelty against animals in Taylors’ poems. Not only in these two poems where the cats are present. There are other poems such as ‘The true His- tory of a poor little Mouse’ and ‘The Worm’ where the violence of children is shown, e.g. ‘little mouse’ is set on fire by ‘wicked Johnny’. Animals in the poems by Taylor sisters are usually called ‘poor’ or ‘little’ and children are constantly encouraged to show them pity and kindness.

4.4. Rhymes about old women – Comic adventures of Old Dame Trot and her cat

There were many poems in the English literature for children about funny old women. Dame Trot is considered to be a version of a Mother Hubbard rhyme. The difference between two poems is that a dog is the main character in Mother Hubbard and in Dame Trot it is a cat. The verse ‘Dame Trot’ was probably first published in 1803, but the character of Old Dame Trot was known 100 years earlier. The rhyme belongs to children’s chapbook literature. The story, whose author is anonymous, was published in 1819 by John Harris who claimed that it was copied from ‘the Original in the Hubbardonian Library’. Styles (Styles, 1998: 90) claims that T. Evans was the author of the tale. 142 Agnieszka Górska

The main character of the verse, a cat ‘Grimalkin’ helps to run the household. It brings wine, makes fire and breakfast, sets the table and plays, drinks wine, teaches a dog to dance, plays cards and the flute and wears clothes. Dame Trot calls her cat ‘comic’ and ‘wondrous’. Additionally it is shown that Trot’s cat knows rules of good behaviour, curtsies like a woman and ‘behave with such propriety’. Styles (1998: 91) states that ‘Dame Trot’ is duller piece than later imitations like ‘Mother Hubbard’ and indeed it lacks humour.

4.5. Dame Wiggins of Lee and her Seven Wonderful Cats

‘Dame Wiggins’ is a classic childrens poem which was first published in 1823. The authorship of the poem is uncertain – Mrs Pearson and Richard Scrafton Sharpe are thought to be the authors. ‘Dame Wiggins’ is written in doggerel verse but was very popular and in 1885 and was re-issued by John Ruskin with additional verses and illustrations by Kate Greenaway. Dame Wiggins keeps seven cats who have caught all the mice and become bored and so they go to school, learn to fish, row a boat, mend the carpet, skate on ice, learn to sing like birds, nurse sick lamb by warming the bed for it, then ride a sheep, and eventually earn the gratitude of a lamb’s owner and get a ham from him. There are several expressions present in the text concerning cats, and they are mostly positive ‘seven fine cats’, ‘fine fellows’, ‘all brisk as a bee’, ‘whisker’d crew’, ‘dears’, and ‘good cats’. ‘Poor cats’ also appears twice. All expressions describe the typical cat features and behaviour. For example cats fish and share the fish with Dame Wiggins:

‘For stitlings: they sent her A present of three, Which, fried, were a feast For Dame Wiggins of Lee’.

Later, there is a description of cats singing by the fireside:

‘Then sang, by the fireside, Symphonious-ly A song without words To Dame Wiggins of Lee’.

Another example is when cats are at school and their master writes to Dame Wig- gins that:

‘they all of them knew How to read the word ‘milk’ Cats in culture – the example of early English poetry for children 143

And to spell the word ‘mew’ And they all washed their faces Before they took tea’

While reading the message Dame Wiggins exclaims: ‘Were there ever such dears!’ There are more signs of unconditioned love of Dame Wiggins for her cats in the text – she praises them for mending the carpet: ‘Well done, my good cats’ and for nursing a lamb ‘You shall all have some sprats for your humani-ty, My seven good cats’. In the tale cats are partially anthropomorphised – they can row, fish and skate and human motives are ascribed to them. All cat pranks become noble deeds – ‘Dame Wiggins’ is a classical humorous tale where typical behaviour of a pet is seen through the eyes of the owner and is interpreted accordingly to his needs.

Conclusions

The intention of this article was to show how cats are seen in the English culture based on the analysis of early English poetry for children with some elements of the Polish culture included for the comparison. In the Polish language the stereotype of the cat is not homogenous – there are positive and negative attributes ascribed to the cat. In the Polish folk beliefs the cat embodies evil forces, but surprisingly, there are no lexical forms in the inventory of the Polish language, which connect cats with evil forces. Additionally, the cat representing evil forces is not present in Polish jokes. Com- paring, in English jokes, ‘cat is a female and ‘dog’ is a male, and they are presented as a fighting couple. There are approximately 20 meanings of the word ‘cat’ in English dictionaries, but in the same way as in the Polish lexicon there are no forms expressing the connection between the cat and the evil forces. Similarly to the Polish lexicon the cat is seen as false and treacherous. Pets in England are allowed to break all the rules of good behaviour without being punished, and they have earned a specific status in the English culture. The relationship with an animal became emotional and special. As many others, the choice of the pet is class-related, and cats are more popular with the lower class. Traditionally, in England only, the cat was seen as the companion of every witch and was in the centre of the belief system related to witchcraft in the 17th century. In the English poetry for children the cat is presented in a few typical ways, as a kitten, as a witch’s cat, as a tom-cat or as a pussy cat. In John Bunyan’s poetry there are no cats. There are other creatures such as insects, birds, fish, even a mole.B unyan has used creatures children would be familiar with, but omitted cats and dogs. Similarly, in the work of Isaac Watts, there are no cats in his songs. In Ann and Jane Taylor’s poems violence against cats and other animals is shown. Cats are badly treated, starved or beaten. The author reminds children constantly that they should treat animals with kindness and respect. Cats are the main characters of two famous chapbook literature 144 Agnieszka Górska poems “Old Dame Trot” and “Dame Wiggins of Lee” where they are shown as best friends of an old lady. The cat is usually cute and always ready to play – this makes it an appropriate subject of stories for a young reader. From the analysis, we can observe that the cat was not present in poetry for children written by Isaac Watts and John Bunyan. The source of inspiration for those writers was different than for chapbooks’ authors (the Bible and religious books) as well as the aim of their writing, which was serious, religious teaching for children. The cat was popular in chapbook literature and associated with witchcraft, therefore not present in the didactic poems of puritans. Ann and Jane Taylor had aims similar to those of the puritans, they tried to teach good, gentle behaviour, but in their work yet another source of inspiration is seen, it is observation of daily living. Ann and Jane Taylor were writing for children about animals, which live very close to them. In their writings the cat was shown as an animal kept for protecting a farm from mice, but never as an animal kept for pleasure in the manor house. The cat being a common animal was presented in chapbooks as a companion of an old, rather poor woman and today is still more popular with the lower classes. Both cat owners – commonalty and cats were not present in poetry for children until the 18th century, but only in folk songs and chapbooks. Summarizing, we suggest that the position of the cat in English culture and literature is partially connected with the class system.

Summary

In the Polish folklore the cat symbolises evil forces but the lexical inventory of Polish lacks forms expressing such a state. In the same way there are no words in Eng- lish connecting cats with evil forces. In both languages there are no proverbs or idioms with cats and magic. Both English and Polish colloquial speech describe the cat as silly, crazy, or immature. Some depictions of the cat in both languages are similar – cats are false and treacherous and their paws remain an anchor. In Polish jokes the cat is not seen as frequently as in English jokes and it is never presented as ‘a fighting wife’ of a dog. Being close to humans cats are considered not edible in both cultures and kept at home for fun and pleasure. In the English culture cats may in some cases be treated as markers of lower class of their owner. As early as the 16th century pets, not only cats, have earned a special status in English culture. The custom of keeping pets influenced some of the beliefs about witches and witchcraft – every witch had to have an animal at home. Witch trials and early development of print spread the image of an old woman with cat as her companion. In the poetry for children analysed here we cannot find cats in the poetry written by puritans. It is probable that religious writers perceived cats as unsuitable for moral teaching since they were so common in chapbook literature. Cats are main characters of two famous chapbook literature poems “Old Dame Trot” and Cats in culture – the example of early English poetry for children 145

“Dame Wiggins of Lee” where they are shown as best friends of an old lady, helpful, incredible and funny. Their behaviour is not typical since they can mend the carpet, dance or cook. In contrast, in the poetry of Jane & Ann Taylor violence against animals is shown. Cats in their poetry are usually badly treated, starved or beaten. Reasons for the presence of these cruel images are still to be researched.

Literature

Anusiewicz, Janusz 1994: Lingwistyka kulturowa. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wro- cławskiego. Brzozowska, Dorota 2004: Wpływy dowcipów amerykańskich na dowcipy polskie, In: Stil, Belgrade, Vol. 3, 429-435. Brzozowska, Dorota 2009: Antropomorfizacja i antropocentryzm w dowcipach o zwierzętach. In: Humor, teoria, praktyka, zastosowania. Vol. 1/2: Zrozumieć humor. eds Dżereń-Głowacka S. & Kwiatkowska A., Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 11-21. Bunyan, John 1701: A Book for Boys and Girls; or, Temporal Things Spiritualized. Milton Keynes: Dodo Press. Carpenter, Humphrey & Prichard, Marie 1984: The Oxford Companion to Children’s Literature. Oxford: Oxford University Press. Collins V.H. (ed.) 1957: A Book of English Idioms with Explanations. London: Longmans, Green and Co. Collins V.H. (ed.) 1964: A Book of English Proverbs with Origins and Explanations. London: Long- mans. The comic adventures 1820: The comic adventures of Old Dame Trot and her cat: correctly printed from the original in the Hubbardonian Library. London: J. Harris and Son. Fox, Kate 2004: Watching the English. The hidden rules of English behaviour. London: Hodder & Stoughton. Kopaliński, Władysław. (ed.) 2003: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Bellona. Leach, Edmund 1964: Anthropological Aspects of Language: Animal Categories and Verbal Abuse. In: New directions in the study of a language. ed. Lenneberg E. H. Cambridge: MIT Press. 23-63. Onions, C.T (ed.) 1933: The Shorter English Dictionary on Historical Principles. 3rd edition. Oxford: Clarendon. Murray, J.A.H. et al. (eds.) 1933: The Oxford English Dictionary. 2nd edition. Vol. II. Oxford: Cla- rendon. Patten, Brian. (ed.) 2006: The Puffin Book of Modern Children’s Verse. London: Puffin. Pearson Mrs. & Scrafton Sharpe, Richard 1885: Dame Wiggins of Lee, and Her Seven Wonderful Cats. A Humorous Tale. Orpington: George Allen. Philip, Neil. (ed.) 1996: The New Oxford Book of Children’s Verse. Oxford: Oxford University Press Opie, Ilona & Opie, Peter. (ed.) 1997: The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes. Oxford: Oxford University Press. Rutkowski, Piotr 2012: Kot czarownicy. Demon osobisty w Anglii wczesnonowożytnej. Kraków: Universitas. Sinclair, J. (ed.) 1990: Collins Cobuild English Language Dictionary. London & Glasgow: Collins. 146 Agnieszka Górska

Styles, Morag 1998: From the Garden to the Street. Three Hundred Years of Poetry for Children. London: Cassell. Taylor, Ann & Taylor, Jane 1806: Original Poems for Infant Minds. London: Darton & Harvey. Watts, Isaac 1715: Divine Songs. The Project Gutenberg EBook released in 2004. Number: 13439. Wojtak, Maria 2006: Styl religijny we współczesnej polszczyźnie. In: Stil, Belgrade, Vol. 5, 139-146. 147

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 147–163

Pr z e m y s ł a w Wi a t r o w s k i

Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych

Abstract (More on the origin of selected phraseological units in Polish and Indonesian). Contrastive research on the phraseology of languages which differ in their genetic typologies and whose users live in different natural conditions and cultural traditions has been shown to reveal distinguishing ethnic and cultural properties of linguistic units. This discussion is aimed at comparing non-continuous word units of identical semantic value in Polish and Indonesian and exploring their genetic underpinnings. This research goal is pursued by way of analysis of ten Polish set phrases and their Indonesian equivalents as found in lexicographical works, chiefly those of a phraseological nature.T his procedure is shown to be helpful in identifying both distinguishing and shared content among the set phrases and revealing the perceptions of the world they carry. The observations include a translational perspective adopted in a search for Indonesian word equivalents for Polish-language phrases.

Abstrakt. Badania konfrontatywne w zakresie frazeologii języków różniących się pod względem genetyczno-typologicznym, których użytkownicy żyją w odmiennych warunkach naturalnych i nie należą do wspólnego kręgu cywilizacyjnego, pozwalają wydobyć swoiste właściwości etniczno-kulturowe analizowanych jednostek językowych. Celem rozważań jest dotarcie do uwarunkowań genetycznych wybranych polskich i indonezyjskich nieciągłych jednostek wyrazowych o identycznej wartości semantycznej. Realizacji tego zamierzenia badawczego służy zestawienie dziesięciu frazeologizmów polskich i ich indonezyjskich od- powiedników wynotowanych z opracowań leksykograficznych, głównie frazeograficznych. Przyjęta procedura umożliwia odpowiedź na pytanie, jakich różnych i wspólnych treści oraz utrwalonej wizji świata frazeologizmy są nośnikami. Prowadzonym obserwacjom towarzyszy perspektywa translatologiczna związana z poszukiwaniem indonezyjskich słownikowych ekwiwalentów przekładowych polskich frazeologizmów. 148 Przemysław Wiatrowski

Wstęp

W niniejszym artykule kontynuuję podjęty w innym miejscu (zob. Wiatrowski w druku b) wątek genezy polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych1. We wspomnianym studium zaprezentowałem dziesięć arbitralnie wybranych polskich nieciągłych jednostek językowych (tradycyjnie pojmowanych związków frazeologicznych, sfrazeologizowanych porównań oraz przysłów) wynotowanych przede wszystkim z Wielkiego słownika frazeologicznego PWN z przysłowiami opracowanego przez Annę Kłosińską, Elżbietę Sobol i Annę Stankiewicz (dalej WSF – zob. wykaz skrótów). W znacznie mniejszym zakresie wykorzystałem inne opracowania leksykograficzne, takie jak Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki (SFJP) oraz Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeologizmów eponimicznych Macieja Czeszew- skiego i Katarzyny Foremniak (2011). Tak zgromadzone połączenia wyrazowe (wilk w owczej (jagnięcej) skórze; walka Dawida z Goliatem; zamienić się w słup soli; gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść; poruszać się, posuwać się, wlec się itp. jak ślimak; podobni (podobne) (do siebie) jak dwie krople wody; nie ucz ojca dzieci robić; coś sprzedaje się, idzie, rozchodzi się, poszło itp. jak ciepłe, świeże bułeczki; pójść do Boga; położyć, złożyć kości) wraz z ich definicjami słownikowymi zestawiłem z indonezyjski- mi frazeologicznymi ekwiwalentami przekładowymi2 pochodzącymi z następujących jednojęzycznych źródeł leksykograficznych (ogólnych i specjalistycznych):

1 Jednostkę frazeologiczną pojmuję – w ślad za Alicją Nowakowską – jako „stosunkowo stabilne, odtwarzalne połączenie wyrazów, charakteryzujące się obrazowością, asumarycznością semantyczną i ekspresywnością” (2005: 23). Do wskazanych jednostek językowych zalicza się: frazeologizmy, ustabilizowane porównania oraz przysłowia. Jest to więc szerokie ujęcie frazeologii. Na gruncie stworzonej przez Wojciecha Chlebdę teorii frazeologii nadawcy (frazematyki) oma- wiane połączenia wyrazowe (i pozostałe odtwarzalne jednostki językowe) nazywane są frazemami lub reproduktami (zob. Chlebda 1991; 2003; 2010). Stosuje się też czasem bliskoznaczne nazwy: wielowyrazowa jednostka języka, wielowyrazowiec odtwarzalny, kolokacja (zob. Chlebda 2009: 11- 26; 2010: 15). W badaniach indonezyjskich hiperonimem obejmującym połączenia wyrazowe róż- norodne formalnie, ale charakteryzujące się względnie stałym składem komponentów, jest termin peribahasa. W obręb tak nazywanych zjawisk językowych wchodzą m.in. idiomy (indon. idiom lub ungkapan), czyli pojedyncze wyrazy lub ich połączenia, które są semantycznie nieregularne (zob. Chaer 2002: vii; 2007: 204). Wyróżnia się idiomy pełne (indon. idiom penuh), tzn. takie, któ- re stanowią niepodzielną całość (komponenty tracą znaczenie leksykalne), oraz idiomy częściowe (indon. idiom sebagian), czyli zawierające składnik będący nośnikiem znaczenia leksykalnego (cała konstrukcja jest jednak nieregularna semantycznie) (zob. Chaer 2007: 127; 2012: 296; Suwandi 2008: 96). Termin peribahasa ma też węższe znaczenie i odnosi się do przysłów, porównań, przy- powieści itp., czyli takich konstrukcji, które zawierają zasady życiowe, nakazy i zakazy moralne, reguły zachowania (zob. Pateda 2010: 230; także Kridalaksana 1982: 131). Szerzej na temat różnic między polską a indonezyjską terminologią frazeologiczną piszę w: Wiatrowski w druku b. Z kolei terminologia wykorzystywana w pracach anglojęzycznych omawiana jest m.in. w opracowaniach: Fernando 1996; Moon 1998. 2 odróżniam – zgodnie z propozycją Wojciecha Chlebdy (zob. 2011: 22-30) – ekwiwalen- cję słownikową od ekwiwalencji tekstowej. Interesuje mnie wyłącznie typ pierwszy. Ekwiwalencję słownikową sprowadzam do relacji równoważności (nie: równoznaczności) między jednostką ję- Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 149 a) M. Gandasudirdja, 700 Peribahasa Indonesia (1963); b) a. Chaer, Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia (2002); c) k.St. Pamuntjak, N.St. Iskandar, A.Dt. Madjoindo, Peribahasa (2004); d) suprapto, Kamus Peribahasa Bahasa Indonesia (2007); e) j.S. Badudu, Kamus Peribahasa. Memahami Arti dan Kiasan Peribahasa, Pepatah, dan Ungkapan (2009a); f) j.S. Badudu, Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia (2009b); g) a. Prasetyo, Super Lengkap Peribahasa Indonesia Plus Update EYD Terbaru (2010); h) Kamus Besar Bahasa Indonesia – wersja online: www.kbbi.web.id. Zebrane odpowiedniki przekładowe przyporządkowałem do czterech klas ekwi- walentów wyróżnionych przez Wojciecha Chlebdę. Są to: ekwiwalenty pełne (gdy jednostka języka B jest równoważna wobec jednostki języka A przede wszystkim pod względem sensu i obrazowości, także pod względem parametrów pragmatycznych, stylowych, często również gramatycznych); funkcjonalne (gdy jednostka języka B jest ekwiwalentna wobec jednostki języka A głównie pod względem wartości semantycznej i funkcji pragmatycznej); zachwiane (gdy jednostka języka B jest ekwiwalentna wobec jednostki języka A tylko częściowo pod względem sensu) oraz zerowe (gdy nie istnieje w języku B gotowy sposób werbalizowania pojęcia, sądu, intencji, emocji itp. nazywanych jednostką w języku A) (zob. Chlebda 2011: 38-40). Ponieważ przedmiotem oglądu uczyniłem indonezyjskie frazeologizmy o tym samym (ewentualnie podobnym) co polskie konstrukcje znaczeniu, w grę wchodziły wyłącznie odpowiedniki pełne, funkcjonalne (zjawisko najczęstsze) oraz zachwiane. W toku prowadzonych analiz starałem się wyjaśnić, w czym tkwią źródła i jakie mechanizmy zostały wykorzystane do ukonstytuowania polskich i indonezyjskich połączeń wyrazowych będących nośnikami identycznego (lub zbieżnego) sensu. A prawidłowe „odczytanie wszystkich elementów motywujących znaczenie związku frazeologicznego daje możliwość ukazania sposobów konceptualizacji pojęć oraz ujmowania [...] zjawisk rzeczywistości” (Młynarczyk 2013: 23) przez odmienne geo- graficznie i kulturowo wspólnoty komunikacyjne. W jednostkach frazeologicznych – co silnie podkreśla się w kulturowo zorientowanych badaniach nad językiem – znajdują odzwierciedlenie treści historycznokulturowe, sądy o dawnych realiach, stosunkach społecznych, relacjach międzyludzkich, hierarchii wartości, zwyczajach itp. (zob. Duan et al. 2014: 1297-1298). W podejmowanych tutaj rozważaniach przyjmuję zaprezentowaną procedurę ba- dawczą. Z przywołanego już WSF wybrałem dziewięć związków frazeologicznych wraz z ich znaczeniami. Jedno połączenie w formie komparacji frazeologicznej pochodzi ze zyka A (translandem) a jednostką języka B (translatem). Trzeba w tym miejscu wspomnieć także o płaszczyźnie odniesienia (tertium comparationis), która odgrywa istotną rolę w procesie ustalania ekwiwalencji. Stanowią ją: obiekt, pojęcie i sytuacja (czy też szerzej rozpatrywana sytuacyjność) (zob. Chlebda 2011: 22-31). Stosuję zamiennie terminy: ekwiwalent (przekładowy, translatologiczny), odpowiednik (przekładowy, translatologiczny), translat. Ostatnia nominacja jest propozycją Andrzeja Bogusławskiego (1988). 150 Przemysław Wiatrowski

Słownika porównań Mirosława Bańki (SP). Podobnie jak we wcześniejszym artykule (Wiatrowski w druku b) wyboru porównywanych jednostek językowych dokonuję arbitralnie, mając na uwadze wspomniany wcześniej cel3. Do poszczególnych polskich jednostek frazeologicznych przyporządkowuję indonezyjskie ekwiwalenty słownikowe wynotowane z wymienionych wcześniej opracowań leksykograficznych. Pod uwagę biorę wyłącznie polskie i indonezyjskie związki wyrazowe, które są realizacją tej samej wartości semantycznej. Innymi słowy, dla zestawianych jednostek językowych istnieje identyczna płaszczyzna odniesienia (tertium comparationis) – pojęcie (zob. przypis 2)4.

Geneza wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych

1. ‘dawać komuś coś, czego ten ktoś nie potrafi docenić’ pol. rzucać perły przed wieprze – indon. seperti kera mendapat bunga (dosł. jak małpa, która otrzymała kwiat5) albo seperti kera diberi kaca (dosł. jak małpa, której wręczono lustro). Polski frazeologizm ma proweniencję biblijną. Notuje go Jan Godyń w leksykonie „Od Adama i Ewy zaczynać”. Mały słownik biblizmów języka polskiego w formie rzucać (miotać) perły przed (między) wieprze (świnie)6 z następującą definicją: ‘dawać komuś

3 prowadzone obserwacje mają charakter wstępny, poprzedzający monograficzne ujęcie indonezyjskiej frazeologii, stąd ograniczenie do dziesięciu połączeń wyrazowych. Jednostki frazeologiczne zostały tak dobrane, by ukazać zarówno podobieństwa, jak i różnice w językowym obrazowaniu pojęć. Poza obszarem analizy pozostawiam zagadnienie związane z frekwencją po- równywanych związków wyrazowych. Zarówno w Polsce, jak i w Indonezji nie prowadzono do tej pory szczegółowych badań w tym zakresie (narzędzia statystyczne do obserwacji angielskich frazeologizmów wykorzystała na przykład Rosamund Moon – zob. 1998). Nie dysponujemy polskim (ani indonezyjskim) frazeologicznym słownikiem frekwencyjnym, zwłaszcza takim, „który częstotliwość używania jednostek frazeologicznych wiązałby z rejestrami języka, stylami i/lub ga- tunkami mowy” (Chlebda 2007: 30). Nie interesuje mnie też tutaj problem rozumienia opisywanych jednostek frazeologicznych przez użytkowników obu języków. Zasługuje on na odrębne rozpatrze- nie z wykorzystaniem odmiennych niż zastosowane w tym artykule narzędzi badawczych. Przede wszystkim trzeba uwzględnić odpowiednią liczebnie, reprezentatywną grupę badawczą. Opieranie się na przykład na sondzie przeprowadzonej wśród nielicznych użytkowników języka prowadzi do zafałszowania wyników. Formułowanie na tej podstawie jakichkolwiek uogólnień nie ma sensu. 4 jak podkreśla Wojciech Chlebda, „Wydaje się [...], że często trudno jest kategorycznie określić, czy mamy do czynienia z obiektem, pojęciem czy sytuacją: jednostka przystanek na żądanie odnosi się zarówno do obiektu miejskiego, jak i do pewnego sensu (pojęcia o pewnym typie rozwią- zania w komunikacji miejskiej), jak i wreszcie do realnej sytuacji w ruchu drogowym” (2011: 30). 5 rezygnuję z rzadko stosowanego w porównawczych badaniach frazeologicznych tłuma- czenia interlinearnego (zgodnego z Leipzig Glossing Rules). 6 sFJP notuje taką formę połączenia: rzucać (miotać) perły między (przed) wieprze (świnie). Stanisław Koziara w opracowaniu Frazeologia biblijna w języku polskim przyjmuje także formę z negacją: (nie) rzucać perły przed/między wieprze/świnie (2001: 165). Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 151 coś (cennego), czego ten nie umie ocenić, docenić’. Dokumentacja tekstowa zawarta w omawianym słowniczku pochodzi z Pisma Świętego w przekładzie m.in. ks. Jakuba Wujka: „Nie dawajcie psom świętego, ani miećcie pereł waszych przed wieprze, aby ich snadź nie podeptali nogami swemi” (Mt 7, 6) (Godyń 1995: 119). Uwspółcześnio- na wersja tego fragmentu, pochodząca z Biblii Tysiąclecia, brzmi następująco: „Nie dawajcie psom tego, co święte, i nie rzucajcie swych pereł przed świnie, by ich nie podeptały nogami, i obróciwszy się, was nie poszarpały”7. Metaforyczne przesłanie biblijne pod postacią wieprzy (świń), „niewątpliwych reprezentantów gorszej części biblijnej fauny, każe widzieć ludzi obojętnych na to, co święte i godne szacunku” (Koziara 2001: 165). Na płaszczyźnie pozabiblijnej doszło do pewnej modyfikacji związanej z metaforyczną odnośnością składnika perły, który niekoniecznie denoto- wać musi fakty ze sfery sacrum („to, co święte”). Trzeba w tym miejscu dodać, że na kartach biblijnych dominują negatywne konotacje8 świni, która „uchodziła, z powodu swojej skłonności do grzebania w błocie i odpadkach oraz żarłoczności, powszechnie za uosobienie nieczystości i nieumiarkowania” (Forstner 1990: 303; zob. także Léon- Dufour 1981: 617; Lurker 1989: 240–241). Obraz zakrzepły w polskim biblizmie9 opiera się na kontraście między asocjacyjnymi cechami komponentów perły (‘piękne, cenne’) i wieprze (‘brudne, żarłoczne, nieczyste’). Zaproponowane ekwiwalenty funkcjonalne polskiego zwrotu (w postaci porównań frazeologicznych) zawierają rzeczownik nazywający zwierzę, które jest ambiwalentnie postrzegane przez indonezyjską społeczność, przy czym dominują negatywne konotacje małpy. Świadczą o tym nieswobodne połączenia wyrazowe przypisujące jej głupotę, brzydotę, niestosowne zachowania (w tym niszczenie tego, co wpadnie jej w łapy) oraz czyny świadczące o przeżywanym niepokoju10. Na tym tle wyraźnie rysuje się motywa- cja porównań seperti kera mendapat bunga; seperti kera diberi kaca, które powołano do istnienia jako rezultat poczynionych przez człowieka obserwacji małpich zachowań. Podobnie jak w wypadku polskiej jednostki frazeologicznej, w indonezyjskich porów- naniach aktualizuje się opozycja asocjacji odnoszonych do rzeczowników kera i bunga oraz kera i kaca. W wypadku prezentowanych translatów rzeczami, których małpa – ze względu na swoje ograniczone zdolności intelektualne – nie potrafi docenić, są kwiat (indon. bunga) i lustro (indon. kaca). Obydwa rzeczowniki – bunga i kaca – referują przedmioty zbędne małpie do zaspokajania jej podstawowych potrzeb życiowych.

7 cytat pochodzi z wydania internetowego Biblii Tysiąclecia: www.biblia.deon.pl. [dostęp: 25.01.2015]. A oto wersja indonezyjska z 2005 roku (pod względem leksykalnym zbieżna z polskim tłumaczeniem): „Jangan memberikan apa yang kudus kepada anjing-anjing, jangan pula melempar mutiaramu ke hadapan babi supaya mereka tidak menginjak-injak itu dengan kakinya dan berbalik mencabik-cabikmu”. Wyimek zaczerpnięty ze strony internetowej: www.alkitab.sabda.org [dostęp: 25.01.2015]. 8 na temat pojęcia konotacji leksykalnej zob. np. Jordanskaja, Mielczuk 1988; Apresjan 2000: 76. 9 na temat pojmowania biblizmu zob. Chlebda 2005: 209-210. 10 pozytywny obraz małpy wyłania się na przykład z frazeologizmu tak usah kera diajar memanjat (dosł. nie trzeba uczyć małpy wspinania się), który akcentuje jej umiejętność wspinania się po drzewach (zob. Wiatrowski w druku b). 152 Przemysław Wiatrowski

2. ‘nieoczekiwany zysk, niezasłużona korzyść’ pol. manna z nieba – indon. mendapat pisang berkubak (terbuka) (dosł. otrzymać obrany (otwarty) banan) albo bagai mendapat durian runtuh (dosł. jakby otrzymać durian, który spadł). Wzięty tu pod uwagę polski frazeologizm – podobnie jak omówiony wcześniej zwrot rzucać perły przed wieprze – bierze swój początek z historii biblijnej. W jednym z rozdziałów Księgi Wyjścia czytamy: „Pan powiedział wówczas do Mojżesza: «Oto ześlę wam chleb z nieba, na kształt deszczu [...]». [...] Dom Izraela nadał temu [pokar- mowi] nazwę manna. Była ona biała jak ziarno kolendra i miała smak placka z miodem” (Wj 16, 4 oraz 31)11. Według Pisma Świętego manna była pokarmem zesłanym przez Boga głodującym (i „szemrzącym przeciw Panu”) Izraelitom, którzy czterdzieści lat wędrowali przez pustynię Synaj do Ziemi Obiecanej12. Na marginesie warto zauważyć, że słowniczek biblizmów Jana Godynia notuje nieco inne formy frazeologizmów z lek- semem manna: jak manna z nieba spadł ‘tzn. nieoczekiwana pomoc’; manna z nieba spadnie, spada komuś ‘coś komuś przychodzi łatwo, bez wysiłku, nieoczekiwanie’; manną bożą żyje ‘żyje, utrzymując się nie wiadomo z czego, jest bez stałych środków utrzymania’; żywić się, żyć manną bożą (a. niebieską) ‘żyć nie wiadomo z czego, bez stałych środków utrzymania; nie dojadać’ (1995: 97). W języku indonezyjskim nie występuje translat pełny (adekwatny) polskiego biblizmu. Poszukiwania muszą się zatem ograniczyć do odpowiedników funkcjonalnych, ewentualnie zachwianych. Przegląd opracowań frazeograficznych pozwolił odnaleźć właściwy pod względem semantycznym ekwiwalent funkcjonalny w postaci zwrotu mendapat pisang berkubak (dosł. otrzymać obrany banan). Niektóre słowniki notują wariantywną postać związku mendapat pisang terbuka (dosł. otrzymać otwarty banan). Obecna w indonezyjskim zwrocie metafora odwołuje się do doświadczeń człowieka: zanim spożyje się banan, trzeba pozbyć się skórki, która kryje owoc. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w porównaniu frazeologicznym bagai mendapat durian runtuh (dosł. jakby otrzymać durian, który spadł) o identycznym znaczeniu jak wszystkie omówione w tej części frazeologizmy. Komponent fitonimicznydurian określa w tym wypadku owoc traktowany przez Azjatów (w tym Indonezyjczyków) jako przysmak. Mieszkańcy Nusantary13 przypisują durianowi charakterystykę ‘cenny, trudny do zdobycia’14. Nie bez znaczenia są tu niezwykłe walory smakowe duriana, jego niezbyt niska – w porównaniu z innymi owocami – cena oraz fakt, że rośnie na wyso-

11 korzystam z internetowego wydania Biblii Tysiąclecia: www.biblia.deon.pl [dostęp: 25.01.2015]. [por. cytat 7 – tam była już ta informacja] 12 Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury podaje, że manna to „b.[ardzo] drobna kasza z pszenicy; manna niebieska, wg Biblii, Ex., 16, 4–36, jadło spuszczane przez Boga z nieba co dzień (w piątki w dwójnasób, w sabat wcale nie) w czasie 40 lat wędrówki Izraelitów po pustyni Synaj. Manna była, wg Biblii, «jako ziarno kolendra biała, a smak miała placka z miodem». Ten długotrwały cud usiłowano wyjaśnić racjonalnie, utożsamiając mannę z sokiem tamaryszku bądź ze słodką wydzieliną różnych owadów żyjących na krzewach pustynnych, bądź z krusznicą jadalną (porostem mannowym, dawn. misecznica)” (2003: 721). 13 Nusantara to nieoficjalna nazwa Indonezji. 14 także ‘wpływający na potencję’ (zob. Wiatrowski w druku a). Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 153 kich drzewach. Poza tym dużego wysiłku wymaga wydobycie zamkniętego w owocu miąższu. Durian ma bowiem grubą, kolczastą łupinę (zob. Wiatrowski w druku a). Co istotne, zestawione frazeologizmy: manna z nieba – mendapat pisang berkubak (terbuka) albo bagai mendapat durian runtuh dodatkowo łączy obecność komponentu nazywającego coś do jedzenia. We frazeograficznych opracowaniach polskich i indonezyjskich funkcjonują również inne nieciągłe jednostki językowe będące nośnikami wskazanego lub bardzo zbliżonego znaczenia. Można tu dla przykładu przywołać takie polskie połączenie wyrazowe, jak trafiło się (jak) ślepej kurze ziarno ‘komuś niezasłużenie, przypadkowo coś się udało’. Z tym frazeologicznym faunizmem, utrwalającym niedoskonały zmysł wzroku zwierzęcia (zob. Rodziewicz 2007: 120-121), korespondują semantycznie indonezyjskie porównania seperti tikus jatuh di beras (dosł. jak szczur, który wpadł w ziarna ryżu) oraz seperti belut jatuh ke lumpur (dosł. jak węgorz, który wpadł w bło- to)15. Wymienione połączenia wyrazowe mają również status faunizmów. Obrazowość tych trzech jednostek frazeologicznych jest wynikiem obserwacji natury zwierząt oraz ich żywieniowych upodobań. Kury karmione są różnego rodzaju ziarnami. Szczury w Indonezji są niemal wszechobecne – na wsiach pożerają ryż (i inne gatunki zbóż). Z kolei węgorz błotny (bo do niego odnosi się rzeczownik belut) najlepiej czuje się w swoim środowisku naturalnym.

3. ‘osoba przynosząca wstyd swojemu środowisku, swojej rodzinie’ pol. parszywa, czarna owca – indon. kambing hitam (dosł. czarna koza). O genezie wyrażenia czarna owca tak pisze Heinrich Krauss w opracowaniu Skrzy- dlate słowa biblijne. Słownik zwrotów biblijnych: „Pochodzenie tego wyrażenia nie jest pewne. Najczęściej wskazuje się na wzmiankę o umowie między patriarchą Jakubem i jego teściem Labanem. Brzmi ona: «Obejdę dzisiaj wszystkie twe stada i wybiorę z nich dla siebie spośród owiec oraz koźlęta pstre i cętkowane spośród kóz» (Księga Rodzaju 30, 32 [według Biblii Tysiąclecia])” (2001: 99). Istnieje więc przypuszczenie, że omawiany związek wyrazowy wywodzi się z Pisma Świętego. We frazeologizmach faunicznych czarna owca – kambing hitam dają o sobie znać skojarzenia wywoływane przez kolor oznaczony przymiotnikami czarny – hitam (‘czarny’). „Ludzie zwykli przypisywać pewnym kolorom wartość symboliczną. I tak w naszej kulturze kolorem, który ma konotacje wartości negatywnych, zła, nieszczę- ścia, żałoby jest czerń (kolor najciemniejszy)” – zauważa Anna Pajdzińska (1988: 75). Ryszard Tokarski podkreśla, że: „Na skutek przypisania czerni ustabilizowanego warto- ściowania negatywnego jej pojawienie się w przyrzeczownikowej pozycji atrybutywnej implikuje zwykle postawę potępienia, braku akceptacji, por. np. czarna niewdzięczność, czarna nienawiść, czarna zdrada, a także ironiczne rycerze czarnych machlojek [...], a z najnowszych przykładów pejoratywnie nacechowany frazeologizm używany w szczególności przez policję polityczną PRL i w jej kręgach czarna propaganda ‘roz- powszechnianie wiadomości o terrorystycznych czynach aparatu władzy, zwłaszcza

15 komparacja seperti belut jatuh ke lumpur oznacza ponadto poczucie szczęścia. 154 Przemysław Wiatrowski policji’ [...]. Dotyczy to również oceniających nazw ludzi, np. czarny charakter, czarna owca, czarne podniebienie ‘ktoś złośliwy, napastliwy’ [...]” (2004: 45). W zestawionych wyrażeniach obie wspólnoty komunikacyjne utrwaliły – jak w wielu innych przykła- dach – dostrzeżoną analogię między cechami człowieka a przedstawicielami fauny. Owce odznaczają się – a to przekonanie oparte jest na sądach stereotypowych – jasną (białą) sierścią. Co pewien czas w stadzie rodzi się jednak czarna owca. Jej pojawienie się traktowane jest jako odstępstwo od normy (czarna owca odróżnia się na tle jasnych/ białych owiec). W taki sam sposób Indonezyjczycy postrzegają z kolei kozy. Te prze- świadczenia, z którymi współgrają negatywne konotacje czerni16, stały się impulsem do ukształtowania wartości semantycznej analizowanych połączeń wyrazowych. Wspomnianym odstępstwem od normy – ocenianym negatywnie – jest także choroba skóry, którą sygnalizuje przymiotnik parszywy (‘parchaty, parchowaty, parch maiący’ SL; ‘parchaty, parchy mający, chory na parchy’ SWil) w wyrażeniu parszywa owca17. Dla kompletności wywodu zaznaczmy, że zaproponowany indonezyjski translat funkcjonalny ma identyczne znaczenie jak polskie wyrażenie. Charakteryzuje się ponadto podobną strukturą (połączenie przymiotnika z rzeczownikiem18) i podobnym obrazowaniem. Komponent owca ma w indonezyjskim frazeologizmie odpowiednik w postaci rzeczownika kambing (‘koza’).

4. ‘we śnie, śpiący, śniący’ pol. w objęciach Morfeusza – indon. berlayar ke pulau kapuk (dosł. żeglować na wyspę kapoku). Ustalenie genezy polskiego wyrażenia nie nastręcza trudności. Rzeczownikowy komponent Morfeusz jest eksplicytnym wskaźnikiem źródła, z którego połączenie pochodzi. Mowa tu o segmencie będącym konstytutywnym (i eksplicytnym) wyznacz- nikiem mitologicznego charakteru jednostki językowej (zob. Puda-Blokesz 2008; 2010). Frazeologizm w objęciach Morfeusza to związek wywodzący się z mitologii greckiej. Teonim Morfeusz odnosi się w niej do syna Tanatosa (w innej wersji Hypnosa). Morfeusz był bogiem marzeń sennych. I ten właśnie fakt legł u podstaw omawianego wyrażenia. W języku indonezyjskim próżno szukać elementów o mitologicznym ro- dowodzie. Wynika to z faktu odmienności kulturowej Indonezyjczyków, na których język mitologia grecko-rzymska (i Biblia) nie miała wpływu.

16 W języku indonezyjskim na negatywne konotacje czerni wskazują m.in. takie połączenia wyrazowe, jak: berhitam muka (dosł. mieć czarną twarz) ‘marah’ (‘złościć się’); buku hitam (dosł. czarna książka) ‘daftar orang-orang yang dicurigai, yang tak disukai’ (‘lista osób podejrzanych, nie- lubianych’); baju hitam (dosł. czarny ubiór, strój) ‘berkabung’ (‘być w żałobie’); hitam bagai pantat belanga (dosł. czarny jak spód garnka) ‘sangat buruk (tentang tabiat seseorang)’ (‘bardzo zły[(o czy- imś charakterze]’); hitam dikatakan putih, putih dikatakan hitam (dosł. czarne, ale mówi się, że białe, białe, ale mówi się, że czarne) ‘tidak mengatakan yang sebenarnya’ (‘nie mówić prawdy’). 17 W SL w artykule hasłowym owca odnaleźć można przysłowia: jedna owca parszywa wszystko stado zarazi; owcę parszywą odłącz od stada, bo wnet w wszystkich taż będzie wada. SWil notuje konstrukcję jedna owca parszywa wszystko stado zarazi. 18 W języku indonezyjskim przymiotnik określający rzeczownik występuje w postpozycji wobec tego rzeczownika. Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 155

Indonezyjskim ekwiwalentem funkcjonalnym wyrażenia w objęciach Morfeusza jest motywowany metaforycznie zwrot berlayar ke pulau kapuk, w którym sen został ujęty w kategoriach ruchu, przemieszczania się do określonego punktu. Celem wędrówki jest wyspa, na której rośnie kapok – drzewo uprawiane w Indonezji. Nasiona drzewa kapokowego są otoczone włóknami przybierającymi formę puchu. Wykorzystuje się te włókna jako materiał do wypełniania materaców (zob. Wiatrowski w druku a).

5. ‘spać bardzo lekko, być na pograniczu snu i jawy’ pol. spać jak zając (pod miedzą) – indon. tidur-tidur ayam (dosł. spać (jak) kura). Genezy zaprezentowanych polsko-indonezyjskich jednostek frazeologicznych upatrywać należy w obserwacji zwierząt nazywanych komponentami zając – ayam (‘kura’). Odnotowane przez obie wspólnoty komunikacyjne spostrzeżenia przeniesiono na zachowania właściwe człowiekowi. W połączeniach wyrazowych polskim i indonezyjskim dają o sobie znać konotacje przypisywane zającowi i kurze, związane z lekkim snem tych zwierząt19. Pewną rolę w polskim frazeologizmie odgrywają też asocjacje dotyczące płochliwości zająca (por. pol. coś nie zając, nie ucieknie; czmychnął/czmycha ktoś jak zając; (lękliwy, tchórzliwy) jak zając; mieć zajęcze serce; praca nie zając; przy- czaił się ktoś jak zając pod miedzą; uciec/uciekać jak zając20). Kura z kolei ma zdolność otwierania tylko jednego oka, co w dwujęzycznym słowniku indonezyjsko-angielskim (CIED) znalazło odzwierciedlenie w następującej eksplikacji połączenia tidur-tidur ayam: ‘drzemać, spać z jednym okiem otwartym’ (w polszczyźnie funkcjonuje z kolei frazeologizm spać z otwartymi oczami). Z translatologicznego punktu widzenia mamy tutaj do czynienia z indonezyjskim ekwiwalentem frazeologicznym (tidur-tidur ayam), który należy do grupy odpowiedni- ków funkcjonalnych. Z jednej strony, widoczne są różnice na płaszczyźnie strukturalnej (polski frazeologizm ma status porównania, indonezyjska konstrukcja reprezentuje kategorię zwrotów), z drugiej strony, zwracają uwagę odmienności w zakresie obrazowania, choć dostrzec tu można pewną analogię (zob. Zaręba, Szpila 2007: 42) – w obu związkach wyrazowych występuje komponent zoonimiczny.

6. ‘odczuwać nieprzepartą chęć bycia z kimś lub gdzieś, posiadania czegoś, uczest- niczenia w czymś, ulegać kuszącemu działaniu kogoś lub czegoś’ pol. lgnąć, ciągnąć itp. do kogoś, do czegoś jak mucha do miodu – indon. ada gula, ada semut (dosł. jest cukier, są mrówki) albo di mana bunga yang kembang, di situ kumbang yang banyak (dosł. gdzie dużo rozwiniętych kwiatów, tam dużo trzmieli); seperti kumbang dengan bunga (dosł. jak trzmiel z kwiatem).

19 zob. polski antonimiczny związek wyrazowy z nazwą zwierzęcia spać jak suseł ‘spać bardzo mocno’. Nośnikami identycznego znaczenia są ponadto inne jednostki frazeologiczne: spać jak kamień, kamieniem, twardo, pot. jak kłoda, jak zabity, jak zarżnięty, przestarz. spać na oba boki, na oba uszy (WSF). 20 jednostki frazeologiczne zaczerpnięte z opracowania: Szerszunowicz 2011. 156 Przemysław Wiatrowski

Znaczenie polskiego połączenia ukształtowało się pod wpływem znajomości zacho- wań owada. Analizowana jednostka językowa odwołuje się „do natręctwa, które cechuje muchy. Owady te pojawiają się mianowicie tam, gdzie ich obecność jest najmniej pożą- dana, tzn. w pokarmie przeznaczonym dla ludzi. Natrętna natura muchy stanowi dla niej samej zagrożenie życia, gdyż wpadnięcie do gorącej lub kleistej substancji kończy się z reguły jej śmiercią” (Szpila 2001: 35). Status ekwiwalentu funkcjonalnego polskiego związku wyrazowego przypisać należy indonezyjskiej konstrukcji ada gula, ada semut, będącej nośnikiem informacji zgodnych z naukowym obrazem mrówki. Chodzi o jej upodobanie do sacharozy, która jest zasadniczym składnikiem cukru (trzcinowego, buraczanego)21. Choć obrazy utrwalone we frazeologizmach polskim i indonezyjskim są odmienne, konstrukcje te zawierają elementy podobne semantycznie, tzn. odsyłające do słodkich substancji. W zestawie odpowiedników funkcjonalnych umieścić również można przysłowie di mana bunga yang kembang, di situ kumbang yang banyak (dosł. gdzie dużo rozwi- niętych kwiatów, tam dużo trzmieli) oraz wyrażenie porównawcze seperti kumbang dengan bunga (dosł. jak trzmiel z kwiatem) wykazujące związek genetyczny z przyto- czonym proverbium. Obie jednostki językowe stanowią zapis spostrzeżeń związanych ze zwyczajami żywieniowymi trzmiela, którego źródłem pokarmu są kwiaty (które zapyla).

7. ‘znaleźć się w sytuacji jeszcze gorszej niż poprzednia’ pol. dostać się, trafić, wpaść itp. z deszczu pod rynnę – indon. keluar mulut harimau, masuk mulut buaya (dosł. wyjść z paszczy tygrysa, wejść w paszczę krokodyla). Wzorca pojęciowego dla polskiego frazeologizmu szukać trzeba w elementarnych ludzkich doznaniach i doświadczeniach. Związek wyrazowy dostać się, trafić, wpaść itp. z deszczu pod rynnę fundowany jest różnicą stopnia szkodliwości zjawisk oznacza- nych bezpośrednio przez komponent deszcz i pośrednio (metonimicznie) przez element rynna. Różnica ta dotyczy niewyrażonej expressis verbis intensywności opadającej (w wypadku deszczu) i spływającej (w wypadku rynny) wody. Lejąca się strumieniami z rynien woda deszczowa naraża znajdującego się w jej pobliżu człowieka na większy niż deszcz dyskomfort. Indonezyjska jednostka frazeologiczna (translat funkcjonalny) przywołuje z kolei stereotypową cechę, którą społeczność obdarza tygrysa (harimau) i krokodyla (buaya). Wymienione zwierzęta traktowane są jako niebezpieczne, stanowią bowiem zagrożenie dla życia człowieka.

8. ‘świadomie narażać się na niebezpieczeństwo’ pol. iść pot. leźć lwu w paszczę – indon. sudah masuk ke dalam mulut harimau (dosł. już wejść w paszczę tygrysa).

21 to przekonanie legło u podstaw innych indonezyjskich jednostek frazeologicznych, np.: laksana semut mati kelaparan di dalam gula (dosł. jak mrówka w cukrze, która zdechła z głodu); mati semut karena gula (dosł. mrówka zdechła z powodu cukru). Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 157

W badanych językach wskazane jednostki frazeologiczne, opisujące pojęcia związane z niebezpieczeństwem, mają w swoim składzie odmienne komponenty fau- niczne. Polski zwrot zawiera rzeczownik lew, którego wartość symboliczna jest – na co zwraca uwagę Joanna Szerszunowicz – wspólna językom europejskim. Omawiany leksem konotuje drapieżność, siłę, bezwzględność (2011: 191)22. Ten sam zestaw cech wypełnia sferę konotacyjną m.in. indonezyjskiego wyrazu harimau (‘tygrys’). Stąd na liście ekwiwalentów funkcjonalnych polskiej jednostki frazeologicznej znalazł się związek sudah masuk ke dalam mulut harimau (dosł. już wejść w paszczę tygrysa), bliski pod względem strukturalnym polskiemu połączeniu. Obie konstrukcje – zbieżne (ale nie identyczne) pod względem obrazowości – zawierają czasownik określający przemieszczanie się (iść, leźć – masuk ‘wchodzić, wejść’). W indonezyjskiej jednostce językowej składnik sudah (‘już’) uwypukla czynność dokonaną. Wspólnym elementem jest ponadto rzeczownik nazywający część ciała zwierzęcia (paszcza – mulut z aktuali- zowanym znaczeniem ‘paszcza’). Dodajmy jeszcze, że obecny w eksplikacji analizowanych związków wyrazowych składnik ‘świadomie’ wynika z charakteru ukazanej we frazeologicznym obrazie czynności – sprzecznej ze zdrowym rozsądkiem. Do polskich faunicznych jednostek frazeologicznych związanych z niebezpieczeń- stwem należą także połączenia iść jak wilkowi w gardziel (SFJP) oraz wejść do jaskini lwa23, których strukturę znaczeniową kształtują wskazane wcześniej konotacje. Odnotowania wymaga derywowany24 od jednostki frazeologicznej sudah masuk ke dalam mulut harimau dwuelementowe wyrażenie mulut harimau, definiowane następująco: ‘bahaya besar; kesulitan besar’ (‘wielkie niebezpieczeństwo, wielkie trudności, komplikacje’). Komponent harimau jest też obecny w połączeniu wyrazowym kandang harimau (dosł. klatka tygrysa), które oznacza ‘tempat yang berbahaya’ (‘miejsce niebezpieczne’). Do wariantów tego wyrażenia zaliczają się związki kandang singa (dosł. klatka lwa) oraz kandang buaya (dosł. klatka krokodyla).

9. ‘pisać brzydko, koślawo, niewyraźnie’ pol. bazgrać, gryzmolić, pisać jak kura pazurem – indon. seperti cakar ayam (dosł. jak pazur kury). Odnotowane związki wyrazowe to kolejny dowód na językową stereotypizację25 niektórych cech rzeczywistości pozajęzykowej, identyczną w dwu odległych językach mimo różnic kulturowych. Polska i indonezyjska społeczność uznała za istotny fakt związany ze śladami, które kura pozostawia na piasku. Postrzega się je jako chaotyczne, nieuporządkowane, nietworzące regularnych kształtów. Obserwacje te przeniesiono na czynność wskazaną wyłącznie w polskim połączeniu wyrazowym (bazgrać, gryzmolić, pisać). Brane tu pod uwagę frazeologizmy – ze względu na obecność komponentów denotujących kurzy pazur – charakteryzuje identyczne obrazowanie. Obie jednostki mają też zbliżoną formę – są to komparacje. Indonezyjska konstrukcja (ekwiwalent

22 podobnie słowo wilk (zob. Szerszunowicz 2011: 191). 23 Frazeologizm zaczerpnięty z opracowania: Szerszunowicz 2011. 24 na temat derywacji frazeologicznej zob. Lewicki 1981. 25 przegląd stanowisk badawczych dotyczących stereotypu przynosi praca: Chlebda 1998. 158 Przemysław Wiatrowski pełny) – w przeciwieństwie do polskiej – jest pozbawiona członu porównywanego (comparandum), interpolowanego jednak podczas każdorazowej deszyfracji połącze- nia na podstawie wiedzy o świecie. Z kolei w obydwu połączeniach nie występuje wyrażona powierzchniowo podstawa porównania. W polskim związku jest ona impli- kowana poprzez negatywnie wartościujące czasowniki bazgrać, gryzmolić nazywające niestaranne pismo. W języku indonezyjskim funkcjonuje również wyrażenie cakar ayam (dosł. pazur kury), które jest derywatem omówionego wcześniej porównania. Słowniki frazeologiczne języka indonezyjskiego podają następującą definicję związkucakar ayam: ‘sangat jelek (tentang tulisan)’ (‘bardzo brzydkie (o piśmie)’). Nośnikiem tego samego znaczenia jest połączenie wyrazowe cakar bebek (dosł. pazur kaczki)26. Na polskim gruncie takie spostrzeżenie odnoszące się do kaczki nie ma frazeologicznej realizacji.

10. ‘bardzo duży’ pol. wielki jak słoń27 – indon. sebesar gajah (dosł. tak duży, jak słoń). W konstrukcjach porównawczych – o czym była już tutaj mowa – bardzo często utrwalone są obserwacje podobieństw między cechami człowieka a elementami przyrody ożywionej lub nieożywionej. Indonezyjski odpowiednik pełny ma niemal iden- tyczną jak polska jednostka językowa strukturę leksykalną28. W obydwu analizowanych konstrukcjach comparatum obrazuje wygląd zewnętrzny obiektu porównywanego, to znaczy jego wielkość. Na podstawie zestawionych porównań można wysnuć wniosek, iż przedstawiciele obu wspólnot komunikacyjnych przypisują słoniowi identyczne stereotypowe cechy. Ujawniają się one również we wtórnym, przenośnym znaczeniu wyrazów słoń ‘człowiek o potężnej budowie ciała, ociężały, otyły, niezgrabnie się poruszający’ (USJP)29 i gajah ‘segala sesuatu yang berukuran besar’30 (‘wszystko, co ma duże rozmiary’). Doszło więc w obydwu badanych językach do kondensacji semantycznej stereotypowego wyobrażenia słonia.

Podsumowanie

Badania porównawcze nad polską i indonezyjską frazeologią przynoszą bez wąt- pienia interesujące spostrzeżenia. Dotyczą one m.in. zasobu frazeologicznego języka indonezyjskiego (w Polsce w zasadzie nieznanego), jego zróżnicowania formalno-funk-

26 indonezyjczycy kaczkę oznaczają wyrazami bebek oraz itik. 27 jednostka frazeologiczna zaczerpnięta z SP. 28 W komparacji sebesar gajah mamy do czynienia z koniunktorem ukrytym, implikowa- nym przez przedrostek se-. 29 słowo kwalifikowane jako potoczne. 30 korzystam z internetowego wydania opracowania leksykograficznego Kamus Besar Ba- hasa Indonesia:www.kbbi.web.id [dostęp: 27.01.2015]. Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 159 cjonalnego (zob. Wiatrowski w druku a). Z drugiej strony, zestawienie jednostek frazeologicznych funkcjonujących w odmiennych genetycznie i typologicznie systemach językowych, wyrosłych na podłożu różnych, odizolowanych kultur, umożliwia dotarcie do zapisanego w nich sposobu myślenia i reagowania na rzeczywistość, utrwalonej hierarchii wartości, odkrycie tradycji i doświadczeń przedstawicieli obu społeczności (zob. Duan et al. 2014: 1297-1298), pozwala więc odpowiedzieć na pytanie, do jakiego stopnia różnojęzykowe obrazy świata pokrywają się (zob. Nagórko 1994: 11). Analiza polskich i indonezyjskich frazeologizmów uwydatniła zarówno podobień- stwa, jak i różnice odnoszące się do utrwalonej w nich wizji świata. Wysoki stopień zbieżności, niekiedy nawet identyczność obserwacji przeprowadzonych przez badane wspólnoty można zauważyć w zakresie zjawisk przyrodniczych, czego najlepszym przykładem są związki wyrazowe ujmujące te same cechy przypisywane kurze (ku- rzemu pazurowi) i słoniowi. Wynika to z faktu, iż obserwacje zwierząt, czynione przez przedstawicieli różnych narodów, prowadziły do podobnych rezultatów. Czasem identyczne bądź zbieżne właściwości wypełniają sferę konotacyjną komponentów denotujących mniej lub bardziej odległe zjawiska rzeczywistości pozajęzykowej. Tak się na przykład dzieje w wypadku wyrazów lew i harimau (‘tygrys’), mucha i semut (‘mrówka’)/kumbang (‘trzmiel’) czy też zając i ayam (‘kura’). Ciekawie przedstawia się sytuacja, jeśli wziąć pod uwagę polskie jednostki frazeologiczne, dla których wzorca pojęciowego szukać trzeba w obcych indonezyjskiej wspólnocie tekstach kultury (takich jak Biblia bądź mitologia grecko-rzymska), i ich indonezyjskie odpowiedniki. Okazuje się, że społeczność Nusantary wykształciła werbalizatory tych samych wiązek sensów (zob. Chlebda 2010: 15) – co, rzecz jasna, wiąże się z pewnym stopniem uniwersalności ludzkich doświadczeń, lecz ujęła je w inne frazeologiczne obrazy. Tożsamość, podobieństwo i odmienność struktury wyobrażeniowej, także para- metrów pragmatycznych, stylowych, gramatycznych polskich i indonezyjskich nie- ciągłych jednostek językowych znalazły odzwierciedlenie w dwóch głównych typach ekwiwalentów, co zbiorczo przedstawia tabela.

p o l s k a j e d n o s t k a indonezyjskie t r a n s l a t y frazeologiczna p e ł n e funkcjonalne

rzucać perły przed wieprze 1. seperti kera mendapat bunga (dosł. jak małpa, która otrzymała kwiat) 2. seperti kera diberi kaca (dosł. jak małpa, której wręczono lustro) 160 Przemysław Wiatrowski

manna z nieba 1. mendapat pisang berkubak (terbuka) (dosł. otrzymać obrany (otwarty) banan) 2. bagai mendapat durian runtuh (dosł. jakby otrzymać durian, który spadł) parszywa, czarna owca kambing hitam (dosł. czarna koza) w objęciach Morfeusza berlayar ke pulau kapuk (dosł. żeglować na wyspę kapoku) spać jak zając (pod miedzą) tidur-tidur ayam (dosł. spać (jak) kura) lgnąć, ciągnąć itp. do 1. ada gula, ada semut kogoś, do czegoś jak (dosł. jest cukier, są mucha do miodu mrówki) 2. di mana bunga yang kembang, di situ kumbang yang banyak (dosł. gdzie dużo rozwiniętych kwiatów, tam dużo trzmieli) 3. seperti kumbang dengan bunga (dosł. jak trzmiel z kwiatem) dostać się, trafić, wpaść itp. keluar mulut harimau, z deszczu pod rynnę masuk mulut buaya (dosł. wyjść z paszczy tygrysa, wejść w paszczę krokodyla) iść, pot. leźć lwu w paszczę sudah masuk ke dalam mulut harimau (dosł. już wejść w paszczę tygrysa) bazgrać, gryzmolić jak seperti cakar ayam kura pazurem (dosł. jak pazur kury) wielki jak słoń sebesar gajah (dosł. tak duży, jak słoń) Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 161

Niewielka jest grupa odpowiedników pełnych. Odwołują się one do identycznego obrazu, ale różnią się (w niedużym stopniu) od polskich połączeń stroną formalną. Dominują liczebnie odpowiedniki funkcjonalne, które charakteryzują się odmiennym – przy czym stopień tej odmienności bywa różny – sposobem obrazowania i na ogół inną strukturą morfologiczno-syntaktyczną. Można jeszcze wskazać na nieprzystawalność stylistyczną indonezyjskich translatów w stosunku do niektórych polskich frazeolo- gizmów biblijnych i mitologicznych kwalifikowanych w opracowaniach leksykograficznych jako książkowe (zob. rzucać perły przed wieprze; w objęciach Morfeusza). Przywołane indonezyjskie ekwiwalenty takiego statusu stylistycznego nie mają.

Wykaz skrótów indon. – indonezyjski pol. – polski CIED – stevens, A.N.; Schmidgall-Tellings, A.E. 2010: A Comprehensive Indonesian-English Dictionary. 2nd ed. Ohio: Ohio University Press. SFJP – skorupka, S. 1967: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1-2. Warszawa: Wiedza Powszechna. SL – linde, S.B. 1807-1814: Słownik języka polskiego 1-6. Warszawa: Drukarnia Księży Pijarów. SP – bańko, M. 2007: Słownik porównań, Warszawa: PWN. SWil – zdanowicz, A. et al. 1861: Słownik języka polskiego… 1-2. Wilno: Maurycy Orgel- brand. USJP – dubisz, S. (red.). 2008: Uniwersalny słownik języka polskiego 1-4. Warszawa: PWN. WSF – kłosińska, A.; Sobol, E.; Stankiewicz, A. (oprac.). 2005: Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Warszawa: PWN.

Bibliografia

Apresjan, J.D. 2000: Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Wyd. 2 popr. i uzup., przeł. Z. Kozłowska, A. Markowski. Wrocław: Ossolineum. Badudu, J.S. 2009a: Kamus Peribahasa. Memahami Arti dan Kiasan Peribahasa, Pepatah, dan Ungkapan. Jakarta: Kompas. Badudu, J.S. 2009b: Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia. Jakarta: Kompas. Bogusławski, A. 1988: Dwujęzyczny słownik ogólny. Projekt instrukcji z komentarzami. W: Saloni, Z. (red.). Studia z polskiej leksykografii współczesnej. Wrocław: Ossolineum, 19-65. Chaer, A. 2002: Kamus Ungkapan Bahasa Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta. Chaer, A. 2007: Leksikologi & Leksikografi Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta. Chaer, A. 2012: Linguistik Umum. Jakarta: Rineka Cipta. Chlebda, W. 1991: Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Opole: Wydaw- nictwo WSP. 162 Przemysław Wiatrowski

Chlebda, W. 1998: Stereotyp jako jedność języka, myślenia i działania. W: Anusiewicz, J.; Bartmiński, J. (red.). Język a kultura 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 31-41. Chlebda, W. 2003: Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Wyd. II uzup. Łask: Oficyna Wydawnicza LEKSEM. Chlebda, W. 2005: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Chlebda, W. 2007: Mały prywatny katalog pilnych zadań frazeologicznych. Problemy Frazeologii Europejskiej 8, 15-31. Chlebda, W. 2009: „Idiomatykon-4”: gdzie jesteśmy, dokąd zmierzamy (i parę zdań o tym, skąd przychodzimy). W: Chlebda, W. (red.). Podręczny idiomatykon polsko-rosyjski 4. Opole: Wy- dawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Chlebda, W. 2010: Nieautomatyczne drogi dochodzenia do reproduktów wielowyrazowych. W: Chleb- da, W. (red.). Na tropach reproduktów. W poszukiwaniu wielowyrazowych jednostek języka. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 15-35. Chlebda, W. 2011: Ekwiwalenty i ekwiwalencja: między słownikiem a tekstami. W: Chlebda, W. (red.). Na tropach translatów. W poszukiwaniu odpowiedników przekładowych. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 21-43. Czeszewski, M.; Foremniak, K. 2011: Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeologizmów eponimicznych. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Duan, H.; Cui, W.; Gao, Y. 2014: Cultural Metaphor and Translation Strategies in English and Chinese Animal Idioms. Journal of Language Teaching and Research. Vol. 5, No. 6, 1292-1300. Fernando, Ch. 1996: Idioms and Idiomaticity. New York: Oxford University Press. Forstner, D. 1990: Świat symboliki chrześcijańskiej. Przeł. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński. Warszawa: Pax. Gandasudirdja, M. 1963: 700 Peribahasa Indonesia. Bandung: Toko Buku „Ekonomi”. Godyń, J. 1995: „Od Adama i Ewy zaczynać”. Mały słownik biblizmów języka polskiego. Warszawa: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Spółka Wydawniczo-Księgarska. Jordanskaja, L.; Mielczuk, I. 1988: Konotacja w semantyce lingwistycznej i leksykografii. W:B art- miński, J. (red.). Konotacja. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 9-34. Kopaliński, W. 2003: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm. Koziara, S. 2001: Frazeologia biblijna w języku polskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe AP. Krauss, H. 2001: Skrzydlate słowa biblijne. Słownik zwrotów biblijnych. Przekł. i oprac. P. Pachciarek. Warszawa: Pax. Kridalaksana, H. 1982: Kamus Linguistik. Jakarta: Gramedia. Léon-Dufour, X., 1981: Słownik Nowego Testamentu. Przeł. i oprac. K. Romaniuk. Poznań: Księ- garnia św. Wojciecha. Lewicki, A.M. 1981: Derywacja frazeologiczna – najwyższy współcześnie stopień abstrakcji w po- znaniu zasobu frazeologicznego. W: Bartmiński, J. (red.). Pojęcie derywacji w lingwistyce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 71-89. Lurker, M. 1989: Słownik obrazów i symboli biblijnych. Przeł. K. Romaniuk. Poznań: Pallotinum. Młynarczyk, E. 2013: „Nie święci garnki lepią”. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP. Moon, R. 1998: Fixed Expressions and Idioms in English. A Corpus-Based Approach. New York: Oxford University Press. Nagórko, A. 1994. Z problemów etnolingwistyki – jak porównywać języki i kultury? Poradnik Językowy 4, 4-14. Nowakowska, A. 2005: Świat roślin w polskiej frazeologii. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Jeszcze o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych 163

Pajdzińska, A. 1988: Udział konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów. W: Bartmiński, J. (red.). Konotacja. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 67-82. Pamuntjak, K.St.; Iskandar, N.St.; Madjoindo, A.Dt. 2004: Peribahasa. Jakarta: Balai Pustaka. Pateda, M. 2010: Semantik Leksikal. Edisi kedua. Jakarta: Rineka Cipta. Prasetyo, A. 2010: Super Lengkap Peribahasa Indonesia Plus Update EYD Terbaru. Yogyakarta: Cakrawala. Puda-Blokesz, M. 2008: Mitologizmy frazeologiczne w wybranych źródłach leksykograficznych. Język Polski 4-5, 329-340. Puda-Blokesz, M. 2010: Frazeologizmy pochodzenia mitologicznego w języku polskim (zasób, stan i perspektywy opisu). W: Bąba, S.; Skibski, K.; Szczyszek, M. (red.). Perspektywy współcze- snej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia ogólne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 121-141. Rodziewicz, B. 2007: Frazemy komparatywne z komponentem zoonimicznym w języku polskim, rosyjskim i niemieckim. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Suprapto. 2007: Kamus Peribahasa Bahasa Indonesia. Bandung: Mandar Maju. Suwandi, S. 2008: Semantik. Pengantar Kajian Makna. Yogyakarta: Media Perkasa. Szerszunowicz, J. 2011: Obraz człowieka w polskich, angielskich i włoskich leksykalnych i frazeologicznych jednostkach faunicznych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. Szpila, G. 2001: Opis konotacyjny leksemów w analizie kontrastywnej frazeologizmów. Poradnik Językowy 6, 31-42. Tokarski, R. 2004: Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Wiatrowski, P. W druku a: Realia Nusantary w świetle indonezyjskiej frazeologii. Wiatrowski, P. W druku b: „Wilk w owczej skórze”, czyli „serigala berbulu domba”. Uwagi o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych. Zaręba, L.; Szpila, G. 2007: Problemy frazeologii konfrontatywnej w perspektywie leksykograficznej na przykładzie języka francuskiego. Problemy Frazeologii Europejskiej 8, 33-44.

Strony internetowe www.alkitab.sabda.org www.biblia.deon.pl www.kbbi.web.id 164

Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny, P. Nowak (red./eds.) 9/2014: 164–166

Recenzje / reviews

Gł a z , A., Da n a h e r , D., & Ło z o w s k i , P. (Ed s ). 2013: The Linguistic Worldview: Eth- nolinguistics, Cognition, and Culture. London: Versita. 492 p. [eBook version: De Gruyter Open. Retrieved from: http://www.degruyter.com/view/product/246955]

The relationship between language and culture has long been discussed. The idea that particular languages have their own specific pictures or views of the world has its roots in antiquity. However, it was not until the 19th century that the notion of Weltan- sicht (world-view or view of the world) came into being in the works of Wilhelm von Humboldt. Later on the question of specificity of languages was addressed by German and American linguists (Weisgerber, and Sapir and Whorf respectively). This debate inspired the Polish Ethnolinguistic School of Lublin (ESL) with Jerzy Bartmiński as its most prominent figure. The volume presented here is an edited collection of articles pertaining to the worldview in its ESL variant. The origins of most of the papers are in the 2011 conference held in Lublin, Poland: “The linguistic worldview or linguistic views of worlds?” The volume’s chapters have been inspired by the ESL approach, are related to it or criti- cally assess the tenets of the theory and the methodology applied. There are 24 papers divided into five parts with the first paper by Wojciech Chlebda serving as a bridge between the introduction and Part I. The introduction to the volume written by the editors is not only an overview of the contents; it also concisely presents a history of the worldview notion along with its understanding in the ESL as well as the controversies surrounding the linguistic worldview (LWV) theory. Chapter 1 is Wojciech Chlebda’s “Can Polish Ethnolinguistics Become a Philologi- cal Keystone of the Humanities?”, in which the author assesses the role and position of the ESL in the Polish humanities. After an overview of the history of ethnolinguistics in Poland, its roots and inspirations, Chlebda describes the basic assumptions of the ESL in connection with other disciplines, suggesting that it may be a uniting field of study. Part I, “The Linguistic Worldview and the Poetic Text”, includes five chapters: “The Linguistic Worldview and Literature by Anna Pajdzińska, “The Linguistic Worldview and Conceptual Disintegration: Wisława Szymborska’s Poem Identyfikacja and its English Translation by Clare Cavanagh” by Agnieszka Gicala, “What Words Recenzje / reviews 165

Tell Us: Phenomenology, Cognitive Ethnolinguistics, and Poetry” by Irena Vaňková, “Ethnolinguistics and Literature: the Meaning of Svědomí ‘Conscience’ in the Writ- ings of Václav Havel” by David S. Danaher and “Cognitive Play in Daniil Kharms’ ‘Blue Notebook №10’” by José Vergara. The papers all focus on literary material for analysis. However, the reader might find one chapter particularly useful: Pajdzińska examines the historical development of the LWV idea before moving further to the analyses proper. Gicala employs Gilles Fauconnier’s theory of Mental Spaces in her analysis, while Vaňková discusses the role of phenomenology for the ESL. Part II, “The Cognitive Definition”, contains the chapters: “Polish Zwierzęta ‘Animals’ and Jabłka ‘Apples’: an Ethnosemantic Inquiry” by Anna Wierzbicka, “The Cognitive Definition as aT ext of Culture” by Jerzy Bartmiński, “The Cognitive Defini- tion of Iron (Żelazo) in Polish Folk Tradition” by Katarzyna Prorok and Adam Głaz, “Stereotypes and Values in the Linguistic Worldview” by Stanisława Niebrzegowska- Bartmińska and “The Linguistic and Cultural View of Saint Agatha in Polish Folk Tra- dition” by Agata Bielak. All five chapters revolve around the key concept of theESL , namely the cognitive definition. The first chapter is an exemplification of the theory of the Natural Semantic Metalanguage, which – although independent – is a theory compatible with the LWV theory of Bartmiński. More importantly, the work of Wierz- bicka has inspired some elements of the ESL approach and therefore the inclusion of this particular paper in the volume seems not only “justifiable”, as the editors write on p. 16, but also essential for the understanding of the differences and similarities of the two theories. What follows is chapter by Bartmiński himself – a valuable explication of the assumptions of the cognitive definition and a proposal for interpreting it as a text of culture. It is important that Bartmiński modifies his theory to keep abreast with the latest developments in the field.A nother explication is the chapter by Niebrzegowska- Bartmińska, who reviews the relationship between stereotypes and values in the cognitive definition.T he remaining chapters fully exemplify the principles laid out by Bartmiński in his many previous works. The analysis of Prorok and Głaz is preceded by an extensive theoretical discussion, while the analysis conducted by Bielak makes more use of co-linguistic data. Part III, “The System and Beyond”, contains five papers: “Linguistic Categories in Onomasiological Perspective. The Category of Quantity in Contemporary Polish” by Marta Nowosad-Bakalarczyk, “The Polish Linguistic View of Oral and Written Text” by Dorota Piekarczyk, “’Who is Doing the Thinking?’ The Concept of the THINK- ING SUBJECT in Polish” by Dorota Filar, “The Concept of NIEWOLNIK ‘Slave’ in Polish: an Ethnolinguistic Panchronic Reconnaissance” by Aneta Wysocka and “The Linguistic View of Patriotism in Selected Polish Political Commentaries” by Małgorzata Brzozowska. All five contributions are analyses of specific grammatical or semantic categories but make use of different data: system data, texts and questionnaires. The chapters are fine examples of the cognitive approach to linguistic material. Part IV, “Problems and Questions”, seems to be the most crucial part of the volume. Like previous sections, it includes five chapters: “A linguistic Picture, Image, or View of ‘Polish Cognitive Studies’” by Elżbieta Tabakowska, “Reflections Upon 166 Recenzje / reviews

Bartmiński’s Ethnolinguistic Approach to Language and Culture” by James W. Under- hill, ‘Language Vis-à-vis Culture in Jerzy Bartmiński’s Cognitive Ethnolinguistics” by Przemysław Łozowski, “Viewpoint and Cognitive Distance” by Adam Głaz and finally “Jerzy Bartmiński’s Linguistic Worldview Meets the Western Cognitive Tradition: the Semantics of Polish and English Plant Names” by Agnieszka Mierzwińska-Hajnos. Tabakowska compares the ESL principles (both theoretical and methodological) to those of American and European Cognitive Linguistics. She also discusses the term linguistic worldview and its alternatives. A similar comparison is also made in the paper of Mierzwińska-Hajnos, albeit in a much more practical way. Underhill identifies both the strengths and the weaknesses of the ESL approach. Łozowski brings up an important problem of how culture and language are related in Bartmiński’s work. An important contribution to the paradigm comes from Głaz, who proposes introducing a more clear- cut parameter of cognitive distance to Bartmiński’s description of SEEING. Part V, “Extensions and Inspirations”, which is the closing part of the book, unlike the preceding sections contains only three chapters: “Evidentiality and the Epistemic Use of the Icelandic Verbs Sjá and Heyra. A Cultural Linguistic View” by Enrique Bernárdez, “Self-Presentation of the Speaking Subject. Selected Interviews with ExChancellors of the Marie Curie-Skłodowska University in Lublin” by Anna Niderla and “Linguistic Views of Enslavement in Biographical Narratives of Poles in Kazakhstan” by Wiktoria Kudela-Świątek. All three studies were inspired, although to different extents, by the ESL. They are complementary exemplifications of cognitive research. The volume is a well-written collection of papers on various aspects of the linguistic worldview giving a wide range of examples of research conducted both in the ESL framework and in similar yet independent manners showing that Bartmiński’s programme may influence independent studies from outside the circle of the ESL supporters. It clearly demonstrates that ESL, in theory and practice, is a well-developed alternative to Western cognitive linguistics but at the same time offers a complementary approach. The book proves a valuable resource not only for scholars who would like to keep abreast with the contemporary advances in cognitive research but also for students of linguistics who would like to deepen their understanding of ESL achievements. Parts II and IV discuss in detail the crucial ideas of the linguistic worldview giving insight into the theory from various perspectives. Part IV is especially worthwhile for those struggling to find their way in a vast area of cognitive linguistics showing similarities and discrepancies between various schools as well as identifying the strong and weak points of the ESL approach. Parts I and III give ample opportunity to see the ESL “in action”. Part V offers interesting examples of compatible research, indicating possible ways and extensions of further research on worldview. The book is available in the open access programme of De Gruyter. It has been written completely in English on a wide range of topics. Thanks to this, it can be hoped that the volume’s outreach will greatly enhance Western scholars’ familiarity with the ESL cognitive programme.

Id a St r i a 167

Kronika / cHronicle

Third Interlinguistics Symposium

The Third Interlinguistics Symposium organised by the Interlinguistic Studies of Adam Mickiewicz University (Poznań) took place September 25-26, 2014 in the Institute of Linguistics (Faculty of Modern Languages and Literatures), with the main theme Problems of International Communication and their Solutions. The symposium was opened by Professor Marek Nawrocki, pro-rector of AMU. Paweł Nowakowski, vice-director of the Institute of Linguistics and Kajetan Pyrzyński, honorary consul of Peru also spoke. In a time of globalization, international and intercultural communication is an everyday necessity. Therefore the symposium concentrated on topics such as What are scenarios for effective communication which also guarantee equality between partners? What are the costs and investments needed to achieve this? How can people preserve and pass on their national cultural values and identity in a multicultural world? How can planned languages contribute to international communication? How does Esperanto bridge cultures? There were 4 plenary and 34 regular papers in two sections in the three official languages: Esperanto, Polish and English. More than 60% of the participants (about 70 people) were from outside Poland. The first day began with two plenary lectures.T he presentation by Sabine Fiedler (English Dept. of Leipzig University) discussed tendencies in the literature on solutions to problems of international communication. The plenary presentation of István Ertl (European Court of Auditors, Luxembourg) discussed applications and misapplications in the language policy of the EU. Six sections in two simultaneous blocks were organized: Language Policy 1-2 (both in Polish), English as an International Language, and Artificial Languages, Logicality and Esperanto, as well as Esperanto Literature (chiefly in Esperanto). The sections devoted to language policy featured papers on current issues in Ukraine (Karolina Pszczoła on the independence of the Ukrainian language and its political and social relations to Russian and Surzhyk), national identity in Latvia (Tatjana Navicka on its transmission according to the Sustainable Development Strategy of Latvia), the language situation in former Yugoslav states (Magdalena Baer on socio-political problems related to Croatian), and the policy of Polish diplomacy in the UK from the point of view of rhetoric (Magdalena Biegaj). In the section touching upon the problem of planned languages, Bradius V. Maurus III demonstrated that Sanskrit can be treated as an experiment in language planning 168 Kronika / cHronicle that took place thousands of years ago, and argued that the language had found its own means for flexibility even though it was strictly controlled.S zabolcs Szilva presented several approaches to classification of planned languages from diverse points of view and finallyS zymon Pawlas talked about auxiliary logographic scripts as Bliss Symbolics presenting, in Polish, several examples based on different assumptions. In the section “Logicality and Esperanto” there were papers cocnerning the philosophical implications of the logicality of languages (Ivan Colling), criticisms against Esperanto (15 examples and counterarguments presented by Krunoslav Puškar), and a proposal for a research project dealing with the linguistic worldview of Esperanto (Ida Stria). The first day concluded with two simultaneous sections on particular languages. The section on English as an international language featured two presentations. Patrycja Obara pointed out that English as a language of science, business and new technologies brought not only advantages but also certain dangers. Michael Farris spoke about the industry of English and its marketing as a “neutral” language as well as the problems caused by competing native and non-native language norms. In the sections about Esperanto literature Tomasz Chmielik talked about Edmond Privat, a great figure of theE speranto movement; Anja Stecay compared mystery stories in Esperanto and in ethnic languages, while Fernando Pita carried out an analysis between Esperanto and Brazilian prose in the years 1950-1980, both speakers arguing a high degree of similarities between Esperanto and ethnic language literature.. The second day of the symposium was also comprised of two plenary talks and six sections in two blocks. The questions of whether Esperanto can be analyzed according to the criteria used for natural languages was discussed in the plenary presentations of Nicolau Dols Salas (University of the Balearic Islands) and Ilona Koutny (AMU). The sections were: Grammar of Esperanto, Intercultural Communication, Teaching Esperanto, International Relations (all in Esperanto), Language Policy 3 (one paper in Polish, two in English) and Translation (in Polish). The section on grammatical aspects of Esperanto contained two presentations. Sabine Fiedler spoke about Esperanto frequency dictionaries and Marc Bavant about resultative verb forms and their counterparts in ethnic languages. The section on translation analyzed the problems of cultural transmission in translation. Eliza Karmińska discussing language policy in translating children’s literature into Polish presented among other factors, the risks arising from indirect translation, that is translation made without consulting the source literature and cultural patterns. Tadeusz Szczerbowski analyzed the translations of Gogol’s “The Inspector General” into Polish and Esperanto, explaining the choices of the translators (Zamenhof and Tuwim) and noting that Espe- ranto dictionaries do not record all the words used by Zamenhof. Finally, Katarzyna Jopkiewicz presented a draft of her doctoral dissertation on the cultural and social conditions of the style of scientific and technical texts. Intercultural communication in Esperanto was a subject in the papers of the following two sections, which treated the abilities in the international community: Jukka Pietiläinen on possible types of linguistic communication between Europeans of different linguistic backgrounds and Kristin Tytgat on problems of intercultural com- Kronika / cHronicle 169 munication in Esperanto, and between schools in different countries: Zsófia Kóródy on the intercultural role of Esperanto in international school exchange programs and Paulo Nascentes on Esperanto in Brazilian schools as a means to increase students’ comprehension of linguistic aspects of Portuguese and to further their progress in speaking ability. Bernhard Tuider’s paper was concerned with the Esperanto and interlinguistic collection in the Austrian National Library and its possible role in studies of the problems of international linguistic communication. Katalin Kováts presented her quadrilingual family with Esperanto being one of the languages used and drew attention to the problems which a multilingual child can encounter in schools and other institutions. The section Language Policy 3 featured three papers on very different languages. Piotr Nowak reported on linguistic aspects of Polish science policy and some of its consequences, i.e. the problem of publishing locally or globally in languages other than Polish. Michał Kozicki presented language situation in multilingual and multinational Ethiopia focusing on inconsistent and flawed policies concerning five major languages of the country. Finally, Kinga Uszko talked about Wales and its struggle to preserve the language of the population not only on a local but also national level. The day concluded with the already mentioned section Teaching Esperanto and with International Relations containing three talks. André Staes speculated about the future of Esperanto in the context of international organizations and the role of English as a global language. International organizations such as UN and the Universal Espe- ranto Association were further described and compared by Zbigniew Galor as a point of departure for an analysis of problems of international communication between such organizations. The paper of Mireille Grosjean touched upon diglossia in Africa and in Switzerland. All participants received enthusiastic comments and questions. The fruitful discussions resulted in several articles, some of which now appear in our journal. The full program, summaries and two short interviews (with prof. Sabine Fiedler and Nicolau Dols Salas) can be found on the website of the Interlinguistic Studies of Adam Mickie- wicz University (http://www.staff.amu.edu.pl/~interl/interlingvistiko/simpozio2014en. html). The symposium was preceded by the first session of students ofP ostgraduate Inter- linguistic Studies launched for the sixth time since 1998 in the Institute of Linguistics. Twenty-six students from 14 countries (7 from Brazil, 3 each from Spain and Poland, 2 each from Slovakia and Sweden and one each from Russia, Croatia, Iran, the Czech Republic, Hungary, the Netherlands, Belgium, France and the United Kingdom) began their three year course of studies.

Id a St r i a & Il o n a Ko u t n y 170 Kronika / cHronicle

Relacja z konferencji interlingwistycznej „GIL‑Jahrestagung 2014”

W dniach 21-23 listopada 2014 r. w Berlinie odbywała się 24 coroczna konferencja niemieckiej Gesellschaft für Interlinguistik e.V. (Stowarzyszenie Interlingwistyczne, GIL) pod tytułem „Die Plansprachenbewegung rund um den Ersten Weltkrieg” (Ruch na rzecz języków sztucznych w czasie I wojny światowej). Uczestniczyło w niej ok. 35 osób, w większości członkowie GIL. Krótko o GIL: Historię pierwszych dwudziestu lat GIL, organizacji unikalnej w skali światowej, można znaleźć w artykule długoletniego przewodniczącego stowarzyszenia, Detleva Blankego1. Jako najważniejsze zmiany następnych czterech lat można wyliczyć nowy zarząd i uaktualnioną stronę internetową. Od 2011 r. przewod- niczącą GIL jest anglistka prof. Sabine Fiedler z uniwersytetu w Lipsku, skarbnikiem i do 2014 r. zastępcą przewodniczącej jest matematyk i lingwista dr hab. Rudolf-Josef Fischer z uniwersytetu w Münster. Dalsi członkowie zarządu to slawista dr hab. Cornelia Mannewitz (uniwersytet w Greifswald), germanista prof. Velimir Piškorec (uniwersytet w Zagrzebiu) i dr Cyril Brosch (uniwersytet w Lipsku) – od 2014 zastępca przewodniczącej. Nowa strona internetowa www.interlinguistik-gil.de/wb/ jest nie tylko bardziej nowoczesna niż poprzednia, lecz także zawiera o wiele więcej treści, przede wszystkim wszystkie materiały konferencyjne (dotąd 22 tomy) i nowsze numery biu- letynu bibliograficznego Interlinguistische Informationen pod redakcją D. Blankego. Niektóre wykłady są również dostępne jako filmy na platformie youtube. Tradycyjnie w wykładach konferencji podejmowany jest się nie tylko temat główny, lecz także inne zagadnienia szeroko rozumianej interlingwistyki – dyscypliny poświę- conej wszelakim kontaktom językowym, uwzględniającej specjalnie języki sztuczne (lub trafniej „planowe”). Zrealizowany program 24 konferencji obejmował następujące wykłady: Dr James McElvenny (Sydney) w wystąpieniu zatytułowanym „Plansprachen zur Rettung des Deutschtums” referował argumentację niemieckich autorów z lat 1913- 1916, którzy projektami uproszczonych niemszczyzn (z których najbardziej znane jest Wede Adalberta Baumanna) chcieli wzmocnić pozycję języka niemieckiego w świecie jako języka hegemonialnego. Dr Cyril Brosch (Lipsk) w wystąpieniu pt. „Ideologische Auseinandersetzungen um Esperanto im Ersten Weltkrieg” przedstawił trudną sytuację przede wszystkim niemieckich esperantystów podczas I wojny światowej, wahających się między ostentacyjnym pokazem patriotyzmu, a międzynarodową ideą esperantyzmu. Ukazał także postawę środowisk spoza ruchu na rzecz języków planowych odnośnie esperanto.

1 zob. Blanke, Detlev. 2011. 20 Jahre „Gesellschaft für Interlinguistik e.V“ (GIL). In Sabine Fiedler (wyd.): Spracherfindung und ihre Ziele. Beiträge der 20. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 26.-28. November 2010, in Berlin. Berlin 2011: Gesellschaft für Interlinguistik e.V. (Interlinguistische Informationen, Beiheft 18), 115–149 (w internecie: http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/18/heft18-blanke.pdf). Kronika / cHronicle 171

Fritz Wollenberg (Berlin) w referacie „»La Rondiranto« – eine handgeschriebene illustrierte Esperanto-Zeitschrift von Berliner Arbeiteresperantisten spiegelt Meinun- gen zu Krieg und Frieden” prezentował odnaleziony przypadkiem odręczny biuletyn z okresu I wojny światowej, w którym esperantyści-robotnicy krytycznie oceniali wojnę i współpracę z esperantystami „burżuazyjnymi”. Dr hab. Cornelia Mannewitz (Greifswald) w wystąpieniu „Plansprachen und die heutige Friedensbewegung” porównała żywą współpracę esperantystów z ruchem na rzecz pokoju sprzed stu lat z dzisiejszym całkowitym brakiem jakichkolwiek kontak- tów między nimi. Dr hab. Detlev Blanke (Berlin) w wykładzie „Stenographie für Plansprachen” wyliczył systemy, czasopisma i stowarzyszenia stenograficzne nie tylko dla esperanta, lecz także dla innych języków planowych, dokumentując spowodowany postępująca komputeryzacją spadek takich aktywności w ubiegłych dziesięcioleciach. Mgr Bernhard Tuider (Wiedeń) w referacie „Die Sammlung für Plansprachen und das Esperantomuseum in Wien” przedstawił zbiory Austriackiej Biblioteki Narodowej traktujące o językach planowych i możliwości korzystania z nich. Pokazał także książki i inne artefakty z okresu I wojny światowej. Bernhard Pabst (Berlin) w „Esperanto-Lexikografie seit 2000” pokazując wiele nowych i obszernych słowników esperanckich z ostatnich lat, krytycznie ocieniał niską jakość niektórych z nich, wskazując jednocześnie na problemy z opisem bibliograficz- nym słowników elektronicznych. Prof. Wim Jansen (Amsterdam) w „Was ist und wozu brauchen wir eine Refe- renzgrammatik des Esperanto?”, przedstawiwszy standardowe struktury gramatyki referencyjnej, na przykładzie słowotwórstwa omówił niektóre problemy naukowego opisywania esperanta. Cyril Brosch w „Algari: Vorstellung einer Fantasy-Sprache” opisał cechy języka sztucznego stworzonego dla projektu literackiego. Mgr Kristin Tytgat (Bruksela) w „Eine Sprache, viele Kulturen: Interkulturelle Kommunikation auf Esperanto” referowała główne zagadnienia komunikacji między- kulturowej na przykładzie esperanta. Dr Michele Gazzola (Berlin) w „Sprachengerechtigkeit, Multilingualismus und Sprachenpolitik in der EU” na podstawie zróżnicowanych danych o znajomości ję- zyków obcych wśród populacji Unii Europejskiej wyliczył, że wprowadzenie języka angielskiego lub kilku większych języków jako jedynych języków oficjalnych Unii doprowadziłoby do językowego wykluczenia ludzi – przede wszystkim znacznego odsetka środowisk i tak zmagających się ze społecznym i ekonomicznym wyklu- czeniem. Prof. Sabine Fiedler (Lipsk), Cyril Brosch i prof. Bengt-Arne Wickström (Berlin/ Budapest) w ramach wspólnego wykładu „Lingua franca und gleichberechtigte spra- chliche Kommunikation. Vorstellung des EU-geförderten Projektes »Mobility and Inclusion in Multilingual Europe«” przedstawili nowy projekt finansowany przez Unię Europejską, badający m.in. problemy językowe, wśród nich sprawiedliwość językową i języki wehikularne. 172 Kronika / cHronicle

Podczas konferencji odbył się także panel dyskusyjny poświęcony pozycji i przyszło- ści interlingwistyki i esperantologii na uniwersytetach. W jego trakcie ukazane zostały problemy z trwałym zakotwiczeniem tych kierunków nauczania w ramach systemu bolońskiego. Miało ponad to miejsce zebranie stowarzyszenia oraz dyskusja kończąca konferencję. Nie ustalono jeszcze tematu przyszłej konferencji, która ma się odbyć w tym samym miejscu w dniach 13-15 listopada 2015 r.

Cy r i l Br o s c h 173

RESUMOJ en esperanto

László MARÁCZ: Pri normoj kaj lingvistikaj kategorioj en la regado pri lingva diverseco

Dank’al tutmondiĝo aperas pli da lingvoj en multlingvaj urbaj terenoj. Interpre- tantoj priskribis tiun situacion kiel super-, mega- aŭ kompleksa diverseco. Ĉefaj soci- lingvistoj argumentis ke lingvoj ne havas fiksajn limojn kaj ili estas “fluidaj” reale.L a rezulto de parolproduktado kaj lingvouzado estas nuntempe nomata kiel lingvumado (“languaging”). La termino montras ke lingvoj estas prefere fontoj kaj ne fiksaj iloj por komunikado. En tiu ĉi artikolo mi argumentos, ke la teorio al kiu mi referencos kiel teorio pri superdiverseco/lingvumado kovras multlingvajn datumojn nur en la senco de fonto, se la fenomeno de multlingva lingva pejzaĝo estas esplorata pli detale. Evidentiĝas, ke strukturoj kiuj aspektas kiel lingvumado – el lingvistika vidpunkto signifas la bone konatajn kazojn de kodŝanĝado (aŭ -miksado) kun apartaj lingvoj kaj unu dominanta lingvo, kaj kun klara mesaĝo por la parolantoj de la “subiĝanta” lingvo. Tiel mi konklu- dos ke lingvaj datumoj en multlingvaj urbaj terenoj ne nepre estas aranĝitaj kiel fontoj, sed prefere kiel diglosio, triglosio ktp. en senco de diglosio de Fishman. Tio implikas ke eĉ en la kazoj de lingvumado ne indas uzi lingvokonceptojn aliajn ol la rekoneblaj lingvoj kiuj estas karakterizataj per prototipa gramatika kaj leksika baza kerno. Tiel lingvoj tiusence ne estas kodŝanĝaj variantoj, kiel “English as a Lingua Franca” aplikata en strategioj de transnacia komunikado, kvankam la rezultoj de transnacia komunikado povas esti ankaŭ la kodŝanĝa varianto de la angla. Mi tamen konsentas kun la proponantoj de la teorio pri superdiverseco/lingvumado ke estas tre grave studi ĉiuspecajn disvastiĝojn de multlingvismo en la kunteksto de kompleksa lingva diverseco. Tio malkaŝas ne nur la lingvajn strukturojn kaj regulojn kiujn mi difinos kiel lingvistikajn kategoriojn akorde kun laC homsky-a gramatiko, sed mi ebligos enrigardon en la rapide ŝanĝiĝantajn semantikajn kaj mondkonceptajn nociojn dankeblajn al la tutmondiĝo. La kodŝanĝaj variantoj aperantaj en multlingvaj kompleksaj terenoj ne estas konvenaj por regado pri lingva diverseco kiu inkludas instituciojn. Institucioj laŭ difino estas la rezultoj de normbazitaj regaj strategioj kaj aplikas normbazitajn unuojn, kiel lingvojn kiuj rekoneblas kaj ebligas enkuntekstan, rafinitan lingvouzon.T io eliminas tre individuan, spontanean lingvoproduktadon kiel la lingvumada fenomeno.

Michael FARRIS: La psikologia ekonomio de la industrio de la angla lingvo

Kvankam ne ekzistas objektiva bezono de la angla kiel internacia lingvo, ekzistas ja granda, subjektiva bezono, ke la angla ludu tiun rolon. Fakte, por multaj homoj scio de 174 Resumoj en esperanto la angla estas parto de internacia aŭ moderna identeco. Tiurigarde la angla iĝis konsuma produkto pli malpli kiel Coca Cola kaj smartfonoj. Parto de la genio de ĝia merkatiko estas precize tio, ke la plejmulto de tiuj kiuj pagas por ĝi, ne rekonas, ke temas pri produkto. Aldone, ekzistas kelkaj specifaj kondiĉoj ĉirkaŭ la angla havantaj influon sur ĝian funkciadon kaj merkatikon. La plej grava de tiuj ekstas la fakto, ke la diversaj variantoj de la angla ne perdis sian funkcion kiel medio de nacia identeco. Tio kreas kontraŭdiron en la internacia uzo de la angla: ju pli bone ĝi funkcias kiel etna lingvo des malpli bona ĝi funkcias kiel interlingvo kaj inverse. Ĝis nun oni ne trovis solvon pri tiu kontraŭdiro kaj ĝi kontribuas al la karakteriza ekonomio de la angla industrio, en kiu la lernado de la angla estas privata varo, al kiu nepagantoj ne havas aliron.

Tatjana Navicka: Problemo de formado kaj evoluigo de socia indenteco de la latviaj loĝantoj surbaze de la longtempa Strategio de la Daŭrigebla Evoluigo de Latvio ĝis la jaro 2030

En mia artikolo mi analizos la modelon de formado kaj la evoluigdirekton de socia (nacia kaj etna) indenteco en la plurnacia socio de Latvio, kiu videblas el la longtempa Strategio de la Daŭrigebla Evoluigo de Latvio ĝis la jaro 2030. Ambaŭ strategioj estis kreitaj kiel respondoj al la defio de tutmondiĝo. En 2007 komenciĝis la laboro pri ĝi kun analizo de tutmondaj evolutendencoj kaj pri la influo de tutmondiĝo al la evoluo de la lando. La ekspertan grupon por kunmeti la strategion ekgvidis prof. Roberts Ķīlis, kaj la respondeca institucio por la ellaboro de la projekto Latvio 2030 iĝis la Ministerio pri Regiona Evoluigo kaj Aferoj Municipaj (Reģionālās attīstības un pašvaldību lietu ministrija). La unuan fojon partoprenis en la planado de evoluigo de la ŝtato kadre de la menciita strategio same sciencistoj kaj ekspertoj kiel homoj el diversaj aĝ- kaj socigrupoj el la tuta Latvio. Substrekendas, ke la unuan fojon partorprenis aktive ankaŭ junuloj en la ellaboro de strategio, la ellaboron de la strategio taksis grupo de sendependaj ekspertoj el Svislan- do, Usono, Belgio, Granda Britio kaj Nov-Zelando (peer review). La bazaj demandoj de la strategio estis prezentataj en oktobro 2008 dum la nacia forumo „Atspēriens. Latvija 2030”. En la diskutoj de ekspertoj partoprenis 800 personoj, la konkluduj de la diskutoj estis konsiderataj en la unua redakto de la strategio, pri kiu okazis socia diskuto en 2009. La Strategion de Longtempa Evoluigo de Latvio kiel ĉefan dokumenton de longtempa planado de evoluigo konfirmis la Parlamento de la Latva Respubliko.

Sabine FIEDLER: Scienca komunikado en lingvafrankao

La angla disvastiĝis en la tuta mondo kaj fariĝis ankaŭ la domina lingvo en internacia scienca komunikado. La nombro de la denaskaj uzantoj de tiu lingvo estas pli granda ol tiu de la denaskuloj. La lingvo, kiel kelkaj diras, estas uzata sen rilato al sia kultura fono kaj fariĝis neŭtrala rimedo. La artikolo kontestas tiun opinion. Ĝi donas Resumoj en esperanto 175 superrigardon pri esploroj rilate al kulturdependaj diferencoj en scienca skribado. Pro la rilatoj inter lingvo kaj kulturo, inter komunikado kaj kognado la lingvo, per kiu scienca esploro estas farata, havas kulturan influon al tiu esploro.L a tutmonda redukto al la angla kiel la sola lingvo kun internacia valideco en scienca komunikado povas konduki al domino de angla-usona maniero de esploro kaj al perdo de lingva kaj kultura diversecoj. Aldone, la konservado de sciencaj lingvovariantoj krom la angla necesas por popularigi esplorrezultojn en naciaj lingvoj.

Bradius V. MAURUS III: La sperto pri la sanskrita lingvo kaj lingvoplanado

Planitaj helplingvoj havas relative mallongan historion. Foje tio povas konduki al la ekesto de duboj pri ilia longtempa vivebleco. Tiaj relative sukcesaj lingvoj en tiu ĉi kategorio kiel Volapuko (katastrofe) kaj Esperanto (al ege malpli serioza grado) havis iujn problemojn rilate al la plana procezo. Estus, do, utile havi ekzemplon de pli longtempa planlingvo por certiĝi pri tio, ĉu lingvoj subigitaj al neŝanĝeblaj reguloj aŭ efika daŭra reguligado povas daŭri kaj resti taŭgaj kaj preferataj iloj por komunikado. Fakte, minimume unu tia lingvo ekzistas, t.e. la sanskrito. Kvankam sanskrito origine estis natura, neplanita lingvo, tre detala kodigado ĉ. 300 a.K. ĝenerale akceptiĝis kiel norma, kaj la neŝanĝiĝantaj reguloj kiujn ĝi provizis trandoniĝis ĝis nuntempo per rigora edukprocezo kiel klasika sanskrito. La ekzemplo montras ke planita lingvo kun neŝanĝeblaj reguloj povas sub la ĝustaj kondiĉoj daŭri en uzado sen konata tempolimo, kaj ke ĝi povas servi kiel interlingvo kaj medio de kultura esprimo eĉ kiam ĝi precipe estas lernata kiel dua lingvo.

Szymon PAWLAS: Bliss, picto, pictopen – ideografiaj helpskriboj

En mia artikolo mi priskribas kaj komparas tri ideografiajn skribsistemojn: du el ili ekestis meze de la 20-a jc. (semantografia de Charles K. Bliss kaj picto de Karl J. A. Janson) kaj unu projekto estas nuntempa (pictopen de Juan M. Garay). Mi analizos la aspekton kaj strukturon (simplajn kaj kunmetitajn signojn) de la signaroj, specialan atenton mi dediĉas al ilia deveno. En ĉiuj esplorataj sistemoj eblas elstarigi signojn, kiuj ikone spegulas la realecon (piktogramoj kaj ideogramoj) kaj signojn pruntitajn de aliaj arbitraj sistemoj (kiel ciferoj kaj matematikaj simboloj aŭ tiuj aplikataj en blazo- noj). Prezentiĝos ankaŭ diversaj manieroj esprimi gramatikajn kategoriojn kiel genro, nombro, vortklasoj. Mi ilustras la artikolon per ekzemploj de la priparolataj signoj.

Edit TAKÁCS: Trans aspekto – kazostudo de la hungaraj strukturoj talál – meg- talál ‘trovi’

La nuna artikolo fokusiĝas pri tio kio okazas se la aspekta distingo estas neŭtraligita en verba paro (talál – megtalál ‘trovi’), kaj celas determini kiuj semantikaj faktoroj 176 Resumoj en esperanto estas konservitaj, kiam aspektaj implikoj jam perdiĝis. La uzo de la celstrukturoj estis analizataj kaze de eksperimentaj datumoj. En la eksperimento (Kugler 2012), la par- toprenantoj (N=45) devis rememori kion ili vidis en silenta filmo. Temis pri evento serĉado-trovado, kaj ĉar ne estis unusence kiel sukcesas la agado, la rakontoj konvenis ankaŭ por la nuna esploro. La rezultoj montras ke estas forta rilato inter la supozita scenaro kaj la uzo de strukturoj talál aŭ megtalál ‘trovi’. La ĉefa diferenco estis inter la linvouzode tiuj kiuj certis pri la rezulto de la serĉado kaj tiuj kiuj ne certis pri la sukceso de la agado. Ankaŭ la difiniteco de la objekto en la celstrukturoj kunrilatis kun la certeco de la parolanto. La rezultoj estis komparitaj kun la frekvencomodeloj observitaj en la Hungara Nacia Korpuso.

Marc BAVANT: Rezult-indika aspekto kaj diatezo en esperanto

Rezult-indikaj oni nomas verbajn formojn, kiuj esprimas staton, rezultantan el antaŭa ago. Depende de la specifaĵoj de la verba sistemo de la koncerna lingvo eblas bildigi al si tiujn formojn kiel formojn de verba aspekto, kontraŭa al iu procezindika aspekto. Tre ofte, en la lingvoj de la mondo, la rezultindikaj formoj esprimiĝas per perifrazoj el iu helpverbo (kopulo, poseda predikato...) kaj nomvorta formo de la verbo (pasinta participo, verba substantivo...). Estas kutime ankaŭ, ke la samaj perifrazoj servas por esprimi ion alian ol rezultin- dikan aspekton. En la franca, ekz-e, la rezultindika formo la porte est fermée “la pordo estas fermita” kovras ankaŭ la signifon de procezindika pasivo, pli-malpli “la pordo estas fermata”, dum en la hispana oni konservas distingon per uzo de helpverbo estar por la rezultindika formo kaj ser por la procezindika. Aldone al tiu konfuzo inter aspekto kaj voĉo ekzistas vasta diakronia tendenco de la rezultindikaj formoj perdi sian komencan valoron: la stato rezultanta el antaŭa ago baldaŭ ekesprimas la agon estigintan la staton (procezindika perfekto), kaj fine nur la pasintan agon (aoristo). La artikolo studas, kiel realiĝas la rezultindika aspekto en esperanta gramatiko per perifrazoj de la tipo esti V-inta, esti V-ita, havi ion V-ita, kiagrade tiujn formojn eblas interpreti nerezultindike, kaj kiel tio rilatas al la fama demando pri pasivo en ĉi tiu lingvo. Surbaze de tiuj konkludoj ĝi plie taksos la eblon por esperanto servi kiel ilustra modelo por la rezultindikaj formoj.

Agnieszka GÓRSKA: Katoj en kulturo surbaze de la frua angla poezio por infanoj

La artikolo celas elmontri kiun rolon ludas bestoj, speciale katoj en la angla kulturo surbaze de elektitaj anglaj poeziaĵoj por infanoj. Por kompari, en la fono troviĝas ele- mentoj de la pola kulturo, kun speciala atento al la katoj en vortaroj, ŝercoj kaj historio. Elektitaj anglaj poeziaĵoj por infanoj estas analizataj el la vidpunkto kiel paralelas la angla aliro al hejmbestoj kaj ilia przezentado en la literaturo. Resumoj en esperanto 177

Przemysław WIATROWSKi: Ankoraŭfoje pri la genezo de elektitaj polaj kaj indoneziaj frazeologiaĵoj

Kompara esploro de frazeologiaĵoj de lingvoj kiuj malsamas inter si genetike kaj tipologie, kies uzantoj vivas en malsamaj naturaj kondiĉoj kaj ne apartenas al komuna civilizacia rondo, ebligas akiri specialajn etnaj-kulturajn trajtojn de la analizataj lingvaj unuoj. La celo estas malkovri la genetikan kondiĉigon de elektitaj polaj kaj indoneziaj nekontinuaj esprimoj kun identa semantika valoro. Por realigi tiun esplorcelon mi elektis dek polajn frazeologiaĵojn kaj iliajn indoneziajn respondantojn trovitajn en leksikografiaj studoj, ĉefe frazeografiaj.L a akceptita proceduro ebligas respondi al la demando, kiajn diversajn kaj kiajn komunajn enhavojn portas frazeologiaĵoj, en kiuj fiksiĝas mondovido. La observadon akompanas traduka perspektivo ligita al serĉado en indoneziaj vortaroj por ekvivalentoj de polaj frazeologiaĵoj. 178

Authors

Bavant, Marc PhD, alumnus of the Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL and University of Amsterdam, NL [email protected]

Farris, Michael M.A., Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected]

Fiedler, Sabine dr hab., professor for English linguistics, University of Leipzig, DE [email protected]

Górska, Agnieszka M.A., Faculty of Philology, Opole University, PL [email protected]

Marácz, László PhD, professor, Amsterdam Centre for Globalisation Studies, University of Amsterdam, Amsterdam School for Regional, Transnational and European Studies, NL [email protected]

Maurus III, Bradius V. M.A., Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected]

Navicka, Tatjana PhD, Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected]

Stria, Ida PhD student, Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected]

Pawlas, Szymon PhD; assistant professor, Hungarian Department, University of Warsaw, PL [email protected]

Takács, Edit PhD student, Institute of Hungarian Linguistics and Finno-Ugric Studies, Eötvös Loránd University of Sciences (ELTE), Budapest, HU [email protected] 179

Wiatrowski, Przemysław phD, assistant professor; Department of Contemporary Polish Grammar and Onomastics, Institute of Polish Philology, Adam Mickiewicz University, Poznań, Pl [email protected] 180

Autorzy

Bavant, Marc doktor, absolwent Studiów Interlingwistyki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, PL oraz Uniwersytet w Amsterdamie, NL [email protected]

Farris, Michael magister, Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, PL [email protected]

Fiedler, Sabine doktor habilitowany, profesor, Instytut Anglistyki, Uniwersytet w Lipsku, DE [email protected]

Górska, Agnieszka magister, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Opolski [email protected]

Marácz, László doktor, profesor, Amsterdamskie Centrum Studiów nad Globalizacją, Uniwersytet w Amsterdamie, NL [email protected]

Maurus III, Bradius V. magister, Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, PL [email protected]

Navicka, Tatjana doktor, starszy wykładowca; Zakład Bałtologii, Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, PL [email protected]

Stria, Ida doktorantka, Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, PL [email protected]

Pawlas, Szymon doktor, adiunkt, Katedra Hungarystyki, Uniwersytet Warszawski, PL [email protected]

Takács, Edit doktorantka, Instytut Językoznawstwa Węgierskiego i Ugrofińskiego, Uniwersytet Eötvösa Loránda (ELTE), Budapeszt, HU [email protected] 181

Wiatrowski, Przemysław doktor, adiunkt, Zakład Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego i Onomastyki, Instytut Filologii Polskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, PL [email protected] 182

Wskazówki dla autorów

1. czasopismo Język. Komunikacja. Informacja poświęcone jest szeroko rozumia- nemu językoznawstwu, naukom o komunikacji i informacji, a także związkom zachodzącym pomiędzy tymi dyscyplinami. 2. rocznik prowadzi trzy działy: (i) artykuły, (ii) opinie i polemiki oraz (iii) recenzje. 3. teksty, wyłącznie w języku polskim lub angielskim, można nadsyłać w formie elektronicznej do końca września każdego roku. 4. artykuł powinien mieć następujący układ: – imię i nazwisko autora(ów) – tytuł – abstrakt w języku angielskim (maksymalnie 1000 znaków) wraz z angielskim tłumaczeniem tytułu – abstrakt w języku polskim (objętość j.w.) wraz z polskim tłumaczeniem tytułu – treść – bibliografia 5. redakcja prosi wszystkich autorów o przygotowanie notatki o sobie w języku polskim i angielskim według następującego schematu:

Jan Wieczorek – doktor, adiunkt, Zakład Kognitywistyki, Instytut Filozofii UKW [email protected]

6. artykuły nadesłane do rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” przechodzą dwuetapową ocenę. Wstępnej dokonuje zespół redakcyjny, biorąc pod uwagę przede wszystkim zbieżność tematyki nadesłanego artykułu z profilem czasopisma oraz poziom jego formalnej poprawności. Materiały, które pomyślnie przyszły pierwszą fazę oceny, przekazywane są dwóm niezależnym recenzentom (tzw. double-blind review process), którzy dokonują oceny artykułów pod kątem stopnia aktualności prezentowanego stanu wiedzy, poprawności sformułowań tez, wyboru, opisu i zastosowania metod badawczych, sposobu prezentacji wyników badań oraz oryginalności osiągnięcia naukowego, jakie nadesłany artykuł wnosi do dotychczasowego stanu wiedzy. Recenzenci dokonują także oceny formalnej struktury tekstu oraz poprawności języka, w jakim został napisany. 7. zespół redakcyjny rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” przywiązuje dużą wagę do etyki i rzetelności w pracy naukowo-badawczej. Z tego powodu w przypadku artykułu wieloautorskiego prosimy o dokładną informację dotyczącą stopnia i charakteru udziału wniesionego przez poszczególnych autorów w jego powstanie. Niedopuszczalne jest wymienianie nazwiska osoby, która ma niewielki udział w pracy nad tekstem w nagłówku artykułu jako jednego z autorów (sugerujemy wymienienie go na przykład w podziękowaniach). Nie można także pomijać na- 183

zwisk osób, które wniosły istotny wkład w powstanie artykułu. Redakcja deklaruje, że korzystając ze wszelkich dostępnych środków, w tym również instrumentów prawnych, przeciwdziałać będzie zarówno zjawisku „ghostwriting”, jak również „guest authorship”. W przypadkach artykułów raportujących prace badawcze finansowane ze środków zewnętrznych prosimy o podanie ich źródła w krótkim oświadczeniu. 8. redakcja rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” nie płaci honorariów autor- skich.

Adres redakcji:

Redakcja Rocznika JKI Instytut Językoznawstwa UAM, al. Niepodległości 4 61-874 Poznań

E-mail: [email protected] [email protected] 184

Guidelines for Authors

1. langue. Communication. Information is an annual journal devoted to linguistics in its broad sense, communication and information sciences, as well as relationships between these research areas. 2. the journal consists of three major sections: (i) articles, (ii) opinions and polemics, and (iii) reviews. 3. texts, only in Polish or English, should be sent electronically by the end of Sep- tember every year. 4. each paper should have the following format: – name(s) of author(s) – title – english abstract (maximum 1,000 characters) including the English translation of the title – polish abstract (same length) including the Polish translation of the title – content – references 5. the editorial board kindly requests all authors to submit short notes about themselves in Polish and in English in accordance with the following format:

Jan Wieczorek – PhD, assistant profesor; Department of Cognitive Science, Institute of Philosophy, Kazimierz Wielki University [email protected]

6. articles sent to the annual „Język. Kommjunikacja. Informacja” undergo a two stage review process. The first is carried out by the editorial board taking first and foremost into consideration whether the article is in line with the journal’s areas of interest as well as its level of formal correctness. Those articles that pass the first stage are sent to two independent reviewers (double-blind review), who evaluate the article in terms of accurate understanding of the current state of knowledge, the appropriateness with which research goals are formulated, the selection, description and application of research methodology, the manner in which the results of research are presented and the originality of the contribution that the article makes to current knowledge. Reviewers also evaluate the formal structure of the text and evaluate the quality of the language in which it’s written. 7. the editorial board of the annual „Język. Komunikacja. Informacja” attaches a great deal of importance to issues of ethics and transparency in academic work. Therefore, in the case of articles with more than one author, precise information on the degree and nature of the contribution made by each author in its creation is requested. The naming of persons who have made only a modest contribution to the article as authors in the heading above the text is unacceptable (thanking them in the acknowledgements section is suggested instead). It is also not permissible to 185

omit the names of those persons who made a substantive contribution to the article. The editorial board declares that it will use all the means at its disposal, including legal recourse, to prevent articles that involve ghostwriting or „guest authorship” from being published. In cases of articles reporting on research funded by outside sources it is requested that these be given in a short declaration. 8. the editorial board of „Język. Komunikacja. Informacja” does not pay compensation to authors whose articles are published.

Journal address:

Redakcja Rocznika JKI Instytut Językoznawstwa UAM, al. Niepodległości 4 61-874 Poznań

E-mail: [email protected] [email protected] 186